STUDIA POLONIJNE T. 30. Lublin 2009 EUGENIUSZ NIEBELSKI POLSCY LEKARZE ZES ĐAN ´ CY 1863 ROKU NA SYBERII * Dwie grupy spos´ród politycznych zes đan´ców roku 1863 spe đnia đy nieustan- nie tak ˛asam ˛arole s đuz˙ebn ˛a, jak ˛awyznaczono im w latach powstania – leka- rze i duchowni. Pierwsi, zajmuj ˛ac sie˛cia đem wspó đtowarzyszy niedoli i jego wszelakimi przypad đos´ciami, drudzy – dusz ˛ai psychik ˛atych, którzy poczuwa- li sie˛do zwi ˛azków z religi ˛ai Kos´cio đem. W latach „buntu” w đadze zaborcze ukara đy wielu ksie˛z˙y i lekarzy niezas đuz˙enie, bowiem udzia đ niektórych z nich w ruchu wynika đ bardziej z poczucia obowi ˛azków powo đania i misji – lekar- skiej lub religijnej – niz˙z pobudek politycznych. Na zes đaniu ksie˛z˙y w đas´ci- wie stale traktowano jako groz´ny, buntowniczy element, staraj ˛ac sie˛izolowac´ ich od innych ukaranych. Lekarzy szybko uznano za przydatnych nie tylko w polskich s´rodowiskach wygnan´czych, ale takz˙e pos´ród spo đecznos´ci lokal- nych. Si đ ˛arzeczy lekarze zapisali sie˛ znacznie mocniej w dziejach Syberii, w jej rozwoju kulturalno-spo đecznym. Prof. dr hab. E UGENIUSZ NIEBELSKI Ŧ kierownik I Katedry Historii Nowoz˙ytnej w Instytucie Historii na Wydziale Nauk Humanistycznych KUL; adres do korespondencji: 20-950 Lublin, Al. Rac đawickie 14. * Opracowanie niniejsze jest poprawion˛ai rozszerzon˛awersj ˛a tekstu drukowanego (Polscy lekarze zes đan´cy na Syberii Wschodniej po 1863 r. ) w pracy zbiorowej (materia đy posesyjne) pod red. Jerzego Supadego Lekarze polscy na Syberii od XVIII do XX wieku (Đódz´ 2008). Zdecydowa đem sie˛ na ponown ˛apublikacje˛ zmuszony zaskakuj ˛ac ˛adecyzj ˛aredaktora tomu, który nie przed đoz˙y đ mi planowanej korekty pomimo moich wielokrotnych prós´b. Korekta by đa niezbe˛dna z racji b đe˛dów powsta đych g đównie na bazie ma đo czytelnych kserokopii dokumentów z archiwum w Irkucku. Maj˛ac w tzw. mie˛dzyczasie moz˙liwos´c´ doste˛pu do orygina đów, wszelkie wczes´niejsze mankamenty by đem w stanie skorygowac´. Niestety, prof. Supady powiadomi đ mnie o niemoz˙nos´ci wprowadzenia poprawek, gdyz˙ ksi ˛az˙ka juz˙ by đa w druku. 70 Eugeniusz Niebelski Juz˙ w pierwszej po đowie XIX wieku niektórzy polscy lekarze zes đan´cy pozostawili po sobie na Syberii jak najlepsz˛aopinie˛ dobrych fachowców i spo đeczników. Do najbardziej znanych nalez˙eli Józef Antoni Beaupré oraz Ksawery Szokalski. Obydwaj pochodzili z terenów Litwy (Beaupré mia đ sto- pien´ doktora medycyny, Szokalski by đ weterynarzem), zes đani do kopaln´ nerczyn´skich za Bajka đem, obydwaj zas đyne˛li z leczenia rodaków i tubylców oraz z bezinteresownej pomocy biedakom 1. Agaton Giller, zes đaniec w latach pie˛c´dziesi ˛atych w te same tereny, dowodzi đ w swojej póz´niejszej publikacji, z˙e polscy lekarze stanowili wtedy blisko po đowe˛personelu medycznego w la- zaretach górniczych, kozackich i wojskowych. Byli pozbawieni praw, mimo to leczyli, a chorzy przybywali do nich nawet z dalekich stron, zwabieni ich fachowos´ci ˛a, umieje˛tnos´ciami i s đaw ˛a2. Lata powstania styczniowego i na- ste˛pnie represje carskie sprowadzi đy do Imperium Rosyjskiego, a szczególnie na Syberie˛, now ˛agrupe˛lekarzy i róz˙nego rodzaju fachowców s đuz˙b medycz- nych, bodaj najliczniejsz ˛ana przestrzeni ca đego XIX wieku. Wielu z nich na dđugo utrwali đo dobre imie˛polskiego lekarza w tamtych rejonach Imperium Rosyjskiego. OD UTAJNIONYCH PRAKTYK PO LEGALN ˛APRACE˛MEDYCZN ˛A Wed đug oficjalnych danych rosyjskich w 1854 r. na Syberii Wschodniej pracowa đo tylko 62 medyków, którzy nie byli w stanie zaspokoic´ potrzeb ludnos´ci rozsianej na ogromnych przestrzeniach 3. Pod tym wzgle˛dem sy- tuacja w latach szes´c´dziesi ˛atych z pewnos´ci ˛anie by đa lepsza i nap đywaj ˛acy tu polscy lekarze wygnan´cy (karani za udzia đ w ruchu narodowym 1863 r.) mieli duz˙e szanse na prace˛i cze˛sto na praktyke˛, w kraju niekiedy niedoste˛p- n ˛a. Szanse˛tak ˛amieli nie tylko najzdolniejsi, z pe đnym wykszta đceniem uni- wersyteckim, ale takz˙e z umieje˛tnos´ciami felczera, studenci medycyny z nie- pe đnym kursem nauk, a bywa đo z˙e takz˙e co zdolniejsi amatorzy, na Syberii 1 Zob. W. S´ liwowska, Zes đan´cy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej po đowie XIX wieku. S đownik biograficzny , Warszawa 1998, s. 51-52, 598. 2 A.Giller, Opisanie Zabajkalskiej krainy na Syberii , Lipsk 1867, t. II, s. 209, 255. Por. Obraz z˙ycia Polaków w „Opisanie Zabajkalskiej krainy na Syberii” Agatona Gillera , w: Polacy w nauce, gospodarce i administracji na Syberii w XIX i na pocz ˛atku XX wieku , red. nauk. A. Kuczyn´ski, Wroc đaw 2007, s. 59-60. 3 R. W. O p đ a k a n´s k a, Polacy na s đuz˙bie pan´stwowej w Syberii Zachodniej w drugiej c´wierci XIX wieku , w: Polacy w nauce , s. 207. Polscy lekarze zes đan´cy 1863 roku na Syberii 71 pobieraj ˛acy nauki u kolegów czy znajomych doktorów. Zes đaniec i pamie˛tni- karz Henryk Wiercien´ski, przebywaj ˛acy w guberni jenisejskiej, tak pisa đ o moz˙liwos´ciach, jakie stwarza đa zes đan´com Syberia: „Jez˙eli Syberia by đa dla nas krain ˛awygnania, krain ˛ate˛sknoty, to dla niektórych jednostek naszego spo đeczen´stwa by đa terenem obiecuj ˛acym zdobycie kawa đka chleba, którego kraj rodzinny im nie zapewnia đ, a niekiedy punktem odpowiednim do zdoby- cia dostatków. Lekarze, którzy w kraju rodzinnym przestawac´ musieli na sk ˛apej praktyce prowincjonalnej, urze˛dnicy, którzy nie doszliby tam nigdy poza czwartorze˛dne jakies´stanowiska – tu zdobywali dostatki, powage˛i zna- czenie” 4. Przy braku wykwalifikowanych i odpowiedzialnych rosyjskich s đuz˙b me- dycznych w lazaretach i szpitalach wie˛ziennych na szlaku we˛drówki zes đan´- czej, szczególnie w przypadkach nie tak rzadkich epidemii chorób zakaz´nych, miejscowi naczelnicy korzystali z pomocy lekarzy zes đan´ców. Pos´ród wygnan´- ców znany by đ fakt zwalczenia epidemii tyfusu na prze đomie 1864 i 1865 r. oraz zreorganizowanie szpitala wie˛ziennego w Tobolsku (jednym z g đównych miejsc przesy đowych zes đan´ców na Syberii) przez lekarzy Wac đawa Lasockie- go, Józefa Đagowskiego i Ignacego Tomkowicza. Po zmianach szpital zmieni đ sie˛w „przybytek czystos´ci i higieny”, zdolny stawic´czođa rozwijaj ˛acym sie˛ ws´ród zes đan´ców epidemiom tyfusu i ospy; „mia đ ceche˛ europejsk ˛a, sta đ sie˛ ratunkiem dla cie˛z˙ko chorych i miejscem istotnego wypoczynku dla znuz˙o- nych podróz˙˛a...” 5. Przez pewien czas pracowali w szpitalu takz˙e inni prze- chodz ˛acy te˛dy lekarze zes đan´cy: najd đuz˙ej doktor Bronis đaw Mackiewicz oraz krótko doktor Bronis đaw Zieme˛cki. Lasocki wspomina đ, iz˙on i inni lekarze szpitala wiele zawdzie˛czali Mackiewiczowi 6: „Ca đymi bowiem godzinami pracowa đ z nami w szpitalu, dziel ˛ac sie˛wiedz ˛a, szczególnie z zakresu badan´ mikroskopowych i chemii fizjologicznej” 7. Tomkowicz pozostawa đ tu d đugo, bo od paz´dziernika 1864 r. do listopada 1865 8. Dzie˛ki staraniom tamtejszego gubernatora, Polaka Aleksandra Despot-Zenowicza, o dokonaniach Lasockiego 4 H.Wiercien´ski, Pamie˛tniki , red. H. Zaj ˛aczkowski, Lublin 1973. 5 W.Lasocki, Wspomnienia z mojego z˙ycia , t. II: Na Syberyi , Kraków 1934, s. 72-73. 6 Dr Mackiewicz kon´czy đ uniwersytet w Moskwie, trzy lata spe˛dzi đ tez˙za granic ˛a, zwie- dzaj ˛ac róz˙ne kliniki i dokszta đcaj ˛ac sie˛. H. Skok ( Polacy nad Bajka đem 1863-1883 , Warszawa 1974, s. 192) napisa đ (za N. Mitin ˛a), z˙e Mackiewicz walczy đ z epidemi ˛aospy w Tomsku. Por. W. S´ liwowska, Syberia w z˙yciu i pamie˛ci Gieysztorów – zes đan´ców postyczniowych. Wilno-Sybir ŦWiatka ŦWarszawa , Warszawa 2000, s. 254. 7 Lasocki, Wspomnienia , s. 108-109 (cytat); zob. tez˙s. 70-71, 73. 8 Zob. S´ liwowska, Syberia , s. 348. 72 Eugeniusz Niebelski i Tomkowicza powiadomiono samego cara, który uwolni đ lekarzy od robót katorz˙nych 9. Inny lekarz, zes đaniec doktor Florenty Orzeszko z Litwy, przez wiele lat pracowa đ w tomskich szpitalach wie˛ziennych; w Tomsku tez˙ zmar đ10 . Józef Kos´cia đkowski, 30-letni lekarz z Kowien´skiego, pozbawiony praw stanu, a skazany tylko na zamieszkanie pod kontrol ˛apolicyjn ˛a, w nieca- đe dwa tygodnie po przybyciu do Omska 18 lutego 1864 r. otrzymađ pozwole- nie gubernatora tobolskiego na praktyke˛medyczn ˛a; przypuszczalnie zwi ˛azane to by đo z rozwijaj ˛ac ˛asie˛w mies´cie jazw ˛a. Wyróz˙ni đ sie˛tez˙„swoj ˛aofiarnos´- ci ˛ai wiedz ˛a, przynosz ˛ac wielk ˛apomoc miejscowym mieszkan´com” 11 . Od- mówiono mu jednakz˙e zgody na prace˛ w szpitalu miejskim lub wojsko- wym 12 . Oczywis´cie leczenie w takich os´rodkach, takz˙e na etapach podczas drogi, obejmowa đo zarówno politycznych, jak tez˙zwyczajnych przeste˛pców rosyjskich. Zygmunt Mineyko wspomina, z˙e lekarze s đuz˙yli pomoc ˛awszyst- kim, nie wy đ ˛aczaj ˛ac kryminalistów, których dogl ˛adali „gratis” 13 . Osadzani w miejscach naznaczenia lekarze, felczerzy, a nawet studenci medycyny dos´c´ szybko podejmowali praktyke˛ lekarsk ˛a– utajnian ˛aprzed wđadzami lub tez˙za ich cichym przyzwoleniem, niekiedy za oficjalna zgod ˛a, nawet w przypadkach, gdy pozbawieni byli praw stanu czy w ogóle wszelkich praw. Dzia đo sie˛ tak z tej przyczyny, z˙e sami przedstawiciele w đadz, ich rodziny i ich znajomi korzystali cze˛sto z medycznej pomocy zes đan´ców, przy czym pob đaz˙liwos´c´mia đa tez˙swoj ˛aprzyczyne˛w pochlebnej opinii publicznej, wysoko oceniaj ˛acej fachowos´c´polskich lekarzy 14 . Znane s ˛aprzypadki leka- rzy Lucjana Migurskiego (bez dyplomu, tuz˙po studiach w Akademii Medy- ko-Chirurgicznej w Warszawie, jedynie z praktyk ˛aw oddziale powstan´czym w 1863 r.) 15 oraz Józefa Đagowskiego (z duz˙ym dos´wiadczeniem chirurgicz- 9 S k o k, Polacy nad Bajka đem , s.