Publikacija: „Povezujemo Tačke“

BEOGRAD, 2021. BEOGRAD, 2021. Connecting the Dots – Povezujemo tačke

Izdavač Fondacija Centar za demokratiju, Kraljice Natalije 70/II, Beograd www.centaronline.org [email protected]

Za izdavača Nataša Vučković

Urednik Vesna Marjanović

Autori dr Snežana Simić dr Ksenija Petovar dr Katarina Stanić Sarita Bradaš dr Mario Reljanović Ivan Sekulović Simo Vuković dr Irina Subotić Vesna Marjanović Ivan Vejvoda

Prevod Dragana Kragulj

Dizajn i priprema Pozitiv MVP

Štampa Grafolik, Beograd

Tiraž 150 primeraka

Beograd, 2021.

Ovo je autorski tekst koji izražava stavove autora i ne predstavlja mišljenje ni Balkanskog fonda za demokratiju niti Ambasade Kraljevine Norveške u Beogradu. Tekst je napisan u okviru projekta koji se realizuje uz finansijsku pomoć Balkanskog fonda za demokratiju Nemačkog Maršalovog fonda SAD (Balkan Trust for Democracy of the German Marshal Fund of the U.S.- BTD) i Ambasade Kraljevine Norveške u Beogradu. Sadržaj

Povezujemo tačke 4 Alternativni izveštaj o sprovođenju Program reformi politike zapošljavanja i socijalne politike za period 2016.-2020. godine 7 dr Snežana Simić, dr Ksenija Petovar, dr Katarina Stanić, Sarita Bradaš, dr Mario Reljanović i Ivan Sekulović

Uvodna reč – Nataša Vučković 8 1. Tržište rada i zapošljavanje 12 2. Ljudski kapital i veštine 48 3. Socijalno uključivanje i socijalna zaštita 64

Istraživanje - Politika zapošljavanja u javnom sektoru - posledice u sektoru zdravstvena zaštita građana - Ksenija Petovar 121 Uvod 122 Zabrana zapošljavanja u javnom sektoru – posledice u sektoru zdravstvena zaštita građana 127

Analize Informacije od javnog interesa u doba pandemije lažnih vesti Vesna Marjanović 178 Pomoć Evropske unije Srbiji i COVID-10 Ivan Vejvoda 188 Standardi u javnom zdravstvu i EU-Poglavlje 28 Simo Vuković 194 Javni spomenici – nekad i sad Irina Subotić 224 Dostupnost obrazovanja u Srbiji Ksenija Petovar 228 Imamo li pravo na kulturna prava? Vesna Marjanović 276

Summary 289 Povezujemo tačke

Danas se demokrate, demokratija i njene institucije suočavaju sa novom krizom i nepoverenjem u potencijale demokratskog društva i mogućnostima koje ono pruža građanima. Društvo se podelilo u rovove nepremostivih razlika, a mnogi se ponovo okreću autoritarnim vođama i svoje poverenje slepo poveravaju populi- stima. Ponovo se postavljaju pitanja na koje je istorija davno dala odgovore. Ipak, pored mnogih definicija demokratije, mi se u Fondaciji Centar za demokratiju, najčešće oslanjamo na onu Herodotovu koja glasi: „Demokratija je vladavina su- protna vladavini jednog čoveka“. Borba za demokratiju u Srbiji je razlog zašto je pre više od četvrt veka osnovana naša organizacija. I danas, kao i svih prethodnih godina, i dalje želimo da damo svoj doprinos izgradnji razvijenog demokratskog društva. Tokom 2020. godine i sada, početkom 2021., godine koje su donele nove izazove demokratiji, principima pravne države, razvoju i ljudskoj komunikaciji zbog pojave pandemije COVID-19, posebno ističemo važnost projekta Povezujemo tačke / Connecting the Dots. Ovaj projekat ima za cilj redovno praćenje reformi u kontekstu procesa evropskih integracija, posebno u oblasti socijalnih i ekonomskih prava. On ima za cilj informisanje građana i građanki, kojima Ustav garantuje uživanje građanskih prava i sloboda, o realnom značaju procesa evro-atlantskih integracija u obezbeđivanju tih prava. Ova rečenica liči na opis mnogih projekata organizacija civilnog društva kojima je u fokusu pridruživanje Srbije Evropskoj uniji. Fondacija Centar za demokratiju i mnoge naše kolege, saradnici i partneri među organizacijama civilnog društva, posvetili su mnogo pažnje ovoj temi u proteklim godinama. Ipak, čini se da je poruka o značaju evropskih integracija za život običnog čoveka, poruka koja stiže do građana, još uvek često iskrivljena, nedovoljno jasna ili se razume kao pitanje koje se tiče političkih i ekonomskih elita, kao proces udaljen, ili čak suprotan interesima običnog čoveka. Kada pomislimo na povezivanje tačaka, prva asocijacija jesu slikovnice za decu koje imaju za cilj da od amorfnog, naizgled nelogičnog rasporeda tačaka, pravilnim pove-

4 | Povezujemo tačke zivanjem dovedu do celovite slike nekog objekta ili pojave. Mi u Fondaciji Centar za demokratiju suočili smo se sa činjenicom da je uporedo sa sporim, ponekad teškim procesom pridruživanja Srbije Evropskoj uniji, i još sporijim razvojem demokratskih potencijala društva, došlo do dezintegracije partijsko-političke scene u Srbiji, fra- gmentacije delovanja organizacija civilnog društva, sindikata i građanskih inicijativa. Sa jedne strane imamo nove, energične građanske pokrete koji uspevaju da osvetle ko- rupcionaške afere ili da zaustave projekte suprotne interesima građana, ali čiji dometi ostaju u granicama njihovih lokalnih zajednica. Imamo veliki broj opozicionih poli- tičkih partija koje odbijaju da učestvuju na izborima ili u radu predstavničkih institucija, i ne uspevaju da artikulišu politički program koji će pokrenuti entuzijazam birača. Imamo sindikate čiji se glas nedovoljno čuje i čija snaga nije dovoljna da promeni nepovoljan položaj zaposlenih. Imamo vlast koja svojim populizmom, autoritarnim tendencijama i razaranjem demokratskih institucija stvara apatiju, guši demokratske slobode, obeshrabruje participaciju mladih i ugrožava svaki razvoj zbog korupcije, nepoštovanja meritokratije, i odsustva odgovornosti prema građanima. Imamo građane koji „ratuju“ na društvenim mrežama bez mogućnosti da ostvare demokratski dijalog. Verujući da je javni dijalog snažan podsticaj za povezivanje ljudi, razumevanje različitih mišljenja i razmenu argumenata, vodili smo razgovore u okviru našeg najdugovečnijeg formata pod nazivom „Dijalog u centru“. Teme kojima smo se bavili bile su ujedno i one koje su danas na vrhu agende kojima se bavi Evropa i čitav moderni svet: „Politički pluralizam u gradovima i opštinama“, „Kultura pod pritiskom - položaj umetnika i kultura u gradovima i opštinama”, “Upravljamo li klimatskim promenama”, kao i Javno čitanje Izveštaja o napretku Srbije Evropske komisije, u saradnji sa European Western Balkans Srbija. Naša dinamična i konti- nuirana kampanja na društvenim mrežama, daje priliku da čujemo glas aktivista civilnog društva a sve naše aktivnosti biće krunisane završnom konferencijom u onlajn formatu koji je postao jedini način razmene ideja u novim okolnostima, ali i pružio mogućnost široj publici da se uključi u javni dijalog. Mi, u Fondaciji Centar za demokratiju, ovim projektom želimo da u vremenima kada su sve demokratske vrednosti na ispitu, doprinesemo promociji tih vrednosti, vrednosti Evropske unije i onoga što one znače za građane. U društvu velikih podela, želimo da budemo učesnici povezivanja. Vesna Marjanović urednica

Projekat se realizuje uz finansijsku pomoć Balkanskog fonda za demokratiju Nemačkog Maršalovog fonda SAD (Balkan Trust for Democracy of the German Marshal Fund of the U.S. - BTD) i Ambasade Kraljevine Norveške u Beogradu, i ovim putem im se zahvaljujemo.

Connecting the Dots | 5

Alternativni izveštaj o sprovođenju PROGRAMA REFORMI POLITIKE ZAPOŠLJAVANJA I SOCIJALNE POLITIKE

za period 2016.-2020. godine

Dr. Snežana Simić Dr. Ksenija Petovar Dr. Katarina Stanić Sarita Bradaš Dr. Mario Reljanović Ivan Sekulović

Novembar 2020. godine, Beograd UVODNA REČ

Poštovane čitateljke i čitaoci,

Pred vama je alternativni izveštaj o sprovođenju Programa reformi politike zapo- šljavanja i socijalne politike u procesu pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji – ESRP (u daljem tekstu: Izveštaj) koji je pripremljen od strane Fondacije Cen- tar za demokratiju (FCD) uz finansijsku pomoć Balkanskog fonda za demokratiju Nemačkog Maršalovog fonda SAD (Balkan Trust for Democracy of the German Marshal Fund of the U.S. – BTD) i Ambasade Kraljevine Norveške u Beogradu. Svrha Izveštaja je da pruži doprinos praćenju društvenih i ekonomskih reformi u Srbiji, zasnovanom na podacima i nezavisnim ekspertskim ocenama, u skladu sa misijom FCD da „ohrabruje i pokreće građane na izgradnju demokratskog i solidarnog društva, unapređuje ekonomska, socijalna i kulturna prava i bori se za odgovorne i efikasne institucije kroz istraživanje, obrazovanje i javni dijalog“. Pored toga, očekujemo da će Izveštaj doprineti pokretanju dijaloga između Vlade Republike Srbije i Evropske komisije o pripremi novog ESRP, s obzirom na to da aktuelni dokument ističe krajem ove godine, i reaktiviranju Platforme za praćenje primene Programa ekonomskih reformi i ESRP u kojoj učestvuju organizacije civilnog društva, uključujući i FCD. Stručni tim FCD koji je pripremio Izveštaj činili su: dr Snežana Simić, dr Ksenija Petovar, dr Katarina Stanić, Sarita Bradaš, dr Mario Reljanović i Ivan Sekulo- vić. Podaci su prikupljani iz različitih nezavisnih i zvaničnih (administrativnih i statističkih) izvora, uključujući i izveštaje Vlade Republike Srbije o primeni ESRP za period od 2016-2017. godine i za 2018. godinu. Izveštaj po strukturi prati tri

8 | Povezujemo tačke osnovne tematske celine ESRP: tržište rada i zapošljavanje, ljudski kapital i veštine, i socijalno uključivanje i socijalnu zaštitu (koja obuhvata socijalno uključivanje i socijalnu zaštitu u užem smislu, penzijski sistem i zdravstvenu zaštitu stanovnika i zdravstveni sistem). Autorski tim je dao kritički osvrt na stanje implementacije svih reformi koje predviđa ESRP, uključujući, na nekim mestima, i period koji ne pokrivaju zvanični izveštaji o njegovoj primeni – od 2019 do 2020 godine. U skladu sa zaključcima formulisane su i odgovarajuće preporuke upućene, pre svega, donosiocima odluka u državnoj upravi. Uvereni smo da će Izveštaj biti od koristi u osmišljavanju i praćenju reformi kako za nadležne domaće i međunarodne institucije, tako i za organizacije civilnog društva. Istovremeno, nadamo se da će mnogi društveni akteri prepoznati njegov značaj za jačanje socijalne dimenzije procesa pristupanja Srbije EU, ali i posveće- nost svih aktera sprovođenju reformi značajnih za ostvarivanje Ciljeva održivog razvoja u našoj zemlji i suočavanje sa posledicama društvene i ekonomske krize izazvane epidemijom COVID-19.

Nataša Vučković Izvršna direktorka Fondacije Centar za demokratiju

Connecting the Dots | 9 Skraćenice

AP – Akcioni plan APZ – Aktivna politika zapošljavanja ARS – Anketa o radnoj snazi BDP – Bruto društveni proizvod BIA – Bezbednosno-informativna agencija CROSO – Centralni registar obaveznog socijalnog osiguranja CSR – Centar za socijalni rad DevInfo – Baza podataka u RZS DILS – Pružanje unapređenih usluga na loklanom nivou, projekat koji je finansirala Svetska banka (2009 – 2012) DRI – Državna revizorska institucija DZ – Dom zdravlja EK – Evropska komisija EOK – Evropski okvir kvalifikacija ENIC-NARIC - Centar za profesionalno priznavanje inostranih visokoškolskih javnih isprava ESRP – Employment and Social Reform Programme EU – 27 – Evropska unija sa 27 država članica EU – SILC – EU statistics on income and living conditions GIZ – Deutsche Gesellschaft fur Internationale Zusammenarbeit IPA – Instruments for Pre-Accession assistance KBC – Kliničko-bolnički centri KViS – Karijerno vođenje i savetovanje KZM – Kancelarije za mlade LAPZ – Lokalni akcioni plan zapošljavanja LS – Lokalna samouprava MPNTR – Ministarstvo prosvete, nauke i tehološkog razvoja MRZBSP – Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja MZ – Ministarstvo zdravlja

10 | Povezujemo tačke NAPZ – Nacionalni akcioni plan zapošljavanja NEET – „Not in education, employment or training“ NOKS - Nacionalni okvir kvalifikacija NSP – Novčana socijalna pomoć NSZ – Nacionalna služba za zapošljavanje NVO – Nevladine organizacije OCD – Organizacije civilnog društva OSI – Osobe s invaliditetom PIO – Penzijsko-invalidsko osiguranje PISA – Programme for International Student Assessment PPRS/SJS – Prostorni plan Republike Srbije/Studija o javnim službama PPS – Polivalentna patronažna služba doma zdravlja PZZ – Primarna zdravstvena zaštita RFZO – Republički fond za zdravstveno osiguranje Srbije RS – Republika Srbija RSD – Dinar RZS – Republički zavod za statistiku RSZ/ARS – Republički zavod za statistiku/Anketa o radnoj snazi SB – Svetska banka SDC – Swiss Agency for Development and Cooperation SZO – Svetska zdravstvena organizacija TIMSS – Trends in Mathematics and Science Studies ZFPPD – Zakon o finansijskoj podršci porodici sa decom ZZ – Zdravstvena zaštita ZU – Zdravstvene ustanove

Connecting the Dots | 11 TRŽIŠTE 1 RADA I ZAPOŠLJAVANJE

12 | Povezujemo tačke Uvod

U ovom delu ESRP, u okviru ostvarivanja četiri cilja, predviđeno je za realizaciju ukupno 48 mera. Ciljevi nisu uniformno strukturisani, pa se Cilj 2: Smanjenje opšte stope neaktivnosti i povećanje stope zaposlenosti, deli na dva podcilja (2.1 Povećanje pristupa tržištu rada za Rome i 2.2 Jačanje uloge politike zapošljavanja) od kojih svaki od njih (cilj i podciljevi) sadrži posebne mere za realizaciju. Prilikom analize oblasti tržišta rada i zapošljavanja, istraživanje je zasnovano na potrebi da se odgovori na nekoliko osnovnih pitanja: • Šta je prepoznato kao izazov na tržištu rada prilikom pisanja ESRP i kako su se ti izazovi u međuvremenu promenili? • Da li su postavljeni ciljevi adekvatni postojećim izazovima, odnosno adekvatne mere i indikatori u odnosu na ciljeve? Da li su indikatori dovoljno pojašnjeni i/ili kvantifikovani, tako da se može sa sigurnošću govoriti o njihovoj ispunjenosti? • Koje su mere do sada realizovane, a koje nisu, i kakva je šansa da se nere- alizovane mere ostvare do kraja 2020. godine? Koji su ciljevi i mere preva- ziđeni na osnovu izmenjenih okolnosti na tržištu rada? • Koji su normativni i strateško-politički akti u međuvremenu doneti i kako oni utiču na način realizacije postavljenih ciljeva i mera? U odnosu na većinu od ovih pitanja biće dati odgovori i komentari u delovima koji se odnose na pojedinačne mere, odnosno skupove mera koje su predviđe- ne u okviru jednog cilja. Osnovni smisao ovakvog pristupa jeste da se ciljevi i mere, dati u odnosu na oblast tržišta rada i zapošljavanja, kritički sagledaju na pojedinačnom nivou ali i na nivou funkcionalne celine koju bi ESRP trebalo da predstavlja. Predlozi za unapređenje ciljeva, mera i indikatora pre svega će biti usmereni ka poboljšanju kvaliteta ukupnog teksta, davanju saveta u odnosu na mogućnost i strategiju realizacije određenih mera ili indikatora, kao i ka uka- zivanju na dobru i lošu praksu koja je do sada bila prisutna prilikom realizacije pojedinih mera ili indikatora.

Connecting the Dots | 13 Jedna od osnovnih funkcionalnih zamerki ukupnoj strukturi dela koji se odnosi na tržište rada i zapošljavanje vezan je za odnos prema osnovnim izazovima na tržištu rada. Dok je većina ciljeva i mera usmerena ka povećanju ponude na tržištu rada, zanemaren je problem koji postoji na strani potražnje za radnicima. Štaviše, potpuno neopravdano se pitanje ponude radne snage izmešta iz dokumenta koji se bavi politikom zapošljavanja: „Međutim, takve mere nisu u delokrugu ovog programskog dokumenta niti u nadležnosti institucija tržišta rada, pa će se u ovom poglavlju samo opisati kao važan preduslov koji mora biti ostvaren da bi mere koje će se identifikovati kao prioritetne ovim dokumentom imale efekta“. Politike zapošljavanja su intersektorske politike, a pitanje kreira- nja radnih mesta je suština politika zapošljavanja. Institucije tržišta rada osim sprovođenja aktivnih politika tržišta rada uključuju sisteme socijalne zaštite (programi i naknade za nezaposlene, sistem prevremenog penzionisanja i razne socijalne oblike podrške dohotku), različite aspekte radnog zakonodavstva (minimalne zarade, zaštita zaposlenja i sprovođenje zakona), članstvo u sindikatima i kolektivno pregovaranje1. Iako su na strani potražnje za radom identifikovani izazovi (proces privatizacije i restrukturiranja preduzeća u državnom vlasništvu i javnog sektora, regulatorne prepreke koje se odnose na opšte aspekte poslovnog okruženja i uključuju nedovoljni podsticaje za investicije i subvencije za kreiranje novih radnih mesta, visoko učešće neformalne zaposlenosti), i naglašava da neophodne reforme za unapre- đenje ekonomske situacije koja bi dovela do rasta zaposlenosti nisu definisani ciljevi koji bi trebali da odgovore na utvrđene izazove. Mere za integrisanje ciljeva politike zapošljavanja u sveobuhvatnu strategiju privrednog razvoja u okviru cilja 2.2. treba da odgovore na izazove na strani potražnje za radom, a ne na ponudu rada, budući da je ključni cilj strategije privrednog razvoja kreiranje poslova. Izuzetno je značajno što je ESRP prepoznao važnost donošenja buduće strategije privrednog razvoja, ali je zanemarena važnost povezivanja politika zapošljavanja sa Strategijom i politikom razvoja industrije Republike Srbije od 2011. do 2020. godine, budući da je kao jedan od najvažnijih ciljeva u ovoj Strategiji stvaranje novih, kvalitetnih i dobro plaćenih proizvodnih radnih mesta2. Takođe, akcenat je stavljen na ostvarivanje prostih kvantitativnih skokova u odre- đenim statističkim kategorijama, bez vođenja računa o kvalitetu poslova koji se stvaraju na tržištu rada, kao ni položaja radnika koji se angažuju na tim poslovi-

1 Obadić, Alka & šimurina, Nika & Sonora, Robert. (2014). The effects of tax policy and labour market institutions on income inequality. Zbornik Radova Ekonomskog Fakulteta u Rijeci / Proceedings of Rijeka School of Economics. 1. 121-140. 2 Službeni glasnik RS, br. 55/2011

14 | Povezujemo tačke ma. Reforma radnog zakonodavstva, za koju se u ESRP navodi da ima za cilj stvaranje povoljnog poslovnog okruženja i povećano otvaranje novih radnih mesta, dovela je do snižavanja kvaliteta zaposlenosti. Drugim rečima, država je svojim merama efikasno odgovorila na izazov povećanja zaposlenosti, ali taj faktor nije uticao na ukupno poboljšanje položaja radnika na tržištu rada – naprotiv, u prethodnih nekoliko godina potvrđen je prekarni status određenih kategorija radnika (kao što su radnici van radnog odnosa, mladi koji su angažovani putem omladin- sko-studentskih zadruga) dok su istovremeno stvoreni ili legalizovani novi oblici nesigurnog rada u uslovima rada ispod opšteg zakonskog minimuma (agencijski rad, rad dece i studenata na dualnom obrazovanju, rad sezonskih radnika). ESRP kao ključne izazove na strani ponude rada identifikuje visoku opštu stopu neaktivnosti i nisku stopu zaposlenosti, a zatim i isključenost Roma iz formalnog tržišta rada i potreba za jačanjem uloge politike zapošavanja, segmentiranost tr- žišta rada i strukturnu nezaposlenost, te visoku neaktivnost i nezaposlenost mladih. Za svaki od navedenih izazova analizirani su uzroci i detaljno su obrazloženi podacima. Ciljevi koji treba da odgovore na navedene izazove su: smanjenje opšte stope neaktivnosti i povećanje stope zaposlenosti (cilj 2), sa dva podcilja koji se odnose na unapređenje položaja Roma na tržištu rada i jačanje uloge politike za- pošljavanja, smanjenje dualnosti na tržištu rada (cilj 3) i unapređenje položaja mladih na tržištu rada (cilj 4). Iako su precizno identifikovani uzroci za svaki od problema na tržištu rada, mere koje su predložene za realizaciju pojedinih ciljeva ne otklanjaju navedene uzroke. Tako ni u jednoj meri koja se odnosi na smanjenje neaktivnosti ciljna grupa nisu neaktivni, već samo nezaposleni, prijavljeni na evidenciju NSZ. Uprkos tome što se konstatuje da je jedan od razloga neaktivnosti žena nedovoljna podrška za kombinovanje porodičnih obaveza i rada, nema mere koja bi rešila navedeni problem. Prilikom planiranja aktivnih mera zapošljavanja, u indikatorima, kao i u izvešta- vanju o realizaciji ESRP, ne pravi se razlika između tri kategorije intervencija na tržištu rada, a kako je to predloženo EU smernicama za zapošljavanje: usluge i aktivnosti NSZ koje olakšavaju integraciju nezaposlenih i drugih tražilaca zaposlenja na tržište rada ili predstavljaju pomoć poslodavcima u pribavljanju kadrova ili selekciji; mere politike tržišta rada koje uključuju mere za aktivaciju nezaposlenih i druge dve ciljne grupe (neaktivne i korisnike prevremene penzije) kroz obuke, podržano/zaštićeno zapošljavanje i rehabilitaciju, podsticaje za zapošljavanje, direktno kreiranje radnih mesta i podsticaje za započinjanje posla; podrška politike tržišta rada koja uključuje finansijsku pomoć davanjem naknada nezaposlenima ili olakšicama za rano penzionisanje. Pojedini ciljevi i mere su od donošenja ESRP prevaziđeni ili su ispunili svoju svrhu postojanja tako da se ne može govoriti o njihovoj daljoj realizaciji.

Connecting the Dots | 15 CILJ 1 – Sprečavanje velikog rasta nezaposlenosti se, prema merama koje su bile predviđene, odnosio na period završetka privatizacije državnih i društvenih poslodavaca, odnosno reforme javnog sektora. Ne ulazeći u komentarisanje mera i indikatora koji nisu bili funkcionalno povezani sa zacrtanim ciljem, može se konstatovati da je proces privatizacije završen (Agencija za privatizaciju prestala je sa radom početkom 2016. godine) dok je proces reforme javne uprave napušten kao koncept nakon perioda intenzivnog planiranja i sprovođenja samo jednog manjeg dela mera koje su uticale na povećanje nezaposlenosti (uglavnom u toku 2015. i 2016. godine), što ovaj cilj čini zastarelim i – veoma uslovno rečeno – ispunjenim, odnosno irelevantnim za dalji proces ekonomskih reformi. Izvesno je da smanjenje viškova nije rezultat uticaja paketa za viškove, već smanjenja priliva u evidenciju po ovom osnovu: u periodu 2015-2019. prema izveštajima o radu NSZ broj viškova koji se prijavljuju na evidenciju smanjen je za 41% (sa 40.516 u 2015. na 23.831 u 2019.) dok je broj nezaposlenih koji pripadaju kategoriji „višak zaposlenih“ smanjen za 35% (sa 55.399 u 2015. na 36.037 u 2019.) U okviru cilja 2, mera 2.2.3 je formalno ispunjena – Republički savet za zapošlja- vanje je počeo sa radom (2019. godine je održana prva sednica). ESRP je postavio ključne targete za oblast zapošljavanja i tržišta rada. Oni, među- tim, pokrivaju samo jedan manji segment postavljenih ciljeva i mera. Kao ključni indikatori određeni su: • povećanje stope zaposlenosti sa bazičnog nivoa od 49,6% u 2014. godini na više od 60% u 2020. godini (prema podacima iz ankete o radnoj snazi Republičkog zavoda za statistiku); • smanjenje stope nazaposlenosti sa 19,7% u 2014. godini na ispod 15% u 2020. godini (prema podacima iz ARS); • smanjenje stope NEET mladih 15–24 godine starosti koji nisu zaposleni niti uključeni u obrazovanje ili obuku, i to sa 20% koliko je iznosila u 2014. godini na 15% u 2020. godini (prema podacima iz ARS). Nejasno je zašto su kao ključni targeti za oblast zapoljavanja i tržišta rada izabrani indikatori iz Ankete o radnoj snazi, a ne indikatori koji bi se dobili iz administrativnih izvora, tim pre što se većina planiranih intervencija odnosi na registrovano nezaposlene i u delokrugu su rada NSZ pa bi u skladu sa tim indikatori registro- vane zaposlenosti/nezaposlenosti bili adekvatan pokazatelj ostvarenosti postavljenih ciljeva.

16 | Povezujemo tačke Reforme u oblasti tražnje za radom

 CILJ 1: „SPREČAVANJE VELIKOG RASTA NEZAPOSLENOSTI“ je, kako je objašnjeno u uvodu teksta, prevaziđen i nije više relevantan za analizu. Trebalo bi, međutim, razmisliti da li je potrebno revitalizovati ovaj cilj, koristeći drugačije indikatore, kako bi se planirao odgovor države na rast nezaposlenosti koji će neminovno uslediti tokom i nakon epidemije virusa COVID-19. Dosadašnji tokovi na tržištu rada ukazuju da su u prvim talasima otpuštanja naročito ugrožena lica koja rade bez pravnog osnova, potom radnici van radnog odnosa, kao i agencijski radnici i uopšte zaposleni na određeno vreme. Postoje i primeri kolektivnog otpuštanja zaposlenih na neodređeno vreme za čijim radom je prestala potreba usled obustave procesa rada poslodavca ili značajnog umanjenja obima posla, izazvanog faktorima koji su vezani za epidemiju, odnosno pandemiju (vanredno stanje u periodu mart – maj 2020. godine, teškoće na svetskom tržištu i povlačenje stranog kapitala iz perifernih zemalja, neizvesnost vraćanja u redovne tokove i obim procesa rada, drastično smanjenje obima posla u oblastima turizma, ugosti- teljstva, i slično). Ova kretanja pokazuju da je potrebno sačiniti ozbiljnu strategiju za naredni period, kako bi lica koja su ostala bez zaposlenja bila targetirana socijalnim merama, ali i kako bi se radilo na bržem oporavku domaćeg tržišta rada.

Connecting the Dots | 17 Reforme u oblasti ponude rada

 CILJ 2: SMANJENJE OPŠTE STOPE NEAKTIVNOSTI I POVEĆANJE STOPE ZAPOSLENOSTI

Opšte mere

2.1 Jačanje međuresorne saradnje, a naročito putem uvođenja sistema integrisanih usluga iz oblasti obrazovanja, socijalne zaštite, zapošljavanja i brige o mladima Indikatori za realizaciju ove mere su smanjena opšta stopa neaktivnosti i pove- ćana stopa zaposlenosti. Indikatori nisu kvantifikovani, pa se može diskutovati koliko je smanjenja neaktivnosti i povećanje zaposlenosti zapravo dovoljno da bi se smatralo da je mera ispunjena, odnosno cilj ostvaren. U izveštaju za 2018. godinu se navodi da je stopa neaktivnosti za 2018. godinu 32,2% dok je u 2014. godini bila 36,7%. Stopa zaposlenosti u 2018. iznosila je 58,5% a stopa nezaposlenosti nije data. Ključni ciljevi ESRP pretpostavljaju stopu zaposlenosti veću od 60% i stopu nezaposlenosti nižu od 15% u 2020. godini. Uz sve metodološke primedbe koje se mogu izneti u odnosu na način sprovođenja ankete o radnoj snazi, podaci iz ARS za prvi kvartal 2020. godine ukazuju da je ciljana stopa nezaposlenosti ostvarena i premašena sa 9,7% ali je stopa zaposlenosti od 48,7% zapravo niža nego početna stopa zaposlenosti iz 2014. godine, koja je iznosila 49,6%. Usled okolnosti izazvanih epidemijom i pandemijom COVID-19, ovaj indikator će u odnosu na ključne ciljeve zacrtane u ESRP izvesno ipak ostati neispunjen, imajući u vidu veliki broj otpuštanja radnika u periodu mart 2020. pa do trenutka pisanja ovog izveštaja. U odnosu na konkretnu meru, međutim, postoji problem druge prirode, a koji se odnosi na izbor indikatora koji pokazuju ostvarenje ili neostvarenje zacrtane mere. Navedeni indikatori, naime, nisu direktno povezani sa merom, budući da se povećanje stope zaposlenosti i smanjenje stope neaktivnosti ne mogu direktno povezati sa jačanjem međuresorne saradnje i integrisanih mera usluga, odnosno ne postoji pojašnjenje veze između mere i indikatora. Tako-

18 | Povezujemo tačke đe, indikatori se ne odnose na kvalitet poslova, kao ni na druge činioce (pre svega demografske), koji utiču na povećanje stope zaposlenosti i smanjenje stope neaktivnosti, a da se pri tome ne povećava ukupan broj poslova. Tako se udeo privremeno zaposlenih radnika u ukupnom broju radnika povećao sa 18,8% u 2014. na 22,9% u 2019. godini.

2.2 Nacionalna služba za zapošljavanje pruža intenzivniju podršku korisnicima novčane naknade za slučaj nezaposlenosti i prati traženje posla ove kategorije lica Korisnici novčane naknade u analizi izazova na tržištu rada nisu prepoznati kao grupa koja je izložena riziku od neaktivnosti, tako da nije jasno zašto su korisnici novčane naknade ciljna grupa u opštim merama. Naprotiv, ova grupa je zakonski uslovljena da bude deo aktivnog stanovništva (nezaposlenih), a u protivnom gubi pravo na naknadu. Pored toga, korisnici novčane naknade nisu prepoznati ni kao kategorija teže zapošljivih osoba u NAPZ pa u skladu sa tim ne postoje posebne mere za ovu grupu. U izveštajima NSZ korisnici novčane naknade se pominju kao teže zapošljiva grupa, a u 2019. godini, prema podacima ove institucije, njih 555 je učestvovalo u radionicama za prevladavanje stresa zbog gubitka posla, 27 u obukama na zahtev poslodavca, za 88 je isplaćena jed- nokratna naknada u novčanom iznosu, dok je 13 koristilo podsticaj za zapošlja- vanje. Podaci o izveštaju o realizaciji sporazuma o učinku, na koji referira Izve- štaj o sprovođenju ESRP za 2018. godinu, u kojem se navodi da su u mere APZ u 2018. godini bila uključena 10.874 korisnika, nije javno dostupan. Budući da ciljna vrednost za period 2018-2020. iznosi 13.215, možemo konstatovati da u 2018. ciljna vrednost nije dostignuta.

2.3 Pilotiranje koncepta socijalnog preduzeća za sprovođenje usluga socijalne zaštite na lokalnom nivou Ova mera nije sprovedena niti je realizovan neki od indikatora – nije donet Za- kon o socijalnom preduzetništvu niti su osnovana lokalna socijalna preduzeća koja sprovode usluge socijalne zaštite. Nacrt zakona koji je bio na javnoj raspravi tokom 2018. godine je povučen, kao i neki prethodni radni tekstovi koji su kriti- kovani od strane stručne javnosti. Krajem 2019. godine pojavila se informacija o tekstu modela zakona koji je pripremljen od strane državnih institucija i pojedinih organizacija civilnog društva. Ovaj nacrt nije tokom 2020. godine predstavljen niti uzet u razmatranje za usvajanje u zvaničnoj proceduri.

Connecting the Dots | 19 2.4 Kreiranje paketa mera za aktivaciju i podsticanje zapošljavanja dugoročno nezaposlenih lica Posebne mere za dugoročno nezaposlene nisu definisane NAPZ niti programom rada NSZ. Dugoročno nezaposleni su ciljna grupa za paket mera za lica bez kvalifikacija, niskokvalifikovane i dugoročno nezaposlene. Kao i ostali „paketi“ (za mlade, viškove zaposlenih ili OSI) i ovaj je sastavljen od usluga i mera koje NSZ nudi za sve nezaposlene (procena zapošljivosti, izrada individualnog plana i mere APZ). Dugoročno nezaposleni su vrlo heterogena grupa nezaposlenih po obrazovanju, starosti, invaliditetu i kao takvi ne mogu biti tretirani na isti način. Drugim rečima, ne postoji jednoobrazan paket mera za podsticanje zapošljanja za mladu visokoobrazovanu, dugoročno nezaposlenu osobu i za stariju, dugoročno nezaposlenu osobu sa invaliditetom. Čak i uz pretpostavku da su dugoročno nezaposleni homogena grupa i da su za njih kreirane posebne mere, indikator koji se odnosi na smanjenje apsolutnog broja dugoročno nezaposlenih nije odgovarajući pokazatelj njihovog zapošljavanja. Adekvatniji indikator bi bio učešće dugoroč- no nezaposlenih u ukupnoj nezaposlenosti ili njihovo zapošljavanje budući da do smanjenja broja dugoročno nezaposlenih može da dođe i zbog prelaska u neaktivnost. U poređenju sa 2015. godinom, iako je broj dugoročno nezaposlenih u 2019. smanjen za 34%, učešće dugoročno nezaposlenih je smanjeno za svega 2,5 procentna poena, sa 68,4% u 2015. na 65,9% u 2019.godini.3

2.5 Obezbeđivanje aktivnijeg odnosa lica na evidenciji prema traženju posla kroz obaveze definisane individualnim planom zapošljavanja Zakon o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti izmenjen je tokom trajanja realizacije ESRP dva puta – 2015. i 2017. godine. Ove izmene, međutim, nisu povezane sa realizacijom navedene mere, dok sam indikator nije pojašnjen u ESRP – njegova funkcionalna veza sa ostvarivanjem mere je nepoznata. Pri tome je član 33. Zakona o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti izuzetno diskutabilan, jer primorava nezaposleno lice da nakon 12 meseci provedenih na evidenciji NSZ mora prihvatiti i ponudu za posao koji podrazumeva niži nivo u okviru iste ili srodne vrste stečenog obrazovanja, u skladu sa individualnim planom zapošljavanja, pod pretnjom sankcije uklanjanja sa evidencije u slučaju od- bijanja takvog zaposlenja.

20 | Povezujemo tačke 2.6 Razvoj koncepta sezonskih poslova u cilju radne aktivacije nezaposlenih lica U pogledu realizacije ove mere donet je Zakon o pojednostavljenom radnom an- gažovanju na sezonskim poslovima u određenim delatnostima (Službeni glasnik RS, br. 50/2018) koji se primenjuje od 7. 1. 2019. godine. Nije, međutim, jasno kako je ovaj indikator povezan sa radnom aktivacijom nezaposlenih lica. Usvo- jeni Zakon predviđa da su lica koja rade na sezonskim poslovima u režimu rada po posebnoj vrsti ugovora o privremenim i povremenim poslovima, što podrazumeva njihov izlazak iz režima faktičkog rada u legalan režim radnog angažo- vanja van radnog odnosa. Ne postoje, međutim, adekvatni mehanizmi kontrole primene Zakona, dok je režim rada koji je Zakonom utvrđen izuzetno prekaran. Između ostalog, njime se predviđa jedinstvena novina u radnopravnom sistemu Republike Srbije, zasnivanje usmenog ugovora o radnom angažovanju, što svakako ne doprinosi pravnoj sigurnosti poslenika, kao ni poštovanju zakona od strane poslodavaca. Nejasno je kako ovaj propis može uticati na radnu aktivaciju, a može se konstatovati da, iako je usmeren ka prevođenju sezonskih radnika iz režima neformalnog rada u režim formalnog rada, i dalje postoje ozbiljne prepreke da bi se ostvario značajan uticaj na smanjenje broja radnika u neformalnom sektoru, o čemu svedoče i podaci iz ARS za prvi kvartal 2020. godine (stopa neformalne zaposlenosti je i dalje izuzetno visoka i iznosi 16,2%, uz smanjenje od 0,9% u odnosu na isti period u 2019. godini).

Connecting the Dots | 21 Mere za starije radnike (50-64)

2.7 Informatičkim obukama obuhvatiti i starije radnike, posebno visokokvalifikovane Navedena mera predstavlja samo jednu aktivnost vrlo ograničenu po sadrža- ju (informatičke obuke) i po obuhvatu (visokokvalifikovani stariji radnici). Za takvu meru predviđena su čak četiri indikatora (povećana stopa zaposlenosti starijeg stanovništva (55–64); za 10% povećan broj nezaposlenih starijih lica uključenih u mere APZ u odnosu na 2014. godinu; za 10% povećan broj starijih radnika uključenih u programe dodatnog obrazovanja u odnosu na 2014. godinu; smanjena stopa nezaposlenosti starijih od 55 u odnosu na 2014. godinu) od kojih nijedan nije pokazatelj realizacije navedene mere. Prema Izveštaju o sprovođenju ESRP u 2018. navodi se da je da su 32 nezaposlena starija od 50 godina učestvovala u specijalističkim informatičkim obukama, što predstavlja učešće od 0,02% nezaposlenih starijih od 50 godina na evidenciji NSZ, što je bez ikakvog uticaja na zapošljavanje čak i pod pretpostavkom da ove obuke imaju na zapošljavanje4. Prema Izveštaju o radu NSZ u 2019. godini, od 75 nezaposlenih koji su uključeni u specijalističke informatičke obuke, svega njih šest je starije od 50 godina.

2.8 Kreirati posebne mere za starije radnike, odnosno pakete usluga u cilju njihove aktivacije Prema podacima iz izveštaja o realizaciji NAPZ u periodu 2016–2019, za starije radnike nisu kreirane posebne mere. Indikator za ovu meru, pored toga što nije vremenski određen, ne omogućava u potpunosti merenje realizalizacije budući da se odnosi na kreiranje posebnih programa za samozapošljavanje starijih, a ne posebnih usluga za njihovu aktivaciju. U Izveštaju o realizaciji ESRP za 2018. godinu konstatovano je da navedena mera nije realizovana, ali je 1.127 lica iz ove kategorije dobilo subvenciju za zapošljavanje. Prema Izveštaju o radu NSZ za 2019. godinu subvencije za samozapošljavanje je dobilo 779 nezaposlenih starijih od 50 godina, odnosno 31% manje nego u prethodnoj godini. Jedna od malo mera koja je podsticala zapošljavanje starijih nezaposlenih ukinuta je izmenama člana 45. Zakona o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje iz 2014. godine. Navedenim izmenama, između ostalog, ukinute su olakšice poslodavcima za zapošljavanje nezaposlenih starijih od 45, odnosno 50 godina (subvencije doprinosa za obavezno socijalno osiguranje u periodu od dve godine u iznosu 100% za starije od 50 godina odnosno 80% za starije od 45 godina), a

22 | Povezujemo tačke uvedene su olakšice za zapošljavanje novih radnika nezavisno od kategorije lica kojoj pripadaju prema starosnoj granici. Položaj nezaposlenih starijih od 50 godina u odnosu na 2014. godinu dodatno je pogoršan – njihovo učešće u ukupnom broju nezaposlenih na evidenciji NSZ povećano je sa 26% na 34,2% u 2019. godini.

Mere za žene

Kao odgovor na uzroke neaktivnosti žena (neplaćeni rad u porodici, nedovoljna podrška za kombinovanje porodičnih obaveza i rada, diskriminatorski odnos poslodavaca pre svega prema mladim ženama koje nemaju decu, postojanje jaza u zaradama, raniji zakonski odlazak u penziju, kao i postojanje minimalne obavezne osnovice za doprinose za socijalno osiguranje) planirane su tri mere od kojih nijedna ne referira na navedene uzroke. Dodatni problem je što definisani indikatori ne omogućavaju ocenu realizacije mera.

2.9 Kreiranje posebnih mera za podršku zapošljavanju žena, posebno samohranih majki Indikator postavljen za ovu meru (povećana stopa aktivnosti žena) je indikator uticaja i nije pokazatelj realizacije mere. Odgovarajući indikatori bi se odnosili na broj posebnih usluga ili na efekte na zapošljavanje za svaku od kreiranih posebnih usluga. Samohrane majke nisu prepoznate u NAPZ kao grupa sa otežanim faktorima zapošljivosti, a u programima rada NSZ o 2017. godini samohrani roditelji su prepoznati kao jedna od kategorija koja je teže zapošljiva. Posebne mere za za- pošljavanje žena nisu kreirane ni u 2019. godini kao ni u prethodnim godinama, uključujući i posebne usluge za samohrane majke.

Connecting the Dots | 23 2.10 Podsticanje inicijativa na lokalnom nivou koje obezbeđuju kreiranje poslova za nezaposlene žene bez kvalifikacija ili sa vrlo niskim kvalifikacijama Za ovu meru su definisana tri indikatora (povećana stopa zaposlenosti žena, po- većan obuhvat nezaposlenih žena merama APZ za 10% u odnosu na 2014. godinu, povećano učešće žena u programima samozapošljavanja za 3 puta u odnosu na 2014. godinu) od kojih nijedan nije pokazatelj definisane mere. U izveštaju o sprovođenju ESRP u 2018. godini u opisu mere navode se podaci o broju podnetih i odobrenih zahteva za sufinansiranje mera APZ predviđenih LAPZ, ali ne i o inicijativama na lokalnom nivou koje treba da obezbede kreiranje poslova za nezaposlene žene bez kvalifikacija ili sa vrlo niskim kvalifikacijama.

2.11 Razvijati programe za podsticanje ženskog preduzetništva Kao i kod prethodne dve mere, indikator (kreirane i sprovedene posebne mere za žene) nije u vezi sa merom. Posebne mere za žensko preduzetništvo nisu kreirane, kako se može zaključiti iz izveštaja o realizaciji NAPZ i izveštaja o radu NSZ do 2019. godine. Nejasno je zašto je razvoj preduzetništva izabran kao mera za smanjenje neaktivnosti i povećanje zaposlenosti budući da prema podacima ankete o radnoj snazi većina nezaposlenih preferira plaćenu zaposlenost, a ne sa- mozaposlenost: u 2019. godini 181.100 nezaposlenih traži posao kod poslodavca (99.000 muškaraca i 82.100 žena), a svega 4.600 bi želelo da pokrene sopstveni posao (2.900 muškaraca i 1.700 žena)5. Оd 2017. godine prioritet za uključivanje u meru subvencija za zapošljavanje koju dodeljuje NSZ pored mladih, viškova zaposlenih, Roma, OSI, imaju i žene. Prioritetno uključivanje rezultiralo je uče- šćem žena kojima su odobrena sredstva za samozapošljavanje od 53,5% u 2017. do 50,7% u 2019. u odnosu na ukupan broj nezaposlenih žena u 2019. Subvenciju za samozapošljavanje dobilo je njih 0,54% što znači da je navedeni program bez uticaja na zapošljavanje većine nezaposlenih na evidenciji NSZ.

24 | Povezujemo tačke Mere za osobe sa invaliditetom

Za razliku od drugih grupa na tržištu rada (žene, Romi, viškovi zaposlenih) u delu koje se odnosi na izazove, nisu identifikovane specifične prepreke sa kojima se suočavaju OSI pa nije jasno na temelju čega su formulisane dve mere za ovu, svakako najranjiviju grupu. Prema Zakonu o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom osnovan je Budžetski fond čija sredstva se koriste se za podsticanje zapošljavanja, profesionalnu rehabilitaciju, finansiranje zarada osoba sa invaliditetom zaposlenih u preduzeću za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom ili socijalnom preduzeću i organizaciji i druge namene u skladu sa zakonom. Iz navedenog fonda, iz godine u godinu većina sredstava se usmerava na zaštićeno zapošljavanje (700 miliona dinara u 2019. godini), a znatno manje za zapošljavanje na otvorenom tržištu (550 miliona RSD). Podatke o broju zaposlenih OSI, kao i podatke o sredstvima koja su prikupljena na godišnjem nivou u za Budžetski fond, Poreska uprava koja je nadležna za kontrolu ispunjavanja obaveze zapošljavanja i naplatu iznosa od 50% prosečne zarade po zaposlenom, ne objavljuje. Iz odgovora države Srbije na dodatna pitanja Komiteta za prava OSI invaliditetom u vezi sa inicijalnim izveštajem Republike Srbije o primeni Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom 6 navodi se sledeće: „Prema poslednjim podacima Poreske uprave, za period januar–decembar 2014. godine, obaveza zapošljavanja osoba sa invaliditetom izvršava se na sledeći način: izvršavanje obaveze zapošljavanjem osoba sa invaliditetom – prosečno mesečno oko 15.280 osoba sa invaliditetom; izvrša- vanje obaveze uplatom sredstava u Budžetski fond (50% prosečne zarade) - za mesečno oko 6.700 osoba sa invaliditetom, u prosečnom mesečnom iznosu od oko 215.000.000,00 dinara (...)“. Iz navedenih podataka proizlazi da je u Budžet- skom fondu u 2014. godini bilo 2,58 milijardi dinara, dok je za istu godinu na aproprijaciji MRZBSP bilo 1,27 milijardi od čega je iskorišćeno 75% sredstava7. U 2017. godini poslodavci su izvršili uplatu sredstava u Budžetski fond na ime zapošljavanja 8.258 osoba sa invaliditetom, a u 2018. godini uplatili su sredstva na ime zapošljavanja 8.890 osoba sa invaliditetom8 što znači da je u Budžetski

6 Dostupno na https://ljudskaprava.gov.rs/sh/node/19868 7 Zakon o završnom računu budžeta Republike Srbije za 2014. godinu, Službeni glasnik RS, br. 95/2019; dostupno na http://www.pravno-informacioni-sistem.rs/SlGlasnikPortal/eli/rep/sgrs/skupstina/zakon/2019/95/13/reg 8 Strategija unapređenja položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji za period od 2020. do 2024. godine, str. 39.

Connecting the Dots | 25 fond uplaćeno 3,27, odnosno 3,67 milijardi dinara9. U Zakonu o budžetu za 2017. i 2018. godinu na razdelu MRZBSP opredeljena su sredstva u visini 1,25 milijardi dinara pa se postavlja pitanje na koji način je nadležno ministarstvo upravljalo sredstvima iz Budžetskog fonda i gde je razlika od više milijardi dinara između prikupljenih i opredeljenih sredstava namenjenih za profesionalnu rehabilitaciju i podsticanje zapošljavanja osoba sa invaliditetom.

2.12 Kreiranje novih programa obuka za osobe sa invaliditetom Iz opisa mere u Izveštaju o sprovođenju ESRP za 2018. godinu ne može se zaključiti koliko je novih programa obuke uvedeno niti kakvi su efekti na zapošljavanje sprovedenih obukaobuka. Takođe ni u izveštajima o radu NSZ i izveštajima o realizaciji NAPZ ne postoje podaci o učešću OSI prema vrstama ili stepenu invaliditeta. Dok je osobe sa prvim stepenom invaliditeta moguće i potrebno uključiti u obuke sa ostalim nezaposlenima, za OSI sa drugim stepenom neophodno je kreirati prilagođene obuke. Kao jedna od ključnih prepreka u zapošljavanju OSI navodi se nedostatak radnog iskustva, neusklađenost kompetencija sa potrebama tržišta rada. Ne ulazeći u problem utvrđivanja kompetencija koje su potrebne na tržištu rada, a na osnovu kojih bi se valjano procenila neusklađenost, podaci o kvalifikacionoj strukturi OSI na evidenciji NSZ pokazuju izrazito nepovoljnu obrazovnu strukturu. Među 19.959 nezaposlenih OSI u 2019. njih 40% je bez kvalifikacija (I i II stepen stručne spreme), 54% ima srednjoškolsko obrazovanje, a svega 6% ima visoko obrazovanje. Ipak, oni kojima je sticanje kvalifikacije najneophodnije, najmanje su uključeni u obuke: od 440 uključenih u obuke za tržište rada svega 67 je OSI bez kvalifikacija i sa niskim kvalifikacijama10. U program sticanja praktičnih znanja, a koji je namenjen osobama bez kvalifikacija, uključeno je svega 9 OSI. Poseban problem predstavlja što se OSI uključuju najviše u obuke za tržište rada gde u konkurenciji onih koji nemaju invaliditet nemaju gotovo nikakve šanse, dok ih je u obuke na zahtev poslodavca, a koje vode stalnom zaposlenju, uključeno svega njih 30.

2.13 Kreiranje posebnih programa podsticanja zapošljavanja za osobe sa invaliditetom na otvorenom tržištu U Izveštaju o sprovođenju ESRP opisuje se paket usluga za OSI koji nije poseban program već je lista usluga i mera koja se nudi i ostalim nezaposlenima na evi-

9 Proračun autora na osnovu podataka o prosečnim godišnjim zaradama u 2017. i 2018. godini RZS, dostupno na https://data.stat.gov.rs/Home/Result/2403040409?languageCode=sr-Cyrl 10 Izveštaj o radu NSZ za 2019. godinu, str. 31, dostupno na http://www.nsz.gov.rs/live/digitalAssets/14/14387_ izvestaj_o_radu_nsz_-_i_-_xii_2019._godine.pdf

26 | Povezujemo tačke denciji NSZ. Od 3041 OSI koja je u 2019. uključena u neku od mera APZ11 čak 1198 je mera koja se ne odnosi na zapošljavanje na otvorenom tržištu rada već je usmerena na kreiranje privremenih poslova izvan regularnog tržišta12. U mere subvencionisanog zapošljavanja (subvencije za samozapošljavanje, subvencije za zapošljavanje i subvencije zarade za OSI bez radnog iskustva) uključene su 993 osobe. Za najveći broj OSI sa procenjenim 2. stepenom radne sposobnosti, kojih je u 2019. godini bilo 703 na evidenciji, nije bilo mogućnosti, kao ni prethodnih godina, zapošljavanje pod posebnim uslovima: refundacija troško- va prilagođavanja radnog mesta obezbeđena je za 19, a radna asistencija za 31 osobu. Upravo ova grupa nezaposlenih OSI se bez obzira na svoje kompetencije ne može zaposliti ako radno mesto nije prilagođeno. Kako navode poslodavci13, čest problem sa kojim se susreću i kada dobiju sredstva, jeste da ona nisu dovoljna da obezbede adekvatne uslove rada, što od poslodavca zahteva da uloži dodatna sredstva kako bi izvršio prilagođavanje, a svakako demotiviše poslo- davce da zaposle OSI.

Mere za niskokvalifikovana i nekvalifikovana lica

2.14 Kreiranje posebno prilagođenih programa javnih radova za ovu kategoriju lica Teško je shvatiti razlog zbog kojeg je planirana ova mera budući da za organizovanje javnih radova nije potrebno obezbediti sticanje kvalifikacija (obuku), da su privremeni (do četiri meseca) i da je naknada koju dobijaju angažovani nezaposleni ispod iznosa minimalne zarade. Pored toga, kao ni u 2018, tako ni u 2019. nije bilo prilagođavanja programa javnih radova za niskokvalifikovana i nekvalifikovana lica.

11 Klasifikacija koju koristimo je u skladu sa metodologijom Eurostata, dostupno na https://ec.europa.eu/ social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=8126&furtherPubs=yes 12 Ibid. str. 19. 13 Milanović, M-U potrazi za sigurnošću. Perspektive zapošljavanja osoba sa invaliditetom dostupno na http:// fmi.rs/wp-content/uploads/2013/02/Izve%C5%A1taj-Perspektive-zapo%C5%A1ljavanja-osoba-sa-invaliditetom-2014.pdf

Connecting the Dots | 27 2.15 Unapređenje mera i programa aktivne politike zapošljavanja usmerenih na ovu kategoriju lica U obuke koje treba da budu ključni instrument za sticanje kvalifikacija i unapre- đenje zapošljivosti ove grupe nezaposlenih u 2019. godini uključenе su 804 osobe (259 u obuku za tržište rada, 151 u obuku na zahtev poslodavca i i 394 u program sticanja praktičnih znanja za nekvalifikovana lica14) ili 0,47% nezaposlenih sa I i II stepenom stručne spreme na evidenciji NSZ.

 CILJ 2.1: POVEĆANJE PRISTUPA TRŽIŠTU RADA ZA ROME

U okviru sprovođenja mera socijalne inkluzije Roma i Romkinja, Vlada Republi- ke Srbije usvojila je Strategiju za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Repu- blici Srbiji za period od 2016. do 2025. godine, kao i Akcioni plan za sprovođenje stragije za period 2017-2018. godine. U Strategiji se, između ostalih, prepoznaju i problemi Roma i Romkinja na tržištu rada. Oni su obuhvaćeni trećim delom Strategije i Akcionog plana („Zapošljava- nje“). Kao osnovni ciljevi u zapošljavanju postavljeni su, između ostalih, i sledeći: povećanje učešća radno sposobnih Roma i Romkinja na formalnom tržištu rada (gde je jedan od ishodnih indikatora „povećanje broja Roma i Romkinja prijavljenih na evidenciji nezaposlenih lica NSZ“); podsticanje zapošljavanja i ekonomskog osnaživanja Roma i Romkinja sa posebnim fokusom na kategorije višestruko ranjivih (gde je jedan od ishodnih indikatora „razvijen sistem podrške romskom preduzetništvu“); postavljanje politike zapošljavanja Roma i Romkinja kao integralni deo politike lokalnog ekonomskog razvoja (gde je jedan od ishodnih indikatora „povećan obuhvat romske populacije programima ili merama aktivne politike zapošljavanja predviđenim lokalnim akcionim planovima zapošljavanja“). U tom smislu se može reći da je akcioni plan komplementaran ciljevima i merama koji su postavljeni ESRP u odnosu na romsku populaciju. Ne postoji akcioni plan za sprovođenje Strategije nakon 2018. godine, pa se može konstatovati da stra- teško opredeljenje države da poboljša položaj Roma i Romkinja na tržištu rada nije praćeno aktivnostima za realizaciju zacrtanih ciljeva. U tom smislu bi trebalo posmatrati i realizaciju mera koje su predviđene ESRP – njihova konkretizacija i

28 | Povezujemo tačke razrada našla je svoje mesto u Strategiji i Akcionom planu, ali njihova realizacija je do sada u najvećoj meri izostala.

2.1.1 Preventivne mere za mlade pripadnike romske populacije u cilju boljeg pristupa obrazovanju, smanjenju napuštanja škole, prevencije isključenja sa tržišta rada i socijalnog isključenja – pilot kroz projekte, evaluacija i uvođenje novih metoda i instrumenata Indikator za ovu meru je povećan broj pripadnika romske populacije na evidenciji NSZ koji su uključeni u mere APZ za 10% u odnosu na 2014. godinu, kada ih je bilo 3552. Pitanje, da li tako postavljen indikator zaista može da bude pokazatelj uspešnosti postavljene mere – na primer, kako se na osnovu evidencije mladih Roma i Romkinja pri NSZ može meriti pristup obrazovanju i smanjenje napu- štanja škole. Izveštaj o primeni ESRP u toku 2018. godine daje više podataka i potencijalnu funkcionalnu povezanost između preduzetih aktivnosti i postavljene mere, odnosno cilja – dajući statističke podatke o upisanosti romske dece u osnovne i srednje škole, kao i o realizaciji programa koji imaju za cilj zapošljavanje mladih (sa posebnim statističkim podacima o romskoj populaciji koja je u programima učestvovala). Čini se da bi bolji indikator predstavljalo povećanje udela mladih Roma na školovanju, u odnosu na ukupan udeo Roma u opštoj populaciji. Kada je reč o segmentu koji se vezuje za isključenje sa tržišta rada, indikator može biti relevantan. U tom slučaju se, međutim, dodatno može postaviti pitanje da li je ukupno povećanje od 10% pripadnika romske populacije koji su obuhvaćeni merama aktivnog politika zapošljavanja, u roku od šest godina (2014 – 2020), zaista adekvatno merilo napretka u zapošljavanju mladih Roma i Romkinja. Indikatori koji bi ukazivali na napredak u zapošljavanju mladih Roma i Romkinja mogli bi da budu njihova stopa zaposlenosti ili povećanje broj zaposlenih mladih Roma i Romkinja sa evidencije NSZ.

2.1.2 Intenziviranje aktivnosti usmerenih ka povećanju motivacije za uključivanje na tržište rada nezaposlenih pripadnika romske nacionalne manjine, posebno korisnika novčane socijalne pomoći, uz jačanje saradnje sa relevantnim organizacijama civilnog društva Indikator za ovu meru je povećan broj pripadnika romske populacije na evidenciji NSZ koji su uključeni u aktivaciono-motivacione obuke za 10% u odnosu na 2014. godinu, kada ih je bilo 2561. Pitanje je kako ovaj indikator odgovara mladim pripadnicima romske populacije, kao i da li je ukupno povećanje od 10% pripadnika romske populacije koji su obuhvaćeni motivaciono-aktivacionim obukama

Connecting the Dots | 29 i merama aktivnog traženja posla u roku od šest godina (2014 – 2020) zaista adekvatno merilo napretka u zapošljavanju mladih Roma i Romkinja.

2.1.3 Razvoj romskog preduzetništva i zadrugarstva, posebno za žene Na osnovu izveštaja za 2018. godinu, NSZ je raspisala poseban javni poziv za dodelu subvencija za samozapošljavanje pripadnika romske nacionalne manjine. Pored toga, postoje i redovni programi NSZ za samozapošljavanje. Prema rezultatima ovih programa ne može se međutim reći da su oni ostvarili značajan uticaj na položaj Roma i Romkinja na tržištu rada – u toku 2018. godine koristilo ih je 156 Roma (od toga 64 Romkinje) što jeste povećanje u odnosu na 2014. godinu kada je broj korisnika bio samo 54, ali nije dovoljna razlika da bi se moglo govoriti o uspešnosti ove mere.

2.1.4 Promocija dobrih praksi u zapošljavanju Roma Za realizaciju ove mere indikator je broj događaja, novinskih članaka i publikacija o dobrim praksama u zapošljavanju Roma. Može se reći da je ovakav indikator upitan, imajući u vidu da nije kvantifikovan, a ni sadržinski precizno određen. U izveštaju iz 2018. godine nema konkretnih podataka o navedenim aktivnostima, što govori o činjenici da ne postoji ni plan ni svest o tome šta je ovaj indikator i kako može da se realizuje. Ne postoji nijedna šira kampanja usmerena ka Romima i prilagođena sredstvima javnog informisanja koje oni koriste, a koja bi bila sadr- žinski fokusirana na modele zapošljavanja Roma.

30 | Povezujemo tačke  CILJ 2.2: JAČANJE ULOGE POLITIKE ZAPOŠLJAVANJA

Mera za povećanje izdvajanja za mere aktivne politike zapošljavanja

2.2.1 Aktivno učešće u pripremi sveobuhvatnog dokumenta sa utvrđenim strateškim ciljevima i pravcima delovanja u svim važnim oblastima privrednog razvoja Iako se u izveštaju o sprovođenju ESRP navodi da je sprovođenje mere odloženo za naredni period, (2019-2020.) ne samo da na kraju 2020. nije usvojena strategija privrednog razvoja, već nije urađen niti nacrt dokumenta.

2.2.2 Revizija Nacionalne strategije zapošljavanja 2011-2020. u skladu sa dugoročnom ekonomskom strategijom zemlje, uzimajući u obzir ceo skup instrumenata i intervencija na raspolaganju Revizija Nacionalne strategije zapošljavanja nije urađena kako se to tvrdi u Izve- štaju o sprovođenju ESRP za 2018. godinu. Urađena je procena uspešnosti spro- vođenja strategije i date su preporuke za dalje pravce razvoja do 2020. godine, ali revidirani dokument nije usvojen ni na kraju 2020. godine. Usklađivanje sa dugoročnom ekonomskom strategijom zemlje nije ni bilo moguće izvršiti budući da ta strategija nije ni doneta.

2.2.4 Sprovođenje preporuka iz Nacionalne strategije zapošljavanja 2011–2020. godine, kojima se zahteva povećanje sredstava za mere APZ Indikator realizacije su rashodi za mere APZ u procentima BDP-a, a ciljna vrednost u ESRP je postavljena na 0,3%, niže od vrednosti planirane Nacionalnom strategijom zapošljavanja (0,5%). U 2019. godini za aktivne mere zapošljavanja izdvojeno je 0,07% BDP. U izveštaju za 2018. godinu navodi se povećanje na 0,08% BDP u odnosu na 0,015% BDP iz 2014. godine. Nije, međutim, na osnovu datog indikatora jasno da li ove mere daju očekivane rezultate, odnosno da li se njihovom primenom i povećanjem sredstava za njihovu realizaciju zaista dolazi do većeg broja zapošljavanja. Čini se da bi trebalo dovesti u vezu podatke o izdvajanjima sa efektima mera, da bi se dobili konkretni pokazatelji uticaja realizacije ove mere na tržište rada.

Connecting the Dots | 31 Mere za sprovođenje reforme Nacionalne službe za zapošljavanje

2.2.5 Unapređenje rada savetnika za zapošljavanje u Nacionalnoj službi za zapošljavanje kroz uvođenje sistema internog sertifikovanja Uvođenje sistemа internog sertifikovanja mogao bi da unapredi rad savetnika za zapošljavanje kada bi uključivao unapređenje njihovih kompetencija kroz obuke. Međutim, proces sertifikovanja je sveden na polaganje testa znanja tako da dobijanje sertifikata, odnosno postignutih rezultata, ne daje uvid o kompetencijama potrebnim za rad savetnika budući da ovakav način procene ne omogućava procenu veština. Pored toga, savetnicima su za unapređenje rada potrebni i resursi: dovoljno vremena da se posvete radu sa klijentima, ažurna baza slobodnih radnih mesta kao i dostupnost usluga i mera APZ svakom klijentu. Za meru su planirana tri indikatora od kojih ni jedan ne meri unapređenje rada savetnika. Nejasno je zašto je kao indikator postavljeno usvajanje izmena Zakona o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti kada je reč o uvođenju sistema internog sertifikovanja u NSZ (drugi indikator). Za treći indikator „svi savetnici u NSZ su sertifikovani“ navedene ciljne vrednosti (15.927 u 2014. i 23.000 u 2018.) za koje nije moguće utvrditi na šta se odnose budući da je ukupan broj zaposlenih u NSZ u 2014. pre uvođenja zabrane zapošljavanja i racionalizacije bio 1804.

2.2.6 Unapređenje prikupljanja informacija o slobodnim radnim mestima Za ovu meru definisan je indikator „Do 2019. godine povećati broj poslodavaca koje NSZ poseti radi prikupljena slobodnih radnih mesta odnosu na 2014. godinu“, a za koji nisu navedene ciljne vrednosti u matrici. U situaciji u kojoj se NSZ suočava sa nedovoljnim kadrovskim kapacitetima postavlja se pitanje raci- onalnosti obilazaka (fizičkog) poslodavaca. Telefonska ili e-mail komunikacija se čini racionalnijom u odnosu na resurse kojima NSZ raspolaže. U 2019. godini na internet stranici NSZ objavljeno je svega 8.426 oglasa za 25.889 izvršilaca. U istom periodu na stranici Infostuda objavljeno je 48.893 oglasa za 225.000 kandidata. Izgleda da obilasci poslodavaca nisu doprineli prikupljanju informacija o slobodnim radnim mestima, tako da bi trebalo utvrditi razloge zbog kojih poslodavci ne oglašavaju slobodna radna mesta preko NSZ i u skladu sa nalazima osmisliti načine prevazilaženja problema.

32 | Povezujemo tačke 2.2.7 Intenziviranje rada savetnika sa aktivnim tražiocima zaposlenja Postavljen je indikator koji se tiče opterećenja savetnika: standardna devijacija prosečnog opterećenja po filijalama. Navedeni indikator se odnosi na ujednača- vanje opterećenja savetnika, a ne na smanjenje opterećenja savetnika koje će omo- gućiti intenziviranje rada sa nezaposlenima. NSZ planira da smanji opterećenje po savetniku tako što će zaposlene sa administrativnih poslova prebaciti na poslove savetnika i što će savetnike iz filijala u kojima je manje opterećenje prebaciti u one u kojima je veće opterećenje. Planirani načini za smanjenje opterećenja mogu dovesti do toga da će, uz postojeće poslove, savetnici dobiti i administrativne, bu- dući da će se smanjiti administrativno osoblje. Pored toga, doći će do povećanja opterećenja savetnika koji su do tada radili sa manjim brojem nezaposlenih, što vodi ka padu kvaliteta usluga. Uporedimo li opterećenje savetnika sa optereće- njem u nekim susednim evropskim službama za zapošljavanje15 broj nezaposlenih po savetniku u NSZ (1180 u 2017, 885 u 2018. i 827 u 201916) daleko nadmašuje njihove kolege u Hrvatskoj (644), Mađarskoj (378) i Sloveniji (367). Treba imati u vidu da broj nezaposlenih po savetniku ne pruža potpuni uvid u njihovo opte- rećenje budući da savetnici za zapošljavanje pored neposrednog rada sa nezaposlenima imaju niz drugih obaveza: posredovanje po prijavljenim potrebama za zapošljavanjem, realizacija obuka za aktivno traženje posla, rad sa poslodavcima. U posebno teškoj situaciji su savetnici u ispostavama koji često obavljaju poslove koji nisu u njihovoj nadležnosti kao što su administrativni poslovi, poslovi u vezi novčane naknade za nezaposlene i sl.

2.2.8 Unapređenje procesa profilisanja nezaposlenih lica Dva indikatora koji treba da pokažu realizaciju ove mere su donošenje novog uputstva za profilisanje i izradu individualnog plana zapošljavanja, i da do kraja 2019. godine 95% nezaposlenih lica ima urađenu procenu zapošljivosti prema novom modelu i utvrđene aktivne mere tržišta rada u individualnom planu u skladu sa procenom zapošljivosti. Navedeno nije realizovano ni u 2020. godini. Prema Izveštaju o radu NSZ za 2019. godinu, u okviru projekta Unapređenje konkurentnosti i zapošljavanja izrađen je, a zatim na Upravnom odboru usvojen, Pro- gram za praćenje, vrednovanje i redizajniranje mera aktivne politike zapošljavanja

15 European Commision: Assessment report on PES capacity; Directorate-General for Employment, Social Affairs and Inclusion; 2015. 16 Do smanjenja broja nezaposlenih po savetniku došlo je zbog smanjenja broja nezaposlenih na evidenciji NSZ budući da je broj savetnika u ovom periodu bio neznatno promenjen (582 u 2017, 624 u 2018, 613 u 2019.).

Connecting the Dots | 33 i profilisanje nezaposlenih prema stepenu rizika od dugoročne nezaposlenosti, kao i Akcioni plan za praćenje, vrednovanje i redizajniranje mera aktivne politike zapošljavanja i profilisanje nezaposlenih prema stepenu rizika od dugoročne nezaposlenosti za period 2020 -2021. koji je sastavni deo Programa.

Mere za unapređenje sistema za kreiranje politika zapošljavanja zasnovanog na podacima

2.2.9 U narednom periodu je potrebno obezbediti obaveznost: sistematskog korišćenja ex ante i ex post evaluacija programa u oblasti zapošljavanja; korišćenja rezultata evaluacije kao osnove za pripremu Nacionalnog akcionog plana zapošljavanja i budžetskog planiranja, kao i lokalnih akcionih planova zapošljavanja Kao i u vreme izrade ESRP u 2018, i 2019. nekoliko ex post evaluacija je rađeno uz podršku projekata. Nije bilo nikakvog napretka u uvođenju obaveznog sistematskog korišćenja ex ante i ex post evaluacija programa u oblasti zapošljavanja. U NAPZ se ne navode nalazi evaluacija urađenih uz podršku projekata niti se koriste kako bi se planirale intervencije. Nije urađena nijedna ex ante evaluacija mera i programa aktivne politike zapošljavanja.

2.2.10 Unapređenja dizajna i efekata sprovođenja aktivnih mera tržišta rada korišćenjem podataka Efekti aktivnih mera tržišta rada na zapošljavanje i na zarade svakako bi trebali da budu ključni podatak na osnovu kojeg bi se birale mere koje su najviše delotvorne i koje vode ka dugotrajnom zapošljavanju. Međutim, u Izveštaju o sprovođenju ESRP ne navode se podaci na osnovu kojih je došlo do modifikacije pojedinih mera ili do uvođenja novih. Modifikacije koje su vršene dovele su nezaposlene u nepovoljniji položaj pa su tako izmenama u programu javnih radova, umesto radnog odnosa na određeno vreme u trajanju od 6 meseci, nezaposleni sada an- gažovani ugovorima o privremenim i povremenim poslovima u trajanju od tri meseca, uz naknadu koja je niža od minimalne zarade. „Relaksiranjem” obaveze poslodavca u programu obuke na zahtev poslodavca skraćena je obaveza trajanja radnog odnosa na šest meseci.

34 | Povezujemo tačke Evaluacija neto učinaka na zapošljavanje i zarade pružila bi relevantne podatke o: proceni da li su programi bili adekvatno osmišljeni, sprovedeni, usmereni ka pravim ciljnim grupama; učinku na zapošljavanje i visinu zarade učesnika u programima; poređenju rezultata različitih programa; proceni koji program je odgo- varajući i za koga17. Međutim, nadležne institucije ne sprovode ovakve evaluacije, a kada su te evaluacije urađene u okviru projekata, njihovi nalazi se ignorišu. Podaci koji se navode u izveštajima o realizaciji NAPZ o efektima pojedinih mera na zapošljanje neupotrebljivi su jer to nisu podaci o efektima na zapošljavanje, kako se to vidi iz njihovog pojašnjenja: „Efekat MAPZ na zapošljavanje prikazuje broj učesnika mere koji su se zaposlili nakon izlaska iz mere, kao i lica koja se još uvek nalaze u meri (podvlačenje autora) koja podrazumeva zapošljavanje/radno angažovanje (subvencije za zapošljavanje, javni radovi, programi pripravnika, program sticanja praktičnih znanja, mere podrške za OSI). Za mere kao što su obuka za aktivno traženje posla, trening samoefikasnosti, radionica za prevladavanje stresa usled gubitka posla i funkcionalno osnovno obrazovanje odraslih, efekat prikazuje broj učesnika programa koji su se uključili u druge MAPZ ili su se zaposlili nakon izlaska iz mere”18.

17 Prema Corbanese, V., Rosas, G. (2009) Smernice za sprovođenje aktivnih mera zapošljavanja i traženja posla namenjenih ugroženim mladima, Međunarodna organizacija rada 18 Izveštaj o realizaciji NAPZ za 2019. godinu, str. 10.

Connecting the Dots | 35  CILJ 3: SMANJENJE DUALNOSTI NA TRŽIŠTU RADA

Mere za smanjenje razlika između nivoa zaposlenosti u privatnom i javnom sektoru

3.1 Analiza postojećih zakonskih rešenja koja utiču na neprivlačnost rada u privatnom sektoru, uz predlog mera za njihovo unapređenje Ova mera nije realizovana, a u toku trajanja ESRP donet je niz zakonskih reše- nja koje su rad u opštem režimu radnog odnosa učinile daleko neprivlačnijim. U izveštaju za 2018. godinu navodi se da je mera odložena za 2020. godinu i da će se održati konsultacije o njenoj reviziji. Čini se da je svakako političko opredeljenje aktuelnih vlasti da zadrže i razvijaju koncept nesigurnih, slabo plaćenih poslova i uslova rada koji se graniče sa zakonskim minimumom. Uz to se redovno stvaraju novi veštački režimi rada van radnog odnosa koji utiču na legalizaciju uslova rada ispod zakonskog minimuma (učenje kroz rad na dualnom obrazovanju, rad na sezonskim poslovima) koji se primarno koriste u privatnom sektoru (za razliku od klasičnih oblika rada van radnog odnosa, kao što su privremeni i povremeni poslovi, koji se koriste i u javnom sektoru). Može se očekivati da će, ako se kvalitetno implementira, realizacija mere iz Akcionog plana za poglavlje 19, kojom bi se pod pojmom radnog odnosa obuhvatili i sadašnji oblici rada van radnog odnosa, doprineti poboljšanju uslova rada i ostvarivanju minimalnih prava lica koja su trenutno angažovana i u privatnom i u javnom sektoru prema ovim vrstama ugovora.

3.2 Unapređenje stanja poštovanja regulative u oblasti radnih odnosa kroz efikasan i efektivan inspekcijski nadzor Indikator za sprovođenje ove mere je povećan broj redovnih inspekcijskih nadzora tokom kojih nisu utvrđeni nedostaci vezani za primenu propisa u oblasti rada. Ovaj indikator je nelogičan jer efikasniji rad inspekcije rada podrazumeva višestruko povećanje broja izvršenih nadzora, što svakako mora da utiče i na povećanje broja nadzora u kojima su konstatovane nezakonitosti. Pri tome se ne pravi razlika između manjih nepravilnosti koje mogu biti posledica neupućenosti poslodavca ili loše prakse, i većih sistemskih kršenja radnopravnih propisa u kojima se mogu konstatovati prekršaji ili izvršenje krivičnih dela. Izveštaj za 2018. godinu se, međutim, ne vezuje za broj, već za procenat nadzora u kojem nisu uočene nepravilnosti i konstatuje se da je mera sprovedena budući da je udeo slučajeva u

36 | Povezujemo tačke kojima su ustanovljene nepravilnosti u padu. Imajući u vidu da nije kvantifikovan ishodni indikator, može se reći da je reč o pravilnom zaključivanju, ali da se iz njega ne može videti da li je došlo do unapređenja stanja poštovanja regulative, a posebno se ne može zaključiti da je povećanjem ukupnog broja inspekcijskih nadzora ustanovljen sistem efikasnog i efektivnog nadzora, jer je ukupan broj nadzora u odnosu na broj nadziranih subjekata i dalje izuzetno nizak.

Mere za suzbijanje rada u sivoj ekonomiji

3.3 Razvoj koncepta poreskog rasterećenja za zaposlene sa minimalnom zaradom U odnosu na ovu meru postoje dva indikatora. Prvi se odnosi na smanjeno učešće zaposlenih u neformalnom sektoru u odnosu na ukupan broj zaposlenih u odnosu na 2014. godinu. Drugi indikator je razvijen koncept poreskog rasterećenja za zaposlene sa minimalnom zaradom. U izveštaju za 2018. godinu se govori samo o reformi Poreske uprave, nema ni reči o kvantitativnim, još manje kvalitativnim rezultatima u odnosu na postavljene indikatore, pa se može zaključiti da mera nije sprovedena i da se nije ništa uradilo na njenom sprovođenju. Visok stepen učešća radnika u neformalnom sektoru u odnosu na ukupan broj radnika koji proističe iz ARS za prvi kvartal 2020. godine (16,2%), kao i neznatno smanjenje ovog parametra u odnosu na isti izvor za 2019. godinu (0,9 procentnih poena), pokazuju da realnog pomeranja radnika iz neformalnog u formalni sektor praktično nema. Pojedine aktivnosti koje su sprovedene prethodnih godina, kao i uvođenje posebne telefonske linije za prijavu poslodavca u slučajevima rada „na crno“ 2018. godine, dale su određene rezultate; slično je i sa povećanim brojem inspekcijskih nadzora koji su uzrokovani upravo prijavama rada na crno. Mora se, međutim, pristupiti temeljnoj reformi i povećanju kapaciteta Inspektorata za rad, da bi sve ove mere mogle da daju bolje rezultate. Mora se unaprediti i sistem sankcionisanja poslodavaca u slučaju angažovanja radnika bez pravnog osnova, odnosno bez prijave – sadašnje zaprećene sankcije su suviše blage, a prekršajni postupci često zastarevaju pa poslodavci praktično ne bivaju kažnjeni za kršenje zakona; iako se može diskutovati o tome da je ovakvo pona-

Connecting the Dots | 37 šanje poslodavca krivično delo iz člana 163. Krivičnog zakonika (Službeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005 - ispr., 107/2005 - ispr., 72/2009, 111/2009, 121/2012, 104/2013, 108/2014, 94/2016 i 35/2019) „Povreda prava po osnovu rada i prava iz socijalnog osiguranja“, naročito ukoliko se ponavlja i sprovodi sistematski u odnosu na veći broj radnika, nikada nije procesuirana nijedna krivična prijava protiv poslodavaca. Kada je reč o drugom indikatoru, može se samo konstatovati da država nije uradi- la puno na podsticaju poslodavaca da uvedu radnike u legalne tokove. Smanjenje poreza na zaradu i doprinosa, koje je uglavnom aktuelno kada je reč o merama za suzbijanje neformalnog rada, nije dalo odgovarajuće rezultate.

3.4 Reorganizacija poreske administracije u cilju efikasnijeg vršenja kontrola U odnosu na ovu meru u izveštaju za 2018. godinu naveden je niz realizovanih koraka za koje nije jasno kako se odnose na realizaciju mere, ali se na osnovu tog teksta može reći da je mera u statusu realizacije.

3.5 Pojačan rad Inspektorata za rad Ova mera sadrži tri indikatora. Prvi je „broj subjekata kontrole u odnosu na broj zaposlenih na poslovima kontrole u Poreskoj upravi“. Pretpostavka je da je cilj indikatora da pokaže da je smanjeno opterećenje poreskih inspektora, odnosno da mogu lakše kontrolisati i posvetiti više pažnje i vremena svakom pojedinačnom kontrolisanom subjektu (poslodavcu). U izveštaju za 2018. godinu nema podataka u odnosu na ovaj indikator niti se u ESRP matrici navodi potencijalni izvor podataka. Zanimljivo je da izveštaj za 2016–2017. godinu kod ovog indikatora navodi podatke o inspektorima rada, iako je u matrici ESRP izričito navedeno da se traže podaci o poreskim inspektorima zaposlenim u Poreskoj upravi. Drugi indikator je „procenat lica koja su se stručno usavršavala u odnosu na ukupan broj lica zaposlenih na poslovima kontrole u Poreskoj upravi“. Kao i kod prethodnog indikatora, pretpostavka je da ovaj broj lica, odnosno procenat (udeo) u ukupnom broju raste tokom vremena. U izveštaju za 2018. godinu, međutim, nema podataka u odnosu na ovaj indikator, niti se u ESRP matrici navodi potencijalni izvor podataka. Izveštaj za 2016–2017. godinu i kod ovog indikatora navodi podatke o inspektorima rada, iako je u matrici ESRP izričito navedeno da se traže podaci o poreskim inspektorima zaposlenim u Poreskoj upravi.

38 | Povezujemo tačke Treći indikator je povećana stopa broja zaključenih ugovora o radu sa licima koje je inspekcija rada zatekla u radu „na crno“ u odnosu na ukupan broj lica zatečenih u „radu na crno“. Može se konstatovati da inspekcija rada u odnosu na ovaj indikator beleži promenljiv uspeh, kako u smislu povećanog broja ukupnih lica otkrivenih na faktičkom radu, tako i u odnosu na specifičan indikator postupanja poslodavca po nalogu inspektora rada da zaključi sa faktičkim zaposlenim ugovor o radu. Na osnovu podataka iz izveštaja za 2017. i 2018. godinu, u 2017. godini inspektori rada su zatekli ukupno 22.411 lica u radu „na crno“, od kojih je 94,5% potpisalo ugovore o radu sa poslodavcima nakon izvršenog nadzora, dok je u 2018. godini ukupan broj lica pao na 17.026 a procenat zaključenih ugovora o radu sa tim licima na 82%, а u 2019. godini nastavlja se pad efikasnosti u suzbijanju faktičkog rada: inspektori rada su zatekli ukupno 12.938 lica, a zaključeni su ugovori sa njih 79%19.

Mere za smanjivanje regionalnih razlika

3.6 Razvoj konkretnih mera kroz lokalne akcione planove zapošljavanja u skladu sa potrebama lokalnih tržišta rada i evaluacijom sprovedenih mera Indikator realizacije ove mere je smanjenje regionalne razlike u stopama zaposlenosti i nezaposlenosti, tako da razlika između najviše i najniže stope zaposlenosti iznosi manje od 4,2% a razlika između najviše i najniže stope nezaposlenosti manje od 5%, što su bazične vrednosti za 2014. godinu. U izveštaju za 2018. godinu najviša razlika u zaposlenosti je 6% a u nezaposlenosti 5,7%. U 2019. godini najveća razlika je u stopama zaposlenosti i stopama nezaposlenosti između Beogradskog regiona i regiona Južne i Istočne Srbije i ona iznosi 5,4 i 4,9 procentnih poena respektivno. Ovi podaci ilustruju da ova mera nije ispunjena, a nije jasno ni koje su konkretne aktivnosti preduzete da bi se one realizovala, odnosno da bi se smanjile regionalne razlike na način koji je predviđen u samom nazivu mere – ne postoji evaluacija ili bilo kakva analiza lokalnih akcionih planova zapoljavanja, niti mera koje oni sadrže, kao ni ocena njihove ispunjenosti ili faktora koji su uticali na njihovu realizaciju.

19 Izveštaj Inspektorata za rad za 2019. godinu, dostupno na http://www.inspektor.gov.rs/page/ 636/%D0%98%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%98-%D0%BE- %D1%80%D0%B0%D0%B4%D1%83-%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BF%D0%B5%D0%BA%D1%86% D0%B8%D1%98%D0%B0-%D0%B7%D0%B0-2019

Connecting the Dots | 39 3.7 Kontinuirano osposobljavanje članova lokalnih saveta za zapošljavanje i ostalih organa opština, kao i radnika opštinskih uprava i filijala Nacionalne službe za zapošljavanje Ova mera sadrži dva indikatora. Prvi se odnosi na povećan broj opština koje sprovode LAPZ u odnosu na 2014. godinu za 10% na godišnjem nivou. Na osnovu podataka iz izveštaja za 2016 – 2017. godinu i 2018. godinu, može se konstatovati da je broj lokalnim samouprava koje sprovode LAPZ značajno povećan i da je mera realizovana ako se prati ukupan rast u periodu 2014–2018. godina (na osnovu dostupnih podataka moguće je zaključiti da je uvećanje na godišnjem nivou uvek iznosilo bar 10%, dok je i kumulativno gledano cilj svakako ostvaren). Drugi indikator se odnosi na povećano finasiranje LAPZ u odnosu na 2014. godinu za 10% na godišnjem nivou. U izveštaju za 2018. godinu porede se 2018. i 2014. godina, što je nezahvalno jer ne pokazuje kretanja na godišnjem nivou. Takođe, u 2014. godini je postojao problem sa finansiranjem LAPZ, budući da je nadležno ministarstvo obustavilo sufinansiranje20, što dodatno obesmišljava upoređivanje sa 2014. kao bazičnom godinom. Primetno da postoji kontinuirani rast sredstava u period 2014 – 2017. godina ali da su sredstva izdvojena za 2018. godinu značaj- no manja od sredstava koja su utrošena za istu namenu u 2017. godini. Ovo govori o potencijalnoj fluktuaciji izdvajanja sredstava za finansiranje LAPZ, tako da se ne može sa sigurnošću reći da li će ova mera na kraju perioda biti adekvatno realizovana. U 2019. godini sklopljeno je 105 sporazuma, a opredeljena su sredstva u iznosu od 918.292.472,3 dinara21. Mora se napomenuti da indikatori nisu usmereni ka kvantifikaciji rezultata – nema naznake kako su povećan broj opština koje sprovode LAPZ i/ili uvećana sredstva za finansiranje LAPZ uticala na kretanje zaposlenosti u tim jedinicama lokalne samouprave. Takođe, nejasno je kako su ovi indikatori povezani sa zada- tom merom, budući da ne ukazuju nužno na osposobljavanje, odnosno podizanje kapaciteta lokalnih službenika za primenu mera za zapošljavanje.

40 | Povezujemo tačke Mere koje će doprineti smanjenju strukturne nezaposlenosti

3.8 Kreiranje i usmeravanje programa dodatnog obrazovanja i obuka tako da bolje odgovaraju na potrebe nezaposlenih sa nižim stepenom obrazovanja, u skladu sa potrebama tržišta rada na lokalu, a akcenat staviti na praktični deo obuke Od dva indikatora koji su postavljeni za ovu meru, jedan nije ni u kakvoj vezi sa ciljnom grupom na koju se mera odnosi („Smanjen broj lica sa srednjom stručnom spremom na evidenciji NSZ u odnosu na 2014. godinu za 10% na godišnjem nivou“). Drugi indikator „Smanjen broj nekvalifikovanih/niskokvalifikovanih lica na evidenciji NSZ u odnosu na 2014. godinu za 5% na godišnjem nivou“ indikator je uticaja i nije odgovarajući za merenje usklađenosti obuka sa potrebama nekvalifikovanih zaposlenih. Programi funkcionalnog osnovnog obrazovanja koji se prikazuju kao programi dodatnog obrazovanja i obuke su programi opismenjavanja, i ne rezultiraju sticanjem kvalifikacija. Obuke za sticanje kvalifikacija nisu dostupne nekvalifikovanim nezaposlenima - u programima dodatnog obrazovanja i obuke u 2015. učestvovalo 0,06% (174), u 2016. 0,13% (379), u 2017. 0,12% (310)a u 2019 0,47%(804) nezaposlenih na evidenciji NSZ sa I i II stepenom stručne spreme.

3.9 Kreiranje mera aktivne politike zapošljavanja za podsticanje aktivacije dugoročno nezaposlenih lica Nije jasno u kakvoj vezi je kreiranje mera za aktivaciju dugoročno nezaposlenih i povećanje broja uključenih nezaposlenih u dodatno obrazovanje i obuke, što je prvi indikator. Drugi indikator „Smanjen broj dugoročno nezaposlenih lica na evidenciji NSZ u odnosu na 2014. godinu za 2% na godišnjem nivou„ nije odgo- varajući budući da je indikator uticaja i nije direktan pokazatelj realizacije mere. Učestalost dugoročne nezaposlenosti u Srbiji, izražena kroz učešće dugoročno nezaposlenih u ukupnom broju nezaposlenih na evidenciji, izrazito je visoka; dve trećine nezaposlenih na evidenciji su duže od godinu dana. Dugoročno nezaposleni imaju prioritet u uključivanju u aktivne mere zapošljavanja i u zemljama u kojima je situacija na tržištu rada mnogo povoljnija nego što je to slučaj sa Srbi- jom. Očekivali bismo da ova grupa ima prioritet u uključivanju u aktivne mere, ne samo zbog visoke učestalosti dugoročno nezaposlenih od kojih veliki broj ima dodatne faktore otežane zapošljivosti (niskokvalifikovani, mladi, viškovi, OSI) nego i

Connecting the Dots | 41 zbog veoma ograničenih sredstava za mere APZ, ali to nije slučaj. U 2019. godini, kao i u prethodnim godinama, u aktivne mere se uključuju i nezaposleni koji su na evidenciji kraće od godinu dana, a za koje su se najkorisnijim pokazuju usluge savetovanja i pomoći pri traženju posla. Analiza podataka o učesnicima u programima aktivnih mera u 2019.22 s obzirom na trajanje nezaposlenosti pokazuje da je učešće nezaposlenih koji su na evidenciji kraće od godinu dana: 51% u programu javnih radova, meri koja je prvenstveno namenjena aktivaciji nezaposlenih koji su dugo izvan tržišta rada; 73% u programu stručne prakse; 51% u programu subvencije za samozapošljavanje; 48% u programu sticanja praktičnih znanja; 41% u obukama za tržište rada; 60% u obukama na zahtev poslodavca; 28% u programu subvencija za zapošljavanje.

 CILJ 4: UNAPREĐENJE POLOŽAJA MLADIH NA TRŽIŠTU RADA

Mere neophodne za smanjenje broja mladih koji nisu zaposleni, nisu u sistemu obrazovanja i obuke (NEET) i nezaposlenosti mladih

4.1 Unapređenje programa pripravništva i stažiranja poput programa stručne prakse s ciljem da se mladima koji izlaze iz škole obezbedi prvo radno iskustvo Indikator je smanjena stopa NEET za stanovništvo uzrasta od 15-24 godine. Pre- ma ključnim ciljevima ESRP, ona se mora smanjiti ispod 15% do kraja 2020. godine. Na osnovu izveštaja za 2018. godinu, u toj godini stopa je iznosila 16,5%. Za- nimljivo je da je u 2018. godini prema istom izveštaju potrošeno nešto malo preko polovine sredstava predviđenih budžetom za tu godinu. Izveštaj ne navodi izvor stope NEET ali prema matrici ESRP je to NSZ. U avgustu 2020. godine pokrenut je novi program aktivacije mladih koji čekaju na prvo zaposlenje. Iako zamišljen

22 Ibid.

42 | Povezujemo tačke kao podstrek mladima, uslovi pod kojima je planirano da oni rade kako bi stekli prve mesece radnog iskustva su takvi da je sigurno da će ovaj program stvoriti stastičko i privremeno povećanje radne angažovanosti mladih, a da se pri tome neće stvoriti dugoročan i kvalitetan sistem njihovog zapošljavanja. Takođe, ovime će se stvoriti još jedan oblik prekarnog angažovanja mladih van radnog odnosa.

4.2 Unapređenje sistema informisanja mladih o mogućnostima za delovanje u oblastima obrazovanja, zapošljavanja, omladinskog preduzetništva, o evrointegracijama i korišćenju EU fondova i drugim oblastima (kroz podršku radu Kancelarija za mlade i Fonda za mlade talente) Ova mera sadrži dva indikatora. Prvi je smanjena stopa nezaposlenosti mladih uzrasta 15-24 godine sa 47,1% u 2014. godinu. Nije navedeno koliko smanjenje treba da iznosi da bi mera bila ostvarena, niti je jasna funkcionalna veza između mere i ovog indikatora, ali se u izveštaju za 2018. godinu navodi da je stopa nezaposlenosti mladih u toj godini pala na 29,7% prema podacima ARS. U 2019. stopa nezaposlenosti mladih bila je 27,5%. Drugi indikator je pružena podrška kancelarijama za mlade i Fondu za mlade u unapređenju sistema informisanja mladih u partnerstvu sa omladinskim OCD. Budući da ovaj indikator nije kvantifikovan niti bliže određen na bilo koji način, ne može se dati ocena njegove realizacije niti uspešnosti.

4.3 Promovisanje sistema celoživotnog učenja i razvoj programa za mlade koji su napustili školovanje, odnosno za lica bez kvalifikacija, koji bi podrazumevali obuke u kombinaciji sa subvencijom poslodavcu za zapošljavanje Indikator je povećani broj lica koja koriste sisteme celoživotnog učenja. Nije kvantifikovan niti je jasno kako je povezan sa problemom pobošljanja pozicije mladih na tržištu rada (budući da se nalazi u okviru tog cilja). U izveštaju za 2018. godinu navode se obuke koje su organizovane u okviru celoživotnog učenja, od kojih su neke bile usmerene isključivo ka mladima (iz teže zapošljivih grupa). Zaključak u vezi sa sprovođenjem ove mere, koji je dat u izveštaju, veoma je kontroverzan, budući da piše sledeće: „Pokazatelj ishoda sprovedene mere je povećan broj lica koji koriste sisteme celoživotnog učenja. Broj lica u 2014. godini je 1223, dok je broj lica u 2018. godini 1205“ (strana 29).

Connecting the Dots | 43 4.4 Razvoj koncepta studentskih poslova sa ograničenim brojem radnih sati u nedelji radi aktivacije Nema određenih indikatora za ovu meru. Prema izveštaju za 2018. godinu, predlog je da se ona ukine ili revidira. Indikativno je da položaj mladih, normativno gledano, nije poboljšan od 2010. godine. Naprotiv, donošenjem novog Zakona o zadrugama (Službeni glasnik RS, br. 112/2015) propuštena je šansa da se verovatno najveći izvor radne eksploatacije mladih uredi na način koji bi odgovarao principima zadrugarstva.

4.5 Dalji razvoj sistema ranog profilisanja nezaposlenih mladih u Nacionalnoj službi za zapošljavanje Dva indikatora za procenu realizacije ove mere su izrada smernica za procenu zapošljivosti mladih i broj savetnika u NSZ obučenih za rano profilisanje mladih pri čemu za drugi indikator nisu postavljene ciljne vrednosti. Prema podacima iz Izveštaja o sprovođenju ESRP za 2018, Izveštaja o radu NSZ za 2019. godinu nema izrađenih smernica za procenu zapošljivosti mladih, tako da navedena mera nije realizovana.

4.6 Razvoj inovativnih modela i servisa za podršku zapošljavanju mladih na lokalnom nivou kroz široko partnerstvo lokalnih partnera – obrazovnih institucija, NSZ, poslovnog i civilnog sektora Ova mera sadrži dva indikatora. Prvi je broj uspostavljenih inovativnih modela i servisa zapošljavanju mladih na lokalnom nivou. Ne postoji bliže pojašnjenje ili kvantifikacija ovog indikatora. Izveštaj za 2018. godinu sadrži deskripciju modela koji su u toku i broj mladih koji su obuhvaćeni pojedinim modelima. Drugi indikator je broj mladih (15-30 godina) obuhvaćenih ovim uslugama. Bu- dući da ni ovaj indikator nije kvantifikovan, ne može se govoriti o njegovoj ispunjenosti, kao ni ispunjenosti mere u celini.

4.7 Promovisanje i dalji razvoj sistema karijernog vođenja i savetovanja u Republici Srbiji Za dva indikatora koja su postavljena za merenje realizacije mere: „Broj osno- vanih novih centara i timova za KViS pri školama, fakultetima, univerzitetima, udruženjima i KZM“ i „Broj međusektorskih partnerstava na lokalnom nivou u cilju pružanja usluga KViS mladima“ nisu postavljene ciljne vrednosti. Za ovu

44 | Povezujemo tačke meru nisu navedeni ni izvori verifikacije ni institucija nadležna za praćenje, tako da ne postoji način da se utvrdi da li je, i u kom stepenu, mera realizovana.

4.8 Poboljšanje paketa usluga za mlade konkretizacijom mere kojom se završava uključivanje lica u programe Mera je formulisana tako da je potpuno nejasno šta ona treba da postigne („konkretizacijom mere kojom se završava uključivanje lica u programe“). Za ovu neja- snu meru postavljen je indikator povećanja učešća mladih u merama APZ. U 2019. godini u mere APZ bio/la je uključen/a tek svaka deseta nezaposlena mlada osoba. Nalazi evaluacije paketa mera za mlade23, mere sticanja praktičnih znanja i struč- ne prakse pokazali su pozitivne efekte samo za meru sticanja praktičnih znanja. Evaluacija je pokazala da se učesnici programa Stručna praksa ne nalaze u povolj- nijoj poziciji na tržištu rada ni po ishodima na tržištu rada ni po proceni subjek- tivnog blagostanja. Uprkos nalazima evaluacije, i u narednim godinama najveći broj nezaposlenih mladih uključen je u program stručne prakse.

Connecting the Dots | 45 Zaključak i preporuke

Značaj razvoja tržišta rada za ukupno ostvarivanje ciljeva ESRP je nesumnjiv. Čini se da je pristup ESRP ovom problemu uglavnom jednomenzionalan, budući da se fokusira na povećanje ponude radne snage, a ne i na povećanje tražnje (izuzev mera koje se odnose na podsticanje poslodavaca na zapošljavanje neformalnih radnika). Kada je reč o planiranim ciljevima i merama, opšta ocena je da su oni postavljeni uglavnom logično i funkcionalno, mada postoje i izuzeci koji su u analizi pomenuti. Često nedostaju pojašnjenja funkcionalne veze između cilja i mera ili mera i indikatora. Nemogućnost kvantitativnog izražavanja indikatora, kao i odsustvo postavljenih preciznih ciljeva kada će se smatrati ispunjenim, takođe je jedna od strukturnih zamerki tekstu ESRP i matrici ESRP. Činjenica je, međutim, da bi realizacija svih navedenih ciljeva i mera značajno poboljšala situaciju na tržištu rada, i pored navedenih nedostataka u njihovom promišljanju. Ono što je indikativno su podaci i obrazloženja koja se navode u do sada dostupnim izveštajima o realizaciji ESRP – za 2016 – 2017. godinu i za 2018. godinu. Jasno se može primetiti da se pojedine mere ignorišu ili zapostav- ljaju bez obrazloženja, odnosno da se pokušava stvoriti privid njihove realizacije navođenjem podataka koji govore o aktivnostima koje se ne mogu direktno vezati za realizaciju konkretne mere, niti su kao takve predviđene, već imaju samo neke daleke i posredne dodirne tačke sa njom. Izvesno je i da ne postoji sistem međusektorske saradnje u realizaciji mera ESRP jer je indikativno da se u merama koje se odnose na Poresku upravu navode podaci o Inspektoratu za rad (izveštaj za 2016– 2017. godinu) odnosno da se ne navode konkretni rezultati sprovedenih aktivnosti i njihova veza sa postavljenim ciljem (izveštaj za 2018. godinu). Ukupna ocena dosadašnje realizacije predviđenih ciljeva i mera u oblasti zapo- šljavanja i tržišta rada svakako bi morala da bude negativna. Najveći broj mera nije realizovan, a kod većeg broja mera se navode aktivnosti koje su samo posredno povezane sa njihovom realizacijom i koje nisu nastale kao proizvod politike i taktike realizacije ESRP, već kao proizvod nekih drugih političkih ili strateških opredeljenja, a u izveštajima su iskorišćeni kako bi se (veštački) stvorio utisak da se na realizaciji pojedinih mera u prethodnom periodu radilo.

46 | Povezujemo tačke Na osnovu svega napisanog nameću se tri osnovna zaključka: • ESRP u delu koji se tiče zapošljavanja i tržišta rada je napisan solidno, ali zna- čajno izmenjene okolnosti u toku njegovog sprovođenja u periodu 2014–2020. godina idu u prilog nužnosti njegovog revidiranja. Od naročite je važnosti da se ESRP bavi i kvalitetom novih poslova, a ne samo kvantifikacijom parametara zapošljavanja. • Ne postoji funkcionalan plan sprovođenja ESRP u delu koji se tiče zapošljavanja i tržišta rada, niti je moguće zaključiti na osnovu dosadašnje realizacije da postoje kontinuirani i planski napori ka realizaciji pojedinačnih mera i indikatora (uz pojedinačne izuzetke koji su navedeni u tekstu). Ne postoji političko opredeljenje da se pristupi efikasnoj i potpunoj realizaciji ciljeva i mera ESRP, već se kao uspešno realizovane predstavljaju samo one koje su u skladu sa aktuelnim politikama zapošljavanja i privlačenja direktnih stranih investicija. • U pojedinim oblastima su učinjeni značajni pomaci ka dostizanju statistički korektnih rezultata, u skladu sa zacrtanim ciljevima. Suštinski se, međutim, ne može konstatovati da je ESRP ispunjen u skladu sa propisanim rokovima, kao ni da će to biti slučaj do kraja 2020. godine. Imajući u vidu specifično tešku situaciju uzrokovanu epidemijom i pandemijom COVID-19, sasvim je jasno da se na tržištu rada očekuju nove turbulencije i da je potrebno ovu novu realnost sagledati u skladu sa faktičkom situacijom pada zaposlenosti i povećanja nezaposlenosti, što su trendovi koji su jasno izraženi i sve očigledniji od marta 2020. godine do trenutka pisanja ovog izveštaja. U tom smislu se i ESRP mora prilagoditi novim okolnostima.

Connecting the Dots | 47 LJUDSKI 2 KAPITAL I VEŠTINE 24

24 Analiza je fokusirana na Efekte mera za poboljšanje kvaliteta obrazovanja na dostupnost obrazovanja u Srbiji

48 | Povezujemo tačke Uvod

U dokumentu Program reformi politike zapošljavanja i socijalne politike u procesu pristupanja Evropskoj uniji25 data je detaljna analiza stanja u pogledu ljudskog kapitala i veština u sektoru obrazovanja. Analiza je s razlogom fokusirana na potrebe i očekivanja privrede i na neophodnost uspostavljanja čvrste (funkcionalne) povezanosti poslodavaca, obrazovnih ustanova, naučnih institucija i tržišta rada. Komentarisana je podela nadležnosti između različitih nivoa vlasti, učešće javnog i privatnog sektora, te rashodi za obrazovanje (javni i privatni) koji su u 2012. godini prema procentualnom učešću u BDP (5,27%) bili slični proseku izdvajanja na nivou EU-27. U dokumentu se kaže da u obrazovnom sistemu u Srbiji dominira formalno obrazovanje, dok su ostale forme (neformalno obrazovanje, informalno obrazovanje, celoživotno učenje) tek u početnim inicijativama. Ukazuje se da se broj učenika neprekidno smanjuje (po stopi od oko 2% godišnje), dok se broj nastavnika povećava. Ovaj trend se ne uzima kao šansa da se započne prelazak na nastavu u jednoj smeni, kao i na celodnevnu nastavu (za mlađe razrede) u osnovnom obrazovanju. Konstatuje se da obrazovni sistem nije dovoljno inkluzivan za obrazovne potrebe različitih osetljivih grupa, ali se previđa da deca iz seoskih naselja, udaljenih od opštinskog centra, napuštaju školovanje zbog neuređenog i finansijski nedostupnog javnog prevoza (o broju te dece se može samo nagađati, a bilans se može sagledati u rezultatima popisa stanovništva - podacima o obrazovnoj strukturi po starosnim kontingentima)26.

U poglavlju 2.2.2. ESRP izveštaja: Najvažniji izazovi u oblasti ljudskog kapitala i veština navedeni su ključni problemi sistema obrazovanja. U analizi uzroka niskog nivoa obrazovanja ukazuje se na regionalne razlike koje se primarno objašnjavaju razlikama u stepenu ekonomske razvijenosti regiona. Ne pominju se drugi razlozi kao što su: visoki troškovi prevoza (subvencije za prevoz učenika su u nadležnosti lokalnih samouprava i zavise od njihovih budžeta i odluka lokalnih političkih aktera), loše organizovan javni prevoz, mali kapaciteti učeničkih domova i sl. U analizi niskog kvaliteta i relevantno- sti svih nivoa obrazovanja, pažnja je usmerena samo na jednu komponentu - kvalitet nastave, ali ne i na uslove i substandardnu opremljenost objekata

Connecting the Dots | 49 u kojima se organizuje nastava. Jedno od istraživanja koje daje (nepotpune) podatke o kvalitetu objekata osnovnih škola u Srbiji je Izveštaj o faktorima rizika po zdravlje dece u školskoj sredini za 2018. godinu27. U samom Izveštaju se navodi da je obuhvat ispitanih škola nepotpun, da se procenat objekata u kojima je obavljen nadzor kreće od manje od 10% u Braničevskom okrugu do preko 100% u Južnobanatskom okrugu (?). (Izveštaj, str 13). U Izvešta- ju nalazimo, između ostalog, sledeće ocene o uslovima školovanja u jednom broju osnovnih škola u Republici Srbiji: (1) U osnovnim školama u seoskim i rubnim gradskim područjima najznačajniji problemi se odnose upravo na vodosnabdevanje. Lokalni vodni objekti koje koriste škole su uglavnom stari, zapušteni; ne odgovaraju u tehničkom i sanitarno-higijenskom smislu; ne postoje ili nisu održavane zone sanitarne zaštite; u blizini izvora ima zagađenja; i pored Zakona o komunalnim delatnostima vlasnik objekta je često nepoznat, pa nema odgovornosti za održavanje objekta; voda se retko kontroliše na zdravstvenu ispravnost; kada se analize urade, visok je procenat neisprav- nih uzoraka vode (mikrobiološki, fizičko-hemijski ili udruženo, u zavisnosti od regiona) i ne obavlja se prečišćavanje i dezinfekcija vode (str. 14-15); (2) Seoske škole uglavnom dele iste probleme: zgrade su stare, u učionicama su neodgovarajuće podne obloge; teško se održava čistoća, školski nameštaj je neodgovarajući, osvetljenje je neadekvatno i stolarija dotrajala (str. 18). U za- ključcima i predlogu mera koje čitamo u ovom Izveštaju nalazi se, između ostalog, i sledeće: (zaključak br. 1) U pojedinim okruzima su ugašene higijensko-epidemiološke službe pa izostaju ili su umanjene aktivnosti koje su bile u njihovoj nadležnosti; (zaključak 5) Snabdevanje vodom za piće u polovini objekata pregledanih u 2018. je nesigurno putem lokalnih vodovoda i lokalnih izvora vodosnabdevanja; (zaključak 6) Tečne i čvrste otpadne materije se često odlažu na nezadovoljavajući način. Sanitarni uređaji (čitaj: klozeti - K.P.) nisu obezbeđeni u svim objektima; (zaključak 8) Učionice takođe nisu uvek ocenjene kao higijenske; (zaključak 9) Školsku kuhinju nemaju svi objekti, ponekad kuhinja postoji, ali ne radi ili je u nezadovoljavajućem stanju; (za- ključak 11) Od pregledanih objekata u 2018. godini, 20% je ocenjeno da nije u zadovoljavajućem stanju. I druga istraživanja ukazuju da se opremljenost i kvalitet objekata osnovnih škola u Srbiji kreće u rasponu od 19. do 21. veka. Nekoliko tema navedenih u Izveštajima o primeni Programa reformi politike za- pošljavanja i socijalne politike u procesu pristupanja Evropskoj uniji (2016–2017 - Beograd, april 2019; 2018 - Beograd, 2020), takođe zavređuju komentar u ovom uvodnom poglavlju. U ESRP Izveštaju, u poglavlju koje se odnosi na ljudski ka-

27 Institut za javno zdravlje ‘’Dr Milan Jovanović Batut’’, Beograd, 2019.

50 | Povezujemo tačke pital i veštine u komentaru razloga za rano napuštanje školovanja, prostorna i sa- obraćajna nedostupnost objekata obrazovanja se ne navodi kao razlog. Statistički podaci, međutim, pokazuju da je osipanje posebno vidno na prelasku iz osnovne (obavezno obrazovanje) u srednju školu. Prema Popisu iz 2011. godine, udeo sta- novništva starosti 18–24 godine sa najviše završenom osnovnom školom iznosio je 16,9% (u gradskim naseljima 14,4%, u ostalim naseljima 20,6%). U pojedinim opštinama udeo dece koja nisu nastavila školovanje bio je veći od 30% (Tutin, Veliko Gradište, Žabari, Malo Crniće, Petrovac na Mlavi). Da li je udeo mladih koji ne nastavljaju školovanje posle male mature povećan ili smanjen, znaćemo posle Popisa 2021. godine. Smatramo da je potrebno, ne čekajući rezultate Popi- sa, preduzeti potrebne mere da se poveća udeo malih maturanata koji nastavljaju školovanje u srednjoj školi. Ovome treba dodati da je broj učenika u srednjim školama u Srbiji u periodu 2011–2018. godina, smanjen za 11% (sa 283.173 na 252.079). Takođe, jedna od tema kojoj je data minimalna pažnja jesu učenički i studentski domovi. U meri 3: Optimizacija mreža obrazovnih ustanova (osnovnih i srednjih škola, ustanova visokog obrazovanja čiji je osnivač Republika Srbija), učeničkih i studentskih domova, kaže se da su: Izrađeni kriterijumi za optimizaciju prostora srednjih škola, da je izrađen predlog optimizacije prostora u koji je uključeno pet srednjih škola, te da je napravljen plan optimizacije prostora za dodatnih 40 škola na teritoriji Srbije, a preduslov je usvajanje izmena i dopuna zakona. U Strategiji razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine navedeno je da je po ukupnim kapacitetima mreža škola namenjena srednjoškolskom obrazovanju dovoljno razvijena, ali sistem nije pravičan, geografski raspored srednjih škola ne omo- gućava jednaku dostupnost škola mladima iz svih opština28. Manje opštine iz nerazvijenih područja po pravilu imaju srednje škole samo jedne vrste, pa učenici nemaju mogućnost izbora. U tome su najviše pogođena deca iz osetljivih grupa koja, i pored svojih sposobnosti, često nemaju mogućnost da se obrazuju u gimnazijama i umet- ničkim školama, najčešće zbog lošeg socijalnog statusa porodice koja ne može detetu da plaća troškove školovanja van mesta stanovanja (prevoz ili stanovanje u drugom mestu). Uz to, školovanje ne vodi direktno zaposlenju, dugo traje, traži ulaganja. Treba naglasiti da su đački domovi (internati) jedini mehanizam koji može povećati prostornu dostupnost obrazovanja, ali se on (uprkos nazivu mere) tek sporadično pominje. Prema podacima Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja29 u domovima za učenike srednjih škola ima 11.430 mesta, odnosno 10.750 kada odbijemo mesta opredeljena za studente. Sledi da domovi mogu da pruže smeštaj za oko 4,3%

28 Komentar: Kvalitet i finansijska dostupnost tzv. komplementarnih obrazovnih ustanova kao što su đački domovi, internati, umrežen licenciran privatni smeštaj, đačke i studentske kuhinje, definišu dostupnost škola, a ne njihov ’’nepravičan’’ geografski raspored. 29 (http://www.mpn.gov.rs/wp-content/uploads/2016/05/X-prvi-deo-konkursa-2016-adrese-domova.pdf)

Connecting the Dots | 51 učenika upisanih u srednju školu u 2018. godini. Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije u Izveštaju iz 2018. godine, navodi: ‘’S ciljem povećanja obuhvata i dostupnosti obrazovanja učenicima srednjih škola, svake školske godine sprovodi (se) Konkurs za prijem učenika srednjih škola u ustanove za smeštaj i ishranu učenika. Konkursom za školsku 2016/2017. godinu, u 63 doma učenika srednjih škola i škola s domom učenika, primljeno je 11.314 učenika, od toga 88 učenika iz osetljivih društvenih grupa. Sproveden je i Kon- kurs za prijem studenata visokoškolskih ustanova u ustanove za smeštaj i ishranu studenata uz pomoć kojeg je za školsku 2016/2017. u 9 studentskih centara primljen 17.101 student, od toga 915 studenata iz osetljivih društvenih grupa’’. (str. 174). Nije nam poznato da su rađena sistematska istraživanja o uslovima života u đačkim domovima u Srbiji. Neke informacije o pojedinačnim domovima mogu se naći na mreži. Studentski domovi su, takođe, nedovoljnog kapaciteta. Prema podacima iz Baze podataka RZS, u školskoj 2018/2019 godini, gotovo polovina studenata (47,2%) živi u stanu sa roditeljima, odnosno u gradu u kome žive roditelji, više od četvrti- ne (28,3%) živi u iznajmljenom stanu, 9,5% u sopstvenom stanu, a samo 6,9% studenata živi u studentskom domu. Kada, pak, uporedimo broj studenata upisanih na visoke škole i univerzitete, školske 2018/2019. godine, sa brojem raspoloživih mesta u studentskim domovima (19.700), sledi da je kapacitet studentskih domova u odnosu na ukupan broj studenata 7,9%. Dostupnost visokog obrazovanja možemo ceniti i na osnovu podataka o načinu izdržavanja tokom studiranja. Prema Bazi podataka RZS, svega 6,5% studenata koriste neki vid stipendije (stipendija ministarstva ili druge javne ustanove – 5,5%, firme ili kompanije – 0,7%)ili kredita (javne ustanove – 0,3%, komercijalni kredit – 0,1%).

52 | Povezujemo tačke Ciljevi i mere za njihovo sprovođenje

U nastavku dela izveštaja o ljudskom kapitalu i veštinama ESRP, u tabeli smo naveli mere i sažete podatke o ostvarivanju mera sa komentarima. Među merama dominiraju one koje se odnose na unapređenje kvaliteta nastave, odnosno na ljudski kapital i veštine, kako i glasi naslov ovog poglavlja. Među merama, međutim, nalazimo i one koje se direktno odnose na korisnike (uče- nike i studente) i mehanizme za njihovo bolje uključivanje u obrazovni sistem (naročito mere 2.1. i 2.2, koje se odnose na ranjive i marginalizovane društvene grupe). Mere za uključivanje učenika i studenata iz vulnerabilnih i marginalizovanih grupa su, van svake sumnje, najuspešniji segment spro- vođenja reformi u oblasti povećanja dostupnosti obrazovanja i uključivanja dece i mladih koji su bili isključeni iz obrazovnog sistema u Srbiji. Izostale su, ili su tek ovlaš pomenute, mere koje se odnose na povećanje dostupnosti školovanja dece i mladih iz seoskih naselja i sredina sa niskim obrazovnim kapacitetima i niskim kvalitetom obrazovnih ustanova. U uvodnim poglav- ljima ESRP se uspostavlja korelacija između društvenog siromaštva i nivoa obrazovanja. Ta korelacija, međutim, gubi iz vida mehanizme koji su kreirani da bi se deci i mladima iz nerazvijenih sredina (unutar jedne države, kao i iz siromašnih i nerazvijenih država) omogućilo školovanje i društveno napredovanje i koji funkcionišu već duže od dve stotine godine (internati, đački domovi, univerzitetski kampusi, različiti izvori stipendiranja – fondacije, dr- žavne stipendije, međunarodne stipendije, stipendije korporacija, univerzi- tetske stipendije, krediti, itd., itd.). Takvi mehanizmi se u poslednjih nekoliko decenija sve više gase, i školovanje u Srbiji sve više postaje pitanje finansijskih mogućnosti porodice, a sve manje javna obaveza nadležnih ustanova.

Connecting the Dots | 53 Tabela 1: Pregled mera koje su realizovane u sektoru LJUDSKI KAPITAL I VEŠTINE, na osnovu podataka iz izveštaja o primeni ESRP za period 2016–2017. godina i za 2018. godinu30

ROK PREMA ESRP I SAŽETA OCENA REALIZACIJE MERA GODINA MERE SA KOMENTAROM ISPUNJENJA

MERA 1.1. 2016– 2020. U 2016. godini: Izrada dokumenta NOKS je u fazi finalizacije. Uspostavljanje Nacionalni savet za visoko obrazovanje i Savet za stručno obrazovanje sistema Nacionalnog Mera je usvojili su nivoe i opise nivoa kvalifikacija. Razvijena je baza nacionalnih okvira kvalifikacija većim delom kvalifikacija u koju je integrisano oko 100 kvalifikacija, od toga 59 sa (NOKS) u Srbiji ispunjena standardom kvalifikacija. Nakon testiranja baze i izrade sajta NOKS očekuje se da baza bude dostupna široj javnosti. Razvijena su 4 profila sektora. Usvojen je integrisani NOKS za celoživotno učenje. U toku je priprema za formiranje Radne grupe za izradu predloga Pravilnika o standardima i načinu sprovođenja postupka za priznavanje prethodnog učenja. Centar za profesionalno priznavanje inostranih visokoškolskih javnih isprava (ENIC/NARIC) počeo je sa procedurom priznavanja javnih isprava u cilju zapošljavanja. U 2017.godini: Pripremljen je Nacrt zakona o Nacionalnom okviru kvalifikacija. Uspostavljen je veb-sajt NOKS. Započete su aktivnosti na izradi tri profila sektora. Programirane su aktivnosti za razvijenje sistema priznavanja prethodnog učenja. ENIC/NARIC Srbija je postao deo Međunarodne mreže centara za informisanje o uslovima priznavanja i priznavanju inostranih visokoškolskih isprava. Od planiranog budžeta u 2017. godini (3 miliona RSD, potrošeno je manje od 10 procenata (237.000 RSD). U 2018. godini: Donet je Zakon o nacionalnom okviru kvalifikacija RS. Uspostavljen je institucionalni okvir sistema NOKS, osnovan je Svet za NOKS i Agencija za kvalifikaciju kao i 12 sektorskih veća. Baza kvalifikacija je kontinurano ažurirana tako da je u bazi evidentirano 140 kvalifikacija, od čega je 86 sa standardom kvalifikacije. Započeta je izrada Izveštaja o povezivanju NOKS sa EOK. Zaključen je ugovor o realizaciji programa IPA 2014. Od planiranog budžeta za 2018 godinu (3 miliona dinara) potrošeno je 408.393 RSD.

54 | Povezujemo tačke ROK PREMA ESRP I SAŽETA OCENA REALIZACIJE MERA GODINA MERE SA KOMENTAROM ISPUNJENJA

MERA 1.2. 2013–2020. U 2016. godini: U periodu 2014–2016 razvijeno je devet novih Razvoj relevantnih Mera je programa obrazovanja zasnovanih na standardnim kvalifikacijama programa najvećim (do sada ukupno 59). Nisu dostavljeni podaci o broju akreditovanih obrazovanja i delom studijskih programa razvijenih u skladu sa standardima kvalifikacija obučavanje u skladu ostvarena za 2016. Stvoreni su zakonski preduslovi za aktivnije funkcionisanje sa potrebama tržišta učeničkih zadruga i učeničkih kompanija u osnovnim i srednjim rada i društva u školama, preko 250 srednjih škola uključeno je u program Učeničkih celini kompanija. Visokoškolske ustanove organizuju Centre za razvoj karijere i savetovanje studenata svih Univerziteta u Republici. Intenzivno se radi na širenju realizacije praktične nastave u sistemu dualnog obrazovanja. Nema podataka o broju korisnika ovih usluga. U 2017. godini: Usvojen je Zakon o dualnom obrazovanju. Dati su podaci o broju škola i broju upisanih učenika. Pripremljeni su novi obrazovni profili, izrađeni standardi kvalifikacija, realizovana obuka nastavnika i dr. Za 2017. godinu bila su projektovana 4 modela preduzetničkog učenja i uspostavljena su dva modela realizacije praktične nastave. U školskoj 2018/2019. godini zadržano je 19 dualnih obrazovnih profila, a ukupan broj je 33. Značajno je povećan broj zainteresovanih kompanija (600) za realizovanje učenja kroz rad za dualne obrazovne profile, a broj škola uključenih u dualno obrazovanje povećan je sa 50 na 85 (oko 23% u odnosu na ukupan broj srednjih škola u Srbiji). Broj učenika koji su upisali dualne obrazovne profile povećan je sa 1.482 na 2.960. Sudeći prema navodima i podacima datim u Izveštaju za 2018. godinu, planirane mere su u potpunosti ostvarene.

MERA 1.3. 2016–2020. Navedeno je da se stručno usavršavanje zaposlenih u srednjim školama Unapređenje Mera je realizuje u skladu sa pravilnikom. Da je uspostavljen sistem inicijalnog kvaliteta inicijalnog vecim delom obrazovanja nastavnika. Nije navedeno koliko zaposlenih su završili obrazovanja, ispunjena. programe stručnog usavršavanja i inicijalnog obrazovanja. stručnog Naveden Navedeno je da je prema podacima iz maja 2017. godine, ukupno 333 usavršavanja i je broj nastavnika steklo zvanje napredovanjem (313 zvanje pedagoški savetnik profesionalne nastavnika, ali i 20 zvanje samostalni pedagoški savetnik). saradnje nastavnika ne i procenat U Izveštaju za 2018. godinu, navodi se da je obuku prošlo 19.400 na svim nivoima u odnosu na nastavnika, stručnih saradnika i direktora. Realizovano je 669 obuka. obrazovanja ukupan broj Prosečna ocena zadovoljstva polaznika na skali od 0 do 4 bila je 3.

Connecting the Dots | 55 ROK PREMA ESRP I SAŽETA OCENA REALIZACIJE MERA GODINA MERE SA KOMENTAROM ISPUNJENJA

MERA 1.4. 2017–2018. U 2016. godini: Navedeno je da su: unapređeni standardi za rad Uspostavljanje Obaveze su ustanova obrazovanja i vaspitanja. Kaže se da: rešenja za verifikaciju sistema osiguranja delimično škole dobijaju u trenutku kada zadovolje ove visoke kriterijume kvaliteta realizovane, (utvrđene u savremenim pravilnikom o prostoru, opremi i nastavnim obrazovanja i ali nije sredstvima neophodnim za njegovu uspešnu realizaciju). Unapređeni obučavanja na svim naveden standardi za implementaciju nastavnih planova i programa su jednim nivoima obuhavat u delom usvojeni i objavljeni u Službenom glasniku RS, a jednim delom su procentima dostavljeni resornom ministarstvu, ali nisu objavljeni. Pravilnik o sistemu akreditacije mesta za realizaciju prakse u stručnom obrazovanju i obučavanju donet je u 2018. godini. U toku je uspostavljanje sistema praćenja i vrednovanja obrazovanja na svim nivoima. Nisu navedeni ishodi rezultata da su „sve škole i predškolske ustanove vrednovane u prethodnih pet godina’’. Dati su rezultati završnih ispita u osnovnom i srednjem obrazovanju. Navedeno je da nema podataka o rezultatima nacionalnih i međunarodnih testiranja za 2017. godinu. Uspostavljeni su unapređeni standardi akreditacije u visokom obrazovanju. Nedostaju kvantitativni podaci za segmente u izveštajima: broj škola koji su prošli proceduru vrednovanja kvaliteta rada ustanove i ishodi; broj učenika u tim školama, ishodi akreditacije programa u visokoškolskim ustanovama itd. U Izveštaju za 2018, navedeno je da je: usvojen podzakonski okvir, osnovana je Komisija za razvoj i sprovođenje dualnog obrazovanja; izrađena je radna verzija Master plana za implementaciju Zakona o dualnom obrazovanju u srednjem stručnom obrazovanju. Navedeno je da je realizovano vrednovanje 19 osnovnih i srednjih škola. Navedene su brojne aktivnosti zasnovane na planiranim merama, kao i rezltati merenja postignuća učenika. Usvojeno je 6 pravilnika o standardima za akreditaciju i proveru kvaliteta viskoškolskih ustanova i studijskih programa. Navedeno je da će rezultati dva međunarodna istraživanja: PISA 2018 i TIMSS 2018 biti objavljeni krajem 2019. godine. Sudeći prema navedenim rezultatima, može se proceniti da je najveći broj obaveza iz ove mere realizovan. Ne znamo, međutim, koji broj dece pohađa vrednovane škole i koji je to procenat ukupnog broja učenika.

56 | Povezujemo tačke ROK PREMA ESRP I SAŽETA OCENA REALIZACIJE MERA GODINA MERE SA KOMENTAROM ISPUNJENJA

MERA 2.1. 2016–2020. Rezltati u 2017. godini su: ne raspolaže se podacima o udelu odraslog Razvoj sistema Na osnovu stanovništva (25–64 godine) sa stečenim srednjim i tercijarnim celoživotnog učenja raspoloživih obrazovanjem. Navedeno je da je u 2018. stopa završavanja tercijarnog podataka ili ekvivalentnog obrazovanja u kontingentu 30–34 godine starosti bila ne može se 37% (RZS). proceniti Donet je Zakon o obrazovanju odraslih i Pravilnik o bližim uslovima obim u pogledu programa, kadra, prostora, opreme i nastavnih sredstava za ispunjenja sticanje statusa javno priznatnih organizatora obrazovanja odraslih. Broj akreditovanih javno priznatih organizatora obrazovanja odraslih u 2016. godini bio je 52, što je znatno više nego što je predviđeno i za 2017. godinu. U 2017. godini, rešenje o odobravanju statusa javno priznatog organizatora aktivnosti obrazovanja odraslih dobilo je 59 organizacija i ustanova. Zanimljivo je da među akreditovanim organizacijama ima onih koje su akreditovale po deset i mnogo vise obuka (23, 26...), što ukazuje na visok nivo teritorijalne koncentracije mesta obuke31 U Izveštaju za 2018. godinu navedene su brojne aktivnosti na ispunjenju zadataka iz mere o razvoju celoživotnog učenja. Postoje određene razlike u brojevima akreditovanih javno priznatih organizatora obrazovanja odraslih (52 u 2016, 59 u 2017. godini i 43 u 2018. godini). Treba ponovo podsetiti da je temi celoživotnog učenja (usredsređenog na građane sa niskim kvalifikacijama) data mnogo veća pažnja u poređenju sa temom prostorne dostupnosti škola, kao i obima i razloga za rano napuštanje školovanja.

31 (http://www.mpn.gov.rs/obrazovanje-odraslih/-Spisak-javno-priznatih-organizatora-obrazovanja-odraslih/ )

Connecting the Dots | 57 ROK PREMA ESRP I SAŽETA OCENA REALIZACIJE MERA GODINA MERE SA KOMENTAROM ISPUNJENJA

MERA 2.2. 2105–2020. U toku 2016. godine: povećan je upis pripadnika romske nacionalne Povećanje nivoa Ostvareni su manjine u srednju školu pod povoljnijim uslovima; upisano je 96 obrazovanja u brojni zadaci studenata Roma (43 mušarca i 54 žene) u javne visokoškolske ustanove; okvirima osetljivih u okviru ove u 2015/16 i 2016/17. dodeljeno je ukupno 1020 stipendija učenicima grupa i smanjenje mere Romima u srednjim školama; mentorska podrška je obezbeđena za regionalnih razlika 201 mentora u 2015/18, i 2916/17; iz budžeta RS je u školskoj 2051/16. dodeljeno 176 stipendija romskim učenicima koji su ostvarili odličan uspeh (65% su devojčice); MNPTR je dodelio 150 učeničkih stipendija romskim učenicima sa odličnim uspehom u srednjoj školi (60% su devojke). U 2016 godini je na studije upisan 501 student sa smetnjama u razvoju i invaliditetom. Izrađena je Strategija za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji za period 2016–2025. Pored ovih navedene su i druge aktivnosti radi povećanja pristupa obrazovanju osetljivih društvenih grupa, a naročito dodela stipendija i kredita i podrška smeštaju studenata Roma u studentske domove, programi afirmativnih mera za upis učenika romske nacionalnosti u srednju školu: – Preko četiri hiljade učenika romske nacionalnosti upisano je u školskoj 2017/2018. i 2018/2019. godini u srednje škole; – U školskoj 2018/2019. godini dodeljeno je 547 stipendija učenicima romske nacionalnosti koji pohađaju srednju školu (60% stupendija su dodeljene devojkama); – Na fakultete je upisano 336 studenata (od toga 177 devojaka) u 2016/2017. i 2017/2018. školskoj godini. – U okviru programa Stručne prakse (u organima državne uprave i lokalne samouprave) ostvaren je kontakt sa 26 lica romske nacionalnosti. Ukupno je u sistemu obrazovanja angažovano 225 pedagoških asistenata, uključiv i jedan broj sa znanjem romskog jezika. U Izveštaju za 2018. godinu navedeno je da je ukupno u Srbiji u predškolskim ustanovama i osnovnim školama angažovan 261 pedagoški asistent. Indikatori za realizaciju ove mere su: – Posebni programi podsticaja za obrazovanje u lokalnim samoupravama (obuhvaćeno ukupno 623 stručna lica); – Akreditovana je Obuka za ranu identifikaciju učenika u riziku od osipanja i sprečavanja osipanja. Ciljna grupa su bili predstavnici 50 izabranih škola, a obukom je obuhvaćeno ukupno 225 učenika. – Posebni programi podsticaja za sticanje kvalifikacija za osetljive grupe stanovnika (Filološki fakultet u Beogradu, Univerzitet u Kragujevcu). Osnovno obrazovanje odraslih realizovano je u 66 osnovnih škola, vanredno srednje obrazovanje za polaznike starije od 17 godina, realizovano je u 146 škola, a pohađalo ga je 2.145 polaznika. Programi prekvalifikacije, dokvalifikacije i specijalizacije realizovani su u 192 srednje škole a u 2016 godini pohadjalo ih je 5.442 polaznika, i dr). Sudeći prema ostvarenim aktivnostima u 2018. godini, može se zaključiti da su ostvareni brojni zadaci iz ove mere.

58 | Povezujemo tačke ROK PREMA ESRP I SAŽETA OCENA REALIZACIJE MERA GODINA MERE SA KOMENTAROM ISPUNJENJA

MERA 2.3. 2015–2020. U Izveštaju za 2016–2017. godinu navodi se da je tokom 2014. Povećanje Ostvaren je godine procenat dece u dobu od 0,5–6 godina obuhvaćen predškolski dostupnosti veliki broj vaspitanjem i obrazovanjem bio 41,4%, dok je taj procenat u 2016. predškolskog zadataka u godini bio 52,3%, a u 2017. godini 56,1%. U Izveštaju su izostali, vaspitanja i okviru ove međutim, važni indikatori koji daju precizniju sliku o kapacitetima obrazovanja mere predškolskih ustanova. Nije korišćen validan indikator ’’broj dece upisane preko kapaciteta’’ koji pokazuje da je u periodu 2011–2018. godine broje dece upisane u predškolsku ustanovu preko kapaciteta te ustanove porastao sa 2,1% na 5,6% (u gradskim naseljima sa 2,4% na 6,2%, a u ostalim naseljima sa 1,2% na 3,2%). U istom periodu, udeo dece koja nisu primljena zbog popunjenosti kapaciteta povećan je sa 2,7% na 3,1% (u gradskim sa 3,1% na 3,5%, a u ostalim sa 1,2% na 1,3%)32. Postoje velike regionalne razlike u vrednostima ovih indikatora: u 2018 godini, u regionu Južne i Istočne Srbije, preko kapaciteta bilo je upisano 7,8% dece, a broj dece koja nisu primljena zbog popunjenosti ustanove bio je 9,8%. U Izveštaju za 2018. godinu dat je podatak da je pripremnim predškolskim programom obuhvaćeno 98,2% kontingenta. Obuhvaćen je i veći broj dece koja su pohađala program tokom lečenja, kao i dece sa smetnjama u razvoju.

MERA 3.1. 2016–2020. U 2016. i 2017. godini: Planirani registri u okviru informacionog Uspostavljanje Mera je slabo sistema su delimično urađeni zbog čekanja na donošenje novih zakona i informacionog ostvarena zastoja u međuinstitucionalnoj saradnji. sistema kao Uspostavljen je informacioni sistem sa podacima o akreditovanim preduslova za visokoškolskim ustanovama, akreditovanim studijskim programima i efikasno upravljanje zaposlenima u visokoškolskim ustanovama. obrazovnim U Izveštaju za 2018. godinu se navodi da su angažovani eksperti koji sistemom. su pripremili specifikaciju Jedinstvenog informacionog sistema prosvete. Procenjuje se da ce biti potrebno dve godine (nakon pokretanja javne nabavke sredinom 2019. godine i započinjanja rada) da se sistem u potpunosti razvije. To bi moglo da se očekuje do kraja 2021. godine.

MERA 3.2. 2015–2020. U okviru pregovora za pristupanje Republike Srbije Evropskoj uniji, 27. Uključivanje Mera je 2. 2017 na Međuvladinoj konferenciji otvoreno i privremeno zatvoreno obrazovnog sistema delimčno je Poglavlje 26 – obrazovanje i kultura. Srbije u EU tokove ispunjena Uspostavljena je nacionalna agencija za Erazmus +, Fondacija Tempus je ovlašćena da vrši ulogu agencije odgovorne za decentralizovano sprovođenje Erazmus + programa, u skladu sa Uredbom 1288/2013 Evropskog parlamenta i Saveta. Ispunjeni su uslovi za punopravno učešće Republike Srbije u programu Erazmus plus, a očekivalo se da će sporazum stupiti na snagu 1 januara 2019. Drugi indikator – aktivno učešće u otvorenom metodu koordinacije EU u domenu obrazovanja je takođe ispunjen.

32 DevInfo baza, RZS.

Connecting the Dots | 59 ROK PREMA ESRP I SAŽETA OCENA REALIZACIJE MERA GODINA MERE SA KOMENTAROM ISPUNJENJA

MERA 3.3. 2016–2020. U Izveštaju za 2016–2017. godinu, navedeno je da su izrađeni Optimizacija Mera je kriterijumi za optimizaciju prostora srednjih škola. Izrađen je predlog mreža obrazovnih delimično optimizacije prostora u koji je uključeno pet srednjih škola. Napravljen ustanova (osnovnih ostvarena je plan optimizacije prostora za dodatnih 40 škola na teritoriji Srbije, a i srednjih škola, preduslov je usvajanje izmena i dopuna zakona. ustanova visokog Rezultati za 2017. godinu su navedeni u vidu očekivanih rezultata. obrazovanja čiji je U Izveštaju za 2018. godinu, navedeno je da je donet Zakon o osnovama osnivač Republika sistema obrazovanja i vaspitanja i Zakon o osnovnom obrazovanju i Srbija), učeničkih i vaspitanju, Uredba o kriterijumima za donošenje akta o mreži javnih studentskih domova predškolskih ustanova i akta o mreži javnih osnovnih škola, kao i dve odluke o akreditaciji visokoobrazovnih ustanova čiji osnivač je Republika Srbija. Nije donet Akt o mreži ustanova učeničkog i studentskog standarda. Mera je delimično realizovana.

MERA 3.4. 2016–2020. U Izveštaju za 2016-2017 godinu se kaže: u vezi sa indikatorom – modeli Razvoj modela Mera je u finansiranja preduniverzitetskog obrazovanja i vaspitanja, visokog finansiranja početnim obrazovanja i celoživotnog obrazovanja, doneti su pravilnici (pet obrazovanja na fazama pravilnika) o kriterijumima i standardima za finansiranje ustanova osnovu analiza ostvarivanja obrazovanja. postojećeg U vezi sa drugim indikatorom – modeli finansiranja ustanova učeničkog finansiranja i studentskog standarda, navedeni su izvori sredstava za obavljanje obrazovanja i delatnosti. aktivacije postojećih U Izveštaju za 2018. godinu se kaže da je oformljen tim za izradu obrazovnih Zakona o finansiranju visokog obrazovanja na novim osnovama. kapaciteta

MERA 4.2. Nema Ministarstvo omladine i sporta33 je putem javnog konkursa podržalo Unapređenje sistema podataka o sedam projekata koji su imali za cilj stvaranje uslova za neformalno informisanja mladih godini obrazovanje mladih, informisanje i uspostavljanje održivih i o mogućnostima ekonomičnih servisa za mlade (karijerni servis, info servis, volonterski za delovanje servis, savetovalište za zdravlje...). u oblastima Tokom 2018 godine, Fond za mlade talente Republike Srbije nagradio obrazovanja, je i stipendirao 3.395 učenika i studenata u iznosu od blizu 800 miliona zapošljavanja, RSD bruto. Broj stipendiranih studenata na osnovnim studijama omladinskog povećan je sa 900 na 960, a na master studijama sa 400 na 410; preduzetništva, o Navedeno je da je pokazatelj ishoda sprovedene mere smanjenje stope evrointegracijama nezaposlenosti mladih (15 do 24 godina) sa 47,1% u 2014. godini, na i korišćenju EU 29,7% u 2018. godini. Za ovaj podatak korišćen je izvor RSZ–ARS, fondova i drugim godišnji prosek. oblastima (kroz podršku radu Kancelarije za mlade i Fonda za mlade talente)

33 Izveštaj za 2018. godinu

60 | Povezujemo tačke ROK PREMA ESRP I SAŽETA OCENA REALIZACIJE MERA GODINA MERE SA KOMENTAROM ISPUNJENJA

4.3. Nema Program obuke se realizuje u trajanju od 1 do 3 meseca, odnosno za PROMOVISANJE podataka o najviše 480 časova. SISTEMA godini U 2018 godini, u okviru programa ’’Znanjem do posla’’ (SDC) i celoživotnog učenja aktivnosti u pet opština, oko 300 mladih iz teže zapošljivih grupa bilo je i razvoj programa uključeno u programe stručnih obuka i učenja kroz rad, a 56% je našlo za mlade koji su posao. U okviru projekta ’’Podsticanje zapošljavanja mladih’’ (GIZ) 945 napustili školovanje, mladih je uključeno u stručne obuke (386 mladih žena, i 165 mladih odnosno za lica bez Roma od kojih su 98 Romi povratnici po sporazumu o readmisiji). kvalifikacija, koje Navodi se da je pokazatelj ishoda sprovedene mere prosečan broj bi podrazumevale lica uključenih u sistem celoživotnog učenja. Broj lica u 2014. godini obuke u kombinaciji bio je 1.223, a u 2018 taj broj je 1.205 (u izveštaju se koriste podaci sa subvencijom Nacionalne službe zapošljavanja) poslodavcu za zapošljavanje

MERA 4.4. Nema U Izveštaju za 2018. godinu, navedeno je da ova mera nije potpuna pa će Razvoj koncepta podataka o biti ili revidirana ili ukinuta. studentskih poslova godini sa ograničenim brojem radnih sati u nedelji radi aktivacije.

MERA 4.6. Nema U toku 2018. godine, kroz javne konkurse Ministarstva omladine i Razvoj inovativnih podataka o sporta 1.400 mladih je prošlo obuke za povećanje kompetencija, 160 modela i servisa godini mladih obavilo stručne prakse, 80 mladih je (samo)zaposleno. za podršku zapošljavanju

Connecting the Dots | 61 Zaključci i preporuke

Fokus Izveštaja ESRP i preduzetih mera je na programima i aktivnostima za po- boljšanje stručnosti i obučenosti zaposlenih u prosvetnim ustanovama. Pored toga, jedan broj mera, vrlo temeljno obrazloženih i sprovođenih, odnosi se na uključivanje u obrazovni sistem marginalizovanih društvenih grupa, naročito Roma i lica sa smetnjama u razvoju. Podaci o ostvarenim merama se mahom daju u apsolutnim brojevima, tako da či- talac nema sliku o stvarnom učinku i ostvarenom obuhvatu učenika ostvarenim merama u odnosu na ukupan kontingent ili ciljnu grupu. Gotovo u potpunosti su izostale analize i mere koje bi pažnju usmerile na problem prostorne i saobraćajne (ne)dostupnosti školovanja, izrazito loš građevin- ski i komunalno-higijensko-sanitarni bonitet jednog broja objekata osnovnih škola, naročito u seoskim naseljima. Deca iz seoskih naselja su u svakom pogledu gotovo nevidljiva za obrazovni sistem. Nigde se ne pominju mere za unap- ređenje kvaliteta nastave u tim sredinama kao što su: ’’putujući vrtić’’, ’’putujući vaspitač’’, mobilne učionice, mobilni nastavnički timovi, bibliobusi, autobusi sa kompjuterskom opremom itd. Iz tog razloga, urgentno je i bezuslovno u fokus mera za unapređenje uslova obrazovanja uneti i odredbe koje se odnose na građevinske i komunalno-higijensko-sanitarne uslove objekta u kojima se organizuje obavezno obrazovanje, odnosno na javne škole. Nije potrebno donositi nove zakone, pravilnike, uredbe, podzakonske i druge akte. Te obaveze u formi zakonskih odredbi postoje već decenijama (međuna- rodni paktovi, evropski dokumenti, ustavi SFRJ, SRJ, RS, zakoni...). Podsetimo samo da su se čak kandidati na predsedničkim izborima u Srbiji u poslednjih nekoliko izbornih ciklusa pozivali, obavezivali, obećavali, zaklinjali, zgražavali, proklinjali prethodnike zbog nebrige prema deci koja se školuju u sramotno podstandardnim uslovima, i da se, naravno, sve završavalo na tome. Dovoljno je utvrditi rokove za obaveznu primenu propozicija iz važećeg Pra- vilnika o normativima školskog prostora, opreme i nastavnih sredstava za osnovnu školu (Službeni glasnik SRS – Prosvetni glasnik, 4/90) (N.B. To nije prvi pravilnik koji utvrđuje standarde objekata osnovnih škola, takvi pravilnici su postojali i u Kraljevini Jugoslaviji).

62 | Povezujemo tačke Ukratko, nije dopustivo da se u jednoj evropskoj državi u 21. veku, iz istog javnog budžeta države, školuju deca u različitim uslovima, i to u rasponu između 19. i 21. veka – bez obzira da li je reč o državi koja je članica EU, koja nastoji da se priključi EU ili koja to uopšte ne namerava. Obavezno obrazovanje je javno dobro i mora biti dostupno pod (minimalno) jednakim uslovima svoj deci i mladima u jednoj državnoj zajednici.

Connecting the Dots | 63 SOCIJALNO 3 UKLJUČIVANJE I SOCIJALNA ZAŠTITA

64 | Povezujemo tačke 3.1. SOCIJALNA I DEČJA ZAŠTITA

Uvod

Kontekst ESRP-a koji se odnosi na stanje u pogledu socijalne i dečije zaštite u vreme usvajanja tog dokumenta 2016. godine i dalje je aktuelan. U odnosu na ocenu u ESRP-u da se stopa apsolutnog siromaštva u godinama pre njegovog usvajanja kretala između 6% i 9% odsto, i u periodu nakon 2016. (i nakon revizije podataka o apsolutnom siromaštvu koja je u međuvremenu izvršena, a na osnovu koje je njegova stopa donekle snižena), tj. od 2017–2018, stopa apsolutnog siromaštva kretala se na sličnom nivou od oko 7%34. Slično je i sa drugim navedenim podacima, kao što su stopa rizika od siromaštva od 24,6%, koja je 2018. iznosila 24,3%, i stopa izrazite materijalne deprivacije od 27%, koja je 2018. iznosila 15,9%35. Stope siromaštva kod dece su i dalje ostale više u odnosu na druge uzrasne grupe. Isto- vremeno, izazovi su uglavnom ostali isti ili su se čak povećali, imajući u vidu da, kada je reč o obuhvatu novčanih davanja za siromašne, on beleži opadajući trend. U odnosu na takvo stanje, zabrinjava izuzetno slab odgovor države u cilju primene ESRP-a i ostvarenja socijalnih prava stanovništva. Rashodi za socijalnu zaštitu u BDP-u u Srbiji, u odnosu na nivo naveden u ESRP-u (ispod 25%), dodatno su opali (na 19,4% u 2018), a usluge socijalne zaštite u odnosu na 2016. i dalje su bile nedovoljno razvijene i nedostupne, prema ocenama u 202036. Zbog toga je Evrop- ska komisija ocenila da su obuhvat i adekvatnost materijalnih davanja u socijalnoj zaštiti nedovoljni i da nije bilo napretka u procesu razvoja usluga socijalne zaštite na lokalnom nivou, kao i to da se sistem namenskih transfera i dalje ne sprovodi sistematično i transparentno37. Naročito zabrinjava to što nisu usvojeni ključni

34 „Apsolutno siromaštvo“, Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije, http:// socijalnoukljucivanje.gov.rs/rs/socijalno-ukljucivanje-u-rs/statistika-siromastva/apsolutno-siromastvo/ 35 Republički zavod za statistiku, Siromaštvo i socijalna nejednakost 2018., 2019. 36 „Predstavljeno istraživanje ’Mapiranje usluga i materijalne podrške u oblasti socijalne zaštite u nadležnosti JLS“, Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije, http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/rs/predstavljeno-istrazivanje-mapiranje-usluga-socijalne-zastite-u-nadleznosti-lokalnih-samouprava-i-materijalne-podrske-iz-budzeta-jedinica-lokalne-samouprave-u-republici-srbiji/ 37 Radni dokument Komisije: Republika Srbija, Izveštaj za 2019. godinu, str. 87–88.

Connecting the Dots | 65 propisi i politike u ovoj oblasti, poput novog Zakona o socijalnoj zaštiti (čiji je nacrt predstavljen javnosti još polovinom 2018.) i nove Strategije socijalne zaštite (čiji je nacrt predstavljen javnosti polovinom 2019). U tom pogledu, javnost je kritički dočekala sadržinu nacrta pomenutih akata, budući da se njima ne uki- daju prepreke za ostvarivanje socijalnih prava, već, naprotiv, uvode dodatne, i da se ne izdvajaju dodatna sredstva u budžetu za finansiranje socijalne zaštite, kako to već godinama unazad preporučuje EK. Slično tome, iako je usvojen Zakon o finansijskoj podršci porodici sa decom, koji je donekle unapredio adekvatnost de- čijeg dodatka za pojedine kategorije, istim propisom su umanjeni adekvatnost i pristup pravu na naknadu zarade, odnosno naknadu, za majke po osnovu rođenja i nege deteta. Šire posmatrano, zanemarene su i druge obaveze komplementarne ESRP-u, poput izvršenja aktivnosti predviđenih Akcionim planom za Poglavlje 23 – Pravosuđe i osnovna prava, kao što је usvajanje Zakona o rodnoj ravnopravnosti (koje je bilo predviđeno za početak 2016), usvajanje nove strategije za prevenciju i sprečavanje diskriminacije (prošla je istekla još 2018) i sprovođenje Strategije za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji za period od 2016- 2025 (čiji pripadajući akcioni plan za period od 2019-2020. još uvek nije usvojen). U zaključku, stanje u oblasti socijalne i dečje zaštite je gotovo nepromenjeno u odnosu na 2016, a primena propisa i javnih politika u ovoj oblasti dodatno je oslabila. Ovo naročito zabrinjava imajući u vidu zdravstvenu i ekonomsku krizu izazvanu epidemijom COVID-19 i zahteva drastičan zaokret u radu nove vlade ka proaktivnim, pravičnim i inkluzivnim politikama socijalne i dečje zaštite.

66 | Povezujemo tačke Aktuelnost ciljeva i sprovođenje mera

ESRP u delu „Pravci daljih promena i mere u sferi socijalne i dečje zaštite“ sadrži šest ciljeva u okviru koje je formulisana 41 mera (posmatrano prema matrici). Svi ciljevi su i dalje aktuelni i relevantni i odgovaraju na identifikovane izazove: cilj 1 – povećanje obuhvata i unapređenje adekvatnosti novčanih davanja; cilj 2 – aktivna inkluzija; cilj 3 – povećanje podrške prirodnoj porodici u riziku i nastavak deinstitucionalizacije; cilj 4 – unapređenje sistema dugotrajne nege; cilj 5 – una- pređenje kvaliteta usluga, jačanje kontrolnih i regulatornih mehanizama, monitoringa i evaluacije; cilj 6 – povezivanje centara za socijalni rad sa institucijama koje obezbeđuju usluge iz drugih sektora i sa drugim organima i civilnim druš- tvom. Glavni nedostatak na nivou ciljeva tiče se stavljanja fokusa na „uvažavanju budžetskih mogućnosti“, odnosno na finansijski aspekt razvoja sistema socijalne zaštite kroz analizu troškova i koristi, umesto na dužnost države da stanovništvu obezbedi puno uživanje svih ljudskih prava, uključujući i socijalna. Pored toga, slaba strana ESRP-a je i logika razrade mera koje proističu iz ciljeva. Kada je reč o merama koje su, prema postojećim izveštajima o primeni ESRP-a, realizovane, njihov pregled i komentari dati su u Tabeli 1. Od ukupno 20 mera za koje se tvrdi da su ispunjene u izveštajnom periodu, samo 8 se može smatrati u potpunosti ispunjenim, 9 su delimično ispunjene, 1 nije ispunjena, a za 2 nije moguće utvrditi da li su ispunjene jer o tome nema podataka. Važno je napomenuti i to da je u ispunjenju nekoliko mera došlo do kašnjenja u odnosu na rokove predviđene ESRP-om.

Tabela 1: Pregled mera koje su realizovane, na osnovu podataka iz izveštaja o primeni ESRP

ROK PREMA GODINA MERA KOMENTAR ESRP-U ISPUNJENJA

Povećanje iznosa 2016. 2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je Zakon dečijeg dodatka o finansijskoj podršci porodici sa decom usvojen za decu srednjoš- krajem decembra 2017, a njegove izmene i dopune kolskog uzrasta u junu 2018, dok je njegova primena počela 1. jula (jednokratno 2018. Prema čl. 33 korisnici dečjeg dodatka čija su nakon uspešnog deca redovno pohađala srednju školu i sa uspehom završetka školske završila školsku godinu u septembru tekuće godine godine) ostvaruju pravo na još jedan dečji dodatak. Na osnovu navedenog, mera se može smatrati u potpunosti ispunjenom u izveštajnom periodu.

Connecting the Dots | 67 ROK PREMA GODINA MERA KOMENTAR ESRP-U ISPUNJENJA

Povećanje iznosa 2016. 2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je dečijeg dodatka Zakon o finansijskoj podršci porodici sa de- za decu sa invali- com usvojen krajem decembra 2017, a njegove ditetom izmene i dopune u junu 2018, dok je njegova primena počela 1. jula 2018. Prema čl. 33 iznos dečjeg dodatka za roditelje deteta sa invaliditetom uvećava se za 50%. Na osnovu navedenog, mera se može smatrati u potpunosti ispunjenom u izveštajnom periodu.

Pojednostavlji- 2016. 2017. Izveštaji o sprovođenju ESRP konstatuju da je vanje uslova za mera ispunjena stupanjem na snagu Zakona ostvarivanje prava o finansijskoj podršci porodici sa decom na dečji dodatak (ZFPPD), budući da u postupku ostvarivanja prava na dečji dodatak podnosilac zahteva uz zahtev podnosi samo dokaze koji se ne mogu preuzeti iz dostupnih evidencija ili pribaviti od nadležnih organa. Međutim, mera se može smatrati samo delimično ispunjenom u izve- štajnom periodu, budući da prepreku za njeno sprovođenje predstavlja ograničenje propisano čl. 39 stav 2 ZFPPD prema kojem organi nadležni za rešavanje zahteva preuzimaju podatke iz službenih evidencija elektronskim putem samo ukoliko su umreženi sa bazama podataka38. Pored toga, neke dokaze, odnosno podatke, podnosilac zahteva i dalje mora samostalno da pribavlja (npr. o zdravstvenom statusu dece), u skladu sa čl. 40 stav 5 ZFFPD.

Dodeljivanje 2016. 2017. Izveštaji o sprovođenju ESRP konstatuju da je prava za četvoro mera ispunjena stupanjem na snagu ZFPPD, maloletne dece o budući da je njime propisano da se pravo na kojima se roditelji dečji dodatak može ostvariti i za dete višeg neposredno sta- reda rođenja od četvrtog, pod uslovom da se raju, a ne za prvo za neko dete prethodnog reda rođenja zbog četvoro dece u starosne granice ne može ostvariti pravo. Na porodici po redu osnovu navedenog, mera se može smatrati rođenja u potpunosti ispunjenom u izveštajnom periodu.

38 Zakon o finansijskoj podršci porodici sa decom, Službeni glasnik RS, br. 113/2017 i 50/2018.

68 | Povezujemo tačke ROK PREMA GODINA MERA KOMENTAR ESRP-U ISPUNJENJA

Sprovođenje 2016–2020. 2016–2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je mera programa una- ispunjena putem realizacije dva projekta finan- pređenja uslova sirana sredstvima nacionalnog IPA programa stanovanja u za 2013. i to „Sprovođenje trajnih rešenja za podstandardnim stanovanje i poboljšanje fizičke infrastrukture naseljima u romskim naseljima“ (putem grant šeme u 13 gradova i opština) i „Tehnička podrška za unapređenje uslova života i stanovanja romske populacije koja trenutno prebiva u neformalnim naseljima“ (putem koga se finansira priprema tehničke dokumentacije u 13 gradova i opština). S obzirom na to da je indikator za ovu meru „uslovi stanovanja u podstandardnim naseljima unapređeni“ može se oceniti da mera nije u potpunosti ispunjena u izveštajnom periodu, jer njom u izveštajnom periodu nije bio obuhvaćen celokupan broj od oko 583 podstandardnih naselja u 120 gradova i opština u Republici Srbiji39.

Poboljšati pris- Nije navedeno 2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je tupačnost javnih problem pristupačnosti rešen „kreiranjem sta- objekata osobama bilnog zakonodavnog i institucionalnog okvira“ sa invaliditetom i i da je ova mera pretežno realizovana tokom obezbeđena puna 2018. (ovaj podatak navodi i izveštaj za period pristupačnost 2016-2017). Na osnovu ovih podataka nije mo- internet stranica guće utvrditi da li je mera realizovana u izve- javnih institucija štajnom periodu, budući da ne omogućavaju za sve građane, uvid u stepen poboljšanja pristupačnosti javnih uključujući osobe objekata i internet stranica javnih institucija, a sa invaliditetom i imajući u vidu indikatore „puna primena pra- starija lica vilnika o tehničkim standardima pristupačno- sti“, „porast broja pristupačnih javnih objekata“ i „porast broja pristupačnih internet stranica za sve građane, posebno za OSI“40.

39 Stalna konferencija gradova i opština, Osnovne karakteristike podstandardnih romskih naselja u Srbiji i predlog budućih razvojnih inicijativa za unapređenje uslova života romske zajednice, str. 14. 40 Na loše stanje o ovom pitanju ukazao je Komitet za prava osoba sa invaliditetom Ujedinjenih nacija u svojim Zaključnim zapažanjima o Inicijalnom izveštaju o Srbiji u 2016. godini, izrazivši zabrinutost zbog nepostojanja nacionalne strategije obezbeđivanja pristupačnosti i zakonskih propisa koji bi sadržavali delotvorne sankcije za nepoštovanje propisa, kao i zbog toga što je mogućnost pristupa javnim objektima mala, preporučivši da Srbija razvije sveobuhvatan plan u cilju obezbeđivanja pristupačnosti koji bi obuhvatio i efikasan nadzor i mapu puta za uklanjanje postojećih prepreka, uz adekvatan budžet i uspostavljanje baze podataka. Uprkos tome, nova Strategija za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji, usvojena 2020, odnosno pripada- jući akcioni plan, ne sadrži procenu finansijskih sredstava potrebnih za njenu primenu u oblasti pristupačnosti.

Connecting the Dots | 69 ROK PREMA GODINA MERA KOMENTAR ESRP-U ISPUNJENJA

Donošenje 2016–2020. 2016. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je ova podzakonskog mera ispunjena 2016. donošenjem Uredbe o akta o namenskim namenskim transferima u socijalnoj zaštiti, kao i transferima koji da je u budžetu Republike za njeno sprovođenje bi uredio dodatno obezbeđeno 400 miliona dinara u 2016., 700. finansiranje usluga miliona dinara u 2017. i 2018. i 756 miliona socijalne zaštite na dinara u 2019. Na osnovu navedenog, mera lokalnom nivou sa se može smatrati u potpunosti ispunjenom u centralnog nivoa izveštajnom periodu.

Pokretanje 2016–2017. 2016–2018. Indikatori za ovu meru su „broj korisnika usluge programa koji će stanovanje uz podršku“ i „izvršene obuke za re- osnažiti kapacitete alizaciju usluge stanovanja uz podršku“. Izveštaji na lokalnom nivou o sprovođenju ESRP navode podatke o 170 ko- za uspostavljanje risnika ove usluge u 2016. i 37 korisnika tokom usluge stanovanja 2017, prema evidenciji pružalaca. Kada je reč o uz podršku za oso- obukama, do 2016. realizovano je 10 obuka, dok be sa invaliditetom su u 2017. realizovane tri obuke. Za 2018. nisu navedeni podaci o broju korisnika, dok je za obuke navedeno da nisu realizovane. Na osnovu navedenog, može se oceniti da je ova mera samo delimično realizovana u izveštajnom periodu.

Izrada modela o 2016–2020. 2016–2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je Stalna realizaciji sadržaja konferencija gradova i opština 2016. pripremila i načinu uspostav- i izdala vodič za lokalne samouprave „Modeli i ljanja usluge na preporuke za unapređenje sprovođenja zakono- lokalnom nivou i davnog okvira u oblasti socijalne zaštite“. Kada je izrada programa reč o indikatoru „akreditovani programi obuke“, i obuka potenci- nisu navedeni podaci, ali je prema javno dostu- jalnih pružalaca pnim podacima, zaključno sa 2018, akreditovano usluga 170 programa41. Na osnovu navedenog, mera se može smatrati u potpunosti ispunjenom u izveštajnom periodu.

41 Republički zavod za socijalnu zaštitu, Izveštaj o radu za 2018. godinu, str. 20.

70 | Povezujemo tačke ROK PREMA GODINA MERA KOMENTAR ESRP-U ISPUNJENJA

Unapređenje ka- 2016–2020. 2016–2017. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je ova paciteta za širenje mera delimično ispunjena na osnovu indikatora i razvoj vaninsti- „smanjen broj korisnika u rezidencijalnim usta- tucionalnih usluga novama socijalne zaštite“, „povećan broj usluga kao što su perso- socijalne zaštite na nivou lokalne zajednice (broj nalna asistencija, personalnih asistenata, broj ličnih pratilaca, stanovanje uz broj skloništa za žrtve porodičnog nasilja, i podršku za mlade dr)“ i „povećan broj korisnika usluga socijalne koji napuštaju zaštite u okviru svake od uspostavljenih usluga“. smeštaj, skloništa Kako se navodi, u 2016. zabeleženo je povećanje za žrtve porodič- korisnika u rezidencijalnim ustanovama soci- nog nasilja, usluge jalne zaštite u odnosu na 2014, i to sa 13.755 na ličnog pratioca za 13.808 korisnika. S druge strane, u 2017. beleži decu se povećanje broja nekih usluga socijalne zaštite na nivou lokalne zajednice u odnosu na 2016., i to personalnog asistenta – sa 7 na 11 i svratišta – sa 1 na 2, a za iste usluge beleži se i povećanje broja korisnika. Na osnovu navedenog, mera se može smatrati samo delimično ispunjenom u izveštajnom periodu.

Unapređenje 2016–2017. 2019. Izveštaji o sprovođenju ESRP (iako ne pokrivaju kapaciteta sistema period posle 2018.) navode da je početkom 2019. socijalne zaštite za otvoreno prvo prihvatilište za žrtve trgovine ljudi- ostvarivanje prava ma u sistemu socijalne zaštite i da je funkcionisanje i obezbeđivanje skloništa za žrtve trgovine ljudima omogućeno usluga žrtvama obezbeđivanjem adekvatnog budžeta. S obzirom trgovine ljudima na to da je indikator za ovu meru „obezbeđeno funkcionisanje skloništa za žrtve trgovine ljudima u okviru centara za zaštitu žrtava trgovine ljudima“, ova mera se može smatrati u potpunosti ispunjenom u izveštajnom periodu.

Pripremanje 2016–2017. 2016–2017. Izveštaj o sprovođenju ESRP za period 2016-2017. programa obuke navodi da je u 2016. ispunjen indikator „sprove- za podršku poro- dena praksa izmeštanja dece“ tako što su izrađene dicama u riziku od studija „Pilotiranje usluge porodični saradnik i izmeštanja dece evaluacija prezultata pružanja usluge“ i analiza iz porodice, i usluge porodični saradnik za porodice sa decom sprovođenje obuka sa smetnjama u razvoju. Kada je reč o indikatoru stručnih radnika u „organizovane i sprovedene obuke stručnim rad- sektoru socijalne nicima i pružaocima usluga za podršku porodi- zaštite za primenu cama u riziku“, u izveštaju se navodi da su u 2016. ovih programa i sprovedene tri obuke. Kako izveštaj o sprovođenju pružaocima usluga ESRP za 2018. navodi da je sprovođenje ove mere odloženo za period 2019-2020., može se oceniti da je ova mera samo delimično ispunjena u izveštaj- nom periodu.

Connecting the Dots | 71 ROK PREMA GODINA MERA KOMENTAR ESRP-U ISPUNJENJA

Bliže uređivanje 2017. 2016–2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je mera procene potreba i delimično realizovana kroz pilotiranje usluge planiranje podrške „porodični saradnik“. Međutim, s obzirom na to deci sa smetnjama da je indikator za ovu meru „utvrđene procedure u razvoju i njiho- i instrumenti za procenu potreba i planiranje vim porodicama podrške deci sa smetnjama u razvoju i njihovim porodicama“ i da se u izveštaju za 2018. navodi da će procedure i instrumenti biti utvrđeni po donošenju izmena i dopuna Zakona o socijalnoj zaštiti, mera se ne može smatrati ispunjenom u izveštajnom periodu.

Unapređenje 2016–2017. 2016–2018. S obzirom na to da su indikatori za ovu meru „broj razvoja srodničkog srodničkog smeštaja i srodničkog hraniteljstva“ i smeštaja, srodnič- „broj dece sa invaliditetom i dece žrtava trgovine kog hraniteljstva, ljudima i drugih oblika nasilja smeštene u hrani- hraniteljstva za teljskim porodicama“, a da izveštaji o sprovođenju decu sa invalidite- ESRP ne navode podatke u tom pogledu, nije tom i hraniteljstva moguće utvrditi da li je mera realizovana u izve- za decu žrtve štajnom periodu trgovine ljudima i drugih oblika nasilja

Zaokruživanje 2017. 2016–2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode: da je proces procesa licenci- licenciranja kontinuiran proces; da je u 2016. ranja pružaoca organizacijama socijalne zaštite izdato 119 licenci, usluga i stručnih u 2017. – 336 licenci i u 2018 – 128 licenci; da je radnika u socijal- u 2017. stručnim radnicima izdato 467 licenci, a noj zaštiti i širenje u 2018 – 255 licenci; da je od 2014. do 2016. broj ponude akredito- akreditovanih programa obuke porastao sa 114 vanih programa na 141, a da je u 2018. bilo 170 akreditovanih edukacije stručnih programa. Imajući u vidu formulaciju ove mere, radnika na osnovu kao i to da ESRP ne utvrđuje ciljane vrednosti kojih se dobijaju indikatora „broj licenciranih ustanova i stručnih licence radnika“, „broj licenciranih stručnih radnika“ i „broj akreditovanih programa obuke“, ova mera se može smatrati u potpunosti ispunjenom u izveštajnom periodu.

72 | Povezujemo tačke ROK PREMA GODINA MERA KOMENTAR ESRP-U ISPUNJENJA

Formulisanje 2016–2020. 2017–2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode, između i sprovođenje ostalog, da je 2017. raspisan javni poziv za programa podrške podnošenje predloga projekata na konkursu za nedržavnim unapređenje sistema socijalne zaštite i da je u pružaocima usluga 2018. na tom konkursu izabrano 12 projekata socijalne zaštite za finansiranje. S obzirom na to da su indikatori za ovu meru „uspostavljen program podrške nedržavnim pružaocima usluga socijalne zaštite“ i „broj pružalaca usluga socijalne zaštite iz NVO ili privatnog sektora kojima je pružena podrška“, kao i na to da ESRP nije utvrdio ciljanu vrednost drugog po redu indikatora, i na to da se sredstva za dodelu sredstava za finansiranje projekata u okviru navedenog javnog poziva obezbeđuju na razdelu Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja (MRZBSP) u okviru programske aktivnosti 0002 – Podrška udru- ženjima u oblasti zaštite porodice i dece, ekonomska klasifikacija 481 – dotacije nevladinim organizacijama, ova mera se može smatrati u potpunosti ispunjenom u izveštajnom periodu.

Unapređenje 2016–2020. 2017–2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da nisu kvaliteta nege u raspoloživi podaci koji se tiču prvog indikatora ustanovama koje za ovu meru „poboljšan standard u ustanovama će zadržati funkci- koje će zadržati funkciju smeštaja“, dok sa drugi ju smeštaja indikator „broj izvršenih inspekcijskih kontrola u ustanovama“ navode da je u 2016. izvršeno 258 inspekcijskih nadzora u ustanovama, u 2017. – 249, a u 2018 – 250. Na osnovu navedenih podataka, ova mera se može smatrati samo deli- mično ispunjenom u izveštajnom periodu.

Širenje regionalnih 2016–2020. 2019. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je centara za planirano uspostavljanje dva centra za porodični porodični smeštaj smeštaj i usvojenje na području AP – Vojvo- i usvojenje dine, i to u Subotici i u Beloj Crkvi, kao i to da (uspostavljanje je centar u Subotici osnovan Skupštinom AP još 2 centra) i Vojvodine krajem 2018. godine i da se početak definisanje i una- njegovog rada očekuje do kraja 2019. Na osnovu pređenje njihove navedenih podataka, ova mera se može smatrati kontrolne funkcije samo delimično ispunjenom u izveštajnom periodu.

Connecting the Dots | 73 ROK PREMA GODINA MERA KOMENTAR ESRP-U ISPUNJENJA

Jačanje inspek- 2020. 2016–2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je, prema cijskih službi indikatoru „broj zaposlenih u inspekcijskim služ- (povećanje bama“, u 2016. u MRZBSP bilo osam angažovanih broja zaposlenih, osoba, dok ih je u 2018. bilo devet, a da je broj od uspostavljanje 3 inspektora socijalne zaštite na nivou AP Vojvo- nove organizacije i dine i 1 u Gradu Beogradu ostao nepromenjen. načina rada) Kada je reč o drugom indikatoru, „uspostavljena je nova organizacija i način rada inspekcijske služ- be“ navedeno je da je sprovođenje očekivano do 2020. Na osnovu navedenih podataka, ova mera se može smatrati samo delimično ispunjenom u izveštajnom periodu.

Širenje prakse 2016–2020. 2017–2018. Izveštaji o sprovođenju ESRP navode, između pribavljanja ostalog, da su tokom 2017. centri za socijalni rad dokumenata u imali mogućnost da direktno uzimaju podatke ime korisnika, iz šest baza podataka, da je tokom 2018. započet podršku posebno rad na izradi Zakona o socijalnoj karti čiji je ugroženim cilj umrežavanje baza podataka i omogućavanje grupama pri pribavljanja dokumenata u ime korisnika i da apliciranju za MRZBSP radi na uspostavljanju dobre prakse pojedina prava u primeni normativnog okvira koji se tiče lica bez ličnih dokumenata, kao što je izdavanje Uputstva u postupku prijave prebivališta na adresi centra za socijalni rad ili ustanove za smeštaj. S obzirom na to da su indikatori za ovu meru „broj LS i CSR koji pribavljaju dokumenta u ime korisnika“ i „broj LS koje su uspostavile mehanizme za podršku posebno ugroženim grupama pri apliciranju za pojedina prava“, da za prvi po redu indikator ne postoje javno dostupni podaci, da za drugi po redu indikator ESRP nije utvrdio ciljanu vrednost, da Zakon o socijalnoj karti nije usvojen u izveštajnom periodu, kao i da navedeno uputstvo utvrđuje da je podnosilac zahteva u obavezi da pribavi dokaz nadležnog organa unutrašnjih poslova o nemogućnosti izvršenja prijave prebivališta, a bez utvrđene podrške LS ili CSR u tom pogledu42, ova mera se može smatrati samo delimično ispunjenom u izveštajnom periodu.

42 Ministarstvo rada, zapošljavanja i socijalne politike, Uputstvo za postupanje, https://www.praxis.org.rs/images/ praxis_downloads/Uputstvo%20za%20postupanje%20prijava%20prebivalita%20na%20adresi%20CSR.pdf

74 | Povezujemo tačke U pogledu 21 mere koja, prema postojećim izveštajima o primeni ESRP-a, nije realizovana, pregled i komentar dati su u Tabeli 2.

Tabela 2: Pregled mera koje nisu realizovane, na osnovu podataka iz izveštaja o primeni ESRP

ROK PREMA RAZLOG MERA KOMENTAR ESRP-U NEISPUNJENJA

Povećanje pondera 2016. Nacrtom zakona MZRBSP je odustalo od sprovođenja ove mere (davanja) za decu i o izmenama budući da je u izveštaju o primeni ESRP za mlade sa invalidi- i dopunama 2016-2017. ocenjeno da mera ostaje neispunje- tetom Zakona o na i da treba razmotriti njenu reviziju. Ovaj stav socijalnoj zaštiti je neopravdan budući da je i u samom ESRP-u nisu predviđene ocenjeno da su iznosi novčane socijalne pomoći izmene koje se (NSP) niski u poređenju sa zemljama EU i da tiču pondera za podaci Vlade pokazuju da porodice kojima je decu NSP jedini izvor prihoda dobijaju upola ili za 40% manje sredstava od onih koja bi im bila potrebna da dostignu prag rizika od siromaštva43.

Relaksiranje 2020. Nacrtom zakona MRZBSP je odustalo od sprovođenja ove mere, imovinskih uslova, o izmenama i budući da je u izveštaju o primeni ESRP za 2018. pre svega povećanje dopunama Za- navedeno da nema mogućnosti za obezbeđivanje zemljišnog maksi- kona o socijalnoj sredstava u budžetu za njeno sprovođenje. Ovo muma u zavisnosti zaštiti nisu pred- predstavlja kršenje obaveza Republike Srbije od kvaliteta zemlji- viđene izmene u preuzetih čl. 2 i čl. 11 Međunarodnog pakta o šta kod staračkih pogledu relaksi- ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima domaćinstava ranja imovinskih koji obavezuju države članice da preduzmu odgo- uslova varajuće mere radi obezbeđenja ostvarenja prava svakog lica na životni standard dovoljan za njega i njegovu porodicu i da preduzimaju korake kako bi se postepeno postiglo puno ostvarenje prava priznatih Paktom, koristeći u najvećoj mogućoj meri svoje raspoložive izvore44.

Analiza i predlog 2020. Nacrtom zakona MRZBSP je odustalo od sprovođenja ove uvođenja dodatka o izmenama i do- mere, budući da je u izveštaju o primeni ESRP za stanovanje (stam- punama Zakona za 2018. navedeno da nema mogućnosti za bena podrška) o socijalnoj zaštiti obezbeđivanje sredstava u budžetu za njeno nisu predviđene sprovođenje. Ovo predstavlja kršenje obaveza izmene u pogledu Republike Srbije preuzetih čl. 2 i čl. 11 Među- uvođenja dodatka narodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i za stanovanje kulturnim pravima (pogledati komentar mere za relaksiranje imovinskih uslova)

43 Vlada Republike Srbije, Treći nacionalni izveštaj o socijalnom uključivanju i smanjenju siromaštva u Republici Srbiji, str. 102. 44 Zakon o ratifikaciji Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, „Službeni list SFRJ“ broj 7/71.

Connecting the Dots | 75 ROK PREMA RAZLOG MERA KOMENTAR ESRP-U NEISPUNJENJA

Unapređenje 2016–2020. Zakon o izmena- Pored toga što je došlo do kašnjenja u ispunja- propisa koji regulišu ma i dopuna- vanju ove mere zbog, kako se u izveštajima o aktivaciju ma Zakona o primeni ESRP navodi, izostanka usvajanja Nacr- socijalnoj zaštiti ta zakona o izmenama i dopunama Zakona o još uvek nije socijalnoj zaštiti, njime se ne uređuje „postupak usvojen aktivacije i odgovornosti svih aktera u tom postupku“45, kako stoji u njegovom obrazlo- ženju, već se proširuje preispitivanje uslova za ostvarivanje prava na NSP i na osnovu podataka o tome da radno sposobni korisnik prava na NSP ne ispunjava obaveze iz individualnog plana aktivacije.

Uspostavljeni 2016–2020. Zakon o izmena- Kako se u izveštajima o primeni ESRP navodi, održivi mehanizmi ma i dopuna- osnov za ovu meru biće uspostavljen do- saradnje koji bi ma Zakona o nošenjem nove uredbe o merama socijalne obuhvatali, kako socijalnoj zaštiti uključenosti korisnika NSP koja će biti doneta podršku teško još uvek nije nakon stvaranja zakonskog osnova. Međutim, zapošljivim licima, usvojen postojeća uredba je predmet postupka ocene tako i mobilizaciju ustavnosti i zakonitosti na osnovu predloga koji resursa u zajednici je zaštitnik građana 2014. podneo Ustavnom kako bi se kreirale sudu, tvrdeći da pojedine njene odredbe, poput nove mogućnosti za pretnje umanjenjem ili gubitkom NSP zbog radno angažovanje neodazivanja na učešće u društveno korisnom radu ili u volontiranju i propisivanja lečenja kao vida aktivacije nisu u skladu sa Ustavom Republike Srbije, Zakonom o socijalnoj zaštiti, Zakonom o pravima pacijenata, Konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i Revidiranom evropskom socijalnom poveljom46. Pored toga, ova mera se meri i indikatorom „broj usvojenih lokalnih planova za zapošljava- nje“, u kom pogledu nisu dati podaci. Međutim, prema izveštajima, može se videti da je broj realizovanih lokalnih akcionih planova opao sa 109 u 2016. na 104. u 201847.

45 Nacrt zakona o izmenama i dopunama Zakona o socijalnoj zaštiti, https://www.paragraf.rs/dnevne-vesti/100718/100718-vest15.html 46 Zaštitnik građana, Predlog za ocenu ustavnosti člana 2. stav 2. tač. 4) i 5), člana 4. stav 1. tačka 1) i člana 9. stav 1. tačka 3) Uredbe o merama socijalne uključenosti korisnika socijalne novčane pomoći (Sl. glasnik RS, br. 112/14). 47 Izveštaji o realizaciji nacionalnih akcionih planova zapošljavanja, https://www.minrzs.gov.rs/sr/dokumenti/ izvestaji/sektor-za-rad-i-zaposljavanje

76 | Povezujemo tačke ROK PREMA RAZLOG MERA KOMENTAR ESRP-U NEISPUNJENJA

Izmena pravilnika 2016. Nisu usvojene iz- Iako izveštaj o sprovođenju ESRP za 2018. o interresornim ko- mene Zakona o navodi da je sprovođenje mere odloženo misijama, promena osnovama siste- za period 2019-2020, pravilnik je usvojen u načina njihovog ma obrazovanja i oktobru 2018. Na osnovu navedenog, može se funkcionisanja vaspitanja. oceniti da je ova mera ispunjena u izveštaj- nom periodu.

Definisanje stručnih 2017. Mera je već Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je procedura pri realizovana ova mera suvišna jer su adekvatna rešenja izmeštanju dece iz postojećim prav- već utvrđena postojećim propisima. Naime, prirodne porodice nim okvirom u pogledu indikatora „utvrđena standardna procedura i doneto uputstvo“ navedeno je da je ova procedura već utvrđena Pravilnikom o organizaciji, normativima i standardima rada centra za socijalni rad. Kada je reč o indikatoru „uspostavljen mehanizam kontrole i supervizi- je“, navedeno je da je on već uređen Zakonom o socijalnoj zaštiti.

Uvođenje prakse 2017. Realizacija je Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da u izve- rane identifikacije odložena za štajnom periodu nije izrađen međusektorski i pružanje podrške period od 2019. projekat, niti je realizovan indikator „izrađen trudnicama u riziku godine protokol o postupanju radi rane identifikacije (međusektorski i pružanja podrške trudnicama u riziku (u projekat) saradnji sa zdravstvenim institucijama)“.

Izrada plana 2016–2017. Strategije i Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je transformacije planovi nisu u toku donošenje planova za transformaciju institucija, između usvojeni ustanova za smeštaj korisnika, kao i da su sači- ostalog i da bi se, u njene radne verzije Strategije razvoja socijalne uslovima smanjenja zaštite za period 2019–2015. i Strategije dein- broja korisnika stitucionalizacije i razvoja usluga u zajednici za u domovima, na period 2019–2025. efikasniji način iskoristili postojeći infrastrukturni i stručni resursi

Preispitivanje 2016–2017. Analize su od- Kako je indikator za ovu meru „urađena anali- opravdanosti po- ložene za period za“, a nadležna institucija Republički zavod za stojanja davanja za 2019–2020. socijalnu zaštitu, MRZSBP je u prvom izveštaju pomoć i negu iz dva o sprovođenju ESRP izvestilo da su u periodu sistema (naknada 2016–2018. izvršene pripreme za sprovođenje po osnovu osigu- analize, a u drugom da će analize biti sprovede- ranja i socijalno ne tokom 2019. i 2020. davanje) i analiza visine osnovnog dodatka

Connecting the Dots | 77 ROK PREMA RAZLOG MERA KOMENTAR ESRP-U NEISPUNJENJA

Informisanje o 2016–2020. Sprovođenje S obzirom na to da je indikator za ovu meru pravima i pomoć mere je odloženo „broj LS koje su organizovale informisanje o pri apliciranju za za 2019. godinu pravima i pomoć pri apliciranju za ostvarivanje ostvarivanje prava prava“ izveštaji o sprovođenju ESRP navode da nema podataka o broju lokalnih samouprava koje su organizovale informisanje o pravima i pomoć pri apliciranju za ostvarivanje prava. Prema podacima Yucom – Komitet pravnika za ljudska prava, oko 70 jedinica lokalne samouprave uspostavilo je neki vid službe za pružanje besplatne pravne pomoći48. Međutim, s obzirom na to da se ova mera odnosi na program novčanih davanja za negu i pomoć i kako je, pored JLS, kao nadležna institucija određen i Fond PIO, mera se ne može smatrati ispunjenom u izveštajnom periodu.

Povezivanje 2016–2020. Nije usvojen Za- Indikator za ovu aktivnost je „izvršena analiza novčanih davanja kon o socijalnoj povezivanja novčanih davanja sa odgovaraju- sa odgovarajućim karti ćim uslugama“. Međutim, u izveštajima o spro- uslugama vođenju ESRP navodi se da je formirana radna grupa za izradu Zakona o socijalnoj karti u cilju informacionog povezivanja različitih sektora. Na osnovu navedenog, mera se ne može smatrati ispunjenom u izveštajnom periodu.

Definisanje mreže 2016–2020. Sprovođenje U izveštajima o sprovođenju ESRP navodi se socijalno-zdravstve- mere je odlo- da nije izvršena nijedna aktivnost po pitanju nih ustanova ženo za period indikatora za ovu meru – „doneta uredba 2019–2020. o mreži socijalno-zdravstvenih ustanova“, „definisana uloga domske zaštite u sistemu palijativne nege“ i „formulisan protokol/sporazumi o saradnji pružaoca usluga socijalne i zdravstvene zaštite“ – kao i da je njeno sprovo- đenje odloženo za period 2019–2020.

48 https://en.yucom.org.rs/mapa-pruzalaca.besplatne.pravne.pomoci/

78 | Povezujemo tačke ROK PREMA RAZLOG MERA KOMENTAR ESRP-U NEISPUNJENJA

Unapređeni meha- 2016–2020. Sprovođenje Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da po nizmi za mapiranje mere odloženo pitanju ove mere nema pomaka i da je njeno korisnika socijalne je za period sprovođenje odloženo za period 2019-2020. zaštite 2019–2020. Kako se ona meri indikatorima „broj terenskih poseta koji je omogućio otkrivanje ugroženih pojedinaca i porodica“ i „povećanje broja korisnika prava na usluge i mera socijalne zaštite“, na osnovu podataka Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu ne može se utvrditi vrednost po pitanju prvog indikatora u izveštajnom periodu, dok se za drugi indikator beleži povećanje vrednosti sa 724.411 korisnika na evidenciji centara za socijalni rad u 2016. na 753.996 korisnika u 201849.

Unošenja elemenata 2016–2020. Mera je već Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je ova koji će obezbediti realizovana mera suvišna jer su adekvatna rešenja već utvr- individualizaciju postojećim prav- đena postojećim propisima. Naime, u pogledu usluga u skladu sa nim okvirom. indikatora „usluge socijalne zaštite sadrže potrebama pojedi- elemente broja i strukture individualizacije u načnih korisnika skladu sa potrebama pojedinačnih korisnika“ navedeno je da se na osnovu Zakona o socijalnoj zaštiti za svakog korisnika sačinjava individualni plan usluga. Međutim, članom 71. ovog zakona individualni plan usluga propisan je kao opcioni, a ne obavezni element uputa za korišćenje usluge, a, pored toga, nisu utvrđeni ostali bitni elementi ovog plana u skladu sa ovom merom ESRP-a.

Analizirati praksu 2016–2020. Mera je već Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je ova izrade i primene realizovana mera suvišna jer su adekvatna rešenja već utvr- kriterijuma za postojećim prav- đena postojećim propisima. Naime, u pogledu prijem korisnika nim okvirom indikatora „kriterijumi za prijem korisnika vaninstitucionalnih vaninstitucionalnih usluga SZ su u skladu sa usluga socijalne efikasnim i pravičnim korišćenjem prava na zaštite lokalnom nivou“, u izveštajima o sprovođenju ESRP navodi se da se ovim kriterijumi smatraju uspostavljenim, iako ESRP u obrazloženju ove mere navodi da je potrebno unapređenje definisanja kriterijuma za izbor korisnika.

Uvođenje praćenja i 2016–2020. Potrebno je ispi- Izveštaji o sprovođenju ESRP navode u po- ocene kvaliteta uslu- tati relevantnost gledu indikatora „broj LS koje su uvele sistem ga SZ (uključujući i mere praćenja usluga“ i „broj angažovanih radnika u procenu zadovolj- okviru LS za praćenje i procenu usluga SZ“ stva korisnika)

49 Republički zavod za socijalnu zaštitu, Izveštaj o radu centara za socijalni rad za 2018. godinu, 2019, str. 7.

Connecting the Dots | 79 ROK PREMA RAZLOG MERA KOMENTAR ESRP-U NEISPUNJENJA

Razmena iskustava i 2016–2020. Sprovođenje Izveštaji o sprovođenju ESRP navode da je izbor primera dobre mere odloženo realizacija mere odložena za period 2019-2020. prakse u oblasti je za period Međutim, na internet prezentaciji i u izveštaji- usluga socijalne 2019–2020. ma o radu MRZBSP za period 2019-2020. nisu zaštite koje su dostupni podaci o realizovanim razmenama uspostavljene na lo- iskustava. kalnom nivou i koje su se pokazali kao dobar instrument evaluacije i kao važan motivacioni faktor za unap- ređenje usluga u mandatu LS

Informaciono po- 2016–2020. Realizacija mere Izveštaj o sprovođenju ESRP za 2018. u pogle- vezivanje različitih predviđena du indikatora za ovu meru „izrađen softver“ sektora kako bi se je za period navodi da je predviđeno da u prvoj polovini obezbedilo da kori- 2019–2020. 2019. bude završena analiza postojećeg stanja snici bez admini- i nabavka novog ili dorada postojećeg softver- strativnih prepreka skog rešenja iz projekta DILS koje nije zaživelo mogu da ostvare u praksi. prava iz oblasti

socijalne zaštite

Poboljšan sistem 2016–2020. Nema podataka Izveštaj o sprovođenju ESRP za 2016–2017. saradnje između cen- o broju zaključe- navodi da u pogledu indikatora „broj zaklju- tara za socijalni rad nih protokola čenih protokola o postupanju u slučajevima i drugih organa radi međusektorskih rizika“ nema raspoloživih zaštite korisnika i podataka. integrisanog pristupa

Analiza, usklađiva- 2016–2020. Sprovođenje Izveštaj o sprovođenju ESRP za 2018. godinu nje i redefinisanje mere odloženo navodi da je sprovođenje mere odloženo za uloge aktera na je za period period 2019–2020. lokalnom nivou koji 2019–2020. su nastali tokom implementacije različitih projekata usmerenih na pojedine ugrožene grupe i sagledavanje njihovih multisektorskih potencijala (romski koordinatori

80 | Povezujemo tačke Pored toga što većina mera nije ispunjena ili je samo delimično ispunjena, mora se dati još nekoliko napomena u vezi aspekata koji otežavaju ili čak onemogućavaju kako sprovođenje ESRP-a tako i izveštavanje i praćenje sprovođenja. Prvo, postoje mere koje su predviđene ESRP-om, a koje nisu našle svoje mesto ni u matrici, ni u izveštajima o njegovoj primeni, kao što je mera koja se odnosi na novčanu socijalnu pomoć „Promeniti način na koji se procenjuju prihodi od poljoprivrede jer je katastarski prihod zastareo i predstavlja neodgovarajući koncept“. Drugo, domet pojedinih mera umanjen je matricom, odnosno izveštajima o njegovoj primeni. Primera radi, mera „Povećati iznos dečjeg dodatka za decu sa invaliditetom/razmotriti opciju uvođenja univerzalnog prava na dečji dodatak za decu sa najtežim oblikom invaliditeta“ u delu koji se odnosi na razmatranje opcije uvođe- nja univerzalnog prva uopšte nije predviđena matricom, odnosno izveštajima o primeni ESRP. Slično tome, mera u matrici (i izveštajima) koja se odnosi na po- boljšanje pristupačnosti javnih objekata osobama sa invaliditetom ne obuhvata i javni saobraćaj i javno okruženje, kako to predviđa glavni tekst ESRP. Dalje, mera „Uvesti praćenje i ocenu kvaliteta usluga SZ (uključujući aspekt zaštite ljudskih prava korisnika i procenu zadovoljstva korisnika)“ u matrici ne sadrži deo koji se odnosi na zaštitu ljudskih prava korisnika. Treće, pojedine mere iz glavnog teksta ESRP u matrici su prikazane kao indikatori, kao što je to slučaj sa merama „Definisanje uloge domske zaštite u sistemu palijativne nege“ i „Uspostavljanje protokola o unapređenju zaštite korisnika kojima su neophodne usluge i socijalne i zdravstvene zaštite“ koje su prikazane kao indikatori mere „Definisanje mreže socijalno-zdravstvenih usluga“.

Connecting the Dots | 81 Zaključak i preporuke

Glavni zaključak analize ESRP-a u oblasti socijalne i dečje zaštite je da je njegovo sprovođenje bilo izuzetno loše u izveštajnom periodu od 2016–2018: svega polovina mera prijavljena je kao sprovedena, a zapravo je od tih 20 mera samo 17 is- punjeno (s druge strane, ispunjena je jedna mera koja nije prepoznata kao takva). Tek svaka peta mera je potpuno ispunjena. Pored toga, može se zaključiti da ni u periodu nakon toga primena ESRP-a nije unapređena, pre svega zbog izostanka stvaranja zakonskih preduslova za ispunjenje njegovih mera, i pre svega, usvajanja novog zakona o socijalnoj zaštiti, ali i Zakona o socijalnoj karti, kao i zbog smanjenja izdvajanja za socijalnu zaštitu u budžetu Republike i lokalne samouprave. Zbog toga ne iznenađuje to što nisu ispunjeni ključni ciljni targeti ESRP u ovoj oblasti (tabela 3). Međutim, ni na nivou EU nisu postignuti planirani rezultati, pa je tako u istom periodu broj lica u riziku od siromaštva u EU–28, umesto za 20 miliona, kako je planirano Strategijom Evropa 2020, smanjen za svega 450 hiljada (sa 85.969.000 na 85.520.000)50.

Tabela 3: Stepen ispunjenja ključnih ESRP targeta u oblasti socijalnog uključivanja

VREDNOST CILJNA OSTVARENA KLJUČNI TARGET U 2014. VREDNOST U 2020. VREDNOST U 2019.

Smanjenje broja lica u riziku od 1.500.247 lica 1.615.593 lica 1.829.570 lica siromaštva (za 18% manje) (za 11,7 % manje)

Povećanje udela neto dohotka korisnika NSP u liniji rizika siromaštva 57% 80% 43,9% za jednočlano domaćinstvo

Povećanje udela neto dohotka korisnika NSP u liniji rizika siromaštva 69% 80% 43,9% za domaćinstvo sa dvoje odraslih i dvoje dece

Izvor: Republički zavod za statistiku, Siromaštvo i socijalna nejednakost 2019; Republički zavod za statistiku, „Procene stanovništva“, https://www.stat.gov.rs/sr-Latn/oblasti/stanovnistvo/procene-stanovnistva; Rešenje o nominalnim iznosima novčane socijalne pomoći, „Službeni glasnik RS“ broj 36/2019; kalkulacija autora

Imajući u vidu navedeno, kao i činjenicu da primena ESRP-a ističe krajem 2020, mogu se formulisati sledeće preporuke za Vladu Republike Srbije:

82 | Povezujemo tačke Hitno pristupiti realizaciji mera predviđenih ESRP-om koje još uvek nisu realizovane, sa fokusom na onima koje proističu iz preuzetih međunarodnih obaveza Republike Srbije (npr. povećanje broja skloništa za žrtve porodičnog nasilja i izrada i sprovođenje plana transformacije ustanova) i onima koje mogu dati najveći doprinos ublažavanju posledica društvene i ekonomske krize izazvane epidemijom COVID-19 na ranjive grupe stanovništva (npr. unapređenje adekvatnosti novčanih davanja, poboljšanje uslova stanovanja u podstandardnim naseljima, unapređenje mehanizama za mapiranje korisnika socijalne zaštite i jačanje inspekcijskih službi); Hitno pristupiti ispunjavanju sistemskih preduslova za primenu mera predviđe- nih ESRP-om, kao što su usvajanje novog Zakona o socijalnoj zaštiti, nove Stra- tegije razvoja socijalne zaštite i Zakona o budžetu za 2021. godinu kojim bi bila predviđena povećana izdvajanja za socijalnu zaštitu u pravcu dostizanja nivoa njihovog udela u BDP-u u zemljama članicama EU; Bez odlaganja, u bliskoj saradnji sa agencijama i telima Ujedinjenih nacija u Srbiji, sprovesti analizu efekata mera Vlade Republike Srbije usvojenih tokom vanrednog stanja proglašenog u martu 2020. godine koje su se odrazile na sistem socijalne zaštite; Sprovesti analizu efekata primene Zakona o finansijskoj podršci porodici sa decom, uključujući i na osnovu fokus grupa sa roditeljima i konsultacija sa organizacijama civilnog društva, i na osnovu njenih nalaza i prethodnog mišljenja Evrop- skog komiteta za socijalna prava (Saveta Evrope) pripremiti i usvojiti amandmane na taj propis; U koordinaciji sa Evropskom komisijom pristupiti procesu izrade novog ESRP-a u kojem će biti zadržana tematska oblast „Socijalno uključivanje i socijalna zašti- ta“, kao prioritetno pitanje u mandatu nove Vlade Republike Srbije, i usvojiti taj dokument najkasnije u prvom kvartalu 2021. godine, radi očuvanja kontinuiteta sa prethodnim; uključiti agencije i tela Ujedinjenih nacija u Srbiji i organizacije civilnog društva u ovaj proces, a naročito one koje su učestvovale u Platformi za praćenje primene Programa ekonomskih reformi i ESRP-a.

Connecting the Dots | 83 3.2. PENZIJSKI SISTEM

Uvod

Ciljevi i mere predviđeni ESRP-om koji se odnose na penzijski sistem i dalje su više nego aktuelni. ESRP je u delu „Penzijski sistem“ podeljen je na dva dela - una- pređenje finansijske održivosti penzijskog sistema i Održanje adekvatnosti penzija i zaštite životnog standarda starih, što jesu dva osnovna suprotstavljena cilja penzijske politike. Ukupno je predvđeno 7 ciljeva sa 14 mera. Izuzev unapređenja baze podataka u Centralnom registru, a što je zapravo rezultat rada više od decenije, kod svih ostalih ciljeva i mera zapravo nikakav napredak nije napravljen. Kontekst se od usvajanja ESRP do danas delimično promenio. Značajno su smanjeni rashodi za penzije – sa 12,8 % BDP u 2013. godini51 rashodi su pali na 10,3 % BDP-a u 2018. godini, a dotacije PIO fondu sa 6,3 % BDP na 3,4 %BDP 52. U isto vreme, stopa zamene – indikator koji pokazuje kolika je penzija nekog ko se tek penzioniše u odnosu na njegovu prosečnu zaradu tokom životnog veka, za nekog ko je radio pun staž na nivou prosečne zarade, pala je na skoro 60%. Iako se pokrivenost penzijama tokom godina povećava, i dalje je oko 160 hiljada lica bez ikakve penzije53. Ovakva kretanja jasno ukazuju na potrebu prioritizacije ciljeva i mera penzijske politike ka očuvanju adekvatne visine penzija i, u okviru toga, potrebe za razmatranjem načina usklađivanja penzija i opšteg boda, kao i ka unapređenju zaštite najnižeg standarda starijih i unapređenju minimalnog garantovanog dohotka u starosti.

51 Prema revidiranom BDP taj iznos je bio 12,8% 52 Stanić, Katarina (forthcoming). „Pension system in Serbia: Developments, Current State, and Challenges” in Social security in the Balkans. Experiences, challenges, perspectives. Leiden: Brill 53 Ibid.

84 | Povezujemo tačke Aktuelnost ciljeva i sprovođenje mera u domenu unapređenja finansijske održivosti penzijskog sistema

Unapređenje finansijske održivosti penzijskog sistema kao sveobuhvatni cilj sadr- ži 4 cilja i 10 mera. Izuzev unapređenje efikasnosti sprovođenja penzijskog i invalidskog osiguranja, konkretno mere koje se odnose na unapređenje baze podataka u Centralnom registru gde je nakon više od decenije urađen značajan napredak i baza konačno funkcioniše, svi ostali ciljevi i mere su i dalje aktuelni, i zapravo nikakav napredak nije napravljen. Pregled mera sa komentarima koje su prema postojećim izveštajima o primeni ESRP-a realizovane ili delimično realizovane, a kojih je samo 3, dati su u Tabeli 1.

Tabela 1. Pregled realizovanih mera koje se odnose na unapređenje finansijske održivosti penzijskog sistema, na osnovu podataka iz izveštaja o primeni ESRP

NAZIV POKAZATELJA ROK GODINA MERA ZA PRAĆENJE PREMA KOMENTAR ISPUNJENJA REALIZACIJE MERA ESRP-U

1.3. Donet podzakonski akt 2013–2015. 2013–2015. Prema Izveštaju iz 2016/17 BIA i MUP su doneli odgovarajuće Donošenje pravilnike ili izmene postojećih podzakon- pravilnika početkom 2015. godi- skih akata o ne, a poreska uprava je to učinila beneficira- 2013. godine. Međutim, prema nom stažu za odredbama izmena i dopuna posebne kate- Zakona PIO koje su usvojene gorije (MUP, u septembru 2018. godine, u BIA...) roku od 18 meseci od stupanja zakona na snagu (tj. do kraja marta 2020. godine) trebalo je doneti nove podzakonske akte o beneficiranom stažu za posebne kategorije. Ne postoje informacije da su ovi akti doneti. Dakle, ova mera je samo delimično ispunjena.

Connecting the Dots | 85 NAZIV POKAZATELJA ROK GODINA MERA ZA PRAĆENJE PREMA KOMENTAR ISPUNJENJA REALIZACIJE MERA ESRP-U

2.1. Uspostavljen potpuni protok 2017. 2016. Centralni registar obaveznog informacija između Central- socijalnog osiguranja (CROSO) Unapre- nog registra obaveznog soci- osnovala je Vlada Odlukom o đenje baze jalnog osiguranja i Poreske osnivanju u julu 2010. godine podataka u uprave krajem 2016. godine. a operativno pušten u rad u Centralnom avgustu 2013. godine. nakon registru Komunikacija sa poslodav- punih 10 godina od počet- cima se najvećim delom vrši ka rada na ovom projektu i elektronski zaduživanja kod Svetske banke za izradu CROSO. U januaru Od 15. 01. 2016. godine mesecu 2016. godine uspostav- omogućeno je vođenje ljena razmena podataka između evidencija po pojedinci- Poreske uprave i Centralnog ma na mesečnom nivou registra o obračunatim i na osnovu podataka iz plaćenim doprinosima, kao i pojedinačne poreske prijave razmena tih podataka između o obračunatim porezima i Centralnog regista i organizacija doprinosima, koje Poreska obaveznog socijalnog osiguranja uprava dostavlja Central- (Republičkog fodna penzij- nom registu obaveznog skog i invalidksog osiguranja, socijalnog osiguranja, Republičkog fonda zadravstve- elektronskim putem nog osiguranja i Nacionalne službe za zapošljavanje). Prema izveštajima o sprovođenju ESRP Proširena uloga CROSO svi indikatori su ispunjeni, (registar ugovora o radu, regi- izuzev proširenja uloge CROSO star povreda na radu, omo- u delu evidencije povreda na gućena dostavljanje podataka radu i ugovora o radu za koju MUP-u, Inspektoratu za rad i Izveštaj iz 2016/17 navodi da još drugim državnim organima) uvek ne postoji zakonski osnov. – ovaj indikator je delimično Ova mera se može smatrati u ispunjen pre svega kada je u potpunosti ispunjenom u izve- pitanju elektronska razmena štajnom periodu. podataka sa MUP i drugim državnim organima u skladu sa njihovim zahtevima

86 | Povezujemo tačke NAZIV POKAZATELJA ROK GODINA MERA ZA PRAĆENJE PREMA KOMENTAR ISPUNJENJA REALIZACIJE MERA ESRP-U

2.2. Povećanje ažurnosti u do- 2017. 2014–2020. Indikator ”Povećanje ažurnosti nošenju rešenja je povećana u donošenju rešenja” nije sasvim Unapređenje sa sa 87% u 2014. na 90% u jasan i najverovatnije se odnosi efikasnosti 2017. a u 2019. iznosi 89,7%. na indikator „Procenat rešenih rada RFPIO zahteva u prvostepenom po- Uspostavljena elektronska stupku po domaćim propisima razmena podataka sa drugim u roku od 60 dana” koji se može državama (sa 4 države do pronaći u Izveštaju o radu PIO kraja 2015.) - primenjuju fonda. U izveštaju o praćenju se sporazumi o elektron- ESRP iz 2018. godine pominje skoj razmeni podataka sa se postavljeni cilj od 90,5% (koji Fondovima sa područja nije pomenut u samom ESRP, bivše SFRJ (Republika moguće da je pomenut u Stra- Severna Makedonija, Crna teškom planu PIO fonda). Kada Gora, Republika Hrvatska, je u pitanju elektronska razmena Republika Slovenija). podataka sa drugim državama, u Izveštaju o sprovođenju ESRP Proširivanje funkcionalnosti iz 2018. godine ističe se da. i primeni portala elektronske sporazum sa Federacijom Bosne uprave – na ovome se radi i Hercegovine još uvek nije u kontinuitetu od 2014. potpisan s obzirom na tehničke godine probleme na strani Penzijskog fonda Federacije Bosne i Hercegovine i pored spremnosti Unapređena elektronska Republičkog fonda za penzijsko komunikacija sa strankama i invalidsko osiguranje za rea- (omogućeno podnošenje lizaciju istog, ali je Sporazum o zahteva za dobijanje sedam elektronskoj razmeni podataka potvrda preko interneta) u oblasti PIO potpisan sa Repu- – omogućeno 11 potvrda blikom Srpskom. prema Izveštaju za praćenje ESRP 2016-17 a u 2018. godini na sajtu Fonda PIO Na osnovu gore navedenog omogućena je nova elek- može se zaključiti da je ova mera tronska usluga za slepa lica delimično ispunjena. sa oštećenim vidom kroz ozvučenje svih sadržaja sajta, opcijom „Čitaj mi“

Connecting the Dots | 87 Mere čija je realizacija odložena sa komentarima prikazane su u tabeli 2.

Tabela 2. Pregled nerealizovanih mera koje se odnose na unapređenje finansijske održivosti penzijskog sistema, na osnovu podataka iz izveštaja o primeni ESRP

NAZIV RAZLOG POKAZATELJA ROK NEISPUNJENJA MERA ZA PRAĆENJE PREMA KOMENTAR PREMA REALIZACIJE ESRP-U IZVŠTAJU IZ 2018 MERA I STATUS

1.1. Urađena analiza i 2017. Sprovođenje mere Prema izveštajima, ova mera je predlog zakonskog odloženo je za odložena, ali nije ispunjena ni u Analiza rešenja – analiza i period 2019–2020. novom roku. mogućnosti predlog još uvek godina usled obustavljanja nisu urađeni izmene prioriteta u isplate dela pen- oblasti obaveznog zije ostvarene penzijskog i inva- po posebnim lidskog osiguranja propisima, u slučaju ponovnog stupanja u osiguranje

1.2. Urađena analiza i 2017. Sprovođenje mere Prema izveštajima o sprovođenju predlog zakonskog odloženo je za ESRP ova mera je odložena. Za Analiza mo- rešenja – analiza i period 2019-2020. realizaciju ove mere zapravo i gućnosti za uki- predlog još uvek godina usled nije potrebna zahtevna stručna danje uvećanja nisu urađeni izmene prioriteta u analiza kao što mera predviđa, penzije od 20% oblasti obaveznog imajući u vidu da je sasvim osiguranicima penzijskog i inva- jasno da ovo uvećanje narušava koji ostvaruju lidskog osiguranja princip horizontalne pravičnosti u penziju po sistemu i da ga treba ukinuti. Pre posebnim svega je neophodna politička volja propisima da se ova mera realizuje imajući u vidu da su u pitanju penzije policijskih službenika, BIA, VBA i slično. Procena je da će ukidanje ovog uvećanja veoma teško da se realizuje.

1.4. Urađena analiza i 2018– Poslednji izveštaj o Ovo jeste vrlo važna tema i deo predlog zakonskog 2020. sprovođenju ESRP penzijskog sistema gde još uvek Analiza moguć- rešenja - analiza i rađen je 2018. kada postoji prostor za smanjenje neefi- nosti reforme predlog još uvek još uvek nije ni bila kasnosti i povećanje horizontalne koncepta bene- nisu urađeni planirana realizaci- pravičnosti. Određene analize ficiranog staža ja ove mere već su rađene pre 10 godina, ali se na tome stalo i nije bilo daljih pomaka niti je procena da će ih uskoro biti.

88 | Povezujemo tačke NAZIV RAZLOG POKAZATELJA ROK NEISPUNJENJA MERA ZA PRAĆENJE PREMA KOMENTAR PREMA REALIZACIJE ESRP-U IZVŠTAJU IZ 2018 MERA I STATUS

3.1. Urađena analiza i 2018– Poslednji izveštaj o Ova mera nije realizovana u predlog zakonskog 2020. sprovođenju ESRP planiranom periodu. Pomeranje Analiza moguć- rešenja – analiza i rađen je 2018. kada starosne granice od 2005. godine nosti vezivanja predlog još uvek još uvek nije ni bila zaključno sa izmenama iz Zakona starosne granice nisu urađeni planirana realizaci- iz 2014. godine nikad nije bilo pra- za penzionisa- ja ove mere ćeno analizom očekivanog trajanja nje sa promena- života u Srbiji koje je značajno kra- ma u očekivanoj će nego u zemljama EU, te je ova dužini života mera imala puno smisla kada je predviđena u okviru ESRP. Ona do sada nije realizovana, ali na sreću, u međuvremenu nije ni bilo daljih pritisaka za pomeranjem starosne granice. Ova mera nije na vrhu prioriteta, ali bi je svakako trebalo imati u vidu pri eventualnim pri- tiscima za ponovnim pomeranjem starosne granice.

3.2. Urađena analiza i 2017. Prema poslednjem Prema izveštajima ova mera je predlog zakonskog Izveštaju za 2018. odložena ali nije ispunjena ni Analiza moguć- rešenja – analiza i sprovođenje mere u novom roku. Ovo jeste mera nosti revidi- predlog još uvek planirano je za koju je potrebno aktuelizovati i ranja uslova i nisu urađeni 2019. ili 2020. izvršiti detaljne analize i debate parametara za godinu. o eventualnom smanjenju visine prevremenu „penala“ za prevremeni odlazak penziju u penziju ali ne i njihovo potpuno ukidanje. Takođe je potrebno raditi i na informisanju javnosti i objašnjenu svrhe „penala“.

4.1. Urađena analiza i 2017. Usled izmene prio- Nema naznaka da je ova mera predlog zakonskog riteta u oblasti oba- ispunjena ni u pomerenom roku, Analiza moguć- rešenja – analiza i veznog penzijskog ali treba napomenuti da je ovo nosti za refor- predlog još uvek i invalidskog osigu- vrlo ozbiljna i krupna tema, te da mu koncepta nisu urađeni ranja realizacija ove i ambiciozno postavljena u ESRP invalidnosti mere odložena je za i nije u vrhu liste prioriteta niti period 2019–2020. je jednostavna realizacija ovakve godina reforme.

4.2. Urađena analiza i 2018– Poslednji izveštaj o Izmenama Zakona PIO iz 2019. predlog zakonskog 2020. sprovođenju ESRP je izvršena manja, ali važna Analiza moguć- rešenja – analiza i rađen je 2018. kada promena vezana za pravo na nosti reforme predlog još uvek još uvek nije ni bila korišćenje porodične penzije prava na poro- nisu urađeni planirana realizaci- od strane vanbračnog partnera. dičnu penziju ja ove mere Međutim, analiza reforme prava na porodičnu penziju je velika tema i ambiciozno postavljena u ESRP-u, nije u vrhu liste prioriteta niti je jednostavna realizacija ovakve reforme.

Connecting the Dots | 89 Aktuelnost ciljeva i sprovođenje mera u domenu održanje adekvatnosti penzija i zaštite životnog standarda starih

U okviru sveobuhvatnog cilja održanje adekvatnosti penzija i zaštite životnog standarda starih predviđena su 3 cilja: I) unapređena zaštita najnižeg standarda starijih, II) očuvanje adekvatne visine penzija, III) unapređena uloga DPF u penzijskom sistemu. U okviru ova 3 cilja predviđene su 4 mere od kojih nijedna nije realizovana. Dakle, svi ciljevi i mere su i dalje aktuelni. Mere čija je realizacija odložena sa komentarima prikazane su u tabeli 3.

Tabela 3. Pregled nerealizovanih mera koje se odnose na održanje adekvatnosti penzija i zaštite životnog standarda starih, na osnovu podataka iz izveštaja o primeni ESRP

NAZIV ROK POKAZATELJA GODINA MERA PREMA KOMENTAR ZA PRAĆENJE ISPUNJENJA ESRP-U REALIZACIJE MERA

5.1. Urađena analiza i pred- 2018-2020. Poslednji izveštaj Nema naznaka da je log zakonskog rešenja o sprovođenju ova mera ispunjena ni u Razmatranje – analiza i predlog još ESRP rađen je pomerenom roku. Među- koncepta uvek nisu urađeni 2018. kada još tim, određene analize već najnižeg iznosa uvek nije ni bila su rađene i neki nalazi su penzije i alter- planirana realiza- uvršteni u delu ESRP-a nativnih mera cija ove mere o socijalnoj zaštiti – zaštite minimal- konkretno, relaksacija nog standarda imovinskog kriterijuma starijih za NSP kod staračkih domaćinstava. Međutim, MRZBSP je odustalo od sprovođenja ove mere.

90 | Povezujemo tačke NAZIV ROK POKAZATELJA GODINA MERA PREMA KOMENTAR ZA PRAĆENJE ISPUNJENJA ESRP-U REALIZACIJE MERA

6.1. Urađena analiza i pred- 2017. Delimični (ali ne i Ova mera u smislu ana- log zakonskog rešenja dovoljan) pomak lize usklađivanja i opšteg Analiza načina - analiza i predlog još krajem 2019. boda nije ispunjena, ali je usklađivanja uvek nisu urađeni godine određeni pomak u indek- penzija i opšteg saciji penzija napravljen boda u smislu delimičnog očuvanja adekvatnosti penzija prelaskom na švajcarsku formulu, izmenama Zakona iz decembra 2019. godine. U odnosu na poslednji izveštaj napravljen je mali pomak u vezi sa ovom merom, ali mera nije realizovana i veoma je važno aktuelizovati je.

6.2. Urađena analiza i pred- 2018–2020. Prema izveštaju Nema naznaka da je log zakonskog rešenja iz 2018. godine, ova mera ispunjena u Reforma osigu- - analiza i predlog još realizacija mere pomerenom roku. Ovo ranja poljopri- uvek nisu urađeni je predviđena za je pitanje koje je prilično vrednika period 2018–2020. komplikovano i ulazi u godina. Inicijalna domen i poreske i poljo- analiza i predlog privredne politike. Na su urađeni 2018. ovom pitanju uključeno godine u MRZBS i je i Ministarstvo poljopri- upućeni Ministar- vrede kao i projekat Svet- stvu poljoprivrede. ske banke „Competitive Očekivalo se da će Agriculture Project“. analiza biti gotova, a predlog formulisan u toku 2019. ili 2020. godine

7.1. Urađena analiza i pred- 2017. Prema izveštaju iz Analiza nije urađena ni u log zakonskog rešenja 2018. realizacija pomenutom roku. Kada Analiza načina – analiza i predlog još mere je predvi- je u pitanju dobrovoljna za unapređenje uvek nisu urađeni đena za 2019. penzijska štednja i osigu- uloge dobro- godinu ranje, radi se na usaglaša- voljnih penzij- vanju sa EU direktivama skih fondova u preko IPA projekta okviru penzij- „Jačanje institucionalnih skog sistema kapaciteta Narodne banke Srbije u procesu pristupanja EU“.

Connecting the Dots | 91 Zaključak i preporuke

ESRP u delu „Penzijski sistem“ podeljen je na dva dela koji oslikavaju dva sveobuhvatna i međusobno suprotstavljena cilja penzijske politike: Unapređenje finansijske održivosti penzijskog sistema i Održanje adekvatnosti penzija i zaštite životnog standarda starih. Oni su suprotstavljeni zato što smanjenje rashoda za penzije ugrožava adekvatnost visine penzija, i obrnuto. Stoga je najvažniji zadatak penzijske politike da se ostvari balans između ova dva sveobuhvatna cilja. U okviru sveobuhvatnog cilja unapređenje finansijske održivosti penzijskog sistema predviđena su 4 cilja: I) unapređenje sistema beneficiranih penzija, II) Una- pređenje efikasnosti sprovođenja penzijskog i invalidskog osiguranja, III) Prila- gođavanje parametara obaveznog osiguranja demografskim karakteristikama i promenama, IV) Unapređenje ostalih prava iz PIO (koja nisu vezana za starosnu penziju). U okviru ova 4 cilja predviđeno je 10 mera. U okviru sveobuhvatnog cilja održanje adekvatnosti penzija i zaštite životnog standarda starih predviđena su 3 cilja: I) Unapređena zaštita najnižeg standarda starijih, II) Očuvanje adekvatne visine penzija, III) Unapređena uloga DPF u penzijskom sistemu. U okviru ova 3 cilja predviđene su 4 mere. Ciljevi i mere su generalno dobro, ali prilično ambiciozno postavljeni, pre svega imajući u vidu kapacitete kako unutar države, tako i u okviru stručne javnosti u Srbiji. To se i vidi kroz realizaciju istih. Naime, u posmatranom periodu – od do- nošenja ESRP, zaključno sa 2020-tom godinom, jedini pomak napravljen je kod cilja koji se tiče unapređenja efikasnosti sprovođenja osiguranja, i to konkretno mere koja se odnosi na unapređenje baze podataka u Centralnom registru. Me- đutim, treba imati u vidu da je kredit za osnivanje Centralnog registra uzet još 2003. godine tako da je ispunjenje ove mere zapravo rezultat rada na uvođenju Centralnog registra više od jedne decenije. Kada je u pitanju cilj unapređenje beneficiranih penzija, ovo je važna oblast u kojoj je ostalo još dosta prostora za reformu i unapređenje finansijske održivosti. Pomak u ovoj oblasti je veoma mali, skoro marginalan. Naime, iako je na prvi pogled izgleda da je mera vezana za donošenje podzakonskih akata o beneficiranom stažu za posebne kategorije (MUP, BIA…) ispunjena tako što su pomenuti akti doneti u periodu 2013–2015. godine, ona suštinski nije promenila praksu

92 | Povezujemo tačke da se administrativno-tehnički poslovi ne uvrštavaju u beneficirane, što je i bio cilj donošenja akata. Naime, prema Izveštaju koji su krajem 2016. godine radile DRI, “beneficirani radni staž kod državnih organa je obesmišljen, jer se određuje prema statusu i položaju… organi nisu odgovorno pristupili utvrđivanju radnih mesta, odnosno poslova sa beneficiranim radnim stažom… subjekti revizije nisu ukinuli beneficirani radni staž za sva administrativno-tehnička radna mesta, zbog čega postoji nejednak tretman za ista ili slična radna mesta, odnosno poslove u državnim organima.” Stoga su i izmene Zakona PIO iz 2018. godine predvidele donošenje novog akta o kriterijumima, načinu i postupku za njihovo utvrđiva- nje, za čiju se pripremu predviđa obrazovanje stručne komisije. Ovaj novi akt nije usvojen niti ima informacija da je pripremljen za usvajanje. Što se tiče reforme koncepta beneficiranog staža, za nju je potrebna ozbiljnija struč- na analiza i debata. Određene analize već su rađene pre 10 godina, ali se na tome stalo i nije bilo daljih pomaka niti je procena da će ih uskoro biti. Međutim, za neke mere postoji sasvim jasan stav struke i nije neohpodna posebna stručna analiza. Prva preporuka pomenute studije, vezane za beneficirane penzije, upravo se odnosi na ukidanje uvećanja od 20% za posebne grupe poslova (policijski služ- benici, BIA, VBA) jer je sasvim jasno da ova dodatna beneficija narušava princip horizontalne pravičnosti u sistemu te da ne postoje argumenti da se finansira na teret opšte solidarnosti radnika. Ovo uvećanje uvedeno je Zakonom iz 2003. godine da ne bi došlo do dramatično velike razlike između penzionera koji su se penzionisali po starom Zakonu, a po kome se penzija određivala od poslednje zarade osiguranika i mogla je iznositi i do 85% iste. Postojali su veliki otpori da se uopšte pređe na ovaj sistem računice (uvećanje od 20%) pa je tako umesto da stupi na snagu 1. januara 2008. godine, kao što je planirano, njena primena pro- dužavana do kraja 2009. godine. Takođe, izmenama zakona iz 2005. godine, za ovu grupu poslova minimalna granica je spuštena na 50 godina, i to sa važenjem do kraja 2009. godine pa su tako u periodu od pune 4 godine (od kraja 2005. do početka 2010) beneficirani osiguranici po članu 42. mogli da se penzionišu pod veoma povoljnim uslovima – sa 50 godina života i penzijom koja se određuje kao procenat poslednje zarade (CLDS, 2011: 62). Što se tiče prilagođavanja parametara obaveznog osiguranja demografskim karakteristikama i promenama, mere vezane za ovaj cilj nisu ispunjene, ali se može reći da one ni nisu u vrhu liste prioriteta penzijske politike. Naime, od 2005. godine, zaključno sa 2014. godinom, dolazilo je do povećanja starosne granice godine koje nikad nije bilo praćeno analizom očekivanog trajanja života u Srbiji,

Connecting the Dots | 93 a ono je značajno kraće nego u zemljama EU54, te je ova mera imala puno smisla kada je predviđena u okviru ESRP. Ona do sada nije realizovana, ali, na sreću, u međuvremenu nije ni bilo daljih pritisaka za pomeranjem starosne granice. Ova mera nije na vrhu prioriteta, ali bi je svakako trebalo imati u vidu pre nego što dođe do eventualnih pritisaka za ponovnim pomeranjem starosne granice od strane MMF i slično, kao što je u prošlosti bio slučaj. Što se tiče odlaska u prevremenu penziju, Izmenama Zakona PIO iz 2014. uvedeni su tzv. penali za svako ranije penzionisanje u odnosu na standardnu starosnu granicu te su time uslovi za odlazak u prevremenu penziju pooštreni. Sam koncept „penala“ nije sporan jer omogućava poštovanje principa horizontalne pravičnosti u sistemu55, ali visina penala jeste nešto što je trebalo da bude predmet debate i detaljnijih istraživanja, a to nije bio slučaj pri donošenju ovih izmena Zakona. Naime, nekoliko je pitanja koje se prelamaju i koje treba imati u vidu pri određivanju visine „penala“. Pre svega, da li korisnici prevremene penzije imaju kraći očekivani životni vek, pri čemu treba imati u vidu problem koji fragmentacija očekivanog trajanja života po grupama može da ima na penzijski sistem56, ali u određe- noj meri treba uzeti u obzir i stanje na tržištu rada, kao i same uslove rada za one koji su potencijalni korisnici prevremene penzije. U tom smislu ovu meru treba aktuelizovati i otvoriti stručnu analizu i debatu o visini penala, posebno imajući u vidu da pritisci za ukidanjem penala nisu dobro rešenje s obzirom da narušavaju princip horizontalne pravičnosti. Takođe je potrebno raditi i na informisanju javnosti i objašnjenju svrhe „penala“, kao i činjenice da oni postoje u drugim zemljama, bilo u istoj formi kod zemalja koje imaju bodovnu formulu kao mi, ali i kod drugih zemalja kod kojih su već ugrađeni u formulu (kao što je, na primer, NDC) pa građani nisu ni svesni njihovog postojanja. Kada je u pitanju cilj unapređenje ostalih prava iz PIO (koja nisu vezana za starosnu penziju) tu zaista postoji puno prostora za unapređenje sistema i dosta otvorenih pitanja za koje je potrebna ozbiljna stručna analiza i debata, a koja se u posmatranom periodu nije ni pokrenuta. Treba napomenuti da se ovde radi o korenitoj reformi koja zahteva veoma ozbiljnu analizu, a kasnije i primenu, te je kao takva ambiciozno postavljena u ESRP u prilično kratkom vremenskom roku i nije u vrhu liste prioriteta penzijske politike niti je jednostavna realizacija ovakve reforme.

54 Katarina Stanić (2010, 44-45). Penzijski sistem u Srbiji – dizajn, karakteristike i preporuke. Beograd: USAID i CLDS 55 Ovo je, na primer u NDC penzijskim sistemima, već ugrađeno u samu formulu za određivanje visine penzije 56 OECD (2018), OECD Pensions Outlook 2018, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/ pens_outlook-2018-en; OECD (2016), “Fragmentation of retirement markets due to differences in life expectancy”, in OECD Business and Finance Outlook 2016, OECD Publishing, Paris, https://doi. org/10.1787/9789264257573-11-en

94 | Povezujemo tačke U okviru sveobuhvatnog cilja održanje adekvatnosti penzija i zaštite životnog standarda starih predviđena su tri cilja: I) Unapređena zaštita najnižeg standarda starijih, II) Očuvanje adekvatne visine penzija i III) Unapređena uloga DPF u penzijskom sistemu. Kada je u pitanju unapređenje zaštite najnižeg standarda starijih u izveštajnom periodu, ali i u godinama pre toga, uporno su se sprovodile mere koji nisu targeti- rane pa tako nisu ni bile usmerene na one kojima su najpotrebnije. Jednokratnim davanjim svim penzionerima (što znači relativno više onima sa nižim penzijama) ili samo penzionerima sa minimalnom ili vrlo niskim penzijama, uporno se iz pomoći “ispuštaju” stariji stanovnici koji nemaju penziju. Drugo, pitanje je i da li su svi oni koji su na najnižoj penziji zaista i najugroženiji (moguće da imaju neke druge prihode bilo lične bilo u okviru domaćinstva), a sa druge strane, neko ko je iznad minimalne penzije može biti značajno ugrožen ako živi u domaćinstvu sa izdržavanim licem. Mera predložena ESRP-om, a to je izrada analiza i predloga zakonskog rešenja, nije urađena u izveštajnom periodu niti ima naznaka da se na tome radi, ali i bez toga je bilo moguće napraviti određene pomake u ovoj oblasti. Konkretno, studija iz 2014. godine, kada je analizirano nekoliko opcija obezbeže- nja minimalnog dohotka starih, identifikovala je poseban “moduo” NSP-a za stare kao najbolju opciju kako u smislu troškovne efikasnosti tako i u smislu najmanje demotivacije za rad u sivoj ekonomiji57. Ovaj moduo mogao bi da uključi viši prag/ nivo pomoći za staračka domaćinstva i/ili veći koeficijent za svaku stariju osobu – 0,7 umesto sadašnjih 0,5 – i/ili ukidanje imovinskih kriterijuma. Procenjeni izdaci za „NSP za starije osobe“ kreću se od 0,033% BDP-a do 0,3% BDP-a u zavisnosti od analizirane opcije. Najkonzervativnija opcija u smislu rashoda predložena je u okviru dela “Socijalna zaštita ESRP”. Međutim, “MRZBSP je odustalo od spro- vođenja ove mere, budući da je u izveštaju o primeni ESRP za 2018. navedeno da nema mogućnosti za obezbeđivanje sredstava u budžetu za njeno sprovođenje“58. Cilj očuvanje adekvatne visine penzija nalazi se, prema oceni ovog izveštaja, u vrhu liste prioriteta. U prethodnom periodu usled zamrzavanja penzija, ad hoc indek- sacija koje nisu uzimale u obzir realni rast zarada, kao i „privremenog umanjenja penzija“ koje je trajalo čitavih 5 godina, stopa zamene u penzijskom sistemu pala je na 60% neto zarade59. Svako dalje smanjenje stope zamene dovodi u pitanje cilj očuvanja adekvatne visine penzija, posebno na srednji i duži rok. U tom smislu je

57 Gordana Matković i Katarina Stanić. “Socijalna zaštita u starosti: Dugotrajna nega i socijalne penzije.” Beo- grad: Centar za socijalnu politiku (2014) 58 Deo Socijalna i dečija zaštita mera “Relaksiranje imovinskih uslova, pre svega povećanje zemljišnog maksi- muma u zavisnosti od kvaliteta zemljišta kod staračkih domaćinstava“ 59 Gordana Matković and Katarina Stanić, “Serbian Pension System in Transition: Silent Break with Bismarck,” Economic Annals forthcoming (2020).

Connecting the Dots | 95 neophodna stručna analiza i debata o načinu indeksiranja opšteg boda i penzija, što je i predviđeno kao mera u okviru ESRP. Posebno je važno razmotriti razdvajanje indeksacije opšteg boda i penzija u isplati60. Do sada ovakva analiza i rasprava nije ni započeta. Ono što je određeni pomak u indeksaciji penzija je prelazak na švajcar- sku formulu izmenama Zakona iz decembra 2019. godine. Međutim, treba imati u vidu da ni ovo nije rešenje za srednji i duži i rok, i da ono samo delimično ublažava dosadašnji trend smanjenja stope zamene, ali da ne umanjuju potrebu ispunjenja mere predviđene ESRP-om. Što se tiče reforme poljoprivrednog osiguranja, ni ova mera nije ispunjena, iako je određeni pomak napravljen 2018. godine kada je na- pravljena inicijalna analiza i kada je u ovo pitanje uključeno i Ministarstvo poljoprivrede i projekat Svetske banke „Competitive Agriculture Project“. Ova reforma je prilično kompleksna jer ulazi u domen i poreske i poljoprivredne politike. Posebno važna i teška pitanja, oko kojih upravo i postoji potreba uključivanja Ministarstva poljoprivrede i Ministarstva finansija/poreske uprave, jesu – ko tačno treba da budu osiguranici i na koji način im utvrditi osnovicu za plaćanje doprinosa, pri čemu je najverovatnije potrebno i same poljoprivrednike razvrstati u različite grupe/tipove. Što se tiče unapređenja dobrovoljne penzijske štednje i osiguranja, sem harmoni- zacije sa direktivama EU, na ovoj oblasti se u strateškom smislu nije radilo. Uloga dobrovoljne štednje/osiguranja je vrlo mala u Srbiji, ali su i potencijali za njenim plasmanom mali te je i ovo oblast koja nije u vrhu prioriteta penzijske politike. Dakle, kada posmatramo sve ciljeve i mere, vrlo mali pomak je napravljen i to pre svega u funkcionisanju baze CROSO. Svi ciljeve i mere i dalje su veoma aktuelni, s tim što je potrebno izvršiti određenu prioritizaciju istih. U samom vrhu prioriteta penzijske politike je cilj očuvanje adekvatne visine penzija i, u okviru toga, razmatranje načina usklađivanja penzija i opšteg boda, kao i cilj unapređenja zaštite najnižeg standarda starijih i razmatranje minimalnog garantovanog dohotka u starosti. Ovo su mere koje je potrebno što pre aktuelizovati, a imajući u vidu smanjenje rashoda za penzije i deficita PIO fonda tokom proteklog perioda, ovi ciljevi su i ostvarivi. Naravno potrebno je i dalje raditi na poboljšanju efikasnosti i finansijske održivosti sistema, gde se ciljevi i mere razlikuju po tome da li su vrlo kompleksni pa je potrebna duža stručna analiza i rasprava u potrazi za adekvatnim rešenjima, kao što je pitanje reforme invalidske i porodične penzije, kao i osiguranja poljoprivreda, ili je za njihovu realizaciju potrebna pre svega po- litička volja, kao što su beneficirane penzije.

60 Više o ovome u CLDS (2011). Analiza indeksacije opšteg boda i beneficiranog radnog staža. Beograd: Centar za liberalno-demokratske studije; Gordana Matković and Katarina Stanić, “Serbian Pension System in Tran- sition: Silent Break with Bismarck,” Economic Annals forthcoming (2020); Stanić, Katarina (forthcoming). „Pension system in Serbia: Developments, Current State, and Challenges” in Social security in the Balkans. Experiences, challenges, perspectives. Leiden: Brill

96 | Povezujemo tačke 3.3. SISTEM ZDRAVSTVENE ZAŠTITE

Uvod

Javnozdravstveni sistem61 ima osnovnu ulogu u isticanju značaja zdravlja i blagostanja za održivi razvoj. On menja svoje usmerenje u 21. veku sa koordinacije i integracije individualnih zdravstvenih usluga na širi koncept pokretača za unapređenje i očuvanje populacionog zdravlja, uključujući pravednost i jednakost u zdravlju kao ultimativne ciljeve koje bi trebalo dostići. Javnozdravstveni sistem Republike Srbi- je je još uvek klinički orijentisan i zahvatao je 8,8 odsto nacionalnog dohotka za zdravstvenu zaštitu 2017. godine sa 42 odsto od ukupnih troškova plaćenih iz džepa korisnika62. Istovremeno su neizmirene obaveze RFZO u periodu od 2014. do 2018. godine porasle više od tri puta, što ozbiljno dovodi u pitanje njegovu finansijsku održivost. Ukupna ocena javnozdravstvenog sistema (Poglavlje 28 – zaštita potro- šača i zdravstvene zaštita) u Izveštaju EK o napretku Srbije u procesu pridruživanja EU iz 2020. godine ističe da je neophodno „ojačati celokupne upravljačke kapacitete u oblasti javnog zdravlja, ljudske resurse i finansijsku održivost javnog fonda za zdravstveno osiguranje, i nastaviti usaglašavanje legislative sa EU aquis koja se odnosi na supstance ljudskog porekla i lekove za ljudsku upotrebu“63. Dostupnost64 i pristupačnost65 zdravstvene zaštite su osnovni principi sistema zdravstvene zaštite i stalni izazov za njegov razvoj i funkcionisanje, tako da će još dugo biti aktuelni za donosioce odluka i zdravstvenu politiku Republike Sr- bije. Oni su posebno značajni za najranjiviji deo stanovništva, kao što su stari-

61 U ovom tekstu fokus je na javnozdravstvenom sistemu Republike Srbije pošto privatni zdravstveni sektor nije uključen u ciljeve, mere i aktivnosti ESPR dokumenta. 62 URL: www.seecap.com/-english/healthcare-in-serbia.html . Pristupljeno septembra 2020. Prema podacima Ministarstva finansija – Sektor za makroekonomske i fiskalne analize i finansije, učešće rashoda za zdravstvenu zaštitu u BDP je bilo 5,3% u 2018. godini (revidirano u skladu sa BDP) prema DEVINFO bazi podataka RZS. 63 Europena Commission, Serbia 2020 Report, Brussels, 6. 10. 2020, SWD (2020) 352 final. 64 Dostupnost zdravstvene zaštite je stepen do koga je odgovarajuća zdravstvena služba na raspolaganju da zadovolji potrebe korisnika, odnosno opseg u kome su zdravstvene usluge obezbeđene u obimu, sadržaju i mestu kao deo plana zdravstvene zaštite stanovništva. 65 Pristupačnost predstavlja mogućnost korišćenja tih usluga i odnosi se na način na koji osoba može da dobije potrebne zdravstvene usluge uzimajući u obzir fizičke (geografska udaljenost i vreme putovanja do zdravstvene ustanove/lekara), ekonomske (da li može da plati/doplati za uslugu), socijalne i kulturalne faktore ( jezik, etnička i verska pripadnost).

Connecting the Dots | 97 ji od 65 godina, osobe sa invaliditetom, Romkinje i Romi, oboleli od hroničnih masovnih nezaraznih bolesti, oboleli od HIV/AIDS, LGBT populacione grupe, izbeglice, interno raseljena lica, zatvorenici i žene koje su izložene porodičnom nasilju. Ranjivost pojedinih grupa je često udružena sa siromaštvom i životom u udaljenim ruralnim područjima pa su suočeni sa diskriminacijom, socijalnom isključenošću i nepoštovanjem njihovih ljudskih prava i prava na zdravlje. Iako su sistemskim zakonima66 identifikovani kao osobe izložene povećanom riziku oboljevanja i socijalno ugrožene osobe, sa definisanim pravima iz zdravstvenog osiguranja i izvorima finansiranja (budžet RS), oni se još uvek susreću sa prepre- kama, ili su onemogućeni u ostvarivanju ovih prava, a država sporo reaguje na njihove zdravstvene (i socijalne) potrebe. To je uočljivo i u delimičnom sprovo- đenju ili odlaganju realizacije ciljeva i mera ESRP u ovom domenu, a naglašeno je i u Saopštenju EK o politici proširenja EU za 2020. godinu koje se odnosi na Srbiju, da je neophodno poboljšati pristup uslugama zdravstvene zaštite ranjivim društvenim grupama. Pandemija COVID-19 je dodatno opteretila javnozdravstvene sisteme u celom svetu, pa i u nas, zahtevajuči dodatne operativne, finansijske i razvojno-istraži- vačke mere za obezbeđivanje delotvornog lečenja i smanjivanje pritiska na zdravstvene sisteme. Među navedenim merama najvažnije su one koje se odnose na obezbeđivanje pristupa dijagnostici i tretmanu najranjivijim populacionim grupama, jačanje i optimizacija kapaciteta sistema da odgovori velikom povećanju broja pacijenata, kao i obezbeđivanje digitalnih rešenja i podataka za praćenje i nadzor nad lečenjem obolelih. Ciljevi i mere koji se odnose na izazove u javnozdravstvenom sistemu Srbije su i posle četiri godine od usvajanja ESRP veoma aktuelni. Njihovu aktuelnost za svakodnevno funkcionisanje sistema zdravstvene zaštite naglašavaju i dugogodišnje primedbe EK u Izveštaju za Srbiju o napretku u procesu pridruživanja EU kao i pandemija COVID-19 koja je ugrozila dostupnost i pristupačnost zdravstvene zaštite za celokupno stanovništvo koje nije obolelo od ove bolesti, posebno za ranjive društvene grupe, kao što je ugroženo i njihovo adekvatno lečenje zbog nedostatka, oboljevanja i iscrpljenosti zdravstvenog kadra, nedovoljnog broja bolnič- kih postelja i neophodne opreme. Stoga koncept ranjivosti u 2020. i 2021. godini može se prošiti na sve, i na one koje će imati hronične posledice posle preležanog COVID-19, kao i na one koji je nisu preležali, ali imaju zdravstvene potrebe.

66 Zakon o zdravstvenoj zaštiti (član 11) i Zakon o zdravstvenom osiguranju (član 22).

98 | Povezujemo tačke Aktuelnost ciljeva i sprovođenje mera u domenu dostupnosti i pristupačnosti zdravstvene zaštite

Dostupnost i pristupačnost zdravstvene zaštite su osnovno načelo obezbeđiva- nja zdravstvene zaštite stanovništvu Republike Srbije. Član 23 Zakona o zdravstvenoj zaštiti definiše načelo pristupačnosti “koje podrazumeva obezbeđivanje odgovarajuće zdravstvene zaštite građanima, koja je fizički, komunikacijski, geografski i ekonomski dostupna, odnosno kulturološki prihvatljiva, a posebno osobama sa invaliditetom”67. Pristupačnost zavisi od interakcije različitih faktora kao što su obuhvat stanovništva zdravstvenom zaštitom i dostupnost tih usluga. „Univerzalni obuhvat“ koji danas promovišu kreatori međunarodnih programa i strategija u javnom zdravlju, ima svoju „dubinu“ – odnosno broj i vrstu zdravstvenih usluga koje su obezbeđene stanovništvu obično paketima (u nas pravima) iz zdravstvenog osiguranja, svoju „širinu“ – koja se odnosi na obuhvat (pokrivenost) stanovništva ovim uslugama, kao i svoju „visinu“ – koja podrazumeva u kojoj meri je stanovništvo zaštićeno od finansijskog rizika za korišćenje zdravstvenih usluga, odnosno koliko plaća ili učestvuje u troškovima korišćenja tih usluga. Bez odgovarajuće dostupnosti koja podrazumeva praved- nu distribuciju zdravstvenih ustanova, kadrova i opreme, pristupačnost se ne može obezbediti i garantovati stanovništvu. Šest ciljeva u ESRP dokumentu u domenu dostupnosti i pristupačnosti zdravstvene zaštite odnose se na bolju finansijsku pristupačnost svim ranjivim društvenim grupama (1), potom na smanjenje barijera u pristupačnosti za starije od 65 godina, posebno u seoskim područjima (2), pripadnicima romske nacionalnosti (3), invalidima (4), unapređenje položaja i bolju zdravstvenu zaštitu radno aktivnom stanovništvu (5) i smanjenje diskriminacije ranjivih društvenih grupa i njihovu bolju inkluziju. Ova grupa ciljeva je još uvek izrazito aktuelna. Njihova aktuelnost se može obrazložiti ugroženom dostupnošću zdravstvene zaštite ne samo njima, već i celokupnom stanovništvu Republike Srbije sa smanjenom obezbeđenošću zdravstvenim kadrom i nedostatkom postelja i opreme za određena odeljenja zdravstvenih ustanova koje je posebno potencirala epidemija COVID-19 u 2020. godini ugrožavajući njihova prava na zdravstvenu zaštitu.

67 Zakon o zdravstvenoj zaštiti, Službeni glasnik RS, broj 25/2019.

Connecting the Dots | 99 Od 19 mera predviđenih navedenim ciljevima, 9 mera je realizovano, a za 10 mera je realizacija odložena za 2019. – 2020. godinu. Mere koje su prema izveštajima o primeni ESRP realizovane prikazane su u tabeli 1 sa komentarima.

Tabela 1. Pregled mera koje su realizovane na osnovu izveštaja o primeni ESRP i odnose se na pristupačnosti zdravstvene zaštite ranjivim društvenim grupama

VREDNOSTI POKAZATELJA MERA KOMENTAR ZA PRAĆENJE REALIZACIJE MERA

1.1 Transferi iz budžeta za Prema izveštajima o sprovođenju ESRP ova mera je Povećanje izdva- zdravstvenu zaštitu lica iz realizovana, odnosno sredstva za uplatu doprinosa za janja iz budžeta člana 22 Zakona o zdrav- obavezno zdravstveno osiguranje lica koja pripadaju 68 za ZZ osoba izlo- stvenom osiguranju koji grupaciji koja su izložena povećanom riziku obolevanja i ženih povećanom su 2016. god. bili 668,000 socijalno ugroženim licima obezbeđuju se u budžetu RS riziku obolevanja miliona dinara, povećani na osnovicu i po stopi doprinosa iz Zakona. i socijalno ugro- su na 1000,000 u 2017. Činjenica je da broj lica čije se zdravstveno osiguranje ženom stanov- i na 3500,000 u 2018. finansira iz budžeta 19 odsto (1 326 651 osiguranika) od 69 ništvu u skladu god što jeste značajno ukupno osiguranih (2017. god), pa su troškovi po osobi sa Zakonom o povećanje. 2 638 dinara, dok su prosečni rashodi po osiguraniku za doprinosima Udeo neosiguranih u zdravstvenu zaštitu bili 28.000 dinara iste godine, što još ukupnom stanovništvu je uvek čini veliku razliku. 3,3% (2017. godine) Među građanima koji su formalno osigurani, ali nemaju overene zdravstvene knjižice najviše je zaposlenih „na crno“, onih koji su prijavljeni, ali im poslodavci ne uplaćuju doprinose, nezaposleni koji ne mogu da ostvare pravo preko Nacionalne službe za zapošljavanje i studenti sa preko 26 godina starosti, što širi grupu onih kojima je pristup zdravstvenoj zaštiti ograničen jer ne mogu da ostvare svoja prava na zdravstvenu zaštitu (izuzev hitne medicinske pomoći).

1.3 Prema dostupnim U izveštajima o realizaciji ESRP se navodi da je u svim DZ Uspostavljanje podacima iz upitnika za omogućen kontakt putem telefona za postojeće službe i službe telefonskog procenu realizacije mera da je svaki od izabranih lekara u obavezi da daje potrebna savetovanja za ESRP iz 2017. uslugu te- obaveštenja i savete pacijentima. Jednostavni pregled stare osobe i osobe lefonskog savetovanja je veb-sajtova DZ pokazuje da su telefoni za službu u celini i sa invaliditetom imao 21 DZ (od 155 koji namenjeni zakazivanju pregleda, a ne za savetovanje, kao u domovima su odgovorili na upitnik), i iskustvo da lekari zbog preopterećenosti najčešće nemaju zdravlja odnosno 13,5%. vremena da komuniciraju telefonom sa pacijentima.

68 Zakon o zdravstvenom osiguranju, Službeni glasnik RS, broj 25/2019. 69 RFZO. Izveštaj o finansijskom poslovanju RFZO od 2013 do 2018. godine, rfzo.rs/index.php/finansije/finansijski izveštaji.

100 | Povezujemo tačke VREDNOSTI POKAZATELJA MERA KOMENTAR ZA PRAĆENJE REALIZACIJE MERA

2.1 22 okruga (od 25 sa Prema izveštajima o realizaciji ESRP ova mera je Razvoj i jačanje gradom Beogradom ispunjena, međutim, iako su Uredbom o planu mreže 70 službe za palijativ- bez teritorije KiM) su u zdravstvenih ustanova postojećoj službi kućnog lečenja i nu negu u domo- 2017. godini izvestila o nege prošireni zadaci i na palijativno zbrinjavanje, u 2017. 71 vima zdravlja pružanju usluga Službe godini je pruženo 16.106 usluga ove službe a planirano je za kućno lečenje, negu i 22.900, tako da usluge ne dobijaju svi u stanju potrebe za palijativno zbrinjavanje. ovim uslugama72.

3.1 Prema poslednjim Prema izveštajima o realizaciji ESRP zdravstvene ustanove Postavljanje dostupnim podacima za postupaju i sprovode propisane obaveze o tehničkim stan- 73 fizičkih rampi u 2017. godinu 233 od 355 dardima pristupačnosti. Činjenica je da sve zdravstvene svim zdravstvenim zdravstvenih ustanova ustanove nisu ostvarile tehničko-bezbednosne uslove ustanovama gde (oko 66%) su imale za posebno osetljive populacione grupe, posebno osobe one ne postoje, za prilagođene prolaze za sa invaliditetom i da je stanje praktično nepromenjeno povećanje pristu- potrebe osoba sa inva- od 2015. do danas. Ove uslove su ispunile 131 od 355 pačnosti osobama liditetom (rampe i kose zdravstenih ustanova u 2016/2017. godini (oko 37%). Nisu sa invaliditetom površine). dovoljni samo pozitivni zakonski propisi (načelo pristu- pačnosti i načelo pravičnosti u novousvojenom Zakonu o zdravstvenoj zaštiti), već je neophodna njihova realizacija u praksi.

4.1 Prema podacima za Prema izveštajima o sprovođenju mera ESRP agažo- Širenje mreže 2018. godinu bilo je vanje zdravstvenih medijatorki jedna je od uspešnih zdravstvenih angažovano 85 zdrav- mera javnih politika koja je doprinela unapređenju medijatorki stvenih medijatorki u 70 dostupnosti i pristupačnosti zdravstvene zaštite romskoj opština Srbije. populaciji. Uprkos dobrim rezultatima rada zdravstvenih Baza podataka MZ o medijatorki, povećanje njihovog broja nije ostvareno u radu zdravstvenih medi- potpunosti, njihov radni status je i dalje neizvestan pošto jatorki više nije dostupna su angažovane po osnovu ugovora o delu a radna mesta 75 dok se Baza podataka za nisu sistematizovana i pored brojnih nastojanja da se praćenje mera za inklu- njihov rad institucionalizuje u sistemu zdravstvene zaštite ziju Roma i Romkinja74 i razvijenih modela moguće institucionalizacije zdravstve- neažurirana redovno. nih medijatorki (projekat UNICEF-a).

70 Uredba o planu mreže zdravstvenih ustanova. Službeni glasnik RS, broj 5/2020.,11/2020.,52/2020. I 88/2020. 71 Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”. Analiza rada vanbolničkih zdravstvenih ustanova i korišćenje PZZ u RS u 2017. godini; Beograd 2018. godina. 72 Plan zdravstvene zaštite iz obaveznog zdravstvenog osiguranja za 2017. godinu. Dostupno na www.rfzo.rs . 73 Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”. Evaluacija sprovođenja Strategije za stalno una- pređenje kvaliteta zdravstvene zaštite i bezbednosti pacijenata (2010–2015.). Beograd, 2017. godina 74 Baza podataka za praćenje mera za inkluziju Roma i Romkinja. Dostupno na www.inkluzijaroma.stat.gov.rs . 75 Poseban izveštaj zaštitnika građana o sprovođenju Strategije za socijalno uključivanje Roma i Romkinja sa preporukama. Beograd, novembar, 2019.

Connecting the Dots | 101 VREDNOSTI POKAZATELJA MERA KOMENTAR ZA PRAĆENJE REALIZACIJE MERA

4.2 AP za primenu Strategije U izveštajima o sporvođenju ESRP se navodi da sve Sprovođenje za socijalno uključivanje aktivnosti teku prema AP koji je istekao a novi nije usvojen. Akcionog plana za Roma i Romkinja u RS Nema evaluacije AP za 2017–2018, ali je dostupan Poseban 76 primenu Strategije za 2017–2018. je istekao. izveštaj Zaštitnika građana u kome se navodi da zaposleni za socijlano uklju- Izrada novog za 2019 u DZ nemaju dovoljno saznanja o ciljevima i merama čivanje Roma i – 2020. kasni već dve Strategije i AP, iako su predviđeni kao učesnici u njiho- Romkinja u RS godine. vom sprovođenju. Oni nemaju ni pristup podacima koje prikupljaju zdravstvene medijatorke mada smatraju da je neophodno da budu informisani o njihovim rezultatima.

5.1 Strategija bezbednosti Ovo je mera koja je realizovana prema izveštajima o Usvajanje Akcio- i zdravlja na radu u sprovođenju ESRP. Ciljevi, mere i aktivnosti su usaglašeni nog plana za spro- Republici Srbiji za period sa strateškim okvirom bezbednosti i zdravlja na radu EU vođenje Strategije od 2018. do 2022. godine 2014– 2020. bezbednosti i sa Akcionim planom je 77 zdravlja na radu usvojena .

6.1 U 2016. god. izvršeno Prema izveštajima o sprovođenju ESRP, ova neobično Implementirati i je 1159 nadzora nad važna mera se realizuje edukacijom predstavnika lokalne pratiti sprovođenje ostvarivanjem prava. samouprave, obrazovanjem Saveta za zdravlje i imenova- Zakona o pravima pacijenata i preduzeta je njem savetnika pacijenata. Nadzor nad ostavrenjem prava pacijenata 131 mera. vrše zdravstveni inspektori. U 2017. god, izvršeno je 2158 nadzora i preduzeto 320 mera.

6.4 U 2017. god. ekspert Prema izveštajima o sprovođenju ESRP, ova mera se Implementirati Saveta Evrope je obave- realizuje redovnim i vanrednim inspekcijskim nadzo- i kontrolisati šten o postupanju MZ u rima za kontrolu primene zakona, posebno Pravilnika sprovođenje zaštiti lica sa mentalnim o bližim uslovima za primenu fizičkog sputavanja i Zakona o zaštiti smetnjama u psihija- izolacije lica sa mentalnim smetnjama koja se nalaze 78 lica sa mentalnim trijskim ustanovama i na lečenju u psihijatrijskim ustanovama . Međutim, smetnjama ustanovama socijalne uprkos deklarativno izraženoj volji da se ustanovi mreža zaštite i ono je ocenjeno podrške osobama sa mentalnim smetnjama u zajednici kao zadovoljavajuće. osnivanjem centara za mentalno zdravlje, do sada je 79 Do sada je osnovano sistemski učinjeno veoma malo . samo nekoliko centara za mentalno zdravlje u zajednici, preciznije – tri.

76 Ibid. 77 Strategija bezbednosti i zdravlja na radu u Republici Srbiji za period od 2018. do 2022. godine sa Akcionim planom. Službeni glasnik RS, broj 96/2018. 78 Pravilnik o bližim uslovima za primenu fizičkog sputavanja i izolacije lica sa mentalnim smetnjama koja se nalaze na lečenju u psihijatrijskim ustanovama. Službeni glasnik RS, br. 94/2013. 79 Prema izveštaju Evropske komisije za 2019 god: Republika Srbija – Saopštenje o politici proširenja EU, Brisel 29.05.2019. „Još uvek postoji potreba za razvojem usluga mentalnog zdravlja u zajednici“ i ova tvrdnja se ponavlja u nekoliko poslednjih izveštaja.

102 | Povezujemo tačke Mere čija je realizacija odložena sa komentarima prikazane su u tabeli 2.

Tabela 2. Pregled mera koje se odnose na pristupačnosti zdravstvene zaštite ranjivim društvenim grupama čija je realizacija odložena za 2019–2020. godinu na osnovu izveštaja o primeni ESRP

VREDNOSTI POKAZATELJA MERA KOMENTAR ZA PRAĆENJE REALIZACIJE MERA

1.2 50 mobilnih timova Prema izveštajima o sprovođenju ESRP, realizacija 2014. godine ove mere je odložena. Navodi se da organizacija Formiranje PZZ predviđa da se u okviru Službe polivalentne mobilnih timova u Oko 25 mobilnih timova patronaže i Službe kućnog lečenja i nege organizuju domovima zdravlja 2017. godine. posete vulnerabilnim grupama. Činjenica je da su razuđenih opština kapaciteti ovih službi ograničeni (ljudski, oprema i koji bi posećivali kola za prevoz), tako da su stari i invalidi po udaljenim starije osobe, selima nezbrinuti, kao i Romkinje i Romi u romskim invalide i romska naseljima. Projektom EU za inkluziju Roma formirano naselja u udaljenim je 20 mobilnih timova u 2017. godini, a projektom područjima. DILS koji je finansirala SB, pojedine lokalne zajednice su grantove koristile za formiranje mobilnih timova za preglede, negu i pomoć starim osobama i invalidima. Ministartsvo zdravlja je korisnik oba projekta. Nema izveštaja o održivosti ovih projekata.

1.4 Prema raspoloživim Prema izveštajima o sprovođenju ESRP, realizacija ove podacima za 2017. godinu, mere je odložena. Volonteri su značajnije uključeni Redovna instituci- 21 zdravstvena ustanova je za negu i pomoć starim osobama i invalidima tokom onalizovana obuka organizovala obuku volon- epidemije COVID-19. Nema raspoloživih podataka da volontera iz NVO tera, a broj organizovnaih li je i kako organizovana njihova obuka. Organizovanje za pomoć starijim obuka je bio 60 (najčešće i uređivanje obuke volontera za rad sa starim osobama osobama i osobama u saradnji sa Crvenim i invalidima je i nadalje izuzetno važna mera za sa invaliditetom krstom Srbije koji obučava poboljšalje pristupačnosti zdravstvene zaštite ranjivim volontere za pomoć sta- grupama. rijim osobama). Pojedine zdravstvene ustanove, kao što je bolnice u Pančevu i Kruševcu, psihijatrijska bolnica „Kovin“, Gradski zavod za javno zdravlje i DZ Valjevo imaju programe obuke volontera za negu i pomoć.

Connecting the Dots | 103 VREDNOSTI POKAZATELJA MERA KOMENTAR ZA PRAĆENJE REALIZACIJE MERA

2.2 Vrlo sporo ide osnivanje U izveštajima o realizaciji ESRP se navodi da je ova posebnih jedinica za mera odložena ali da su aktivnosti započete prema Nastaviti sa osni- palijativno zbrinjavanje u Strategiji za palijativno zbrinjavanje (2009 –2015) vanjem posebnih opštim bolnicama i KBC, čije oročenje je pre pet godina isteklo. Nova strategija jedinica za palija- tako da sada postoji samo nije doneta niti bilo kakav plan ili program koji bi se tivno zbrinjavanje u 13–14 ovakvih bolničkih odnosio na sistemsko rešavanje palijativnog zbrinja- okviru odeljenja za jedinica, a imajući u vidu vanja, a potrebe stanovništva za ovim uslugama rastu produženo lečenje broj obolelih od malignih sa demografskim starenjem stanovništva Srbije (oko i negu u stacionar- bolesti i hroničnih ma- 93% opština je demografski staro) i porastom broja nim zdravstvenim sovnih nezaraznih bolesti, malignih i hroničnih masovnih bolesti i poremećaja ustanovama sa potrebe su mnogo veće. U mentalnog zdravlja. fondom postelja 2018. samo 3,45% postelja prema potrebama u opštim bolnicama je bilo ZZ starih na nivou izdvojeno za produženu opštine. negu i lečenje i samo 5,8% je bilo gerijatrijskih postelja u KBC što je nedovoljno za rastuću populaciju starih u Srbiji.

2.3 50% PPS u domovima Bolja opremljenost i jačanje polivalentne patronažne zdravlja nema svoj auto- službe je odložena po izveštajima o sprovođenju ESRP. Bolja opremlje- mobil, 46% nezadovoljno Jedan izveštaj iz 2017. godine koji se odnosi na Analizu nost polivalentne računarima i internetskom rada polivalentne patronaže u Srbiji81 ukazuje na ne- patronažne službe konekcijom, 30% sadrža- dovoljnu opremljenost i nepovoljne uslove u pogledu za obilazak i pomoć jem torbe sestre/tehničara, kadra i njegove starosne strukture, što dovodi da ova starijima obolelim oko 40% nema namenski služba nije u stanju da zadovolji potrebe starijih od od hroničnih ma- prostor za edukaciju, 65 godina (u proseku 0,2 posete godišnje a trebalo bi sovnih nezaraznih a svaka treća služba ne da bude jedna)82 dok je samo 1/3 PPS ostvarila posetu bolesti. ispunjava uslove u pogledu osobama sa invaliditetom. zaposlenih (medicinska sestra/tehničar sa višom stručnom spremom)80

80 Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”. Analiza rada polivalentne patronaže u Srbiji, Beograd 2017. 81 Ibid. 82 Pravilnik o sadržaju i obimu prava na zdravstvenu zaštitu iz obaveznog zdravstvenog osiguranja i o participaciji za 2020. godinu. Službeni glasnik RS, broj 13/2020. i broj 87/2020.

104 | Povezujemo tačke VREDNOSTI POKAZATELJA MERA KOMENTAR ZA PRAĆENJE REALIZACIJE MERA

3.2 Prema dostupnim podaci- Nabavka ginekoloških stolova i stolica prilagođenih ma za 2017. godinu, samo osobama u kolicima je prema isveštajima o realiza- Nabavka gine- 28 zdravstvenih ustanova ciji mera ESRP je odložena za 2019. i 2020, i malo koloških stolova (22 DZ i 6 stacionarnih je verovatno da će biti realizovana usled vanrednih i stomatoloških ustanova) poseduje okolnosti uzrokovanih COVID-19 epidemijom. Već stolica prilagođenih ginekološki sto podoban je spomenuto da je ostvarivanje tehničko- bezbedno- potrebama osoba sa za osobe sa invaliditetom snih uslova za posebno osetljive grupe ispunilo 37% invaliditetom u kolicima (oko 8%); i zdravstvenih ustanova u 2017. godini ali je samo 9 lo- 23 zdravstvene ustano- kalnih zajednica izradilo lokalne planove sa procenom ve imaju stomatološku potreba za poboljšanje dostupnosti i pristupačnosti ZZ stolicu odgovarajuću za za posebno osetljive populacione grupe83. osobe u kolicima (20 DZ i 3 ustanove višeg nivoa ZZ (6,4%)

5.2 U 2018. godini su bile 53 Prema izveštajima o sprovođenju mera ESRP, upo- smrtne povrede na radu znavanje inspektora rada sa savremenim pristupima Bolja kontrola i – najviše u poslednjih i praksama u oblasti inspekcijskog nadzora putem sprovođenje mera 12 godina, i 779 teških obuka i savetodavna uloga inspektorata će biti realizo- zaštite na radu povreda na radu prema vana od 2019. do 2020. U toku je tvining projekat EU podacima Ministarstva za „Podrška i unapređenje bezbednosti zdravlja na radu i rad, zapošljavanje, boračka inspekcije rada u RS“, fokusiran na razvoj Strategije za i socijalna pitanja. inspekciju rada sa AP za period 2019–2024.

5.3 Revidirana je lista pro- Prema izveštajima o sprovođenju ESRP u pripremi je fesionalnih bolesti 2019. Pravilnik kojim će biti uređeni uslovi za ostvarivanje Jačanje službi godine koja sada sadrži javnog zdravlja u ovoj oblasti. Istovremeno je neop- zdravstvene zaštite 64 umesto dosadašnjih 56 hodno povećati broj specijalista medicine rada kako bi radnika (medicina oboljenja84. Direktiva EU ova služba odgovorila izazovima veće pristupaćnosti rada) preporučuje i uvođenje ZZ radno-aktivnoj popualciji. kovid 19 na ovu listu zbog efekata na zdravlje zaposlenih u zdravstvenoj zaštiti, socijalnoj zaštiti i u službama koje rade sa građanima.

83 Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”. Evaluacija sprovođenja Strategije za stalno una- pređenje kvaliteta zdravstvene zaštite i bezbednosti pacijenata (2010–2015). Beograd, 2017. godina 84 Pravilnik o utvrđivanju profesionalnih bolesti. Službeni glasnik RS, broj 14/2019.

Connecting the Dots | 105 VREDNOSTI POKAZATELJA MERA KOMENTAR ZA PRAĆENJE REALIZACIJE MERA

5.4 Nema podataka o obuhva- Iako je prema izveštajima o sprovođenju ESRP ova tu ZZ nezaposlenog rad- mera odložena, trebalo bi u reviziji ovog dokumenta Veći obuhvat ZZ no-aktivnog stanovništva razmisliti o njenom brisanju pošto praktično nema nezaposlenog imajući u vidu da se njiho- mogućnosti za praćenje njenog izvršenja u postojećoj radno-aktivnog vo korišćenje zdravstvene zdravstvenoj statistici. stanovništva zaštite ostvaruje preko osiguranog člana porodice ili Nacionalne službe za zapošljavanje RS.

6.2 Nema podataka o broju Prema izveštajima o sprovođenju mera ESRP realizaci- kampanja, radionica, ja ove mere je odložena. Promovisanje prava pacijenata Poboljšati infor- lifleta (na jezicima ma- prilagođeno potrebama ranjivih grupa je zanemareno misanost ranjivih njina) koji se odnose na mada su u uslovima epidemije COVID-19 ona mnogo grupa o pravima na prava pacijenata u sistemu više ugrožena nego ranijih godina. zdravlje i pravima zdravstvene zaštite. pacijenata

6.3 U 2017. god 72% DZ je Prema izveštajima o sprovođenju mera ESRP, reali- navelo da ima razvijene zacija ove mere je odložena. Iako pod integrativnim Razviti integrativne integrativne usluge – nije uslugama sistem podrazumeva saradnju sa centrima usluge u lokalnoj konkretno navedeno koje. za socijalni rad, gerontološkim centrima, školama ili zajednici za sve policijom, bilo bi dobro precizirati koje su tačno usluge posebno ranjive realizovane. grupe

106 | Povezujemo tačke Aktuelnost ciljeva i sprovođenje mera u domenu planiranja i školovanja zdravstvenog kadra u upravljanju ljudskim resursima

Generisanje ljudskih resursa jedan je od „stubova“ delotvornog i efikasnog zdravstvenog sistema, pored finansiranja, pružanja zdravstvenih usluga i upravljanja. Nažalost, Srbija se već dugo suočava sa paradoksom u ovoj oblasti. S jedne strane je nestašica zdravstvenih kadrova u javnom zdravstvenom sektoru, uzrokovana zabranom zapošljavanja i migracijama lekara i medicinskih sestara/tehničara u zemlje EU ili prelaskom u privatni zdravstveni sektor, a s druge strane, hiperpro- dukcija zdravstvenog kadra svih profila, koja kao posledicu ima njihovu veliku nezaposlenost. Nedostatak strategija i planova razvoja zdravstvenog kadra, uk- ljučujući i upisnu politiku za škole i fakultete zdravstvene struke, kao i sve veći broj privatnih škola i fakulteta, ugrožava funkcionisanje sistema zdravstvene za- štite i pružanje dostupnih, delotvornih, kvalitetnih, prihvatljivih i pravovremenih zdravstvenih usluga stanovništvu. Sva tri cilja koja se odnose na planiranje, upravljanje i školovanje kadrova u sistemu zdravstvene zaštite: bolje planiranje potreba za zdravstvenim kadrom (1), smanjivanje broja upisanih na škole i fakultete zdravstvene struke (2) i optimizacija broja administrativnog i tehničkog osoblja (3) i nadalje su veoma aktuelni, tim pre što nijedna od šest mera nije sistemski realizovana.

Tabela 3. Pregled mera koje se odnose na planiranje, školovanje i upravljanje zdravstvenim kadrom čija je realizacija odložena za 2019. i 2020. godinu na osnovu izveštaja o primeni ESRP

VREDNOSTI POKAZATELJA ZA MERA KOMENTAR PRAĆENJE REALIZACIJE MERA

1.1 Prema članu 173. Zakona o zdrav- Prema izveštajima o sprovođenju 85 Donesen Plan razvoja stvenoj zaštiti ministar zdravlja uz mera ESRP bilo je realno očekivati kadrova u sustemu zdrav- saglasnost ministra nadležnog za poda Plan razvoja kadrova u zdravstvene zaštite slove obrazovanja donosi Plan razvoja stvu bude donet tokom 2020. go- kadrova u zdravstvu. dine. Međutim, još nije napravljen i usvojen.

85 Zakon o zdravstvenoj zaštiti, Službeni glasnik RS, broj 25/2019.

Connecting the Dots | 107 VREDNOSTI POKAZATELJA ZA MERA KOMENTAR PRAĆENJE REALIZACIJE MERA

1.2 U Školi javnog zdravlja i zdravstvenog Prema izveštajima o sprovođenju Edukacija menadžera u menadžmenta Medicinskog fakulteta mera ESRP, realizacija ove mere je zdravstvenim ustanovama u Beogradu (osnovane uz finansijsku planirana za 2019–2020. godinu. Za i institutima/zavodima za podršku EU) postoji edukacija iz obla- sada nema sistemskog pristupa za javno zdravlje za planiranje sti planiranja kadrova, ali je prepuštena sprovođenje ove mere. kadrova ličnoj inicijativi zdravstvenih radnika za dodatnom edukacijom.

1.3 U Školi javnog zdravlja i zdravstvenog Prema izveštajima o sprovođenju Edukacija menadžera u menadžmenta Medicinskog fakulteta mera ESRP, realizacija ove mere je zdravstvenim ustanovama u Beogradu (osnovane uz finansijsku planirana za 2019–2020. godinu. Za u veštinama upravljanja podršku EU) postoji edukacija iz sada nema sistemskog pristupa za ljudskim resursima oblasti upravljanja ljudskim resursima, sprovođenje ove mere. ali je i ona prepuštena ličnoj inicijativi zdravstvenih radnika.

2.1 Prema podacima RZS86 broj upisanih Prema izveštajima o sprovođenju Uvesti numerus clausus na studenata iz oblasti zdravstvene i mera ESRP, realizacija i ove mere nacionalnom nivou socijalne zaštite na visokim školama i je planirana za 2019–2020. godinu. fakultetima je bio: Ovo bi trebao da bude deo Plana – Školske 2013./2014. – 20.828 (od toga razvoja kadrova u zdravstvu. na državnim fakultetima 15.463); Numerus clausus je jedan od načina – Školske 2017/2018. – 19.616 (od toga ograničavanja broja studenata na državnim fakultetima 9.922). na fakultetima procenjen prema potrebama zemlje/regiona

2.2. Prema podacima RZS87 broj diplomi- Prema izveštajima o sprovođenju Promeniti način finan- ranih studenata iz oblasti zdravstvene mera ESRP, realizacija ove mere je siranja fakulteta i škola i socijalne zaštite na visokim školama i planirana za 2019–2020. godinu. zdravstvene struke- ne po fakultetima je bio: Za sada se fakulteti i škole još uvek broju studenata već po – 2013. godine 4.049 (od toga 2.571 na finansiraju prema broju studenata. kvalitetu znanja i veština državnim fakultetima), i Nema naznake o uvođenju ove mere. koje su stekli. – 2017. godine 4.416 (od toga 2.822 na državnim fakultetima).

3.1 Udeo administrativnih i tehničkih Prema izveštajima o sprovođenju Uvesti „outsourcing“ mere radnika u ukupnom broju zaposlenih u mera ESRP, realizacija ove mere je za nemedicinske službe u javnom sektoru sistema zdravstvene za- planirana za 2019–2020. Neznatno zdravstvenim ustanovama štite je 2014. godine bio 23,5% a 2018. je smanjen broj administrativ- (priprema hrane, higijena, god. – 21.2% dok je odnos zdravstvenih nog i tehničkog osoblja u javnim pranje veša...) radnika i administrativnog i tehničkog zdravstvenim ustanovama, i nema osoblja 2014. god. Bio 3,25:1, a 2018. sistemskih napora da se za nemedi- god. 3,7:188 cinske službe uvede „outsourcing“.

86 Republički zavod za statistiku – Statistički godišnjak za 2019. i 2015. godinu. Beograd, 2019. i 2015. godina. 87 Ibid 88 Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”. Zdravstvenostatistički godišnjak RS 2018. i 2014. Beograd, 2018. i 2015. godine.

108 | Povezujemo tačke Pored navedenih mera i (procesnih) pokazatelja za praćenje njihove realizacije, ESRP dokumentom su predviđena i dva ishodna pokazatelja za oblast zdravstvene zaštite sa ciljnim vrednostima za 2020. godinu (tabela 4). Procenat osoba koje su svoje zdravstveno stanje procenile kao loše ili veoma loše je u 2018. godini bio 16 odsto, tako da je već te godine dostignuta ciljna vrednost za 2020. godinu od 18 odsto, kao i ciljna vrednost za procenat osoba koje nisu zadovoljile svoje zdravstvene potrebe jer su im usluge preskupe, predaleko ili su na listama čekanja od 6 odsto za 2020. godinu, koja je veća od vrednosti za 2018. godinu od 5,8 odsto, mada nije jasno na osnovu kojih kriterijuma su ove ciljne vrednosti određene. U godini sa poslednjim dostupnim podacima u samoproceni zdravstvenog stanja kao lošeg ili veoma lošeg Srbija zaostaje za EU (28) 2,3 puta, a u nezadovoljenim (nerealizovanim) zdravstvenim potrebama zato što su preskupe, predaleko ili na listama čekanja za 2,9 puta.

Tabela 4. Ishodni pokazatelji sa ciljnim vrednostima za praćenje realizacije ciljeva i mera ESRP

POKAZATELJI 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Procenat osoba koji svoje zdravstveno stanje procenjuju kao loše i veoma loše: – Srbija 22,8% 18,9% 19,2% 17,8% 19,8% 16,0% – EU (28) 9.9% 9,8% 9,6% 8,8% 8,3% 8,4%

Procenat osoba koji nisu zadovoljili svoje zdravstvene potrebe jer su im usluge bile preskupe, udaljene ili su bili na listi čekanja (svi razlozi zajedno) – Srbija 8,7% 7,4% 6,3% 4,5% 4,8% 5,8% – EU (28) 3,7% 3,6% 3,3% 2,6% 1,7% 2,0%

Izvor: ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Unmet-health-care-needs-statistics

Srbija pokazuje velike razlike u samoproceni zdravstvenog stanja, kao i u nezadovoljenim potrebama za medicinskim uslugama prema kvintilima prihoda, obrazovnom nivou stanovnika i starosti na osnovu rezultata SILK istraživanja89. Razlika između najbogatijih i najsiromašnijih u samoproceni zdravlja je 2,5 veća tokom svih posmatranih godina, dok je za nezadovoljene zdravstvene potrebe šestostruka u 2018. godini i povećana je u odnosu na 2013. godinu kada je bila

Connecting the Dots | 109 3,5 puta veća, što ukazuje na izrazito socijalno raslojavanje stanovništva i teškoće najsiromašnijih u dobijanju potrebnih zdravstvenih usluga. Vrednosti oba pokazatelja su veće kod osoba sa nižim obrazovnim nivoom i rastu sa godinama starosti, tako da ovo istraživanje izdvaja siromaštvo, nizak obrazovni nivo i starenje kao faktore koji dovode do nejednakosti u zdravlju i utiču na individualno zdravlje kao i na gubitak produktivnosti i troškove povezane sa sistemima socijalne i zdravstvene zaštite (tabele 1–4 u aneksu Izveštaja).

110 | Povezujemo tačke Zaključci i preporuke

Ciljevi i mere koji se odnose na javnozdravstveni sistem Srbije se veoma sporo realizuju, a za više od polovine je realizacija odložena, a potom i onemogućena epidemijom COVID-19 u 2020. godini. Od 19 mera koje se odnose na poboljšanje dostupnosti i pristupačnosti zdravstvene zaštite ranjivim društvenim grupama, samo devet je (delimično) realizovano prema izveštajima o sprovođenju ESRP, a za deset je realizacija odložena za 2019–2020. godinu, mada, prema dostupnim podacima, nema naznaka o započetoj realizaciji ovih mera. Zabrinjava činjenica da ciljevi i mere koji se odnose na planiranje, upravljanje i školovanje zdravstvenog kadra nisu realizovani i pored njihovog velikog značaja za funkcionisanje i razvoj sistema zdravstvene zaštite. Ograničena pristupačnost zdravstvene zaštite dovodi do diskriminacije ranjivih društvenih grupa u Srbiji te je neophodno postići univerzalni obuhvat zdravstvenom zaštitom. Princip univerzalnog obuhvata predstavlja najveću vrednost evropskog zakonodavstva i uključen je u Povelju o osnovnim pravima, član 35. Za sve posebno ranjive grupe je od suštinskog značaja pristupačnost zdravstvenih usluga. Usluga telefonskog savetovanja za starije polupokretne i nepokretne osobe i osobe sa invaliditetom je izuzetno značajna i trebalo bi ostaviti deo vremena izabranom lekaru da komunicira sa ovom populacijom, odrediti medicinsku se- stru ili tehničara koja je na raspolaganju ovim korisnicima za različite savete ili obaveštenja, ili na veb-sajtovima DZ omogućiti, putem i-mejla, komunikaciju za različite probleme. Službe koje bi obavezno morale da budu dostupne telefonom za savetovanje (za neformalne negovatelje) je služba/odsek za kućno lečenje, negu i palijativno zbrinjavanje i služba za polivalentnu patronažu. Izuzetno je važno unaprediti kapacitete službe za polivalentnu patronažu u DZ koja ima tradiciju dužu od 100 godina u Srbiji i koja se bavi zdravstvenim potrebama posebno ranjivih populacionih grupa u porodičnom okruženju. U ovoj službi je ostvaren manji obuhvat ciljnih populacionih grupa posetama patronažne sestre, od onih koje su predviđene zakonskom regulativom RFZO. Palijativno zbrinjavanje u Srbiji se sve više prepoznaje kao rastuća potreba ne samo starije populacije, već i obolelih od malignih bolesti i hroničnih masovnih nezaraznih bolesti. Napravljeni su određeni pomaci zahvaljujući projektu EU

Connecting the Dots | 111 „Razvoj palijativnog zbrinjavanja u Srbiji (2011–2014)“, ali je ova služba još uvek nedostupna osobama koji imaju potrebu za ovim uslugama i nema kontinuiteta u zbrinjavanju pacijenata koji bi bio sistemski organizovan. Neophodno je obezbediti potreban kadar na svim nivoima zdravstvene zaštite, formirati posebne ustanove (bolnice za dugotrajno lečenje i negu i hospice) ili obezbediti ugovaranje sa privatnim zdravstvenim ustanovama koje se bave pružanjem ovih usluga za ne- dostajuće kapacitete, unaprediti organizaciju rada ove službe, regulisati upućiva- nje pacijenata sa primarnog na više nivoe zdravstvene zaštite i unaprediti veštine zdravstvenih radnika za pružanje usluga palijativne nege i lečenja, kao i edukovati neformalne negovatelje (članove porodice i volontere) za pružanje ovih usluga. Potrebno je da MZ trajno reši status zdravstvenih medijatorki imajući u vidu dobre rezultate koje postižu u povećanju pristupačnosti ZZ romskoj populaciji, da obezbedi sredstva za angažovanje većeg broja medijatorki u DZ i da omogući zdravstvenim radnicima u domovima zdravlja pristup podacima koje one vode. Takođe je potrebno da se integrisanim pristupom sa drugim nadležnim organima organizuje njihova obuka na teme (ne)diskriminacije i mera inkluzije romske zajednice u oblasti zdravlja. Neophodno je uspostaviti jedinstvenu bazu podataka o inkluziji Roma i Romkinja za praćenje efekata ciljeva i mera kako Stategije tako i AP, ili bar obezbediti da se postojeća baza podataka redovno ažurira. Jedna od najbolnijih tema za osobe sa invaliditetom je njihova zdravstvena zaštita, posebno u unutrašnjosti Srbije. Pored rampi za olakšan prilaz ustanovama koje ne bi trebalo da su suviše kose, tu su i hidraulični ginekološki stolovi za žene u kolicima i stomatološke stolice i obučeni stomatolozi iz dečje preventivne stomatolo- gije za rad sa decom sa invaliditetom (i u kolicima). Udruženja invalida navode i potrebu za posebnim bolničkim krevetima u stacionarnim zdravstvenim ustanovama prilagođenim osobama sa invaliditetom (prilagodljive visine, sa trapezom i antidekubitalnim dušecima), nepristupačne toalete i nepristupačne dijagnostičke aparate, zastarela medicinska i tehnička pomagala, kao i nepristupačnost nekih važnih službi u zdravstvenim ustanovama bez lifta (opšta medicina, zdravstvena zaštita žena, fizikalna medicina i rehabilitacija i zdravstvena zaštita zuba – kada su locirane na spratu, onda su im nepristupačne). Populaciona grupa radno aktivnog stanovništva postaje sve osetljivija društvena grupa zbog privatizacije i rasta privatnog sektora koji se kod nas stihijski razvija, nelikvidnosti državnog sektora, rada na crno i nezaposlenosti. Za povećanje pri- stupačnosti zdravstvene zaštite je značajno jačanje službi zdravstvene zaštite radnika (medicine rada) – povećanje broja specijalista medicine rada i zdravstvenih saradnika, kao i snažnija preventivna orijentacija ove službe (periodični, sistematski pregledi i preventivne usluge). Takođe je neophodno jačati inspekcijsku službu za kontrolu bezbednosti na radu i poštovanje mera zaštite zaposlenih. Potrebno je

112 | Povezujemo tačke što pre uskladiti statistiku povreda na radu u Srbiji sa Evropskom metodologijom povreda na radu (ESAW), a potpuna uporedivost stopa smrtnosti, povreda i raz- boljevanja (posebno od profesionalnih bolesti) biće moguća tek nakon uvođenja ove metodologije u nacionalno zakonodavstvo, čime će biti obezbeđena vidljivost Srbije u Evrostat bazi podataka i uporedivost sa drugim zemljama. Novi Zakon o bezbednosti i zdravlju na radu, kao i Zakon o osiguranju od povreda na radu radi nadoknade štete trebalo bi što pre usvojiti i primeniti. Osobe sa mentalnim smetnjama su možda najranjivija populaciona grupa, a zašti- ta mentalnog zdravlja celokupnog stanovništva, a ne samo osetljivih grupa, potpuno je zanemareni aspekt razvoja zdravstvenog sistema. U Srbiji je napravljen tek mali pomak ka stvaranju uslova za deinstitucionalizaciju ovih usluga i stvaranju mreže podrške u zajednici, uprkos deklarativno izraženoj volji. Epidemija izazvana korona virusom je potencirala značaj očuvanja mentalnog zdravlja ne samo posebno ranjivih grupa (starih, osoba sa invaliditetom), već i celokupnog stanovništva pa bi u revidirani ESRP trebalo uključiti poseban cilj koji se odnosi na zaštitu mentalnog zdravlja stanovništva sa boljom obezbeđenošću zdravstvenim radnicima i saradnicima koji se bave mentalnim zdravljem i razvojem mreže podrške u zajednici. U reviziji ESRP bi trebalo razmisliti o uvođenju mera koje se odnose na zaštitu mentalnog zdravlja starih, invalida i drugih posebno osetljivih populacionih grupa, sa većom dostupnošću ovih usluga, posebno osobama sa mentalnim smetnjama. Ni jedna mera koja se odnosi na planiranje i upravljanje zdravstvenim kadrom iz ESRP nije realizovana i pored dugotrajnog nedostatka pojedinih profila zdravstvenih radnika (radiologa, pedijatara, specijalista opšte medicine, anesteziolo- ga). Epidemija COVID-19 i naredne pandemije/epidemije koje se očekuju prema predviđanjima javnozdravstvenih radnika pokazuju važnost dobro obučenih, od- govornih, delotvornih i efikasnih zdravstvenih radnika i saradnika, te naglašava nedostatak strateškog pristupa u njihovom školovanju i zapošljavanju kako bi se postigli najbolji ishodi po zdravlje celokupnog stanovništva. Izbeglička kriza u Evropi i povećanje broja izbeglica u izbegličkim kampovima i na ulicama Srbije nameće potrebu za uvođenje još jednog cilja koji bi podrazu- mevao veću pristupačnost zdravstvene zaštite ovoj, posebno ranjivoj grupi. Nema dovoljno validnih podataka o njihovom zdravstvenom stanju i zdravstvenim potrebama, te je procena zdravstvenog stanja i procena potreba za zdravstvenim uslugama jedan od prioriteta za ovu populacionu grupu i preporuka za uvođenje novog cilja u ESRP. Epidemija COVID-19 je tokom 2020. godine otvorila nove aspekte dostupnosti i pristupačnosti zdravstvene zaštite u Srbiji pored postojećih koji se odnose na

Connecting the Dots | 113 ranjive populacione grupe, posebno kada su u pitanju zdravstveni kadar, zdravstvene ustanove i njihova opremljenost. Za osobe obolele od novog virusa SARS- CoV-2 nije bilo dovoljno kapaciteta za dijagnostiku (laboratorije) niti postelja u ustanovama koje se tradicionalno bave lečenjem zaraznih bolesti. Fasciniranost opremom visoke tehnološke vrednosti zanemarila je potrebu za „običnim respi- ratorima“, rentgen aparatima, fleksibilnim bronhoskopima, maskama, vizirima i zaštitinim odelima. Pacijentima sa drugim oboljenjima i stanjima bila je ograniče- na dostupnost zbog pretvaranja zdravstvenih ustanova u kovid ambulante i kovid bolnice te smanjenje broja zdravstvenog kadra i postelja za njihovu dijagnostiku, tretman i rehabilitaciju, tako da je najmanje za nekoliko meseci odloženo lečenje njihovih oboljenja i time ozbiljno ugroženo njihovo zdravstveno stanje. Bolja pripremljenost zdravstvenog sistema za vanredne situacije nameće potrebu za uvođenjem još jednog cilja kao odgovora na javnozdravstvene krize kao što je pandemija COVID-19. Trebalo bi unaprediti krizni menadžement (upravljanje krizom) i osposobiti zdravstveni sistem za brzu procenu zdravstvenih potreba sta- novništva. Takođe je neophodno poboljšati i modernizovati kapacitete za nadzor i reagovanje na zarazne bolesti i uvesti centralizovani zdravstveni informacioni i komunikacioni sistem, što su i primedbe Evropske komisije upućene Srbiji o politici proširenja EU u 2020. godini ali i nekoliko prethodnih godina, a koje su svoju opravdanost upravo pokazale tokom pandemije COVID-19.

114 | Povezujemo tačke Aneks

Tabela 1: Samoprocenjeno zdravstveno stanje90 kao loše ili veoma loše prema kvintilima prihoda, Srbija i EU (28)

SRBIJA UKUPNO I II III IV V

2013. godina 22.8% 29,1% 28,0% 23,3% 20,6% 12,8%

2014. godina 18,9% 22,7% 22,9% 20,8% 16,4% 12,1%

2015. godina 19,2% 23,4% 25,1% 20,5% 16,4% 11.1%

2016. godina 17,8% 22,1% 22,3% 20,2% 14,6% 10.4%

2017. godina 19,8% 25,9% 26,3% 20,6% 15,4% 11.2%

2018. godina 16,9% 24,0% 20,0% 17,0% 12,0% 10,0%

EU – 2018. godina 8,4% 13,3% 10,8% 8,1% 5,9% 4,0%

Izvor:https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do (Pristupljeno u septembru 2020.)

Tabela 2. Samoprocenjeno zdravstveno stanje kao loše ili veoma loše prema starosnim grupama, Srbija i EU (28)

SRBIJA UKUPNO 16 - 44 45 - 64 65+

2013. godina 22.8% 3,7% 23,9% 52,8%

2014. godina 18,9% 3,2% 21,5% 47,6%

2015. godina 19,2% 3,2% 21,6% 48,0%

2016. godina 17,8% 2,8% 19,2% 45,4%

2017. godina 19,8% 4,0% 22,0% 46,5%

2018. godina 16,9% 3,0% 17,0% 41,4%

EU – 2018. godina 8,4% 2,7% 8,7% 18,0%

Izvor:https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do (Pristupljeno u septembru 2020.)

Connecting the Dots | 115 Tabela 3. Nezadovoljene potrebe za medicinskim uslugama91 stanovnika Srbije (16+) za koje je odgovoran javnozdravstveni sistem prema Anketi o prihodima i uslovima života (EU-SILC) od 2013. do 2018. godine

SRBIJA UKUPNO SUVIŠE SKUPE UDALJENOST LISTE ČEKANJA

2013. godina 8,7% 5,7% 0,9% 2,1%

2014. godina 7,4% 4,6% 0,5% 2,3%

2015. godina 6,3% 3,8% 0,5% 2,0%

2016. godina 4,5% 2,6% 0,6% 1,3%

2017. godina 4,8% 2,9% 0,6% 1,3%

2018. godina 5,8% 3,1% 0,8% 1,9%

EU – 2018. godina 2,0% 1,0% 0,1% 0,9%

Izvor:ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Unmet-health-care-needs-statistics

Tabela 4. Nezadovoljene potrebe za medicinskim uslugama koje su suviše skupe, udaljene ili postoje liste čeka- nja prema kvintilima prihoda stanovnika Srbije na osnovu Ankete o prihodima i uslovima života (EU-SILC) od 2013. do 1018. godine

UKUPNO SRBIJA PO I II III IV V (OD SVIH GODINAMA KVINTIL KVINTIL KVINTIL KVINTIL KVINTIL ANKETIRANIH)

2013. godina 8,7% 15,7% 9,4% 7,6% 6,6% 4,4%

2014. godina 7,4% 13,8% 8,7% 6.2% 4,8% 3,8%

2015. godina 6,3% 10,8% 8,4% 6,0% 3,2% 2,6%

2016. godina 4,5% 8,8% 5,9% 4,3% 2,4% 1,4%

2017. godina 4,8% 9,6% 6,1% 3,7% 2,6% 2,4%

2018. godina 5,8% 13,9% 6,6% 4,8% 2,6% 1,5%

EU – 2018. godina 2,0% 3,5% 2,5% 1,8% 1,4% 0,9%

Izvor: ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Unmet-health-care-needs-statistics

116 | Povezujemo tačke Literatura

Corbanese, V., Rosas, G. Smernice za sprovođenje aktivnih mera zapošljavanja i traženja posla namenjenih ugroženim mladima, Međunarodna organizacija rada, 2009. European Commision: Assessment report on PES capacity; Directorate-General for Employment, Social Affairs and Inclusion; 2015. European Commission: Serbia 2020 Report, Brussels, 6. 10. 2020, SWD (2020) 352 final Eurostat. At-risk-of-poverty rate by poverty threshold, age and sex – EU-SILC and ECHP surveys Dostupno na https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_li02&lang=en. Evrostat (Eurostat) baza podataka. Statistika o nezadovoljenim zdravstvenim potrebama. Dostupno na www.ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Unmet-health-care-needs-statistics. Evrostat (Eurostat) baza podataka. Statistika o samoprocenjenom zdravstvenom stanju. Dostupno na https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/submitViewTableAction.do. Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”. Analiza rada vanbolničkih zdravstvenih ustanova i korišćenje PZZ u RS u 2017. godini, Beograd 2018. Institut za javno zdravlje Srbije ‘’Dr Milan Jovanović Batut’’. Izveštaj o faktorima rizika po zdravlje dece u školskoj sredini za 2018. godinu, Beograd, 2019. Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”. Analiza rada polivalentne patronaže u Srbiji, Beograd 2017. Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”. Evaluacija sprovođenja Strategije za stalno unapređenje kvaliteta zdravstvene zaštite i bezbednosti pacijenata (2010–2015). Beograd, 2017. Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut”. Zdravstvenostatistički godišnjak RS 2018. i 2014. Beograd, 2018. i 2015. Izveštaj Inspektorata za rad za 2019. godinu, dostupno na http://www.inspektor.gov.rs/page/636/ Izvestaj-o-radu-inspekcija-za-2019. Izveštaj o primeni Programa reformi politike zapošljavanja i socijalne politike u procesu pristupanja Evropskoj uniji (2016–2017), Beograd, april 2019. Izveštaj o radu NSZ za 2019. godinu, str. 31, dostupno na http://www.nsz.gov.rs/live/digitalAs- sets/14/14387_izvestaj_o_radu_nsz_-_i_-_xii_2019._godine.pdf. Izveštaji o realizaciji nacionalnih akcionih planova zapošljavanja. Dostupno na https://www.minrzs. gov.rs/sr/dokumenti/izvestaji/sektor-za-rad-i-zaposljavanje. Marjanović, D, Nojković, A, Ognjanov, G.,Lebedinski, L. i Aleksić D: Evaluacije paketa usluga za mlade i relevantnih programa i mera finansiranih iz budžeta Vlade Republike Srbije koji su usmereni ka mladima; Tim za socijalno uklјučivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije; Beograd, 2016. Matković G, Stanić K. “Socijalna zaštita u starosti: Dugotrajna nega i socijalne penzije.” Centar za socijalnu politiku. Beograd, 2014. Matković G &Stanić K. “Serbian Pension System in Transition: Silent Break with Bismarck”, Econo- mic Annals forthcoming (2020).

Connecting the Dots | 117 Milanović, M. U potrazi za sigurnošću. Perspektive zapošljavanja osoba sa invaliditetom. Dostupno na http://fmi.rs/wp-content/uploads/2013/02/Izvestaj-Perspektive-zaposljavanja-osoba-sa-invaliditetom-2014.pdf Ministarstvo rada, zapošljavanja i socijalne politike. Uputstvo za postupanje. Dostupno na https://www.praxis.org.rs/images/praxis_downloads/Uputstvo za postupanje prijava prebivalista na adresi CSR.pdf. Nacrt zakona o izmenama i dopunama Zakona o socijalnoj zaštiti. Dostupno na https://www.paragraf.rs/dnevne-vesti/100718/100718-vest15.html Obadić, Alka & Šimurina, Nika & Sonora, Robert. (2014). The effects of tax policy and labour market institutions on income inequality. Zbornik Radova Ekonomskog Fakulteta u Rijeci/Proceedings of Rijeka School of Economics. 1. 121140. OECD. “Fragmentation of retirement markets due to differences in life expectancy”, in OECD Business and Finance Outlook 2016, OECD Publishing, Paris, 2016. Dostupno na https://doi.or- g/10.1787/9789264257573-11-en. OECD. OECD Pensions Outlook 2018. OECD Publishing, Paris 2018. Dostupno na https://doi. org/10.1787/pens_outlook-2018-en. Plan zdravstvene zaštite iz obaveznog zdravstvenog osiguranja za 2017. godinu. Dostupno na www.rfzo.rs Poseban izveštaj zaštitnika građana o sprovođenju Strategije za socijalno uključivanje Roma i Rom- kinja sa preporukama. Beograd, novembar, 2019. Pravilnik o bližim uslovima za primenu fizičkog sputavanja i izolacije lica sa mentalnim smetnjama koja se nalaze na lečenju u psihijatrijskim ustanovama. Službeni glasnik RS, br. 94/2013. Pravilnik o sadržaju i obimu prava na zdravstvenu zaštitu iz obaveznog zdravstvenog osiguranja i o participaciji za 2020. godinu. Službeni glasnik RS br. 13/2020. i br. 87/2020. Pravilnik o utvrđivanju profesionalnih bolesti. Službeni glasnik RS, br. 14/2019. Prostorni plan Republike Srbije 2021–2035/Studija o javnim službama. Beograd: Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2020. (PPRS–SJS). Radni dokument Komisije: Republika Srbija, Izveštaj za 2019. godinu. Republički zavod za socijalnu zaštitu, Izveštaj o radu za 2018. godinu. Republički zavod za socijalnu zaštitu, Izveštaj o radu centara za socijalni rad za 2018. godinu, 2019. Republički zavod za statistiku. Siromaštvo i socijalna nejednakost 2018, 2019. Republički zavod za statistiku. DevInfo baza podataka. Dostupno na www.devinfo,stat.gov.rs. Republički zavod za statistiku. Baza podataka za praćenje mera za inkluziju Roma i Romkinja. Do- stupno na www.inkluzijaroma.stat.gov.rs Republički zavod za statistiku- Statistički godišnjak za 2019. i 2015. godinu. Beograd, 2019. i 2015. RFZO. Izveštaji o finansijskom poslovanju RFZO od 2013 do 2018. godine. Dostupno na www.rfzo. rs/index.php/finansije/finansijski-izveštaji. Stalna konferencija gradova i opština. Osnovne karakteristike podstandardnih romskih naselja u Srbiji i predlog budućih razvojnih inicijativa za unapređenje uslova života romske zajednice. Beograd, 2015. Stanić K. (forthcoming). „Pension system in Serbia: Developments, Current State, and Challenges” in Social security in the Balkans. Experiences, challenges, perspectives. Leiden: Brill.

118 | Povezujemo tačke Stanić K. Penzijski sistem u Srbiji – dizajn, karakteristike i preporuke. Beograd: USAID i CLDS. 2010; 44-45. Strategija bezbednosti i zdravlja na radu u Republici Srbiji za period od 2018. do 2022. godine sa Akcionim planom. Službeni glasnik RS, br. 96/2018. Strategija i politika razvoja industrije Republike Srbije od 2011. do 2020. godine. Službeni glasnik RS, br. 55/2011. Strategija unapređenja položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji za period od 2020. do 2024. godine. Službeni glasnik RS, broj 44/20202. Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije. Apsolutno siromaštvo. Dostupno na http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/rs/socijalno-ukljucivanje-u-rs/statistika-siromastva/apsolutno-siromastvo/ Tim za socijalno uključivanjei smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije. Mapiranje usluga i materijalne podrške u oblasti socijalne zaštite u nadležnosti JLS. Dostupno na http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/rs/predstavljeno-istrazivanje-mapiranje-usluga-socijalne-zastite-u-nadleznosti-lokalnih-samouprava-i-materijalne-podrske-iz-budzeta-jedinica-lokalne-samouprave-u-republici-srbiji/ Uredbe o merama socijalne uključenosti korisnika socijalne novčane pomoći. Službeni glasnik RS, br. 112/14. Uredba o planu mreže zdravstvenih ustanova. Službeni glasnik RS, br. 5/2020, 11/2020, 52/2020. i 88/2020. Vlada Republike Srbije. Treći nacionalni izveštaj o socijalnom uključivanju i smanjenju siromaštva u Republici Srbiji za period 2014–2017. godine, Beograd, 2019. Vlada Republike Srbije. Program reformi politike zapošljavanja i socijalne politike u procesu pristupanja Evropskoj uniji. Beograd, maj 2016. Zakon o finansijskoj podršci porodici sa decom, Službeni glasnik RS, br. 113/2017 i 50/2018. Zakon o ratifikaciji Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Službeni list SFRJ, broj 7/71. Zakon o završnom računu budžet Republike Srbije za 2014. godinu, Službeni glasnik RS, br. 95/2019. Dostupno na http://www.pravno-informacioni-sistem.rs/SlGlasnikPortal/ eli//rep/sgrs/skupstina/ zakon/ 2019/95/13/reg.sistem.rs/ Zakon o zdravstvenoj zaštiti. Službeni glasnik RS, br. 25/2019. Zakon o zdravstvenom osiguranju. Službeni glasnik RS, br. 25/2019. Zaštitnik građana. Predlog za ocenu ustavnosti člana 2. stav 2. tač. 4) i 5), člana 4. stav 1. tačka 1) i člana 9. stav 1. tačka 3) Uredbe o merama socijalne uključenosti korisnika socijalne novčane pomoći (Službeni glasnik RS, br. 112/14). Živković Lj, Đorđević A. Osnovne karakteristike podstandardnih romskih naselja u Srbiji i predlog budućih razvojnih inicijativa za unapređenje uslova života romske zajednice. Miisja OEBS-a u Srbiji, mart 2015.

Connecting the Dots | 119

POLITIKA ZAPOŠLJAVANJA U JAVNOM SEKTORU - POSLEDICE U SEKTORU ZDRAVSTVENA ZAŠTITA GRAĐANA

Ksenija Petovar Profesorka (u penziji) Arhitektonskog i Geografskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, članica Upravnog odbora Fondacije Centar za demokratiju Uvod

Period u kojem su nastali tekstovi koji se nalaze pred vama, nesumnjivo je obele- žila pandemija COVID-19. Međutim, osim borbe Vlade Republike Srbije, zdravstvenih ustanova, lekara i medicinskog osoblja i građana, sa ovom novom pretnjom po javno zdravlje, otvorila su se mnoga nova pitanja o kadrovskoj politici u oblasti zdravstva, održivosti, planiranju i spremnosti našeg zdravstvenog sistema da se suočava sa krizama i epidemijama ovih razmera. Od 2014. godine u Republici Srbiji se primenjuje odluka kojom je zabranjeno za- pošljavanje novih radnika u javnom sektoru. Dozvole / saglasnosti za novo zapo- šljavanje administriraju se preko Komisije Vlade Republike. Kao razlog uvođenja Zakona navedeno je smanjenje rashoda u javnom sektoru. Istraživanje koje je pred vama, pokazuje da ne postoje sistematski, argumentovani i pouzdani izveštaji o efektima zabrane zapošljavanja u javnom sektoru. Nema proverenih informacija da li su ostvareni pozitivni efekti (povećanje efikasnosti rada, smanjenje viška i/ili nepotrebno zaposlenih, poboljšanje kvalifikacione strukture zaposlenih, smanjenje učešća administrativnih radnih mesta u odnosu na stručne poslove i sl.) niti o negativnim učincima ove odluke (smanjenje kvaliteta i dostupnosti usluga za građane, smanjenje broja stručnih radnih mesta, arbitrarno donošenje odluka o ukidanju radnih mesta, nesrazmerno smanjivanja broja radnih mesta u pojedinim sektorima, itd.). Parcijalni podaci ukazuju da su ovom Odlukom posebno pogođe- ni sektori u kojima se ostvaruje direktna komunikacija sa građanima i zadovoljavanje potreba gradana – zdravstvo, prosveta, komunalna javna preduzeća i dr. U oblasti zdravstvene zaštite vidjivi su brojni negativni efekti1. Težište u ovom tekstu je na prostornoj dostupnosti primarne i preventivne zdravstvene zaštite građanima Srbije.

1 Analiza koja sledi nije uključila probleme nastale u periodu pandemije korona virusa.

122 | Povezujemo tačke U prvi plan bi stavili sledeće probleme: Veliki broj stanovnika na jednog lekara. I pre zabrane zapošljavanja u javnom sektoru, Srbija je imala znatno nepovoljniji odnos broja stanovnika na jednog lekara (346 st/lekar) u poređenju sa prosekom EU (267 st/1 lekar, 2017. godine). Na kraju devete decenije 20. veka, broj stanovnika na jednog lekara u Srbiji bio je 401 (podatak se odnosi na 1998. godinu). Za nešto više od deset godina, taj odnos je znatno poboljšan tako da je 2013. godine iznosio 339 stanovnika na jednog lekara. Od donošenja odluke o zabrani zapošljavanja u javnom sektoru, broj stanovnika na jednog lekara se uvećava: 2017. godine je iznosio 351 a 2019. godine 349. To je pre svega posledica smanjenja broja zaposlenih lekara u javnom sektoru. U periodu 2011. – 2017. broj lekara zaposlenih u javnom sektoru je smanjen za 5,0% (lekara opšte medicine za 18,2%, a lekara specijalista i na specijalizaciji za 2,5%). U istom periodu, broj stomatologa je smanjen za više od jedne četvrtine. Posmatrano po regionima, smanjenje broja lekara je veoma neravnomerno, i najviše je pogođen region Južne i Istočne Srbije koji ima najslabije indikatore razvijenosti. Prema istra- živanju Nove ekonomije, na osnovu podataka Instituta ’’Dr Milan Jovanović Batut’’ i Fiskalnog saveta, ’’u poslednjih pet godina broj zaposlenih u zdravstvu smanjen je za gotovo 10.000 ljudi. (…) doktora medicine je skoro 1.000 manje, a administa- tivno i tehničko osoblje smanjeno je za nešto oko pet hiljada ljudi’’ (novaekonomija-rs/vesti-iz-zemlje/povećanje-plata-produžilo-zabranu-zapošljavanja-u-državi/) (11.11.2019). U istom prilogu, navedne su procene predsednika Sindikata lekara i farmaceuta Srbije, da ’’trenutno u zdravstvu nedostaje između 3.500 i 4.000 lekara i oko 8.000 medicinskih sestara i tehničara, dok je u tom sektoru višak oko 15 procenata nemedicinskih radnika’’. Ovo su brojevi zaposlenih u javnom zdravstvu i procenjene potrebe za lekarskim uslugama sa kojima je Srbija dočekala pandemiju Covid 19. Ovome treba dodati da se povećanje broja stanovnika na jednog lekara događa istovremeno kada Srbija beleži neprekidno smanjenje broja stanovnika (zbog negativnog prirodnog priraštaja i emigracije u druge zemlje) i kada se od 2015. godine, kao zaposleni (lekari i medicinsko osoblje) računaju i oni van stalnog radnog odnosa (privremeno i povremeno zaposleni i zaposleni po ugovoru o delu), tako da ni ta promena u načinu evidentiranja broja zaposlenog medicinskog osoblja nije poboljšala odnos broja stanovnika na jednog lekara. I pored evidentnog deficita broja lekara u odnosu na broj stanovnika, sprovođenje zabrane zapošlja- vanja bilo je intenzivnije u sektoru zdravstva i socijalnog staranja u poređenju sa sektorom državne uprave, odbrane i obaveznog osiguranja. Navedeni podaci odnose se samo na zaposlene lekare u javnom sektoru, ali ne i na lekare i stomatologe koji rade isključivo u privatnom sektoru. Razlog tome nije samo u nedostupnosti podataka o lekarima i stomatolozima zaposlenim u privatnom sektoru, nego, što je mnogo važnije, što privatni sektor nije umrežen/pove-

Connecting the Dots | 123 zan sa javnim sektorom. Obavezno zdravstveno i socijalno osiguranje građana ne pokriva usluge privatnog sektora (korišćenje zdravstvene legitimacije, sistem vaučera i sl.), već se te usluge naplaćuju kao i svaka druga tržišna usluga. Drugim rečima, privatno zdravstvo nije integralni deo sistema javne zdravstvene zaštite u Republici Srbiji. S tog razloga, uključivanje podataka za privatni sektor bi samo zamaglilo realno stanje dostupnosti zdravstvenih usluga, pre svega zbog toga što su usluge u privatnom sektoru preskupe za većinu građana u Srbiji. Pored toga privatni sektor u zdravstvu koncentrisan je u (većim) gradovima, odnosno minimalna je verovatnoća da će privatni sektor u zdravstvu biti organizovan u seoskim naseljima, naročito onim saobraćajno slabo dostupnim i izolovanim sa siromaš- nim, većinom staračkim domaćinstvima. Velike su razlike između opština u pokazatelju broja stanovnika na jednog lekara. Raspoloživi izvori ne omogućavaju da se razdvoje lekari zaposleni u domovima zdravlja od lekara zaposlenih u bolnicama, kliničkim centrima i drugim specijalizo- vanim zdravstvenim ustanovama. Opštine u kojima je broj stanovnika na jednog lekara iznad proseka su, po pravilu, opštine koje imaju samo dom zdravlja kao jedinu zdravstvenu ustanovu. Drugim rečima, to su opštine sa velikim udelom seoskog sta- novništva i većim brojem seoskih naselja čiji stanovnici su ne samo lišeni zdravstvenih usluga u samom naselju (s izuzetkom seoskih ambulanti koje mogu, u najvećem broju, da pruže tek rudimentarnu zdravstvenu uslugu), nego imaju slabiji pristup zdravstvenoj službi u opštinskom centru zbog brojnih ograničenja (administrativna ograničenja, teško prohodni i neodržavani lokalni putevi, skup i neredovan javni prevoz, ako i postoji i sl.). U 56,3% opština u Srbiji (bez opština u Beogradu, gde je takođe u jednom broju opština taj odnos pogoršan) broj stanovnika na jednog lekara je u posmatranom periodu povećan. Od 152 opštine, za koje su navedeni podaci, u 42,8% (2017. godine) broj stanovnika na jednog lekara je dvostruko veći od proseka u Srbiji (više od 702 stanovnika na jednog lekara). U 13 opština, broj stanovnika na jednog lekara bio je veći od hiljadu. Ovi podaci pokazuje izrazito neravnomernu prostornu raspoređenost i dostupnost lekara opšte prakse, koji su ključni akter u preventivnoj i primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Pored toga, nadpolovično učešće opština u kojima je broj stanovnika u odnosu na jednog lekara dvostruko veći od republičkog proseka ukazuje na nisku dostupnost lekarskih usluga naročito za veliki broj stanovnika u seoskim naseljima udaljenim od opštinskog centra, u kome se nalazi dom zdravlja. Ponovo istićemo da su posebno ugroženi i lišeni medicinske pomoći građani u seoskim naseljima, sa slabim saobraćajnim vezama i lošim lokalnim putevima do opštinskih centara. Ti ljudi su uskraćeni i za preventivnu i za primarnu i za specijalizovanu zdravstvenu zaštitu. U procesu pristupanja Evropskoj Uniji treba naglasiti da su temeljna opredeljenja EU u oblasti zdravstvene zaštite stanovništva: unapređenje sektora javnog zdravlja,

124 | Povezujemo tačke dostupnost preventivnih zdravstvenih usluga, sistem primarne zdravstvene zašti- te razvijen u lokalnoj zajednici (community based primary care), jednakost i pra- vičnost u dostupnosti zdravstvenih usluga, smanjenje zdravstvenih nejednakosti, usklađivanje razvoja zdravstvenih usluga potrebama o obeležjima stanovništva. Srbiju karakteriše relativno visok udeo potrošnje za zdravstvenu zaštitu. Po- zivajući se na podatke Svetske banke (podaci za 2016), M. Gajić tvrdi da je nivo potrošnje na zdravstvo (u odnosu na BDP) u Srbiji znatno viši kada se uporedi sa okolnim zemljama. Ovaj autor se poziva i na podatke Eurostat-a da je samo nekoliko država u EU imalo veću potrošnju na zdravstvo (u odnosu na BDP) od Srbije (Velika Britanija, Nemačka, Austrija, Holandija, Belgija, Švrdska, Finska i Fran- cuska) (Koliko Srbija troši na zdravstvo u poređenju sa drugim zemljama? (talas. rs/2020/04/09/koliko-srbija-troši-na-zdravstvo-u poređenju-sa-drugim-zemljama/).. Autor dalje kaže: ‘’Ono po čemu se Srbija razlikuje od ovih zemalja (a što je vidljivo i u Bugarskoj) jeste visok udeo privatnih troškova. (…) Imajući u vidu da je sistem dobrovoljnog zdravstvenog osiguranja u Srbiji rudimentaran, gotovo svi ovi troškovi su zapravo troškovi domaćinstava. (…) Ovo upućuje na to da stanje u državnom sistemu zdravstvene zaštite kod nas nije dobro: ljudi do adekvatnih usluga ne mogu da dođu kod državnih lekara, pa zato idu da se leče privatno. Ovo je u svakom slučaju izbor koji ne preostaje svakome, već samo onima koji to mogu sebi da priušte. (…) Državni troškovi osiguranja u Srbiji, gledajući zajedno i rashode finansirane preko obaveznog zdravstvenog osiguranja i one preko sistema opštih poreza, nalaze se negde na nivou proseka sličnih privreda. (…) Po svemu sudeći, ne možemo da kažemo da se u naš zdravstveni sistem, u međunarodnom poređenju, ne ulaže dovoljno sredstava. Ali zato izgleda da se jedna od glavnih boljki našeg društva – nedostatak efikasnih državnih institucija usled nepotizma, korupcije, poltičkih nameštanja i loših upravljanja – uspešno zapatila i u našem zdravtsvenom sistemu’’. U tekstu Hronične bolesti srpskog zdravstva (novaekonomija.rs/arhiva-izdanja/broj-48-mart-2018/hronične-bolesti-srpskog-zdravstva) nalazimo sledeće tvrdnje: ‘’Sa gotovo deset odsto udela u BDP, koliko odlazi na zdravstvo, Srbija je u proseku Evropske unije i u vrhu regiona. (…) Međutim, iako Srbija ne zaostaje po troškovima za zdravstvo, već prednjači u regionu, posmatrano i relativno i apsolutno, stanje u zdravstvu Srbije je u studiji londonskog magazina ‘’Ekonomist’’ objavljenoj prošle godine, ocenjeno kao kritično. Osnov- ni uzroci takvog stanja su (…) visok stepen korupcije u zdravstvu i sveprisutno neformalno plaćanje za zdravstvene usluge. (…) Prema podacima Svetske banke, gotovo 40 odsto potrošnje na zdravstvo dolazi iz džepa građana, što je izuzetno visok udeo privatnih plaćanja, po čemu se Srbija nalazi u grupi najsiromašnijih zemalja sveta. Ujedno takvi parametri negativno utiću na jednak pristup svih gra- đana zdravstvenim uslugama. Ostalih 60 odsto troškova za zdravstvo finansira se

Connecting the Dots | 125 iz Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje (RFZS), što takođe plaćaju gra- đani kroz obavezne doprinose za zdravstveno osiguranje, a (manji) deo dolazi iz državnog budžeta. (…) gotovo je nemoguće da iko sa strane dođe do informacije gde novac građana tačno završi, kako se raspolaže tim novcem, niti je do sada ura- đena ijedna detaljna analiza modela troškova finansiranja u zdravstvu Srbije. (…) Veliki problem zdravstva u Srbiji su i značajne razlike u kvalitetu i dostupnosti zdravstvenih usluga na celoj teritoriji zemlje, posebno izražene u odnosu manjih mesta i većih gradova, što dovodi do toga da svi koji mogu dolaze na lečenje u Be- ograd, čime se dodatno podstiću korupcija i nepotizam’’. (novaekonomija.rs/arhiva-izdanja/broj-48-mart-2018/hronične-bolesti-srpskog-zdravstva). Treba oče- kivati da će epidemija koronavirusa verovatno povećati broj zaposlenih u sektoru zdravstva, što se može zaključiti prema informacijama u medijima. Predsednik Sindikata lekara i farmaceuta Rade Panić izjavio je kako u redovnim okolnostima nedostaje oko 2.500 lekara i 8.000 medicinskih tehničara’’. Restrikcije u zdravstvu pogađaju najugroženije, siromašne i marginalizovane. U anketi koju je Fondacija Centar za demokratiju sprovela u julu 2020. godine, direktori malog broja domova zdravlja koji su prihvatili da učestvuju u anketi, su ukazali na na sledeće posledice zabrane zapošljavanja: (1) smanjenje medicinskog kadra zbog zabrane automatskog zamenjivanja zaposlenih koji su otišli u penziju ili prekinuli radni odnos iz nekog drugog razloga; (2) smanjenje obima rada i/ili ukidanje pojedinih usluga (mobilne ekipe, kućno lećenje, hitna pomoć, gašenje seoskih ambulanti…); (3) preopterećenost zaposlenih i povećanje obima rada; (4) dodatno administriranje; (5) dodatno finansiranje rada doma zdravlja iz sredstava opštine. Direktori domova zdravlja su potvrdili opravdanost i važnost upotrebe mobilnih zdravstvenih ekipa za pružanje usluga na dnevnom nivou stanovnicima seoskih naselja.

126 | Povezujemo tačke ZABRANA ZAPOŠLJAVANJA U JAVNOM SEKTORU – POSLEDICE U SEKTORU ZDRAVSTVENA ZAŠTITA GRAĐANA

Connecting the Dots | 127 Spisak skraćenica

BDP - Bruto društveni proizvod DevInfo – Baza podataka u RZS EMS – Elektromreža Srbije EOK – Evropski okvir kvalifikacija WHO – World Health Organization OECD DUOOSO - Državna uprava i odbrana; obavezno socijalno osiguranje PORDATA - Contemporary Portugal Database equipped with official and certified statistics about Portugal and Europe RB – Regiona Beograd RV – Region Vojvodina RŠZS – Region Šumadija i Zapadna Srbija RJIS – Region Južna i Istočna Srbije RS – Republika Srbija RSD – dinar RZS – Republički zavod za statistiku ZSZ - Zdravstvena i socijalna zaštita

128 | Povezujemo tačke 1. Uvodne napomene

Od 2014. godine u Republici Srbiji se primenjuje odluka o izmenama u budžet- skom sistemu kojom je na dve godine zabranjeno zapošljavanje novih radnika u javnom sektoru. Izmene su usvojene u Narodnoj skupštini Republike Srbije, 6 decembra 2013. godine.1 Primena odluke/zakona je produžavana u nekoliko mahova, i prema poslednjim izveštajima trebalo bi da traje do kraja 2020. godine. Nakon toga, ostaće na snazi kontrola zapošljavanja koja će se administrirati preko Komisije Vlade Republike Srbije za davanje saglasnosti za novo zapošljavanje. Kao razlog uvođenja Zakona navedeno je smanjenje rashoda u javnom sektoru. Ne postoje sistematski, argumentovani i pouzdani izveštaji o efektima zabrane zapošljavanja u javnom sektoru. Izuzev izjava predstavnika vlasti da su ostvarene značajne uštede u budžetu, nemamo nikakvih objektivnih analiza i saznanja ni o pozitivnim efektima (povećanje efikasnosti rada, smanjenje viška i/ili nepotrebno zaposlenih, poboljšanje kvalifikacione strukture zaposlenih, smanjenje učešća administrativnih radnih mesta u odnosu na stručne poslove i sl.) niti o negativnim efektima ove odluke (smanjenje kvaliteta i dostupnosti usluga za građane, smanjenje stručnih radnih mesta, arbitrarno donošenje odluka o ukidanju radnih mesta, nesrazmerno smanjivanja radnih mesta u pojedinim sektorima, itd.)2. Procenjuje se da je takva politika/odluka proizvela određene posledice na kvalitet rada javne uprave i javnih službi, a naročito ustanova javnih službi u oblasti obrazovanja, zdravstva, socijalne zaštite, kulture i dr., i javnih preduzeća – vodosnabdevanje, komunalna higijena i dr., čije aktivnosti su u neposrednoj komunikaciji sa građa- nima i njihovim potrebama.

1 ‘’Zabrana zapošljavanja u javnom sektoru važiće do 31. decembra 2015. godine. Za izmene Zakona o budžet- skom sistemu glasalo je 128 poslanika, a protiv je bilo 17. Usvojenim Zakonom ograničava se i ukupan broj privremeno angažovanih radnika na 10 odsto ukupnog broja zaposlenih u organu ili instituciji koja se neposredno ili posredno finansira iz budžeta, a novi radnici mogu biti zaposleni samo uz saglasnost tela Vlade Srbije na predlog ministarstva ili drugog nadležnog organa. Pošto je Skupština usvojila amandman Odbora za finansije, zabrana zapošljavanja se ne odnosi na zaposlene u službama Skupštine Srbije, Zaštitnika građana, Poverenika za zaštitu ravnopravnosti, Državne revizorske institucije, Poverenika za informacije od javnog značaja i zaštitu podataka o ličnosti, Agencije za borbu protiv korupcije, Republičke komisije za zaštitu prava u postupcima javnih nabavki, Komisije za zaštitu konkurencije, Komisije za hartije od vrednosti, Fiskalnog saveta, Republič- ke radiodifuzne agencije i Agencije za energetiku. Zabrana se ne odnosi ni na sudije, javne tužioce i zamenike javnih tužilaca, nastavno osoblje visokoškolske ustanove i naučno i istraživačko osoblje, naučno-istraživačke organizacije akreditovane u skladu sa zakonom, na izabrana, postavljena i imenovana lica u državnim organima i organima jedinica teritorijalne autonomije i lokalne samouprave, kao i na direktore javnih preduzeća i agencija’’. (rtv.sr/politika/zabrana-zapošljavanja-do-2016-i-smanjenje-plata-u-javnom-sektoru). 2 Treba naglasiti da se ovaj komentar odnosi na ceo period od donošenja odluke o zabrani zapošljavanja. Drugim rečima, da opisano stanje nije posledica poremećaja zbog pandemije Covid 19, koja je počela marta 2020. godine.

Connecting the Dots | 129 Cilj ovog istraživanja/izveštaja je da prikupi podatke i analizira učinke politike ograničavanja zapošljavanja u javnom sektoru. Komentari i sopštenja koja se mogu nači u medijima ukazuju da je ova zakonska mera, pored uštede u ras- hodima budžeta, izazvala i veći broj negativnih posledica, naročito na kvalitet rada pojedinih službi/sektora i na smanjenje dostupnosti ovih službi za građane. Možemo pretpostaviti da je jedan od efekata ove odluke povećanje arbitrarnosti prilikom zapošljavanja, kako zbog drastične centralizacije odlučivanja o zapošlja- vanju, tako i zbog povećanja udela zaposlenosti u kategoriji povremenih i privremenih poslova za koje nije potrebno raspisivanje javnog konkursa. Ima razloga i da se pretpostavi da implikacije ove odluke posebno pogađaju mlade stručnjake, koji već godinama napuštaju Srbiju u potrazi za zaposlenjem i stabilnijim radnim uslovima (radnim statusom). Težište u ovom izveštaju/istraživanju su efekti odluke o zabrani zapošljavanja u sektoru zdravstvene zaštite stanovništva.

130 | Povezujemo tačke 2. Metodološki pristup i dostupnost podataka

Metodološki pristup i sadržaj Izveštaja prilagođeni su okolnostima u kojima se odvija javni život u periodu epidemije Covid 19 (rizici terenskog rada, korišće- nje anketnog istraživanja on-line, razgovor sa zainteresovanim stranama on-line umesto razgovora u fokus grupama), kao i podacima koji su dostupni putem interneta i koje smo mogli pribaviti. Nakon detaljne pretrage različitih baza podataka (DevInfo, Baza podataka RZS, publikacije RZS Opštine i regioni u Re- publici Srbiji) i izvora dostupnih na internetu, pokazalo se da ne postoje (ili da nisu dostupni) pouzdani statistički podaci i statistički izveštaji na osnovu kojih se mogu celovito procenjivati učinci ovog Zakona/Odluke na kretanje zaposlenosti u javnom sektoru u Srbiji, ni generalno niti po sektorima. Zbog toga smo koristili podatke o zaposlenosti koji se standardno prate, ali koji daju tek parcijalni uvid u efekte ovog zakona. Jedini relevantan izvor je statistička evidencija promene broja zaposlenih (generalno i po oblastima - Baza podataka Republičkog zavoda za statistiku; publikacije Opštine i regioni u Republici Srbiji – godišnji izveštaji). Posto- ji, međutim, problem sa uporedivošću podataka iz izvora Baza podataka i drugih publikacija RZS, jer se od 2015. godine primenjuje nova metodologija računanja broja zaposlenih, a podaci iz prethodnih godina (ne svi) su ’’revidirani’’ u skladu sa novom metodologijom. Potrebno je napomenuti da poređenje podataka nove metodologije, odnosno ’’revidiranih’’ podataka i prethodnih podataka u pojedinim kategorijama izaziva priličnu konfuziju, jer se podaci o istim kategorijama veoma razlikuju, često su međusobno kontradiktorni itd3. Nepremostivo ograničenje da se dobiju pouzdani podaci predstavlja odluka (ili, možda je bolje reči, legalizovana praksa) da podaci o zapošljavanju u javnim pre- duzećima nemaju status javnog podatka koji bi trebalo da bude javno dostupan po osnovu Zakona o dostupnosti informacija od javnog značaja. O proizvoljnoj praksi tajenja podataka saznajemo iz napisa istraživačkog novinarstva. Prema tekstu ’’Najveće državne firme kriju podatke’’ (DANAS, 21/22 juni 2020, str. 3), saznajemo da je Sektor za kontrolu i nadzor nad radom javnih preduzeća Mi- nistarstva privrede objavio podatak da je u Srbiji krajem 2019. godine u javnim preuzećima i društvima kapitala koje obavljaju delatnost od opšteg interesa, čiji je osnivač država Srbije, bilo zaposleno gotovo 10.000 ljudi manje nego krajem 2014. godine, kada je počela primena Odluke o zabrani zapošljavanja u javnom sektoru. Pokušaj novinara DANAS-a da saznaju koliko ljudi je dobilo posao u pojedinim javnim preuzećima mimo odluke države o zabrani zapošljavanja pokazao se be-

Connecting the Dots | 131 zuspešnim. Na pitanje novinara DANAS-a koliko je lica zaposleno u periodu od kada je doneta odluka, odgovorili su iz 11 javnih preduzeća i još tri institucije koje se finansiraju iz budžeta, a odgovore nisu dobili od sedam preduzeća4. U korišćenju statističkih podataka prilikom pisanja ovog Izveštaja, ograničili smo se na izvor Baza podataka RZS i na publikacije Opštine i regioni u Republici Srbiji za one podatke koji se ne evidentiraju u Bazi podataka RZS. Pratili smo promene u broju zaposlenih u dva sektora: (1) Državna uprava i odbrana, i obavezno socijalno osiguranje, i (2) Zdravstvena i socijalna zaštita. Međutim, težište u Izveštaju je na promenama u strukturi zaposlenih u sektoru zdravstvene zaštite. To je ura- đeno iz sledećih razloga: (1) Zdravstvene usluge su među osnovnim stubovima u zadovoljavanju osnovnih ljudskih a naročito socijalnih prava građana; (2) Sma- njenje dostupnosti zdravstvenih usluga bitno ugrožava dostignuti nivo socijalnih prava građana i krši obaveze koje je Republika Srbija preuzela ratifikacijom me- đunarodnih dokumenata (Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Evropska socijalna povelja) kao i obaveza koje preuzima tokom procesa pristupanja članstvu u Evropskoj Uniji; (3) Smanjenje broja stanovnika u Srbiji5 nije dovoljan razlog za smanjenje broja zdravstvenih radnika, naročito zbog toga što se u strukturi stanovništva povećava udeo starijeg stanovništva koje, po prirodi životne dobi, ima veću potrebu za uslugama zdravstvenih radnika; (4) Prostorna dostupnost zdravstvenih usluga je izrazito neravnomerno distribuirana u Srbiji, a naročito su ugroženi građani u seoskim naseljima koji su u velikom broju u riziku od siromaštva, starosti i koji teško mogu da dođu do lekara koji radi u domu zdravlja u opštinskom centru. Smanjenje broja zdravstvenih radnika je zasigurno dodatno pogoršalo prostornu dostupnost zdravstvenih usluga. S druge strane, za Sektor državne uprave, odbrane i obaveznog socijalnog osiguranja podaci se prikazuju zbirno i nije moguće odvojiti/razdvojiti oblasti u okviru ovog sektora (vojska, policija, ministarstva i sl.). Pored toga, možemo pretpostaviti da je široko uvođenje E-uprave u rad državnih službi, naročito sa građanima6, za posledicu imalo smanjenje broja zaposlenih na tim poslovima, što, opet, ne bi trebalo da ima negativne posledice na kvalitet usluga (brzina, pouzdanost i sl.). Ovu pretpostavku (o smanjenju broja zaposlenih kao posledicu uvođenja E-uprave u radu državnih služ-

4 Odgovori su dobijeni od 11 javnih preduzeća i tri institucije koje se finansiraju iz budžeta (Srbijavode, Srbija voz, Srbija kargo, Pošta Srbije, JP Nuklearni objekti Srbije, Državna lutrija Srbije, JP Skijališta Srbije, JP Emisiona tehnika i veze, Srbija šume, Putevi Srbije, EMS). Odgovori nisu dobijeni od: Elektroprivrede Srbije, Srbija-gasa, Resavice, Javnog preduzeća za skloništa, Železnice, Službenog glasnika i Koridora Srbije. 5 Broj stanovnika 2011. godine bio je 7.253.968, dok je procena za 2019. godinu 6.945.235 stanovnika. 6 Sudeći prema izjavama, uvođenje E-uprave je proces u odmakloj fazi u Srbiji. ’’Vlada Republike Srbije usvojila je na jučerašnjoj sednici Program razvoja elektronske uprave za period 2020-2022. kojim je predviđeno da u naredne dve i po godine najveći broj usluga javne uprave bude dostupan građanima i privredi putem interneta ili mobilnog telefona’’ (Danas Online, 5. juna 2020).

132 | Povezujemo tačke bi) ne možemo proveriti zbog ograničenog pristupa informacijama o broju i strukturi zaposlenih po sektorima rada državne uprave i lokalne samouprave. Sektor obrazovanja, za koji se s razlogom pretpostavlja da je pretrpeo znatne uti- caje zbog odluke o zabrani zapošljavanja, nismo pratili zbog efekata koji na ovaj sektor imaju (i mogu imati) i drugi faktori kao što je znatno opadanje broja učeni- ka, ukidanje broja odelenja, pa čak i zatvaranje jednog broja osnovnih škola zbog smanjenja broja učenika7. Drugim rečima, u sektoru obrazovanja smanjenje broja učenika i broja razreda za posledicu ima tzv. višak zaposlenog nastavnog i administrativnog osoblja, pa korektno sprovođenje odluke o zabrani zapošljavanja ne mora da proizvede negativne efekte na kvalitet i dostupnost usluga u tom sektoru. Pored podataka iz statistike, za pisanje ovog Izveštaja koristili smo saopštenja i analize relevantnih institucija (Fiskalni savet, sindikalne organizacije, predstavnici lokalnih samouprava). U okviru ovog projekta urađena je anketa sa direktorima domova zdravlja. An- ketni uptinik (dat u Prilogu 2) poslat je na e-mail adrese svih domova zdravlja u Srbiji. Saradnici FCD su u telefonskim razgovorima kontaktirali direktore domova zdravlja i dodatno ih podsticali da se uključe u ovo istraživanje. Konačni bilans su dobijeni popunjeni upitnici iz osam domova zdravlja.

7 U periodu 2011 – 2018. godina u Srbiji je broj matičnih osnovnih škola povećan za 19 (u Regionu Beograd osam novih škola, a u regionu Šumadije i Zapadne Srbije pet novih škola). U istom periodu, broj područnih škola je smanjen za 167 (sa 2.354 na 2.187). Najviše područnih osnovnih škola ugašeno je u Regionu Šuma- dije i Zapadne Srbije (za 67 odnosno za 6,1%) i u Regionu Južne i Istočne Srbije (za 87 odnosno za 8,1%). U istom periodu, broj učenika u osnovnim školama smanjen je i u matičnim i u područnim školama u Srbiji – u matičnim je opao za 5,5% (27.728 učenika), a u područnima za 23,1% (16.537 učenika). Samo je u Regionu Beograd povećan broj učenika u matičnim školama, dok je u svim ostalim regionima zabeležno smanjenje broja učenika i u matičnim i u područnim školama (u Regionu Južne i Istočne Srbije, na primer, broj učenika u matičnim školama u periodu 2011 – 2018 godine opao je za 14,0%, a u područnim školama za 27,7%).

Connecting the Dots | 133 3. Komentari u javnosti o učincima Odluka o zabrani zapošljavanja

U medijima nalazimo različite komentare o učincima ove odluke/zakona. Fiskalni savet Srbije, kao savetodavno telo odgovorno Skupštini Republike Srbije, je u nekoliko mahova kritički ocenjivao efekte ovog zakona. Prema izjavi člana Fiskalnog saveta Nikole Altiparmakova za Radio Slobodna Evropa, od 21. januara 2019. godine, Fiskalni savet Srbije nije dobijao od Vlade Republike Srbije tražene podatke o uštedama i racionalizaciji javne uprave za period u kom je na snazi zabrana zapošljavanja u javnom sektoru: ’’Mi do danas nemamo nijedne zvanične tehničke analize koje kažu – u tom i tom sektoru otpustite toliko radnika, a u tom sektoru zaposlite toliko radnika’’. Altiparmakov dodaje da je izostala reforma javnih preduzeća i javne uprave, odnosno uvođenje platnih razreda i racionalizacije broja zaposlenih: ’’Po oba ta aspekta nismo postigli rezultate ni blizu željenih, a čak u dobrom delu javnog sektora, umesto unapređenja imamo unazađenje usluga koje javni sektor pruža. To je pre svega politička odgovornost Vlade, ali to je sa tehničke strane sramota za konsultante Svetske banke, pošto je Svetska banka bila zadužena za taj tehnički deo. (…) umesto kontrolisanih otpuštanja u neproduk- tivnom delu javnog sektora, mi smo praktično imali stihijsko otpuštanje radnika, odnosno penzionisanje, a u manjem delu otpuštanje’’. Prema oceni Fiskalnog saveta, zabrana zapošljavanja u javnom sektoru najviše se odrazila na pogoršanje kvaliteta usluga u prosveti i zdravstvu. (DANAS, 21.januara, 2019) (danas.rs/ekonomija/fiskalni-savet-debakl-politike-zabrane-zaposljavaja-u-javnom-sektoru) Prema istraživanju Nove ekonomije, na osnovu podataka Instituta ’’Dr Milan Jova- nović Batut’’ i Fiskalnog saveta, ’’u poslednjih pet godina broj zaposlenih u zdravstvu smanjen je za gotovo 10.000 ljudi. (…) doktora medicine je skoro 1.000 manje, a admi- nistativno i tehničko osoblje smanjeno je za nešto oko pet hiljada ljudi’’ (novaekonomija-rs/vesti-iz-zemlje/povećanje-plata-produžilo-zabranu-zapošljavanja-u-državi/). U istom prilogu, navedne su procene predsednika Sindikata lekara i farmaceuta Srbije, da ’’trenutno u zdravstvu nedostaje između 3.500 i 4.000 lekara i oko 8.000 medicinskih sestara i tehničara, dok je u tom sektoru višak oko 15 procenata nemedicinskih radnika’’. Na sajtu PARAGRAF – Pravna i ekonomska izdanja za uspešno i zakonito poslovanje (paragraf.rs/dnevne-vesti/141119, Izvor: Vebsajt Novosti, 07.11.2019/) nalazimo različite komentare o problemima izazvanim kontrolom zapošljavanja u

134 | Povezujemo tačke pojedinim sektorima. Predsednik Sindikata zaposlenih u zdravstvu i socijalnoj zaštiti Zoran Savić kaže: ’’Neće se ni dalje moći bez odobrenja Komisije, kao ni do sada. Nama bi značilo da možemo, posle prirodnog odliva, da popunjavamo mesta predviđena kadrovskim planom. Njega sastavlja Ministarstvo zdravlja. U nekim ustanovama zaista ima manjka, a u nekima i dalje ima viška’’. Vladan Vasić, gradonačelnik Pirota ukazuje da sa manjkom radnika se suočava većina komunalnih firmi u Pirotu: ’’Iz našeg ugla, vreme da se ukine zabrana je bila još pre nekoliko godina. Bili smo efikasna uprava, tako da ni na početku nismo imali višak ljudi. Sada smo se kadrovski potpuno iscrpli. Samo u upravi nedostaje najmanje 20 ljudi. Iz ’’Toplane’’ je otišla polovina radnika. ’’Komunalcu’’ nedostaje 50 radnika, a ’’Vodovodu’’ sigurno 20 ljudi. (…) Ako želimo da zaposlimo mlade ljude i građanima obezbedimo bolje usluge, moramo da odobrimo zapošljavanje’’. U istom tekstu navodi se i izjava Dragana Marjanovića, sekretara Konfederaci- je slobodnih sindikata: ’’Poslednjih godina oseća se nedostatak ljudi u mnogim delovima javnog sektora, Tako je i pored toga što je Komisija davala saglasnost. Zapošljavaju se ljudi preko agencija i po ugovorima o povremenim i privremenim poslovima. Problem nastane po isteku ugovora. Oseća se nedostatak u svim javnim preduzećima. Bilo je prirodnog odliva, ali odlaze ljudi i na bolje poslove i u inostranstvo. Nedostaje medicinskih sestara, lekara, vozača’’. U tekstu pod naslovom Posledice višegodišnje zabrane zapošljavanja (NIN, 18. oktobar 2019) (facebook.com/ninonline/posts/2940457826024545/), autorka P. Đaković piše:’’Ni danas se pouzdano ne zna koliko to ljudi broji javni sektor, kao i koji to njegovi delovi pate od manjka radne snage, što utiče na njihovu efikasnost, ali se zna da je posledica zabrane zapošljavanja dovela praktično do ugrožavanja rada nekih jedinica javnog sektora. Predstavnici zaposlenih u zdravstvu, koje se, između ostalog i zbog ove mere, danas ozbiljno muči da zadrži postojeće lekare i medicinsko osoblje, navode da je upravo ova mera ’’dotukla’’ njihov sistem, te da im nijedna povišica plata, ma kolika ona bila, neće rešiti najveće probleme, poput odliva radne snage u inostranstvo i uslova u kojima ovaj odgovoran posao rade, zbog manjka doktora i drugog medicinskog osoblja’’. Pozitivne ocene efekata ovog zakona dolaze, po pravilu, iz resornih ministarstava. Tako državni sekretar u Ministarstvu državne uprave i lokalne samouprave dr Ivan Bošnjak kaže da se ’’često ranijih godina novac sa centralnog nivoa nije koristio za unapređenje usluga prema građanima, već za zapošljavanje svojih političkih isto- mišljenika ili određenih interesnih grupa. Ova mera je to u jednoj meri sprečila, ali je zato onima koji rade omogućila veće zarade i bolji standard’’. (zajecaronline. com/ivan-bosnjak-u-zajecaru-produzena-zabrana-zaposljavanja-u-javnom-sektoru-do-kraja-2020-godine/)

Connecting the Dots | 135 Sumarno: Nisu dostupni (verovatno nisu ni urađeni) objektivni, pouzdani i argumentovani izveštaji o učincima odluke o zabrani zapošljavanja u javnom sektoru. Iz pojedinačnih izjava predstavnika stručnih udruženja, sindikata i lokalnih samouprava, kao i ocena na osnovu stručnih analiza, sledi da je težište u sprovođe- nju odluke bilo (neselektivno) smanjenje broja zaposlenih, a da su izostale važnije aktivnosti koje bi reformisale i unapredile rad javnih preduzeća i javne uprave, racionalizovale broj zaposlenih, poboljšale kvalitet i efikasnost usluga i promo- visale princip pravednosti u dostupnosti usluga, budući da se sve ove usluge finansiraju iz javnih fondova što podrazumeva da građani imaju pravo na jednaku dostupnost i kvalitet usluga. Posebno su pogođene oblasti u kojima se ostvaruje direktna komunikacija sa građanima i zadovoljavanje potreba gradana – zdravstvo, prosveta, komunalna javna preduzeća i dr. Nisu uspostavljeni jasni kriterijumi kako za otpuštanje tako i za novo zapošljavanje, na osnovu dozvola Komisije Vlade Republike Srbije. Čini se da su arbitrarnost i proizvoljnost osnovno obeležje sprovođenja (implementacije) odluke o zabrani zapošljavanja.

136 | Povezujemo tačke 4. Promene u broju ukupno zaposlenih u sektorima Državna uprava, odbrana i obavezno socijalno osiguranje i Zdravstvena i socijalna zaštita

Promene u broju zaposlenih prikazalali smo u dve tabele. U prvoj tabeli dati su podaci o zaposlenima u najbrojnijoj kategoriji zaposlenih (prema klasifikaciji RZS): Ukupno zaposlenih u pravnim licima, lica koja samostalno obavljaju delatnost, preduzetnici i zaposleni kod njih. U tabeli su dati podaci za 2017. i 2015. godinu (računati po istoj/novoj metodologiji) i za 2011. godinu, koji su ’’revidirani’’ i usklađeni sa novom metodologijom.

Tabela 1: Zaposleni u pravnim licima i u privatnom preduzetništvu (2017., 2015. i 2011. godine)

INDIKATOR / GODIŠNJI GODINA RS RB RV RŠZS RJIS PROSEK

Ukupno zaposlenih u 2017 1.977.357 688.541 500.875 446.255 341.686 pravnim licima, lica koja samostalno obavljaju delat- 2015 1.896.295 667.167 480.797 427.239 321.092 nost, preduzetnici i zaposleni kod njih 2011 1.866.170 626.396 477.429 428.506 333.238

Izvori: Kao izvor je korišćena Baza podataka Republičkog zavoda za statistiku. U Bazi su podaci revidiirani zaključno sa 2014 godinom, u skladu sa metodologijom Evropske statističke službe, tako da su uporedivi sa podacima iz 2015. godine i kasnijim. Podaci koji se nalaze u publikacijama Opštine i regioni u Republici Srbiji, zaključno sa 2014. godinom dati su po staroj metodologiji.

Iz ovih podataka čitamo da je u Srbiji broj zaposlenih u pravnim licima, lica koja samostalno obavljaju delatnost, preduzetnici i zaposleni kod preduzetnika porastao u periodu 2011 – 2017. za 111.187 (za 6,0%). Najveći rast beleži Region Beo- grad – 9,9%; potom Region Vojvodine – 4,9% i Region Šumadije i Zapadne Srbije – 4,1%; a najmanje Region Južne i Istočne Srbije – 2,5%. Ovi podaci nisu dovoljni ni za komentar odnosno upoređivanje kretanja zaposlenosti sa drugim klasifikacijama koje nalazimo u podacima RZS (ukupno zaposlenih i sl.). Možda ima smisla postaviti pitanje koje kategorije zaposlenih po-

Connecting the Dots | 137 punjavaju razliku između ove kategorije i kategorije Broj zaposlenih, koji je prema Anketi o radnoj snazi u prvom kvartalu 2020. godine iznosio 2.887.400 lica, odnosno za 900.000 lica više. U drugoj tabeli, kako smo obrazložili u poglavlju o metodološkom postupku, uporedili smo kretanje broja zaposlenih u dva sektora: (1) Državna uprava i odbrana i obavezno socijalno osiguranje i (2) Zdravstvena i socijalna zaštita. U tabeli su dati podaci za 2017. i 2015. godinu, računati po istoj/novoj metodologiji, dok ’’revidirani’’ podaci za 2011. godinu (usklađeni sa novom metodologijom) nisu dostupni.

Tabela 2: Zaposleni u sektorima (2015 i 2017. godina)

REGISTROVANA ZAPOSLENOST PO GODINA RS RB RV RŠZS RJIS SEKTORIMA

Državna uprava i 2017 159.118 79.841 28.248 27.243 23.786 odbrana; obavezno socijalno osiguranje 2015 161.148 80.913 29.586 27.560 23.089

2017 159.688 49.010 41.747 36.318 32.613 Zdravstvena i socijalna zaštita 2015 166.447 51.171 42.789 38.545 33.942

Izvori: Baza podataka RZS.

Iz Tabele 2 čitamo: • Broj zaposlenih u sektoru Državna uprava i odbrana; obavezno socijalno osiguranje (DUOOSO) smanjen je u periodu 2015 – 2017 za 2.030 lica odnosno za 1,3%. • Posmatrano po regionima, u Regionu Beograd smanjenje je iznosilo 1,3%; u Regionu Vojvodine – 4,8%; u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije – 1,2%; dok je u Regionu Južne i Istočne Srbije broj zaposlenih u ovom sektoru povećan za 3,0%. - • Broj zaposlenih u sektoru Zdravstvena i socijalna zaštita (ZSZ) smanjen je u periodu 2015 – 2017 za 6.759 lica, odnosno za 4,2%. • Posmatrano po regionima: u Regionu Beograd broj zaposlenih u zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti smanjen je za 4,2%; u Regionu Vojvodine za 2,5%, u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije za 6,1%; u Regionu Južne i Istočne Srbije smanjen je za 4,1%.

138 | Povezujemo tačke Poređenjem ova dva sektora, vidimo da je smanjenje broja zaposlenih bilo intenzivnije u sektoru zdravstvene i socijalne zaštite u poređenju sa sektorom državne uprave, odbrane i obaveznog socijalnog osiguranja: (1) na nivou Republike (4,2% prema 1,3%), i (2) u regionima Beograd (4,2% prema 1,3%), Šumadija i Zapadna Srbija (6,1% prema 1,2%). Nasuprot tome, u Regionu Vojvodine intenzitet smanjenja broja zaposlenih bio je veći u sektoru DUOOSO (4,8%) u poređenju sa sektorom zdravstva i socijalne zaštite (2,5%). U Regionu Južne i Istočne Srbije povećan je procenat zaposlenih u državnoj upravi i obaveznom socijalnom osiguranju za 3,0%, a smanjen u zdravstvu i socijalnoj zaštiti za 4,1%.

Tabela 3: Zaposleni po sektorima u procentima u odnosu na ukupan broj zaposlenih (2015 i 2017. godina)

REGISTROVANA ZAPOSLENOST PO GODINA RS RB RV RŠJS RJIS SEKTORIMA

2017 8.0 11.9 5.4 5.6 7.0 Državna uprava, odbrana i obavezno socijalno osiguranje 2015 8,0 11.9 5.6 5.8 7.0

2017 8.1 7,1 8,3 8.1 9.5 Zdravstvena i socijalna zaštita 2015 8,4 7,6 8,4 8,2 9,9

Izvor: Baza podataka RZS. Proračun autorke

U Tabeli 3 dato je procentualno učešće zaposlenih u dva posmatrana sektora u odnosu na ukupan broj zaposlenih (tzv. registovana zaposlenost) za 2015. i 2017. godinu. Podaci za period pre 2015. godine nisu uporedivi, jer u sektoru Državna uprava tada nisu bili uključeni podaci za odbranu. Šta vidimo iz Tabele 3: • U odnosu na ukupan broj zaposlenih u Republici Srbiji (registrovana zaposlenost), udeo sektora DUOOSO u 2017. godini ostao je u istom procentu u poređenju sa 2015. godinom. • Posmatrano po regionima: Udeo sektora DUOOSO u ukupnom broju zaposlenih u Regionu Beograd i u Regionu Južne i Istočne Srbije je nepromenjen; u Regionu Vojvodine i u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije smanjen je za 0,2 procentna poena. • U istom periodu udeo zaposlenih u sektoru ZSZ na nivou Republike je smanjen za 0,3 procentna poena.

Connecting the Dots | 139 • Posmatrano po regionima: Udeo sektora ZSZ u ukupnom broju registro- vane zaposlenosti u Regionu Beograda smanjen je za 0,5 procentnih poena, u Regionu Vojvodine i u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije smanjen je za po 0.1 procentni poen, a u Regionu Južne i Istočne Srbije smanjen je za 0,4 procentna poena.

SUMARNO: poređenjem promena u broju zaposlenih u sektorima Državna uprava, odbrana i obavezno socijalno osiguranje i Zdravstvena i socijalna zaštita, vidimo da je smanjenje broja zaposlenih bilo je intenzivnije u sektoru zdravstvene i socijalne zaštite u poređenju sa sektorom državne uprave, odbrane i obaveznog socijalnog osiguranja, na nivou Republike. Postoje razlike po regionima u intenzitetu (procentu) smanjenja zaposlenih po sektorima. U odnosu na ukupan broj zaposlenih u Republici (registrovana zaposlenost) udeo sektora Državna uprava i odbrana i obavezno socijalno osiguranje je 2017. godine ostao sa istim učešćem kao i 2015. godine, dok je udeo sektora Zdravstvena i socijalna zaštita smanjen za 0,3 procentna poena.

140 | Povezujemo tačke 5. Promene u broju zaposlenih lekara i stomatologa u sektoru Zdravstvena zaštita

U Tabeli 4, prikazane su promene broja zaposlenih lekara i stomatologa u periodu 2011. – 2017. godina, kao broj stanovnika na jednog lekara u tri posmatrane godine. Podaci se odnose samo na zaposlene u javnom sektoru, odnosno nisu uključeni lekari i stomatolozi koji rade isključivo u privatnom sektoru. Razlog tome nije samo u nedostupnosti podataka o lekarima i stomatolozima zaposlenim u privatnom sektoru, nego, što je mnogo važnije, što privatni sektor nije umre- žen/povezan sa javnim sektorom. Obavezno zdravstveno i socijalno osiguranje građana ne pokriva usluge privatnog sektora (korišćenje zdravstvene legitimacije, sistem vaučera i sl.), već se te usluge naplaćuju kao i svaka druga tržišna usluga. Drugim rečima, privatno zdravstvo nije integralni deo sistema javne zdravstvene zaštite u Republici Srbiji. Podaci u Tabeli 4 su formirani na osnovu tabela i podataka iz publikacija Opšti- ne i regioni u Republici Srbiji. Kao što je prethodno napomenuto, podaci u ovim publikacijama nisu revidirani u skladu sa novim metodološkim pravilma, koja se primenjuju od 2015 godine u definicijama i obradi statističkih podataka. Inače, ovi podaci se ne prate u Bazi podataka Republičkog zavoda za statistiku, odnosno nisu dostupni na tom sajtu.

Tabela 4: Zaposleni u sektoru zdravstva (2017. , 2014. i 2011. godina)

LEKARI, STOMATOLOZI I REPUBLIKA FARMACEUTI U GODINA RB RV RŠZS RJIS SRBIJA ZDRAVSTVENOJ ZAŠTITI

2017 20.008 5.885 4.631. 4.970 4.522

Lekari ukupno 2014 20.645 6.006 4.767 5.108 4.764

2011 21.067 6.032 4.859 5.132 5.044

2017 2.773 684 801 668 620

Lekari opšte medicine 2014 3.213 666 970 799 788

2011 3.390 695 1075 799 821

Connecting the Dots | 141 2017 17.235 5.201 3.830 4.302 3.902 Lekari specijalisti i na 2014 17.432 5.340 3.797 4.309 3.986 specijalizaciji 2011 17.677 5.337 3.784 4.333 4.223

2017 1.634 351 438 436 409

Stomatolozi 2014 2.005 429 514 517 545

2011 2.229 498 567 556 608

2017 351 287 404 391 336

2015 347 280 399 395 330 Broj stanovnika na 1 lekara 2014 345 279 399 389 329

2011 345 273 400 394 325

Izvori: Opštine i regioni u Republici Srbiji, 2012, 2015, 2018; RZS; Beograd, Tabela 18.1: Lekari, stomatolozi i farmaceuti u zdravstvenoj zaštiti, (2011, 2014, 2017. godina). Podaci se odnose samo na ustanove u planu mreže zdravstvenih ustanova Republike Srbije (javni sektor). U Bazi podataka RZS ovi podaci nisu dostupni.

Šta vidimo iz tabele 4: • Ukupan broj lekara je u periodu 2011 – 2017 smanjen za 1.059 ili za 5,03%. Posmatrano po regionima: Region Beograda – 2,4%; Region Voj- vodine – 4,7%; Region Šumadije i Zapadne Srbije – 3,2%; Region Južne i Istočne Srbije – 10,4%. • Od toga, broj lekara opšte medicine smanjen je za 18.2%, a broj specijalista i lekara na specijalizaciji za 2.5%. Posmatrano po regionima: Regi- on Beograda – 1,6% odnosno 2.6%; Region Vojvodine – 25.5% odnosno 1.2%; Region Šumadije i Zapadne Srbije – 16.4% odnosno 0.7%; Region Južne i Istočne Srbije – 24.5% odnosno 7.6%. • Broj stomatologa u javnom sektoru smanjen je za 595 ili za 26.7%, odnosno za više od jedne četvrtine. Posmatrano po regionima: Region Beogra- da – 29.5%; Region Vojvodine – 22.8%; Region Šumadije i Zapadne Srbije – 21.6%; Region Južne i Istočne Srbije – 32,7%. • Broj stanovnika na jednog lekara povećan je u periodu 2011 – 2017. u proseku za šestoro građana (sa 345 na 351 odnosno broj stanovnika na jednog lekara je veći za 1,7%). Posmatrano po regionima: Region Beograd – povećan je za 2,6%; Region Vojvodine – povećanje od 0,3%; Region Šu- madije i Zapadne Srbije – povećan za 0,8%; Region Južne i Istočne Srbije – povećan za 3,4%.

142 | Povezujemo tačke SUMARNO: Ukupan broj lekara u Republici je u periodu 2011. – 2017. godina smanjen za 5,0%, od toga lekara opšte medicine za 18,2%, a lekara specijalista i na specijalizaciji za 2,5%. Posmatrano po regionima, smanjenje broja lekara je veoma neravnomerno, i najviše je pogođen region Južne i Istočne Srbije koji ima najslabije indikatore razvijenosti. Broj stomatologa je smanjen za više od jedne četvrtine. U istom periodu, broj stanovnika na jednog lekara je povećan u proseku za šestoro građana (sa 345 na 351), i pored toga što je ukupan brojstanovnika u Republici smanjen. Treba skrenuti pažnju da se od 2015. godine, kao zaposleni (lekari i medicinsko osoblje) računaju i oni van radnog odnosa (privremeno i povremeno zaposleni i zaposleni po ugovoru o delu). Ta promena u načinu evidentiranja broja zaposlenog medicinskog osoblja nije poboljšala odnos broja stanovnika na jednog lekara. Grafikonu u nastavku je prikazana kriva kretanja broja lekara u Srbiji u periodu 2010 – 2018. godina. Grafikon je preuzet sa sajta Instituta za javno zdravlje ’’Dr Milan Jovanović Batut’’.

Grafikon: Broj lekara u Srbiji 2010 - 2018:

Connecting the Dots | 143 Koliko su stanovništvu dostupne usluge lekara (javni sektor) prikazaćemo preko indikatora Broj stanovnika na jednog lekara: • Kao što se vidi iz Tabele 4, za dve godine (2015 – 2017.) broj stanovnika na jednog lekara u Srbiji je uvećan sa 347 na 351. Povećanje je evidentirano u tri regiona (Region Beograd, Region Vojvodine i Region Južne i Istočne Srbije, dok je u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije broj stanovnika na jednog lekara smanjen sa 395 na 391. • Od 144 opštine za koje su evidentirani podaci o broju stanovnika na jednog lekara, u 81 opštini je taj broj povećan u periodu od dve godine (2015 – 2017.). U ovih 144 opština nisu uključeni podaci za Beograd, zbog relativno izgledne dostupnosti usluga lekara u Regonu Beograd (broj stanovnika na jednog lekara je 2017. bio 287, odnosno ispod proseka za Republi- ku - 351). Treba napomenuti da u je u tri beogradske opštine (Voždovac, Palilula i Rakovica) broj stanovnika na jednog lekara bio veći od hiljadu, dok za opštinu Surčin podaci ne postoje. Podaci za Beograd uključeni su u Tabelu br. 5. Dakle, u 56,3% procenta opština u Srbiji (bez opština u Beogradu, gde je takođe u jednom broju opština taj odnos pogoršan) broj stanovnika na jednog lekara je u periodu 2015 – 2017. povećan. • U 13 opština, broj stanovnika na jednog lekara bio je veći od hiljadu u 2017. godini. (Nisu uključene tri beogradske opštine sa takvim skorom). • Podaci se odnose samo na zaposlene lekare u javnom sektoru. Prema podacima Lekarske komore Srbije, broj licenciranih lekara u Republici Srbiji je 28.413. Kada sve licencirane lekare računamo na broj stanovnika, onda dobijamo podatak o broju od 387 lekara na 100.000 stanovnika, odnosno 258 stanovnika na jednog lekara. Ukupan broj licenciranih lekara za ovaj Izveštaj nije relevantan iz sledećih razloga: (1) Uključivanje podataka za privatni sektor bi samo zamaglilo realno stanje dostupnosti zdravstvenih usluga. Naime, usluge u privatnom sektoru su preskupe za većinu građana u Srbiji8; (2) Privatni sektor nije integrisan u zdravstveni sistem obuhva- ćen obaveznim zdravstvenim osiguranjem, odnosno ne postoje vaučeri za plaćanje usluga privatnom sektoru na osnovu obaveznog zdravstve-

8 Navešćemo primer iz perioda pandemije, kada su javne zdravstvene ustanove bile praktični nedostupne za banalne ali hitne i neizbežne intervencije. Troškovi saniranja ujeda domaće mačke na privatnoj klinici iznosili su preko 18.500 RSD, odnosno skoro 60% prosečne penzije ili preko 36% prosečne plate (intervencija je uključila: merenje temperature, pregled krvi, obradu rane dužine 1 cm, davanje injekcije tetanus i još jedne inekcija - penicilin (ukupno 13.200 RSD), kontrolni pregled u trajanju od 10 minuta posle tri dana (3.500 RSD) i revakcinacija tetanusa posle mesec dana (1.800 RSD));

144 | Povezujemo tačke nog osiguranja9; (3) Ne raspolažemo podatkom koliki broj licenciranih lekara nije zaposlen; (4) Nije poznata prostorna/teritorijalna distribucija zaposlenih licenciranih lekara u privatnim zdravstvenim ustanovama; (5) Minimalna je verovatnoća da će privatni sektor u zdravstvu biti organizovan u seoskim naseljima, naročito onim saobraćajno slabo dostupnim i izolovanim sa siromašnim, većinom staračkim domaćinstvima. • Prosečan broj stanovnika na jednog lekara u državama Evropske Uni- je je 2017. godine bio 268. Ne znamo da li je privatni sektor uključen u ove brojke, da li je i u kom obimu privatni sektor integrisan finansijski u zdravstveno osiguranje (vaučeri i sl.). • Indikator Broj stanovnika na jednog lekara je uslovan jer ne uključuje samo lekare opšte prakse, nego i lekare specijaliste i lekare u kliničkim i bolničkim ustanovama. S tog razloga, broj stanovnika na jednog lekara je znatno povoljniji u opštinama u kojima postoje klinički centri i bolnice. Najbolji primer je gradska opština Savski Venac u Beogradu u kojoj je odnos broja stanovnika na jednog lekara 12 (odnosno 13) prema 1. S druge strane, ovaj indikator pokazuje izrazito neravnomernu distribuciju lekara opšte prakse, koji su ključni akter u preventivnoj i primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Pored toga, nadpolovično učešće opština u kojima je broj stanovnika u odnosu na jednog lekara dvostruko veći od repu- bličkog proseka ukazuje na nisku dostupnost lekara naročito za veliki broj stanovnika u seoskim naseljima udaljenim od opštinskog centra, u kome se nalazi dom zdravlja. • Odnos broja stanovnika i broja lekara u Srbiji je pogoršan u periodu 2015 – 2017, a verovatno da je taj trend nastavljen i da će podaci za 2019 biti još nepovoljniji. To pogoršanje se događa u okolnostima velikih migraci- ja, odnosno smanjivanja broja stanovnika koji napuštaju Srbiju i sele se u druge države, kao i negativnog prirodnog priraštaja. • I pored evidentnog deficita broja lekara u odnosu na broj stanovnika, sprovođenje zabrane zapošljavanja bilo je intenzivnije u sektoru zdravstva i socijalnog staranja u poređenju sa sektorom državne uprave, odbrane i obaveznog osiguranja.

9 Prof. dr. Višeslav Hadži-Tanović kaže da privatni zdravstveni sistem nije uključen u sistem obaveznog zdravstvenog osguranja i da funkcioniše kao paralelan sistem u odnosu na državno zdravstvo, da se razvija nezavisno, po zakonima slobodnog tržišta, ponude i potražnje: ’’To nije dobro, jer pacijent dva puta plaća istu uslugu zato što nije omogućeno da se sa zdravstvenom knjižicom obaveznog zdravstvenog osiguranja može koristiti zdravstvena usluga i kod privatnog lekara’’. (novaekonomija.rs/arhiva-izdanja/broj-48-mart2018/ hronične-bolesti-srpskog-zdravstva)

Connecting the Dots | 145 Broj stanovnika na jednog lekara u državama članicama EU

Prema podacima PORDATA, prosek u EU je 2017. godine bio 268,8 stanovnika na jednog lekara10. Podaci o broju stanovnika na jednog lekara u EU su takođe uslovni. Različite su proporcije broja lekara u javnim i u privatnim zdravstvenim ustanovama, a različit je stepen integracije privatnog sektora u zdravstveni sistem pojedi- načne države. U jednom broju država, obavezno zdravstveno osiguranje uključuje i pravo korišćenja lekarskih usluga u privatnim zdravstvenim ustanovama. U nekoliko važnih dokumenata EU koji se odnose na zdravstvenu zaštitu (Europe- an Union and the Committee of the Regions; Universal Health Coverage (2019) OECD; Primary Health Care on the Road to Universal Health Coverage (2019); Third EU Health Programme 2014-2020; European Parliament; The management of health systems in the EU Member States - The role of local and regional authorities (2012); Action Plan for the EU Health Workforce (2012), European Commission; Health Care Systems in the EU - A Comparative Study (1998) date su temeljna opredeljenja EU u oblasti zdravstvene zaštite stanovništva: unapređenje sektora javnog zdravlja, dostupnost preventivnih zdravstvenih usluga, sistem primarne zdravstvene zaštite razvijen u lokalnoj zajednici (community based primary care), jednakost i pravičnost u dostupnosti zdravstvenih usluga, smanjenje zdravstvenih nejednakosti, usklađivanje razvoja zdravstvenih usluga potrebama i obeležjima stanovništva. U projektu ’’Vladavina prava i trošenje javnih sredstava u zdravstvenom sistemu u Sr- biji’’, koji finansira Evropska unija, navedeno je i sledeće: ’’Treba imati u vidu i da pri- bližavanje Evropi neće mnogo izmeniti u načinu organizacije zdravstvenog sistema u Srbiji, jer je u Uniji zdravstvo uglavnom u rukama nacionalnih zakonodavstava, a samo je u nekim manjim delovima nadležnost EU. Zemlje članice EU odgovorne su za organizovanje i pružanje usluga zdravstvene zaštite, a EU zdravstvena politika služi kao dopuna nacionalnih politka i da bi se obezbedila zdravstvena zaštita u svim EU politikama. (novaekonomija.rs/arhiva-izdanja/broj-48-mart-2018/hro- nične-bolesti-srpskog-zdravstva)

10 Prema podacima: Eurostat | WHO | OECD | National Entities, Eurostat | UN | NSI, PORDATA (Last updated: 2020-04-15), Austrija i Grčka su imale najpovoljniji odnos – manje od 200 stanovnika na jednog lekara. Između 200 i 250 stanovnika na jednog lekara imale su: Bugarska, Nemačka, Norveška, Litvanija, Portugal i Švajcarska; Između 250 i 300 st/1 lekar imale su: Hrvatska, Estonija, Irska, Italija, Island, Holandija, Malta, Slovačka i Španija; Između 300 i 400 st/1 lekar imale su: Belgija, Francuska, Letonija, Luk- semburg, Rumunija i Slovenija. Broj stanovnika na jednog lekara u Poljskoj bio je 420. Zanimljivo je da sve države za koje postoje podaci, su u 1980. godini imale daleko veći broj stanovnika na jednog lekara (Češka 442, Danska 564, Holandija 524, Portugalija 521, Španija 544).

146 | Povezujemo tačke Za temu o kvalitetu i dostupnosti zdravstvene zaštite treba pomenuti i izveštaj De- livering Quality Health Services: A Global Imperative for Universal Health Coverage (WHO, OECD, World Bank Group, 5 July, 2018). U izveštaju se osporava često ko- rišćen argument da je kvalitetna zdravstvena zaštita luksuz koji mogu da priušte samo bogate države. ‘’To nije tačno. Izgradnja kvalitetnih zdravstvenih usluga podrazumeva (zahteva) kulturu transparentnosti, angažovanja i otvorenosti u raspra- vama o rezultatima, što je moguće u svim društvima – nezavisno od nivoa per capita dohodka. (…) Građani i lokalne zajednice moraju biti uključeni u organizovanje, isporuku (delivery) i kontinuirano ocenjivanje kvaliteta zdravstvenih usluga s ciljem da se obezbedi kvalitetno zadovoljavanje zdravstvenih potreba u lokalnoj zajednici. Godine 2015, Generalna skupština UN usvojila je dokument Transforming Our World: the 2030 Agenda for Sustainable Development, u kome se kaže da ‘’univerzalna dostupnost zdravstvenih usluga je fundamentalna za ostvarenje Ciljeva održivog razvoja. Pojednostavljeno definisano, ‘’univerzalna dostupnost zdravstvenih usluga znači da je obezbeđeno da svi građani i zajednice imaju dostupne promotivne, preventivne, kurativne, rehabilatacione i palijativne zdravstvene usluge, potrebnog kvaliteta da bi bile učinkovite, uz istovremeno garanciju da korišćenje ovih usluga neće izložiti njihove korisnike dodatnim finansijskim zahtevima’’. Od posebnog značaja je dostupnost zdravstvenih usluga za siromašne i ranjive kategorije stanovništva. Studija o životnom standardu 2002 - 2007 (RZS, World Bank, DFID, inače jedno od retkih istraživanja dostupno na internetu, koje obuhvata i sektor zdravstva) ukazuje da siromašne i ranjive grupe stanovništva manje koriste zdravstvene usluge (zbog prostorne udaljenosti, socijalne isključenosti, i sl.), kao i da su te usluge neretko slabijeg kvaliteta. U Izveštaju Svetske banke i Svetske zdravstvene organizacije (World Bank and WHO: Half the world lacks access to essential health services, 100 million still pushed into extreme poverty because of health expenses (13 December, 2017) se navodi da se i u razvijenijim regionima (Istočna Azija, Evropa, Latinska Amerika) po- većava broj stanovništva/domaćinstava koji troše najmanje 10 procenata kućnog budžeta na plaćanje zdravstvenih usluga.

SUMARNO: U 56,3% opština u Srbiji (bez opština u Beogradu, gde je takođe u jednom broju opština taj odnos pogoršan) broj stanovnika na jednog lekara je u periodu 2015 – 2017. povećan. U 13 opština, broj stanovnika na jednog lekara bio je veći od hiljadu u 2017. godini. (Nisu uključene tri beogradske opštine sa takvim skorom). Indikator broja stanovnika na jednog lekara pokazuje izrazito neravnomernu distribuciju lekara opšte prakse, koji su ključni akter u preventivnoj i primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Pored toga, nadpolovično učešće opština u kojima je

Connecting the Dots | 147 broj stanovnika u odnosu na jednog lekara dvostruko veći od republikog proseka ukazuje na nisku dostupnost lekara naročito za veliki broj stanovnika u seoskim naseljima udaljenim od opštinskog centra, u kome se nalazi dom zdravlja. I pored evidentnog deficita broja lekara u odnosu na broj stanovnika, sprovođenje zabrane zapošljavanja bilo je intenzivnije u sektoru zdravstva i socijalnog staranja u poređenju sa sektorom državne uprave, odbrane i obaveznog osiguranja. Kada sve licencirane lekare u Srbiji (28.413) računamo na broj stanovnika, onda dobijamo podatak o broju od 258 stanovnika na jednog lekara. Taj prosek nije relevantan iz napred objašnjenih razloga. Treba posebno naglasiti da je privatni sektor gotovo nepostojeći u siromašnim opštinama i seoskim naseljima, sa starim sta- novništvom, koje ne može da priušti troškove privatnih lekarskih usluga. Uključi- vanje privatnog sektora u ovu statistiku bi moglo da poboljša prosečne vrednosti u Republici i u nekoliko većih gradova, ali bi stvorilo lažnu sliku o dostupnosti lekarskih usluga većini stanovnika koji nisu u ekonomskoj situaciji da plaća- ju usluge privatne lekarske prakse. U procesu pristupanja Evropskoj Uniji treba naglasiti da su temeljna opredeljenja EU u oblasti zdravstvene zaštite stanovništva: unapređenje sektora javnog zdravlja, dostupnost preventivnih zdravstvenih usluga, sistem primarne zdravstvene zaštite razvijen u lokalnoj zajednici (community based primary care), jednakost i pravičnost u dostupnosti zdravstvenih usluga, smanjenje zdravstvenih nejednakosti, usklađivanje razvoja zdravstvenih usluga potrebama o obeležjima stanovništva.

148 | Povezujemo tačke 6. Odnos broja stanovnika i lekara – promene na lokalnom nivou

U Tabeli br. 5 dat je uporedni prikaz broja stanovnika na jednog lekara za 2011., 2015. i 2017. godinu, za nivo Republike, Regiona, Oblasti i Opština. U Tabelu su uključeni podaci za Region Beograd, odnosno za 16 beogradskih opština (za op- štinu Surčin podaci nisu dati). Podaci su dati za ukupno 152 opštine (nisu dati za nekoliko gradskih opština u Gradu Nišu, potom za Sremske Karlovce i dr.). Poda- ci su uzeti iz publikacija RZS Opštine i regioni u Srbiji, 2012, 2016 i 2018. godina.

Tabela 5: Odnos broja stanovnika i lekara – promene na lokalnom nivou (broj stanovnika na jednog lekara u javnom sektoru)

TERITORIJA 2011. GOD. 2015. GOD. 2017. GOD.

Republika Srbija 345 347 351 Region Beograda 273 280 287 Barajevo 740 795 870 Voždovac 847 975 1114 Vračar 299 344 351 Grocka 813 874 919 Lazarevac 540 589 628 Mladenovac 551 572 580 Novi Beograd 565 597 608 Obrenovac 782 778 881 Palilula 847 1004 1061 Rakovica 1015 1017 1043 Savski venac 13 12 12 Sopot 744 839 828 Stari grad 194 197 209 Surčin - - - Čukarica 951 1025 1032 Zemun 266 275 280 Zvezdara 300 338 348 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 8 (od 16) 8 (od 16) 8 (od 16) veći od proseka u Srbiji Region Vojvodine 400 399 404 Zapadnobačka oblast 445 458 460 Apatin 720 791 847

Connecting the Dots | 149 Kula 755 893 910 Odžaci 657 750 731 Sombor 308 302 300 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 2 (od 4) 3 (od 4) 3 (od 4) veći od proseka u Srbiji Južnobanatska oblast 399 401 397 Alibunar 679 739 939 Bela Crkva 512 505 494 Vršac 279 269 254 Kovačica 787 788 752 Kovin 449 427 435 Opovo 607 627 614 Pančevo 352 369 371 Plandište 807 766 745 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 3 (od 8) 3 (od 8) 3 (od 8) veći od proseka u Srbiji Južnobačka oblast 314 319 326 Grad Novi Sad 220 230 234 Bač 852 982 896 Bačka Palanka 690 801 838 Bački Petrovac 919 767 858 Beočin 779 765 798 Bečej 758 683 790 Vrbas 315 297 284 Žabalj 770 853 904 Srbobran 742 879 1113 Sremski Karlovci - - - Temerin 975 847 1110 Titel 893 1019 1078 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 9 (od 11) 8 (od 11) 9 (od 11) veći od proseka u Srbiji Severnobanatska oblast 439 419 419 Ada 726 820 894 Kanjiža 586 626 666 Kikinda 421 397 376 Novi Kneževac 328 299 308 Senta 285 259 257 Čoka 905 830 1041

150 | Povezujemo tačke Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 2 (od 6) 2 (od 6) 2 (od 6) veći od proseka u Srbiji Severnobačka oblast 476 460 476 Bačka Topola 743 678 761 Mali Iđoš 945 772 876 Subotica 422 415 424 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 2 (od 3) 1 (od 3) 2 (od 3) veći od proseka u Srbiji Srednjobanatska oblast 444 455 452 Žitište 790 791 904 Zrenjanin 360 378 367 Nova Crnja 788 747 856 Novi Bečej 834 771 813 Sečanj 717 731 801 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 4 (od 5) 4 (od 5) 4 (od 5) veći od proseka u Srbiji Sremska oblast 549 531 554 Inđija 569 569 615 Irig 555 434 487 Pećinci 715 629 771 Ruma 779 823 851 Sremska Mitrovica 322 311 307 Stara Pazova 790 786 856 Šid 842 820 886 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 4 (od 7) 3 (od 7) 4 (od 7) veći od proseka u Srbiji Region Šumadije i Zapadne Srbije 394 395 391 Zlatiborska oblast 407 397 387 Arilje 696 799 823 Bajina Bašta 820 860 767 Kosijerić 811 810 785 Nova Varoš 697 702 647 Požega 684 814 845 Priboj 427 388 381 Prijepolje 426 377 366 Sjenica 588 636 617 Užice 228 220 214 Čajetina 516 574 580

Connecting the Dots | 151 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 5 (od 10) 5 (od 10) 4 (od 10) veći od proseka u Srbiji Kolubarska oblast 452 412 416 Valjevo 300 283 284 Lajkovac 764 716 782 Ljig 968 915 1050 Mionica 1139 852 830 Osečina 1076 900 943 Ub 1083 826 812 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 5 (od 6) 5 (od 6) 5 (od 6) veći od proseka u Srbiji Mačvanska oblast 469 458 451 Bogatić 829 810 816 Vladimirci 902 1102 1147 Koceljeva 810 881 859 Krupanj 1243 1082 1055 Loznica 400 356 342 Ljubovija 794 613 593 Mali Zvornik 1048 988 1051 Šabac 357 376 376 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 6 (od 8) 5 (od 8) 5 (od 8) veći od proseka u Srbiji Moravička oblast 432 443 457 Gornji Milanovac 380 368 395 Ivanjica 664 698 718 Lučani 733 818 823 Čačak 385 402 410 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 2 (od 4) 2 (od 4) 2 (od 4) veći od proseka u Srbiji Pomoravska oblast 339 339 344 Despotovac 570 621 600 Jagodina 381 378 384 Paraćin 410 419 411 Rekovac 732 669 735 Svilajnac 581 557 657 Ćuprija 144 141 143 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 1 (od 6) 1 (od 6) 1 (od 6) veći od proseka u Srbiji

152 | Povezujemo tačke Rasinska oblast 445 463 466 Aleksandrovac 882 789 768 Brus 564 618 601 Varvarin 819 854 920 Kruševac 323 347 350 Trstenik 775 784 790 Ćićevac 857 690 726 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 4 (od 6) 3 (od 6) 4 (od 6) veći od proseka u Srbiji Raška oblast 420 407 399 Vrnjačka Banja 306 315 317 Kraljevo 348 355 354 Novi Pazar 476 426 397 Raška 649 637 657 Tutin 732 683 718 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 1 (od 5) 1 (od 5) 1 (od 5) veći od proseka u Srbiji Šumadijska oblast 285 309 296 Aranđelovac 398 383 402 Batočina 595 629 616 Knić 709 673 727 Kragujevac 220 248 233 Lapovo 577 622 731 Rača 668 727 706 Topola 808 786 767 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 2 (od 7) 2 (od 7) 4 (od 7) veći od proseka u Srbiji Region Južne i Istočne Srbije 325 330 336 Borska oblast 309 302 294 Bor 287 291 294 Kladovo 290 283 267 Majdanpek 432 317 310 Negotin 307 322 330 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 0 (od 4) 0 (od 4) 0 (od 4) veći od proseka u Srbiji Braničevska oblast 411 403 398 Grad Požarevac - 279 281 Veliko Gradište 729 696 676 Golubac 577 709 686

Connecting the Dots | 153 Žabari 749 798 819 Žagubica 730 626 640 Kučevo 841 747 753 Malo Crniće 1107 887 846 Petrovac na Mlavi 470 414 387 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 5 (od 8) 5 (od 8) 3 (od 8) veći od proseka u Srbiji Zaječarska oblast 289 299 291 Boljevac 693 666 642 Zaječar 270 277 264 Knjaževac 319 334 334 Sokobanja 206 224 223 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 1 (od 4) 0 (od 4) 0 (od 4) veći od proseka u Srbiji Jablanička oblast 371 375 391 Bojnik 603 587 606 Vlasotince 674 682 758 Lebane 572 557 607 Leskovac 311 321 344 Medveđa 464 367 335 Crna Trava 365 352 426 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 0 (od 6) 0 (od 6) 1 (od 6) veći od proseka u Srbiji Nišavska oblast 226 250 260 Grad Niš 179 202 211 Aleksinac 494 479 471 Gadžin Han 437 443 444 Doljevac 661 792 820 Merošina 643 841 1010 Ražanj 698 651 629 Svrljig 592 631 641 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 1 (od 7) 2 (od 7) 2 (od 7) veći od proseka u Srbiji Pirotska oblast 352 347 354 Babušnica 563 590 561 Bela Palanka 467 455 461 Dimitrovgrad 482 601 551 Pirot 299 288 300

154 | Povezujemo tačke Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 0 (od 4) 0 (od 4) 0 (od 4) veći od proseka u Srbiji Podunavska oblast 456 440 449 Velika Plana 801 872 835 Smederevo 454 435 459 Smederevska Palanka 341 320 314 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 1 (od 3) 1 (od 3) 1 (od 3) veći od proseka u Srbiji Pčinjska oblast 403 366 383 Grad Vranje 275 269 286 Bosilegrad 499 506 522 Bujanovac 773 644 674 Vladičin Han 655 598 582 Preševo 835 634 679 Surdulica 236 228 231 Trgovište 577 789 660 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 2 (od 7) 1 (od 7) 0 (od 7) veći od proseka u Srbiji Toplička oblast 367 372 369 Blace 569 581 592 Žitorađa 863 918 894 Kuršumlija 485 537 523 Prokuplje 259 258 257 Broj opština u kojima je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko 1 (od 4) 1 (od 4) 1 (od 4) veći od proseka u Srbiji

Iz podataka u Tabeli 5, između ostalog, vidimo sledeće: • Broj stanovnika na jednog lekara povećan je u periodu 2011 – 2017 sa 345 na 351. Podaci se odnose samo na lekare zaposlene u javnom sektoru. Kao što je napomenuto, uključivanje lekara zaposlenih u privatnom sektoru ne bi bilo opravdano, jer su usluge u privatnom sektoru srazmerno veoma skupe s obzirom na prihode domaćinstava i dostupne su malom broju stanovništva, i to mahom u nekoliko većih gradova. • U periodu 2011 – 2017. godina, u 102 opštine od 152 za koje imamo podatke, odnosno u 67% opština broj stanovnika na jednog lekara je pove- ćan. U periodu 2015 – 2017. to povećanje je zabeleženo u 65,8% opština.

Connecting the Dots | 155 • Od 152 opštine, za koje su navedeni podaci, u preko 45,4% opština (2011) odnosno 42,8% (2015 i 2017) broj stanovnika na jednog lekara je dvostruko veći od proseka u Srbiji (690 stanovnika na jednog lekara u 2011 i 702 u 2017. godini). • Na povećanje odnosno smanjenje broja stanovnika na jednog lekara uti- će veći broj faktora (broj lekara, promene u broju stanovnika i dr.). Bez obzira na to indikator je sam po sebi upozoravajući i ukazuje na izrazito neravnomenu dostupnost lekarskih usluga stanovništvu u Srbiji. • U Regionu Beograd od 16 opština, u njih osam je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko veći od proseka u Srbiji. U tri opštine taj broj je čak veći od hiljadu stanovnika na jednog lekara (Palilula, Rakovica, Čukari- ca). S obzirom na blizinu specijalizovanih medicinskih ustanova koji su građanima Beograda na dnevnoj dostupnosti, verovatno da oni nisu toliko ugroženi nedostupnošću medicinske pomoći kao građani u seoskim naseljima, sa slabim saobraćajnim vezama i lošim lokalnim putevima do opštinskih centara, koji su uskraćeni i za preventivnu i za primarnu i za specijalizovanu zdravstvenu zaštitu. • Naveščemo nekoliko primera: U Zapadnobačkoj oblasti, od 4 opštine u tri je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko veći od ionako visokog proseka u Srbiji, u Južnobačkoj oblasti od 11 opština u 9 je broj stanovnika na jednog lekara dvostruko veći od republičkog proseka, u Srednjoba- natskoj u 4 od pet opština, u Kolubarskoj oblasti u 5 od ukupno 6 opština, u Mačvanskoj oblasti u 5 od ukupno 8 opština, u Rasinskoj oblasti u 4 od ukupno 6 opština itd.

SUMARNO: U periodu 2011 – 2017. godina, u 102 opštine od 152 za koje imamo podatke, odnosno u 67% opština, broj stanovnika na jednog lekara je povećan. U periodu 2015 – 2017. to povećanje je zabeleženo u 65,8% opština. Od toga, u preko 45,4% opština (2011) odnosno 42,8% (2015 i 2017) broj stanovnika na jednog lekara je dvostruko veći od proseka u Srbiji (690 stanovnika na jednog lekara u 2011 i 702 u 2017. godini). Na povećanje odnosno smanjenje broja stanovnika na jednog lekara utiće veći broj faktora (broj lekara, promene u broju stanovnika i dr.). Bez obzira na to indikator je sam po sebi upozoravajući i ukazuje na izrazito neravnomenu dostupnost lekarskih usluga stanovništvu u Srbiji. Po- novo treba ukazati da su posebno ugroženi i lišeni medicinske pomoći građani u seoskim naseljima, sa slabim saobraćajnim vezama i lošim lokalnim putevima do opštinskih centara. Ti ljudi su uskraćeni i za preventivnu i za primarnu i za specijalizovanu zdravstvenu zaštitu.

156 | Povezujemo tačke 7. Šta se dogodilo sa zapošljavanjem u sektoru zdravstvenog i socijalnog osiguranja u periodu 2017 – 2019. i tokom 2019. i 2020?

U Tabeli 6. Izdvojeno su dati podaci o broju zaposlenih u sektorima Državna uprava i odbrana; i obavezno socijalno osiguranje i Zdravstvena i socijalna zaštita u 2018. i 2019. godini.

Tabela 6: Broj zaposlenih u sektoru Državna uprava i odbrana i obavezno socijalno osiguranje i Zdravstvena i socijalna zaštita u 2018. i 2019. godini.

GODINA RS RB RV RŠZS RJIS

Državna uprava 2019 157403 78921 28010 27129 23343 i odbrana; obavezno socijalno osiguranje 2018 158049 78511 28293 27511 23735

2019 156920 48065 41383 36304 31167 Zdravstvena i socijalna zaštita 2018 160595 49802 41805 36557 32432

Iz Tabele 6. vidimo: • Broj zaposlenih u sektoru DUOOSO nastavio je da opada u odnosu na 2017 – broj zaposlenih je smanjen za 1.715 lica. • U Regionu Beograd, smanjenje za 920 lica. • U Regionu Vojvodine smanjenje za 238 lica. • U Regionu Šumadije i Zapadne Srbije smanjenje od 114 lica. • U Regionu Južne i Istočne Srbije smanjenje za 443 lica. • U sektoru ZSO, broj zaposlenih je je tokom 2018 i 2019 godine smanjen za 2.748 lica na nivou Republike. • U Regionu Beograd, broj zaposlenih je smanjen za 945 lica.

Connecting the Dots | 157 • U Regionu Vojvodine broj zaposlenih je smanjen za 364 lice; • U Regionu Šumadije i Zapadne Srbije je smanjen za 14 lica; • U Regionu Južne i Istočne Srbije je smanjen za 1.446 lica. Iz navedenih podataka sledi da je broj zaposlenih u zdravstvu nastavio da opada tokom 2018. i 2019. godine, i to nešto jačim intenzitetom u poređenju sa sektorom državne uprave odbrane i obaveznog socijalnog osiguranja. Treba očekivati da će epidemija koronavirusa verovatno povećati broj zaposlenih u sektoru zdravstva, što se može zaključiti prema informacijama u medijima. U tekstu Korona i zapošljavanje: Novi ljudi u srpskom zdravstvu (Javno.rs/analiza/korona-i-zasposljavanje-novi-ljudi-u-srpskom-zdravtsvu/ 17.04.2020, (novinar Natalija Jovanović) povodom naredbe Ministarstva zdravlja od 26. marta 2020 godine, kojom se od zdravstvenih ustanova zahteva da po hitnom postupku zaposle u stalni radni odnos, odnosno na neodređeno lekare, medicinske sestre i tehničare koji su uključeni u suzbijanje i sprečavanje širenja koronavirusa, navedeno je da se ‘’12. aprila 2020. godine, ministar zdravlja Zlatibor Lončar (se) pohvalio da je u međuvremenu ‘zaposleno 2.500 mladih lekara i sestara’. BIRN nije uspeo da pronađe javno dostupne podatke koji to potrđuju’’. Dalje se u tekstu kaže: ‘’Ministar nije odgovarao na mejlove novinara BIRN-a, pa nismo dobili odgovore na pitanja da li naredba o zapošljavanju koju je izdao važi samo za one koji su direktno vezani za lečenje obolelih od korone ili i za ostale radnike, kao i da li se odnosi samo na one koji su na posao primljeni od početka pandemije ili i na one koji ugovore na određeno imaju od ranije’’. U istom tekstu se navode izjave nekoliko lekara i medicinskih sestara da ‘’zvanič- nog konkursa ili obaveštenja nije bilo, pa se ne zna koliko ljudi je dobilo rešenje, ko je donosi odluke i na osnovu kojih kriterijuma, i da li će u narednom periodu biti još zapošljavanja za stalno’’; (…) ‘’Posebno je zbunilo to što koleginice koje rade po pet, šest godina na određeno nisu dobile rešenje, dok su one sa kraćim stažom sada već pod ugovorom na neodređeno vreme’’. U istom tekstu se navodi da ‘’podaci Nacionalne službe za zapošljavanje za mart 2020. godine pokazuju da je na birou 15.451 zdravstveni radnik. Tokom februara bilo ih je 15.622, što znači da je za mesec dana tokom kojih traje kriza u vezi sa kronavirusom njih 170 dobilo angažman neke vrste ili su uklonjeni iz evidencije’’. I dalje: ‘’Podaci sa sajta ministarstva zdravlja pokazuju da su od početka aprila raspisani konkursi za 212 lekara, medicinskih tehničara, sestara I laboranata u bolnicama širom Srbije. Traži se 150 sestara i tehničara, 45 lekara opšte prakse i 17 specijalista. Poslednji konkursi na sajtu su objavljeni 17.04.2020. godine. Predsednik Sindikata lekara i farmaceuta Rade Panić izjavio je kako u redovnim okolnostima nedostaje oko 2.500 lekara i 8.000 medicinskih tehničara’’.

158 | Povezujemo tačke U tekstu pod naslovom ‘’Posao za 1.300 ljudi. Vlada Srbije dala odobrenje, traže se lekari i medicinske sestre, evo kada izlazi konkurs. (Autor Tanjug; D.K., 26.12.2019) se kaže: Ministar zdravlja Zlatibor Lončar izjavio je danas u Skpštini Srbije da je Vla- da odobrila da se u narednih nekoliko dana raspiše konkurs za 800 servirki i spre- mača za sve zdravstvene ustanove u Srbiji, kao i za 500 lekara i medicinskih sestara’’. U nastavku teksta se navodi: ‘’On (ministar Lončar) je istakao da je zdravstvo ranije bilo u lošem položaju, a da je danas u boljem zahvaljujući napornom radu njegovog resora, ali i brojnim ulaganjima koje je država obezbedila’’, i citira se izjava: ‘Mi smo došli dotle sa zdravstvom da smo prestigli mnoge zemlje EU. Molim građane da ra- zumeju, jer nije lako kada se zatekne razrušen sistem. Morali smo da se fokusiramo na više stvari od jedne, nestašice lekova, zabrane specijalizacije, a da ne pričamo da tada nismo imali akceleratore i da su ljudi umirali čekajući zračenje’, objasnio je ministar zdravlja’’.(…) ‘’On je iskoristio priliku da podseti da je u Srbiji i dalje sistem besplatnog zdravstva i da smo jedna od retkih zemalja na svetu koja to ima: ’U drugim zemljema, ako neko želi da se leči za to mora da izdvoji ozbiljne pare’, objasnio je ministar Lončar’’. U istom tekstu se navodi da je Lončar tom prilikom u Narodnoj Skupštini rekao (izjava od 26.12.2019) ‘’da su u proteklom periodu zaposlili više hiljada lekara, medicinskih sestara i tehničara’’. Ova izjava je u potpunoj suprotnosti sa podacima datim u tabeli 6. Zanimljivi su podaci izneti u tekstu Koliko Srbija troši na zdravstvo u poređenju sa drugim zemljama? (talas.rs/2020/04/09/koliko-srbija-troši-na-zdravstvo-u po- ređenju-sa-drugim-zemljama/. Autor Mihailo Gajić se poziva na podatke Svet- ske banke (dostupni podaci za 2016. godinu) prema kojima je nivo potrošnje na zdravstvo (u bruto domaćem proizvodu) u Srbiji znatno viši kada se uporedi sa okolnim zemljama, kao i na podatke Eurostata da je samo par zemalja u EU imalo veću potrošnju na zdravstvo od Srbije – Velika Britanija, Nemačka, Austrija, Ho- landija, Belgija, Švrdska, Finska i Francuska. Autor dalje kaže: ‘’Ono po čemu se Srbija razlikuje od ovih zemalja (a što je vidljivo i u Bugarskoj) jeste visok udeo privatnih troškova. (…) Imajući u vidu da je sistem dobrovoljnog zdravstvenog osiguranja u Srbiji rudimentaran, gotovo svi ovi troškovi su zapravo troškovi do- maćinstava. (…) Ovo upućuje na to da stanje u državnom sistemu zdravstvene zaštite kod nas nije dobro: ljudi do adekvatnih usluga ne mogu da dođu kod dr- žavnih lekara, pa zato idu da se leče privatno. Ovo je u svakom slučaju izbor koji ne preostaje svakome, već samo onima koji to mogu sebi da priušte. (…) Državni troškovi osiguranja u Srbiji, gledajući zajedno i rashode finansirane preko obaveznog zdravstvenog osiguranja i one preko sistema opštih poreza, nalaze se negde na nivou proseka sličnih privreda. (…) Po svemu sudeći, ne možemo da kažemo da se u naš zdravstveni sistem, u međunarodnom poređenju, ne ulaže dovoljno sredstava. Ali zato izgleda da se jedna od glavnih boljki našeg društva – nedosta-

Connecting the Dots | 159 tak efikasnih državnih institucija usled nepotizma, korupcije, poltičkih namešta- nja i loših upravljanja – uspešno zapatila i u našem zdravtsvenom sistemu’’. U tekstu Hronične bolesti srpskog zdravstva (novaekonomija.rs/arhiva-izdanja/ broj-48-mart-2018/hronične-bolesti-srpskog-zdravstva) nalazimo sledeće tvrdnje: ‘’Sa gotovo deset odsto udela u BDP, koliko odlazi na zdravstvo, Srbija je u proseku Evropske Unije i u vrhu regiona. (…) Međutim, iako Srbija ne zaostaje po troškovima za zdravstvo, već prednjači u regionu, posmatrano i relativno i apsolutno, stanje u zdravstvu Srbije je u studiji londonskog magazina ‘’Ekonomist’’ objavljenoj prošle godine, ocenjeno kao kritično. Osnovni uzroci takvog stanja su (…) visok stepen korupcije u zdravstvu i sveprisutno neformalno plaćanje za zdravstvene usluge. (…) Prema podacima Svetske banke, gotovo 40 odsto potroš- nje na zdravstvo dolazi iz džepa građana, što je izuzetno visok udeo privatnih plaćanja, po čemu se Srbija nalazi u grupi najsiromašnijih zemalja sveta. Ujed- no takvi parametri negativno utiću na jednak pristup svih građana zdravstvenim uslugama. Ostalih 60 odsto troškova za zdravstvo finansira se iz Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje (RFZS), što takođe plaćaju građani kroz obavezne doprinose za zdravstveno osiguranje, a (manji) deo dolazi iz državnog budžeta. (…) gotovo je nemoguće da iko sa strane dođe do informacije gde novac gra- đana tačno završi, kako se raspolaže tim novcem, niti je do sada urađena ijedna detaljna analiza modela troškova finansiranja u zdravstvu Srbije. (…) Veliki problem zdravstva u Srbiji su i značajne razlike u kvalitetu i dostupnosti zdravstvenih usluga na celoj teritoriji zemlje, posebno izražene u odnosu manjih mesta i većih gradova, što dovodi do toga da svi koji mogu dolaze na lečenje u Beograd, čime se dodatno podstiću korupcija i nepotizam’’. (novaekonomija.rs/arhiva-izdanja/ broj-48-mart-2018/hronične-bolesti-srpskog-zdravstva)

SUMARNO: Iz navedenih podataka sledi da je broj zaposlenih u zdravstvenom sektoru nastavio da opada tokom 2018. i 2019. godine, i to nešto jačim intenzitetom u poređenju sa sektorom državne uprave odbrane i obaveznog socijalnog osiguranja. Treba očekivati da će epidemija koronavirusa verovatno povećati broj zaposlenih u sektoru zdravstva, što se može zaključiti prema informacijama u medijima. Izjave zvaničnih predstavnika vlasti koje prenose mediji, kao i komenta- ra zaposlenih u zdravstvu, članova sindikata i istraživačkih novinara ukazuju na kontradiktorne podatke, nekonzistentne izjave i tvrdnje, kao i na visok stepen arbitrarnosti i proizvoljnosti u donošenju odluka o zapošljavanju, kao i na dalje održavanje prakse o statusu ovih podataka kao državne tajne umesto kao podataka od javnog interesa koji nužno moraju biti javno dostupni i proverljivi, odnosno imati status javnog dobra.

160 | Povezujemo tačke 8. Podaci o novom zapošljavanju i dodatnom radnom angažovanju u sektoru zdravstva u periodu 2014. - 2019. godine

Krajem jula 2020. godine, Fondacija Centar za demokratju uputila je Dopis Mini- starstvu finansija sa pitanjima o broju datih i broju odbijenih saglasnosti za novo zapošljavanje u zdravstvenim ustanovama u periodu 2014. do 2019. godine. Od sekretara Komisije dobjen je 25. avgusta 2019. godine, odgovor sa podacima koje u sažetoj formi dajemo u nastavku teksta (Tabela sa podacima po godinama, radnom statusu (neodređeno i određeno vreme) i školskoj spremi dati su u prilogu 2 ovog Izveštaja). Iz odgovora dobijenih od Komisije saznajemo sledeće: • U periodu 2014. – 2019. godine, od Komisije je zatraženo angažovanje ukupno 34.251 novog izvršioca. Od toga je data saglasnost za 18.353 izv- šioca (53.6%). • Svi izvršioci primljeni su na neodređeno vreme. • Nisu dobijeni podaci o tipu zdravstvene ustanove (dom zdravlja, bolnica, klinički centar …) za koje su tražene, odobrene ili odbijene saglasnosti. • Ubedljivo najveći broj zahteva podnet je 2018. i 2019. godine. • Od ukupnog broja datih saglasnosti, izvršioci sa visokom stručnom spremom (pretpostavljamo da su to u najvećem broju lekari) činili su skoro jednu trećinu (32,3%), izvršioci sa višim obrazovanjem 8,6%, sa srednjim obrazovanjem 50,3%, a sa nižim kvalifikacijama 8,8%. • Školska sprema izvršioca za koje je odbijena saglasnost je bila sledeća: visoka – 21.0%; viša – 9,9%; srednja – 58,2%; niža – 10,2%.

Connecting the Dots | 161 Tabela 7a: Data saglasnost za novo zapošljavanje u zdravstvenim ustanovama od 2014. do 2019. godine: GODINA UKUPNO IZVRŠILACA NA NEODREĐENO VREME ODREĐENONA VREME VISOKA STRUČNA SPREMA STRUČNA VIŠA SPREMA SREDNJA STRUČNA SPREMA NIŽA STRUČNA SPREMA

2014. 2061 2061 0 893 201 939 28 2015. 1230 1230 0 478 127 608 17 2016. 1238 1238 0 554 144 513 27 2017. 3501 3501 0 1081 385 1817 218 2018. 4074 4074 0 1350 290 2069 365 2019. 6259 6259 0 1571 430 3293 965 Ukupno 18.363 18.363 0 5.927 1.577 9.239 1.620

Tabela 7b: Nije data saglasnost za novo zapošljavanje u zdravstvenim ustanovama od 2014. do 2019. godine GODINA UKUPNO IZVRŠILACA NA NEODREĐENO VREME ODREĐENONA VREME VISOKA STRUČNA SPREMA STRUČNA VIŠA SPREMA SREDNJA STRUČNA SPREMA NIŽA STRUČNA SPREMA

2014. 97 97 0 14 18 65 0 2015. 89 89 0 39 4 35 11 2016. 158 158 0 57 20 80 1 2017. 2877 2877 0 586 247 1874 170 2018. 6548 6548 0 1540 459 3967 582 2019. 6119 6119 0 1103 457 4023 536 Ukupno 15.888 15.888 0 3.339 1.205 10.044 1.300

Izvor: Komisija za davanje saglasnosti za novo zapošljavanje i dodatno radno angažovanje kod korisnika javnih sredstava. Avgust 2020.

SUMARNO: Podaci dobijeni od Komisije nisu u upotrebljivi, jer ne diskriminišu kategoriju zdravstvenih radnika (lekara i ostalog medicinskog osoblja) od kategorije nemedicinskog osoblja. Na osnovu dobijenih podataka, ne znamo za koliko lekara i ostalog medicinskog osoblja je odobreno zaposljavanje, a za koliko drugih profesija (administrativnih radnika, savetnika, pravnika, ekonomista i drugih) je takodje odobreno zapošljavanje.

162 | Povezujemo tačke 9. Anketno istraživanje u opštinama (domovima zdravlja) i u sindikatima u zdravstvu o učincima odluke o zabrani zapošljavanja

Tokom jula i avgusta meseca 2020. godine preduzeli smo anketno istraživanje o efektima odluke o zabrani zapošljavanja na rad domova zdravlja, kao nosilaca preventivne i primarne zaštite zdravlja građana. Uputili smo anketene upitnike na adresu direktora svih domova zdravlja u Republici Srbiji (bez teritorije Kosova i Metohije) sa molbom da odgovore na 12 pitanja o funkcionisanju doma zdravlja, aktualnom i optimalnom broju lekara i medicinskog osoblja, podnetim zahtevima za odobrenje novog zapošljavanja i ishodima podnetih zahteva, kao i o nekim specifičnim elementima funkcionisanja zdravstvene službe doma zdravlja. (An- ketni upitnik dat je u prilogu) Anketa u domovima zdravlja je za ovaj Izveštaj od posebnog značaja zbog ogromnih razlika u indikatoru broj stanovnika na jednog lekara (vidi Prilog 1) u opštinama u Srbiji. Od ukupno poslatih 156 upitnika, kao i dodatnih molbi telefonskim putem da odgovore na naše istraživanje, dobili smo svega osam popunjenih upitnika. U propratnom pismu direktorima domova zdravlja je jasno naznačeno da anketno istraživanje radimo u sklopu većeg projekta, da istraživanje nema bilo kakve po- litičke konotacije, afilijacije i efekte, da je apsolutno težište na analizi dostupnosti zdravstvenih usluga na preventivnom i primarnom nivou i da rezultati istraživa- nja neće biti upotrebljeni za bilo kakve druge svrhe, izuzev za ovo istraživanje. Tumačimo da je ovako slab odziv direktora domova zdravlja da se uključe u ovo anketno istraživaje posledica nerazumevanja stava da je zdravlje stanovništva javno dobro i da je pravo i obaveza različitih aktera i građanskih inicijativa i organizacija da svojim aktivnostima nastoje na unapređenju kvaliteta zdravstvenog sistema jedne društvene zajednice. U nastavku ovog izveštaja analiziraćemo odgovore dobijene u osam popunjenih upitnika.

Connecting the Dots | 163 Na pitanje da li je bilo poteškoća u radu Doma zdravlja kao posledice zabrane zapošljavanja u javnom sektoru11, sagovornici su ukazali na sledeće posledice zabrane zapošljavanja: (1) smanjenje medicinskog kadra zbog zabrane automatskog zamenjivanja zaposlenih koji su otišli u penziju ili prekinuli radni odnos iz nekog drugog razloga, (2) smanjenje obima rada i/ili ukidanje pojedinih usluga (mobilne ekipe, kućno lećenje, hitna pomoć, gašenje seoskih ambulanti…); (3) preop- terećenost zaposlenih i povećanje obima rada; (4) dodatno administriranje; (5) dodatno finansiranje rada doma zdravlja iz sredstava opštine. Svi domovi su tražili od Komisije Vlade Republike Srbije odobrenje za novo zapo- šljavanje. Većina se obraćala Komisiji više puta12. Efekti broja traženih i odobrenih medicinskih radnika prikazani su u donjoj tabeli.

LEKARI OSTALO MEDICINSKO OSOBLJE REGION Traženo Odobreno Zaposleno Traženo Odobreno Zaposleno 1 (RV) 12 10 10 12 12 12 15.01.2020.odobreno je 2 (RV) 6 zapošljavanje 5 lekara, ali 4 iz sopstvenih sredstava 3 (RV) 10 10 8 8 8 4 (RV) 6 6 6 4 4 4 Nisu dobili 5 (RV) 11 Nisu dobili odgovor 11 odgovor 3 zaposleni 6 (RJIS) 2 3 na određeno 2 1 vreme 7 (RŠZS) 5 1 1 5 + 1 8 (RJIS) 10 5 5 15 3 3 Na odgovor Komisije čekalo se od jednog do 6 meseci. Zapošljavanje je obavljeno putem javnog konkursa u skladu sa zakonom i ko- lektivnim ugovorom (objave na sajtu Ministarstva zdravlja, Nacionalne službaeza zapošljavanje, u lokalnim novinama…) Na pitanje o broju sada zaposlenih i broju zaposlenih potrebnom za optimalno funkcionisanje doma zdravlja dobijeni su sledeći odgovori:

SADA POTREBAN SADA POTREBAN REGION ZAPOSLENIH BROJ ZAPOSLENIH BROJ Lekara Ostalog medicinskog osoblja 1 (RV) 80 90 139 149 2 (RV) 35 30 69 54 3 (RV) 43 49 70 75 4 (RV) 12 30

164 | Povezujemo tačke 5 (RV) 36 40 54 60 6 (RJIS) 22 35 55 58 7 (RŠZS) 56 60 112 130 8 (RJIS) 57 60 132 150

Na pitanje o postojanju mobilnih zdravstvenih ekipa13, vidimo da: (1) Jedan broj domova zdravlja ima stalne mobilne zdravstvene ekipe koje pružaju usluge na dnevnom nivou stanovnicima u seoskim naseljima; (2) Postoji deficit u broju mobilnih zdravstvenih službi s obzirom na broj seoskih naselja u opštini; (3) Anke- tirani direktori potvrđuju važnost organizovanja mobilnih zdravstvenih usluga i ukazuju na važnost prepoznavanja specifičnih demografskih, prostorno-fizičkih i socio-ekonomskih obežja naselja i domaćinstava u donošenju odluka i finansiranju rada mobilnih zdravstvenih službi. Na kraju smo zamolili dodatni komentar14. Sagovornici su ukazali na: (1) nedovoljan broj lekara i ostalog medicinskog osoblja za optimalno funkcionisanje zdravstvene službe u opštini, (2) opravdane razloge da se lekari i medicinsko osoblje koji odlaze u penziju ili iz nekog drugog razloga napuštaju doma zdravlja automatski zamenjuju novozaposlenima a da se za ovo zapošljavanje ne mora tražiti saglasnost Komisije Vlade Republike Srbije; (3) Da se normativni akti prilagode

13 (1 RV): U svakom seoskom naselju u opštini postoji zdravstvena ambulanta u kojoj rade lekar i medicinska sestra / tehničar; (2 RV): Nemaju mobilne zdravstvene ekipe. U opštini postoje 4 seoska naselja; (3 RV): Imaju mobilne zdravstvene ekipe. Ukupno 6 ekipa koji na dnevnom nivou zbrinjava pacijente u seoskim sredinama. Imaju ukupno 14 seoskih naselja u opštini; (4 RV): Nemaju mobilne zdravstvene ekipe. 13 seoskih naselja u opštini; (5 RV); Imaju mobilne zdravstvene ekipe: Kućno lečenje – jedna ekipa (doktor i sestra), Hitna pomoć – jedna ekipa (doktor, tehničar i vozač). U opštini postoje 2 seoska naselja; (6 RJIS): Imaju mobilne zdravstvene ekipe. Ekipa mobilnog kućnog lečenja nema lekara (penzionisan je). Dvoje medicinskih tehničara redovno obilaze teren i pružaju propisanu terapiju. U opštini ma 57 seoskih naselja; (7 RŠZS: Imaju mobilne zdravstvene ekipe. Mobilne ekipe su u sastavu 4 seoske ambulante i službe kućnog lečenja. Sve ekipe imaju automobil za kućne posete, u zavisnosti od potrebe i težine bolesti. Pregled i terapija se pružaju u kućnim uslovima. Takođe, moguće je u kući uzeti krv i urin za analizu, za teško pokretne pacijente. U opštini postoje 52 seoska naselja; (8 RJIS): Nemaju mobilne zdravstvene ekipe. Mobilne zdravstvene ekipe pokrivaju samo grad, dok u seoskim naseljima takvih usluga nema. U 4 najveća seoska naselja terenske posete obavlja 1 medicinska sestra. U opštini ima 15 seoskih naselja. 14 (1 RV): U proseku 10 lekara i 10 ostalih medicinskih radnika je uvek odsutno sa posla zbog korišćenja godiš- njeg odmora, privremene sprečenosti za rad, odsusta radi nege deteta. To smo imali u vidu kada smo naveli potreban broj lekara i ostalog medicinskog osoblja potrebnog za optimalno funkcionisanje ovog doma zdravlja; (2 RV): Neophodno je da se lekari i ostalo medicinsko osoblje koje nedostaje, a naročito prilikom odlaska u penziju ili u slučaju otkaza od strane zaposlenog automatski zanavljaju iz sredstava RFZO; da se Kadrovski plan za ustanovu donosi na vreme od strane Ministarstva zdravlja i da prati realne potrebe koje ustanova zahteva svaki mesec putem PRM obrasca, i da se shodno tome izmene kriterijumi za normativ kadra u zdravstvenim ustanovama; 3,4 i 5 (RV) nemaju komentar; (6 RJIS): U opštinama sa malim brojem stanovnika i velikom razuđenošću terena, neophodno je zaposliti mlađi kadar (lekare, tehničare, vozače), da bi pokrivenost zdravstvenom zaštitom bila veća i bolja. Radi se o opštinama sa pretežno starijom strukturom stanovništva, koji ne retko žive sami; (7 RŠZS) Potrebno je što pre prilagoditi normativna akta stvarnim potrebama lokalnih zajednica. Pri tome voditi računa o razuđenosti, starosnoj strukturi, udaljenosti sekindarnih ustanova; (8 RJIS): Smatramo da je zabrana zapošljavanja u zdavstvu narušila kvalitet zdravstvenih usluga.

Connecting the Dots | 165 novim potrebama i osobenostima lokalnih zajednica; (4) Da se u opštinama sa velikim broje razuđenih seoskih naselja zapošljava mlađi kadar radi bolje i učin- kovitije efikasnosti rada na terenu. Jedan sagovornik je bio izričit: ’’Smatramo da je zabrana zapošljavanja u zdavstvu narušila kvalitet zdravstvenih usluga’’.

166 | Povezujemo tačke 10. Zaključne napomene

Osnovni zaključci ovog istraživanja mogu se sažeti kako sledi: • Nisu dostupni objektivni, pouzdani i argumentovani izveštaji o učincima odluke o zabrani zapošljavanja u javnom sektoru. • Može se zaključiti da je težište u sprovođenju ove odluke bilo (neselektivno) smanjenje broja zaposlenih, a da su izostale važnije aktivnosti koje bi reformisale i unapredile rad javnih službi, javnih preduzeća i javne uprave, racionalizovale broj zaposlenih, poboljšale kvalitet i efikasnost usluga. • Odlukom su posebno pogođeni sektori u kojima se ostvaruje direktna komunikacija sa građanima i zadovoljavanje potreba gradana – zdravstvo, prosveta, komunalna javna preduzeća i dr. • Nisu uspostavljeni jasni kriterijumi kako za otpuštanje tako i za novo za- pošljavanje, na osnovu dozvola Komisije Vlade Republike Srbije. Čini se da su arbitrarnost i proizvoljnost osnovno obeležje sprovođenja (implementacije) odluke o zabrani zapošljavanja. • Odluka se negativno odrazila u sektoru zdravstva. Brojke pokazuju da je smanjenje broja zaposlenih bilo intenzivnije u sektoru zdravstvene i socijalne zaštite u poređenju sa sektorom državne uprave, odbrane i obaveznog socijalnog osiguranja, na nivou Republike. • Ukupan broj lekara u Republici je u periodu 2011. – 2017. godina smanjen za 5,0%, od toga lekara opšte medicine za 18,2%, a lekara specijalista i na specijalizaciji za 2,5%. Posmatrano po regionima, smanjenje broja lekara je veoma neravnomerno, i najviše je pogođen region Južne i Istoč- ne Srbije koji ima najslabije indikatore razvijenosti. Broj stomatologa je smanjen za više od jedne četvrtine. U istom periodu, broj stanovnika na jednog lekara je povećan sa 345 na 351. • Čak ni promena u načinu evidentiranja broja zaposlenog medicinskog osoblja (kao zaposleni lekari i medicinsko osoblje računaju i oni van radnog odnosa - privremeno i povremeno zaposleni i zaposleni po ugovoru o delu) nije poboljšala odnos broja stanovnika na jednog lekara. U 56,3% opština u Srbiji (bez opština u Beogradu, gde je takođe u jednom broju opština taj odnos pogoršan) broj stanovnika na jednog lekara je u periodu 2015 – 2017. povećan. U 13 opština, broj stanovnika na jednog lekara bio je veći od hiljadu u 2017. godini.

Connecting the Dots | 167 • Indikator broja stanovnika na jednog lekara pokazuje izrazito neravnomernu distribuciju lekara opšte prakse, koji su ključni akter u preventivnoj i primarnoj zdravstvenoj zaštiti. Nadpolovično učešće opština u kojima je broj stanovnika u odnosu na jednog lekara dvostruko veći od republikog proseka ukazuje na nisku dostupnost lekara naročito za veliki broj stanovnika u seoskim naseljima udaljenim od opštinskog centra, u kome se nalazi dom zdravlja. Građani u seoskim naseljima, sa slabim saobraćajnim vezama i lošim lokalnim putevima do opštinskih centara su posebno ugroženi i lišeni medicinske pomoći. Ti ljudi su uskraćeni i za preventivnu i za primarnu i za specijalizovanu zdravstvenu zaštitu.

168 | Povezujemo tačke 11. Preporuke

• Ključna preporuka odnosi se na neophodnost smanjenja broja stanovnika na jednog lekara, a naročito u opštinama u kojima je taj odnos znatno iznad proseka u Srbiji. To su, po pravilu opštine sa većim udelom sta- novništva koje živi u seoskim naseljima, kao i opštine / gradovi u kojima ne postoje specijalizovane zdravstvene ustanove (klinički centri, bolnice i dr.). Neophodno je utvrditi minimalne standarde u tom odnosu i obezbediti mere za njihovo ostvarenje. Uključivanje privatnog sektora u sistem zdravstvene zaštite bi zasigurno pomogao u postizanju ovog cilja. • S obirom na neprekidno osipanje broja stanovnika u seoskim naseljima, najpouzdaniji mehanizam, koji je već postao tradicionalan u mnogim oblastima socijalnih i kulturnih usluga u demokratskim sistemima zasno- vanim na vladavini prava, su mobilne usluge ( (‘’usluga ka korisniku’’). Svrha mobile usluge je da periodično (jednom ili dva puta nedeljno) ili po potrebi (po pozivu) dođe do korisnika u njegovo/no mesto stanovanja. Mobilne usluge koje sadrže vozilo sa ugrađenom opremom (laboratorija, stomatološka ordinacija, mamograf i dr.) i odgovarajući tim (lekar, medicinski laborant...) periodično ili po pozivu dolaze u naselje i rade ili u vozilu ili u objektima u naselju (ambulanta, pomoć u kući i dr.). Mobilne usluge poboljšavaju kvalitet i dostupnost usluga u područjima sa podstandardnim nivoom stacionarnih usluga. Budući da mobilni programi nisu ekonomski lukrativni, podrazumeva se primena različitih oblika subvencioniranja ovih programa. Intersektorsko povezivanje mobilnih usluga u seoskim naseljima može smanjiti njihove troškove. Mogu se formirati stalni ili ad hoc kombinovani timovi za pružanje usluga za određeno naselje (personalni asistent, lekar, medicinska sestra, gerontodomaćica, nastavnik za posebne predmete u osnovnoj školi, i dr.) sa odgovarajućom opremom u vozilima. Mobilni programi imaju visok nivo fleksibilnosti i lako se prilagođavaju demografskim osobenostima stanovništva i potrebama u lokalnoj zajednici. • Nema razloga da se i dalje odlaže uključivanje privatnog sektora kao pružaoca usluga u javnom zdravstvu. To će, s jedne strane, proširiti ponudu zdravstvenih usluga i na taj način podstaći konkurenciju i podići kvalitet ponude zdravstvenih usluga, a sa druge će finansijske tokove u sektoru zdravstva učiniti transparentnijim. Uključivanje privatnog sekto-

Connecting the Dots | 169 ra može biti podsticajno za jačanje institucije kućnog lekara, kao i institucije kvartovskog lekara. • Od posebnog značaja za unapređenje zdravstvenih usluga u ruralnom području je povezivanje i zajednički programi na opštinskom nivou za nekoliko naselja, kao i na međuopštinskom nivou, koji mogu sadržati samo sektorske programe ili i međusektorsko povezivanje. Ovakve forme povezivanja i odgovarajući programi treba da budu praćeni prilagođenim formama saobraćajnog povezivanja izolovanih seoskih naselja sa opštin- skim centrom ili susednom opštinom (subvencionirane usluge licenciranog taksi prevoza, korišćenje terenskih vozila i dr.). • Obavezati aktere u sektoru zdravstvenih usluga da u strategije, akcione planove i druge dokumente uključe i dimenziju prostorne dostupnosti i mehanizme koji će biti primenjivani u cilju ostvarivanja prava građana u oblasti zdravstvene zaštite. • Doneti zakon o neprofitnim strukovnim oprganizacijama sa posebnim odredbama i normativima za organizacije osposobljene i akreditovane za rad u seoskim naseljima.

170 | Povezujemo tačke 12. Izvori

Action Plan for the EU Health Workforce (2012), European Commission; Baze podataka Republičkog zavoda za statistiku (DevInfo RZS, Baza podataka RZS, publikacije RZS Opštine i regioni u Republici Srbiji, Anketa o radnoj snazi ) Bradaš, Sarita i Mario Reljanović, Indikatori dostojanstvenog rada u Srbiji. Analiza normativnog okvira i prakse. Friedrich Ebert Stiftung, Beograd, avgust 2019., ’’Debakl politike zabrane zaposljavanja u javnom sektori’’. (DANAS, 21.januara, 2019) (danas.rs/ ekonomija/fiskalni-savet-debakl-politike-zabrane-zaposljavaja-u-javnom-sektoru/ Delivering Quality Health Services: A Global Imperative for Universal Health Coverage (WHO, OECD, World Bank Group, 5 July, 2018). Evropska socijalna povelja (revidirana). European Union and the Committee of the Regions; Universal Health Coverage (2019) ‘’Hronične bolesti srpskog zdravstva’’ (novaekonomija.rs/arhiva-izdanja/broj-48-mart-2018/hro- nične-bolesti-srpskog-zdravstva) Koliko Srbija troši na zdravstvo u poređenju sa drugim zemljama?autor Mihailo Gajic (talas. rs/2020/04/09/koliko-srbija-troši-na-zdravstvo-u poređenju-sa-drugim-zemljama/. Korona i zapošljavanje: Novi ljudi u srpskom zdravstvu (Javno.rs/analiza/korona-i-zasposljavanje-novi-ljudi-u-srpskom-zdravtsvu/ 17.04.2020, (novinar Natalija Jovanović) The management of health systems in the EU Member States - The role of local and regional authorities (2012); Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, ’’Najveće državne firme kriju podatke’’ (DANAS, 21/22 juni 2020, str. 3), OECD; Primary Health Care on the Road to Universal Health Coverage (2019); ‘’Posao za 1.300 ljudi. Vlada Srbije dala odobrenje, traže se lekari i medicinske sestre, evo kada izlazi konkurs. (Autor Tanjug; D.K., 26.12.2019) ’’Posledice višegodišnje zabrane zapošljavanja’’ (NIN, 18. oktobar 2019) (facebook.com/ninonline/ posts/2940457826024545/), autorka P. Đaković piše ’’Povecanje plata produzilo zabranu zaposljavanja’’. Nova ekonomija. (novaekonomija-rs/vesti-iz-zemlje/povećanje-plata-produžilo-zabranu-zapošljavanja-u-državi/). Sajt PARAGRAF – Pravna i ekonomska izdanja za uspešno i zakonito poslovanje (paragraf.rs/dnevne-vesti/141119, Izvor: Vebsajt Novosti, 07.11.2019/) Studija o životnom standardu 2002 - 2007 (RZS, World Bank, DFID, PORDATA, Contemporary Portugal Database equipped with official and certified statistics about Portugal and Europe. Last updated: 2020-04-15

Connecting the Dots | 171 Third EU Health Programme 2014-2020; European Parliament; Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development, Health Care Systems in the EU - A Comparative Study (1998) ’’Vladavina prava i trošenje javnih sredstava u zdravstvenom sistemu u Srbiji’’, Evropska Unija, (novaekonomija.rs/arhiva-izdanja/broj-48-mart-2018/hronične-bolesti-srpskog-zdravstva) World Bank and WHO: Half the world lacks access to essential health services, 100 million still pushed into extreme poverty because of health expenses (13 December, 2017) (zajecaronline.com/ivan-bosnjak-u-zajecaru-produzena-zabrana-zaposljavanja-u-javnom-sektoru-do-kraja-2020-godine/) Zakon o budžetskom sistemu (Službeni list RS, 2014)

172 | Povezujemo tačke PRILOG

Anketni upitnik za direktore domova zdravlja

Poštovani gospodine direktore, Fondacija Centar za demokratiju je organizacija civilnog društva koja se već gotovo dve decenije intenzivno bavi ekonomskim i socijalnim pravima građana i zagovara stalno unapređivanje standarda i poštovanje ljudskih prava koje naša država garantuje svojim građanima na osnovu međunarodnih konvencija koje je ratifikovala, kao i našeg Ustava i zakonskih propisa. O radu Fondacije možete se obavestiti na sajtu http://www.centaronline.org/sr/. Fondacija Centar za demokratiju realizuje projekat Povezujemo tačke http://www.centaronline.org/sr/projekat/1785/povezujemo-tacke-connecting-the-dots. Sadržaj projekta uključuje istraživanje efekata Odluke o zabrani zapošljavanja u javnom sektoru na oblast preventivne i primarne zdravstvene zaštite stanovništva, koja je na snazi od 2014. godine. Zbog toga se obraćamo upravama domova zdravlja sa molbom da odgovore na nekoliko pitanja povezanih sa pomenutom odlukom i o posledicama koje ova odluka ima na kvalitet i dostupnost zdravstvenih usluga u Srbiji. Ukoliko že- lite da ostanete anonimni, nemojte odgovoriti na pitanje u kojoj opštini se nalazi vaš Dom zdravlja i pošaljite nam odgovor sa neke druge e-mail adrese. Fondacija Centar za demokratiju garantuje da dobijeni odgovori neće biti upotrebljeni ni za kakvu drugu svrhu, izuzev za analizu i pisanje izveštaja za pomenuti Projekat, kao i da neće biti navođeni pojedinačni odgovori. Molimo vas da nam popunjeni upitnik pošaljete do 15. avgusta, e.mailom (mile- [email protected]) ili u štampanom obliku (Fondacija Centar za demokratiju. 11 000 Beograd. Ulica kraljice Natalije 70), Region u kome se nalazi opština: (molimo zaokružite) 1. Region Vojvodine 2. Region Beograda 3. Region Šumadije i Zapadne Srbije 4. Region Južne i Istočne Srbije

Connecting the Dots | 173 1. Naziv opštine u kojoj se nalazi vaš Dom zdravlja

2. Molimo da opišete da li je bilo nekih poteškoća u radu vašeg Doma zdravlja koje su posledica Odluke o zabrani zapošljavanja u javnom sektoru?

3. Da li ste od Komisije Vlade Republike Srbije tražili da se vašem Domu zdravlja odobri novo zapošljavanje? DA NE (molimo zaokružite)

4. Ako ste tražili, molimo vas navedite datum(e) kada ste poslali zahtev(e) i koliko lekara i medicinskog osoblja ste tražili. Datum(i) Broj lekara Broj ostalog medicinskog osoblja

5. Ako ste tražili, da li ste dobili pozitivan odgovor i koliko lekara i drugog medicinskog osoblja vam je odobreno? 1. Dobili su pozitivan odgovor i zaposlili su lekara i ostalog medicinskog osoblja 2. Dobili su pozitivan odgovor, ali još uvek nisu nikog zaposlili 3. Dobili su negativan odgovor 4. Nisu tražili 5. Nešto drugo (molimo upišite)

6. Koliko dugo ste čekali na odgovor Komisije? (molimo zaokružite) 1. Nismo podnosili zahtev 2. Čekali smo meseci i dobili odgovor 3. Još uvek nismo dobili odgovor

174 | Povezujemo tačke 7. Da li je konkurs za zapošljavanje novih lekara i medicinskog osoblja bio javno objavljen? 1. Nismo imali novo zapošljavanje 2. Da, Dom zdravlja je objavio javni konkurs (navedite novine, oglasnu tablu odnosno način na koji je konkurs objavljen)

3. Na neki drugi način, koji?

8. Koliko Dom zdravlja ima sada zaposlenih lekara i ostalog medicinskog osoblja

ANGAŽO- UGOVOR NA UGOVOR NA VANI VAN UKUPNO NEODREĐE- ODREĐENO VOLONTERI RADNOG NO VREME VREME ODNOSA

Lekara

Ostalog medicinskog osoblja

9. Da bi vaš Dom zdravlja optimalno funkcionisao, molimo da navedete koliki je potreban broj lekara i broj medicinskog osoblja 1. Broj lekara 2. Broj ostalog medicinskog osoblja

10. Da li u sastavu Doma zdravlja imate mobilne zdravstvene ekipe koje redovno posećuju domaćinstva u seoskim naseljima? (molimo zaokružite) 1. U opštini nema seoskih naselja 2. Nemamo mobilne zdravstvene ekipe 3. Imamo mobilne zdravstvene ekipe

Connecting the Dots | 175 11. Ako imate mobilne zdravstvene timove molimo da nam date detaljnije podatke o njihovom broju, programima, učestanosti poseta i iskustvima u radu

12. Koliko ima seoskih naselja u vašoj opštini

Ukoliko imate neki komentar ili želite još nešto da dodate, molimo vas da nam kažete.

Hvala na saradnji.

176 | Povezujemo tačke ANALIZA STVARNOSTI

Početkom 2020. godine Fondacija Centar za demokratiju započela je realizaciju projekta “Connecting the Dots”. Međutim, pandemija COVID-19 nužno je promenila fokus naših planiranih aktivnosti. Bilo je nemoguće baviti se praćenjem reformi u oblasti socijalnih i ekonomskih prava, informisanjem građana i građan- ki, aktivnostima u odnosima Srbije i EU, mimo konteksta i posledica izazvanih pandemijom. Povodom Međunarodnog dana demokratije 15. septembra 2020. godine, poruka Generalnog sekretara UN Antonia Gutereša bila je, da je u svetu koji se suočava sa pandemijom COVID-19, demokratija presudna u obezbeđiva- nju slobodnog protoka informacija, učešca u donošenju odluka i odgovornosti za pravi i adekvatan odgovor na posledice pandemije. Zbog toga se naša prva analiza bavila fenomenom „infodemije“ i informisanjem građana u pandemiji lažnih vesti. Takođe, razmatrali smo uticaj ekonomskih i socijalnih kriznih mera Vlade na društvo, razgovarali o tome koliko smo solidarni u vremenima krize, kako je funkcionisao parlament tokom vanrednog stanja, koli- ku pomoć je Srbija dobila od EU, kako je protekao samit EU u vreme restriktivnih mera kretanja u Evropi i kako je regulisan rad od kuće u našem zakonodavstvu i u praksi. Pokrenuli smo pitanje primene standarda Saveta Evrope kada je u pitanju pritisak na rad organizacija civilnog društva, organizovali onlajn debate o solidarnosti tokom pandemije i radu civilnog društva u lokalnim zajednicama za vreme vanrednog stanja. Pred vama se zato nalazi šest analiza koje osvetljavaju različite društvene i politič- ke aspekte sa kojima se danas suočavaju Srbija i svet. Od borbe protiv manipulacije informacijama i javnim mnjenjem kao i zaštite kulturnih prava i njihovog mesta u zajedničkom korpusu sa ekonomskim i socijalnim pravima autorke Vesna Marjanović, odnosa Srbije i EU Ivana Vejvode, sistema javnog zdravstva i javnog obrazovanja u Srbiji Sime Vukovića, i konačno o vrednosti kulturnih spomenika za društvo naše istaknute istoričarke umetnosti Irine Subotić.

Connecting the Dots | 177 INFORMACIJE OD JAVNOG INTERESA U DOBA PANDEMIJE LAŽNIH VESTI

Autor teksta i prevod citata sa engleskog jezika Vesna Marjanović

Vesna Marjanović je savetnica za medijske i kulturne politike i osnivač Fondacije Centar za demokratiju. Bila je narodna poslanica od 2007-2011. i od 2012-2020. godine, i u tom period obavljala je i funkciju predsednice Odbora za kulturu i informisanje NSRS, članice Parlamentarne skupštine Saveta Evrope pri Komitetu za kulturu, nauku, obrazovanje i medije, te članice Parlamentarnog odbora za pridruživanje Srbije-EU.

178 | Povezujemo tačke I

„A možda ce se i mediji, čiji je prisustvo u pisanju naših životnih priča i našeg vremena gotovo potpuno, iskreno zapitati kakva je bila njihova uloga u stvaranju ras- položenja opšteg gađenja u kojem smo se zaglavili pre kuge. Zašto smo ostavljeni u tom osecanju da su ljudi iz besramnog ličnog interesa nemilosrdno manipulisali nama, ispirali nam mozgove i pljačkali naš novac. I da su nam mediji našu kompli- kovanu i tragičnu priču pričali na ciničan i grub način. Ne govorim o ozbiljnoj, istra- živačkoj, hrabroj štampi, vec o „masovnim medijima“ koji su odavno prešli iz medija usmerenih na mase u medije koji ljude pretvaraju u masu. A neretko, i u rulju.” 1 David Grosman

U šumi nepreglednog broja naslova, tekstova i raznovrsnih kanala komunikacija koji ovih dana govore samo o jednoj temi, pandemiji korona virusa, tekst knji- ževnika Davida Grosmana ističe se svojom dramatičnošću. Događaji se smenjuju brzinom koju je teško ispratiti. Nikad više analiza, predviđanja, pitanja, teza i kon- trateza, suprotnih mišljenja o jednoj jedinoj temi. No, to je sada pitanje života ili smrti, događaj koji potencijalno može ostaviti dubok trag u životu svakoga od nas, u našem društvu i u globalnoj zajednici. Pandemija korona virusa već je snažno prodrmala naš sistem javnog zdravstva, naš demokratski poredak, međunarodne odnose, postavila novi test solidarnosti unutar EU i u transatlantskim odnosima. Posledice po ekonomiju, položaj siro- mašnih, migranata i drugih ugroženih grupa – još uvek su nesagledive. U trenutku kada je počelo prikupljanje informacija za ovaj tekst, u Srbiji je bila preminula treća osoba, a zvaničan broj zaraženih dostigao 249. U to vreme, već jednu nedelju bila je na snazi odluka o vanrednom stanju, doneta bez neophod- nog izjašnjavanja Narodne skupštine, a izvedena iz podzakonskog akta Vlade o zabrani okupljanja od preko 100 ljudi. O svakoj od ovih tema moguće je, i neophodno, pisati ozbiljne analize. Ovaj tekst, međutim, pokušaće da dâ osvrt na jedan poseban fenomen sa kojim se danas suo- čavamo, a to je borba sa potpuno novim oblikom virusa i “najvećom pandemijom u našim životima”2 u vreme jednog novog fenomena – pandemije lažnih vesti, ili “infodemije”. U vreme španske groznice, poslednjeg velikog nevidljivog rata sa

1 https://www.haaretz.com/israel-news/.premium.MAGAZINE-the-plague-is-a-formative-event-when-it- fades-new-possibilities-will-emerge-1.8687842 2 https://www.wired.com/story/coronavirus-interview-larry-brilliant-smallpox-epidemiologist/

Connecting the Dots | 179 virusom, koji je odneo više života nego Prvi svetski rat, vest o izbijanju pandemije, zbog ratnih dejstava i vesti sa fronta, jedno vreme prikrivana je od javnosti. Ali, vesti su tada putovale mnogo sporije, a uspostavljanje cenzure jednostavnije. Da- nas informacije, ali i dezinformacije, stižu do nas praktično u realnom vremenu. Generalni direktor Svetske zdravstvene organizacije (SZO) Tedros Adhanom Ge- brejesus obratio se 15. februara učesnicima Minhenske bezbednosne konferencije sledećim rečima: „Ne borimo se samo protiv epidemije, borimo se protiv infodemije. Lažne vesti šire se brže i lakše od ovog virusa, a jednako su opasne. “A ako se ne suočimo sa tim”, nastavio je, „krenuli smo mračnom stazom koja vodi samo u dalje podele i nestabilnosti“3. Pre izbijanja pandemije COVID-19, prethodile su godine koje su potpuno promenile odnos prema činjenicama. Novi izrazi “post-istina”, “alternativne činjenice”, “lažne vesti” ne tako davno, bili bi tretirani kao oksimoroni ili bi pripadali polju satire i fikcije. Nažalost, oni su postali naša stvarnost. Neodgovorni potezi i izjave pojedinih političkih elita ciljano su podrivali poverenje u institucije, nauku i u medije. U takvim okolnostima mi se danas borimo sa jednim od najozbiljnijih izazova našeg vremena, pokušavajući istovremeno da povratimo poverenje građa- na u političke institucije. U trenutku kada je neophodno da verujemo autoritetu onih koji donose najvažnije odluke jer nam od tog poverenja može zavisiti život, oni koji su to poverenje podrivali, sada vape za neophodnom dozom poštovanja kako bi ubedili građane da vanredna pravila ponašanja shvate ozbiljno.

3 https://www.who.int/dg/speeches/detail/munich-security-conference

180 | Povezujemo tačke II

“Ako vam svako stalno laže, posledica nije ta da verujete lažima, već da zapravo niko više ne veruje ni u šta”4 Hana Arent

Primera neodgovornih izjava najviših državnih zvaničnika povodom izbijanja pandemije veoma je mnogo na svim meridijanima. Brazilski premijer Žair Bolso- naro izjavio je da je kriza izazvana korona virusom – medijski trik. Kako piše Njujork Tajms, krajem januara ove godine ekipa vrhunskih američkih na- učnika održala je brifing zatvorenog tipa kako bi upoznala zvaničnike sa ozbiljnim okolnostima epidemije koronavirusa. Brifingu je, piše ovaj ugledni američki list, prisustvovalo i dvoje republikanskih senatora, i to dok javnosti još uvek nisu predo- čene opasnosti širenja virusa. Nakon sastanka nisu pokrenute nikakve aktivnosti sa ciljem pripreme građana za epidemiju, ali su zato ova dva senatora prvo odlučili da prodaju i unovče velike količine svojih akcija pre nego što je tržište palo5. Isti list je kritikovao predsednika SAD jer je na jednoj od konferencija za novinare rekao da bi, zbog potrebe za distanciranjem, trebalo da izbaci 75–80% novinara iz Bele kuće. 6 Engleski list Gardijan objavio je istraživanje nakon što je premijer Velike Britanije najavio mere Vlade u borbi protiv korone. Istraživanje je pokazalo da samo 36% Britanaca veruje svom premijeru, da je strah prisutan, ali da samo 53% ispitanika češče peru ruke. Takođe, rezultati pokazuju da javnost više veruje savetima vo- decih britanskih medicinskih stručnjaka nego izjavama političara.7 Možda je to i logično imajući u vidu da je britanski premijer za samo nekoliko dana prešao put od strategije “imunizacije stada” do uvođenja najstrožijih mera kretanja. Kao jedan od retkih primera odgovornog obraćanja javnosti, svetski mediji prenose izjave nemačke kancelarke Angele Merkel, koja je u jednom od svojih na- stupa, između ostalog, rekla: “Mi smo demokratija. Ne živimo od prinude, već od znanja koje delimo i zajedničkog delovanja. Ovo je istorijski zadatak i samo ga zajedno možemo rešiti.“.8

4 https://pescanik.net/o-totalitarizmu-lazima/ 5 https://www.nytimes.com/2020/03/20/opinion/burr-loeffler-stocks-coronavirus.html 6 https://www.nytimes.com/2020/03/20/opinion/sunday/coronavirus-trump-news-conference.html 7 https://www.theguardian.com/world/2020/mar/14/only-36-of-britons-trust-boris-johnson-on-coronavirus-poll-finds 8 https://www.bundeskanzlerin.de/bkin-en/news/statement-chancellor-1732302

Connecting the Dots | 181 U Srbiji mi nemamo uvid u ovakva istraživanja, ukoliko se sada uopšte sprovode, tako da ne možemo znati šta bi ona pokazala. Međutim, uvođenjem vanrednog stanja došlo je i do prvih hapšenja građana zbog izazivanje panike. Nesumnjivo je da u ovakvoj situaciji širenje neproverenih informacija i panike od strane građana mogu izazvati veoma opasne posledice. Ali odgovornost za širenje lažnih vesti i dužnost da se ponašaju odgovorno i ozbiljno, osim na građanima, u ovom trenutku svakako mora mnogo više ležati na najvišim predstavnicima vlasti. Nažalost, i kod nas je u prvim danima epidemije, bilo je reči o “najsmešnijem virusu u istoriji”, o tome da deca i trudnice ne mogu da obole te je sa zvanične konferencije za novinare u Vladi Srbije rečeno, da građani Srbije mogu slobodno u šoping u Italiju, zemlju koja će, kako se ubrzo pokazalo, preživljavati tragične trenutke i gubitke ljudskih života. Po- sle nam je objašnjeno da je to bilo rečeno u šali. Premijerka je saopštila da je podatak o broju respiratora državna tajna, da bi ubrzo posle toga predsednik ipak saopštio javnosti broj respiratora u Srbiji. U javnosti će po svoj prilici ostati nerazjašnjena di- lema da li je prećutan datum kada je registrovan prvi slučaj zaražen virusom korona iz političkih razloga ili je zamenica direktora Instituta za javno zdravlje “Milan Jova- nović Batut” napravila lapsus. Ovakva količina sumnji, nejasnih odgovora, pokušaja prikrivanja podataka nikako ne mogu doprineti stvaranju atmosphere poverenja i discipline u borbi protiv opasne zarazne bolesti. U atmosferi vanrednog stanja, u kojoj se građani neprekidno kritikuju zbog ne- discipline, a vlast se za te nezahvalne građane “žrtvuje”, u medijima bliskim Vladi pojavile su se i pretnje gašenjem društvenih mreža. Iako su često one polje hao- tične slobode, neproverenih informacija i neodgovorne javnosti, uvođenje bilo kakve cenzure ne samo da bi bilo u suprotnosti sa članom 10. Evropske konvencije o ljudskim pravima o slobodi izražavanja, već bi dodatno produbilo nepoverenje i jaz između građana i vlasti. Da ne govorimo da bi vlast prekinula jedan važan kanal komunikacije između ljudi u vremenu izolacije. Važno je istaći da su veliku borbu za utvrđivanje istine i činjenica u vreme pandemije u Srbiji upravo povele male nezavisne istraživačke medijske redakcije kao što su Krik, Cenzolovka, CINS, BIRN i drugi, koje su dominantno prisutne samo na internetu. Oni su se svojim profesionalnim i pristupom istraživačkom novinarstvu uspostavili kao kredibilan izvor informacija. Nažalost, komisije za dodelu budžetskih sredstava za projekte u oblasti informisanja u javnom interesu nisu kao prioritet imale kvalitet projekata niti izbor tema. Takođe, nikada završenim procesom privatizacije postavili su agenciju Tanjug u privilegovan položaj u odnosu na ostale novinske agencije kao što su Beta i Fonet. A sami državni funkcioneri najradije gostuju i hvale one ma- sovne elektronske i štampane medije iz kojih je istraživačko novinarstvo takoreći proterano i koji proizvode prevashodno tabloidne i senzacionalističke sadržaje. Uskraćivanje važnih informacija u redovnim, a naročito u vanrednim okolnosti-

182 | Povezujemo tačke ma, može izazvati opasne posledice. To je, prema pisanju Južnih vesti, bio slučaj u Nišu kada se “od uha do uha” pronela vest o zaraženima koja je izazvala paniku među građanima, dok zvanični predstavnici davali nikakvu informaciju o tim glasinama. “Tokom vanrednog stanja vanredno je veliki javni interes, i u ovoj situaciji nadležni su dužni da javnost redovno informišu, da bi se sprečilo širenje panike među ljudima”, rekla je Gordana Bjeletić, urednica lokalnog portala Južne vesti. 9 Član 15. Zakona o javnom informisanju i medijima navodi da je javni interes u oblasti javnog informisanja istinito, nepristrasno, pravovremeno i potpuno informisanje svih građana Republike Srbije. Etički kodeks novinara Srbije takođe sadrži odredbe o novinarskoj profesiji i profesionalnoj etici.10 Nacionalna unija novinara Velike Britanije, primera radi, detaljnije definiše šta je javni interes: a) pronalaženje ili otkrivanje zločina ili teškog prekršaja; b) zaštita javnog zdravlja i bezbednosti; c) sprečavanje obmanjivanja javnosti izjavom ili postupkom pojedinca ili organizacije; d) otkrivanje zloupotrebe javnih sredstava ili drugih oblika korupcije od strane državnih organa i funkcionera;

9 https://www.cenzolovka.rs/drzava-i-mediji/uskracivanje-informacija-o-koronavirusu-prosirilo-paniku-u-nisu-o-zarazenima-na-kraju-samo-na-pinku-i-rts-u/ 10 http://www.savetzastampu.rs/doc/Kodeks_novinara_Srbije.pdf

Connecting the Dots | 183 III

“Kada se ljudima predoče naučne činjenice i kada veruju javnim institucijama da će im reći ove činjenice, građani se mogu ispravno ponašati i bez Velikog Brata koji ih gleda preko ramena. Motivisano i dobro informisano stanovništvo je obično daleko mocnije i efikasnije od stanovništva kojim upravlja neznanje i policija”11. Juval Noa Harari

Videli smo da je i kod nas i u svetu bilo primera nedovoljno ozbiljno shvaćenog problema, neproverenih i neodgovornih izjava. Ipak, danas gotovo da nema vlade koja se nije na najhitniji način upustila u borbu protiv pandemije. Vreme za šalu, greške i obmane je prošlo. Moguće je da je uvođenje vanrednog stanja (uz već pomenutu ogradu u vezi sa načinom na koji je ta odluka doneta) bilo jedino mo- guće rešenje u ovom kritičnom trenutku. Međutim, ostaje činjenica da u vremenu nepoverenja, manipulacije ljudskim strahovima i realnom mogućnošču ograniča- vanja pojedinih ljudskih prava, neophodno pažljivo braniti pravo građana, njihov interes da budu tačno i blagovremeno obavešteni.

Razumljivo je stoga, a bilo je i neophodno, da su predsednici Nezavisnog udru- ženja novinara Srbije (NUNS) i Udruženja novinara Srbije (UNS) reagovali, po- ručivši da tokom vanrednog stanja država ne bi smela da uvodi cenzuru niti da ograničava pravo na slobodu govora. Vlada Srbije nedavno je usvojila i novu medijsku strategiju odnosno “Strategiju razvoja sistema javnog informisanja u Republici Srbiji” za period 2020–2025. godine12. Vlada Srbije bi već sada, i baš sada, mogla da pokaže svoju posvećenost javnom interesu, tako što bi ispravila nedostatke koje je sama uočila. Strategija konstatuje da javni servisi kao ključni akteri u ostvarivanju javnog interesa u oblasti informisanja još uvek u “priličnoj meri zavise od budžetskog finansiranja”, dakle od Vlade, te da to nije u skladu sa Zakonom o javnim medijskim servisima. Osnažimo zato uređivačku i finansijsku samostalnost i autonomiju javnim servisima. Oprezno se konstatuje i da je Regulatorno telo za elektronske medije (REM) izgubilo poverenje, kako se kaže “jednog dela javnosti” i da to “posredno utiče i na poverenje u nezavisnost članova Upravnog odbora, i na poverenje u izbor direktora javnih

11 https://www.ft.com/content/19d90308-6858-11ea-a3c9-1fe6fedcca75 12 https://www.media.srbija.gov.rs/medsrp/dokumenti/medijska_strategija210_cyr.pdf

184 | Povezujemo tačke medijskih servisa”. Utvrđeno je da nije urađena analiza efekata projektnog sufi- nansiranja sadržaja za ostvarenje javnog interesa. Dakle, obezbedimo uslove da se budžetski novac zaista usmerava kvalitetnim obrazovanim, dokumentarnim, istraživačkim projektima, a ne medijima i firmama bliskim vlastima. Kada je u pitanju REM, najosetljivije mesto našeg medijskog sistema, naglašava se neophodnost da se obezbedi nepristrasan, transparentan rad ovog tela i njegova puna samostalnost koja uključuje odgovornost regulatora. Nije izostavljena činje- nica da je parlamentarna većina u nadležnom Odboru za kulturu i informisanje Narodne skupštine direktno uticalo na izbor pojedinih članova Saveta Rem i to u slučaju izbora na predlog organizacija civilnog društva što je dovelo do sumnje u personalnu i funkcionalnu nezavisnost ovog tela. Takođe je utvređno da nema dovoljno preciznih merila za izbor članova Saveta REM kao i za procenu njihove odgovornosti. Neprimeren način komunikacije predstavnika REM sa javnošću i politizacija u radu ovog tela, čiji su predstavnici nastupali kao portparoli vladajuće stranke, a ne funkcioneri sa obavezom da rade u interesu građana i poreskih obve- znika, dobro nam je poznata. Ne moramo da čekamo ni novi parlament, ni nove zakone da bi principi koji smo ovde naveli, počeli da se primenjuju. Mnogi će reći da su ovi predlozi potpuno naivni imajući u vidu dosadašnja iskustva i ponašanje Vlade u oblasti javnog informisanja. Ali, zapravo potrebna je samo namera. To će pokazati da li su ovo vremena koja će dodatno gušiti naše slobode, ili će kriza poslužiti da se izgrade mostovi poverenja između građana i institucija. Konačno, globalne krize traže globalne odgovore. Mi kao da uporno želimo da za- boravimo da smo punopravna članica Saveta Evrope koja je predvodnik u odbrani principa slobode izražavanja, kao najstarija evropska organizacija posvećena demokratiji, vladavini prava i ljudskim pravima, nastaloj na ruševinama Drugog svetskog rata i na iskustvima velikih stradanja. Kako će se rešavati globalna kriza sa slabim međunarodnim organizacijama? Do- kle će da traje licemerje država koje su članice ovih multilateralnih organizacija, a ne žele da se pridržavaju principa i vrednosti usvojenih u ovim institucijama? Da li je zaista postalo toliko naivno reći da je zaista važno da se kao država-članica pridržavamo preporuka datim u Izjavi Komiteta eksperata Komiteta Saveta Evro- pe za medijsko okruženje i reforme (MSI-REF). “Pandemija koronavirusa koja se razvija (COVID-19) izaziva hitnu situaciju u zdravstvu. U ovo doba od velike zabrinutosti za javnost, od posebnog je značaja da države članice priznaju ključnu ulogu nezavisnih medija. Sada nam je, više nego ikad, potrebno pouzdano novinarstvo, oslanjajuci se na standarde profesionalne etike, kako bismo javnost informisali i pažljivo pregle- dali mere preduzete kao odgovor na globalnu pretnju po zdravlje. Potrebne su

Connecting the Dots | 185 nam tačne informacije, uključujuci dubinska istraživanja naučnih novinara, kako bismo se suprotstavili glasinama i dezinformacijama koje bi mogle dovesti do panike. To se može olakšati stvaranjem foruma za dijalog između vlada i medijskih zainteresovanih strana. U skladu sa Smernicama Saveta Evrope o zaštiti slobode izražavanja i informacija u vreme krize, krizna situacija ne bi se trebala koristiti kao izgovor za ograničava- nje javnosti u pristupu informacijama. Ni države ne bi trebale da uvode nikakva ograničenja slobode medija mimo ograničenja dozvoljenih članom 10 Evropske konvencije o ljudskim pravima. Države članice, zajedno sa svim medijskim zainteresovanim stranama, trebalo bi da se trude da obezbede povoljno okruženje za kvalitetno novinarstvo, u skladu sa standardima utvrđenim u predstojecoj Preporuci Saveta Evrope. U tim okolnostima, posebnu pažnju treba posvetiti obezbeđivanju odgovarajucih radnih uslova za novinare, uključujuci medicinsku zaštitu za bilo koji rizik od praćenja epidemije koronavirusa. Sloboda izražavanja, medijska nezavisnost i otvorena rasprava, umesto kontrole informacija osnovni su principi evropske demokratije koji ce nam omoguciti da prevaziđemo velike izazove sa kojima se suočavaju naše zemlje”.13 Odbor MSI-REF dobio je mandat i da definiše principe ponašanja nastalih prelaskom sa ustaljenih kanala na društvene mreže i povezanim rizicima kao što su manipulacija javnim mišljenjem, nedostatak poverenja javnosti, poremecaji u informisanju. U odbrani istine i činjenica u vremenima krize, posebna je uloga nevladinih organizacija. One treba da doprinesu sigurnom očuvanju slobode izražavanja i in- formacija14 Završićemo člankom Davida Grosmana, sa kojim smo i počeli. On postavlja pitanje - da li je ovo katastrofa biblijskih razmera, ili će ova moderna “kuga” postati sudbinski i formativni događaj u nastavku naših života. Da li će, pita se on, nakon ozdravljenja doći novi duh humanosti, da li ćemo razumeti da nam je smrtonosni virus dao priliku da se oslobodimo pohlepe. Pohlepa našeg doba je i potreba da se mediji kontrolišu, da se javnim mnjenjem manipuliše, a građani svesno lažu i obmanjuju. Nama su potrebni osnaženi gra- đani, a to su dobro informisani građani. U razgovoru sa svojim nekadašnjim kole-

13 https://www.coe.int/en/web/human-rights-rule-of-law/-/freedom-of-expression-and-information-in-times- of-crisis 14 https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=09000016805ae60e

186 | Povezujemo tačke gama iz Parlamentarne skupštine Saveta Evrope, koji su ovog časa svi u istoj vrsti dramatične borbe za živote svojih sugrađana, za bezbednost svojih porodica i za očuvanje demokratskih vrednosti, govorili smo upravo o tome. Razmere svega što se događa u Evropi i svetu su tragične. Posle Covid-19 svet više nece biti isti. U svim našim zemljama placamo cenu nedovoljnog ulaganja u javnu zdravstvenu infrastrukturu. Kada se sve ovo završi, trebace nam drugi svet, sigurniji i mudriji. Izazovi našeg vremena morace biti rešeni prioritetno: pandemije, klimatske promene, big data, zaštita informacija i privatnosti, jačanje demokratskih institucija i poverenja građana u njih. Više nego ikad, biće nam potrebne institucije kao što je Savet Evrope koje će u novoj eri imati centralnu ulogu da osiguraju vladavinu prava, demokratiju, i zaštitu ljudska prava. Moramo se nadati i da će već katastrofalne posledice pandemije i infodemije na duže staze doneti neophodne ekonomske i društvene promene. Javne službe su vitalne za naš opstanak. U njih spadaju i javni servisi i informisanje u javnom interesu.

Connecting the Dots | 187 POMOĆ EVROPSKE UNIJE SRBIJI I COVID-19

Autor analize: Ivan Vejvoda

Ivan Vejvoda je politikolog. Prethodno je više godina radio u Pregovaračkom timu za pristupanje Republike Srbije Evropskoj uniji, a i kao coordinator projekata u Fondaciji Centar za demokratiju. Osnovne i master studije iz oblasti međunarodnih odnosa završio je na Fakultetu političkih nauka u Beogradu.

188 | Povezujemo tačke Ubrzo nakon uvođenja vanrednog stanja u Srbiji, usled širenja bolesti COVID-19, sa vrha države stigla je poruka da evropska solidarnost ne postoji i „da je to bila jedna bajka na papiru“,1 sa druge strane je naglašeno je da se najveća nada polaže u Kinu koja jedino može da pomogne u datoj situaciji. Kako je vreme prolazilo glasno se hvalila pomoć, čak i dolazak robe koja je plaćena od strane Srbije, drugih država poput Rusije ili Ujedinjenih Arapskih Emirata. U slučaju EU pomoći intenzitet hvalos- peva sveden je na nivo učtivosti. Kako je protumačio Filip Ejdus, profesor Fakulteta poli- tičkih nauka u Beogradu: „evropska pomoć u Srbiji tradicionalno se doživljava kao pomoć bogate maćehe, koja daje mnogo manje nego što bi mogla, a zvoca mnogo više nego što bi trebalo“.2 U daljem tekstu cilj neće biti da se umanji značaj pomoći pojedinih država ili među- narodnih aktera. Definitivno treba biti zahvalan bilo kojoj pomoći koja stiže u Srbiju u ovim izuzetno teškim vremenima, sa koje god strane zemaljske kugle stigla. Ovo je posebno važno ako uzmemo u obzir to da skoro svaka država koja pomoć pruža tako- đe mora i sama da se suočava sa sličnim izazovima kao i Srbija. Ono što hoće biti cilj teksta jeste razmatranje u kojoj je meri Evropska unija pomagala i pomaže Srbiji, zašto je reakcija EU u svetlu trenutne krize bila shvaćena kao sporija nego što bi bilo idealno i, nadasve, da utvrdimo da li je evropska solidarnost samo bajka na papiru?

1 https://rs-lat.sputniknews.com/vesti/202003151122059574-vucic-evropska-solidarnost-je-baj - ka-na-papiru-koronavirus-pandemija-/ 2 http://rs.n1info.com/Vesti/a585748/Ejdus-Evropska-pomoc-se-u-Srbiji-dozivljava-kao-pomoc-bogate-mace- he.html

Connecting the Dots | 189 Koliko je EU pružila Srbiji?

Evropska unja je ubedljivo najveći donator bespovratne pomoći Srbiji. Do 2018. godine, EU je Srbiji pružila pomoć u iznosu od 3.6 milijardi evra, dok su njene države članice individualno na taj broj dodale više od pola milijarde. Ni jedna druga država nije ni blizu kada se radi o sredstvima koja su pružena na ovaj način. Istovremeno, Srbija je najveći primalac fondova EU na celom Zapadnom Balkanu. Prema podacima Ministarstva evropskih integracija u periodu od 2000. do 2016. godine na listi najdarežljivih, tu su još i SAD, na drugom mestu, Švajcarska, Norveška, Japan i Kina, koje zauzimaju mesta od šestog do devetog.3 Nažalost, prema istom izvo- ru samo 26% građana prepoznaje vodeću ulogu EU u ovom pogledu. Posebno je važno podsetiti i na veliku pomoć koja je stigla iz EU tokom nezapam- će- nih poplava koje su zahvatile Srbiju maja 2014. godine. Tadašnja Kancelarija za pomoć i obnovu poplavljenih područja navodi da je od preko 200 miliona evra prikupljenih za amelioraciju poplavljenih područija, ukupno 162 miliona stiglo od same EU uz još skoro 9 miliona od njenih država članica.4 Za trenutnu situaciju, važno je istaći doprinos koji je EU dala radi poboljšanja sistema zdravstva u Srbiji, bez koje bi se definitivno sa još većim poteškoćama suočavala sa trenutnom situacijom. U prethodnih 20 godina obnovljeno je, poboljšano i iz- građe- no mnoštvo bolnica, domova zdravlja, laboratorija i instituta za javno zdravlje, kako u velikim gradovima, tako i u malim sredinama širom naše države. U tom cilju EU je donirala 200 miliona evra uz još 250 miliona evra koji su došli u obliku kredita.5 U ovom trenutku kada se ceo svet, pa i sama Unija, nalazi u jednoj od najvećih kriza sa kojima se susrela, EU je već obezbedila 93 miliona evra Srbiji, od kojih je 15 name- njeno direktno za podršku zdravstvu, a 78 miliona za socio-ekonomski oporavak države od pandemije.6

3 https://www.mei.gov.rs/upload/documents/nacionalna_dokumenta/istrazivanja_javnog_mnjenja/ijm_dec_19.pdf, SAD (695,56mil eur), Švajcar- ska (176,09 mil eur), Norveška (171,10 mil eur), Japan (126,13 mil eur), Kina (31,40 mil eur), 4 http://www.obnova.gov.rs/uploads/useruploads/Documents/Zakljucak_Godisnji-izvestaj-o-radu-KPO- PP_maj-2014_maj-2015.pdf 5 https://europa.rs/pomoc-eu-zdravstvenom-sektoru-u-srbiji-temeljni-napori-koji-su-modernizovali-citav-sistem-zdravstvene-zastite-srbije/ 6 https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/coronavirus_support_wb.pdf

190 | Povezujemo tačke Zašto se stvorila slika da EU nije bila dovoljno efikasna u pružanju pomoći tokom epidemije COVID-19?

Važno je odnose Evropske unije i Srbije prestati posmatrati kroz infantilnu psihološ- ku prizmu odnosa deteta i zle maćehe. Takođe, ustaljenu retoriku da je Srbija snažna i bez evro-integracija i da ima i druge “prijatelje” bi i u ovom slučaju trebalo dosledno koristiti. Konačno, odluke koje se donose i u ovakvim kriznim okolnostima su poli- tičke i vođene interesima i prioritetima, te ih nema potrebe romantizovati. U trenutku uvođenja vanrednog stanja u Srbiji, 15. marta, konstatovano je 57 slučaje- va zaraženih sa COVID-19. U istom trenutku u Italiji je već skoro 25 hiljada obolelih i na njenom severu je zdravstvo već na kolenima. Španija, Francuska, Nemačka sve su imale više hiljada obolelih sa tendencijom da broj znatno raste. Svaka druga dr- žava članica je tada već bila u povoju zaraze.7 U tom trenutku su se velikom brzinom razvi- jale posledice neozbiljnog pristupa prema virusu, koje je tada preovladavalo. Evropski kontinent postaje najveće žarište virusa. Evropska unija i njene članice, osim što su nespremne dočekale krizu, takođe unutar institucija EU imaju složen sistem donošenja odluka, pa i u kriznim situacijama. Uniju čini 27 država koje su svaka na svoj način počele da se bore krizom, usled vrlo jasno definisane politike Evropske unije u ovoj oblasti. Evropska unija nema direktnu nadležnost intervencije u zdravstvenim politikama država članica, što neminovno čini dolaženje do koordinisane i efektivne reakcije sporije. Čak i kada je neka odluka u nadležnosti isključivo Evropske komisije od nacrta do usvajanja može da prođe dosta vremena i da konačna verzija bude dosta različita od originalne. Ako se uključe druge institucije stvari postaju još zamršenije. Nadasve, mora da se uzmu u obzir posebnosti, interesi i potrebe svih njenih država člani- ca, koje se mogu drastično ra- zlikovati. Svaku tromost i nespretnost u tom pogledu ne bi bilo dobro tumačiti kroz staklo zle namere. Moglo bi se reći da je to jedna mrlja u moru prednosti koje pružaju demokratija i jake institucije. Naravno, ne treba ni uzdizati kao primer savršene prakse postupanje EU u ovoj situaciji, ali je valjano da stvari sagledavamo nijan- sirano uz razumevanje okolnosti i da stavove temeljimo na činjenicama. Prevashodna meta kritika odluka Evropske unije bila je tzv. sprovedbena uredba Evropske komisije kojom se otežava izvoz, pre svega, zaštitne opreme izvan EU.8 Ovaj

7 https://www.worldometers.info/coronavirus/ 8 https://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2020/march/tradoc_158671.pdf

Connecting the Dots | 191 akt je protumačen kao zabrana izvoza, ali on zapravo stavlja određene proizvode pod sistem odobrenja izvoza, koji zahteva da izvoznik dobije dozvolu za izvoz robe od relevantne nacionalne institucije. U smernicama u vezi sa navede- nom uredbom se naglašava da „Unija ne želi ograničiti izvoz više nego što je apsolutno nužno i želi podržati načelo međunarodne solidarnosti tokom ove globalne pandemije“ i da dozvole treba izdati ukoliko bi „pošiljka ispunila opravdanu potrebu službenika i zdravstvenih radnika u nekoj trećoj zemlji“.9 Kasnije je uredbe izmenjena da se eksplicitno dozvoljava izvoz na prostor Zapadnog Balkana.10 Po- gotovo je zanimljivo što je uprkos kritikama usmerenim ka nedostatku „evropske solidarnosti“ Srbija izričito zabranila izvoz velikog broja proizvoda koji su viđeni kao strateški važnim u okolnostima pandemije.11 Kao što je gore navedeno, od strane EU je značajna količina novca usmerena za po- moć Srbiji u borbi protiv Korona virusa. Pored toga što ova sredstva omogućuju ku- povinu opreme kojom se štite i spasavaju životi građana Srbije njome je, takođe, finan- siran i transport robe koja je upućena i kupljena u drugim delovima sveta. Po- seban značaj treba pridati sredstvima koja su opredeljene za socio-ekonomski oporavak zemlje nakon okončanja pandemije. Kao što već svi znamo, COVID-19 ne utiče samo na zdravlje ljudi u Srbiji, već i na njihovo opšte blagostanje. Svi građani i svi delovi druš- tva su trenutno pogođeni potresom dosad nezabeležnih razmera, neko je već ostao bez posla, neki ga nisu ni ranije imali, te im je egzistencija u potpunosti neizvesna, a vraćanje u normalne tokove neće se desiti ni sa „razračunavanjem“ sa virusom. Iz tog razloga, potrebno je biti zahvalan za svaku podršku koja vodi tome da se stanje institucija i život građana stabilizuju.

9 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52020XC0320(04)&from=EN 10 https://trade.ec.europa.eu/doclib/press/index.cfm?id=2132 11 https://novaekonomija.rs/vesti-iz-zemlje/lista-proizvoda-%C4%8Diji-je-izvoz-vlada-srbije-privremeno-zabranila

192 | Povezujemo tačke Da li je evropska solidarnost bajka?

Ne, nije. Kao što smo videli daleko je od toga. Vrlo je pragmatična, kako su jasno i postavljeni temelji institucija i odnosa u okviru same Evropske unije. Evropska unija nije naj- efikasnija tvorevina, što nije novina. Ipak, članice Evropske unije su države u kojima je standard života na najvišem nivou na svetu, te je sigurno da su briga za građane, posebno ugrožene i solidarnost kao princip poveznice evropskih društva. S obzirom da same finansiraju EU, njene članice imaju prioritet u podršci koju daju evropske institucije. Razumljivo je da države koje su na njenim granicama, ma koliko bile bliske ili važne za EU nemaju taj stepen prioriteta. Uprkos tome, Evropska unija je kontinuiran i strateški partner, a ne prijatelj Srbije, kao što su i druge države s kojima Srbija sarađuje njeni partneri. Ne treba umanjiti značaj ni jedne pomoći u ovom kriznom i teškom dobu. Naprotiv, svakoj podršći treba ukazati zahvalnost, u kom god obliku ili količini ona došla. Baš zato je, u najmanju ruku, nepristojno emotivno nabujalim izjavama bacati senku na Evropsku uniju koja već dvadeset godina pruža podršu za izgradnju institucija i unapređenje kvaliteta života građana, nakon ratova i kriza devedesetih godina i koja nastavlja da nam pomaže iako zvaničnici umeju da neosnovano i grubo upute neutemljene kritike u njenom smeru. Mislim da bi neko drugi odavno odustao od pružanja podrške.

Connecting the Dots | 193 STANDARDI U JAVNOM ZDRAVSTVU I EU-POGLAVLJE 28

Simo Vuković

Simo Vuković je konsultant za zdravstvo i koordinator reforme finansiranja zdravstva u okviru Drugog projekta razvoja zdravstva Srbije, finansiranog iz zajma Svetske banke. Doktor je medicine, magistar medicinskih nauka, specijalista ginekologije i akušerstva, doktor nauka u oblasti zdravstvenog menadžmenta. Obavljao je dužnosti zamenika predsednika Odbora za zdravlje i porodicu Narodne skupštine Republike Srbije, državnog sekretara u Ministarstvu zdravlja nadležnog za poslove javnog zdravlja i predsednika Upravnog odbora Kliničkog centra Srbije. Retke su prilike kada se zdravstvo, zdravstveni sistem i javnozdravstvena politika nađu u fokusu šire javnosti, pa čak i ključnih donosilaca odluka. Paradoks percepcije važnosti javnog zdravstva ogleda se u činjenici da, u gotovo svim ispitivanjima javnog mnjenja, lično zdravlje građani stavljaju na neko od prvih mesta, dok se u prepoznavanju i rangiranju najbitnijih društvenih problema javno zdravstvo često ne nalazi ni u prvih deset prioriteta. Upravo prirodne i nepredviđene katastrofe, poput aktuelne pandemije COVID–19, kada se očekuje efikasan odgovor javnozdravstvenog sistema na izazov, dovode do konvergencije pomenutih prioriteta. Time se može i objasniti kolektivno iščuđavanje nad stanjem Klinike za infektivne i tropske bolesti Univerzitetskog kliničkog centra Srbije, nedostatkom lekara i medicinskih sestara, niskim platama u zdravstvu ili nedostatkom respiratora i druge osnovne medicinske i zaštitne opreme s početka epidemijske krize. Stiče se utisak da su navedeni problemi nastali preko noći, a ne da su rezultat decenijskog nagomilavanja problema i suštinski ignorisane javne zdravstvene delatnosti. Zbog toga se i aplauzi za “bele mantile” u prvim nedeljama epidemije mogu posmatrati i kao svojevrsni cinizam javnosti. Kakvo zdravstvo danas ima Srbija? Da li zadovoljava minimum standarda efikasnosti i kvaliteta u odnosu na nivo zdravstvenih sistema zemalja EU? Iako je zainteresovana javnost sklona pojednostavljenim ocenama i crno-belim slikama, odgovori na ova pitanja nisu jednostavni. U zavisnosti na koji način posmatramo i analiziramo performanse srpskog javnog zdravstva, dobijamo i širok dijapazon slika, od optimističnih do onih koje izazivaju opravdanu zabrinutost u pogledu dostupnosti i priuštivosti bezbedne i kvalitetne zdravstvene zaštite. Naime, tekući investicioni ciklus u bolničku infrastrukturu i opremu (samo za četiri klinička centra iznosi 450 miliona evra), pokrivenost više od 97% populacije obaveznim zdravstvenim osiguranjem, respektabilan broj zdravstvenih ustanova, postelja, lekara i medicinskih sestara u odnosu na javna izdvajanja za zdravstvo, dostupnost nezanemarljivog broja lekova i ugradnog materijala na teret obaveznog zdravstvenog osiguranja te nabavka visoko sofisticirane dijagnostičke i terapijske opreme (PET skener, gama nož, linearni akceleratori) odaju utisak stabilnog zdravstvenog sistema koji se modernizuje u skladu sa standardima savremene medicine 21. veka. Sa druge strane, nasleđeni i zastareli kapaciteti, strukturni problemi u planiranju, finansiranju i upravljanju kompromituju efikasnost zdravstvenog sistema i njegovu sposobnost da odgovori na zdravstvene potrebe građana. Ako bismo kao meru standarda srpskog javnog zdravstva uzeli pregovaračko poglavlje 28, naišli bismo na slične protivrečnosti. Počev od načina na koji se posmatra ovo poglavlje koje se odnosi na zaštitu potrošača i zdravlja u procesu evrointegracija u odnosu na druga pregovaračka poglavlja, u smislu njegove marginalizacije, često se tretira kao jedno od ,,lakših” i posledično sa manje efekata

Connecting the Dots | 195 na reforme i kreiranje novih politika. Zbog toga će biti interesantno da kroz analizu pojedinih segmenata poglavlja 28, posebno u odnosu na nalaze i zaključke eksplanatornog skrininga, sprovedenog krajem 2014. godine i bilateralnog sastanka iz februara 2015. godine, problematizujemo pitanje postojećih standarda u oblasti javnog zdravstva Srbije.

Finansijska održivost

,,Ukupna finansijska održivost zdravstvenog sektora i dalje je ozbiljno ugrožena zbog teške finansijske situacije javnog fonda za zdravstveno osiguranje“.1 Finansijska održivost javnog zdravstva je višedecenijski strukturni problem. Široka prava na zdravstvenu zaštitu, zagarantovana Ustavom i Zakonom o zdravstvenoj zaštiti, ponekad predstavljaju spisak lepih želja u odnosu na ukupna i javna izdvajanja za zdravstvo. Iako je udeo ukupne potrošnje za zdravstvo u okviru BDP relativno visok (8,43% u 2017. godini)2,

Ukupni izdaci za zdravstvo kao % BDP-a

Izvor: Svetska zdravstvena organizacija

1 https://eupregovori.bos.rs/progovori-o-pregovorima/uploaded/pg28_skrining_izvestaj.pdf 2 https://apps.who.int/nha/database/ViewData/Indicators/en

196 | Povezujemo tačke u apsolutnom iznosu je to izuzetno nisko izdvajanje u odnosu na zemlje EU–27 (529 USD po glavi stanovnika u 2017. godini) s obzirom na nizak BDP.

Ukupni izdaci za zdravstvo po glavi stanovnika, u USD

Izvor: Svetska zdravstvena organizacija

Kada analiziramo potrošnju za zdravstvo, unutar ukupne potrošnje ćemo uočiti još alarmantniji podatak da je udeo javnih izdvajanja za zdravstvo svega 57% (u 2017. godini), što nas sa Bugarskom (52%) svrstava u red evropskih zemalja sa najnižim javnim izdvajanjima za zdravstvenu zaštitu.

Državna (javna) potrošnja na zdravstvo kao % ukupnih izdataka za zdravstvo

Izvor: Svetska zdravstvena organizacija

Connecting the Dots | 197 Ovaj problem je vidljiviji ako posmatramo udeo javne potrošnje na zdravstvo kao % BDP-a, koji je u Srbiji (u 2018. godini) bio 5,1% što je veći rezultat od Bugarske i Severne Makedonije, ali uz kontinuirani pad, posebno nakon 2013, zbog čega se može postaviti pitanje prioriteta koje zdravstvo ima unutar javne potrošnje i javnih politika. Poređenja radi, prosečna javna izdvajanja za zdravstvo u EU-27 zemljama su u 2018. godini iznosila 7,9% od značajno većih BDP.

Državna (javna) potrošnja na zdravstvo kao % BDP-a

Izvor: Svetska zdravstvena organizacija

Prevedeno u monetarnu vrednost, to čini skromnih 287 USD po glavi stanovnika i uz Bugarsku i Severnu Makedniju nas svrstava na samo začelje evropskih zemalja.

Javna izdvajanja za zdravstvo po glavi stanovnika u USD

ZEMLJA 2016

Austrija 3,400

Bugarska 310

Hrvatska 692

Severna Makedonija 208

Srbija 287

Slovenija 1,326

Izvor: Svetska banka

Sledeće pitanje koje se otvara iza navedenog glasi: koliki su onda privatni izdaci za zdravstvo, jer je očigledno da čine i do 43% ukupnih troškova? Privatna potrošnja je direktna posledica nemogućnosti zdravstvenog sistema da zadovolji potrebe građana za zdravstvenom zaštitom ili nezadovoljstva

198 | Povezujemo tačke građana efikasnošću ili kvalitetom zdravstvene zaštite koja se pruža u okviru javnih zdravstvenih ustanova. Druga obeshrabrujuća činjenica jeste podatak da su u okviru privatnih izdvajanja za zdravstvo troškovi privatnog zdravstvenog osiguranja zanemarljivi (oko 2%) i da lavovski deo potrošnje čini tzv. plaćanje ,,iz džepa” i ono iznosi preko 40% (2017) ukupnih izdvajanja za zdravstvo u Srbiji. Uz Bugarsku sa 48% plaćanja ,,iz džepa” u ukupnoj potrošnji, Srbija ima više nego dvostruku potrošnju u odnosu na zemlje EU.

Privatni zdravstveni izdaci kao % ukupnih izdataka za zdravstvo

Izvor: Svetska zdravstvena organizacija

Ukoliko se prikazani trendovi nastave, tj. ne dođe do bitnije prioritizacije javnog zdravstva unutar javnih politika, odnosno značajnijeg povećanja javnih izdvajanja za zdravstvo, jednostavnom interpolacijom možemo uočiti projekciju da će već 2026. godine privatna potrošnja za zdravstvo u Srbiji premašiti javna izdvajanja i otvoriti pitanje ostvarivanja ustavno definisane univerzalne zdravstvene zaštite. Sa stanovišta socijalne ugroženosti i nejednakosti koju stvara ovakav način finansiranja zdravstva, posebno treba istaći njegov uticaj na pojedine grupe stanovništva, gurajući ih ispod granice siromaštva. To se odnosi na tzv. katastrofalna plaćanja (kada trošak za zdravstvene usluge iznosi više od 10% ukupne potrošnje domaćinstva ili više od 40% potrošnje domaćinstva koja ne obuhvata troškove za hranu)3. Još 2007. godine u studiji zasnovanoj na Anketi o životnim uslovima publikovan je podatak da 2% do 2,4% građana Srbije je bilo izloženo katastrofalnim plaćanjima za zdravstvo4.

3 Akinkugbe O, Chama-Chiliba CM, Tlotlego N. Health financing and cathastrophic payments for health care: evidence from household-level survey data in Botswana and Lesoto, 2011 4 Jelena Arsenijević, Milena Pavlova,Wim Groot (2014). “Measuring the catastrophic and impoverishing effect of household health care spending in Serbia”.Social Science & Medicine 78 (2013), 22

Connecting the Dots | 199 Sa druge strane, finansijsku održivost javnog zdravstvenog sistema treba posmatrati i kroz strukturu finansiranja i likvidnosti Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje (RFZO), centralne institucije za sprovođenje obaveznog zdravstvenog osiguranja. Prema podacima iz 2018. godine, ukupna pokrivenost građana Srbije obaveznim zdravstvenim osiguranjem bila je preko 97%. Međutim, od ukupno 6,7 miliona osiguranika, zaposleni nosioci osiguranja predstavljaju samo 26%, dok su penzioneri, njih 1.962.002, činili 25% osiguranika (transfer iz Fonda PIO). Najveći teret u kasi obaveznog zdravstvenog osiguranja čini 1.326.651 (13% osiguranika) građana čije pravo na zdravstvenu zaštitu pokriva državni budžet kroz transferna sredstva5. Činjenica da je zdravstvena kasa tokom sprovođenja mera fiskalne konsolidacije (smanjenjem stope doprinosa sa 12,3% na 10,3%) u avgustu 2014.godine ,,olakšana” za više od 200 miliona evra (ukupan budžet RFZO iznosi oko 2,14 milijardi evra), uz pomenute transfere za 1,3 miliona osiguranika, zahtevalo je i povećanje su budžetskih transfera za obezbeđenje finansijske stabilnosti RFZO (samo u 2018. godini uvećani za 66,9%). Zbog toga se postavlja pitanje da li Srbija još uvek ima tradicionalni Bizmarkov sistem obaveznog zdravstvenog osiguranja (čije finansiranje dominantno počiva na prikupljenim doprinosima osiguranja od zaposlenih) jer je udeo prihoda RFZO od doprinosa spao na 64%, transferi iz Fonda PIO 21,5%, dok su budžetski transferi dostigli rekordan udeo od 12,4% u odnosu na ukupne prihode. Uz tradicionalno nestabilnu naplatu doprinosa od strane poljoprivrednika i samozaposlenih, ova direktna zavisnost kase obaveznog zdravstvenog osiguranja od budžeta preti dugoročnom nestabilnošću i cirkularnom akumulacijom dugovanja te posledičnom nelikvidnošću RFZO i javnih zdravstvenih ustanova.

Kretanje glavnih grupa prihoda RFZO, u ’000 RSD

Izvor: Republički fond za zdravstveno osiguranje

5 http://rfzo.rs/index.php/broj-osiguranika-stat, Prema Zakonu o zdravstvenom osiguranju iz 2019. godine, to su deca ispod 18 godina, školska deca i studenti do kraja školovanja i najkasnije do 26. godine, kao i osobe starosti 65 godina + (čl. 16).

200 | Povezujemo tačke Neposredan dokaz za strukturno uzrokovanim dugovanjima RFZO jeste kretanje obaveza u periodu od 2010. do 2018. godine, u kojoj se uočava pomenuta cikličnost i ponavljana potreba za ,,resetovanjem” dugovanja iz budžetskih izvora. Naime, dugovanja koja su krajem 2011. godine dostigla rekordnih 200 miliona evra i svedena do 2015.godine na podnošljivih 55 miliona, doživela su rapidan porast tokom 2016. (82%) i 2017. (87%) čime su obaveze RFZO dostigle iznos od 180 miliona evra.

Troškovi zdravstvene zaštite po tipu finansiranja uporedni prikaz (2016)

Izvor: Eurostat

Uspostavljanje finansijske održivosti javnog zdravstvenog sistema, pored neophodne optimizacije kapaciteta i unapređenja upravljanja, u kontekstu širokih zagarantovanih prava na zdravstvenu zaštitu podrazumeva temeljnu promenu strukture finansiranja i promenu nasleđene paradigme o “besplatnom zdravstvu”. To podrazumeva povećanje javnih izdvajanja za zdravstvo, kao i jačanje udela privatnog dobrovoljnog, dopunskog ili dodatnog zdravstvenog osiguranja uz očekivano smanjenje direktnih privatnih plaćanja ,,iz džepa”. Verovanje u alhemijsku formulu da se kroz najniža javna izdvajanja za zdravstvo može dobiti zdravstvena zaštita po najvišim standardima, biva surovo demantovana kroz konstantno povećanje privatnih plaćanja, kroz nezadovoljene zdravstvene potrebe značajnog dela populacije i osiromašenje već siromašnog stanovništva.

Connecting the Dots | 201 Administrativni kapaciteti i upravljanje

,,Neophodna je dalja izgradnja administrativnih kapaciteta, uključujući i obuke zdravstvenih radnika”6 Problem administrativnih kapaciteta unutar javnog zdravstva je višestruk. Najčešće se ističe veliki udeo tzv. nemedicinskih radnika u ukupnom broju zaposlenih. Od nešto više od 111 hiljada zaposlenih u srpskom zdravstvu, nemedicinski radnici čine 21%, uprkos nastojanju države da ovaj udeo i ograniči propisima na 15%7. Najveći broj zaposlenih nemedicinskih radnika čine oni u tehničkim službama (15,2%), dok administracija čini 5,8% ukupno zaposlenih u zdravstvu. Tako je umesto planiranog odnosa administrativni radnici naspram zdravstveni radnici 1:7, ovaj odnos 1:4,2 na nivou celokupnog javnog sistema. Pored toga, starosna struktura zdravstvene administracije prati nepovoljnu strukturu svih zaposlenih, gde gotovo 65% zaposlenih ima više od 45 godina. Uz često nepostojanje definisanih kapaciteta za upravljanje ljudskim resursima unutar zdravstvenih ustanova, nepovoljna starosna i kvalifikaciona struktura te nedostatak finansijskih podsticaja, umnogome onemogućavaju modernizaciju administracije, unapređenje znanja i usvajanje novih tehnologija, posebno u delu informacionih tehnologija. Upravo je nedostatak ljudskih resursa u oblasti IT u javnim zdravstvenim ustanovama često kamen spoticanja za planirane reforme i unapređenje administrativnih kapaciteta. Mnogo dublji problem jeste sistem upravljanja u okviru javnog zdravstvenog sistema. Snažan i odlučujući uticaj politike na izbor upravljačkih struktura u zdravstvenim institucijama, ostavio je zacrtanu profesionalizaciju menadžmenta kao mrtvo slovo na papiru, kao karakteristiku celokupnog javnog sektora. Takođe, isti faktor dovodi do česte fluktuacije menadžera, nezavisno od postignutih rezultata. Takav ukupni ambijent onemogućava uspostavljanje solidne zdravstvene menadžerske strukture koja poseduje odgovarajuće kompetencije za upravljanje zdravstvenim ustanovama, uprkos uspostavljenim pravnim i obrazovnim kapacitetima za oblast zdravstvenog menadžmenta. Zbog uspostavljenog visokocentralizovanog sistema odlučivanja (Ministarstvo zdravlja), finansiranja (RFZO) i planiranja (IJZS Batut), postojeći rukovodioci zdravstvenih ustanova imaju ograničenu autonomiju u svim aspektima upravljanja sa zadržanim pritiskom odgovornosti.

6 https://eupregovori.bos.rs/progovori-o-pregovorima/uploaded/pg28_skrining_izvestaj.pdf 7 Pravilnik o bližim uslovima za obavljanje zdravstvene delatnosti u zdravstvenim ustanovama i drugim oblicima zdravstvene službe, član 17.

202 | Povezujemo tačke Usled nedostatka kompetencija, ograničene autonomije, nefleksiblnog načina planiranja i ugovaranja zdravstvene zaštite zastarelih i inertnih administrativnih kapaciteta, menadžeri u javnim zdravstvenim ustanovama su često demotivisani za promene u pravcu odlučivanja zasnovanog na podacima i dokazima, aktivnog planiranja, nagrađivanja za učinak i racionalnog upravljanja. Započete reforme u ovom segmentu javnog zdravstva, definisane u brojnim vladinim dokumentima, zahtevaju objedinjavanje u okviru krovne Strategije razvoja zdravstva do 2035. godine čije se donošenje od strane Vlade očekuje. Za prelazak sa deklarativne na stvarnu opredeljenost za standard zdravstvenog sistema u čijem centru je pacijent, građanin, podrazumeva sinhronizovano sprovođenje reformi u oblasti planiranja (planiranje zdravstvene zaštite na osnovu zdravstvenih potreba građana a ne kapaciteta zdravstvenih ustanova), ugovaranja (ugovorni odnos između RFZO i javnih zdravstvenih ustanova trebalo bi da proističe iz stvarnog pregovaračkog procesa i utvrđenih potreba, a ne ponude ,,uzmi ili ostavi”), finansiranja (plaćanje za postignute ishode, kvalitet, efikasnost, umesto plaćanja kapaciteta zaposlenih i postelja ) i kontinuiranog unapređenja znanja u upravljanju sa uspostavljenim kriterijumima za merenje postignutih rezultata.

Radna snaga

,,…podmlađivanje radne snage u zdravstvu bi trebalo da se usvoji prilikom planiranja kako bi se garantovali kontinuitet rada javnog zdravstva kao i bolja koordinacija planiranja radne snage…”8 Prema podacima kojima raspolažemo, javni zdravstveni sistem Srbije postepeno ulazi u zonu zabrinjavajućeg deficita zdravstvenih radnika (lekara, medicinskih sestara i tehničara). Nedostatak preciznih podataka o spoljašnjoj migraciji u inostranstvo, kao i unutrašnjoj, u privatne zdravstvene ustanove, onemogućava pouzdana predviđanja u pogledu zdravstvene radne snage. Po broju lekara, Srbija sa oko 300 na 100.000 stanovnika se nalazi u grupi zemalja koje su ispod proseka zemalja EU (376 na 100.000)9.

8 https://eupregovori.bos.rs/progovori-o-pregovorima/uploaded/pg28_skrining_izvestaj.pdf 9 https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/pdfscache/14272.pdf ec.europa.eu › eurostat › statistics-explained

Connecting the Dots | 203 Broj doktora na 100.000 stanovnika (2018)

Izvor: Eurostat10

Na prvi pogled, posmatrajući ovako standardizovan prosečan broj lekara, u Srbiji se u periodu od 2013. broj lekara zadržao na istom nivou, dok je u većini zemalja EU ovaj broj rastao.

Uporedni broj lekara 2013 i 2018 – Evropa

Izvor: Eurostat11

Međutim, ukoliko se uzme u obzir trend depopulacije, jasno je da se apsolutni broj lekara u Srbiji smanjuje, čemu su posebno doprinele mere zabrane zapošljavanja u javnom sektoru od 2014. godine, kao i prirodan odliv lekara koji odlaze u penziju.

10 https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Healthcare_personnel_statistics_-_ nursing_and_caring_professionals 11 https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/pdfscache/37382.pdf

204 | Povezujemo tačke Kretanje broja lekara u periodu 2014-2018

Izvor: IZJZS Batut12

Problem koji posebno potencira budući nedostatak lekara jeste nepovoljna starosna struktura. Po broju lekara u životnoj dobi od 55 do 64 godine Srbija se nalazi među šest zemalja sa najvećim udelom ove starosne grupe, sa istovremeno malim udelom mladih lekara (mlađih od 35 godina) u odnosu na zemlje EU–27. Broj medicinskih sestara i tehničara na 100.000 stanovnika takođe je ispod evropskog proseka i Srbiju svrstava u grupu zemalja koje se suočavaju sa ozbiljnim udaljavanjem od očekivanih standarda u pogledu obezbeđenosti populacije ovom vrstom medicinskih profesionalaca.

Broj medicinskih sestara na 100.000 stanovnika (2018)

Izvor Eurostat13

Već pomenuti uzroci migracije, prirodnog odliva i zabrane zapošljavanja doprineli su da i broj medicinskih sestara i tehničara bude u padu poslednjih pet godina.

12 Kadrovski_izveštaj 1 - Instituta za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović Batut” 13 https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Healthcare_personnel_statistics_-_ nursing_and_caring_professionals

Connecting the Dots | 205 Kretanje broja medicinskih sestara u periodu 2014-2018

Izvor: IZJZS Batut

Slični nepovoljni trendovi odnose se i na druge medicinske profile kao što su stomatolozi, farmaceuti, biohemičari itd. Pored nepovoljne starosne strukture, primetni su i trendovi deficita zdravstvenih radnika van velikih centara, u manjim sredinama gde se i očekuje prvo suočavanje sa ozbiljnijim posledicama nedostatka kadra. Jasno je da se kao jedan od ključnih izazova i prioriteta javne zdravstvene politike nameće dugoročno i konzistentno planiranje ljudskih resursa, koje mora odgovoriti na pomenute izazove i obezbediti odgovarajući standard pokrivenosti, dostupnosti i kvaliteta zdravstvene zaštite u pogledu broja i obučenosti zdravstvenih profesionalaca. Kreiranje adekvatnog ambijenta za rad zdravstvenih radnika, podrazumeva ne samo značajno uvećanje plata i poboljšanje uslova rada, već uspostavljanje podsticajnih mehanizama za nagrađivanje učinka i profesionalno napredovanje.

206 | Povezujemo tačke Izgradnja infrastrukture i opremanje

,, Osnovni okvir i infrastruktura u oblasti javnog zdravlja postoje u Srbiji. Neophodna je dalja izgradnja kapaciteta…”14 Osnovu infrastrukture javnog zdravstva čini 313 zdravstvenih ustanova definisanih Uredbom o planu mreže zdravstvenih ustanova (Sl. glasnik RS br. 88/2020). Nasleđeni kapaciteti su umnogome predimenzionirani, arhitektonski prevaziđeni i zastareli, često energetski neefikasni, nepodesni za opremanje savremenom medicinskom i IT opremom. Procenjuje se da oko 40% objekata javnih zdravstvenih ustanova zahteva hitnu građevinsku rekonstrukciju ili intervenciju na objektima. U pogledu medicinske opreme, starost opreme prati kontekst stanja infrastrukture. Široko prihvaćeni evropski standard prihvatljive starosti opreme, poznat kao COCIR ,,zlatno pravilo”, podrazumeva da najmanje 60% opreme ne sme biti starije od 5 godina, 30% starosti od 6 do 10 godina, a svega 10% medicinske opreme bi trebalo da bude starije od 10 godina.15 Poređenjem starosti skenera (CT) i magnetnih rezonanci (MR), zaključujemo da se Srbija nalazi daleko izvan utvrđenih standarda zemalja EU, sa velikom potrebom u obnavljanju zastarele opreme.

Poređenje COCIR ,,zlatnog pravila” starosti opreme sa stanjem opreme u Srbiji (2018)

Izvor: IJZS Batut

14 https://eupregovori.bos.rs/progovori-o-pregovorima/uploaded/pg28_skrining_izvestaj.pdf 15 https://cocir.org/fileadmin/Publications_2003/ageprofile2003.pdf

Connecting the Dots | 207 Takođe, broj medicinskih uređaja u najvećem delu je daleko ispod standarda zemalja EU, što doprinosi daleko većem pritisku da dijagnostičke i terapijske procedure i stvaranju lista čekanja. Samo u pogledu broja CT i MR uređaja, za kojima evidentno postoji velika potreba građana, Srbija se nalazi na samom začelju evropskih zemalja.

Broj CT i MR uređaja na milion stanovnika – uporedni prikaz (2018)

Izvor: Eurostat

Polazeći od navedenih činjenica, u potpunosti je opravdan investicioni ciklus pokrenut od strane države 2016. godine. U okviru tog procesa izvršena je, u toku je ili je planirana rekonstrukcija i opremanje 126 objekata javnih zdravstvenih ustanova u vrednosti od blizu 180 miliona evra (sa planom da ova vrednost dostigne 450 miliona evra), pod upravom Kancelarije za javna ulaganja i iz sredstava državnog budžeta i zajmova. Istovremeno, u toku je projekat rekonstrukcije i opremanja četiri klinička centra sa izgradnjom novih objekata, u vrednosti od 430 miliona evra. U cilju optimalnog iskorišćavanja uloženih sredstava neophodno je u planiranju i donošenju odluka izbeći pristupe koji nisu bazirani na precizno utvrđenim potrebama građana, odnosno na dokazima. Istovremeno je potrebno obezbediti dugoročno održavanje objekata i servisiranje opreme, kao i odgovarajuće stručne kadrove. Poseban zadatak države, odnosno Ministarstva zdravlja kao osnivača, jeste da obezbedi upravljačke mehanizme koji će omogućiti i adekvatno iskorišćavanje ovih skupih

208 | Povezujemo tačke kapaciteta. Ilustrativne su činjenice da se u pogledu zauzetosti bolničkih postelja i efikasnosti u korišćenju opreme kao standardnih pokazatelja iskorišćenosti kapaciteta, i pored lista čekanja i nedovoljnog broja CT i MR uređaja, Srbija takođe nalazi na začelju evropskih zemalja.

Stopa zauzetosti akutnih bolničkih postelja (2000. i 2016)

Izvor: OECD

Broj CT i MR pregleda na 1000 stanovnika – uporedni pregled (2018)

Izvor: Eurostat

Connecting the Dots | 209 Prosečno vreme čekanja, sve procedure, Srbija, 2013–2017.

Izvor : IJZS Batut

Sveobuhvatni plan optimizacije mreže zdravstvenih ustanova (tzv. masterplan), čija je izrada u toku od strane Ministarstva zdravlja iz sredstava zajma Svetske banke, trebalo bi da ponudi, pored redefinisanja ukupnih kapaciteta javnih zdravstvenih ustanova, i odgovarajući plan ulaganja u infrastrukturu i opremu i definiše savremene standarde u gradnji i opremanju zdravstvenih ustanova.

210 | Povezujemo tačke Kontrola duvana

,,Predlažemo da Srbija razmotri zabranu prodaje duvana na daljinu, korišćenje promotivnih proizvoda i uzoraka duvana, uvođenje mera informisanja u vezi sa troškovima reklamiranja, marketingom i promovisanjem i smanjenje sponzorisanja bilo kakvih događaja”16. Iako se rak pluća i hronična opstruktivna bolest pluća (HOPB) nalaze među deset vodećih uzroka smrtnosti u Srbiji sa učešćem od 5,08%, odnosno 2,35%17, te da je nastanak ovih bolesti nedvosmisleno povezan sa pušenjem, rezultati borbe protiv pušenja, koja uključuje i tzv. kontrolu duvana, gotovo su bez rezultata. Po broju pušača koji svakodnevno konzumiraju duvan Srbija se nalazi na samom vrhu evropskih zemalja.

Promene u stopi svakodnevnih pušača među odraslima (2006 i 2016)

Izvor: OECD17

U pomenutoj činjenici bi trebalo tražiti objašnjenje za visoku zastupljenost raka u pluća kao uzroka smrti i u muškoj i u ženskoj populaciji, sa zabrinjavajućim trendovima rasta.

16 https://eupregovori.bos.rs/progovori-o-pregovorima/uploaded/pg28_skrining_izvestaj. 17 https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/health_glance_eur-2018-en.pdf

Connecting the Dots | 211 Stopa incidencije raka na 100.000 stanovnika prema vodećim lokalizacijama – muškarci, Centralna Srbija 2000–2015, sa projekcijama do 2030.

Izvor: IZJZS Batut18

Stopa incidencije karcinoma na100,000 stanovnikaprema vodećim lokalizacijama – žene, Centralna Srbija 2000–2015, sa projekcijama do 2030.

Izvor: IZJZS Batut17

18 Institut za javno zdravlje Srbije „Dr Milan Jovanović Batut“. Incidencija i mortalitet od raka u centralnoj Srbiji, 2015. http://www.batut.org.rs/download/publikacije/Incidencija%20i%20mortalitet%20od%20 raka%202015.pdf

212 | Povezujemo tačke Okvirna konvencija o kontroli duvana Svetske zdravstvene organizacije, koju je Srbija ratifikovala još 2006. godine i dovela do usvajanja Nacionalne strategije o kontroli duvana 2007–2015, imala je samo inicijalni doprinos u prvim godinama sprovođenja. S obzirom na izuzetno štetan uticaj na javno zdravlje, javnozdravstvena politika u oblasti kontrole duvana mora biti jedna od prioritetnih javnih politika države, koja će se sprovoditi dugoročno i konzistentno, sa jasno postavljenim rezultatima u kontekstu standarda zemalja EU u ovoj oblasti.

Prekogranične opasnosti

,,Srbija ima uspostavljene kapacitete za obavezno prijavljivanje 70 zaraznih bolesti i uspostavljen sistem za rano upozoravanje i odgovor (ALERT). Od 2010. godine uspostavljen je Centar za obaveštavanje, sa funkcijom nadzora, procene rizika, odgovora i obaveštavanja i koji je povezan sa svetskom zdravstvenom organizacijom i Evropskim centrom za prevenciju i kontrolu bolesti.” Pandemija izazvana virusom COVID-19 iskazala je sve slabosti zdravstvenih sistema pa i međunarodnih organizacija na polju zajedničkog odgovora i upravljanja krizom, posebno u prvim mesecima. Nedostaci na koje je ukazano tokom eksplanatornog skrininga, a koji se odnose na nepostojanje mogućnosti da se analiziraju regionalni podaci koji postoje i da na nacionalnom nivou i pored znanja podaci nisu pouzdani ili ne postoje. Takođe je tada istaknuta potreba za objedinjavanjem različitih sistema u centralizovan informacioni sistem za rano upozoravanje i brzo uzbunjivanje (EWRS), uključujući objedinjavanje laboratorijskih podataka svih javnih i privatnih zdravstvenih ustanova19. Navedeni deficiti sa višegodišnjim kadrovskim i organizacionim zapostavljanjem i marginalizacijom javnozdravstvenih ustanova i službi doprineli su otežanom upravljanju krizom i uspostavljanju mehanizama za efikasne odgovore na opasnost koja još uvek traje. Poseban rastući problem predstavlja pad obuhvata dece obaveznom imunizacijom, čime se opasnost za pojavu zaraznih bolesti značajno uvećava, a Srbija postaje time

19 https://eupregovori.bos.rs/progovori-o-pregovorima/uploaded/pg28_skrining_izvestaj

Connecting the Dots | 213 i ugrožavajući faktor za prenošenje zaraznih bolesti na evropskom kontinentu. Samo za poslednjih pet godina obuhvat dece do 15 godina starosti obaveznom imunizacijom je opao za više od 15%, odnosno na nivo od 78,7%, čime se ugrožava uspostavljeni kolektivni imunitet.

Pokrivenost (%) dece starosti 15 totalnom imunizacijom

Izvor:IJZS20

Globalni i lokalni uticaj antivakcinalne kampanje najpogubnije efekte je ostavio na obuhvatu dece MMR vakcinom, tj. obaveznom imunizacijom protiv malih boginja, zauški i rubeole, svrstavajući Srbiju u red evropskih zemalja sa najnižim procentom obuhvata, odnosno ispod 85%.

20 Institut za javno zdravlje Srbije „Dr Milan Jovanović Batut“. Izveštaj o unapređenju kvaliteta rada u zdravstvenim ustanovama Republike Srbije u 2017. godini.http://www.batut.org.rs/download/publikacije/ Izvestaj_kvalitet_2017.pdf

214 | Povezujemo tačke Procenat dece u prvoj godini vakcinisanih protiv malih boginja po zemljama Evrope (2017 ili najbliža godina)

Izvor: Svetska zdravstvena organizacija 21

21 https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/health_glance_eur-2018-en.pdf

Connecting the Dots | 215 Prevencija gojaznosti i konzumacija alkohola

,,…treba osmisliti strategije prevencije bolesti kako bi se borilo protiv loše ishrane i nedostatka fizičke aktivnosti u cilju poboljšanja zdravlja građana…” Rezultati merenja iz Nacionalnog istraživanja zdravstvenog stanja stanovništva u Srbiji 2013.22 su pokazali značajan porast udela gojazne populacije između dve godine istraživanja – 2006. i 2013. (od 17,3% do 21,2%). Poslednji nalazi istraživanja pokazuju da više od jedne polovine (56,3%) populacije ima prekomernu težinu (predgojazni (35,1%) i gojazni (21,2%)23. Podaci o gojaznosti kod dece takođe navode na zabrinutost za zdravlje populacije u budućnosti, posebno u delu koji se odnosi na povećanje tereta hroničnih nezaraznih bolesti, kao vodećeg uzroka oboljevanja i smrtnosti.

Promene u stopi gojaznosti među decom uzrasta 7-8 godina (2007-08 i 2015-17)

Izvor: Svetska zdravstvena organizacija

Rezultati istraživanja pokazuju da je u 2013. u Srbiji 4,7% stanovništva konzumiralo alkoholna pića na dnevnom nivou.24 Poseban rizik je prekomerno pijenje (više

22 Institut za javno zdravlje Srbije „Dr Milan Jovanović Batut“. Incidencija i mortalitet od dijabetesa u Srbiji, 2017. Dohvaćeno sa:http://www.batut.org.rs/download/publikacije/2017Izvestaj%20dijabetes.pdf 23 Institut za javno zdravlje Srbije „Dr Milan Jovanović Batut“. Incidencija i mortalitet od dijabetesa u Srbiji, 2017. http://www.batut.org.rs/download/publikacije/2017Izvestaj%20dijabetes.pdf 24 Institut za javno zdravlje Srbije „Dr Milan Jovanović Batut“. Incidencija i mortalitet od dijabetesa u Srbiji, 2017. http://www.batut.org.rs/download/publikacije/2017Izvestaj%20dijabetes.pdf

216 | Povezujemo tačke od 6 alkoholnih pića po prilici), zabeleženo u Srbiji među opštom populacijom i među adolescentima. Prema RAPS4 (Rapid Alcohol Problems Screen skrining test za probleme sa alkoholom) 13,3% ispitanika (22,1% i 4,6% muškaraca i žena, respektivno) ispunilo je kriterijume za rizičnu kategoriju (obezbeđujući bar jedan pozitivan odgovor na RAPS skali), što odgovara broju od 580–664 hiljada rizičnih alkoholičara među odraslim, većina njih (77%) su muškarci. Problematično alkoholisanje (2 ili više pozitivnih odgovora u RAPS) je povezano sa 6,2% populacije (10,6% muškaraca i 1,7% žena), tj. od 257–318 hiljada ljudi u apsolutnim ciframa (većina njih su muškarci i približno 1/3 su mladi, starosti 18–34 godine).

Procenat stanovništva koji je u poslednjih 12 meseci najmanje jednom mesečno konzumirao 6 ili više pića u toku jedne prilike, Srbija (podatak iz 2013. godine)i izabrane zemlje, 2010. godina

Izvor: Svetska zdravstvena organizacija25

25 Baza podataka opservatorije globalnog zdravlja, SZO Data

Connecting the Dots | 217 Navedeni faktori rizika, uz podatke o fizičkoj aktivnosti, da samo polovina populacije Srbije (50,2%) provodi najmanje 30 minuta u hodu ili da se tek svaka jedanaesta osoba bavi rekreacijom tri puta nedeljno26, imaju za posledicu ogroman teret oboljevanja i prevremene smrtnosti od hroničnih nezaraznih oboljenja za zdravstveni sistem Srbije sa očekivanim negativnim epidemiološkim trendovima na dugi rok.

Skrininzi

,,Odgovarajuća obuka osoblja je preduslov visokokvalitetnog skrininga, isto kao i dovoljno ljudskih i finansijskih resursa”.27

Stopa smrtnosti od preventabilnih bolesti – uporedni prikaz po zemljama (2015)

Izvor: Eurostat28

26 Institut za javno zdravlje Srbije „Dr Milan Jovanović Batut“. Incidencija i mortalitet od dijabetesa u Srbiji, 2017. http://www.batut.org.rs/download/publikacije/2017Izvestaj%20dijabetes.pdf 27 https://eupregovori.bos.rs/progovori-o-pregovorima/uploaded/pg28_skrining_izvestaj 28 https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/health_glance_eur-2018-en.pdf

218 | Povezujemo tačke Polazeći od činjenice da Srbija već decenijama pripada grupi evropskih zemalja u kojoj je umiranje od preventabilnih, dakle, izlečivih bolesti iznad evropskog proseka, činjeni su napori da se u okviru Nacionalnog programa ,,Srbija protiv raka” uspostavi sistem masovnog, organizovanog i ciljanog ranog otkrivanja bolesti koje se u ranom stadijumu mogu lečiti, a predstavljaju neke od vodećih uzroka smrtnosti u populaciji (rak grlića materice, rak dojke i rak debelog creva). Uz snažnu podršku EU uspostavljeni su administrativni kapaciteti (Kancelarija za skrining u okviru IJZS Batut), pravni okvir i stručni standardi, ali se organizacija nacionalnih skrining programa, kao i u većini zemalja, pokazala kao ogroman izazov i pre svega pitanje političkog prioriteta, organizacije javnog zdravstvenog sistema i održivog finansiranja. Izuzev skromnih rezultata u odnosu na skrining za rak debelog creva, do sada nisu postignuti zadovoljavajući rezultati. Kao primer navodimo skrining raka grlića materice koji je u organizovanom obliku započeo 2013. godine u jednom delu populacije, i ostao bez efekta u smanjenju stope smrtnosti.

Procenat žena u starosnoj dobi od 20–69 godina obuhvaćenih skriningom na rak grlića materice u poslednje tri godine (2006 i 2016)

Izvor: OECD29

Stopa smrtnosti od raka grlića materice na 100.000 žena (2000 i 2015)

Izvor: Eurostat30

29 https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/health_glance_eur-2018-en.pdf 30 https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/health_glance_eur-2018-en.pdf

Connecting the Dots | 219 Za razumevanje značaja skrininga u učinku i standardima zdravstvenog sistema Srbije najslikovitiji primer je rak dojke. Po broju novoobolelih žena od raka dojke Srbija se nalazi u evropskom proseku, ali se po smrtnosti od iste bolesti nalazi sa Crnom Gorom i Severnom Makedonijom na neslavnom vrhu evropskih zemalja. Jednostavnije rečeno, žene obolele od raka dojke u većini zemalja EU imaju veću šansu za preživljavanje od obolelih žena u Srbiji.

Stopa incidencije za karcinom dojke, 2018 i Stopa mortaliteta od karcinoma dojke, 2018

Izvor: Globocan 31

Zbog toga bi trebalo analizirati uzroke i potrebe za unapređenjem skrininga raka dojke jer je uspeh pojedinih zemalja u smanjenju smrtnosti od ove preventabilne bolesti evidentan u kontekstu uspešnog organizovanog skrininga, kao u slučaju skandinavskih zemalja. Srbija se u pogledu obuhvata ciljane ženske populacije mamografijom kao skrining metodom nalazi na začelju Evrope.

31 Globocan, 2018. http://gco.iarc.fr/

220 | Povezujemo tačke Procenat žena starosne dobi od 50–69 godina obuhvaćenih mamografskim skriningom u poslednje dve godine (2006 i 2016)

Izvor: OECD32

Ishodi – ogledalo zdravstvenog sistema

Standardi u zdravstvenom sistemu postoje da bi se merili učinak i kvalitet zdravstvene zaštite. Zbog toga su u prethodnom izlaganju prikazani neki od indikatora neposredno povezanih sa pojedinim poljima iz pregovaračkog poglavlja 28. Kao najgrublje opšte pokazatelje uspeha sprovođenja javnih zdravstvenih politika možemo posmatrati očekivano trajanje života i opštu stopu smrtnosti. Oba pokazatelja su izrazito nepovoljna u Srbiji. Prema podacima Svetske banke, očekivana dužina života u Srbiji u 2018. godini je bila 75,89 godina33, što je znatno niže u odnosu na 81,0 godinu, koliko iznosi vrednost ovog pokazatelja za zemlje EU–2734. U odnosu na produžetak životnog veka koji je zabeležen u drugoj polovini 20. veka, poslednjih dvadeset godina, usled brojnih nepovoljnih faktora, uključujući i neefektivne mere javne zdravstvene politike, Srbija značajno zaostaje za razvijenim zemljama Evrope.

32 https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/health_glance_eur-2018-en.pdf 33 https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.IN?locations=RS 34 https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Mortality_and_life_expectancy_statistics

Connecting the Dots | 221 Očekivano trajanje života u Srbiji (1953-2017)

Izvor: IJZS Batut

Drugi važan pokazatelj je opšta stopa smrtnosti, koja ima kontinuiran rast u poslednjih pedeset godina. Po podacima IJZS Batut stopa smrtnosti u Srbiji je imala rast od 9,2 na 1.000 stanovnika u 1969. godini na 13,2 u 2018. godini, sa prosečnim godišnjim rastom od 0,73%. Svakako da razloge za ovako nepovoljan trend možemo tražiti u progresivnom starenju stanovništva i masovnoj migraciji mlađe (zdrave) populacije, ali to ne isključuje preispitivanje efikasnosti zdravstvenog sistema, kao i efektivnosti mera javne zdravstvene politike. Preispitivanje standarda prevencije i lečenja može se započeti kroz analizu oboljevanja i smrtnosti od pojedinih bolesti. Naime, odnos stope novoobolelih i specifične stope smrtnosti od istog oboljenja (iskazan kao MIR indeks) može dati dobar putokaz za definisanje prioriteta i mera javne zdravstvene politike. Iz prikaza odnosa incidence i mortaliteta za pojedine maligne tumore u Srbiji i zemljama Zapadne Evrope uočava se da je broj novobolelih slučajeva raka, tj. incidenca, približno ista. Za razliku od toga, stope smrtnosti su daleko više u Srbiji i tu treba tražiti uzroke neuspeha u ranom otkrivanju i standardima lečenja bolesnika.

222 | Povezujemo tačke Uporedna analiza stopa incidence i mortaliteta za vodeće maligne bolesti po polu MIR (Srbija i Zapadna Evropa)35

Vraćajući se na početak ovog teksta, a koji se odnosi na poziciju zdravstva u prioritetnim javnim politikama, više je nego očigledno da zdravstva i zdravstveni sistem zahtevaju najviši stepen prioritizacije. Aktuelna pandemija je uzrokovala da se jačanje zdravstva nađe među šest prioriteta nove Vlade Republike Srbije, i to je dobra vest. Međutim, ključno je pitanje da li će se proklamovana podrška zdravstvenom sistemu kretati samo u okvirima ulaganja u infrastrukturu i opremu bez neophodne analize i definisanja mera, standarda i merljivih ciljeva zdravstvene zaštite. Ukoliko to bude slučaj, što je već decenijska tradicija, ne možemo očekivati poboljšanja u zdravlju populacije niti značajnije zadovoljavanje potreba građana za zdravstvenom zaštitom najvišeg nivoa i standarda najrazvijenih zemalja EU. U tom smislu, pregovaračko poglavlje 28 trebalo bi posmatrati kao izuzetno efektivan instrument ili smernicu za reforme, a ne kao puku administrativnu barijeru u procesu pristupanja EU.

35 Živković Perišić. Chapter in the Draft Document National Cancer Program

Connecting the Dots | 223 JAVNI SPOMENICI NEKAD I SAD

Irina Subotić

Irina Subotić je istoričarka umetnosti, potpredsednica i član Upravnog odbora pa- nevropske organizacije Europa Nostra, i predsednica Evropa Nostra Srbije. Dok- tor je istorije umetnosti, predaje na master programima Interdisciplinarnih studija Univerziteta umetnosti u Beogradu. Bila je decenijama kustos Muzeja savremene umetnosti i Narodnog muzeja u Beogradu. Suština tradicionalnih spomenika je glorifikacija ili komemoracija - želja za oču- vanjem ritualnog sećanja na neke istorijski značajne ličnosti ili događaje. Ta tradicija, razvijena od prastarih, arhajskih vremena do danas, prilagođavala se duhu vremena, geniusu loci, slojevitostima značenja, formama i ciljevima društva koje podiže memorijal. Svako vreme i svaka kultura imaju svoja obeležja koja čine kor- pus svetske civilizacije – istorije, umetnosti, urbanizma, arhitekture, arheologije itd, upravo zbog toga što su to reprezentativni izrazi pojedinih zajednica po kojima prepoznajemo i vrednujemo njihove posebnosti, stepene njihove razvijenosti, njihova znanja, inventivnost, snagu i moć, kreativnost, estetske domete, ekonomske potencijale. Lomovi Drugog svetskog rata bitno su izmenili praksu kulture sećanja u celom svetu, najpre zbog teških iskustava i pada doktrinarnih ideologija – nacizma, fašiz- ma, frankizma i staljinističkog socrealizma – koje su zloupotrebile, i za svoje potrebe instrumentalizovale spomeničku plastiku narativnim i deskriptivnim, često izuzetno monumentalnim, strogo figuralnim memorijalima. Zato su od početka pedesetih godina prošlog veka – a kod nas nešto kasnije, od šezdesetih do osam- desetih godina – podignuta brojna spomen-obeležja, koja su svojim karakterom pratila promene u umetničkim i arhitektonskim idejama, iskazima i porukama. Nicali su prostrani spomenici apstraktnih formi, puni značenja i simbolike, i ta naša “javna reprezentacija”, po rečima čuvenog filozofa Jirgena Habermasa, dobila je izuzetno svetsko priznanje u okviru velike izložbe jugoslovenske arhitekture, održane pre dve godine u njujorškom Muzeju moderne umetnosti pod nazivom Prema konkretnoj/betonskoj utopiji, autora Vladimira Kulića i Martina Stirlija. A onda je kraj dvadesetog veka – onaj period koji smo mi “prespavali” u među- sobnim svađama, krvavim ratovima, bedi i bombardovanju – doneo svetu sasvim nova shvatanja o pojmu spomeničkih obeležja. Veoma retko, i uglavnom neu- spešno, podižu se memorijali klasičnog tipa, a samo nacije koje tragaju za svojim identitetom mogle su da se upuste u ono što je nazvano Projekat Skoplje 2014: falsifikovanje istorije, povratak na stilske odrednice prošlih vremena, bez istorijske distance, bez pravih sadržaja, ispražnjenog značenja i razume se – bez dobrih, prihvatljivih rezultata. Pre bi se moglo govoriti o ruglu grada i obesmišljavanju urbaniniteta. Tome se sada približava Beograd. Širom sveta praktikuju se danas memorijali koji metaforično govore o događaju ili određenoj ličnosti, koji oblikuju prostor kao obrazovni poligon, mesto za kontem- placiju, odmor, učenje i zadovoljstvo. Mesto gde posetioci prepoznaju, poštuju i slede način na koji se zvanično neguje kultura i u praksi sprovodi politika sećanja. Tako se sa memorijalom posvećenim Vijetnamskom ratu u Vašingtonu identifi- kuju milioni građana, iako je to samo jednostavan mermerni blok sa upisanim imenima svih poginulih vojnika. U Moskvi se uveliko seju klasični spomenici

Connecting the Dots | 225 carevima i crkvenim velikodostojnicima, poput kipa cara Nikolaja II u Beogra- du. Međutim, čak je i tamo, ispred zloglasne ČEKE, odn. NKVD-a Đeržinskog postavljena samo jedna mermerna gromada sa Solovjetskih ostrva da podseća na zloglasne gulage. U Kensingtonskom parku, u blizini dvorca u kojem je živela princeza Dajana, nakon njene smrti (ubistva?) otvoren joj je memorijal: rečica u blagom parkovskom pejzažu koja iznenada nestaje, prekida se, kao što je iznenada prekinut njen život. Na prostoru velikog memorijalnog kompleksa posvećenog Martinu Luteru Kingu u Atlanti, nema njegove statue: u parku rastu hiljade ruža koje evociraju njegove reči o ravnopravnoj budućnosti za sve ljude, a tri su zgrade posebnih namena – jedna o njegovom životu i mirnoj borbi za ljudska prava, druga – o različitim primerima u svetu gde se još vode bitke za ravnopravnost rasa, roda, religija... Treća je auditorijum za svakodnevno podučavanje đaka o vrednostima slobode, građanskih dužnosti i prava. U Nemačkoj, kao kolevci naj- strašnijih zločina protiv čovečanstva, postavljen je veliki broj monumentalnih ali i spomenika posebne vrsta: među najrasprostranjenijim su tzv. Kamenovi spoticanja (Stolpersteine) po ideji umetnika Gintera Demniga. Na svakoj kamenoj kocki sa mesinganom pločicom (do sada ih postavljeno oko 1.300 u mnogim zemljama Evrope) urezano je ime, datum, sudbina žrtve nacizma. Kocke se postavljaju tako da jedan centimetar izlaze iz površine trotoara da bi se pešaci spoticali, osvešći- vali, podsećali na sudbine brojnih pojedinaca tokom Hitlerove vlasti. Na sličan način je individualizovan i najveći memorijal jevrejskim žrtvama u Jad Vašemu koji navodi više od šest miliona imena žrtava Holokausta. Do pozitivnih rezultata u modernim, civilizovanim, demokratskim društvima, kojima Srbija očevidno sve manje pripada, podizanje spomenika u javnom prostoru prolazi kroz niz zakonskih odredbi i administrativnih, publici dostupnih procedura u kojima aktivno učestvuju građani od samog početka: od pitanja ko predlaže i kome ili čemu se spomenik diže, ko je u žiriju, do mišljenja urbanista, arhitekata i stručnjaka za zaštitu kulturnog i prirodnog nasleđa, kao i do stavova raznih drugih relevantnih struka, uključujući i finansijske pokazatelje za svaku stavku – od planiranja, do izrade, postavke, honorara za sve uključene i sl. Komu- nikacija sa žiteljima se sprovodi u svim fazama rada na spomeniku. Preko tri hiljade je potpisnika peticije protiv podizanja spomenika Stefanu Ne- manji. Zašto? Do burnih reakcija naelektrisanog stanovništva – među kojima je i mnogo stručnjaka – dolazi zato što vlasti nisu spremne da podele svoje namere sa neposredno zainteresovanom javnošću. A radi se o važnim gradskim čvorišti- ma, istorijskoj memoriji i velikim investicijama kao reprezentativnim tragovima vremena i društva. Zato bi podizanje spomenika županu Stefanu Nemanji, osni- vaču naše prve dinastije i zamenitom državniku, u nekoj drugoj situaciji moglo da budu prihvaćeno s poštovanjem i zadovoljstvom. Umesto toga, postavljanje

226 | Povezujemo tačke neverovatne skalamerije na Savskom trgu, ispred zaštićenog, a sada obesmišlje- nog spomenika kulture kakav je beogradska Železnička stanica iz 1884. godine, uz netransparentne finansijske pokazatelje i bez poštovanja procedura, izaziva uzne- miranje i ogorčenje velikog dela javnosti. Beograđani znaju šta je ponos njihovog grada: svojom sugestivnom snagom, umetnički spomenici – Pacijev Knezu Mihailu, Valdecov Dositeju Obradoviću, Meštrovićevi “Pobednik” i Spomenik zahvalnosti Francuskoj – postali su speci- fični toposi grada. I tokom njihovog podizanja bilo je polemika i neslaganja, re- trogradnih pogleda na tada modernu monumentalnu skulpturu, ali nije stvaran jaz između publike, stručnjaka i vlasti jer su argumenti za postavljanje bili ozbiljni, javni, otvoreni, a oponenti nisu smatrani za “lažnu elitu”. Čak i kada nije bilo konsenzusa, ozbiljni idejni i estetski argumenti su pobeđivali i zato Beograd danas ima ta izvanredno važna memorijalna uporišta. Upravo o tome je danas reč: ne postoji argumenti koji mogu da brane statuu Stefana Nemanje pošto ona ni na koji način nije izraz umetnosti XXI veka. Za razliku od Nemanjinog kipa koji govori o nedostatku istorijske, pa i svake druge kulture, konjanička statua Enrika Pacija je odličan predstavnik vladajućeg akademizma XIX veka; pokrenuta Dositejeva figura Rudolfa Valdeca obeležava vrhunac naše secesijske skulpture s početka XX veka, da bi moćna dela Ivana Meštrovića ukazivala na dominantne elemente art-décoa s jakom političkom porukom – ujediniteljskom idejom kod “Pobednika”, a istaknutom međunarodnom pozicijom Jugoslavije tridesetih godina prošlog veka, kada je reč o Spomeniku zahvalnosti Francuskoj. Uz sve neregularnosti oko podizanja ruskog spomenika Stefanu Nemanji, dobijamo sentimentalnu raspričanost neke vizuelne konstrukcije. Ta ironija spomeničke plastike, visoka preko 23 metra, s bizarnim postamentom i mogućnosti da pede- setak posetilaca uđe u njega, biće okružena lasvegasovskom fontanom i osvetljena bojama plinske svetlosti, kako se reklamira po internetu. To sve govori o nakarad- noj viziji modernosti: Beograd se urušava po receptu neukih naručilaca i novo- komponovanih umetnika, postaje simbol zatvorenosti i svedočanstvo o posusta- losti našeg društva, sindrom arogancije vlasti, dokument odsustva demokratskih procedura, dokaz niza socijalnih, kulturoloških i ekonomskih anomalija kroz koje prolazimo i na koje bezuspešno reagujemo.

Connecting the Dots | 227 DOSTUPNOST OBRAZOVANJA U SRBIJI

Ksenija Petovar

Ksenija Petovar je sociološkinja i redovna profesorka (u penziji) Arhitektonskog i Geografskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i članica Upravnog odbora Fonda- cije Centar za demokratiju.

228 | Povezujemo tačke Uvodne napomene

Pre više od pola veka u Ujedinjenim nacijama usvojen je Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnima pravima (Ujedinjene nacije, 1966, stupio na snagu 1976. godine) u kome izričito stoji da “države članice ovog pakta priznaju svakom licu pravo na obrazovanje” te da su, po definiciji, obavezne da ove odredbe učine operativnim, ili kako bi se danas reklo, da ih implementira- ju. SFRJ je Pakt ratifikovala u julu 1971. godine (“Službeni list SFRJ- Međuna- rodni ugovori”, br. 7/71) i time se obavezala da primenjuje propozicije utvrđene u Paktu i da, shodno odredbama člana 16, nadležnom telu UN podnosi izvešta- je o preduzetim merama i postignutim rezultatima u obezbeđivanju poštovanja prava priznatih u Paktu. Nakon ponovnog prijema (posle deset godina sankcija i međunarodne izolacije) u međunarodne institucije koji je usledio posle promena oktobra 2000. godine, Savezna Republika Jugoslavija je 12. marta 2001. godine dala sukcesorsku izjavu u Ujedinjenim nacijama koja se odnosila i na ponovno pristupanje Međunarodnom paktu o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima. Predmet analize u ovom izveštaju, kao i u nekoliko ranije objavljenih autorkinih radova1, je dostupnost obrazovanja u Srbiji, odnosno odgovor na pitanje koliko su u Srbiji primenjene obaveze preuzete iz pomenutog Pakta o pravu na (oba-

1 Videti: Poglavlje o javnim službama u Prostornom planu Republike Srbije, 1996. godine i 2011–2020, kao i Nacrtu Prostornog plana Republike Srbije 2021–2035. godina; Petovar Ksenija i Vesna Jokić (2010), „Soci- jalni razvoj i javne službe u Srbiji – standardi u rasponu od 19. do 21. veka“. U: Kreativne strategije za održivi razvoj gradova u Srbiji (ur.Milica Bajić Brković). Beograd: Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu (str.161–200); Petovar, K. i V. Jokić (2009), „Socijalni razvoj – indikatori socijalne isključenosti“. Studijsko analitičke osnove Strategije prostornog razvoja Republike Srbije. Beograd: Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Republički zavod za razvoj, Geografski fakultet; Petovar, K. (2009) „Unapređenje prostorne dostupnosti javnih službi“. Studijsko-analitičke osnove Strategije prostornog razvoja Republike Srbije. Beograd: Arhitektonski fakultet; Jokić Vesna i Ksenija Petovar (2009), Socijalna isključenost i obrazovanje. Arhitektura i urbanizam, Br. 27, 2009, Beograd (str. 46–56); Petovar, K. i V. Jokić (2009), „Obrazovanje stanovništva u seoskim naseljima u Srbiji“. Zbornik radova: Evropski standardi u Srbiji. Beograd: Fond Centar za demokratiju (str.108–126); Petovar, K. (2006), ‘’Javne službe kao deo urbanističkog planiranja i politike jednakih moguć- nosti’, u: Evropske strategije i politike u lokalnoj zajednici. Beograd: Fond Centar za demokratiju (ss.125–144).

Connecting the Dots | 229 vezno) obrazovanje koje je država dužna da garantuje svakom svom građaninu. Dostupni podaci ukazuju da država u proteklih gotovo pola stoleća nije ispunila jednu od temeljnih odredbi Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, a time ni brojne druge međunarodne konvencije, ugovore i deklaracije koje eksplicitno ili implicitno apostrofiraju obrazovanje kao bazično ljudsko i civilizacijsko pravo, a koje je Republika Srbija ratifikovala ili preuzela kao naslednica SFRJ i SRJ i na taj način uključila u svoj pravni sistem. Nije Srbija jedina država sa deficitom izgleda za (kvalitetno) obrazovanje. Ob- razovanje je još uvek uskraćeno milionima dece i mladih širom sveta. Na Sami- tu Ujedinjenih nacija o održivom razvoju koji je održan od 25. do 27. septembra 2015. godine, Generalna skupština Ujedinjenih nacija usvojila je Agendu za održivi razvoj do 2030. godine (2030 Agenda for Sustainable Development with a set of 17 Sustainable Development Goals; United Nations General As- sembly, 2015), zajedno sa novim setom globalnih ciljeva koji predstavljaju nastavak Milenijumskih ciljeva (usvojenih 2000. godine) i nastoje da ostvare ono što ovi (Milenijumski) nisu uspeli. Za našu temu od posebne važnosti je cilj br. 4: Osigurati inkluzivno i kvalitetno obrazovanje i promovisati doživotno učenje. Ovaj cilj sadrži i poziv za univerzalni pristup osnovnoškolskom obrazovanju, ali i izražava stav da svi učenici trebaju da imaju besplatan pristup obrazovanju sve do kraja srednje škole. Ovom Agendom, Ujedinjene nacije obavezuju države članice da obezbede inkluzivno i kvalitetno obrazovanje i da promovišu uslove za celoživotno učenje. Prema podacima UNESCO-a, oko 617 miliona dece i adolescenata širom sveta ne postiže najniži nivo znanja u čitanju i matematici. Regionalne organizacije pružaju značajnu podršku pojedinačnim državama u poboljšanju uslova, kvaliteta i obuhvata obrazovanja. Tako je, na primer, Evrop- ska Unija 27. septembra 2017. godine, iz IPA fondova, izdvojila 27,4 miliona evra bespovratnih sredstava za podršku reformi obrazovnog sistema u Srbiji2. Uprkos činjenici da u Evropskoj uniji ne postoje zakoni i direktive u sektoru obrazovanja, ova oblast je veoma važna za Evropsku uniju zbog toga što je kvalitetno obrazovanje direktno povezano sa ekonomskim razvojem i društvenom kohezijom jedne zemlje. Evropska unija je zbog toga pokrenula mnogobrojne

2 Ne treba zaboraviti ni izuzetno važan projekat Škole za demokratiju (Schools for Democratic Serbia – SfDS) koji je finansirala Evropska komisija. Projekat je započet u julu 2.000. godine, u 34 opštine, a proširen je u oktobru iste godine na 160 opština (bez Kosova i Metohije), u okviru koga je bespovratnim sredstvima, u vreme sankcija međunarodne zajednice, u Srbiji obnovljeno oko 630 školskih zgrada, od toga polovina u seoskim naseljima.

230 | Povezujemo tačke inicijative kako bi pomogla zemljama članicama (uključiv i zemlje kandidate) da modernizuju svoj sektor obrazovanja. Srbija se uključila u proces moderni- zacije svog obrazovnog sektora u skladu sa evropskim i svetskim trendovima. Evropska unija je bila i još uvek je najvažniji partner Srbije kada je reč o finansiranju nove školske opreme, razvoja novih školskih programa i uvođenja novih profesionalnih standarda na svim nivoima obrazovanja – od predškolskog i osnovnog, stručnog obrazovanja i obuke, srednjih škola, visokog obrazovanja do obrazovanja odraslih3.

Connecting the Dots | 231 Pravo na obrazovanje je osnovno i univerzalno ljudsko pravo

U osnovnim međunarodnim paktovima i konvencijama obrazovanje je svrstano u osnovna ljudska prava – socijalna i/ili kulturna4. Obrazovanje je uslov socijalnog napredovanja, ekonomskog blagostanja, socijalne integracije (procenat fakultetski obrazovanih u kategoriji siromašnih i u riziku od siromaštva u Repiblici Srbiji je oko 1%). Kvalitet života građana umnogome zavisi od kvaliteta i dostupnosti obrazovnih ustanova i izleda da dete/mlad čovek bude uključen(o) u dobro organizovan, kompetitivan i finansijski dostupan sistem obrazovanja i u obrazovne institucije sa visokim profesionalnim standardima. Država je obavezna da svojim građanima garantuje pravo na obrazovanje. U veći- ni država pravo na obrazovanje defnisano je u ustavima, što je slučaj i sa Jugosla- vijom, odnosno Srbijom, kao njenom pravnom naslednicom i kao samostalnom državom. U svim Ustavima (ustavnim zakonima) od 1963. godine u Jugoslaviji i Srbiji postoji odredba o obaveznom osnovnom školovanju u trajanju od osam godina5. Pored te odredbe, u ustavima iz 1963, 1974. i 1990. godine, navedeno je da se pravo na školovanje ostvaruje pod jednakim uslovima, a u Ustavu Repu- blike Srbije iz 2006. godine odredba “pod jednakim uslovima” odnosi se samo na pristup visokom obrazovanju. Kako pokazuju podaci o stepenu obrazovanja stanovništva u Srbiji, pravo na osnovno obrazovanje kao osnovno ljudsko pravo garantovano u Ustavu ne ostvaruje se za sve građane. Prema podacima iz Popisa stanovništva 2002. godine, još uvek je u kontingentima starosti 25–34 i 34–45 godina (dakle, građani rođeni između 1957. i 1968. i 1968. i 1977. godine) bez završene osnovne škole bilo oko 80.000 lica (oko 4%), od toga u gradskim naseljima 24.000 (2% gradske populacije), a u ostalim naseljima 56.000 (oko 6,8%). U kontingentu starosti 16–19 godina, nešto je viši udeo muškaraca bez završene osnovne škole (4,0% : 3,8%), čak i u seoskim naseljima (5,5% : 5,2%) (Petovar, Jokić, 2009). Podaci o obrazovnoj strukturi po starosnim kontingentima iz Popisa 2011. nisu dostupni.

232 | Povezujemo tačke Evropski dokumenti (noviji) o pravu na obrazovanje, ciljevima u sektoru obrazovanja i obavezama javnog sektora (države)

Evropska Komisija se saglasila da implementira 17 osnovnih ciljeva i 169 povezanih ciljeva iz pomenute Agende za održivi razvoj do 2030. godine, koju je Ge- neralna skupština Ujedinjenih nacija usvojila u septembru 2015. godine (2030 Agenda for Sustainable Development with a set of 17 Sustainable Development Goals; United Nations General Assembly, 2015). Neki od ciljeva koje je Evrop- ska Unija počela da primenjuje radi ostvarivanja pomenute Agende i formiranja odgovarajućih fondova već su pomenuti u uvodnom poglavlju, a definisani su u okviru projekta Platforma Ciljevi održivog razvoja za sve, koji u Srbiji, sa nekoliko partnera, realizuje Fondacija Centar za demokratiju. Od novijih dokumenata Evropske Unije koji se odnose na obuhvat i uslove obrazovanja treba pomenuti Evropski stub socijalnih prava (European Pillar of Social Rights)6 koji je Evropska Komisija usvojila u novembru 2017. godine. Dokument je usredsređen na unapređenje blagostanja građana EU, a naročito njihovih ekonomskih i radnih prava, kao i uslova za ostvarivanje tih prava. Sadrži 20 ključnih principa koji su razvrstani u tri poglavlja: (1) jednaki izgledi i dostupnost tržištu rada (4 principa); (2) pristojni/fer uslovi rada (6 principa); i (3) socijalna zaštita i uključivanje (10 principa). U Dokumentu se naročito ukazuje na povezanost radnih prava i ekonomske dobrobiti sa skupom socijalnih prava koja su neophodan uslov za ostvarivanje ekonomske dobrobiti pojedinaca, porodica i teritorijalnih zajednica. Od 20 ključnih principa, četiri se odnose na obrazovanje, iz čega se jasno zaključuje koliki značaj se pridaje ovom segmentu: Princip br. 1: Svako ima pravo na kvalitetno i inkluzivno obrazovanje, obuku i celoživotno učenje s ciljem da održi i poboljša veštine i znanja koja mu omogućavaju da bez ograničenja učestvuje u društvenoj zajednici i uspešno se uklapa u promene i nove zahteve na tržištu rada; Princip br. 2: Žene i muškarci su izjednačeni u svim pravima i uslovima za sticanje obrazovanja, zapošljavanja i profesionalnog rada; Princip br. 3: Svaki građanin ima pravo na jednaku poziciju (treatement) i izglede (chances)

6 http://ec.europa.eu/commission/european-pillar-of-social-rights

Connecting the Dots | 233 u pogledu zaposlenja, socijalne zaštite, obrazovanja i dostupnosti javnim dobrima i javnim uslugama. U tome posebno težište daje se marginalizovanim društvenim grupama; Princip br. 11: Deca imaju pravo na dostupno i kvalitetno rano obrazovanja i brigu, kao i na zaštitu od siromaštva. Evropski stub socijalnih prava potvr- đuje i reafirmiše principe usvojene u ranijim dokumentima (Evropska socijalna povelja – 1961 / European Social Charter (Basic and Revised); Povelja o osnovnim socijalnim pravima radnika – 1989 / Community Charter of the Fundamental Social Rights of Workers; The Charter of Fundamental Rights of the European Union, Nice European Council on 7 December 2000), sa jasnim i nedvosmisle- nim stavom da postoji tesna povezanost i uzajamnost ekonomskog i socijalnog napretka, kako na nacionalnom nivou tako i u međunarodnoj zajednici. U strategiji Evropa 2020, navedeni su merljivi ciljevi koji su predloženi državama članicama da ih preuzmu u svojim nacionalnim dokumentima i razvojnim strategijama. Od ciljeva koji se odnose na obrazovanje treba pomenuti: smanjiti broj odustajanja od ranog obrazovanja sa 15% na 10% i povećati udeo stanovništva starosti 30 do 34 godine sa tercijarnim obrazovanjem sa 31% na najmanje 40%. U dokumentu Evropske mreže protiv siromaštva (European Anti-Poverty Network) – Da li je Evropski semestar 2019 u većoj meri socijalan? (Is the 2019 European Semester More Social? EAPN Assessment of the European Semester 2019, Brisel), u koji dokument su pored izveštaja zemalja članica uključeni i izveštaji Norveške i Srbije, navedene su sledeće ključne poruke: (1) Semestar mora postati instrument za unapređenje života i dobrobiti ne samo u sektoru ekonomskog razvoja (…). Agenda 2030 (2030 Agenda for Sustainable Deve- lopment, European Commission with the set of 17 Sustainable Development Goals/SDGs) i Evropski stub socijalnih prava (Europeаn Pillar of Social Rights/ EPSR) treba više da se usmere ka socijalnoj i održivoj strategiji posle 2020. godine i iskorenjivanju siromaštva kao preduslovima pravednog i održivog razvoja; (2) Sve države će dobiti Specifične preporuke u oblasti socijalnog razvoja (Social Country-Specific Recommendation / CSRs) kao prvi prioritet; (3) Zapošljava- nje samo po sebi neće smanjiti siromaštvo. Neophodno je primeniti strategiju zasnovanu na aktivnom uključivanju i implementaciji ključnih socijalnih prava: adekvatan minimalni prihod i socijalna zaštita, dostupnost kvalitetnih usluga i radnih mesta sa pristojnim zaradama. Naglašeno je ulaganje u razvoj i uslove života i odrastanja dece; (4) Pouzdana i reliabilna provera ostvarivanja postavljenih ciljeva moguća je samo na nacionalnom nivou i zbog toga je neophodno uspostaviti efikasan sistem monitoringa i javnog izveštavanja; (5) Od posebne važnosti je uključivanje organizacija civilnog društva i drugih zainteresovanih aktera, kako u programe učenja i prenošenja znanja i iskustva, tako i u jačanje kapaciteta udruženja građana i građanskih inicijativa.

234 | Povezujemo tačke Strateški dokumenti o razvoju obrazovanja u Srbiji

Pored ustavnih odredbi, navedenih u poglavlju 2, u nekoliko sektorskih zakona postulirano je pravo svakog građanina na besplatno osnovno obrazovanje. U Zakonu o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (Službeni glasnik RS, br.88/2017, 27/2018 – i drugi zakoni i 10/2019. od 15.02.2019. godine), u Članu 3 se kaže: “Svako lice ima pravo na obrazovanje i vaspitanje. Državljani Repu- blike Srbije su jednaki u ostvarivanju prava na obrazovanje i vaspitanje. Lice sa smetnjama u razvoju i invaliditetom ima pravo na obrazovanje i vaspitanje koje uvažava njegove obrazovne i vaspitne potrebe u sistemu obrazovanja i vaspitanja. (…) Pravo na besplatno obrazovanje obezbeđuje se u ustanovama čiji je osnivač Republika Srbija, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave za: vaspitanje i obrazovanje u godini pred polazak u školu, osnovno obrazovanje i vaspitanje učenika i odraslih, i srednje obrazovanje redovnih i vanrednih uče- nika”. Prema odredbama Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, troškovi se finansiraju iz republičkog budžeta izuzev nekoliko stavki, od kojih je za dostupnost obrazovanja od posebne važnosti naknada troškova prevoza za učenike koji pohađaju školu u naselju u kome nemaju mesto stalnog stanovanja. Ove troškove obezbeđuju jedinice lokalne samouprave (opštine): Član 189 Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja kaže: U budžetu jedinica lokalne samouprave obezbeđuju se sredstva za: (…); 5) prevoz: dece i njihovih pratilaca radi pohađanja pripremnog predškolskog programa na udaljenosti većoj od dva kilometra, i učenika osnovne škole na udeljenosti većoj od četiri kilometra od sedišta škole”7.

7 Pored ovog, od značaja su i sledeći zakoni: Zakon o predškolskom vaspšitanju i obrazovanju (Službeni glasnik RS, 55/2013; 101/2017; 10/2019; i 27/2018), Zakon o srednjem obrazovanju i vaspitanju (Službeni glasnik RS, 55/2013; 101/2017; 27/2018; i 6/2020); Zakon o visokom obrazovanju (Službeni glasnik RS, 88/2017; 73/2018; 27/2018; 67/2019; i 6/2020); Zakon o učeničkom i studentskom standardu (Službeni glasnik RS, 18/2010; 55/2013; 28/2018; 10/2019).

Connecting the Dots | 235 Od strateških dokumenata u oblasti obrazovanja treba pomenuti Strategiju razvoja obrazovanja do 2020. godine (Službeni glasnik RS, 107/2020). Od drugih nacionalnih dokumenata relevantnih za temu dostupnosti obrazovanja u Srbiji od značaja je i Prostorni plan Republike Srbije donet za vremenske periode 1996–2010 (Službeni glasnik RS, 13/1996); 2010–2020 (Službeni glasnik RS, 88/2010); i 2021–2035 (u fazi Nacrta). U sva tri prostorna plana obrađen je sektor Organizacija javnih službi u sistemu naselja, sa preporukama i merama za unapređenje kvaliteta i dostupnosti obrazovanja. U Prostornom planu iz 1996. godine jedan od strateških ciljeva organizacije javnih službi odnosio se na po- boljšanje polaznih pozicija za socijalno napredovanje dece i omladine iz seoskih naselja i nerazvijenih područja, koji je operacionalizovan kroz različite modalitete unapređenja kvaliteta obrazovanja i prostorne dostupnosti škola. U prvom Pro- stornom planu iz 1996. godine su unete propozicije o: ujednačavanju kvaliteta obrazovanja i poboljšanju dostupnosti škola u manje razvijenim i udaljenim naseljima, uvođenju specijalizovanog đačkog prevoza (“Obaveza organizovanog javnog prevoza (školski autobus ili javni prevoz) za distance preko 1.500m. za učenike I do IV razreda osnovne škole i 2.500 m za učenike V do VIII razreda osnovne škole”), subvencioniranom javnom prevozu za pojedine društvene grupe, jačanju kapaciteta učeničkih i studentskih domova, pansiona, stacionara, učeničkih kuhinja (“Obuhvat dece i studenata koji se školuju van mesta stanovanja roditelja je najmanje 50%. Lokacija domova je u blizini škole ili fakulteta, pored ili u blizini đačkih odnosno studentskih restorana, pored zelenih površina i sportskih terena”), korišćenje mobilnih usluga kao što su putujući vaspitač, pokretne biblioteke (bibliobus). (str. 388–390).

236 | Povezujemo tačke Analiza i komentar raspoloživih podataka o dostupnosti obrazovanja u Srbiji

Dostupnost obrazovanja ima nekoliko dimenzija. Prva dimenzija je dostupnost kvalitetnog obrazovanja. Kvalitet obrazovanja se može meriti različitim indikatorima, od sadržaja obrazovnih i nastavnih programa, kompetencija, kvalifikacija i pedagoških sposobnosti nastavnika, raspoloži- vosti i kvaliteta različitih tehničkih i drugih pomagala za izvođenje nastavnog programa, itd, do građevinskog kvaliteta i komunalno-sanitarno-higijenske opremljenosti pojedinačnih objekata (škola i fakulteta) u kojima se realizuju obrazovne aktivnosti. U ovom izveštaju dimenzija dostupnosti kvalitetnog obrazovanja biće analizirana samo iz aspekta kvaliteta i opremljenosti objekata osnovnih škola. Druga dimenzija je prostorna dostupnost, odnosno udaljenost mesta stanovanja učenika od lokacije škole i način dolaska do škole i povratka kući (peške, bici- klom, javnim prevozom, međugradskim prevozom, izvan dnevne distance). Koli- ko vremena i novca je potreno učeniku da stigne do škole? Treća dimenzija je obuhvat starosnog kontingenta odnosno procenat mladih upisanih u osnovne i srednje škole i fakultete, kao i tema ranog napuštanja školo- vanja, odnosno nezavršavanja upisanog stepena obrazovanja. Četvrta dimenzija su troškovi školovanja i ekonomske mogućnosti porodice da finansira školovanje svoje dece odnosno da učestvuje u dodatnim troškovima tokom školovanja (kupovina uđbenika i knjiga, razne takse, troškovi ekskurzije, troškovi prevoza, ishrana i dr.).

Connecting the Dots | 237 Građevinski bonitet i komunalno-sanitarno higijenski uslovi i karaktaristike objekata.

I pored toga što je to samo jedan kamen u mozaiku teme kvalitetno obrazovanje, postojanje ogromnih (civilizacijskih) razlika u građevinskom kvalitetu i opremljenosti objekata osnovnih škola u Srbiji, nedvosmisleno ukazuju da u obaveznom/ osnovnom obrazovanju postoje nedopustive nejednakosti u uslovima obrazovanja za decu iz različitih tipova naselja (gradska, prigradska, seoska). Te razlike su dugotrajan decenijski problem koji će, izgleda, biti rešen tek kada se ugase seoska naselja u kojima i danas rade škole sa lokalnim ložištima u učionicama, sa zdravstveno rizičnom vodom ili bez tekuće vode u zgradi, bez klozeta u zgradi, neretko sa poljskim klozetima i improvizovanim i rizičnim septičkim jamama. Podaci o građevinskom bonitetu objekata osnovnih škola i higijensko-sanitarnim uslovima sistematski se ne prikupljaju, ili bar nisu dostupni javnom uvidu. Sudeći po raspoloživim podacima Republičkog zavoda za statistiku, napušten je program periodičnih desetogodišnjih snimanja objekata osnovnih škola (poslednji snimak urađen je 2006. godine). Ovaj program omogućavao je sistematski uvid u kvalitet i opremljenost osnovnih i srednjih škola u Srbiji. Umesto toga, danas se o toj temi možemo obaveštavati samo iz nepotpunih istraživanja (na nereprezentativnim uzorcima i bez uvida u stanje u svim školama) ili putem vesti objavljenih na mre- ži, koje daju pojedinačne i parcijalne uvide. Jedno od takvih istraživanja dostupno je na sajtu Instituta za javno zdravlje (Izve- štaj o faktorima rizika po zdravlje dece u školskoj sredini za 2018. godinu, Institut za javno zdravlje ‘’Dr Milan Jovanović Batut’’, Beograd, 2019). U samom Izveštaju se navodi da je obuhvat ispitanih škola nepotpun, da se procenat objekata u kojima je obavljen nadzor kreće od manje od 10% u Braničevskom okrugu do preko 100% u Južnobanatskom okrugu (?). (Izveštaj, str 13). U Izveštaju se, između ostalog, ovako ocenjuje kvalitet pijaće vode u jednom broju osnovnih škola i daju ocene o građevinskom bonitetu objekata (nije navedeno, tako da ne znamo o kom broju škola je reč): • U osnovnim školama u seoskim i rubnim gradskim područjima najzna- čajniji problemi odnose se upravo na vodosnabdevanje. Lokalni vodni objekti koje škole koriste su uglavnom stari, zapušteni; ne ispunjavaju propisane tehničke i sanitarno-higijenske uslove; ne postoje ili nisu održava- ne zone sanitarne zaštite; u blizini izvora ima zagađenja; i pored Zakona o komunalnim delatnostima, vlasnik objekta je često nepoznat pa nema odgovornosti za održavanje objekta; voda se retko kontroliše na zdravstvenu ispravnost; kada se analize urade, visok je procenat nespravnih uzoraka

238 | Povezujemo tačke vode (mikrobiloški, fizičko-hemijski ili udruženo, u zavisnosti od regiona) i ne obavlja se prečišćavanje i dezinfekcija vode. (str. 14-15) • Seoske škole uglavnom dele iste probleme: zgrade su stare, u učionicama su neodgovarajuće podne obloge; teško se održava čistoća, školski nameštaj je neodgovarajući, osvetljenje je neadekvatno i stolarija dotrajala (str 18). U zaključcima i predlogu mera koje čitamo u ovom Izveštaju se, između ostalog, nalazi i sledeće: • (1) U pojedinim okruzima su ugašene higijensko-epidemiološke službe, pa izostaju ili su umanjene aktivnosti koje su bile u njihovoj nadležnosti; • (5) Snabdevanje vodom za piće u polovini objekata pregledanih u 2018. je nesigurno, putem lokalnih vodovoda i lokalnih izvora vodosnabdevanja; • (6) Tečne i čvrste otpadne materije se često odlažu na nezadovoljavajući način. Sanitarni uređaji nisu obezbeđeni u svim objektima; • (8) Učionice takođe nisu uvek ocenjene kao higijenske; • (9) Školsku kuhinju nemaju svi objekti; ponekad kuhinja postoji, ali ne radi ili je u nezadovoljavajućem stanju; • (11) Od pregledanih objekata u 2018. godini, 20% je ocenjeno da nije u zadovoljavajućem stanju.

Ne postoji sistematski uvid u građevinski bonitet objekata osnovnog (obaveznog) i srednjeg obrazovanja, kao ni visokoškolskih ustanova, niti u sanitarno-higijenske uslove boravka učenika u školi tokom trajanja nastave (od nekoliko do osam i/ili više sati tokom radnog dana). Dakle, nisu u pitanju samo uslovi obrazovanja nego i rizici po zdravstvenu dobrobit jednog broja učenika osnovnih škola u Srbiji (ne znamo koji je to broj). U izveštaju Visokog komesara Ujedinjenih nacija za ljudska prava (Report of the United Nations High Commis- sioner for Human Rights on the role of public services as an essential component of good governance in the promotion and protection of human rights, United Na- tions, General Assembly, 23 December 2013) jasno se naglašava da je obezbeđe- nje javnih dobara i dostupnosti službi u oblasti prava na obrazovanje, zdravlje (uključujući dostupnost zdravoj pijaćoj vodi i odgovarajućoj komunalnoj in- frastrukturi), socijalnu zaštitu, stanovanje, učešće u kulturnim aktivnostima i korišćenje dobrobiti od naučnog progresa i njegove primene jedan od bazičnih zadataka javnih usluga u oblasti socijalnih prava (str. 5–9). Pored već pomenutog i izuzetno važnog projekta “Škole za demokratiju”, sredstvima drugih međunarodnih organizacija i vlada, kao i resornog Ministarstva,

Connecting the Dots | 239 obnovljen je i opremljen još jedan broj osnovnih škola posle 2000. godine8. Da je problem daleko od konačnog rešenja pokazuje tekst iz 2013. godine, pod naslovom ‘’Penali svetske banke zbog školskih klozeta’’ (01. novembar 2013) 9 iz koga saznajemo sledeće: ‘’Poljski klozeti, bez vode i sa čučavcima, i dalje će biti realnost mnogih škola u Srbiji samo zato što Ministarstvo prosvete nije na vreme uradilo administrativne poslove. Deo kredita Svetske banke, namenjen za popravku ili gradnju mokrih čvorova u 823 škole, od dva miliona evra, moraće- mo da vratimo. Usput ćemo, kako pravila nalažu, platiti i penale’’. I dalje: ‘’Posao sa toaletima trebao je da bude završen pre dva meseca, pred početak školske godine (…) Ministarstvo prosvete je prošle godine analiziralo stanje na terenu i utvrđeno je da 823 škole uopšte nemaju toalet ili je potrebna popravka. Čak 340 su velike, matične škole, a ostalo isturena, uglavnom seoska odeljenja. (…) Sve ove škole su poslale zahteve, čak i predračun troškova, ali su onda zakazali ljudi čiji je posao bio da se bave dokumentacijom, pravdaju kreditna sredstva, organizuju tendere, izvođenje radova..(…) Ova sredstva su deo kredita Svetske banke za razvojne projekte iz 2009. godine, od kojih je Ministarstvo prosvete dobilo 12 miliona evra. (…) Veći deo sredstava utrošen je na vreme – za uvo- đenje inkluzije u škole, za podsticanje Roma za uključivanje u obrazovanje, za pojedinačne grantove po opštinama…’’. Resorni ministar je 14. oktobra 2019 izjavio ‘’da je 95% toaleta u školama širom Srbije ‘’dovedeno u red’’10. Pouzdanost ove izjave, međutim, kako se iz navedenih i raspoloživih izvora, istraživanja, saopštenja može proceniti, ne može biti prove- rena u dostupnim statističkim izvorima.

8 U tekstu pod naslovom „Hiljadu škola još nema WC“ (Blic, 01/18/2009, str. 10) čitamo da „više od 1.000 škola u Srbiji još uvek nema toalet za đake“. Uprkos brojnim naporima Narodne kancelarije Republike Srbije i lokalne samouprave da pomognu da se stanje poboljša, broj škola bez mokrog i sanitarnog čvora nije se drastično smanjio. Sudeći po podacima Narodne kancelarije, 2007. godine je više od polovine (55 odsto), odnosno 1.100 školskih objekata u zemlji bilo bez mokrog i sanitarnog čvora. „Oko 25.000 učenika u Srbiji je koristilo poljske toalete i nastavu pohađalo u objektima koji ne zadovoljavaju elementarne higijenske uslove’’ saznali smo od Sonje Stojanović iz Odseka za projekte Narodne kancelarije predsednika Republike. Zato su u kancelariji pokrenuli projekat „Domaći zadatak za sve nas“, u martu 2007. godine, sa ciljem da pomognu školama i njihovim područnim odeljenjima u Srbiji u izgradnji toaleta. Od tada do danas, u 77 osnovnih škola u 47 opština širom Srbije napravljeni su sanitarni i mokri čvorovi. Donatorskim sredstvima koje je pri- kupila Narodna kancelarija predsednika Republike izgrađeni su i opremljeni toaleti u 25 područnih škola, a uz pomoć NIP-a u još 52 školska objekta, među kojima su i matične škole i gimnazija u Ćupriji. Što se samog Beograda tiče, tu je situacija manje alarmantna jer od 280 škola ili 500 objekata, u većini postoje odgovarajući higijenski uslovi. Nešto kritičnija su prigradska naselja, poput škola u Lazarevcu i Obrenovcu, koje nemaju infrastrukturnu mrežu i imaju samo poljski WC. Ali, one su, kako tvrdi sekretar za obrazovanje Vladimir Todić, područne škole, pa ne čudi što uslovi nisu odgovarajući. Zato neće biti teško postići da u Beogradu i okolini 95 odsto školskih klozeta bude u funkciji do kraja 2009. godine, kako su planirali u Gradskom sekre- tarijatu. Još nije poznato koliko će novca iz Gradskog budžeta biti izdvojeno za to“. 9 www.novosti.rs/vesti/naslovna/drustvo/aktuelno/290.htlm:461634-Penali-od-Svetske-banke-zbog-škol- skih-klozeta 10 www.rs.n1info.com/vesti/a534395/Sarcevic-Toaleti-u-skolama-dovedeni-u-red

240 | Povezujemo tačke Ne treba, naravno, podsećati da su u Srbiji već decenijama na snazi normativi i standardi za projektovanje školskih objekata. Poslednja verzija normativa je iz 1990. godine i ne treba sumnjati da su postavljeni vrlo visoki standardi u projek- tovanju i građenju školskih objekata. Jedini problem je što normativi ne obavezuju na rekonstrukciju zatečenog školskog fonda, niti se pak odnose na obavezu održa- vanja kvaliteta izgrađenog fonda. U okviru dimenzije o dostupnosti kvalitetnog obrazovanja, treba pomenuti i rad osnovnih (i srednjih) škola u smenama. Rad u dve, a u nekim gradskim školama i u tri smene, čest je način organizovanja nastave u velikom broju osnovnih škola u gradskim naseljima, ali i u rubnim zonama gradova, sa intenzivnom stambenom izgradnjom. Ova tema se potiskuje i ne pominje u izveštajima o uslovima osnovnog obrazovanja u Republici, ali ni u odgovarajućim strategijama. Podaci o radu škola u smenama gotovo uopšte se ne prate, što bi bilo nužno budući da je uskla- đivanje radnog vremena osnovne škole i (zaposlenih) roditelja jedan od uslova za bezbedno odrastanje i zaštitu dece.11 Takođe, ne postoje ni podaci o broju dece obuhvaćene celodnevnom nastavom ili produženim boravkom. U Strategiji razvoja obrazovanja u Republici Srbiji do 2020. godine rad škola u jednoj smeni se pominje kao element kvaliteta obrazovnog procesa (“(6) Uvođenje jednosmenskog rada u školama (kad god uslovi to dozvoljavaju ...”) (str. 43)12 Jedan od strateških ciljeva u osnovom/obaveznom obrazovanju u Srbiji morao bi da bude širenje celodnevne nastave i produženog boravka za zainteresovanu decu, sa odgovaraju- ćim formama finansijske participacije roditelja. U poslednjoj deceniji u Srbiji su realizovani ili su u toku realizacije nekoliko projekata u cilju unapređenja obrazovanja koji se finansiraju iz IPA fondova. “Obra- zovanje za sve” 2010–2012. godine (obuka za uvođenje pedagoških asistenata); “Razvoj predškolskog vaspitanja u Srbiji – IMPRES”, 2010-2014. godine (prošire-

11 Samo u nekoliko evropskih država javne škole rade u dve smene (Portugal, Grčka, Turska), a postoje brojni programi sa ciljem smanjenja dvosmene nastave (Attica School PPP, na primer) koje mahom finansijski po- dupire Evropska investiciona banka. Prema nalazima studije Double-shift schooling, Marka Braya (UNESCO, 2008), ovaj način školovanja karakterističan je za siromašne zemlje (poor countries), ali i neke ekonomski prosperitetne države, kao što je Brazil, na primer. Zajedničko ovim zemljama je visok natalitet i skorije uvođenje obaveznog osnovnog obrazovanja. 12 U Strategiji razvoja predškolskog i osnovnog obrazovanja u Srbiji 2005 do 2010. godine, teme radnog vremena i režima rada osnovnih škola u smenama, kao i širenje celodnevne nastave i produženog boravka u kontekstu usklađivanja radnog vremena roditelja i škole se ne pominju, već se celodnevna nastava i produ- ženi boravak pominju sporadično i u drugom kontekstu. Razvijanje vaspitne funkcije škole se konkretizuje kao “Podsticanje i koordiniranje razvoja socijalne funkcije škole”, i kao jedna od mogućih mera navodi se “efikasno organizovanje produženog boravka učenika i/ili celodnevne nastave za učenike prvog ciklusa...”. U okviru Aktivnosti koja se odnosi na “Stvaranje škole kao prijatnog mesta, ambijenta za učenje i razvoj dece”, kao konkretna aktivnost navodi se “Iniciranje određivanja optimalnih standarda za otvaranje novih odelenja u osnovnoj školi (redovnih odelenja, kombinovanih odelenja, celodnevne nastave i produženog boravka)”. (Strategija razvoja predškolskog i osnovnog obrazovanja u Srbiji od 2005. do 2010. godine. Sektor za predš- kolsko vaspitanje i obrazovanje. Beograd, maj 2005).

Connecting the Dots | 241 nje mreže predkolskih ustanova u Srbiji u 15 opština); “Kvalitetno obrazovanje za sve”, 2019–2022. godina. Strategija razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine nastoji na “harmonizaciji sistema obrazovanja u Republici Srbiji sa evropskim prostorom obrazovanja” (str.2). Strateška opredeljenja koja je trebalo ispuniti do 2020. godine, između ostalog po- stulirala su sledeće: (1) Obuhvat dece od 6 meseci do tri godine obuhvatiće 30% tog uzrasta, za svu decu od 4 do 5,5 godina obezbeđeno je besplatno korišćenje skraćenih (poludnevih) vaspitno-obrazovnih prgrama u toku jedne školske godine, a za decu 5,5 do 6,5 godina ostvaren je potpuni obuhvat kroz celodnevne i polud- nevne oblike pripremnog predškolskog programa; (2). Sva deca zakonom predivđe- nog školskog uzrasta (minimalno 98% generacije) (...) obuhvaćena su kvalitetnim osnovnim obrazovanjem i vaspitanjem iz kojeg osipanje nije veće od 5% (osnovnu školu završava 93% generacije13); (3) Minimalno 95% onih koji su završili osnovnu školu (88% generacije) upisuje neku od srednjih škola. (..) (4) Četvorogodišnje srednje stručne škole završava minimalno 95% upisanih (37% generacije), isto toliko i gimnazije (37 generacije). (5) (...) Ukupno upisuje ustanove visokog obrazovanja najmanje 50%, a najverovatnije 66% generacije. (str. 9)

Prostorna dostupnost (saobraćajna povezanost) škola

Druga dimenzija, indirektno povezana sa prvom, jeste prostorna dostupnost, odnosno mogućnost da učenik/student dođe do škole/fakulteta, da se škola nalazi na razumnoj fizičkoj/prostornoj udaljenosti, odnosno da postoji komplementar- na ustanova (učenički i studentski dom) u kome će učenik stanovati dok traje nastava, ako nema drugi, ekonomski i socijalno održiv način stanovanja. U Srbiji se još uvek mogu čuti (i videti) reportaže o učenicima osnovnih škola koja dnevno pešače više od deset kilometara do škole ili čiji dolazak u školu zavisi od mogućnosti roditelja, komšija ili dobronamernog učitelja da ih kolima preve- ze do škole i vrati kući posle nastave. Problem prostorne dostupnosti obaveznog obrazovanja, naročito osnovnih škola čiji su učenici premladi za domski smeštaj, prisutan je u svim područjima sa niskim gustinama naseljenosti, malim ruralnim naseljima i sa malim brojem učenika. Da bi se takvi problemi rešili, organizuju se

13 ’’... ne samo na nacionalnom nivou već i za kategorije dece iz osetljivih grupa (seoska, romska, siromašna deca, i deca sa invaliditetom i smetnjama u razvoju’’ (str. 29 Startegije)

242 | Povezujemo tačke tzv. mobilne nastavne forme – mobilne učionice, mobilni timovi učitelja i nastavnika i sl, koji dolaze u takva naselja, prema utvrđenom rasporedu i organizuju/ dopunjavaju nastavu u lokalnoj školi. U Srbiji se slabo koriste sredstva za una- pređenje kvaliteta nastave u područnim (mahom četvororazrednim) osnovnim školama, kao što su pokretne učionice/autobusi, mobilni nastavnički timovi, pokretne biblioteke/bibliobusi i sl. kojima se bitno mogu poboljšati uslovi i kvalitet obaveznog obrazovanja u malim područnim školama u rubnim zonama gradova i seoskim naseljima. Treba imati na umu da je rad četvororazrednih škola, s jedne strane skup, a sa druge, često izrazito podstandardan. Budući da je osnovni problem u organizovanju rada ovih škola mali broj učenika, rešenje se može tra- žiti: a) u uvođenju specijalizovanog đačkog prevoza do škole u susednom naselju, ili u b) poboljšanju kvaliteta nastave primenom mobilnih nastavničkih timova, mobilnih učionica. Rešenje pod b) je funkcionalnije za lokalnu zajednicu, jer se zadržava škola kao važna socijalna i kulturna ustanova, ali je to rešenje i sporno zbog visokih troškova. Aktiviranje prostora osnovnih škola omogućavanjem da se škola koristi i za druge vrste kompatibilnih aktivnosti od interesa za unapređenje socijalnog i kulturnog života u naselju jedan je od načina da se prikupe finansijska sredstva za uređenje i poboljšanje prostora škole i njegovo odgovarajuće funkcionisanje. To je naročito značajno za manja naselja i područja sa manjim brojem stanovnika, kao i za područja sa deficitom prostora/objekata za organizovanje drugih usluga (predškolska zaštita dece, dnevni boravak za stare, aktivnosti organizacija civilnog društva, prostori za okupljanje omladine, prostori za gostovanje i kulturne aktivnosti i sl.). Povećanje dostupnosti i kvaliteta obrazovanja u starijim razredima (5–8) osnovne škole moguće je ostvariti i otvaranjem internata u okviru osnovnih škola u opštinskim centrima, za decu iz udaljenijih naselja koja ne žive na prihvatljivoj dnevnoj distanci od matične osnovne škole, i sl. Važeći zakon u članu 27 kaže da ‘’škola može da obezbeđuje smeštaj i ishranu učenika (škola sa domom)’’, ali je ta odredba isključivo fakultativna. Opredeljenje za neku od ponuđenih varijanti (ili na neku treću) zavisi od stava vladajućih elita prema statusu područja koja se demografski prazne i postaju ‘’demografske pustinje’’. Problem prostorne (saobraćajne) dostupnosti ustanova obrazovanja naglašen je i u Posebnom izveštaju Zaštitnika građana Inkluzivno obrazovanje – Usluge dodatne podrške deci i učenicima u obrazovanju (Beograd, oktobar, 2018). Zaštitnik građana podseća da je novi Zakon o obrazovanju iz 2009. godine doneo u Republici Srbiji „ko- renitu promenu“ jer je obavezao da „pravo na obrazovanje pripada svakom detetu“, odnosno da se u novom zakonu „ne postavljaju medicinski, zdravstveni, psihološki ili drugi uslovi obrazovanja“. (str.3). U Izveštaju stoji: „Deci koja žive u udaljenim krajevima nisu obezbeđene usluge podrške u punoj meri, koje bi obezbedile puno

Connecting the Dots | 243 uključivanje dece u nastavne, van nastavne i aktivnosti u zajednici i vršnjačkoj grupi. U najvećem broju slučajeva, jedini oblik podrške je finansijska naknada troškova prevoza koja često nije dovoljna da obezbedi adekvatan prevoz dece do i od škole na način koji će omogućiti njihovo puno uključivanje u zajednicu. Naknade često ne uvažavaju realne troškove prevoza dece, već se određuju u visini cene javnog prevoza čak i tamo gde javni prevoz nije organizovan. Deci nisu na raspolaganju usluge koje omogućavaju njihovo puno uključivanje u zajednicu uz odgovarajuće organizovan prevot koji uvažava vremenske i druge potrebe ove dece“. (str.8).

Obuhvat kontengenta

Treća dimenzija je obuhvat generacijskog kontingenta odnosno procenat mladih upisanih u osnovne i srednje škole i fakultete, kao i temu ranog napuštanja školo- vanja, odnosno nezavršavanja upisanog stepena obrazovanja.

Predškolsko obrazovanje. Obezbeđivanje dostupnog i kvalitetnog predškolskog vaspitanja i obrazovanja za svu decu, a posebno za decu iz osetljivih društvenih grupa je jedan od prioriteta u dokumentu “Okvir za kvalitetno predškolsko vaspitanje i obrazovanje” (Proposals for key principles of a Quality Framework for Early Childhood Education and care Report – Report of the Working Group on Early Chilhood Education and Care under the auspices of the European Commission. https://ec.europa.eu/assets/ eac/education/policy/strategic-framework/archive/documents/ecec-quality-fra- mework_en.pdf), koji je pripremila radna grupa Odeljenja za obrazovanje Evrop- ske komisije, a Komisija ga je usvojila u novembru 2017. godine (Council Re- commendation on High-Quality Early Childhood Education and Care Systems). Dokument je 2019. godine ažuriran u skladu sa Evropskim stubom socijalnih prava, u kome se u principu br. 11 kaže da deca imaju pravo na dostupno i kvalitetno rano obrazovanje i brigu, kao i na zaštitu od siromaštva. Predškolsko vaspitanje i obrazovanje integralni je deo sistema obrazovanja u Sr- biji. Tokom poslednjih nekoliko godina realizovani su projekti zahvaljujući finansijskoj podršci Evropske Unije (projekat „Obrazovanje za sve“, 2012–2014 iz IPA fonda; projekat “Razvoj predškolskog vaspitanja u Srbiji – IMPRES”, 2010–2014;

244 | Povezujemo tačke u toku je realizacija projekta “Kvalitetno obrazovanje za sve” – Quality Education for All, Serbia”, 2019 – 2022). U Strategiji razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine, kao glavni izazov naveden je nedovoljan obuhvat dece predškolskim vaspitanjem i obrazovanjem, odnosno nedovoljni kapaciteti/nerazvijena mreža, potom nizak nivo diverzifikovano- sti programa i usluga predškolskog vaspitanja i obrazovanja, kao i nizak obuhvat dece iz marginalizovanih grupa (deca na selu, deca iz siromašnih porodica, deca iz romske etničke grupe, deca sa invaliditetom i smetnjama u razvoju). Kao po- drška ovom cilju donet je 2013. godine Pravilnik o vrstama, načinu ostvarivanja i finansiranja posebnih, specijalizovanih programa i drugih oblika rada i usluga koje ostvaruje predškolska ustanova (Službeni glasnik RS, br. 26/2013), u kome se kao posebni programi navode “Putujući vrtić”, “Putujući vaspitač”, “Porodične jasle” i “Porodični vrtić”. Nismo mogli da nađemo podatke o obimu ostvarenja ovih posebnih programa. Sistem predškolskog vaspitanja i obrazovanja u Srbiji (podaci su za 2018/2019 godinu) čine 162 ustanove sa 2.842 objekta u javnom vlasništvu (osnivač je lokalna samouprava) i 283 privatne ustanove sa 378 objekata. U Srbiji je u poslednjih desetak godina značajno povećan broj dece upisane u predškolske ustanove, a taj rast je većim delom ostvaren povećanjem upisa u privatne ustanove i to, po pravilu, u većim gradovima u kojima su privatni vrtići uključeni u sistem subvencija (Beograd, Novi Sad, Niš, Kragujevac). U periodu 2015 – 2018. godina, u Beogradu je, na primer, broj dece upisane u privatne ustanove povećan za preko 10.000.

Tabela 1: Povećanje upisa dece u predškolske ustanove u periodu 2015-2018.

REGION UPIS DECE U PREDŠKOLSKE USTANOVE

Region državne ustanove – smanjenje za oko 3% (sa 58.033 na 56.264) Beograd privatne ustanove – porast za oko 216% (sa 4.911 na 15.545)

Region državne ustanove – porast za oko 3% (sa 55.238 na 56.995, tj. za 1.757 dece) Vojvodina privatne ustanove – porast za 80% (sa 1.815 na 3.251 tj. za 1.436 dece)

Region Šumadije državne ustanove – porast za 5% (sa 46.722 na 48.770, tj. za 2.050 dece) i Zapadne Srbije privatne ustanove – 15 puta veći broj (sa 164 na 2.567 tj. za 2.403 dece)

Region Južne državne ustanove – porast za 7% (sa 32.720 na 34.779, tj. 2.059 dece) i Istočne Srbije privatne ustanove – porast za 107% (sa 189 na 396 tj. za 207 dece)

Autor tabele: Vesna Jokić, Studija Javne službe i socijalni razvoj. Prostorni plan Republike Srbije 2021–2035. Beograd, IAUS, 2020. Radna verzija.

Connecting the Dots | 245 U periodu od 2011. do 2018. godine, broj dece upisane u predškolske ustanove u Srbiji povećao se sa 46,3% na 55,9% kontingenta. Evidentne su velike regionalne razlike. Najveći obuhvat, znatno iznad republičkog proseka, jeste u Regionu Beograd (65,9%), a znatno je niži u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije (49,9%) i Regionu Južne i Istočne Srbije (47,1%). U sedam opština procenat dece upisane u predškolsku ustanovu je ispod 30% kontingenta – Novi Pazar, Tutin, Žitorađa, Merošina, Doljevac, Gadžin Han i Preševo. Raspoloživi kapaciteti predškolskih ustanova ne zadovoljavaju potrebe. To se može pokazati indikatorom o broju “upisane dece preko kapaciteta” i “broju dece koja nisu primljena zbog popunjenosti kapaciteta” (izvor DevInfo baza). U periodu 2011–2018. godina, procenat dece upisane preko kapaciteta u odnosu na broj upisane dece povećao se sa 2,1% na 5,6% (u gradskim naseljima sa 2,4% na 6,2%, a u ostalim naseljima sa 1,2% na 3,2%). U istom periodu, broj dece koja nisu primljena zbog popunjenosti kapaciteta povećan je sa 2,7% na 3,1% (u gradskim naseljima sa 3,1% na 3,5%, a u ostalim sa 1,2% na 1,3%). I pored toga što je smanjen ukupan broj dece predškolskog uzrasta, kapaciteti predškolskih ustanova su još uvek nedovoljni u odnosu na potrebe roditelja. To je najizraženije u regionima Šumadije i Zapadne Srbije i Južne i Istočne Srbije. U Regionu Južne i Istočne Sr- bije, broj dece upisane preko kapaciteta povećan je sa 2,3% na 7,8%, a broj dece koja nisu primljena zbog popunjenosti ustanove povećan je sa 2,7% na 9,8% (sa 821 na 3.438 dece). Istovremeno, u posmatranom periodu u ovom regionu broj dece uzrasta do sedam godina smanjen je za oko 5%, a broj ustanova predškolskog vaspitanja i obrazovanja povećan je za svega 2% (najmanje u celoj Srbiji). Treba imati u vidu da je Region Južne i Istočne Srbije područje sa visokim stopama rizika od siromaštva (33% u 2014. godini – Mapa siromaštva u Srbiji, 2018), te da su i socijalni i ekonomski razlozi (besplatan ili subvencionisan boravak, obezbeđenje redovne ishrane tokom boravka u ustanovi, zagrevane prostorije i dr.) važan mo- tiv za roditelje kada nastoje da upišu svoju decu u obdanište14. Pravilnik o bližim uslovima za utvrđivanje prioriteta za upis dece u predškolsku ustanovu (Službeni glasnik RS, 44/2011) olakšao je upis dece iz društveno osetljivih grupa15.

14 U periodu 2011–2018. godine, u 22 opštine povećano je učešće dece čiji boravak u obdaništu roditelji ne plaćaju (u Bosilegradu sa 6,1% na 72,6%, Žitorađi sa 9,4% na 67,7%, Babušnici sa 21,4% na 71,4%, u Petrovcu na Mlavi sa 2,8% na 50,8%, u Pirotu sa 5,5% na 49,4%, Velikom Gradištu sa 9,4% na 45,6%, itd.). I u drugim regionima zabeležen je rast broja opština u kojima je povećan broj dece koja ne plaćaju boravak u vrtiću – u Vojvodini 22 opštine, u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije 12 opština i u Beogradskom regionu 7 opština. 15 (1) Deca žrtve nasilja u porodici; (2) Deca iz porodica koje koriste neki oblik socijalne zaštite i deca bez roditeljskog staranja; (3) Deca samohranih roditelja; (4) Deca iz socijalno nestimulativnih sredina; (5) Deca sa smetnjama u psihofizičkom razvoju; (6) Deca teško obolelih roditelja; (7) Deca čiji su roditelji ratni vojni invalidi ili imaju status raseljenog ili prognanog lica; (8) deca predložena od strane Centra za socijalni rad; (9) Deca iz sredina u kojima je usled porodičnih i drugih životnih okolnosti ugroženo zdravlje, bezbednost i razvoj.

246 | Povezujemo tačke U Godišnjem izveštaju (za 2018) o realizaciji Akcionog plana za sprovođenje Strate- gije razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine, pored navođenja pozitivnih tren- dova i ostvarenih rezultata, ukazuje se na dve negativne pojave: (1) Postoje zna- čajne razlike između opština u pogledu obuhvata dece predškolskim vaspitanjem i obrazovanjem. Razvijenije (čitaj: bogatije) opštine češće imaju veću stopu upisa od manje bogatih i naročito siromašnih opština; i (2) Deca iz romskih naselja (enklava) su u najvećoj meri isključena iz sistema predškolskih ustanova. (str. 33) Očekuje se da će povećanje obuhvata dece predškolskim vaspitanjem i obrazovanjem i veća pravednost tog obuhvata biti podstaknuta projektom “Inkluzivno predškolsko vaspitanje i obrazovanje u Srbiji”, započetog 2018. godine, a rok završetka je decembar 2022. godine. Projekat realizuje Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, a finansira se sredstvima zajma Međunarodne banke za obnovu i razvoj (http:// www.mpn.gov.rs/o-projektu/). Cilj Projekta je unapređenje dostupnosti, kvaliteta i pravednosti predškolskog vaspitanja i obrazovanja za svako dete od rođenja do 6,5 godina, a naročito za decu iz socijalno i ekonomski ugroženih društvenih grupa. Treba skrenuti pažnju na stavove iz posebnog izveštaja Zaštitnika građana Inklu- zivno obrazovanje, Usluge dodatne podrške deci i učenicima u obrazovanju, iz 2018. godine. U Izveštaju se, između ostalog sugeriše da je “potrebno da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja i jedinice lokalne samouprave u većoj meri prate primenu mera i upis dece iz osetljivih društvenih grupa u ustanove predš- kolskog vaspitanja i obrazovanja” (str. 14) Pored toga ukazuje se da je članom 189 Zakona o osnovama sistema vaspitanja i obrazovanja “da jednica lokalne samouprave obezbeđuje sredstva za predškolsko vaspitanje i obrazovanja u iznosu do 80 posto, umesto, kako je ranijim propisima bilo predviđemo – od 80 posto, predš- kolsko vaspitanje i obrazovanje je u najvećoj meri postalo zavisno od ekonomske snage porodice, čime je snižen dostignuti standard u ostvarivanju prava dece na obrazovanje i vaspitanje”. (str. 22). Ovome treba dodati i potpunu zavisnost od ekonomske snage lokalne samouprave koja obezbeđuje subvencije za boravak dece u predškolskim ustanovama, o čemu je već dat komentar.

Osnovno (obavezno) obrazovanje U Srbiji postoje dva tipa osnovnih škola. Jedan su matične osmorazredne osnovne škole, u koje je školske 2018/2019. bilo upisano 472.748 učenika, odnosno 89,5% ukupnog broja učenika. Drugi tip su područne (po pravilu četvororazred- ne, mada ima i osmorazrednih) osnovne škole u koje je te školske godine bilo upisano 55.086 učenika, ili 10,5%. (Svi podaci o osnovnim školama i učenicima uzeti su iz baze DevInfo Republičkog zavoda za statistiku). Pored ovih, postoje i škole za decu sa posebnim potrebama.

Connecting the Dots | 247 U periodu 2011–2018 godina, broj objekata matičnih škola neznatno je povećan (sa 1.113 na 1.132), najvećim delom u gradskim naseljima (16 objekata) i 3 objekta u ostalim, gotovo sigurno, prigradskim naseljima. Najviše novootvorenih matičnih škola je u Regionu Beograda (osam) i u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije (tri). U istom periodu, broj područnih (četvororazrednih) osnovnih škola je smanjen za 7,1% (sa 2.354 na 2.187). U kategoriji gradska naselja ugašena je jedna područna škola, dok je u kategoriji ostala naselja ugašeno 166 područnih škola. Broj područ- nih osnovnih škola smanjen je u Regionu Vojvodine za 3,9% (sa 188 na 184), Re- gionu Beograda za 5,3% (sa 120 na 118), u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije za 6,1% (sa 1.084 na 1.017), a u Regionu Južne i Istočne Srbije za 8,1% (sa 962 na 874). U istom vremenskom periodu (2011–2018) broj učenika u osnovnim školama smanjen je i u matičnim (za 5,5%, odnosno sa 500.476 na 472.748) i u područnim ško- lama (za 23,1%, odnosno sa 71.623 na 55.086). Razlike po regionima su velike. U Regionu Beograd broj učenika u matičnim osnovnim školama je povećan za 8,7%, a u područnim smanjen za 20,4%. Odgovarajući procenti u Južnoj i Istočnoj Srbiji – regionu sa najvećim smanjenjem broja učenika su 14,0% i 27,7%. (Grafikon 2)

Grafikon 2: Matične i područne škole i broj učenika školske 2018/19 godine (u %)

Autor grafikona: Vesna Jokić, Studija Javne službe i socijalni razvoj. Prostorni plan Republike Srbije 2021 – 2035. Beograd, IAUS, 2020. Radna verzija.

U gotovo svim opštinama u Srbiji smanjen je broj učenika u posmatranom periodu. Jedine opštine u kojima nije smanjen broj učenika u periodu 2011–2018. godine su deset opština u regionu Beograd, u Novom Sadu, i samo u dve opštine van ovih urbanih centara – u Tutinu i Novom Pazaru. Smanjenje broja učenika može biti posledica većeg broja faktora: niske stope rađanja, starenje stanovništva, migracije iz seoskih i manjih gradskih naselja, odseljavanje iz Srbije i dr.

248 | Povezujemo tačke Jedna od tema povezana sa obuhvatom kontingenta obaveznim obrazovanjem je stopa odustajanja od školovanja u (osnovnim) školama. Prema zvaničnim podacima, u periodu 2011–2018. godine, na nivou Republike stopa odustajanja je smanjena sa 0,9% na 0,4%, jednako kod dečaka i devojčica. Po regionima procenti su sledeći: Region Beograda – sa 0,9% na 0,6%; u Regionu Vojvodine je povećana sa 0,6% na 0,8%; u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije je opala sa 0,5% na 0,2%; u Regionu Južne i Istočne Srbije je opala sa 1,8% na 0,4%16. U Strategiji razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine, nalazimo podatak da je u selima ulazno osipanje u periodu 2005–2009 godina palo sa 81,2% na 77,4%, kao i tvrdnju da je “stopa osipanja u toku osnovnog školovanja visoka, iako ne postoji tačan i precizan podatak o tome”. U tome se posebno naglašava da postoji trend osipanja dece iz osetljivih grupa, pre svega seoske i romske dece. U Strategiji se navodi podatak iz MICS iz 2010. godine, da se u romskim enkla- vama (“segregisanim naseljima”) u osnovno obrazovanje upisivalo 78% dece, a osnovnu školu završavalo tek 34%. Nepouzdanost podataka o napuštanju školovanja potvrđuje se i u Godišnjem izve- štaju o realizaciji Akcionog plana za sprovođenje Strategije razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine, u kome se kaže da na osnovu podataka RZS može da se zaključi: (1) da je obuhvat osnovnim obrazovanjem i vaspitanjem u Srbiji skoro potpun (u školskoj 2016/2017. godini bio je 97,9% zakonom predviđenog školskog uzrasta), (2) da se osipanje kreće u prihvatljivom rasponu do 5% od generacije, ali se dodaje da ‘’Metodologija izračunavanja broja odustajanja nije optimalna (razlika u broju učenika na početku i na kraju školske godine), niti su prakse prijavljivanja broja učenika od strane ustanova sasvim pouzdane, tako da nije raspoloživ sasvim validan podatak o stopi osipanja iz sistema osnovnog obrazovanja i vaspitanja’’ (str. 35). U nastavku pasusa, dodaje se da se prema rezultatima studije MIKS 2014, 15% dece iz romskih naselja osnovnoškolskog uzrasta nalazi van sistema obrazovanja (Republički zavod za statistiku i UNICEF, 2014; Istraživanje višestrukih pokazatelja položaja žena i dece u Srbiji 2014. i Istraživanje višestrukih pokazatelja položaja žena i dece u romskim naseljima u Srbiji 2014, Konačni izveštaj. Beograd). Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade republike Srbije ukazuje da se problem ranog napuštanja školovanja i osipanja dece iz sistema obrazovanja posmatra samo kao problem učenika i njegovih roditelja, a ne kao društveni problem u čije rešavanje treba da budu uključeni različiti akteri, kako na nacio-

16 Ima razloga da se upitamo o pouzdanosti ovih podataka jer u tabeli iz koje smo uzeli ove podatke nalazimo podatak da je u opštini Beočin 2012. godine stopa odustajanja bila 12,5% a 2018. godine nula procenata, u opštini Kladovo 20,7% odnosno 2,1% šest godina kasnije, u opštini Negotin 25,3% odnosno 1,6%, u opštini Sokobanja 22,8% odnosno 0,6%, u opštini Boljevac 23,0% odnosno 1,4%.

Connecting the Dots | 249 nalnom, tako i na lokalnom nivou. Posledice ranog napuštanja školovanja vidljive su na: individualnom planu – nesiguran i apatičan pojedinac kome je smanjena mogućnost zapošljavanja i koji živi od socijalne pomoći i na društvenim margi- nama; na društvenom planu – nizak obrazovni nivo stanovništva, visoka stopa nezaposlenosti na nacionalnom i lokalnom nivou, velika izdvajanja budžeta za socijalna davanja, porast prestupničkog ponašanja, i na ekonomskom planu – slab privredni napredak i rast ekonomije. Jedan od ciljeva Evropske unije (Evropa 2020) je da udeo onih koji prerano napuštaju školovanje treba da bude ispod 10%, a najmanje 40% mladih treba da ima stečeno tercijarno obrazovanje. (Stop na- puštanju školovanja. Tim za socijalno uključivanja i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije, Beograd, 2016. (http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/ uploads/2014/10/Okvir-za-pracenje-inkluzivnog-obrazovanja-u-Srbiji.pdf;) U izveštaju se naglašava da deci iz osetljivih kategorija nije jednako dostupno obrazovanje, da negativni socijalni i ekonomski faktori izrazito utiču na njihovo napuštanje školovanja, što dalje povećava dubinu i oštrinu siromaštva na selu u odnosu na grad, povećava regionalne neravnomernosti i pojačava trend poveća- nja socijalne isključenosti u Srbiji, što je u raskoraku sa evropskim standardima i trendovima. Borba protiv siromaštva i socijalne isključenosti predstavlja ključ- nu komponentu socijalne politike država članica EU i jedan od ciljeva strategije Evropa 2020. U Izveštaju se kaže da u Srbiji nisu dovoljno razvijene preventivne mere i mehanizmi podrške deci iz osetljivih kategorija kako bi se sprečilo njihovo napuštanje škole. Ukratko, postoji problem s dostupnošću i pravednošću osnovnog obrazovanja, a to postaje izvor za generisanje socijalne isključenosti.

Srednje obrazovanje Koliko mladih u Srbiji ne nastavlja školovanje nakon završetka osnovne škole? Prema podacima Popisa 2011. godine, udeo stanovništva starosti 18–24 godine sa najviše završenom osnovnom školom iznosio je 16,9% (u gradskim naseljima 14,4% i ostalim naseljima 20,6%). Drugim rečima, više od šestine mladih nije nastavilo školovanje u srednjoj školi. U Regionu Beograda ove vrednosti su iznosile 13,7% (gradska 12,9% i ostala naselja 20,6%), a slične vrednosti su zabeležene i u ostalim regionima. Razlike su značajno velike na nivou opština. U opštinama Tutin, Veliko Gradište, Žabari, Malo Crniće i Petrovac na Mlavi, preko 30% građana starosti 18–24 godine nije nastavilo školovanje u srednjoj školi. U opštinama Kovačica, Bač, Bačka Palanka, Sjenica, Mionica, Osečina, Bogatić, Despotovac, Varvarin, Novi Pazar, Negotin, Golubac. Žagubica, Kuče- vo i Boljevac taj procenat se kreće od 25 do 30.

250 | Povezujemo tačke U različitim izvorima nalazimo različite podatke o obuhvatu kontingenta upisanog u srednje škole. U Godišnjem izveštaju o realizaciji Akcionog plana za spro- vođenja Strategije razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine, navode se podaci RZS prema kojima je obuhvat srednjim obrazovanjem u školskoj 2016/2017. godini iznosio skoro 90% u odnosu na 85,6% u 2011/2012. školskoj godini. U istom Izveštaju se navodi podatak iz studije MIKS (2014) da je srednju školu pohađa- lo 22% dece iz romskih naselja uzrasta za srednju školu. Velike su regionalne razlike u obuhvatu mladih srednjim obrazovanjem. Samo u Regionu Beograda obuhvat je veći od 100%, što je nesumnjivo posledica raspolo- živih kapaciteta u učeničkim domovima. U regionima Vojvodine i Južne i Istočne Srbije obuhvat je bio 2018. godine ispod republičkog proseka (85,0% i 82,7%). U periodu 2011-2018. godina, broj učenika u srednjim školama smanjen je za 11,0%, (sa 283.173 na 252.079). Broj učenika srednjih škola opada u svim regionima: u Beogradskom za 6,5% (sa 65.999 na 61.726), u Regionu Vojvodine za 12,3% (sa 72.943 na 63.698), u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije za 9,8% (sa 81.127 na 73.206) i u Regionu Južne i Istočne Srbije za 15,7% (sa 63.104 na 53.179). Tenden- cija stalnog opadanja broja učenika navodi se i u Analizi uzroka smanjenja broja dece upisane u predškolske ustanove, osnovne i srednje škole na teritoriji Auto- nomne pokrajine Vojvodine (Novi Sad, januar 2016, str. 16): „Iz godine u godinu primećena je tendencija stalnog opadanja broja učenika, smanjivao se broj upisanih učenika u prvi razred srednje škole, ukupan broj učenika u srednjim školama, kao i broj učenika jedne generacije pri prelasku u naredne razrede“. (str. 16) U Strategiji razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine navedeno je da je po ukupnim kapacitetima mreža škola namenjena srednjoškolskom obrazovanju dovoljno razvijena, ali sistem nije pravičan, geografski raspored srednjih škola ne omoguća- va jednaku dostupnost škola mladima iz svih opština. Manje opštine iz nerazvijenih područja po pravilu imaju srednje škole samo jedne vrste pa učenici nemaju mogućnost izbora. U tome su najviše pogođena deca iz osetljivih grupa koja i pored svojih sposobnosti često nemaju mogućnost da se obrazuju u gimnazijama i umetničkim školama, najčešće zbog lošeg socijalnog statusa porodice koja ne može detetu da plaća troškove školovanja van mesta stanovanja (prevoz ili stanovanje u drugom mestu), a uz to školovanje ne vodi direktno zaposlenju, dugo traje, traži ulaganja“ (Strategija, str. 52) Polovinom marta 2018. godine doneta je Uredba o kriterijumima za donošenje akta o mreži srednjih škola. Utvrđeno je devet kriterijuma: ekonomski, kriterijum jedna- kopravnosti, dostupnosti, organzacioni, statusni, demografski, geografski, kulturo- loški i kriterijum optimizacije. U istom dokumentu se navodi da se u narednih 15 godina očekuje dalji pad broja učenika u srednjem obrazovanju za oko 9000.

Connecting the Dots | 251 U školskoj 2018/19 godini, u ukupnom broju srednjih škola u Srbiji (506), privatnih je bilo 52 (oko 10%). Najviše privatnih škola je u Regionu Beograda (23) i regionu Vojvodine (21). Privatne škole u Beogradskom regionu čine oko 21% od ukupnog broja srednjih škola u ovom regionu (106), a pohađa ih oko 6% svih srednjoškolaca. U Regionu Vojvodine privatne srednje škole čine oko 15% mreže srednjoškolskih ustanova, a pohađa ih svega 2% srednjoškolaca ovog regiona. U Regionu Šumadija i Zapadna Srbija radi sedam privatnih srednjih škola sa 184 učenika (5% srednjoškolaca), a u Regionu Južna i Istočna Srbija radi samo jedna privatna srednja škola, u gradu Nišu sa 278 učenika. Stopa odustajanja od školovanja u srednjem obrazovanju je, prema podacima iz DevInfo baze, niska i relativno stabilna. U periodu 2011–2018 na nivou Republike iznosi 1,4%. U Regionu Beograda je smanjena sa 1,7% na 1,4%; u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije sa 1,3% na 1,1%, a u Regionu Južne i Istočne Srbije sa 1,4% na 1,3%. Jedino je povećana u Regionu Vojvodine sa 1,2% na 1,5%. Nije, međutim, sasvim jasno po kojoj formuli su računati ovi procenti. Kada se uporedi broj učenika upisanih u prvi razred srednje škole 2014. godine sa brojem učenika koji su završili srednju školu 2018. godine, razlika između ova dva broja trebalo bi da predstavlja broj osutih učenika tokom obrazovanja u srednjoj školi. Kada uradimo ovu računicu, dobijamo znatno veći broj upisanih učenika koji su napustili (koji nisu završili) srednju školu. Na nivou Republike taj procenat je 13,9%, a po regionima su uočljive manje oscilaci- je: Beograd – 15,9%, Vojvodina – 15,7%, Šumadija i Zapadna Srbija – 10,8%, Južna i Istočna Srbija – 13,5%. Razlike su mnogo veće kada podatke pratimo na nivou op- štine budući da se prelazak učenika iz škole u jednoj opštini u školu u drugoj opštini ne može pratiti na ovaj način pa se evidentira kao napuštanje školovanja, dok se na nivou regiona i države te promene potiru. Podaci o stopi završavanja srednje škole, se takođe mogu uzeti kao indikator na- puštanja školovanja. U periodu 2011–2018. godina, povećan je procenat upisanih učenika koji su završili srednju školu: u Republici sа 80,4% na 84,7%, u Regionu Beograda 93,5% i 93,1%, u Regionu Vojvodine 75,2% i 79,3%, u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije 80,9% i 86,6%, i u Regionu Južne i Istočne Srbije 75,2% i 80,7%. Bez obzira na povećanje broja učenika koji završavaju srednju školu, procenat učenika koji je ne završavaju je upozoravajuće visok (preko 15 procenata u Republici). Prema podacima iz Analize uzroka smanjenja broja dece upisanih u predškolske ustanove, osnovne i srednje škole na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvodine (Novi Sad, januar, 2016) školske 2011/2012, u Autonomnoj pokrajini Vojvodini, 12,9% učenika nije završilo započeto srednje obrazovanje (19,5% učenika u trogodišnjim školama i 11,5% u četvorogodišnjim) (str. 17). Najveće osipanje te školske godine bilo je u op- štinama Irig, Žabalj, Ada, Kovin, Kula i Novi Kneževac sa više od 20 procenata. Kao razlozi za osipanje broja učenika četvorogodišnjeg profila navedeni su: ponavljanje

252 | Povezujemo tačke razreda (41%), vaspitna zanemarenost (10%), odlazak u inostranstvo (8%), prelazak u školu van teritorije AP Vojvodine u neko drugo naselje u Srbiji (7%), materijalni uslovi (6%), neadekvatna saobraćajna povezanost (4%), nezainteresovanost za nastavak školovanja (4%), zdravstveni razlozi (3%), itd.

Više i visoko obrazovanje Prema podacima Popisa iz 2011. godine, u Srbiji je 24,8% stanovnika starosti 30 – 34 godine imalo visoko ili više obazovanje: u Regionu Beograda 38,3%, u Regionu Vojvodine 22,2%, Regionu Šumadije i Zapadne Srbije 17,5%, i u Regionu Južne i Istočne Srbije 19,5%. Posmatrano po opštinama, učešće više i visoko obra- zovanog stanovništva iznad republičkog proseka zabeleženo je u samo 14 opština (10 u Regionu Beograda) i u gradovima Novom Sadu, Nišu, Kragujevcu i Užicu. U 53 opštine učešće građana sa višim i visokim obrazovanjem bilo je dvostruko manje od republičkog proseka. Jedan od pet kvantitativnih ciljeva u strateškom dokumentu Evropska Unije “Evropa 2020– strategija za pametni, održivi i inkluzivni rast” je da do 2020. godine najmanje 40% građana starosti 30–34 godine ima diplomu visokoškolske ustanove. U Strategi- ji Razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine taj cilj je postavljen za 38,5% pripadnika tog starosnog kontingenta. U Godišnjem izveštaju o realizaciji Akcionog plana za sprovođenje Strategije razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine, nalazimo podatak da je stopa obuhvata visokim obrazovanje kontingenta 19 do 24 godine u školskoj 2016/2017. godini iznosila 54,2%, odnosno da je povećana za 10 procentnih poena u poređenju sa 2012. godinom, kada je usvojena Strategija (str. 38). U Izveštaju Tima za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije iz 2018 godine17 nalazimo sledeći podatak: „...visokim obrazovanjem je obu- hvaćeno 39% mladih uzrasta od 19 godina do 24 godine u 2016. godini. Obuhvat devojaka je značajno veći od obuhvata dečaka (12 procentnih poena). U istom Izveštaju stoji da “stanje u pogledu razvijenosti ljudskog kapitala u Republici Srbi- ji još uvek zaostaje za predviđenim projekcijama definisanim Strategijom razvoja obrazovanja, ali i sa ciljevima EU 2020. Procenat osoba starosti od 30 do 34 godine koje su završile visoko obrazovanje, kao i procenat odraslih od 25 do 64 godine koji učestvuju u obrazovanju i obuci značajno je niži u odnosu na zadate vrednosti, što

17 Treći Nacionalni izveštaj o socijalnom uključivanju i smanjenju siromaštva u Republici Srbiji. Pregled i stanje socijalne isključenosti i siromaštva za period 2014–2017. godine, sa prioritetima za naredni period. Beograd, 2018.

Connecting the Dots | 253 posledično doprinosi opštem nedostatku ključnih kompetencija i adekvatnih kvalifikacija radno sposobnog stanovništva, ograničavajući njihovu zapošljivost”. (str. 39) Visoko obrazovanje u Srbiji organizovano je okviru državnih univerziteta u Beo- gradu, Novom Sadu, Nišu, Kragujevcu i Novom Pazaru i Univerziteta umetnosti u Beogradu, kao i u sedam privatnih univerziteta (Union, Singidunum, Megatrend, Metropolitan, Privredna akademija, Union –Nikola Tesla i Еducons). U školskoj 2017/2018 godini, u Srbiji je radilo ukupno (državih i privatnih) 126 fakulteta i akademija i 55 visokih škola (Opštine i regioni u Republici Srbiji, RZS, Beograd, 2019)18. Nakon povećanja broja studenata u periodu 2011–2015. godine (sa 231.616 na 251.162, odnosno za 19.501 ili za oko 10%), u periodu 2015–2018 broj studenata je smanjen za 1.391. Razlike su znatno veće u broju novoupisanih studenata (na prvu godinu) – 2018. godine broj upisanih studenata (brucoša) bio je za oko 11,0% niži i poređenju sa 2011. godinom (za 3.976 studenata). U Regionu Beo- grada broj upisanih studenata je smanjen za oko 5,0%, u Regionu Vojvodine za oko 10,0%, u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije za oko 21,0% i u Regionu Južne i Istočne Srbije za oko 20,0%. Razlozi za smanjenje broja studenata su negativan prirodni priraštaj i populaci- ono pražnjenje pojedinih područja Srbije, ali i visoki troškovi studiranja, kao i mogućnost jednog broja mladih da studije nastave van Srbije. Školske 2018/2019. godine u Srbiji je bilo upisano ukupno 249.771 student/kinja, od toga 181.310 na državnim fakultetima (75,6%), 29.174 na privatnim fakultetima (11,7%), 34.567 na državnim visokim školama (13,8%), i 4.720 na visokim privatnim školama (1,9%). Sažeto, na državne fakultete i visoke škole bilo je upisano 89,4% od ukupnog broja upisanih studenata. Broj studentkinja (141.679–56,7%) je veći od broja mladića (108.092), a devojke u većem procentu i diplomiraju (59,1% diplomiranih su žene). Više od polovine upisanih studenata u Srbiji studira u Regionu Beograda (142.183 studenta ili 56,9%). Od ukupnog broja studenata upisanih na državne fakultete (181.310), u Regionu Beograda studira 56,1% (101.641 studenta), u Regionu Voj-

18 U Regionu Beograda nalazi se više od polovine (ukupno 71) fakulteta i akademija i oko 40% (23) visokih škola. U Regionu Vojvodine rade 24 fakulteta i 10 visokih škola (u Novom Sadu 17 fakulteta i 3 visoke škole, u Subotici 3 fakulteta i dve visoke škole, u Zrenjaninu i Sremskim Karlovcima po jedan fakultet i visoka škola, a po jedan fakultet imaju Pančevo i Sombor i po jednu visoku školu Vršac, Kikinda i Sremska Mitrovica). U Regionu Šumadije i Zapadne Srbije radi 15 fakulteta i 13 visokih škola (u Kragujevcu 6 fakulteta i jedna visoka škola, u Novom Pazaru dva fakulteta, u Čačku dva fakulteta i jedna visoka škola, po jedan fakultet i po jednu visoku školu imaju Valjevo i Užice, a Jagodina, Kraljevo i Vrnjačka Banja po jedan fakultet. Šabac i Kraljevo imaju po tri visoke škole, a Ćuprija i Trstenik po jednu). U Regionu Južne i Istočne Srbije radi 16 fakulteta i 9 visokih škola (u Nišu 12 fakulteta i jedna visoka škola; po jedan fakultet radi u Boru, Zaječaru, Leskovcu (ima i dve visoke škole) i u Vranju (ima i jedna visoka škola). Po jednu privatnu visoku školu imaju Požarevac, Aleksinac, Pirot, Vranja, Prokuplje i Blace).

254 | Povezujemo tačke vodine studira 22,9% studenata državnih fakulteta u Srbiji, u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije 8,7%, a u Regionu Južne i Istočne Srbije 11,8%. Odgovarajući procenat od ukupno upisanih na privatne fakulteta su: u Beograd- skom regionu 69,6%, u Regionu Vojvodine 23,1%, u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije 3,8%, i u Regionu Južne i Istočne Srbije 3,5%. Treba pomenuti i afirmativnu akciju za upis pripadnika romske nacionalne manjine na visokoškolske ustanove koja datira iz 2003/2004. godine. Prema Godišnjem izveštaju o realizaciji Akcionog plana za sprovođenje Strategije razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine, do sada je upisano ukupno 1623 studenta i studentkinje (51% su devojke). Upis na visokoškolsku ustanovu na osnovu Programa afirmativne mere upisa pripadnika romske nacionalne manjine u okviru kvote koja je odobrena Odlukom Vlade, može da ostvari student koji je položio prijemni ispit. U akademskoj 2016/2017. godini, primenom ovog programa upisano je 182 studenta na prvu godinu (88 mladića i 94 devojke), dok je akademskoj 2017/2018. godini upisano 154 studenta (71 mladić i 83 devojke). Ukupno, u školskoj 2017/2018. godini, visokoš- kolske ustanove u Srbiji pohađa 462 studenta romske nacionalnosti, što je značajno više nego pre desetak godina, ali još uvek relativno malo u odnosu na ukupan broj Roma u stanovništvu Srbije. Afirmativna akcija se odnosi i na studentske stipendije i kredite, budući da studenti iz osetljivih grupa, uključujući i Rome, imaju pravo da podnesu zahtev da budu posebno rangirani primenom blažih kriterijuma, u okviru namenski opredeljenog broja i u skladu sa zakonom i pravilnikom. U školskoj 2018/2019. godini, od 158 studenata koji su se prijavili na konkurs za dodelu stipendija (sa potvrdom Nacionalnog saveta romske nacionalne manjine), stipendije je dobilo 115, a studentske kredite 18 romskih studenata. Mesečni iznos stipendije odnosno kredita je 8.400 RSD. U mere afirmativne akcije uključene su i mere osloba- đanja od školarine, kao i obaveza studentskih centara da 10% smeštajnih kapaciteta namenski opredele za pripadnike osetljivih grupa. Na osnovu dokazane pripadnosti osetljivoj grupi, u školskoj 2017/2018. godini, broj primljenih studenata iznosio je 804 (od ukupno 17.064), a od toga 65 studenata su Romi (34 devojke i 31 mladić). (Godišnji izveštaj o realizaciji Akcionog plana za sprovođenje Strategije razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020; maj, 2019, str. 37–38).

Connecting the Dots | 255 Troškovi školovanja – izgledi za školovanje mladih iz siromašnih i marginalnih grupa

Četvrta dimenzija su troškovi školovanja i ekonomske mogućnosti porodice da finansira školovanje svoje dece, odnosno da učestvuje u dodatnim troškovima tokom školovanja (kupovina udžbenika i knjiga, troškovi ekskurzije, troškovi prevoza, smeštaj, ishrana i dr). Stvarni (realni, tržišni) troškovi kvalitetnog obrazovanja su, bez izuzetka, visoki u svakoj društvenoj zajednici. S obzirom na specifičan status i uticaj koje obrazovanje građana ima na brojne sektore društvenog života (privredni i ekonomski razvoj, društveno blagostanje, smanjenje društvenih nejednakosti, ostvarivanje ljudskih prava, kompetitivnost i međunarodni ugled zajednice, društvena solidarnost, život- ni standard, itd) čine se različiti napori i primenjuju različite mere da se obrazovanje učini dostupnim deci i mladima iz ekonomski slabijih, siromašnih i marginalizovanih društvenih grupa. Drugim rečima, na delu su različiti načini finansijske i druge podrške kojima se umanju troškovi obrazovanja i na taj način čine dostupni porodicama koje ne mogu da priušte stvarne troškove obrazovanja svojoj deci. Pomenu- ćemo samo neke od ovih mehanizama: stipendije, krediti, finansiranje iz budžeta, subvencionirani troškovi smeštaja i ishrane itd). Kvalitetan i dostupan sistem obrazovanja je javno dobro jedne društvene (državne) zajednice par excellence. Na internetu se mogu naći stotine različitih studija, analiza, statističkih podataka, izveštaja, programa, primera dobre (i loše) parkse koja se bave temom dostupnosti obrazovanja, socijalnog i ekonomskog položaja porodice i izgleda mladih da dobiju kvalitetno obrazovanje, specifičnim politikama koje se primenjuju da bi se podstaklo i omogućilo školovanje talentovane dece, kao i dece iz siromašnih i marginalnih društvenih grupa. U ovom Izveštaju obratićemo pažnju samo na nekoliko faktora koji pružaju, odnosno povećavaju izglede mladih da steknu kvalitetno obrazovanje, a to su: (1) troš- kovi putovanja do i od škole; (2) kapacitet učeničkih domova za mlade u srednjem obrazovanju; (3) kapacitet studentskih domova za studente visokih škola i fakulteta; (4) odnos budžetskog i samofinansirajućeg statusa; (5) obim stipendija i kredita u troškovima studiranja. U ovom izveštaju nećemo analizirati uticaj drugih faktora od ključnog značaja za uspeh u školovanju (radne navike, motivacija, okruženje u kome dete odrasta, individualni rad sa detetom, uslovi stanovanja, kvalitet ishrane itd). Treba ponovo podsetiti da ne postoje celoviti, sistematski i pouzdani podaci o broju dece i mladih koji žive u substandardnim uslovima i kojima je

256 | Povezujemo tačke neophodna organizovana podrška i pomoć zajednice ne samo da se upišu u školu, već i da redovno pohađaju nastavu, imaju podršku u učenju i završavanju domaćih zadataka, da ne budu izloženi nipodaštavanju i stigmatizaciji okoline. Zaštitnik gra- đana u posebnom izveštaju Inkluzivno obrazovanje – Usluge dodatne podrške deci i učenicima u obrazovanju (Beograd, oktobar 2018) naglašava da je potrebno hitno izmeniti propise s ciljem poboljšanja položaja marginalizovanih grupa dece: “Po- trebno je izmenama i dopunama postojećih propisa ili donošenjem novih urediti nove usluge socijalne zaštite posebno za decu koja žive u siromaštvu, decu romske nacionalnosti, decu koja žive i rade na ulici, decu sa emocionalnim i ponašajnim teškoćama, decu sa smetnjama u razvoju i invaliditetom, decu sa razvojnim teško- ćama, decu –žrtve nasilja i drugu decu u posebno osetljivom položaju, kao što su dnevni boravci, pomoć u učenju, savetovališta za decu i porodice, svratišta, skloni- šta, usluge strukturisanih aktivnosti sa decom i druge. (...) Potrebno je da jedinice lokalne samouprave obezbede besplatan prevoz do i od škole za svu decu i učenike koji žive u udaljenim krajevima i decu i učenike koji pešače, (...) i da obezbede takvu organizaciju besplatnog prevoza dece do i od škole koja omogućava deci i učeni- cima ne samo pohađanje nastave/vaspitnog rada, već i učešće dece u nastavnim i vannastavnim aktivnostima, kao i u sportskim, kulturnim, rekreativnim i drugim aktivnostima u zajednici i vršnjačkoj grupi. (...) Opšte mere podrške deci i učeni- cima koje se pružaju školskoj i predškolskoj populaciji najčešće su besplatan ili regresiran prevoz, finansijska pomoć koju obezbeđuju jedinice lokalne samouprave, besplatna ili regresirana ishrana (užina, narodna kuhinja, besplatan obrok, paketi sa namirnicama, obroci, novčano davanje za troškove ishrane), besplatan ili regresiran boravak u predškolskim ustanovama i dnevnim boravcima”19. (str.44) Zaštitnik građana u ovom Izveštaju kaže da se stopa rizika od siromaštva u Srbiji povećava (u 2012. godini iznosila je 24,6%, a u 2017. godini 25,5%) te da su siromaštvu najviše izložena deca. Za temu od dostupnosti obrazovanja od suštinske važnosti je slede- ći iskaz: “U Srbiji se stopa siromaštva očigledno smanjuje sa povećanjem školske spreme nosioca domaćinstva. (...) Od ukupnog broja siromašnih njih 61,5% su sa završenom osnovnom školom ili bez završene osnovne škole iako je njihovo učešće u ukupnom odraslom stanovništvu 29,5%. (...) Siromašnih sa završenim fakultetom

19 U nastavku izveštaja navodi se da: besplatne udžbenike obezbeđuje 6 jednica lokalne samouprave, školski pribor 8 lokalnih samouprava, besplatan smeštaj u đačkim domovima 5 JLS, besplatan prevoz za sve učenike osnovne i srednje škole obezbeđuje 20 JLS, besplatan prevoz samo za učenike osnovne škole obeubeđuje još 13 opština, Prevoz za učenike srednjih škola je regresiran u određenom procentu, ali se ne navodi broj opština. Nekoliko opština daje pomoć pred polazak deteta u osnovnu školu. U pojedinim opštinama mere podrške su uslovljene ispunjavanjem određenih kriterijuma, kao što je uspeh u školi, ekonomska situacija u porodici i sl. U nastavku Izveštaja, zaštitnik građana navodi primere dobre prakse u lokalnim samouprava u pružanju podrške deci koja žive u udaljenim i izolovanim naseljima i najčešće pripadaju kategoriji siromašnih i depriviranih porodica. Treba ukazati da su ovo tek primeri dobre prakse, a ne sistematski, kontinuiran i sveobuhvatan pristup koji obuhvata svu decu iz ugroženih društvenih grupa.

Connecting the Dots | 257 je 1%. (...) Čvrsta relacija između nivoa obrazovanja i siromaštva jasno ukazuje da je podizanje kvalifikovanosti zaposlenih, posebno onih na najnižim stepenima le- stvice, neposredan i efikasan način smanjenja siromaštva u Srbiji. Makar kao prvi korak, Srbija bi morala da obezbedi da sva deca završe osnovnu školu, što je i više- decenijska zakonska obaveza koja se ne ostvaruje”20. (str. 50–58)

Troškovi putovanja do i od škole Troškovi putovanja su samo jedan aspekt saobraćajne dostupnosti. Ne postoje podaci o broju učenika osnovnih škola koji imaju svakodnevne probleme sa prevozom do osnovne škole kada se škola nalazi u naselju u kojem učenik ne stanuje. Neke od problema prostorne/saobraćajne dostupnosti analizirali smo u poglavlju 5.2. Raspoložive podatke o ovoj temi treba dopuniti komentarom da ne postoje pouzdani ni dostupni podaci o broju malih maturanata koji ne nastavljaju školovanje u srednjoj školi zbog toga što su troškovi prevoza od njihovog naselja do opštinskog centra u kome se škola nalazi previsoki za prihode njihove porodice. Navešćemo primer iz sela Crvena Reka (E-80 Niš – Dimitrovgrad). Iz tog seoskog naselja od stotinu malih maturanata (učenici iz četiri okolna sela su pohađali osnovnu školu u naselju Crvena Reka), 2010. godine, nijedan nije nastavio školovanje u gradu Nišu (najbliži srednjoškolski centar), jer je cena mesečne karte za učenike srednje škole (koje nisu bile subvencionisane) iznosila oko 8.000 RSD (udaljenost oko 30 km). Regresiranje prevoza je u nadležnosti opština i u osnovnom i u srednjem obrazovanju. Na mreži nisu dostupni sistematizovani podaci o broju opština i procentu regresiranog prevoza. Mogu se naći obaveštenja o nekoliko opština koje regresiraju prevoz i za učenike srednjih škola, ali bez detalja o broju dece koja koriste umanjenu cenu, o visini umanjenja, o kriterijumima za dobijanje prava na umanjenu cenu i dr.

Kapacitet učeničkih domova za mlade u srednjem obrazovanju U Strategiji razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine, jedan broj mera odnosi se “potpuni obuhvat dece osnovnim obrazovanjem” (str. 39). Jedna od predviđe- nih mera je: “(4) Razvijanje korektivnih mehanizama mreže kao što su: organizo-

20 U Izveštaju se upozorava da deca koja žive u siromaštvu imaju pretežno finansijsku podršku, a u daleko manjoj meri usluge koje omogućavaju socijalno uključivanje, kao što su besplatne vannastavne aktivnosti, sportske i kulturne aktivnosti, pomoć u učenju i podsticaju razvoja talenata. Navodi se da samo 14 lokalnih samouprava obezbeđuje uključivanje dece u rekreativne, vannastavne, sportske i kulturne aktivnosti.

258 | Povezujemo tačke vanje đačkog smeštaja, tj. postojanje stalnih, privremenih ili povremenih domova za učenike osnovne škole, obezbeđivanje posebnog ili usklađivanje javnog prevoza, ili obezbeđivanje troškova prevoza (plaćanje ili subvencioniranje karata) za decu iz udaljenih mesta i siromašnih porodica...”. Kao jedna od mera stoji da su “korektivni mehanizmi mreže (osnovnih i srednjih škola) slabo razvijeni: domovi za učenike osnovne škole ne postoje (čak i tamo gde bi bilo opravdano postojanje stalnih i privremenih domova), prevoz učenika nije adekvatno uređen, a nisu razvijeni mehanizmi i mere posebne podrške deci iz osetljivih grupa da ne prekidaju školovanje (stipendije, domovi, plaćanje putnih troškova do škole, obezbeđivanje uslova za ve- žbanje i rad u školi, na primer, obezbeđivanje muzičkih instrumenata i sl.)”. Iz ovog navoda vidi se suštinsko nerazumevanje funkcije đačkih i studentskih domova, kampus organizacije univerziteta, pa čak i univerzitetskih gradova (Oksford, Kem- bridž u Velikoj Britaniji, Kembridž u saveznoj državi Masačusets i sl.). Ove ustanove nisu ‘’korektivni mehanizam mreže škola’’, odnosno obrazovnih ustanova, nego su integralni deo sistema obrazovanja koji omogućava i obezbeđuje prostornu dostupnost učenicima i studentima koji ne stanuju u mestu u kome se nalazi obrazovna ustanova, koje omogućavaju izbor srednje škole i koje istovremeno povećavaju gra- vitaciono područje škole i omogućavaju stvarnu kompeticiju, dajući šansu vrednim, pametnim i ambicioznim učenicima i studentima iz manjih naselja. U pojedinim državama đački i studentski domovi i univerzitetski kampusi imaju dugu tradiciju. U Kraljevini Jugoslaviji đački domovi (internati) su postojali pri osnovnim školama, a za srednjoškolce u svim većim gradovima bili su važan kanal socijalne pokretljivosti. Nakon Drugog svetskog rata u Jugoslaviji je intenzivirana izgradnja naročito studentskih domova, ali se značajno usporila tokom poslednje dve decenije 20. veka. U državama nastalim u granicama Jugoslavije postoji nekoliko primera organizacije univerziteta u kampus sistemu, uglavnom na prostorima nekadašnjih kasarni koje su promenile namenu i date su na korišćenje za srednje i visoko obrazovanje (kasarna „Maršal Tito“ u Sarajevu data je Sarajevskom univerzitetu, stara austrougarska kasarna danas je Univerzitet u Banjaluci, Univerzitet u Rijeci je na prostoru bivše JNA kasarne, itd). I u Srbiji postoje primeri takvih prenamena. Kasarna u Čačku data je srednjoj poljoprivrednoj školi, novi studentski dom izgrađen je u krugu nekadašnje kasarne u Krčagovu kod Užica, a kasarna “Dr Arčibald Rajs” u Novom Sadu je prenamenjena u univerzitetski kampus21.

21 Univerizitet u Novom Sadu je jedan od malo u Srbiji koji ima univerzitetski kampus. Kampus ima površinu od 259.807 m2, nalazi se na levoj obali Dunava i pored zgrada fakulteta ima studentski centar sa dva stu- denstka doma i centralnim studentsakim restoranom, hotel sa apartmanima za privremeni smeštaj mladih nastavnika i saradnika i gostujućih profesora, Zavod za zaštitu zdravlja studenata i brojne druge sadržaje, uključujući velike i uređene javne površine. (www.studentskizivot.com/univerzitet-u-novom-sadu/

Connecting the Dots | 259 U Republici Srbiji funkcionisanje i korišćenje učeničkih i studentskih domova re- gulisano je Zakonom o učeničkom i studentskom standardu (Službeni glasnik RS, 18/2010; 55/2013; 27/2018; 10/2019). Zakon definiše osetljive društvene grupe i pravo na primenu blažih kriterijuma. Pored zakona, usvojen je i Pravilnik o sme- štaju i ishrani učenika i studenata (Službeni glasnik RS, 36/2010, 55/2012, 36/2019) koji nemaju prebivalište u sedištu škole ili fakulteta čiji osnivač je Republika Srbija. Prema podacima Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja22, u Srbiji postoji 30 domova za učenike srednjih škola (kao samostalnih ustanova), od kojih neki imaju više objekata na različitim adresama. Četiri doma (jedan ima pet posebnih objekata) nalaze se u Beogradu. Dva doma rade u Novom Sadu, a u 24 grada nalazi se po jedan dom. Ukupan kapacitet ovih domova je 7.344 mesta (u Beogradu 2.302 mesta i u ostalim gradovima 5.042 mesta). Ovom broju treba dodati i domska mesta za deficitarna zanimanja (70), za učenike sa smetnjama u razvoju (42 mesta), za studente (663 mesta), kao i 50 mesta koja su u toku izgradnje. To sve skupa daje broj od 8.169 raspoloživih mesta, uključiv i 663 mesta namenjena studentima. Pored domova koji rade u posebnim objektima, u Republici radi i 28 srednjih ško- la koje su svom sastavu imaju domove – ukupan kapacitet ovih domova je 3.144 mesta (za redovne učenike 2.611 mesta, za studente 93 mesta, za učenike sa smetnjama u razvoju pod posebnim uslovima 310 mesta, kao i 130 mesta u aneksima koji su u završnoj fazi izgradnje). Dva studentska centra (u Kosovskoj Mitrovici i Boru) primaju i učenike srednjih škola (ukupno 118 učenika). Iz ovih podataka sledi da u domovima za učenike srednjih škola ima oko 11.430 mesta, odnosno oko 10.750 kada odbijemo mesta opredeljena za studente. Sledi da domovi mogu da obezbede smeštaj za oko 4,3% učenika upisanih u srednju školu 2018. godine23. U Srbiji postoje dva osnovna tipa đačkih domova/internata: u okviru škole, i kao posebni smeštajni objekti u kome učenici imaju smeštaj, ishranu i prostorije za učenje. Modaliteti učeničkog smeštaja u srednjem obrazovanju (high education) u evropskim državama su znatno raznovrsniji – od klasičnih internata u okviru obrazovne ustanove do izdvojenih objekata u kojima učenici spavaju, obeduju,

22 http://www.mpn.gov.rs/wp-content/uploads/2016/05/X-PRVI-DEO-KONKURSA-2016-ADRESE-DOMOVA.pdf 23 Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije u Izveštaju iz 2018. godine navodi: “S ciljem povećanja obuhvata i dostupnosti obrazovanja učenicima srednjih škola, svake školske godine sprovodi (se) Konkurs za prijem učenika srednjih škola u ustanove za smeštaj i ishranu učenika. Konkur- som za školsku 2017/2018. godinu, u 63 doma učenika srednjih škola i škola s domom učenika primljeno je 11.314 učenika, od toga 88 učenika iz osetljivih društvenih grupa. Sproveden je i Konkurs za prijem studenata visokoškolskih ustanova u ustanove za smeštaj i ishranu studenata uz pomoć kojeg je za školsku 2016/2017. u 9 studentskih centara primljen 17.101 student, od toga 915 studenata iz osetljivih društvenih grupa“. (str. 174)

260 | Povezujemo tačke uče, bave se sportskim i drugim aktivnostima, sve pod nadzorom višečlanog i obučenog osoblja, licenciranog smeštaja koji se nudi u okviru porodičnih objekata ili namenski izgrađenih objekata, opet pod nadzorom, s obzirom da se radi o smeštaju maloletnih lica. Zbog toga je dosta složeno upoređivati smeštajne kapacitete, kao i cene i forme subvencioniranja boravka u ovim objektima. Po našem sudu, kapacitet manji od pet procenata upisanih učenika u srednje škole u Srbiji je jedan od ključnih indikatora za nisku dostupnost srednjeg obrazovanja. Pri tome, ne ulazimo u analizu kvaliteta i uslova stanovanja i učenja u ovim ustanovama24. Slabi kapaciteti domskog smeštaja ukazuju da su učenici usmereni na srednje škole koje se nalaze u gradu u kome stanuje njihova porodica, dakle, da nemaju mogućnost izbora srednje škole, kao i da je deficit (kvantitativni i kva- litativni) srednjoškolskih internata “usko grlo” povećanja obuhvata mladih koji nastavljaju školovanje nakon završetka osnovnog/obaveznog obrazovanja. Institucija internata ima višestruku funkciju: omogućava mladima, naročito iz manjih gradova i ruralnih područja da nastave školovanje, potom da izaberu i da konkurišu za školu koja je njihov izbor, a ne nametnuto rešenje; omogućava jača- nje konkurencije između škola time što povećava broj učenika van mesta u kome se nalazi škola koji konkurišu za upis u određenu školu; obezbeđuje kontinuiran pedagoški rad sa učenicima van nastave; obezbeđuje sigurnost učenika; obezbe- đuje organizovano korišćenje slobodnog vremena, itd.

Kapacitet studentskih domova za studente visokih škola i fakulteta Ključna determinanta prostorne dostupnosti jednog univeziteta/fakulteta je kvalitet i kapacitet studentskog doma odnosno kampusa. Kvalitetan i finansijski dostupan studentski smeštaj (u različitim formama i modalitetima) obezbeđuje da studenti pod povoljnim uslovima mogu da studiraju na tom fakultetu/univerzitetu, a naročito student čija porodica ne stanuje u tom naselju/gradu. Ponuda kvalitetnog studentskog smeštaja povećava broj studenata koji nastoje da se upišu na univerzitet i na taj način jačaju konkurenciju i omogućavaju obrazovnoj ustanovi da bira iz- među većeg broja prijavljenih kandidata. Drugim rečima, neprekidno podstiče po- većanje konkurentnosti i kvaliteta nastavnog i naučnog rada u obrazovnoj ustanovi.

24 Nije nam poznato da su rađena sistematska istraživanja o uslovima života u đačkim domovima u Srbiji. Neke informacije o pojedinačnim domovima mogu se naći na mreži. Pojedini đački domovi su dosta pozna- ti u javnosti, mahom zbog evropskih i nacionalnih nagrada koje dobijaju za visok kvalitet smeštaja i rada sa učenicima, kao što je, na primer, dom srednje poljoprivredne škole u Svilajncu.

Connecting the Dots | 261 Studentski domovi (i internati) imaju važnu ulogu u ostvarivanju nekih osnovnih ljudskih prava – pravo na obrazovanje, pravo na jednake uslove i dostupnost obrazovnih ustanova, a indirektno pomažu smanjivanju siromaštva i socijalne isklju- čenosti, podstiču socijalno napredovanje, unapređenje ekonomske dobrobiti i blagostanja pojedinca i porodice, kao i razvoj i pravednost jedne društvene zajednice. Prema podacima sa sajta Edukacija/Fakulteti (http://fakulteti.edukacija.rs/studentski-centri-domovi-i-menze) u Srbiji radi devet studentskih centara (u Be- ogradu, Novom Sadu, Prištini – Kosovskoj Mitrovici, Nišu, Subotici, Kragujev- cu, Boru, Čačku i Užicu), u okviru kojih posluju studentski domovi i menze koji studentima nude smeštaj i ishranu po povoljnim cenama. Najveći je studentski centar u Beogradu sa 14 domova (12.000 mesta) i 14 studentskih menzi. Potom sledi studentski centar u Novom Sadu sa 10 studentskih domova i ukupno 3.013 mesta (od toga 208 u Zrenjaninu i 143 u Somboru) i 3 studentske menze. Kapaci- teti ostalih studentskih centara su: Priština (sa privremenim sedištem u Kosovskoj Mitrovici) 1.647 mesta, Niš – 930 mesta, Subotica – 830 mesta, Kragujevac – 634 mesta, Bor – 309 mesta, Čačak – 207 mesta, Užice – 112 mesta. Sledi da je kapacitet studentskih domova u Srbiji oko 19.700 mesta (uključujući i kapacitete u Kosovskoj Mitrovici) Na sajtu je navedeno da je smeštaj u domove namenjen pre svega studentima koji se školuju o trošku države (na budžetu), dok je određeni broj mesta namenjen i studentima koji pripadaju nekoj od osetljivih grupa. Ukoliko ostane slobodnih mesta, za dom mogu konkurisati i samofinansirajući student. Podaci o tipu smeštaja studenata za vreme studiranja za školsku 2018/2019. godinu, pokazuju da gotovo polovina studenata (47,2%) tokom studiranja živi sa roditeljima, odnosno u gradu u kome žive roditelji. Više od četrvtine studenata (28,3%) živi u iznajmljenom stanu, 9,5% u sopstvenom stanu, 2,1% kod rođaka i 6,8% u nekom drugom vidu stambenog smeštaja (kod prijatelja, neprijavljeni i dr). Samo 6,9% studenata živi u studentskom domu25. U Regionu Beograda više od polovine studenata živi u stanu sa roditeljima (51,0%). U Beogradu je natprosečno učešće studenata koji žive u studentskom domu (8,0%), kao i studenata koji žive u vlastitom stanu (10,3%). U Regionu Vojvodine natprosečno je učešće studenata koji iznajmljuju stan tokom studija (36,4%), a u studentskom domu živi tek 5,5% studenata. Ispodprosečno učešće studenata koji žive u studentskom domu je u oba južna regiona – po 5,5%. U Re-

25 Izvor za ove podatke je Baza podataka RZS. Kada, međutim, uporedimo broj studenata upisanih na visoke škole i univerzitete školske 2018/2019. godine, sa brojem raspoloživih mesta u studentskim domovima (19.700), sledi da je kapacitet studentskih domova u odnosu na ukupan broj studenata 7,9 procenata.

262 | Povezujemo tačke gionu Južne i Istočne Srbije natprosečno je učešće studenata koji žive sa rodieljima (61,7%), a u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije naprosečno je učešće studenata koji iznajmljuju stan (22,1%). Ovi podaci potvrđuju, po našem sudu, oskudne kapacitete studentskih domova, a to dalje ukazuje na veliku uskraćenost i nedostupnost visokog obrazovanja za mlade iz ekonomski slabijih društvenih slojeva, kao i za mlade koji ne stanuju u gradovima u kojima se nalaze univerziteti/fakulteti. Kada pokušamo da uporedimo kapacitet i dostupnost studentskog smeštaja u evropskim državama, nalazimo na brojne teškoće. Tzv. tržište studentskog stanovanja (the student housing market) obuhvata različite organizacione forme i statuse (on-campus accomodations, off-campus accomodations, različte forme subvencioniranih dormitories, različite forme zajednica stanovanja, profitne i neprofitne statuse, poreske statuse i sl.). Negde su univerziteti vlasnici studentskih domova, negde su to lokalne vlasti, negde je to privatni sektor koji posluje u ne- profitnom sistemu, negde su to različite fondacije. Različiti su i izvori finansiranja odnosno subvencija za studentski smeštaj – od nacionalne države i njenih institucija, do regionalnih i lokalnih vlasti, fondacija, privatnih korporacija itd. Jedna od detaljnih studija Nacionalni sistemi studentskih naknada i podrške u visokom obrazovanju u Evropi 2016/2017 (Evropska komisija/EACEA/Eurydice, 2016. Nacionalni sistemi studentskih naknada i podrške u visokom obrazovanju u Evro- pi 2016/17. Eurydice činjenice i brojke. Luksemburg: Odsjek za izdavaštvo Evrop- ske unije) daje iscrpne podatke o uslovima studiranja u državama EU, uključujući i države zapadnog Balkana. U izveštaju se naglašava da jedan od ključnih izazova za razvoj kvalitetnih masovnih sistema visokog obrazovanja jeste da se studentima obezbede materijalni uslovi neophodni za sticanje znanja i ostvarivanje sopstvenog potencijala. Naknade koje studenti plaćaju i sistemi podrške čine bitne instrumente nacionalnih politika u ostvarivanju socijalne dimenzije visokog obrazovanja26.

Proporcije budžetskog i samofinansirajućeg statusa Od ukupnog broja studenata na državnim fakultetima u Srbiji na budžetu je (2015- 2016) bilo 48,3% a na državnim visokim školama 45,0% studenata. Na privatnim fakultetima nema budžetskog finansiranja studenata. Od 87.507 studenata upisanih na državne fakultete koji su bili na budžetu, gotovo polovina (49,3%) je studirala u

26 U studiji Socijalna dimenzija studiranja u Srbiji – EUROSTUDENT V izveštaj za Republiku Srbiju (V. Jovano- vić, J. Čekić Marković, M. Kresoja. Univerzitet u Beogradu) dati su važni podaci o ovoj temi.

Connecting the Dots | 263 Regionu Beograda, nešto više od četvrtine (26,6%) u Regionu Vojvodine, a u regionima Šumadije i Zapadne Srbije 10,2% i u Južne i Istočne Srbije 14,0%. Kada, pak, analiziramo učešće studenata koji su na budžetu u odnosu na ukupan broj upisanih studenata, (Grafikon u nastavku), vidimo da je natprosečno učešće budžetskih studenata u regionima Beograda, Šumadije i Zapadne Srbije i Južne i Istočne Srbije, dok je ispodprosečno učešće studenata koji su na budžetu u Regio- nu Vojvodine, sa tendencijom daljeg opadanja.

Grafikon: Učešće studenata na budžetu u ukupnom broju studenata u školskoj 2015/16. и 2018/19. godini

Autor grafikona: Vesna Jokić, Studija Javne službe i socijalni razvoj. Prostorni plan Republike Srbije 2021 – 2035. Beograd, IAUS, 2020. Radna verzija.

Obim stipendija i kredita u troškovima studiranja Ocenu o uskraćenosti visokog obrazovanja za mlade iz siromašnijih porodica možemo testirati na osnovu podataka o glavnom načinu izdržavanja tokom studiranja. Prema podacima iz Baze podtaka RZS, gotovo devet od deset studenata (86,9%) se tokom studija finansira iz privatnih sredstava (izdržavano lice – 75,6%, ili lični prihodi u vidu imovine, ušteđevine nasledstva – 11,3%). Svega 6,5% studenata koriste neki vid stipendije (stipendija ministarstva ili druge javne ustanove – 5,5%, firme ili kompanije – 0,7%) ili kredita (javne ustanove – 0.3%, komercijalni kredita – 0.1%). Drugi izvori finansiranja (nije navedeno koji) za- stupljeni su sa 6,5%. Najviše korisnika stipendija je u Regionu Beograda (8,2% su stipendisti javne uprave, a 1,1% su stipendisti kompanija). Znatno ih je manje u Regionu Vojvodine (3.3% i 0,3%), i u regionima Šumadije i Zapadne Srbije i Južne i Istočne Srbije (manje od jednog procenta).

264 | Povezujemo tačke Ovi podaci ukazuju da danas u Srbiji izgledi da se bude student, odnosno stekne visoko obrazovanje, zavisi dominantno od visine prihoda i raspoloživosti imovine i podrške roditelja i rođaka. U izveštaju EUROSTUDENT stoji da su “školarine na svim nivoima studija, o kojima odlučuju univerziteti, neretko (su) previsoke za najveći broj studenata i nisu zasnovane na transparentnim kalkulacijama troškova studiranja” (str. 10). “Studentski krediti su primarno bazirani na uspehu tokom školovanja (…) socio-ekonomski status studenta ima gotovo margainalno učešće u ukupnom bo- dovanju; (…) procenat od 10% mesta rezervisanih za studente iz osetljivih grupa je nedovoljan” (str. 11). “sistem studentskog standarda oslanja se na prilično redukcionističku definiciju socio-ekonomskog statusa svodeći ga na prosečne mesečne prihode porodice studenta, odnosno ekonomski status, što podza- stupljene grupe studenata, kao što su studenti koji dolaze izvan univerzitetskih centara (i koji zbog te činjenice imaju značajno više troškove života), studenti iz jednoroditeljskih porodica, studenti-roditelji i drugi čini nevidljivim za studentske kredite” (Živadinović, i Čekić Marković, 2015) – str 11. Autori izveštaja EUROSTUDENT ukazuju da “Kad je reč o troškovima studiranja, ista studija (Studija zatečenog stanja, 2012) navodi da pored školarina, koje po proračunu iznetom u studiji iznose u proseku 1.600 Eur godišnje po studentu, visokoškol- ske ustanove naplaćuju i različite usluge koje samostalno propisuju i koje mogu biti izuzetno visoke”. (str. 12)

Školska sprema roditelja Podaci pokazuju da su među roditeljima studenata najzastupljeniji roditelji sa srednjom školom (i otac i majka 55,6% odnosno 55,7%). Srednje obrazovanje je najzastupljenije u obrazovnoj strukturi građana Srbije. Natprosečno su za- stupljeni roditelji sa višom ili visokom školom, uključiv i one sa magistarskim ili doktorskim stepenom (očevi – 36,2%, majke 35,8%). U Regionu Beograda najviše je roditelja sa višom ili visokom školom (i očeva i majki po 41,6, od toga 10,4% imaju magistarski ili doktorski stepen). U Regionu Vojvodine ovi procenti su – očevi 10,4% i majke 11,0%). S druge strane učešće studenata čiji roditelji imaju završenu najviše osnovnu školu na nivou Republike je očekivano nisko (otac 3,7%, majka 4,9%), a najviše je u Regionu Šumadije i Zapadne Srbije (očevi 7,2%, majke 9.1%). Ovi podaci potvrđuju brojna sociološka istraživanja o znatnom smanjenju vertikalne socijalne pokretljivosti i izgleda da se socijalno napreduje van granica svog socijalnog stratuma (sloj, klasa) u Srbiji koje je po- čelo da biva sve vidljivije početkom sedamdesetih godina 20 veka na prostoru

Connecting the Dots | 265 cele Jugoslavije. Drugim rečima, mogućnosti za sticanje kvalitetnog obrazovanja se sve više smanjuju, a kvalitetno obrazovanje prestaje da bude osnovni kanal društvene vertikalne pokretljivosti.

Grafikon: Studenti u školskoj 2018/2019 godini prema školskoj spremi roditelja: a) oca i b) majke а) Oca

б) Majke

Autor grafikona: Vesna Jokić, Studija Javne službe i socijalni razvoj. Prostorni plan Republike Srbije 2021–2035. Beograd, IAUS, 2020. Radna verzija.

266 | Povezujemo tačke Koliko je razvijena praksa celoživotnog učenja/obrazovanja i alternativnih formi dopunskog obrazovanja?

Celoživotno učenje (kontinuirano obrazovanje) postaje sve prisutniji koncept svakodnevnog života, koji podrazumeva da se učenje ne završava sticanje nekog stepena formalnog obrazovanja, nego da je to proces koji traje dok god traju radne aktivnosti i dok god čovekove mentalne sposobnosti mu omogućavaju sticanje novih znanja i unapređenje profesionalnih znanja i sposobnosti. Republički zavod za statistiku sproveo je dve ankete o obrazovanju odraslih (Adult Education Survey – AES, 2011. i 2016. godine). Prema dobijenim rezultatima, stopa učešća odraslih u nekom obliku formalnog ili neformalnog obrazovanja ili obuke povećana je (19,8% u 2016. godini) u poređenju sa 2011. godinom (16,5%). Ovi procenti su još uvek znatno ispod proseka zemalja članica Evropske Unije (45,1%) (RZS, Saopštenje, br. 131, god. LXVIII, 30.05.2018, Sta- tistika obrazovanja). Podaci pokazuju da u celoživotnom obrazovanju najčešće učestvuju žene starosti 25–34 godine, sa stečenim visokim obrazovanjem, koje su zaposlene i žive u gradu. U Saopštenju RZS dato je nekoliko tabela o učešću odraslih u formalnom i/ili neforalnom obrazovanju i obukama (u procentima). Koristićemo neke od izne- tih podataka.

Tabela: Učešće odraslih u formalnom i/ili neformalnom obrazovanju (u %)

KATEGORIJA UKUPNO ŽENE MUŠKARCI

UKUPNO 19,8 21,4 18,0 25–34 god.starosti 29,2 32,4 26,2 35–49 god.starosti 23,5 25,7 21,3 50–64 god.starosti 10,5 11,4 9,6

NAJVIŠE ZAVRŠENO OBRAZOVANJE Osnovno / / / Srednje 14,2 14,7% 13,7% Visoko 39,9 43,6% 35,4%

Connecting the Dots | 267 RADNI STATUS Zaposleni 32,5 39,1 26,9 Nezaposleni 11,0 11,8 10,2 Neaktivni 9,8 8,7 11,4

STEPEN URBANIZACIJE Gradovi 27,3 29,6 24,7 Manji gradovi i prigradska naselja 21,0 22,2 19,9 Seoska područja 12,7 13,8 11,6

Najviše u dodatnom obrazovanju učestvuju zaposlena lica svrstana u grupu zanimanja “menadžeri, profesionalni, tehničari i saradnici” (oko 53% od ukupnog broja lica koja su pohađala neki kurs, radionicu ili privatne časove). Preovlađuje učešće u neformalnih oblicima obrazovanja. “Najveći broj programa neformalnog obrazovanja u kojima učestvuju odrasli u vezi je sa poslom (mogućnosti zapošlja- vanja, napredovanje u poslu, da bi zadržao postojeći ili dobio novi posao i sl.). (…) U proseku, odrasli su učestvovali u 1,8 aktivnosti neformalnog obrazovanja. Najčešće je to bila instruktaža na poslu koja se održavala u radno vreme i za koju je troškove platio poslodavac”. (str. 2) U Saopštenju se dalje navodi, da “približno 80% ispitanika nije učestvovalo ni u kakvom obliku formalnog ili neformalnog obrazovanja. Skoro polovina ispitanika (47%) želelo je da učetvuje u nekom vidu obrazovanja, ali su bili sprečeni prvenstveno zbog troškova obrazovanja/obuke, porodičnih razloga, rasporeda obuka, tj. preklapanja sa radnim vremenom i neodgovarajuće ponude obuka”. (str.3) “Celoživotno učenje u Republici Srbiji, iako beleži porast u odnosu na prethodni ciklus istraživanja (AES 2011), i dalje je značajno manje od proseka zemalja EU (45,1%). Među članicama EU nižu stopu učešća u celoživotnom učenju imaju samo Grčka i Rumunija. Međutim, u poređenju sa zemljama u okruženju koje su sprovele istraživanje (Bosna i Hercegovina, Albanija, Severna Makedonija), odrasli u Srbiji u većem obimu učestvuju u obrazovanju i obukama”. Najviše stope učešća odraslih u celoživotnom učenju imaju Švajcarska (69,1%), Holandija (64,1%), Švedska (63,8%), Norveška (60,0%), Austrija, Mađarska (između 59,9% i 55,0%), Finska, Velika Britanija, Nemačka, Danska, Francuska (između 54,9% i 50,0%), Luksemburg, Kipar, Letonija,Slovenija, Slovačka, Češka, Portugalija, Bel- gija (49,9% i 45,1%). EU prosek je 45,1%. U studiji u kojoj je težište na preduzetničkom obrazovanju (Celoživotno pre- duzetničko učenje na Zapadnom Balkanu – Korak napred, 2019. Autor: Marko Stojanović; WEB4YES. Co-financed by the European Union. Beograd: Beograd-

268 | Povezujemo tačke ska otvorena škola) navode da su u proteklih 5–10 godina sve zemlje Zapadnog Balkana načinile značajan napredak u ukupnom razvoju i promociji celoživot- nog preduzetničkog učenja (str.4) i ukazuju na nekoliko slabih tačaka na koje bi trebalo obratiti pažnju: (1) Nedovoljna je međusektorska saradnja između institucija u javnom privatnom i civilnom sektoru; (2) Ograničen je kapacitet za osiguranje kvaliteta, a posebno su nedovoljni kapaciteti i mehanizmi za praćenje i evaluaciju politika i aktivnosti u oblasti preduzetničkog celoživotnog učenja; (3) Nisu razvijeni pristupi za integraciju preduzetničkog učenja u formalni sistem obrazovanja, što ima posebne posledice na nepriznavanje neformalnog učenja.

Connecting the Dots | 269 Umesto zaključka

U zaključnom poglavlju ove analize o dostupnosti obrazovanja u Republici Srbiji, citiraćemo nekoliko autoriteta u oblasti obrazovanja i navesti nekoliko primera kako kompanije podstiču specifične forme dodatnog obrazovanja koje unapređu- ju praktična znanja i povećavaju spremnost i konkurentnost na tržštu rada. Tako Srđan Ognjanović, direktor Matematičke gimnazije, kaže za „Kurir“ da smo mi jedna od zemalja koja veoma malo ulaže u obrazovanje: “Znatno zaosta- jemo za pojedinim zemljama kao što su, na primer, Kina i Japan, kada je obrazovanje u pitanju. Ove zemlje mnogo više ulažu, na prvom mestu jer su bogatije, ali i zato što imaju veoma dublju tradiciju nego što to imaju evropske zemlje. Međutim, ono što je dobro u Srbiji jeste to što imamo dosta profesora koji već dugo rade u prosveti, pa su sačuvali taj stari princip rada sa đacima. Zahvaljuju- ći tome, očuvan je jedan nivo i time možemo da se pohvalimo i zbog toga smo često ispred mnogih bogatijih evropskih zemalja” kaže Ognjanović i dodaje da rezultati od ulaganja u obrazovanje ne mogu biti odmah vidljivi: “Finska, Irska i Singapur su očigledan primer zemalja koje su mnogo ulagale u obrazovanje i zato su pre dvadesetak godina doživele veliki društveni i ekološki napredak, što je očigledna posledica ulaganja u obrazovanje. Jasno je da rezultati ne mogu odmah da budu vidljivi, za to je potrebno bar dve decenije. Zato je ulaganje u obrazovanje neophodno”. Nekada je važilo pravilo: završite sa formalnim obrazovanjem i pronađete dobar posao. Međutim, danas je primetan trend da poslodavac traži ne samo dokaz o obrazovanju, već i iskustvo, što otežava mladim ljudima da započnu karijeru. Ipak, postoje i kompanije koje su na vreme prepoznale potencijal ulaganja u programe kojima omogućavaju mladima da steknu praktično iskustvo da bi se što pre uklju- čili na tržište rada. Coca-Cola sistem je tako stavio fokus upravo na programe po- drške kroz platformu ”Coca-Cola mladima”, koja nudi mogućnost opredeljenja za određeni edukativni ili praktični program u zavisnosti od nivoa obrazovanja, interesovanja i ambicija. Program “Budućnost #za5” obraća se učenicima srednjih škola, a cilj je motivacija i podsticanje mladih da steknu potrebna dodatna znanja i veštine potrebne da pronađu zanimanje koje im zaista odgovara. “Coca-Cola podrška mladima” nacionalni je projekat, koji, kroz edukativne radionice i online platformu, omogućava nezaposlenim mladim ljudima da steknu nove lične i pro- fesionane veštine. U Coke Summership programu, koji omogućava talentovanim

270 | Povezujemo tačke studentima da akademsko znanje tokom šest nedelja upotpune praksom, do sada je učestvovalo više od 200 studenata, a njih 50 je dobilo zaposlenje u kompaniji. RISE management trainee program spaja kvalitete i veštine praktikanata, a sve u kombinaciji sa brzim okruženjem, mentorstvom i radom na internacionalnim projektima. (www.coca-colamladima.rs) Eurobanka od svog osnivanja u Srbiji insistira na strateškom i kontinuiranom programu društvene odgovornosti. Iz oblasti podrške obrazovanju izdvaja se projekat „Eurobank Školarina“, koji je bio namenjen najboljim studentima dr- žavnih univerziteta u Srbiji. Banka je do sada dodelila 1.350 jednokratnih stipendija u ukupnoj vrednosti preko 1,35 miliona evra. Deset godina zaredom Eurobanka je u saradnji s Fondacijom za obrazovanje prestolonaslednika Alek- sandra II Karađorđevića podržavala 600 najboljih maturanata srednjih škola iz Srbije i Republike Srpske. Đacima beogradskih osnovnih škola „Karađorđe“, „Rade Drainac“, „Jelena Ćetković“ i „Jovan Sterija Popović“ banka je poklonila druženje s poznatim dečjim pesnikom Ljubivojem Ršumovićem u okviru akcije „Čas kao nacrtan za tebe“. Inicijativa „Čas kao nacrtan za tebe“ promoviše kulturu čitanja i prave vrednosti od najranijeg uzrasta. U cilju promovisanja finansijske pismenosti, a u saradnji s Radnom grupom za finansijsku edukaciju i pisme- nost pri UBS-e, Eurobanka je podržala edukacije najmlađih (uzrast 3–6 godina), edukacije nižih razreda osnovne škole i edukacije učenika srednjih ekonomskih škola do edukacije studenata i odraslih. Pružajući mogućnost stručne prakse učenicima srednjih škola ekonomskog i pravnog usmerenja, Banka je budućim stručnjacima omogućila uvid u praktična znanja i na taj način im olakšala dalji izbor obrazovnih profila. „Delta holding“ sprovodi program „Mladi lideri“ od 2012. godine. Do sada je programom obuhvaćeno 152 mladih, a novi konkurs je otvoren nedavno. Cilj programa je zapošljavanje mladih talentovanih ljudi bez radnog iskustva i ulaganje u njihov razvoj. Oni tokom godine prolaze kroz tri rotacije u različitim delovima sistema da bi se detaljno upoznali sa poslovima za koje su se školovali. Osim podrške mentora, za mlade se organizuju predavanja top-menadžmenta i eksternih konsultanata. Neki od mladih lidera danas se nalaze na rukovodećim pozicijama: direktor „Danubijusa“, finansijski direktor fabrike „Fan & fit“, direktor „Delta frukta“ u Moskvi, direktorka sektora ljudskih resursa, menadžerka eksternih komunikacija itd. Kompanija na ovaj način osavremenjuje korporativnu kulturu i razvija poslovanje, a istovremeno pomaže zajednici u praktičnoj edukaciji i zadržavanju mladih talenata u zemlji. U želji da pomogne mladima slabijeg ma- terijalnog stanja da steknu praktična znanja i veštine i zaposle se, Delta fondacija realizuje program „Fond za budućnost“. Od 2006. do kraja 2017. godine program je prošlo 309 mladih. Srednjoškolci tokom dve završne godine pohađaju teorijsku

Connecting the Dots | 271 i praktičnu obuku u članicama „Delta holdinga“ i dobijaju mesečnu stipendiju od 10.000 dinara. Nakon završetka programa nudi im se zaposlenje u „Delta holdin- gu“, koje nisu u obavezi da prihvate. Da bi se izgradila željena karijera, neophodno je konstantno usavršavanje i rad na sebi, ali i poslodavac koji će to umeti da prepozna, vrednuje i pruži podršku. Kom- panija Delez Srbija veliku pažnju poklanja mladima, pružajući im priliku da kroz talent-programe stečena teoretska znanja uvežu s praktičnim, usvoje nove veštine i dobiju priliku da započnu svoju profesionalnu karijeru. Najveći trgovinski lanac u zemlji, kompanija Delez Srbija, organizuje šestomesečni talent-program za 20 diplomaca u svim sektorima kompanije u skladu s njihovim fakultetskim usmere- njima. Polaznici pored svakodnevnog rada prolaze kroz različite radionice, rade na projektnim zadacima, a osmoro polaznika prethodnog ciklusa nakon programa je ostalo da radi u kompaniji. Mladi ljudi koji žele da započnu svoju karijeru u velikom maloprodajnom lancu od septembra su dobili priliku da se pridruže ovom velikom timu, kad je raspisan konkurs za novi ciklus programa. Pored razvojnih programa, kompanija ulaže u mlade i kroz saradnju sa devet fakulteta, partnerstva sa studentskim organizacijama, a i kroz saradnju sa 42 srednje škole širom Srbije iz kojih preko 650 praktikanata godišnju praktičnu nastavu obavlja upravo u Maxi, Tempo i Shop&Go radnjama, a razvoj trideset najboljih kompanija podržava kroz stipendiranje. Kvalitetno obrazovanje jedini je garant za sigurnu budućnost svakog pojedinca, privrede i celog društva. Za Hemofarm, ulaganje u edukaciju zaposlenih, ali i učenika i studenata – budućih stručnjaka - predstavlja investiciju u sigurnu budućnost. Baš zato, samo tokom 2017. Hemofarmovi zaposleni pohađali su više od 3.200 internih i eksternih treninga, a tokom ove godine njih oko 500 prošlo je obuke za unapređenje ličnih veština, efektivne komunikacije i upravljanja promenama. Upravo ta mogućnost dodatnog usavršavanja jedan je od glavnih razloga zašto je Hemofarm, prema istraživanju Infostuda, među naj- poželjnijim poslodavcima u Srbiji. U podršku ličnom i profesionalnom razvoju najboljih studenata, budućih medicinskih i farmaceutskih stručnjaka, Hemo- farm je uključio i svoju fondaciju, koja je za proteklih 25 godina stipendirala oko 3.500 mladih. Pokrenut je i Mentorski program, koji nudi stipendistima da u radu s Hemofarmovim ekspertima steknu praktična znanja i veštine i budu spremniji za budući posao. Shvatajući značaj praktičnog učenja za mlade koji tek započinju svoju karijeru, Hemofarm svesrdno podržava i koncept dualnog obrazovanja. Dosadašnje iskustvo pokazalo je da je čak i najboljim studentima po zaposlenju potrebno vreme da ovladaju radnim procesima i opremom, koji su u Hemofarmu usklađeni s najvišim farmaceutskim standardima. Baš zato je Hemofarm uveo mogućnost studentske prakse u okviru svojih laboratorijskih

272 | Povezujemo tačke i proizvodnih kapaciteta. Kompanija sarađuje i sa Tehnološko-metalurškim fakultetom u Beogradu – s kojim je unapredila čak 10 stručnih predmeta, a uskoro će na fakultetu biti otvoren i model „čiste sobe“, u kojoj će studenti moći praktično da savladaju stručne farmaceutske procese. Humanističke vrednosti su u srži kompanije IKEA. Švedska kompanija vrednuje motivisane mlade ljude koji žele da razvijaju sopstvene potencijale i doprinesu ostvarenju njene vizije da stvori bolju svakodnevicu za što više ljudi. Inicijativom „e-Talent Factory“, odnosno programom plaćene jednogodišnje stručne prakse IKEA nastoji da se približi studentima završnih godina diplomskih i postdi- plomskih studija i pruži im mogućnost stručnog usavršavanja u oblasti internet poslovanja. – Želimo da studenti u toku prakse nauče nešto korisno i pronađu novi pravac za svoje karijere. Program održava želju kompanije IKEA da načini pozitivnu razliku u zajednici u kojoj posluje i ponudi dodatnu priliku za razvoj i obrazovanje mladih u Srbiji bez obzira na fakultet ili visoku školu koju pohađaju – kaže Jovana Mehandžić Đurđić, menadžerka za održivi razvoj IKEA za jugoi- stočnu Evropu, i dodaje da će ovim i drugim programima kompanija nastaviti da ulaže u obrazovanje mladih u budućnosti. Verujemo da se uspeh ne meri samo dobrim poslovnim rezultatima, već i odgo- vornošću prema zajednici u kojoj poslujemo i njenim ljudima. Zato je Bambi dugi niz godina poželjan partner zajednice u kojoj posluje i neko kome se veruje. Je- dan od stubova Bambijeve strategije društvene odgovornosti jeste i podrška obrazovanju. Ona podrazumeva podršku na lokalnom nivou, organizaciju redovnih praksi za srednjoškolce u našoj kompaniji, ali i projekte na nacionalnom nivou. Povodom 50 godina postojanja brenda Plazma, jednog od najomiljenijih domaćih brendova, kompanija Bambi je krajem prošle godine donirala 50 interaktivnih tabli za 50 osnovnih škola širom Srbije. Reč je o jednoj od najvećih donacija poslovnog sektora u obrazovni sistem Srbije u poslednjih nekoliko godina. Upotreba interaktivnih tabli u osnovnim školama je veoma važna jer unapređuje kvalitet obrazovno-vaspitne nastave i priprema učenike za upotrebu informacionih tehnologija. Pedeset modernih interaktivnih tabli predstavljaju drugu generaciju tabli proizvedenih u Srbiji. Tabla poseduje ugrađeni interaktivni sistem najnovije generacije koji se povezuje s računarom i video-projektorom kako bi nastava bila što kvalitetnija. Ovim projektom, ali i brojnim drugima koje sprovodi, kompanija Bambi potvrđuje da je primer uspešne i društveno odgovorne kompanije koja konstantno ulaže u najmlađe generacije i njihov budući razvoj.

Connecting the Dots | 273 Izvori

Agenda za održivi razvoj do 2030. godine (2030 Agenda for Sustainable Development with a set of 17 Sustainable Development Goals; United Nations General Assembly, 2015), Celoživotno preduzetničko učenje na Zapadnom Balkanu – Korak napred (2019) (Autor: Marko Stojanović). WEB4YES. Co-financed bz the European Union. Beograd: Beogradska otvorena škola. Evropski stub socijalnih prava (European Pillar of Social Rights), Evropska Komisija, novembar 2017. godine. Evropska mreža protiv siromaštva (European Anti-Poverty Network) – Da li je Evropski semestar 2019 u većoj meri socijalan? (Is the 2019 European Semester More Social? EAPN Assessment of the European Semester 2019, Brisel), Godišnji izveštaj (za 2018) o realizaciji Akcionog plana za sprovođenje Strategije razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine Izveštaj o faktorima rizika po zdravlje dece u školskoj sredini za 2018. godinu, Institut za javno zdravlje ‘’Dr Milan Jovanović Batut’’, Beograd, 2019. Jokić Vesna, Ksenija Petovar, Nataša Čolić, Biserka Mitrović (2019– 2020) Javne službe i socijalni razvoj. Prostorni plan Repubike Srbije 2021–2035. Studija. Beograd: Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Arhitektonski fakultet Jokić Vesna i Ksenija Petovar (2009), “Socijalna isključenost i obrazovanje”. Arhitektura i urbanizam, br. 27/2009, Beograd (str. 46-56) Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnima pravima (Ujedinjene nacije, 1966, stupio na snagu 1976. godine) Okvir za kvalitetno predškolsko vaspitanje i obrazovanje (Proposals for key principles of a Quality Fra- mework for Early Childhood Education and care Report – Report of the Working Group on Early Chi- lhood Education and Care under the auspices of the European Commission. https://ec.europa.eu/assets/eac/education/policy/strategic-framework/archive/documents/ecec-quality-framework_en.pdf). Radna grupa Odelenja za obrazovanje Evropske komisije, a Komisija ga je usvojila u novembru 2017. godine (Council Recommendation on High-Quality Early Childhood Education and Care Systems). Predškolsko vaspitanje i obrazovanje integralni je deo sistema obrazovanja u Srbiji. Tokom poslednjih nekoliko godina realizovani su projekti zahvaljujući finansijskoj podršci Evropke Unije (projekat “Obrazovanje za sve”, 2012–2014 iz IPA fonda; projekat “Razvoj predškolskog vaspitanja u Srbiji – IMPRES”, 2010 – 2014; u toku je realizacija projekta “Kvalitetno obrazovanje za sve” – Quality Education for All, Serbia”, 2019 – 2022). Nacionalni sistemi studentskih naknada i podrške u visokom obrazovanju u Evropi 2016/2017 (Evrop- ska komisija/EACEA/Eurydice, 2016. Eurydice činjenice i brojke. Luksemburg: Odsjek za izdavaš- tvo Evropske unije) Petovar Ksenija i Vesna Jokić (2010), “Socijalni razvoj i javne službe u Srbiji – standardi u rasponu od 19. do 21. veka”. U: Kreativne strategije za održivi razvoj gradova u Srbiji ( ur. M. Bajić Brković). Beograd: Arhitektosnki fakultet Univerziteta u Beogradu (str. 161– 200)

274 | Povezujemo tačke Petovar, K. i V. Jokić (2009), „Socijalni razvoj – indikatori socijalne isključenosti“. Studijsko-anali- tičke osnove Strategije prostornog razvoja Republike Srbije. Beograd: Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Republički zavod za razvoj, Geografski fakultet. Petovar, K. (2009) „Unapređenje prostorne dostupnosti javnih službi“. Studijsko-analitičke osnove Strategije prostornog razvoja Republike Srbije. Beograd: Arhitektonski fakultet Petovar, K. i V. Jokić (2009), „Obrazovanje stanovništva u seoskim naseljima u Srbiji“. Zbornik radova: Evropski standardi u Srbiji. Beograd: Centar za demokratiju (str.108-126) Petovar, K. (2006), ‘’Javne službe kao deo urbanističkog planiranja i politike jednakih mogućnosti’’. u: Evropske strategije i politike u lokalnoj zajednici. Beograd: Fond Centar za demokratiju (ss.125– 144). ISBN 86-83675– 9– 2, COBISS.SRV– ID 129560844. Poseban izveštaj zaštitnika građana Inkluzivno obrazovanje – Usluge dodatne podrške deci i učenicima u obrazovanju (Beograd, oktobar, 2018). Pravilnik o vrstama, načinu ostvarivanja i finansiranja posebnih, specijalizovanih programa i drugih oblika rada i usluga koje ostvaruje predškolska ustanova (Službeni glasnik RS, br. 26/2013) Prostorni plan Republike Srbije 1996–2010 (Službeni glasnik RS, 13/1996); 2010 – 2020 (Službeni glasnik RS, 88/2010); i 2021–2035 (u fazi Nacrta). Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the role of public services as an essential component of good governance in the promotion and protection of human rights, United Nations, General Assembly, 23 December 2013) RZS, Saopštenje, br. 131, god. LXVIII, 30. 05. 2018, Statistika obrazovanja Strategija “Evropa 2020” Strategija razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. Godine (Službeni glasnik RS, 107/2020). Strategiji razvoja predškolskog i osnovnog obrazovanja u Srbiji 2005. do 2010. godine, Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja (Službeni glasnik RS, br.88/2017, 27/2018. – i drugi zakoni i 10/2019. od 15. 02. 2019. godine), Zakon o predškolskom vaspšitanju i obrazovanju (Službeni glasnik RS, 55/2013; 101/2017; 10/2019; i 27/2018), Zakon o srednjem obrazovanju i vaspitanju (Službeni glasnik RS, 55/2013; 101/2017; 27/2018; i 6/2020); Zakon o visokom obrazovanju (Službeni glasnik RS, 88/2017; 73/2018; 27/2018; 67/2019; i 6/2020); Zakon o učeničkom i studentskom standardu (Službeni glasnik RS, 18/2010; 55/2013; 28/2018; 10/2019).

Connecting the Dots | 275 IMAMO LI PRAVO NA KULTURNA PRAVA?

Vesna Marijanović

Vesna Marjanović je savetnica za javne politike u Fondaciji Centar za demokratiju. Bila je predsednica Odbora za kulturu i informisanje Narodne skupštine Republike Srbije, potpredsednica Komiteta za kulturu, nauku, obrazovanje i medije Parlamen- tarne skupštine Saveta Evrope. Članica je Upravnog odbora Evropskog foruma muzeja (European Museum Forum).

276 | Povezujemo tačke Kulturna prava i generacije ljudskih prava

Ove godine navršava se 55 godina od potpisivanja i 45 godina od stupanja na snagu Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima1. U Pream- buli, tvorci ovog međunarodnog dokumenta navode da se „prema Opstoj dekla- raciji o pravima coveka ideal slobodnog ljudskog bica, oslobođenog straha i bede, moze postici samo ako se stvore uslovi koji omogucavaju svakome da uziva svoja ekonomska, socijalna i kulturna prava i svoja građanska i politicka prava“. Ovom rečenicom uspostavljena je veza između prve i druge generacije ljudskih prava. Iz- među prve generacije, koja se odnosi na naša građanska i politička prava i slobode, a koja podrazumevaju nečinjenje države i uzdržavanje od represije, do druge, koja državu obavezuje na određeno činjenje, aktivnu ulogu i obezbeđivanje sredstava u skladu sa svojim dostupnim resursima, za ostvarivanje tih prava. Za razliku od prve dve generacije, treća i četvrta generacija ljudskih prava2 nemaju jedinstveni okvir, niti je definisana njihova primena. Ljudska prava trece generacije koja proističu iz društvene solidarnosti, odnose se na zajednicu, i sadrže široku listu prava, uključujuci, između ostalih, pravo na zdravu životnu sredinu, ekonomski i socijalni razvoj, na prirodne resurse ili pravo na učešce u kulturnom nasleđu. Konačno, četvrta, najnovija generacija prava, čiji opseg još uvek istražu- jemo, u vezi su sa novim informacionim i komunikacionim tehnologijama, bioe- tikom i uključuju pravo na digitalno postojanje, pravo na digitalnu reputaciju, pravo na digitalni identitet. Savet Evrope, međunarodna evropska organizacija čija je Srbija punopravna čla- nica, posvećena je demokratiji, vladavini prava i ljudskim pravima. Od osnivanja je svojim aktivnim radom u svim segmentima, doprinela i definisanju kulturnih prava i najviših standarda u ovoj oblasti. U mnogobrojnim dokumentima i odlu- kama Saveta Evrope provejava zaključak da su različite vrste ljudskih prava mnogo više povezane nego što se to može činiti na prvi pogled. Zbog toga i kulturna prava ne možemo posmatrati samo kroz jednu generaciju prava. Ona su u tesnoj vezi sa političkim pravima kao što je, recimo, sloboda izražavanja, ali i sa održivim razvojem, životnom sredinom i digitalnom revolucijom. Zanemarivanje kulturnih prava stoga bi sve procese u borbi za ljudska prava svih generacija, i u svim generacijama, ostavilo prazninu koja će tu borbu učiniti nepotpunom i bez vezivnog tkiva.

1 https://ljudskaprava.gov.rs/sh/node/19967 2 https://www.coe.int/en/web/compass/the-evolution-of-human-rights

Connecting the Dots | 277 Dok se razvijaju međunarodni standardi u novijim generacijama ljudskih prava, vratimo se na Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima koji je deo našeg pravnog sistema i inkorporiran je u Ustav Republike Srbije. Da podsetimo, ugovornice ovog Pakta priznaju pravo svakog lica na zivotni standard dovoljan za njega i njegovu porodicu, osnovno pravo da bude zasticen od gladi, da uziva najbolje stanje fizickog i drustvenog zdravlja koje moze postici. Pored toga, drzave ugovornice priznaju pravo svakog lica na obrazovanje, obavezuju se da postuju slobodu koja je neophodna za naucno istrazivanje i stvaralacku delatnost i, konačno, priznaju svakome pravo da ucestvuje u kulturnom zivotu. Ipak, u primeni, često zbog odredbe o dostupnim, ili bolje reći, ograničenim resursima, kulturnim pravima u užem smislu, ne pristupa se sa podjednakom ozbiljnošću i pažnjom. Tamo gde je došlo do ozbiljnije krize demokratske političke kulture, one danas i padaju na listi prioriteta. Godina 2021, u koju smo tek zakoračili, „obećava“ da će preuzeti dobar deo problema iz protekle godine, ali i da će se suočiti i sa nekim novim izazovima. U trenutku kada u svetu ima preko dva miliona umrlih od ove bolesti, milioni ljudi širom sveta ostaju bez posla, a u Srbiji položaj najranjivijih grupa postaje još ne- sigurniji te veliki broj ljudi ostaje ne samo bez posla, već i bez ikakve socijalne zaštite, ima li ikakvog smisla postavljati pitanje o stanju naših kulturnih prava? Ipak, i usred borbe protiv razarajuće pandemije nije bilo moguće zanemariti i kulturu, kulturne potrebe građana i funkcionisanje sektora kulture. Moglo bi se reći da je pandemija ova pitanja učinila gorućima. Pitanja koje su se kontinuirano postavljala i ranije, danas su dobila posebnu težinu. Na koji način drža- va podržava pravo svih da učestvuju u kulturnom životu kao osnovno ljudsko pravo? Kako uklanja barijere koje ometaju pristup kulturi ženama, mladima, manjinama, migrantima i drugim ranjivim grupama? Da li je obezbedila dovoljno sredstava za funkcionisanje javnog sektora, i za podršku nezavisnom i privatnom sektoru u kulturi? Šta su za nju bili prioriteti u kreiranju kulturnih politika i da li su u tom procesu građani, umetnici i stručnjaci učestvovali na demokratski, meritokratski i transparentan način? I, konačno, pandemija je, naročito u periodu „zaključavanja“ i fizičke distance, dramatizovala pitanje socijalnog i ekonomskog položaja umetnika i radnika u kulturi. Kako obezbediti egzistenciju slobodnih umetnika i zaposlenih u kulturi, zaštititi institucije i organizacije koji kreiraju taj kulturni život u kojem svi mi želimo, ili bar imamo pravo da učestvujemo?

278 | Povezujemo tačke Kultura u krizi

Ove godine Ujedinjene nacije obeležavaju Međunarodnu godinu kreativne ekonomije za održivi razvoj. Tim povodom UNESCO zagovara sve veće uključivanje umetnika i stručnjaka u kulturi u stavljanje kreativne ekonomije u službu održi- vog razvoja. Srbija je članica UNESCO-a i potpisnica značajnih međunarodnih ugovora ove organizacije, među kojima se ističu Konvencija o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine, Konvencija o očuvanju nematerijalnog nasleđa, Konven- cija o zaštiti i unapređenju raznolikosti kulturnih izraza3. Godina 2021. će i na međunarodnom kulturnom planu biti obeležena novim iskustvima i promišljanjima o dugoročnim posledicama pandemije koje je donela 2020. godina. UNESCO je u ranoj fazi proglašenja pandemije COVID-19 procenila njene razarajuce efetke na kulturni sektor. Zbog toga je u okviru programa ResiliArt, organizovao seriju od 170 virtuelnih debata otvorenog formata, u više od 65 zemalja. Jedna od debata održana je i u Srbiji u organizaciji Zavoda za proučavanje kulturnog razvitka4. Kao rezultat ovog projekta, a i zbog brzine kojom se menjala situacija u sektoru kulture širom sveta, pokrenut je nedeljni sistem za praćenje, koji je prikupljao primere i mere prilagođavanja na novonastalu situaciju5. Istovremeno, UNESCO je izašao sa sveobuhvatnom publikacijom pod naslovom „Culture in Cri- sis“ (Kultura u krizi)6. U pitanju je vodič za „otporan kreativni sektor“, sa velikim brojem primera dobre prakse u odgovoru na izazove nametnute krizom. U ovoj publikaciji posebno se naglašava nesigurna priroda umetničkog rada i či- njenica da je pandemija umetnike učinila posebno ranjivima na ekonomske po- trese izazvane krizom. Kriza COVID-19 otkrila je trajnu potrebu za poboljšanim mehanizmima za zaštitu socijalnih, ekonomskih i radnih uslova umetnika i profesionalaca u kulturi. Umetnici su uglavnom samozaposleni, nesigurnog statusa i neredovnih prihoda. Zbog toga su im doprinosi niži, što im ograničava pristup socijalnom osiguranju, penzijama i drugim socijalnim davanjima. „Sada, više nego ikad, status umetnika mora se podržati, ojačati“ ističe se u uvodu ovog dokumenta. Došlo je vreme i da se zemlje članice podsete na Preporuku UNESCO-a u vezi sa statusom umetnika (1980) koja poziva na zaštitu njihovih

3 http://arhiva.kultura.gov.rs/lat/medjunarodna-saradnja/medjunarodna-dokumenta 4 http://www.seecult.org/vest/pouke-korona-krize-za-javni-sektor-kulture 5 https://en.unesco.org/news/culture-covid-19-impact-and-response-tracker 6 https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000374631

Connecting the Dots | 279 socijalnih i ekonomskih prava i na potrebu da nacionalna zakonodavstva preciznije definišu status umetnika7. Kriza je, pored uslova rada umetnika, postavila i realna pitanja o finansijskoj održivosti institucija, a posebno kulturnih nepro- fitnih organizacija i preduzeca. Neoliberalni pristup kulturi koji kaže da sve, pa i kulturni programi, treba da opstanu samo pod tržišnim uslovima, pokazao se potpuno neodrživ. Bez državne podrške opstale su i učvrstile svoju poziciju samo multinacionalne kompanije koje posluju na internetu. Pored toga, UNESCO ističe i sledeće zaključke. Prvo, iako su žene prekomerno zastupljene u sektorima umetnosti i kulture koji su najviše pogođeni i najviše izloženi riziku od COVID-19, istraživanje sprovedeno u sastavljanju ovog prak- tičnog vodiča nije identifikovalo bilo kakve vladine mere posebno usmerene na promociju rodne ravnopravnosti. Drugo, naglašeno je pitanje transnacionalne mobilnosti u kreativnom sektoru koje su i pre krize sputavale restrikcije zbog imigracionih propisa i viznih režima. Bez javnog finansiranja ili sponzorstva, međunarodna saradnja bez koje je nemoguće zamisliti razvijenu svetsku umet- ničku scenu, postaće dodatno ugrožena. Preporuka zemljama članicama od posebnog značaja odnosi se na prilagođavanje kulturnih politika i programa digitalnom dobu. Po mišljenju priređivača vodiča, kriza je ubrzala digitalnu transformaciju pa je „digitalna tehnologija tu da ostane i zapravo je jedini medij koji može da služi celoj populaciji u vreme fizičkog distanciranja“. U narednim redovima dajemo kratak prikaz različitih mera kojima su svetske vlade pribegle ne bi li umanjile ili predupredile krizu u kulturnom sektoru. Veći broj vlada pribegao je kratkoročnim merama sa ciljem da pomognu umetnicima koji su naglo ostali bez posla ili bez prihoda. U pitanju su različite vrste krat- koročne pomoći, uglavnom u periodu totalnog „zaključavanja“ ili vanrednog stanja, u trajanju od 2-3 meseca. Pojedine vlade povećale su budžetska sredstva za otkup i naručivanje radova ili su stimulisale druge javne institucije da to čine. Na taj način su osigurali prihod u trenutku male potražnje, stimulisali kreativnost i mogućnost umetnicima da rade. Primera radi, Vlada Nemačke je u avgustu 2020. godine povecala svoj budžet za umetničke nabavke sa 500.000 evra na 3 miliona evra kao deo nove kulturne inicijative čiji je cilj pomoc umetnicima, galerijama i trgovcima umetničkih dela. Sama Vlada treba da otkupi oko 150 dela sa umetničkih sajmova, iz malih galerija ili direktno iz studija umetnika. Svako delo bice izabrano na osnovu preporuka pet članova žirija, koji su izabrani na mandat od pet godina. Neke zemlje su podržale programe razvoja veština za umetnike i menadžment koji su se preko noci našli u situaciji da upravljaju

7 https://en.unesco.org/creativity/governance/status-artist

280 | Povezujemo tačke krizom. Nudeci besplatne grantove za razvoj ili onlajn obuku, vlade su ohra- brile stvaraoce i menadžere da se prilagode promenama i prelasku na digitalne platforme, od kojih su mnoge obezbedile i formu učenja kroz master klasove na internetu. Među merama kompenzacije zbog prekida rada istakao se primer Holandije koji je uveo sistem vaučera „Sačuvajte kartu, uživajte kasnije“ gde je korisnicima omogućeno da doniraju svoju kartu, sačuvaju je za kasnije ili da traže refundaciju. Pojedine vlade su uvele privremeno oslobađanje od poreza i socijalnih davanja. Češka je smanjila porez na dodatu vrednost (PDV) sa 15% na 10% na određene usluge, uključujuci ulaz u muzeje i kulturne doga- đaje, a Velika Britanija je ukinula PDV od 20% na digitalne publikacije, želeći da promoviše pristup e-knjigama i onlajn štampi i tako da podršku izdavač- kom sektoru. Jedna od upečatljivih dugoročnih mera jeste alokacija sredstava za jačanje infrastrukture i objekata. Osim pronalaženja prostora prilagođenih pravilima fizičkog distanciranja, kao što su muzički koncerti u bioskopima na otvorenom ili projekcije filmova na aerodromima, nemačka Vlada najavila je program „NEUSTART KULTUR„ u iznosu od milijardu evra čiji je cilj ponovno pokretanje sektora kulture i podrška ponovnom otvaranju njegovih institucija. Gotovo 250 miliona evra u okviru plana za oporavak namenjen je prilagođava- nju ustanova kulture novim zdravstvenim standardima kao što je sprovođenje strožih higijenskih procedura, razvoj boljih sistema izdavanja karata putem interneta i modernizacija ventilacionih sistema. Na kraju, prekid fizičkog kontak- ta između umetnika i publike, ubrzao je digitalnu tranziciju. Filmski festivali bili su primorani da idu na internet, ali je zabeležen i značajan porast publike van njihovog lokalnog tržišta, do te mere da neki sada razmišljaju da nastave sa prikazivanjem na zahtev, nakon završetka festivala, kako bi zadržali odnos sa novom publikom.

Connecting the Dots | 281 Kulturni dogovor za Evropu

Srbija je i dalje, uprkos svim skretanjima, zvanično na putu ka pridruživanju Evropskoj uniji. Poglavlje 26 – Obrazovanje i kultura, jedno je od dva poglavlja koja su privremeno zatvorena. To je zbog toga što se radi o oblasti koja u najvećoj meri spada u nadležnost zemalja članica. Uloga Evropske unije svodi se na po- dršku saradnji i koordinaciji između zemalja članica, ali delom uključuje i zemlje kandidate kao što je Srbija, kroz različite programe (Kreativna Evropa, Erasmus+, Horizon ili kroz instrumente predpristupne pomoći kao što je IPA). Ovde, dakle, nema mnogo posla kada je u pitanju harmonizacija propisa. Međutim, kroz ovu oblast se možda najbolje vidi iskrena, vrednosna opredeljenost Vlade ka postizanju takozvanih evropskih standarda, reči koje su u političkom diskursu poslednjih godina ispražnjene od svog sadržaja. Iako smo još uvek daleko od članstva u Evropskoj uniji, zvanično od tog puta nismo odustali. Ipak, nema pesama kojima se kunemo da „sa toga puta ne skrenemo“. U trenutku pisanja ovog teksta, Komitet za kulturu i obrazovanje Evropskog parlamenta na svojoj listi prioriteta za narednih 6 meseci ima sledeće teme: oporavak kulture i socijalna sigurnost radnika u kulturnom sektoru; prekvalifikacija i usavršavanje u skladu sa novim zahtevima tržišta; odgovor na zahteve širokog kruga evropskih organizacija civilnog društva u kulturi i kulturnih poslenika koji se organizovao oko predloga pod nazivom „Cultural Deal for Europe“ (Kulturni dogovor za Evropu)8. Jedan od ključnih zahteva je da evropski poslanici obezbede da 2% od ukupnih sredstava predviđenih merama EU za oporavak od krize izazvane pandemijom COVID-19 budu izdvojeni za kulturu. Šta još predlaže kulturni sektor u Evropi? U organizaciji Kulturne akcije za Evropu - Culture Action Europe (CAE), Evropske kulturne fondacije - Europe- an cultural Foundation (ECF) i organizacije Europa Nostra u svojstvu koordina- tora Evropske Alijanse za kulturnu baštinu, više od 500 učesnika 18. novembra pratilo je onlajn diskusiju o budućnosti Evrope u svetlu kulturnih politika. Skup na najvišem nivou pratila su izlaganja predstavnika Evropske komisije, evropskih parlamentaraca, država članica, najvećih panevropskih mreža za kulturu i kulturnu baštinu, kao i organizacije civilnog društva i pojedinci. Na osnovu ove diskusije pokrenuta je Zajednička izjava pod punim nazivom „Kulturni dogovor za Evropu: centralno mesto za kulturu u postpandemijskoj buducnosti

8 https://www.europanostra.org/a-cultural-deal-for-europe-major-initiative-by-europa-nostra-culture-action- europe-and-the-european-cultural-foundation/

282 | Povezujemo tačke EU“. Ona sadrži niz konkretnih mera za ostvarivanje kulturnih potencijala i kulturnog nasleđa kao glavnih poluga u socijalno-ekonomskom oporavku EU. U vrlo dinamičnoj diskusiji, i čestim reminiscencijama na Ruzveltov „Nju dil“, govorilo se o novoj renesansi, o potrebi za ulaganjem u provokativne umetničke projekte, o kulturi kao mehanizmu za postizanjem socijalne kohezije, dijaloga i inovacija. U zajedničkoj izjavi naglašeno je da je kultura u temelju evropskog projekta i da je katalizator evropske buducnosti. Kriza izazvana pandemijom COVID-19 i izazovi koji predstoje, po mišljenju potpisnika, zahtevaju koordi- nisanu akciju do sada neviđenih razmera. Poziva se na zajedničko delovanje evropskih institucija, država članica, lokalnih samouprava, civilnog društva i filantropskih udruženja. Kultura mora biti u središtu svih javnih politika – od zelene tranzicije do digitalne tranzicije. Potrebna je nova paradigma u izgradnji evropske budućnosti. Finansiranje kulture mora biti integrisano i u druge relevantne programe i akcije EU, posebno u Horizon, Erasmus +, Digitalna Evropa, Evropsku agendu razvoja veština (European Skills Agenda), u aktivnosti evropskog spoljnopolitičkog delovanja (European external action). Zatraženo je da planirane mere i fondovi za oporavak moraju sadržati relevantnu i pravovreme- nu podršku kulturnim radnicima. Potrebno je predložiti mere za veću sigurnost njihovog položaja i uslova rada. Predloženo je da se započne rad na usvajanju sveobuhvatnog evropskog okvira o Statutu umetnika i kulturnih radnika. Konačno, Konferencija o buducnosti Evrope koju EU priprema za period od naredne dve godine, smatra se idealnom prilikom za uključivanje umetnika u demokratsku debatu buducnosti i buducem pravcu EU. Umetnici, kreativci, kulturni radnici, nezavisni sektor, amateri, neprofitne organizacije, volonteri i organizacije civilnog društva moraju biti sastavni deo procesa, kaže se u ovoj izjavi. Evropski kulturni sektor najavio je i svoje učešče u razvoju programa Novi evropski Bauhaus koji je nedavno inicirala predsednica Evropske komisije Ur- sula fon der Lajen9. Ova inicijative predstavljena je kao ekološki, ekonomski i kulturni projekat za Evropu, povezan sa dugoročnom evropskom strategijom pod nazivom European Green Deal (Evropski zeleni dogovor)10. Novi evropski Bauhaus, inspirisan autentičnim Bauhaus pokretom u arhitekturi, umetnosti i dizajnu s početka dvadesetog veka u Nemačkoj, u svojoj osnovi podrazumeva povezivanje održivog razvoja, inkluzivnosti i estetike. U svakom slučaju, zbog dobro organizovanog kulturnog sektora Evrope, Evrop- ska komisija i evropski parlamentarci kao I Evropski komitet Regija imaće pune

9 https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_21_111 10 https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en

Connecting the Dots | 283 ruke posla. Već danas se zna da je zahvaljujući tim udruženim glasovima i snaga- ma program Kreativna Evropa znatno povećana sa 1,4 na 2,4 milijarde evra za period od 7 godina. Program Horizon je dobio izdvojeni deo budžeta za istraživanja u kulturnom i kreativnom sektoru. Njihova bitka se nastavlja i napreduje.

Srbija bez odgovora na krizu

Šta se u to isto vreme dešavalo i dešava u Srbiji? U vreme vanrednog stanja, prva reakcija Vlade bila je da se obustave svi konkursi u oblasti kulture, a prvim merama za prevazilaženje posledica krize izazvane pandemijom COVID-19 u ukupnom iznosu od 5,1 milijardu evra za različite sektore, kulture nije bilo nigde. Pomoć nije bila predviđena ni za samostalne umetnike ni za nezavisni sektor ni frilensere u kulturi koji žive od projekta do projekta, a programski troškovi institucija kulture su smanjeni. Ipak, zbog reakcija javnosti i umetničkih udruženja, sa zakašnjenjem u odnosu na ostale sektore, isplaćeno je po 90.000 dinara bespovratne pomoći samostalnim umetnicima koji su, ako se uzme i ukidanje i odla- ganje konkursa, ostali bez bilo kakvih sredstava za život i rad. Na tome se negde i završila državna pomoć kulturi tokom vanrednog stanja. Nakon odloženih parlamentarnih izbora, i nerazumljivo dugog perioda do formiranje nove Vlade, Srbija je dobila monolitnu i staru parlamentarnu većinu i novu ministar- ku kulture i informisanja. Novi Odbor za kulturu i informisanje Narodne skupštine Republike Srbije je od svog konstituisanja 26. oktobra 2020. održao šest sednica. Dok su se u Evropi dešavale dinamične diskusije o novoj budućnosti, o podršci kulturnom sektoru, statusu umetnika, merama za zaustavljanje krize, naš nadležni Odbor se bavio rutinskim pitanjima koje nameće Vlada Republike Srbije, potvrđivanjem me- đunarodnih sporazuma i uvođenjem veće takse za rad javnih servisa. Istini za volju, povećanje taksi jeste razlog što je ovogodišnji budžet pompezno najavljen kao značaj- no uvećan u odnosu na prošlu godinu. Naime, razlika od milijardu i po dinara koji su se prošle godine nalazili na poziciji za osnovno finansiranje javnih servisa, morala je biti nadoknađena povećanjem takse. Dobro je da su ta sredstva zadržana u budžetu za kulturu, ali pažljivijom analizom, videćemo da ona nisu usmerena na najranjivije tačke, dakle na umetnička udruženja i konkurse. Takođe, nije vidljivo nikakvo drugo

284 | Povezujemo tačke strateško ili razvojno povećanje koje bi ukazivalo na nove prioritete (osim sredstava za filmsku produkciju, kao i za međunarodnu saradnju koja uključuje i projekat Evrop- ske prestonice kulture – Novi Sad 2021). Jedini vidljivi novi prioritet prikazan i novom budžetskom pozicijom je projekat pod nazivom Prestonica kulture Srbije. U najkraćem, novi budžet za kulturu ne ukazuje ni na kakve nove pravce u kulturnoj politici, a još manje na neophodne odgovore koji bi uzeli u obzir vanrednost stanja u sektoru kulture, potrebu za prilagođavanjem posledicama krize, novim uslovima života i umetničkog stvaranja. Ministarstvo kulture i informisanja nedavno je objavilo i Strateške prioritete razvoja kulture od 2021. do 2025. godine11. Kako stoji u njihovom sopstvenom saopštenju, ovi prioriteti će „uz pravo rukovo- đenje i jasne faze značajno poboljšati kulturnu sliku Srbije“. Objavljivanje strateških prioriteta koji se, pri tome, uglavnom svi već nalaze na- brojani u članu 3. Zakona o kulturi iz 2009. godine kojim se definišu načela kulturnog razvoja, možda ima za cilj da skrene pažnju sa spornog Predloga strategije razvoja kulture Republike Srbije 2020-2029.12 koji je prethodna Vlada usvojila, a koji je dobio veoma loše ocene stručne, i dobrog dela kulturne javnosti. Kako stojimo sa kulturnim pravima možda najbolje pokazuju događaji koji su obeležili početak 2021. godine i dva kontroverzna projekta u centru grada Be- ograda: postavljanje spomenika Stefanu Nemanji ispred nekadašnje Železničke stanice, i nagoveštaj nastavka rada na projektu izgradnje „gondole“ na Beograd- skoj tvrđavi. O tome šta znače spomenici u javnom prostoru i kakvo simboličko značenje imaju, pisala je Irina Subotić, 13 istoričarka umetnosti i predsednica Evropa Nostra Srbija u svom autorskom tekstu za projekat „Povezujemo tačke“ u okviru kojeg nastaje i ova analiza14. Da li se spomenici sa tako megaloman- skim zahvatima mogu postavljati samo političkim direktivama, bez ikakvog učešća građana koji te spomenike plaćaju, a da mu ni cenu ne znaju? Stručnjaci su uzaludno davali svoje ocene koji se odnose na procedure, izvođenje, isto- rijsko značenje i umetničku vrednost projekta postavljanja spomenika Stefanu Nemanji. „Postoji gorka ruska izreka: prošlost je nepredvidljiva. Svaki istoričar zna koliko to može biti istina. Ono što smatramo istorijski važnim, šta su problemi vredni naučnog istraživanja, koje teme se čine najhitnijima - sve se menja

11 https://www.kultura.gov.rs/vest/sr/6024/usvojeni-strateski-prioriteti-razvoja-kulture-.php 12 https://www.kultura.gov.rs/tekst/sr/39/predlog-strategije-razvoja-kulture-republike-srbije-od-2020-do-2029.php 13 http://www.centaronline.org/sr/vest/12175/javni-spomenici-nekad-i-sad 14 Projekat realizuje Fondacija Centar za demokratiju uz podršku Balkanskog fonda za demokratiju i Norveške ambasade u Beogradu

Connecting the Dots | 285 u svetlu trenutnih problema“15. To je, izgleda, i slučaj sa našom kulturnom politikom. Gledanjem u prošlost traže se nova značenja koja opravdavaju ili neguju današnje političke narative. Ovaj događaj, kao i projekat izgradnje „gondole“ na Beogradskog tvrđavi koji se takođe odvija suočio sa snažnim otporima građana i struke (kako na domaćem tako i na evropskom nivou), zaista je otvorio pitanje šta je demokratski i savremeno u našoj kulturi. U trenutku kada se Evropa okreće očuvanju svoje prirodne i kulturne baštine, kreira strategije za novo vreme koje je okrenuto čoveku i njegovim potrebama, i spremnosti društva da se prilagodi brzim društvenim, ekonomskim tehnološkim i klimatskim promenama, u Srbiji se kulturna bašti- na tretira kao potrošno dobro sa kojim svaka vlast raspolaže kako joj drago. U tekstu Savremenost i istorijska svest Dragoljub Mićunović postavlja pitanje „Da li mi savremeno mislimo? Ovako formulisano pitanje pretpostavlja da se može misliti i nesavremeno, što upravo znači da mi možemo i u savremenosti koju živimo misliti na „prošli„ način.“16 Okvirna konvencija Saveta Evrope o vrednosti kulturnog nasleđa za društvo, poznatija kao Faro konvencija, koju je Srbija ratifikovala, prepoznaje potrebu da se ljudi i ljudske vrednosti nađu u središtu proširenog koncepta kulturnog nasleđa. Ona promoviše potrebu i pravo svakog pojedinca da se uključi u stalni proces definisanja i upravljanja kulturnim nasleđem. Ova konvencija vidi kul- turno nasleđe kao resurs održivog razvoja, a posebno ističe pravo svakog „da se, poštujući prava i slobode drugih, angažuje u pogledu kulturnog nasleđa prema sopstvenom izboru, kao vid prava da se slobodno uključi u kulturni život utvrđenog Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima Ujedinjenih nacija (1948) i zagarantovanog Međunarodnim sporazumom o ekonomskim, društve- nim i kulturnim pravima (1966)“17 Iz svega navedenog ostaje nam da zaključimo da se kulturna politika u Srbiji ne vodi u skladu sa standardima koje je sama prihvatila. Da ne prati evropske standarde u ovoj oblasti, da nije dovoljno posvećena zaštiti svoje dragocene kulturne baštine i da ne drži do toga kako da obezbedi funkcionisanje kulturnog sektora u Srbiji koji po svojoj prirodi ima izuzetne kreativne i razvojne potencijale. Ko- načno, sudeći po prvim potezima Vlade, u kulturnoj politici u najboljem slučaju možemo očekivati status quo. Nisu vidljivi potezi koji bi ukazali na rešavanje

15 David Armitage, CIVIL WARS A History of Ideas, 2017. Yale University Press 16 Dragoljub Mićunović, Filozofija minima, 2001. Filip Višnjić 17 www.kultura.gov.rs/extfile/sr/5159/7.%20Okvirna%20konvencija%20Saveta%20Evrope%20o%20 vrednosti%20kulturnog%20nasleđa%20za%20društvo%20(Faro,%202005).pdf

286 | Povezujemo tačke brojnih problema sa kojima se suočavamo. Da li imamo statistiku o tome koliko je mladih ljudi, koji su u poslednjih dve godine završili umetničke akademije, u mogućnosti ne samo da se zaposle, već da se bave svojim profesijama samostalno ili u okviru projekata? Od čega žive naši samostalci? Po nezvaničnim proce- nama njih je u Beogradu oko 2.300, u Srbiji 2.900. Među njima ima onih kojima, zbog kašnjenja u isplatama doprinosa od strane gradske vlasti, godinama rastu kamate na poreski dug koji nisu sami napravili. Zar je otpis takvih dugova za jedan mali broj naših stvaralaca toliko komplikovana odluka za našu Vladu? Da li će naše brojne ustanove koje, uprkos epidemiji, i dalje požrtvovano rade, moći da funkcionišu još dugo u ovakvim uslovima i bez ikakvih sopstvenih prihoda? Šta će biti sa velikim brojem neophodnih kadrova u institucijama kulture, angažovanih putem ugovora? Da li smo obezbedili dovoljnu podršku filmskim festivalima za prelazak na onlajn platforme, i kako će se odvijati u novonastalim okolnostima? Šta će se desiti sa Strategijom razvoja kulture i na koji način ćemo rešiti brojna nerešena pitanja neophodnim zakonskim promenama? I konačno, da li će Srbija, bilo to deo pregovaračkog procesa ili ne, biti uključena u evropske kulturne politike i na koji način? U svetu koji odoleva potresima krize, napredak u borbi za kulturna prava biće mera naše prilagođenosti zahtevima vremena i mera naše istinske posvećenosti procesu pridruživanja Evropskoj uniji, zasnovam na demokratskim vrednostima u kulturi.

Connecting the Dots | 287 288 | Povezujemo tačke Summary

Connecting the Dots | 289 CENTER FOR DEMOCRACY FOUNDATION The project is being implemented with the financial support of the Balkan Trust for Democracy of the German Marshall Fund of the United States (BTD) and the Embassy of the Kingdom of Norway in Belgrade, and we would like to thank them.

290 | Povezujemo tačke Today, democrats, democracy and it’s institutions are facing a new crisis. There is a wide distrust in the potentials of a democratic society and the opportunities it provides to citizens. Society has split into trenches of insurmountable differences, and many are once again turning to authoritarian leaders and blindly bestowing their trust in populists. The questions that history has long ago answered are being asked again. However, in addition to many definitions of democracy, we at the Center for Democracy Foundation most often rely on Herodotus and his definition, which reads: “Democracy is the rule opposite to the rule of one man.” The struggle for democracy in Serbia is the reason why our organization was founded more than a quarter of a century ago. Today, as in all previous years, we still want to give our contribution to building a developed democratic society. During 2020 and now, at the beginning of 2021, years that have brought new challenges to democracy, the rule of law, development and human communication due to the COVID-19 pandemic, we especially emphasize the importance of the Connecting the Dots project. This project aims to regularly monitor reforms in the context of the European integration process, especially in the field of social and economic rights. It aims to inform citizens, to whom the Constitution guarantees the enjoyment of civil rights and freedoms, and about the real significance of the Euro-Atlantic integration process in securing those rights. This sentence is similar to the description of many projects of civil society organizations that focus on Serbia’s accession to the European Union. The Center for Democracy Foundation and many of our colleagues, associates and partners among civil society organizations, have paid a lot of attention to this topic in recent years. However, the importance of European integration for the life of the common man, a message that reaches citizens, still seems to be distorted too often, insufficiently clear or understood as an issue concerning political and economic elites, as a process remote, or even contrary to the interests of the people. When we think of connecting dots, the first association are picture and activity books for children, which aim to lead from an amorphous, seemingly illogical arrangement of dots, to connecting them correctly and forming a whole picture of an object or phenomenon. We at the Center for Democracy Foundation faced the fact in recent years, that in parallel with the slow, sometimes difficult process of Serbia’s accession to the European Union, and even slower development of democratic potentials of society, there is a disintegration of the party-political scene in Serbia, fragmentation of civil society organizations, unions and civic initiatives. On the one hand, we have new, energetic civic movements that manage to shed light on corruption scandals or to stop projects contrary to the interests of citizens, but whose scope remains within the borders of their local communities. We have a large number of opposition political parties that refuse to participate in elections or in the work of representative institutions, and fail to articulate a political program that will stimulate the enthusiasm of voters. We have unions whose voice is not heard enough and whose strength is not enough to change the unfavorable position of employees. We have a government that, with it’s populism, authoritarian tendencies and the destruction

Connecting the Dots | 291 of democratic institutions, creates apathy, stifles democratic freedoms, discourages youth participation and endangers any development due to corruption, disrespect for meritocracy, and lack of responsibility towards citizens. We have citizens “combatting” on social networks without the possibility of achieving a real democratic dialogue. Believing that public dialogue is a strong incentive to connect people, understand different opinions and exchange arguments, we conducted talks within our longest-running format called “Dialogue at the Center”. The topics we dealt with were also those that are today at the top of the agenda in Europe and the whole modern world: “Political pluralism in cities and municipalities”, “Culture under pressure - the position of artists and cultures in cities and municipalities”, “ Do we manage climate change ”, as well as the Public Reading of the Progress Report of Serbia of the European Commission, in cooperation with the European Western Balkans Serbia. Our dynamic and continuous campaign on social networks provides an opportunity to hear the voice of civil society activists and all our activities will be crowned with a final conference in an online format that has become the only way to exchange ideas in new circumstances, but also provided an opportunity for a wider public dialogue. With this project, we, at the Center for Democracy Foundation, want to contribute to the promotion of those values, the values of the European Union and what they mean for the citizens, at a time when all democratic values are at stake. In a society of great divisions, we want to be agents of connecting.

292 | Povezujemo tačke EMPLOYMENT AND SOCIAL POLICY REFORM PROGRAM 2016-2020

SUMMARY REPORT

The CDF Expert Team: Dr. Snežana Simić, Dr. Ksenija Petovar, Dr. Katarina Stanić, Sarita Bradaš, Dr. Mario Reljanović and Ivan Sekulović.

Connecting the Dots | 293 LABOUR MARKET AND EMPLOYMENT

This analysis of the labour market and employment strives to answer several key questions: 1) What was recognised as a challenge in the labour market and how have these challenges changed since the ESRP was written? Have adequate objectives been set for existing challenges, i.e. adequate measures and indicators in relation to these objectives? Have indicators been sufficiently defined and/or quantified so as to be able to speak with certainty about their fulfilment? 3) Which measures have been implemented thus far and which have not, and what are the chances of implementing unrealised measures by the end of 2020? What objectives and measures have become obsolete due to the changed circumstances on the labour market? 4) What normative and strategic political acts have been adopted in the meantime and how do they affect the implementation of set objectives and measures? This section of the ESRP envisages implementation of a total of 48 measures to achieve the four objectives. The objectives have not been uniformly structured, so one of the general objectives aimed at reducing the overall inactivity rate and increasing the employment rate has been divided into two subcategories, of which (the objective and subcategory) contain special measures to be implemented, while this is not the case for the remaining three objectives. The importance of labour market development is undeniable for the overall achievement of ESRP objectives. However, the ESRP’s approach to this issue is largely one-dimensional, as it focuses on increasing labour supply rather than demand (except for those measures which encourage employers to hire informal workers). One of the functional objections to the overall structure of the labour market and employment segment is, therefore, related to the attitude toward key challenges on the labour market. While most of the objectives and measures are aimed at increasing labour market supply, the issue that relates to the demand for workers has been overlooked. Although certain challenges have been identified on the labour demand side, the objectives matrix fails to define which objectives should address them. Also, essential ties between activities carried out by different institutions and sectors have been neglected. Employment policies are intersectoral policies, with job creation being at their core. In addition to implementing active labour market policies, labour market institutions include social protection systems (unemployment benefits and schemes, an early retirement system and various forms of welfare support), various aspects of labour legislation (minimum wage, employment protection and law enforce- ment), trade union membership and collective bargaining. In terms of planned objectives and measures, the overall assessment is that they are mostly logically and functionally set, although there are some exceptions. It is often impossible to establish a functional relationship between an objective and a measure, or a measure and an indicator. The absence of indicator quantification, as well as the lack of set target values is also one of the structural objections to the content of the ESRP and ESRP matrix.

294 | Povezujemo tačke The fact remains; however, that the implementation of set objectives and measures would significantly improve the situation on the labour market, despite the mentioned shortcomings in their design. What is indicative are the data and explanations provided in the reports on the implementation of the Employment and Social Reform Programme (ESRP) available to date - for the years 2016-2017 and 2018. It is clear that certain measures are ignored or neglected without explanation, i.e. there was an attempt to create the illusion of their implementation by introducing data pertaining to activities which cannot be directly related to the implementation of a specific measure, nor were they envisaged as such, but rather, have some vague and indirect points of contact with said measure. Where the fulfilment indicators of individual measures are in question, stress is placed exclusively on the quantitative aspect, without taking into account the quality of the jobs being created on the labour market, as well as the position of workers hired to perform these jobs. Reform of labour legislation, which the ESRP claims strives to create a favourable business environment and increase the number of available new jobs, has caused employment quality to deteriorate. In other words, with its measures, the state has responded efficiently to the challenges of increasing employment, however, this factor has not had an effect on the overall improvement of the position of workers in the labour market. On the contrary, over the last few years the precarious status of certain categories of workers has been confirmed (such as those without permanent employment status, youths hired through youth-student cooperatives) while at the same time, new forms of insecure work have been created or legalised with working conditions below the legal minimum (agency work, child labour and dual education, seasonal work). Furthermore, the ESRP identifies a high overall rate of inactivity and a low employment rate as key challenges in terms of labour supply, then, the exclusion of the Roma population in the formal labour market and the need to strengthen the role of the employment policy, labour market segmentation and structural unemployment, high youth inactivity and unemployment. The causes of each of these challenges were analysed and each was explained in detail. The objections set to respond to the mentioned challenges are as follows: to decrease the overall inactivity rate and increase the employment rate (objective 2) with two subcategories relating to improving the position of the Roma population on the labour market and strengthen the role of the employment policy, to reduce labour market dualism (objective 3) and to improve the status of youth in the labour market (objective 4). Despite the fact that the causes of each of the issues present on the labour market have been precisely identified, the proposed measures for the implementation of individual objectives do not eliminate these causes. Thus, none of the measures related to reducing target group inactivity state these individuals as inactive, but simply as unemployed persons, according to National Employment Service Serbia records. Despite it being noted that one of the reasons for the inactivity of women is insufficient support in combining family obligations and labour, there is no such measure that would resolve this issue. In planning active employment measures, in the indicators as well as in reporting on ESRP implementation, there is no difference between the three categories of labour market in-

Connecting the Dots | 295 tervention, as was recommended in the EU employment guidelines: the services provided by the National Employment Service to the unemployed and to employers; labour market policy measures, which include measures to activate the unemployed and other target groups (inactive and early retirement); support labour market policy which includes financial aid. This means that those measures where the indicator is increasing the inclusion of the unemployed in active policy measures, the data show that the increase is a result of the increased number of unemployed to whom services were provided, and not an increase in the number of unemployed persons included in the measures. An overall assessment of the envisaged objectives and measures implemented thus far in employment and the labour market would certainly have to be negative. Most measures have yet to be implemented, and for a great number of them activities are listed which are only indirectly related to their implementation and have not arisen as a product of the political and tactile implementation of the ESRP, but rather, as a product of other political or strategic orientation, yet are used in the reports to give the impression (artificially) that the implementation of certain measures was worked on in the previous period. Based on all of the above, the following three main conclusions are imposed: • The section of the ESRP referring to employment and the labour market is solidly written but significant changes in the circumstances of its implementation in the period 2014 - 2020 support the necessity of its revision. It is of particular importance that the ESRP deal also with the quality of new jobs, not only with the quantification of employment parameters. • There is no functional plan to implement the ESRP in the section concerning employment and the labour market, nor is it possible to conclude, on the basis of implementation thus far, whether there are continual and planned efforts being made toward the implementation of individual measures and indicators (with certain exceptions mentioned in the text). There is no political orientation toward the efficient and full implementation of ESRP objectives and measures, rather, only those in line with current employment policies and attracting direct foreign investment are presented as successfully implemented. • Significant progress has been made in certain areas in line with the set objectives, measured by basic labour market indicators. However, essentially it cannot be said that that ESRP has been fulfilled within the prescribed deadlines, nor that this will be the case by the end of 2020. Bearing in mind the specific and difficult situation caused by the epidemic, i.e. the COVID-19 pandemic, it is absolutely clear that tur- bulence is expected in the labour market and that it is necessary to view this new reality in line with the actual state of affairs, which is decreased employment and increased inactivity, trends that are pronounced and more and more obvious since March 2020 until the time this report was drafted. In this regard, the ESRP must also be adapted to these new circumstances.

296 | Povezujemo tačke HUMAN CAPITAL AND SKILLS

The focus of the ESRP Report in terms of the Human Capital and Skills sector and the measures undertaken is on programmes and activities aiming to increase the expertise and training of employees that takes place in educational institutions. In addition to these, a significant number of measures refer to the inclusion of marginalised groups in the education system, in particular the Roma population and persons with special needs. Measures in these two categories have been carefully defined and fulfilled to a large extent. A serious shortcoming in the description of the results is in that data on achieved measures are often provided in absolute numbers, therefore, the reader cannot gain a sense of what was actually done and the achieved coverage of students with the implemented measures in relation to the total contingent or target group. Analyses and measures which would draw attention to the issue of spatial and transportation (in)accessibility to schooling, exceptionally poor construction and the ‘communal-hygienic- sanitary’ quality of a number of primary school facilities, especially in rural communities. Children from rural communities are in many areas almost completely invisible in the education system. For this reason, it is urgently necessary to focus on measures to improve the conditions of education and provisions relating to the construction of and ‘communal- hygienic-sanitary’ conditions of facilities in which compulsory education is organised, as well as the conditions, quality and (spatial and transportation-related) accessibility to primary education, and the availability of secondary and higher education for youths who do not reside (temporarily reside) in the urban areas in which they attend secondary school or university. Obligations in terms of educational conditions and standards have been around for decades now in the form of legal provisions. It is necessary to apply them, establish accountability and to determine what the consequences are of their non-application. Compulsory education is a public good and must be available (at the minimum) under equal conditions to all children and youths of a state union.

SOCIAL PROTECTION AND SOCIAL INCULSION SOCIAL AND CHILD PROTECTION

The context provided in the ESRP in terms of the situation of social and child protection during the adoption of this document in 2016 is still relevant today. Poverty rates, expressed both through the methodology applied to measure absolute poverty and the one used to measure relative poverty, have remained virtually unchanged. At the same time, coverage of the poor with cash benefits and the share of social protection expenditures in Serbia’s GDP has declined, and key reforms, such as the adoption of a new law and social protection strategy, have for years now, been delayed. This is why, with its 2020 report on Serbia, the Euro-

Connecting the Dots | 297 pean Commission provided its usual criticisms of the situation in terms of social protection. All six objectives of the ESRP in the section Directions of further changes and measures in the sphere of social and child protection remain relevant. The main shortcoming at the level of these objectives is that focus has been on ‘adhering to budgetary possibilities’, i.e. on the financial aspect of developing the social protection system through cost-benefit analysis, instead of the state’s duty to ensure the full enjoyment of all human rights, social included. Fur- thermore, the ESRP’s weakness lies in the logic of developing measures resulting from objectives. In terms of the implementation of measures, official Government reports claim that of a total of 41 measures, 20 were fulfilled during the reporting period from 2016 to 2018. On a positive note, measures such as increasing child allowance amounts for secondary school age children and children with disabilities have been met, and the conditions for exercising the right to child allowance have been simplified. However, only eight of these 20 measures can be considered implemented in full, nine are partially fulfilled, one remains unfulfilled, and two cannot be determined as fulfilled as there is not enough available data. Of particular concern is that the competent ministry has abandoned the implementation of certain measures whose implementation may substantially contribute to reaching objective targets such as reducing the number of people at risk of poverty. These measures fall under measures relating to improving the adequacy and targeting of cash benefits, for example, increasing weightings (benefits) for children and youths with disabilities and relaxing property-related requirements. Of particular concern is the rationale provided for this kind of move in official reports on the implementation of the ESRP, namely, that for the implementation of these measures “there is no possibility of securing budget funding.” Additionally, several deadlines were not met in the fulfilment of a certain number of measures, as envisaged in the ESRP. The ESRP includes certain shortcomings which hinder or make it impossible to implement and report on and to monitor implementation: there are certain measures envisaged in the main text, but are not included in the matrix, nor in the reports on its application; the matrix i.e., reports on its application, reduced the scope of certain measures; in the matrix, certain measures from the main text are presented as indicators. In addition to the above, it is no surprise that the key objective targets of the ESRP in this area remain unfulfilled, and firstly this refers to reducing the number of people at risk of poverty from 1,829,570 people in 2014 to 1,500,247 people in 2020 (until 2019, a reduction to 1,615,593 people was achieved). What’s more, in some objective targets an opposite trend was recorded than planned, so that in terms of increasing the share of net income of FSA recipients in the at-risk-of-poverty line for a single-person household, as well as for a household with two adults and two children, there is a declining trend from 57% in 2014 to 43.9% in 2019 (instead of the planned value of 80% in 2020), i.e. from 69% to 43.9% (instead of 80%). Key proposals that may be addressed to the RS Government in regard to ESRP implementation and the preparation of a new document concern the following: urgent implementation of measures envisaged by the ESRP, with focus on fulfilling international obligations and supporting groups most vulnerable to the COVID-19 epidemic; urgent adoption of the Social Protection Law, the new Strategy for the Development of Social Protection and the Budget Law for 2021, which would increase expenditures for social protection; analysis of the effects of Government measures during

298 | Povezujemo tačke the state of emergency that affected the social protection system and analysis of the effects of the application of the Financial Support to Families with Children Law and preparation of amendments to said regulation; initiating the process of drafting a new ESRP in collabo- ration with UN agencies and civil society organisations for its adoption in the first quarter of 2021, at the latest.

PENSION SYSTEM

The Pension System section of the ESRP is divided into two parts - Improving the financial sustainability of the pension system and Maintaining pension adequacy and safeguarding the living standard of the elderly, which are the two main opposing objectives of the pension policy. A total of seven objectives with 14 measures are envisaged. Generally speaking, the objectives and measures are of sound quality, yet somewhat ambitiously set, primarily taking into account the capacities both within the country and in terms of Serbia’s expert public. This is evident in the implementation of said objectives and measures. With the exception of improvements made to the Central Registry database, which is actually the result of work being done since 2003, when a credit facility was taken out under favourable IDA conditions, no other improvements have been made in terms of the remining objectives and measures. Since the adoption of the ESRP until today, the context has somewhat changed. Pension expenditures have been significantly reduced - from 12.8% of the GDP in 20131 expenditures dropped to 10.3% of the GDP in 2018 and transfers from the PDIF from 6.3% of the GDP to 3.4 of the GDP 2. At the same time, the replacement rate - ratio of the pension level for an individual who just retired and his/her average wages throughout his/her working life, for someone with 40 years of pensionable service and wages at the level of the Serbian average, dropped by almost 60%. Despite the fact that coverage by pension insurance increases over the years, there are still approx. 160 thousand people that do not receive any sort of pension3. Such developments clearly indicate the need to prioritise pension policy objectives and measures. The objective set to maintain pension adequacy should be a top priority and within the framework of this, the manner of uprating of pensions and the general point value, as should the objective set to improve the safeguarding of the lowest living standard of the elderly and considering the minimum guaranteed old-age income.

1 According to the revised GDP this amount was 12.8%. 2 Stanić, Katarina (forthcoming). “Pension system in Serbia: Developments, Current State, and Challenges” in Social security in the Balkans. Experiences, challenges, perspectives. Leiden: Brill 3 Ibid.

Connecting the Dots | 299 In the previous period, due to the freezing of pensions, ad hoc indexation which did not take into account real wage growth as well as ‘temporary pension decline’, the replacement rate in the pension system dropped to 60% of net wages4. Any further reductions in the replacement rate brings into question the objective set to maintain pension adequacy, in the medium and longer term especially. Relative to this, expert analysis is necessary as are debates on the manner of indexing the general point value and pensions, which is a measure envisaged in the ESRP. It is especially important to consider separating the indexation of the general point value and pensions in payment5. What is a certain shift in the indexation of pensions is the transition to the Swiss formula with the amendments to the Law from December 2019. However, it is important to consider that this is not a solution for the medium and long term and that it only partially mitigates the current trend of reducing the replacement rate, but does not reduce the need to meet the measures envisaged in the ESRP. The need to improve protection of the lowest standard of living of the elderly in the reporting period, but also in the years prior to this, was persistently reduced to one-time benefits to pensioners with minimum or very low pensions, and more recently to all pensioners (which means relatively more to those with lower pensions), and completely ‘dropping the ball’ where the elderly population without any form of pension is concerned. The measure proposed in the ESRP, which is the analyses and proposal of legal solutions, was not completed in the reporting period, nor is there any indication that it is being worked on; however, even without this, it was possible to make some progress in this area, such as a specific FSA model that applies to the elderly, which would include a higher threshold/level of assistance for elderly households and/or a higher coefficient for each elderly person and/or the termination of property- related requirements. Estimated expenditures range from 0.033% of the GDP to 0.3% of the GDP depending on the option analysed6. These measures need to be updated as soon as possible, and taking into account reduced pension expenditures and PDIF deficit over the previous period, these objectives are achievable. Naturally, continued work is necessary on improving the efficiency and financial sustainability of the system, where the objectives and measures differ in complexity i.e., some are very complex and longer expert analysis and discussion is needed in search of adequate solutions (such as disability and survivors’ pension reform, as well as agricultural insurance), or their implementation requires political will for the most part, such is the case with pensions accrued on the grounds of increased pensionable service.

4 Gordana Matković and Katarina Stanić, “Serbian Pension System in Transition: Silent Break with Bismarck,” Economic Annals forthcoming (2020). 5 More about this in the Center for Liberal-Democratic studies (CLDS) (2011). Analiza indeksacije opšteg boda i beneficiranog radnog staža. [Analysing the Indexation of the General Point Value and Pensionable Service.] Belgrade: Center for Liberal-Democratic Studies; Gordana Matković and Katarina Stanić, “Serbian Pension System in Transition: Silent Break with Bismarck,” Economic Annals forthcoming (2020); Stanić, Katarina (forthcoming). “Pension system in Serbia: Developments, Current State, and Challenges” in Social security in the Balkans. Experiences, challenges, perspectives. Leiden: Brill 6 Gordana Matković i Katarina Stanić. “Socijalna zaštita u starosti: Dugotrajna nega i socijalne penzije.” [Social Protection in Old Age: Long-term Care and the Social Pension.] Belgrade: Center for Social Policy (2014)

300 | Povezujemo tačke HEALTHCARE SYSTEM

The ultimate objective of any public health system is to preserve and improve the health of residents while achieving health equality. These systems are also very fragile, as the 2020 COVID-19 pandemic has shown, bringing these systems to the brink of financial and managerial sustainability. Availability and accessibility in healthcare, as two of its basic principles; then, HR planning and management, as two of the most important characteristics required in managing these systems, all pose a constant challenge for public health systems the world over, including Serbia’s. In the process of Serbia’s accession to the EU, the ESRP’s objectives and measures referring to the public health system will remain relevant to us in the years to come, especially since Serbia is slow to implement reforms in these areas. According to implementation reporting for 2016-2017 and 2018, implementation was postponed for over half of the objectives and measures, then completely disabled by COVID-19. Of the 19 measures related to improving the availability and accessibility of healthcare to vulnerable social groups, only nine have been (partially) implemented, and for ten objectives, implementation was postponed for 2019- 2020, though available data indicates no implementation whatsoever. It is worrying that no objectives with measures related to the planning, management and education of healthcare staff have been implemented, despite these being of crucial importance to the functioning and development of the healthcare system. The long-term overall assessment of the public health system (Chapter 28 - Consumer Protection and Healthcare) in the EC reports on Serbia’s progress in the EU accession process emphasises the need to “strengthen overall management capacity in public health, and the HR and financial sustainability of the public health insurance fund...”7. According to the reports, only formal (legislative) assumptions, without appropriate argumentation in terms of the values of indicators applied to monitor the progress of their achievement, are most often provided for implemented objectives and measures, therefore, it may be said that their implementation is only partial. The accessibility of healthcare services is essential for all social groups of particular vulnerability - individuals over the age of 65, people with disabilities, Roma women and men, and the working population. The vulnerability of certain groups is often associated with poverty and life in remote, rural areas. Therefore, these individuals face discrimination, social exclusion and disrespect for their human and health rights. For this reason, it is necessary to achieve universal healthcare coverage (vertically, horizontally and in depth) and thus improve availability and accessibility especially for vulnerable social groups. The principle of universal coverage is the greatest value of European legislation and is included in the Charter of Fundamental Rights, Article 35. In terms of accessibility and availability, special emphasis should be placed on the growing need for palliative care and treatment, not only of the elderly population, but also of those suffering from malignant diseases and chronic mass non-communicable diseases; strengthening polyvalent patronage services which have been available in Serbia for over 100 years, which address the healthcare needs of particularly vulnerable population groups within

7 European Commission, Serbia 2020 Report, Brussels, 6. 10. 2020, SWD (2020) 352 final.

Connecting the Dots | 301 the family environment; on resolving the labour and legal status of health mediators who have achieved great results in increasing healthcare accessibility to the Roma population and strengthening services related to protecting the health of workers (occupational medicine) and inspection supervision in the field of OH&S (Occupational Health and safety). Disability associations stress the need (and in its principles, the Healthcare Law emphasises the importance of accessibility of healthcare for the disabled) for ramps, that should not be too steep, for easier access to healthcare facilities, the need for hydraulic gynaecological tables for women in wheelchairs and dental chairs and dentists trained in paediatric preventive dentistry to work with children with disabilities, as well as the need for special hospital beds in in-patient healthcare facilities adapted for people with disabilities (adjustable height, and including a trapeze and anti-decubitus mattresses). Not a single measure provided in the ESRP related to the planning and management of healthcare professionals has been implemented, despite the long-term lack of certain healthcare professional profiles (radiologists, paediatricians, GPs (General Practitioners), anaesthesiologists). The COVID-19 epidemic and any subsequent pandemics/epidemics expected by public health professionals demonstrate the importance of well-trained, responsible, efficient, and effective healthcare workers and associates, and underscore the lack of a strategic approach to the education and employment of these professional, all aiming to achieve the best healthcare outcomes for the entire population. Some aspects of the development of Serbia’s public health system have been completely neglected and their importance has been emphasised by the COVID-19 epidemic, which is why the introduction of new objectives and measures should be considered during the revision of the ESRP programme with the coming year. Among these is metal health protection of the entire population, not just vulnerable population groups, with better security for healthcare professionals and associates dealing with mental health disorders and the development of a community support network. Only a small step has been taken toward creating conditions for the deinstitutionalisation of these healthcare services and the creation of a community support network, despite there being a declaratively expressed will to do so and the legal commitments made. Better preparedness of the healthcare system to deal with emergencies imposes the need to introduce another objective in response to public health crises, such as the COVID-19 pandemic. Crisis management should be improved and the healthcare system should be capable of quickly assessing the health needs of the population. It is also necessary to improve and modernise capacities for surveillance of and response to infectious diseases and to introduce a centralised healthcare information and communication system, which were the objections provided by the European Commission in the Progress Report on EU Accession addressed to Serbia. The development of the healthcare system (and not the health system, which is a commonly used secularism) is one of the priorities of the new Government and it is to be expected that in future, this system will be more population-oriented on reducing inequality in healthcare, protecting the population from financial risk in using healthcare services and increasing the population’s satisfaction with healthcare service provision.

302 | Povezujemo tačke PUBLIC SECTOR BAN ON EMPLOYMENT – ISSUES AND RECOMMENDATIONS

Ksenija Petovar Professior (retired) at the Faculty of Architecture and Geography at the University of Belgrade, Member of the Board of Directors of the Center for Democracy Foundation

Connecting the Dots | 303 As of 2014, a decision banning the employment of new workers in the public sector has been in force in the Republic of Serbia. Permits/approvals for new employment are administered through the Commission of the Government of the Republic. The reason for the introduction of the Law was to reduce public sector expenditures. There are no systematic, reasoned and reliable reports on the effects of the public sector employment ban. There is no confirmed information on whether or not there have been any positive effects of said decision (increased work efficiency, reduction in redundancies and/or unnecessary staff, an improved employee qualification structure, reduction in the share of administrative posts versus professional, etc.) or the negative effects of this decision (reduction of quality and availability of public services, reduction of the number of professional posts, arbitrary decision-making on the abolition of posts, disproportionate reduction of the number of posts available in certain sectors, etc.). Partial data indicate that this Decision has had a particular effect on those sectors which entitle direct communication with the public and meeting the needs of the citizenry - health, education, public utilities and others. In healthcare protection, numerous negative effects are evident1. The focus of this text is on the spatial availability of primary and preventative healthcare provided to the citizens of Serbia. The following issues are at the forefront: A large number of inhabitants per physician. Even prior to the ban on public sector employment, Serbia’s ratio of inhabitants per physician was significantly unfavourable (346 in./phy.) in comparison to the EU average (267 in./phy., 2017). At the end of the 1990s, the number of inhabitants per physician in Serbia stood at 401 (data from 1998). In just over a decade, this ratio has significantly improved so that in 2013, it stood at 339 inhabitants per physician. Since the decision to ban public sector employment was rendered, the number of inhabitants per physician has increased: in 2017, it increased to 351 and in 2019, to 349. For the most part, this is a consequence of the reduced number of physicians employed in the public sector. In the period 2011 – 2017 the number of physicians employed in the public sector was reduced by 5.0% (General Practicioners (GPs) by 18.2%, specialists and those completing their residency by 2.5%). In this same period, the number of dentists was reduced by more than a quarter. When considered by region, the decrease in the number of physicians is extremely uneven with Southern and Eastern Serbia being hardest hit, as these regions have the weakest development indicators. According to research conduced by Nova ekonomija, on the basis of data collected by the Dr Milan Jovanović Batut Institute and the Fiscal Council, over the past five years, the number of healthcare workers has been reduced by as many as 10,000 people. (…) there are almost 1,000 fewer MDs, and administrative and techncial staff have been reduced by approximately five thousand people”. (novaekonomija-rs/vesti-iz-zemlje/povećanje-plata-produžilo-zabranu-zapošljavanja- u-državi/) (11.11.2019). The same article provides assessments of the president of the Serbian Trade Union of Doctors and Pharmacists who said that “the healthcare system is currently lacking between 3,500 and 4,000 physicians and approximately 8,000 nurses and technicians, while this same sector has a (roughly) 15 percent surplus of non-medical staff”.

1 The analysis that follows does not include the issues which have arisedn during the corona virus pandemic.

304 | Povezujemo tačke These numbers represent the number of public healthcare workers and the assessed need for medical services with which Serbia greeted the COVID-19 pandemic. It should be added that the increase in the number of inhabitants per physician occurred at the same time that Serbia recorded a continuous decrease in the number of inhabitants (due to negative natural growth and emigration to other countries) as well as when in 2015, in the category of staff (physicians and medical staff) employed outside of an employment relationship, i.e. temporary and periodical employees and those working under a purchase order contract, were also counted, and even this change in the way the number of medical staff was recorded did not improve the ratio of inhabitants per physician. In addition to the evident deficiency in the number of physicians per inhabitants, the implementation of the employment ban was more intense in the healthcare and social care sectors in comparison to government administration, defense and compulsory insurance. The above data relate only to physicians employed in the public sector, not on physicians and dentistry staff who work solely in the private sector. The reason for this is not only the lack of available data on physicians and dentists employed in the private sector, but rather, and more importantly, that these sectors are not interconnected/tied to each other. Compulsory healthcare and social insurance provided to the population does not cover private sector services (the use of healthcare identification, voucher system, etc.), rather, these services are charged in the same way as any other service provided on the market. In other words, private healthcare is not an integral part of the public healthcare protection system within the Republic of Serbia. For this reason, the inclusion of private sector data would only obscure the realistic state of the availably of healthcare services, primarily because these services are too expensive for most of Serbia’s inhabitants to afford. Furthermore, the private healthcare sector is concentrated in (larger) towns and cities i.e., there is very little chance that private sector healthcare will be organised in rural communities, in particular, difficult to reach and isolated areas, with high consentrations of desolate, elderly households. There are large differences among municipalities in terms of the inhabitants per physician indicator. Available sources do not allow for the separate categorisation of physicians employed in healthcare centres from those employed in hospitals, clinical centres and other specialised healthcare institutions. Municipalities in which the number of inhabitants per physician is above average are, as a rule, municipalities that have only healthcare centres and no other type of healthcare institution. In other words, these are municipalities with a large share of rural inhabitants and larger numbers of rural communities whose inhabitants are not only deprived of healthcare services within their communities themselves (with the exception of rual clinics that can, for the most part, provide only rudamentary healthcare services), but have little access to healthcare services in the municipal centre due to numerous restrictions (administrative, difficult to maintain and unmaintained local roads, expensive and irregular public transport, if any, etc.). In 56.3% of Serbia’s municipalities (not including Belgrade’s municipalities, where in a number of these, the ratio has deterriroated), the number of inhabitants per physician in the observed period has increased. In 42.8% (2017) of 152 municipalities (to which the provided data refers), the number of inhabitans per physician is double the average in Serbia (more than 702 inhabitants per physician). In 13 municipalities, the number

Connecting the Dots | 305 of inhabitants per physician was over a thousand. These data show markedly uneven spatial distribution and availability of GPs, who are key players in preventive and primary healthcare. In addition, the fact that over half of the share of municipalities in which the number of inhabitants per physician is twice as high as the national average indicate low availability of medical services, especially for a large number of inhabitants in rural communities located far from municipal centres, where healthcare centres are located. We again emphasise that those living in rural communities, with poor connections and poor local roads to municipal centres, are particularly endangered and deprived of medical care. These people are deprived of preventive, primary and specialised healthcare. In the EU accession process, it is necessary to highlight that the basic commitments of the EU in the area of public healthcare are: improvement of the public healthcare sector, availability of preventive healthcare services, a community-based primary care system, equality and fairness in access to healthcare services, reduced healthcare inequalities, harmonising the development of healthcare services to the needs of the population. Serbia is characterised by a relatively high share of healthcare spending. Referring to data collected by the World Bank (for 2016), M. Gajić claims that the level of spending on healthcare (in relation to the GDP) is significantly higher in Serbia, in comparison to surrounding countries. This author also refers to Eurostat data that only a few countries in the EU had higher healthcare spending (relative to GDP) than Serbia (Great Britain, Germany, Austria, the Netherlands, Belgium, Sweden, Finland and France). (How much does Serbia spend on healthcare compared to other countries?) (talas.rs/2020/04/09/koliko-srbija-troši- na-zdravstvo-u poređenju-sa-drugim-zemljama/). The author further says: “The difference between Serbia (and which is evident also in Bulgaria) and the other countries listed is in the high share of private costs. (…) Bearing in mind that Serbia’s system of voluntary health insurance is rudimentary, almost all of these costs are actually household costs. (…) This indicates that the situation in our country’s public healthcare system is unfavourable: people do not have access to adequate services from public sector physicians, so they seek treatment privately. However, this option is not available to everyone, rather only to those who can afford it. (…) Government insurance costs in Serbia, looking at both expenditures financed through compulsory health insurance and those through the general tax system, are somewhere at the level of the average of similar economies. (…) Apparently, we cannot say that not enough funds are invested in our healthcare system, in international comparison. But it seems that one of the main illnesses plaguing our society - the lack of efficient public institutions resulting from nepotism, corruption, political rigging and poor governance - has successfully infultrated our healthcare system as well. In the text, Chronic Diseases of Serbian Healthcare (novaekonomija.rs/arhiva-izdanja/broj-48-mart-2018/hronične-bolesti- srpskog-zdravstva) we find the following claims: ‘’With almost ten percent of Serbia’s GDP, the amount that goes to healthcare, the country is on average with the European Union and at the top in the region. (…) However, although Serbia does not lag behind in terms of healthcare spending, in fact, it is a regional leader, both relatively and absolutely, the situation in Serbia’s healthcare was assessed as critical last year in a study published in the London-based magazine Economist. The main causes of this situation are (…) a high level of corruption in healthcare and ubiquitous informal payments for healthcare services. (…)

306 | Povezujemo tačke According to the World Bank, almost 40 percent of healthcare spending comes out of the pockets of citizens, which is an extremely high share of private payments, making Serbia one of the poorest countries in the world. At the same time, such parameters negatively affect the equal access of all citizens to healthcare services. The remaining 60 percent of healthcare costs are financed from the National Health Insurance Fund (NHIF), which is also paid for by the people, through compulsory healthcare insurance contributions, with a (smaller) portion coming from the state budget. (…) it is practically an impossibility for an outsider to find out where the population’s money ends up, how this money is distributed, nor has a single detailed cost analysis on Serbia’s healthcare financing spending model been performed. (…) Two huge issues in Serbia’s healthcare system are diversity in the quality and availability of healthcare services within the entire country’s territory, in particular, these differences are pronounced when comparing smaller settlements and larger towns/cities, which has led to a situation where all those who can, come to Belgrade for treatment, thus encouraging further corruption and nepotism.” (novaekonomija.rs/arhiva-izdanja/broj- 48-mart-2018/hronične-bolesti-srpskog-zdravstva). We should expect the corona virus epidemic to increase the number of healthcare workers, a conclusion rendered based on information provided in the media. The president of the Serbian Trade Union of Doctors and Pharmacists, Rade Panić, announced that “under normal conditions, there is a shortage of approximately 2,500 physicians and 8,000 medical technicians”. Healthcare restrictions impact those most vulnerable, the poor and the marginalised. In a survey conducted by the Centre for Democracy Foundation in July 2020, the small number of managing directors of healthcare centres that agreed to participate in the survey indicated the following consequences of the employment ban: (1) reduced numbers of medical personnel due to the ban on the automatic replacement of employees who have retired or terminated their employment relationship for some other reason; (2) reduced scope of work and/or termination of certain services (mobile teams, house calls, emergency services, closure of rural clinics, etc.); (3) overworked employees and increased workloads; (4) additional administration; (5) additional funding of healthcare centres from municipal funds. The managing directors of healthcare centres have confirmed the justification and importance of using mobile healthcare teams that provide services to the residents of rural communities on a daily basis.

RECOMMENDATIONS: A key recommendation is the necessity to reduce the number of inhabitants per physician especially in municipalities where this ratio is significantly above the Serbian average. These are, as a rule, municipalities with a larger share of inhabitants who live in rural communitities, as well as municipalities/towns that do not have specialised healthcare insitutions (clinical centres, hospitals, etc.). It is necessary to determine minimium standards in this relation and to secure measures for their implementation. Including the private sector in the healthcare protection system would surely assist in the achievement of this objective.

Connecting the Dots | 307 Given that the number of inhabitants in rural communities is constantly declining, the most reliable mechanism are mobile services (consumer-oriented services), which has become a tradition in many social and cultural areas within democratic systems that are based on the rule of law. The point of mobile services is to periodically (once/twice per week) or as needed (per call) visit the user in his/her place of residence. Mobile services which include a vehicle that has been fitted with the required equipment (lab, dentists office, mammograph, etc.) and a corresponding team (physician, medical lab technician, etc.) who periodically or per call, visit the community and work either in the vehicle or in a facility located in the community (clinic, home assistance, etc.). Mobile services increase the quality and availability in areas where inhabitants have access to sub-standard levels of stationary services. Considering that mobile programmes are not economically lucrative, it is understood that they require various forms of subsidising. Intersectoral connection of mobile services in rural communities may reduce costs. Permanent and ad hoc combined teams can be formed to provide services for a specific community (personal assistant, physician, nurse, geronto housekeeper, a teacher who teaches special subjects in primary school, and others) with the right equipment in the vehicle. Mobile programmes have a high level of flexibility and are easily adaptable to the demographic features of the population and needs of the local community. There is no reason to further postpone the inclusion of the private sector as a provider of public healthcare services. This would, on the one hand, expand healthcare services on offer, and thereby encourage competition and improve the quality of the healthcare services on offer. On the other hand, the financial flows within this sector would be more transparent. Including the private sector could be an incentive to strengthen the position of GPs who perform house calls, as well as neighbourhood physicians. Of particular importance to improving healthcare services in rural areas is to ensure connection and joint programmes at the municipal level to be provided to several communities, as well as at the inter-municipal level, which may include only sectoral programmes or cross-sectoral connections. Such forms of connection and appropriate programmes should be accompanied by adapted forms of connecting isolated rural communities with the municipal centre or neighbouring municipality (subsidised licensed taxi transport, use of off-road vehicles, etc.). To oblige actors in the healthcare services sector to apply the spatial accessability dimension and mechanisms which aim to allow citizens to exercise their healthcare protection rights in strategies, action plans and other documents. Adopt a law on non-profit professional organisations with special provisions and norms that apply to organisations trained and accredited to work in rural communities.

308 | Povezujemo tačke INFORMATION OF PUBLIC INTEREST IN THE ERA OF THE ‘FAKE NEWS PANDEMIC’

Author of the text and translation into Serbian of cited English texts Vesna Marjanović This text is presenting the views of the author and does not represent the views of either the Balkan Democracy Fund or the Embassies of the Kingdom of Norway in Belgrade. The text was written as part of a project funded by the Balkan Trust for Democracy of the German Marshal Fund of the United States (BTD) and the Embassy of the Kingdom of Norway in Belgrade.

Connecting the Dots | 309 I

“And perhaps the media, too, whose presence is almost total in writing the story of our life and our era, will ask themselves honestly what their part was in the feeling of general disgust in which we were mired before the plague. Why we were left with the feeling that people with unabashed vested interests were manipulating us relentlessly, brainwashing us and looting our money. And that our media were telling us our complicated and tragic story in a cynical and coarse manner. I am not talking about the serious, investigative, courageous press, but about the ‘mass media’ that have long since morphed from media aimed at the masses to media that turn humans into a mass. And not infrequently, also into a rabble.”1 David Grossman

In a sea of countless headlines, articles and various channels of communication all talking about one thing and one thing only, the coronavirus pandemic, the dramatic flair of one article written by Author David Grossman stands out. Events are unfolding at a rate that is difficult to keep up with. Never before have there been as much analyses, as many predictions, questions posed, theses, counter-arguments and opposing opinions on a single solitary subject. But this has now become a matter of life or death, an event that may potentially leave deep scars in the lives of each of us, our society and the global community. The coronavirus pandemic has already shaken the very foundations of our healthcare system, our democratic system, international relations, and is testing solidarity within the EU as well as transatlantic relations. The economic outcome, what will happen to the poor, migrants and other vulnerable groups are all still unfathomable. At the moment this article was written, Serbia just announced its third victim claimed by the virus and the official number of people infected stood at 303. The decision to introduce a state of emergency has been in effect for 10 days now and was rendered without the mandatory declaration of the National Assembly, deriving from a government bylaw banning gatherings of over 100 people. Each of these topics can and must be analysed to the fullest extent. This article, however, shall attempt to draw attention to one specific phenomenon that we are facing today; the fight against a new form of virus, i.e. ‘the greatest pandemic of our lifetime’2 which we are battling at the same time as this new phenomenon - the fake news pandemic or the so-called ‘infodemic’. During the Spanish Flu, the last great invisible war fought against a virus which took more lives than WWI, the news of the outbreak was withheld from the public for a time due to the war and news from the frontlines. But at that time, news travelled at a much slower pace and it was much easier to put censors into place. Today both information and disinformation travel practically in real time.

1 https://www.haaretz.com/israel-news/.premium.MAGAZINE-the-plague-is-a-formative-event-when-it-fades-new-possibilities-will- emerge-1.8687842 2 https://www.wired.com/story/coronavirus-interview-larry-brilliant-smallpox-epidemiologist/

310 | Povezujemo tačke On 15 February, the Director-General of the World Health Organisation (WHO) Tedros Adhanom Ghebreyesus addressed participants of the Munich Security Conference with the following: “But we’re not just fighting an epidemic; we’re fighting an ‘infodemic’. Fake news spreads faster and more easily than this virus, and is just as dangerous. “If we don’t face this, he continues, “we are headed down a dark path that leads nowhere but division and disharmony.”33 For years preceding the outbreak of COVID-19, the manner in which we relate to facts began to undergo drastic changes. In the not so distant past, new phrases such as ‘post- truth’, ‘alternative facts’ and ‘fake news’ would have been treated as oxymoron or would have belonged solely to the realms of satire and fiction. Unfortunately, they have become our reality. Irresponsible action and statements made by certain members of the political elite have deliberately undermined the peoples’ confidence in institutions, science, and the media. Under circumstances such as these, we are now dealing with one of the greatest challenges of our time, whilst trying also to regain the trust of the citizenry in political institutions. Now, when we need to be able to trust the authorities rendering the most important of decisions, as these decisions may mean the difference between life or death, those same individuals who have undermined our trust are desperately trying to earn a morsel of respect in order to convince the people to take this state of emergency seriously.

“If everybody always lies to you, the consequence is not that you believe the lies, but rather that nobody believes anything any longer.”4 Hannah Arendt

There are many examples the globe over of inadequate statements made by the highest of government officials upon the outbreak of the pandemic. The Brazilian Prime Minister Jair Bolsonaro called the crisis caused by the coronavirus a media hoax. As reported by the New York Times, at the end of January this year a team of senior government scientists held a private Senate briefing to inform officials of the seriousness of the coronavirus epidemic. As was reported by this prestigious American newspaper, the briefing was attended by two Republican senators and at the time, many Americans were still unaware of the danger the virus posed. No activities aiming to prepare the public for this epidemic were initiated upon the conclusion of this meeting, instead, both senators sold large

3 https://www.who.int/dg/speeches/detail/munich-security-conference 4 https://pescanik.net/o-totalitarizmu-lazima/

Connecting the Dots | 311 amounts of their personal stock holdings, cashing in before the market sharply declined5. The same paper criticised the US President for telling reporters at a press conference that for distancing purposes, they should throw out 75-80% of the White House press corps.6 The British-owned Guardian published the findings of an opinion poll after the British Prime Minister announced their plans on how to combat the coronavirus. The findings showed that only 36% of Britons trust their Prime Minister, but also that fear exists within the nation, but also that only 53% of those surveyed now wash their hands more often. Furthermore, the results showed that the public trusts the advice provided by Britain’s leading medical experts far more than statements by politicians.7 This makes sense when we take into account that the British Prime Minister went from advocating for ‘herd immunity’ to implementing the strictest of restrictions within just days of each other. As a rare example of a responsible public address, the global press shared the delivery of a public statement made by the German Chancellor, Angela Merkel, who, among other things, had the following to say: “We are a democracy. We thrive not because we are forced to do something, but because we share knowledge and encourage active participation. This is a historic task, and it can only be mastered if we face it together.”8 In Serbia, we do not have access to these types of polls, whether or not they are being conducted, therefore, we cannot know what kind of insight they would be able to provide. However, declaring a state of emergency would lead to the first arrests being made of those spreading panic. Undoubtedly, in a situation such as this, the spreading of disinformation and panic by certain members of the population may have very dangerous outcomes. But, in addition to falling on the general population, accountability in terms of spreading fake news and the duty to behave responsibly and seriously must fall much more on the shoulders of the highest representatives of government in times such as these. Unfortunately, during the first days of the epidemic everyone viewed this as ‘the most ridiculous virus in history’, that neither children nor expectant mothers could catch the virus, and during an official press conference of the Serbian Government, it was announced that Serbia’s citizens could continue to visit Italy on shopping tours, a country that is now living through tragedy and the loss of human life. Later on, it was explained to us that this had been said jokingly. At first the Prime Minister announced that information pertaining to the number of available respirators in Serbia was a state secret, but soon after the President disclosed this information. The question of whether or not the date of the first registered case of Covid-19 was purposefully withheld from the public for political reasons or was simply a ‘slip of the tongue’ on behalf of the Deputy Director of the Dr Milan Jovanović Batut Institute, will most likely remain unanswered. The scale at which suspicion prevails, the number of unambiguous answers, and attempts to hide information can in no way contribute to creating an atmosphere of trust and discipline in the fight against a dangerous infectious disease.

5 https://www.nytimes.com/2020/03/20/opinion/burr-loeffler-stocks-coronavirus.html 6 https://www.nytimes.com/2020/03/20/opinion/sunday/coronavirus-trump-news-conference.html 7 https://www.theguardian.com/world/2020/mar/14/only-36-of-britons-trust-boris-johnson-on-coronavirus-poll-finds 8 https://www.bundeskanzlerin.de/bkin-en/news/statement-chancellor-1732302

312 | Povezujemo tačke During this state of emergency where the atmosphere is such that the population is constantly criticised for its lack of discipline, yet the government is made out to be ‘sacrificing themselves’ for their ungrateful countrymen, media channels with close ties to the government have started to issue threats stating that social media may be shut down. Despite being frequent spaces of chaotic freedom, disinformation and an irresponsible public, imposing any kind of census not only violates Article 10 Freedom of Expression of the European Convention on Human Rights, this would only serve to create further mistrust and widen the gap between the population and the government. Not to mention that a move such as this would sever important channels of communication between people in times of isolation. It is important to note here that small, independent investigative media outlets such as Krik, Cenzolovka, CINS, BIRN and others with a predominantly online presence have been the ones to lead the fight in uncovering the truth and getting to the facts during the pandemic in Serbia. Their professional and investigative approach to journalism has granted them as credible sources of information. Regrettably, the Committee in charge of issuing budget funding for projects that deal with public interest content did not prioritise according to quality nor choice of topic. What’s more, the never- finalised privatisation process placed Tanjug in a position of privilege in relation to other news agencies such as Beta and Fonet. And officers of the state are more willing to appear in and to praise those massive electronic and printed media outlets in which investigative journalism has been banished, so to speak, and which now produce content of a tabloid- like and sensationalistic nature. Withholding important information during peace times is dangerous, but doing so in extraordinary circumstances can have dire consequences. According to Južne Vesti [Southern News], this was the case in Niš when information on the number of infected individuals was passed on ‘word of mouth’ creating panic among the town’s residents, while officials failed to provide any information on these rumours. “During a state of emergency, public interest increases manifold, and in a situation such as this the authorities are obliged to regularly inform the public, thereby preventing the spread of panic among the people”, said Gordana Bjeletić, Editor of the local news portal Južne vesti.9 Article 15 of the Law on Public Information and the Media stipulates that public interest within the area of public information must be truthful, impartial, timely and must ensure the complete provision of information for citizens of the Republic of Serbia. The Serbian Journalists’ Code of Ethics also includes provisions on journalism as a profession and professional ethics.10 The UK’s National Union of Journalists, for example, provides a more detailed definition of public interest: a) detecting or exposing crime or serious impropriety; b) protecting public health and safety; c) preventing the public from being misled by an action or statement of an individual or organisation; d) exposing misuse of public funds or other forms of corruption by public bodies;

9 https://www.cenzolovka.rs/drzava-i-mediji/uskracivanje-informacija-o-koronavirusu-prosirilo-paniku-u-nisu-o-zarazenima-na-kraju- samo-na-pinku-i-rts-u/ 10 http://www.savetzastampu.rs/doc/Kodeks_novinara_Srbije.pdf

Connecting the Dots | 313 III

“When people are told the scientific facts, and when people trust public authorities to tell them these facts, citizens can do the right thing, even without a Big Brother watching over their shoulders. A self-motivated and well-informed population is usually far more powerful and effective than a policed, ignorant population.”1111 Yuval Noah Harari

We have seen both domestic and global examples where this issue was not met with due seriousness, and of the unverified and irresponsible statements made. Regardless, today there is hardly a single government that has failed to urgently address the pandemic. The time for humour, error and deception has passed. Perhaps introducing a state of emergency was the only possible solution at this critical time (in that, as mentioned above, we disagree with the manner in which this decision was rendered). However, the fact remains in times of mistrust, manipulation of human fear and the real possibility of limiting certain human rights it becomes necessary to carefully defend citizens’ rights, their interests to receive accurate and timely notification. For this reason, it would seem reasonable and necessary to expect representatives of the Independent Journalists’ Association of Serbia (NUNS) and the Journalists’ Association of Serbia (UNS) to advise the state to in no way introduce censors nor limit the right of free speech for as long as the state of emergency is in effect. The Government of Serbia has recently adopted a new media strategy, i.e. Strategy for the Development of the Public Information System in the Republic of Serbia for the Period 2020- 2025.1212 The Serbian Government could right now, at precisely this moment, demonstrate its level of dedication to public interest by correcting the deficiencies it has identified. The Strategy ascertains that public service broadcasters, as key actors in establishing public interest in terms of information provision, are still ‘quite dependent on state budget funding’, i.e. from government funding and this is not in line with the Law on Public Service Broadcasting. For this reason, we need to strengthen the editorial and financial independence and autonomy of public service broadcasters. With caution it is also noted that the Regulatory Authority for Electronic Media (REM) has lost the trust of ‘one group of the public’ and this has a ‘direct impact on the trustworthiness and independence of the members of its Board of Directors, and on this Board’s ability to appoint a public service broadcasting Director. It was found that an analysis of the effects of project co-financing of public interest content was never carried out. In other words, conditions that will ensure that budget funding is truly allocated to quality educational, documentary, research projects, and not to the media and companies with close ties to the government.

11 https://www.ft.com/content/19d90308-6858-11ea-a3c9-1fe6fedcca75 12 https://www.media.srbija.gov.rs/medsrp/dokumenti/medijska_strategija210_cyr.pdf

314 | Povezujemo tačke In regard to REM, the most sensitive area in terms of our media system, the necessity of ensuring the impartial, transparent operation of this body and its total independence is highlighted, and includes regulatory accountability. The fact has not gone unnoticed that the parliamentary majority of the competent Culture and Information Committee of the National Assembly directly impacted the election of individual members of the REM Council and that this was conducted upon the recommendation of a civil society organisation, which has led to doubt in terms of the personal and functional independence of the work of this body. It has also been acknowledged that the measures applied in choosing members of the REM Council do not have the level of required precision, nor are they able to accurately assess the responsibilities of said members. We are all quite familiar with the inadequate manner in which REM representatives communicate with the public and the politicising of the work performed by this body, whose representatives act as though they are spokespeople of the ruling party and not functionaries obliged to work in the interests of the people and tax payers. We do not need to wait for new parliament or the establishment of new laws to begin to implement the principles mentioned here. Many will say that these proposals are completely naive, bearing in mind the experiences we’ve had with the government as well as its behaviour in regard to the provision of public information. Nevertheless, all we need at this stage is intent. This will demonstrate whether or not these times will serve only to strangle our freedoms further, or will the crisis serve to build new bridges of trust between the people and the institutions that serve them. And finally, global crises require global answers. It’s as though we want to forget that we’re a full member of the Council of Europe, a leader in defending the principle of freedom of expression, as Europe’s oldest organisation dedicated to upholding democracy, the rule of law and human rights, founded on the ruins of World War II and the experiences gained from suffering great loss. How will the global crisis be resolved with weak international organisations? How long will the hypocrisy continue of those states which are members of these multilateral organisations that do not want to abide by the principles and values adopted by these institutions? Has it become so naive for us to say that it is important for us, as a member state, to abide by the message provided in the Statement by the Council of Europe’s Committee of experts on media environment and reform (MSI-REF)? “The evolving coronavirus (COVID-19) pandemic is causing a public health emergency. In this time of great public concern, it is of particular importance for member states to recognise the crucial role of independent media. Now, more than ever, we need reliable journalism, resting on the standards of professional ethics, to keep the public informed and to scrutinise the measures taken in response to the global health threat. We need accurate information, including in-depth research by science journalists, to counter rumours and disinformation that could lead to panic. This can be facilitated by creating forums for dialogue among governments and media stakeholders. In line with the Council of Europe Guidelines on protecting freedom of expression and information in times of crisis, the crisis situation should not be used as a pretext for restricting the public’s access to information. Neither should states introduce any restrictions on media freedom beyond the limitations allowed by Article 10 of the European Convention on Human Rights.

Connecting the Dots | 315 Member states, together with all media stakeholders, should strive to ensure a favourable environment for quality journalism, in line with the standards set out by the upcoming Council of Europe Recommendation. In these circumstances, special attention should be given to ensuring appropriate working conditions for journalists, including medical protection for any work-related coronavirus risks. Freedom of expression, media independence and open deliberation, rather than information control, are the core principles underlying European democracy which will allow us to surmount the great challenges facing our countries.”1313 The MSI-REF Committee has also been mandated with defining guiding principles addressing the shift from established channels to social networks and related risks such as: manipulation of public opinion, lack of public trust, information disorders. Non-government organisations play a special role in protecting accurate and factual information during times of crisis. They should strive to ensure the protection of freedom of expression and information.1414 We shall conclude the same way we began, by citing the article written by David Grossman. He poses the question - is this a catastrophe of biblical scale, or will this modern ‘plague’ become a fateful and formative event in the continuation of our lives. Once healed, he asks, will a new spirit pervade humanity? Will we understand that this murderous virus has given us a new chance to free ourselves from the greed. The greed of our era is also the need to control the media, to manipulate public opinion, to purposefully lie to and deceive the people. We need a strong public, and that means a well- informed public. These days, in conversing with my former colleagues at the Parliamentary Assembly of the Council of Europe, who are also currently involved in the dramatic struggle to save the lives of their countrymen, to keep their families safe and to maintain democratic values, this was the topic at hand. The scale of the events taking place in Europe and globally are tragic. The world will never be the same after Covid-19. All of our countries are paying the price of failing to invest in our respective public healthcare systems. When this is all over, what will be required is another world, one that is both safer and wiser. The challenges of the times we live in will require priority-based solutions: pandemics, climate change, big data, information and privacy protection, strengthening democratic institutions and increasing the trust of the people living in democratic states. More than ever, we will need institutions such as the Council of Europe as they will play a central role in ensuring the rule of law, democracy and the protection of human rights in the new era. We must also hope that the already catastrophic consequences of the pandemic and ‘infodemic’ will bring about vital economic and social changes over the long term. Public services are vital to our survival. These include public broadcasting and the provision of information of public interest.

13 https://www.coe.int/en/web/human-rights-rule-of-law/-/freedom-of-expression-and-information-in-times-of-crisis 14 https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectID=09000016805ae60e

316 | Povezujemo tačke EU SUPPORT TO SERBIA AND COVID-19

Ivan Vejvoda worked for several years for the Negotiating Team for the accession of the Republic of Serbia to the European Union, and as a project coordinator in the Center for Democracy Foundation. He completed his undergraduate and master’s studies in the field of international relations at the Faculty of Political Sciences in Belgrade.

Connecting the Dots | 317 Not long after the introduction of the state of emergency in Serbia as a result of the outbreak of the COVID-19 pandemic, a message was delivered by state leadership stating that there is no such thing as European solidarity and that ‘it is simply a fairy-tale’1. On the other hand, it was emphasised that our greatest faith has been placed on China, the only country able to help us in the given situation. As time passed, high praise was sung for aid received from countries such as Russia and the United Arab Emirates and for the arrival of goods paid for by Serbia. In terms of the help received from the EU, the intensity of praise was reduced to polite acknowledgement. As interpreted by Filip Ejdus, professor at the Faculty of Political Sciences in Belgrade: “European aid in Serbia is traditionally viewed as help from an wealthy, evil stepmother who gives far less than she can, yet nags far more than she should”.2 The objective of the text that follows, is not to downplay the help received from certain countries or international actors. Most certainly, we should be grateful for any assistance arriving in Serbia in these extremely difficult times, regardless of which corner of the globe it comes from. This is particularly important if we take into consideration that almost every country sending help to Serbia is facing similar challenges. The end objective of this text is a deliberation regarding the extent to which the EU helped and is still helping Serbia, why has the EU’s reaction in light of the ongoing crisis seen as slower than it should ideally be, and above all, to establish whether European solidarity really is just a fairy-tale.

How much has the EU given to Serbia?

The European Union is by far, the largest donor of non-refundable aid to Serbia. Until 2018, EU assistance amounted to EUR 3.6 billion, while its member states, individually, added more than half a billion to this amount. No other country comes even close when it comes to access to pre- accession funds. At the same time, Serbia is the biggest recipient of EU funds in the entire Western Balkans. According to the Ministry of European Integration’s data for the period 2000 – 2016, on the list of the most generous countries, second place is occupied by the US, followed by Switzerland, Norway, Japan and China, ranking from sixth to nineth place.3 Unfortunately, according to the same source, only 26% of the citizens recognise the EU’s leading role in this regard.

1 https://rs-lat.sputniknews.com/vesti/202003151122059574-vucic-evropska-solidarnost-je-bajka-na-papiru- koronavirus-pandemija-/ 2 http://rs.n1info.com/Vesti/a585748/Ejdus-Evropska-pomoc-se-u-Srbiji-dozivljava-kao-pomoc-bogate-mace- he.html 3 https://www.mei.gov.rs/upload/documents/nacionalna_dokumenta/istrazivanja_javnog_mnjenja/ijm_ dec_19.pdf, USA (EUR 695.56 million), Switzerland (EUR 176.09 million), Norway (EUR 171.10 million), Japan (EUR 126.13 million), China (EUR 31.40 million),

318 | Povezujemo tačke It is especially important that we remember the enormous amount of aid provided by the EU during the unprecedented floods that devastated Serbia in May 2014. The then Office for Reconstruction and Flood Relief cites that out of over EUR 200 million, collected for the amelioration of flooded areas, EUR 162 million arrived from the EU, along with approximately EUR 9 million from its member states.4 Right now, it is important to highlight the EU’s contribution to the improvement of the Serbian healthcare system. Without its help, Serbia would definitely be facing even greater challenges in the current situation. In the previous 20 years, numerous hospitals, public health centres, laboratories and public health institutions were repaired, renovated and built, both in large cities and small towns countrywide. For that purpose, the EU donated EUR 200 million with an additional EUR 250 million in the form of loans.5 At this moment, when the entire world, the EU included, is faced with one of the biggest crisis ever, the EU has already donated EUR 93 million to Serbia; EUR 15 million intended as direct healthcare support, and EUR 78 million for the county’s social and economic recovery from the pandemic.6

Where does the impression come from that the EU has not been efficient enough in providing help during the COVID-19 epidemic?

It is important to stop viewing the relations between the EU and Serbia through the psychologically infantile prism of a child and its evil step-mother. Also, the conventional rhetoric that Serbia is strong enough even without European integration, and that it has other ’friends’ should, in this case as well, be used consistently. Finally, decisions made during this crisis are political and driven by interests and priorities, therefore, there is no need to romanticise them. When the state of emergency was declared in Serbia on March 15, there were 57 cases of COVID- 19 infection registered. At the same time in Italy, there were almost 25 thousand cases of the infection and in the North of the country, the healthcare system had already been brought to its knees. Spain, France, Germany, all had several thousand cases with a tendency for this number to increase. Every other member state was already at a brink of an epidemic.7 At that moment, a prevalently nonchalant approach towards the virus was producing consequences at a fast pace. Europe was becoming a hotspot for the virus.

4 http://www.obnova.gov.rs/uploads/useruploads/Documents/Zakljucak_Godisnji-izvestaj-o-radu-KPO- PP_maj- 2014_maj-2015.pdf 5 https://europa.rs/pomoc-eu-zdravstvenom-sektoru-u-srbiji-temeljni-napori-koji-su-modernizovali-citav-sistem- zdravstvene-zastite-srbije/ 6 https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/coronavirus_support_wb.pdf 7 https://www.worldometers.info/coronavirus/

Connecting the Dots | 319 In addition to entering the crisis unprepared, the European Union and its member states are an institution with a very complex decision-making system, even in times of crisis. The Union is comprised of 27 member states, each of which is combating the crisis in its own way, despite the EU’s clearly defined relevant policy. The EU has no direct jurisdiction to intervene in regard to the healthcare policies of its member states, which inevitably slows the possibility of a coordinated and effective reaction. Even when a certain action does fall under the jurisdiction of the European Commission, the process between compiling a draft and its final adoption may be prolonged, and the final version may significantly differ from the original. If other institutions are included in the process, the situation becomes even more complex. The imperative is always to take the particularities, interests and needs of all member states into consideration, and these may vary drastically. Therefore, inertia and clumsiness should not be maliciously scrutinised. One could say that it is the only blemish in a sea of benefits that democracy and strong institutions can offer. Of course, the EU’s actions should not be viewed as an example of good practice in this regard, but it is important to be aware of the subtleties, to grasp the circumstances and base our attitudes on facts. The criticism of the EU’s decisions primarily targeted the so called Implementing Regulation rendered by the European Commission which mainly restricts the export of protective equipment outside the EU.8 This act was interpreted as an export prohibition, but it actually makes the exportation of certain products subject to the production of an export authorisation, whereby the exporter must obtain export authorisation from the competent national institution. The guidelines pertaining to said Regulation emphasise that “it is not the intention of the Union to restrict exports any more than absolutely necessary, and the Union also wishes to uphold the principle of international solidarity in this situation of a global pandemic“, and that authorisations should be granted if “the shipment in question poses no threat to the actual need for PPE within the Union and serves to satisfy a legitimate need for official or professional medical use in a third country“.9 Subsequently, the Regulation was amended so that it explicitly allows export to the Western Balkans.10 Interestingly, despite criticism of “the lack of European solidarity“, Serbia explicitly prohibited the export of a large number of products characterised as strategically important in the situation of global pandemic.11 As mentioned earlier, the EU allocated a significant amount of funds to help Serbia’s fight against the coronavirus. These funds enabled the purchase of equipment necessary to save and protect the lives of Serbian citizens, but also, these funds were used to finance the transportation of goods sent from and purchased in other parts of the world. The funds designated for social and economic recovery of the country after the pandemic are particularly important. As we all know, COVID-19 does not only affect the population’s

8 https://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2020/march/tradoc_158671.pdf 9 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52020XC0320(04)&from=EN 10 https://trade.ec.europa.eu/doclib/press/index.cfm?id=2132 11 https://novaekonomija.rs/vesti-iz-zemlje/lista-proizvoda-%C4%8Diji-je-izvoz-vlada-srbije-privremeno-zabranila

320 | Povezujemo tačke health, but their general wellbeing as well. All citizens and all segments of society are currently affected by an unprecedented impact; some have lost their jobs, some were unemployed before this all began, so their livelihoods are completely uncertain, and returning to normality will not be possible even after we have “dealt with the virus”. For this reason, it is necessary to be grateful for all the support aimed at stabilising the institutions and lives of our citizens.

Is European solidarity a fairy-tale?

No, it is not. It is plain to see that this can’t be further from the truth. Europen solidarity is very pragmatic, just like the very foundations of EU institutions. The European Union is not the most efficient creation, and that is old news. Still, the EU member states are countries with the highest standards in the world, therefore, we can, with certainty say that care for citizens, particularly those who are vulnerable, and solidarity are principles which bind European societies. Since they themselves finance the EU, member states are a priority in European instirutions’ provision of support. It is understandable that the countries at its borders, however close and relevant to the EU, do not enjoy the same degree of priority. Despite this, the EU is Serbia’s long-term and strategic partner, just like other countries with whom Serbia collaborates, and not a friend to Serbia. We should not diminish the value of any aid we receive during this crisis. All support should be appreciated, regardless of its form or scope. For this reason, it is rude, to say the least, to cast a shadow on the European Union by emotionally charged statements. For over 20 years, the EU has been supportive in building institutions and improving the quality of life of our citizens, after the wars and the crisis of the 90’s and it continues to provide assistance, despite being unfoundedly and crudely criticized by our officials. I do believe that by now, most would have given up providing their support.

Connecting the Dots | 321 PUBLIC HEALTH STANDARDS AND EU CHAPTER 28

Dr Simo Vuković is the coordinator of healthcare financing reform within the Second Serbia Health Project, financed by World Bank lending. Dr Simo Vuković is a Doctor of Medicine, has a Master’s Degree in Medical Sciences, is an OB/GYN and is a Doctor of Science in the field of health management. He has served as Deputy President of the Committee for Health and Family of the RS National Assembly, State Secretary in the Ministry of Health in charge of public healthcare and the President of the Management Board of the Clinical Centre of Serbia. He is also the author and co- author of several professional and scientific papers and research studies in the field of public healthcare, health management, health financing and health diplomacy.

322 | Povezujemo tačke Standards within the healthcare system exist to measure the performance and quality of this sector. Certain indicators presented in relation to individual areas of Chapter 28 negotiation are of immediate importance to the assessment of Serbian healthcare standards compared to standards established within EU countries. For this reason, it is interesting that through the analysis of certain segments of Chapter 28, especially in reference to the findings and conclusions of explanatory screening conducted at the end of 2014 and the bilateral meeting held in February 2015, we problematise the issue of existing standards in Serbia’s public healthcare system. Establishing long-term financial sustainability of public healthcare, as one of the preconditions for wide-spread availability, effective and quality healthcare, is one of the key issues of the Serbian public healthcare system. Relatively high public spending on healthcare in relation to the GDP (8.43%) hides the constant high spending i.e., exceptionally high out-of-pocket spending of the citizenry (over 40%) goes toward healthcare, and thus affects the already poorer segments of the population. Improving management as well as administrative capacities in the public healthcare system is determined by the unfavourable environment characterised by a lack of defined capacities with which to manage human resources within healthcare centres, unfavourable age and qualification structures, lack of financial incentives for employee and institutions on the one hand, and strong policy impact on chosen management structures within healthcare institutions, and the high centralisation of decision-making, financing and planning on the other. Step by step, Serbia’s public healthcare system is inching toward a worrisome deficit in the number of healthcare workers. Despite continual depopulation, the average number of physicians (300/100,000) and nurses and technicians (616/100,000) has already placed Serbia below the EU average. Internal and external migration of the healthcare workforce and unfavourable age and geographic distribution make this issue one of the key challenges facing the healthcare system in the near future. Under circumstances where we have limited public financial resources, long-term lack of investment in renovation and construction of new infrastructure and equipment, along with inherited oversized and non-functional capacities, the public healthcare system requires a strongly planned and well-directed investment cycle based on optimally determined needs and established standards of developed healthcare systems. High overall mortality rates (13.2/1,000), shorter life expectancy (75.89 years) compared to most European countries, as well as relatively high specific mortality rates from preventable diseases are clear indicators of adverse outcomes and the inefficiencies plaguing Serbia’s public healthcare system and its public health policies. The alarming number of smokers, alcohol consumers, constant increase of obesity in young people will expectedly increase the burden on the population and the healthcare system in terms of chronic non-communicable diseases. Early detection and treatment of diseases that are the leading causes of mortality in the population, require much greater commitment and the prioritisation of screening programmes with a strong incentive to promote health and healthy lifestyles.

Connecting the Dots | 323 AVAILABILITY OF EDUCTION IN SERBIA – MAIN ISSUES AND RECOMMENDATIONS

Ksenija Petovar Professior (retired) at the Faculty of Architecture and Geography at the University of Belgrade, Member of the Board of Directors of the Center for Democracy Foundation

324 | Povezujemo tačke The right to education is a basic human and civilizational right, established in the Constitution and other fundamental international documents ratified by the Republic of Serbia. This status, i.e., the right to education obliges legislative and executive authorities to ensure the availability of quality, free and regular education to every child at least to the level determined as compulsory (in the Republic of Serbia this is 8 years, plus half a year of compulsory preschool education). Education is key to social advancement and economic well-being, and at the same time it is a condition for the achievement of many other economic, social and cultural rights. Main Issues in the Area of Education in Serbia are: The right to primary (compulsory) education is still not available to the entire population of Serbia. There are no reliable and verifiable data on early school leaving, nor data on the working population without a completed primary school education (a compulsory eight- year education was introduced in Serbia/Yugoslavia 60 years ago). According to official sources, the early school leaving rate is 0.4%. At the same time, UNICEF claims that 15% of children from Roma communities are excluded from the education system. Preschool institution capacities are insufficient. The number of children enrolled in preschool institutions in Serbia is 55.9% of the contingent. The number of ‘children through capacity’ was 5.6%, and ‘the number of children not admitted due to capacity utilisation’ was 3.1% (data from 2018). In addition to listing positive trends and achieved results, the Annual Report (2018) on the Implementation of the Action Plan for Implemen- tation of the Strategy for the Development of Education in Serbia until 2020, points to two negative phenomena: (1) there are significant differences between municipalities in terms of the coverage of children with a pre-school upbringing and education. More developed (or: wealthier) municipalities more often have a higher enrolment rate than less wealthy and especially poor municipalities (in seven municipalities the percentage of children enrolled in preschool is below 30% of the contingent), and (2) children from Roma neigh- bourhoods (enclaves) are mostly excluded from preschools. An inadmissibly large number of primary school facilities fail to meet the minimum sanitary, hygienic and construction standards set in the Rulebook on Norms of the Space, Equipment and Teaching Aids for Primary Schools (RS Official Gazette - Education Gazette, No. 4/90). TheReport on Risk Factors for the Health of Children in the School Environment for 2018 (Dr Milan Jovanović Batut Institute of Public Health Belgrade, 2019) states that in this same year, of the inspected facilities, 20% were assessed as not in satisfactory condition: the supply of drinking water in half of the facilities inspected in 2018 is unsafe; local water facilities used by schools are mostly aged, neglected and do not meet the prescribed technical and sanitary-hygienic requirements, there are no sanitary protection zones or they are not subject to proper maintenance, there is pollution near the source, when analyses are done there is a high percentage of defective water samples (microbiological, physico-chemical or both, depending on region) and no water purification and disinfection is performed; rural schools generally have the same issues: buildings are old, classrooms have inadequate floor coverings; cleanliness is difficult to maintain, school furniture is inadequate, lighting is inadequate and carpentry is dilapidated; liquid and solid wastes are often disposed of unsatisfactorily; sanitary facilities are not provided in all facilities; classrooms are also not always rated as hygienic. It should be added to this Report the already notorious fact

Connecting the Dots | 325 that close to a thousand primary school buildings do not have indoor toilet facilities, rather students use improvised, unhygienic and risky outhouses. A few months after the publication of the Public Health Institute’s report, the corresponding Minister announced that “95% of the toilets in Serbian schools have been ‘put in order’”. (rs.n1info.com/vesti/ a534395/Sarcevic-Toaleti-u-skolama-dovedeni-u-red) (14 October 2019). It is enough to compare these two sources for one to understand the type of manipulation and lack of interest there is in providing conditions within schools as defined by the Constitution. The attitude of the legislative and executive authorities towards education can be assessed by the fact that most of the improvements made to facilities and schooling conditions in Serbia over the last 20 years has been achieved thanks to funding from the international community (European Union, IPA funds, individual EU countries). Working in two, and in some urban schools in three shifts, is a common way of organising classes in a large number of primary schools in urban areas, but also in the peripheral zones of towns/cities, with intensive housing construction. Data on the shift work of schools go almost completely unmonitored, which would be necessary since harmonising the working hours of primary schools with the working hours of (employed) parents is one of the conditions for the safe upbringing and protection of children. Also, there are no data on the number of children taking full-time classes or those who remain in after school care. Educational facilities are spatially inaccessible to a large number of young people from remote rural communities and hilly and mountainous areas. A Special Report prepared by the Ombudsman Inclusive Education - Additional Support Services for Children and Students in Education (Belgrade, October, 2018) claims that “children living in remote areas are not provided with full support services that would ensure the full inclusion of children in curricular, extra-curricular and community and peer group activities. In most cases, the only form of support is financial compensation for transportation costs, which is often insufficient to provide for the adequate transportation of children to and from school in a way that will enable full inclusion in the community. (... ) There are no services available to children that enable their full inclusion in the community with appropriately organised transportation that takes into account the schedules and other needs of these children.” (pg. 8). Secondary education is poorly available to children whose parent do not live in urban areas which have (chosen, desirable) secondary schools. Dorms available to secondary school students can accommodate approximately 4.3% of those enrolled in secondary school (2018). We will not get into the topic of the quality of living and learning conditions within these dorms. Small dorm capacities indicate that students focus on high schools located in the town/city their family lives i.e., they do not have the opportunity to choose a secondary school, and that children from rural areas have little chance of receiv- ing dorm accommodation, as well as that the deficit of (quantitative and qualitative) secondary boarding schools ‘bottleneck’ decrease the coverage of young people who continue their education after completing primary/compulsory education. In the 2018/2019 academic year, only 6.9% (or 7.9%, depending on the source) of students lived in a dorm while completing their studies. The scarce capacity of student dorms indicates great deprivation and inaccessibility to higher education for young people from an economically weaker social strata, as well as for young people who do not live in urban areas where universities/faculties are located. According to the RZS’s (Statisti-

326 | Povezujemo tačke cal Office of the RS) database, practically nine out of ten students (86.9%) are financed from private funds during their studies (dependent - 75.6%, or personal income in the form of property, savings or inheritance - 11.3%). Just 6.5% of students use some form of scholarship. These data indicate that in Serbia today, the prospects of acquiring a higher education depend predominantly on level of income and the availability of property and the support of parents and relatives. These data confirm numerous forms of sociologi- cal research conducted on the significant reduction of vertical social mobility and social progress is limited by the borders of its social stratum (class) in Serbia, which began to emerge more predominantly in the early 1970s throughout ex-Yugoslavia. In other words, quality education is no longer the main channel to vertical social mobility.

Recommendations: • improving the quality of compulsory education in small district schools in peripheral zones of towns/cities and rural communities may be achieved through the use of mobile services (’customer-oriented services’) such as the provision of mobile classrooms/ buses, mobile teaching teams, mobile libraries/library buses, transport minibuses for transporting students to and from school, etc. • achieving minimal sanitary-hygienic and construction standards within primary school facilities. Determining deadlines and defining those responsible for implementing the norms established in the applicable Rulebook on Norms of the Space, Equipment and Teaching Aids for Primary Schools. • supporting the organisation and subsidised status of complementary content that increases the availability of education for the later grades of primary school, secondary school and higher education, such as: dorms, organised and interconnected offer of licensed private accommodation, boarding schools/kitchens, secondary school and university campuses, and the like. The function of these is to expand the gravitational area from which the users of these services come and to increase the quality of the services on offer. • specialised secondary and higher education and scientific-research centres may become one of the trademarks of smaller towns. Securing space in which to organise these activities may be achieved by converting military barracks and other infrequently used facilities into educational centres for both secondary and higher education. We refer to successful examples of these types of conversions in Novi Sad, Čačak, as well as in other countries/ towns/cities located in ex-Yugoslavia (Banja Luka, Sarajevo, Croatia and Slovenia). • to include measures to increase (provide for) spatial availability in educational institutions in educational strategies, action plans and programmes. • to place particular focus on areas with widespread deprivation (Roma enclaves, poor villages and hamlets) where education has been pushed to the margins under circumstances of daily misery and the fight for survival.

Connecting the Dots | 327 PUBLIC MONUMENTS - THEN AND NOW

Irina Subotić

328 | Povezujemo tačke In their essence, the purpose of traditional monuments was to glorify or commemorate; a desire to preserve the ritual of remembering historically significant individuals or events. This tradition, which has developed from ancient times and continues on to this day, has adapted to the times, the genius loci, and the layered meaning, forms and objectives of a society that raises a monument. Each era and every culture have their own specific features which make up the corpus of world civilisation - history, art, urbanism, architecture, archaeology, etc., precisely because they are representative expressions of individual communities, a way through which we recognise and value individuality, level of development, knowledge, inventiveness, strength and power, creativity, aesthetic achievements and the economic potential of such communities. The destruction of WWII significantly changed how cultures remember, primarily due to the difficulties experienced during this time and the fall of doctrinal ideologies such as Nazism, Fascism, Francoism and Stalinist Social Realism, which abused and instrumentalised the monument’s structure with narrative and a form of description used to further their own agendas, often with exceptionally monumental, strictly figuratively memorials. This is why from the start of the 1950s, and in our country a little later, from the 1960s to the 1980s, a number of memorials were erected which observed changes in artistic and architectural ideas, statements and messages. Spacious monuments of abstract form, full of meaning and symbolism, sprang up, and our ‘public representation’, according to the famous philosopher Jürgen Habermas, received exceptional global recognition with a large exhibition of Yugoslav architecture entitled Toward a Concrete Utopia, by Vladimir Kulić and Martino Stierli, held two years ago at the Museum of Modern Art in New York. And at the end of the twentieth century, the period that we ‘dozed through’ in mutual conflicts, bloody war, poverty and bombing, brought the rest of the world a new way of understanding the concept of memorialisation and monuments. Very rarely are classical- type memorials erected, and for the most part unsuccessfully, and only those nations searching for their own identity could embark on something like the Skopje 2014 Project: falsifying history, a return to the stylistic, determinants of past times, lacking historical distance, without any real content, devoid of meaning and understandably so, without any achieving positive, acceptable results. One is more likely to talk about the eyesore the city [Skopje] has become and about the senselessness of this type of urbanity. And now Belgrade is moving in this direction. All over the world today memorials are erected so to metaphorically speak of events or of a specific individual. They shape the space around them as an educational polygon, a place of contemplation, rest, learning and pleasure. A place visitors recognise and respect, where the manner in which a culture is officially nurtured is followed and where the policy of remembrance is implemented in practice. Consequently, millions of people identify with the Vietnam War memorial in Washington, despite it being simply a marble block with the names of all the fallen soldiers engraved on it. Classical monuments to emperors and church dignitaries, such as the statue of Tsar Nicholas II in Belgrade, are widely strewn about Moscow. However, even there, before the infamous Cheka i.e., NKVD Dzerzhinsky, there is a simple marble stone brought from the Solovetsky Islands, as a reminder of the infamous gulags. In Kensington Park, near the castle where

Connecting the Dots | 329 Princess Diana lived, a memorial was opened to her after her death, a river in a mild park landscape that suddenly disappears, is interrupted, as her life was suddenly interrupted. There is no statue in the large memorial complex dedicated to Martin Luther King in Atlanta: thousands of roses grow in the park instead, evoking his words about the future equality of all people, and the complex is comprised of three special-purpose buildings; one depicting his life and his peaceful battle for human rights, the second depicting the various examples around the world where the battle for racial, gender and religious equality are still being waged and the third is an auditorium dedicated to the daily teaching of students on the value of freedom, civic duties and rights. A large number of monuments as well as other special types of memorials were installed in Germany, as the cradle of where the most heinous crimes against humanity took place. Among the most widespread are the so-called Stumbling stones (Stolpersteine) based on the idea of the artist Gunter Demnig. Each of the stones bears a brass plate inscribed with the name, life dates and fates of Nazi victims (to date approx. 1,300 of these stones have been laid across many European countries). The cubes are laid so that they protrude 1 cm above the level of the pavement, causing pedestrians to ‘stumble’, become aware, and remember the fates of numerous individuals at the hands of Hitler’s rule. Likewise, the largest memorial dedicated to Jewish victims, Yad Vashem, which lists more than six million names of Holocaust victims, has been individualised. In modern, civilised, democratic societies, to which Serbia obviously belongs less and less, the positive results of erecting monuments within the public space are subject to a series of legal provisions, publicly available procedures in which the people actively participate from the very beginning: from questions such as who the proposing party is and in whose or what’s honour the monument is to be erected, who is on the jury committee, through to the opinions of urbanists, architects and cultural and natural heritage protection experts, as well as the opinions of various other relevant professions, including the financial indicators of each item, from planning, building, installation and the fees of all included persons, and so on. Communication with local residents is carried out in all phases of work on the monument. There are over three thousand signatories on a petition against the installation of the Stefan Nemanja monument. Why? This explosive reaction of an electrified population, which includes a large number of experts, is the result of a government not yet ready to share its intentions with the interested public. And in question here are important urban hubs, historical memory and large investments as representative traces of time and society. Because under other circumstances, the erection of a monument to prefect Stefan Nemanja, the founder of our first dynasty and a distinguished statesman, would have been accepted with respect and satisfaction. Instead, the installation of this unbelievable contraption in Sava Square, in front of such a protected (and now rendered obsolete) cultural monument as is the Belgrade Railway Station of 1884, with non-transparent financial indicators and without adhering to procedure, triggers restlessness and the indignation of a large portion of the public. Belgraders know what it means to be proud of their city, its suggestive strength and artistic monuments such as: Pazzi’s Prince Mihailo Monument, Valdec’s Monument to Dositej Obradović, Meštrović’s The Victor (Pobednik) and the Monument of Gratitude

330 | Povezujemo tačke to France have all become specific ‘toposes’ of the city. Even during their installation, controversy and disagreement existed, retrograde views on what was then considered a modern monumental sculpture; however, there was no real gap among the public, experts and the authorities as arguments for their installation were serious, public, open, and the opponents of the time were not considered to be the ‘false elite’. Even when a consensus was unreachable, serious ideological and aesthetic argumentation won over and this is why today Belgrade displays these exceptionally important memorial strongholds. And this is exactly the point. Now, there is no argumentation in defence of the Stefan Nemanja statue, as it in no way expresses 21st century art. Unlike Nemanja’s statue, which speaks of the lack of historical and of any other culture, Enrico Pazzi’s equestrian statue is an excellent representative of the ruling academism of the 19th century; Dositej’s figure of Rudolf Valdec marks the culmination of our Art Nouveau sculptures of the beginning of the 20th century, so that the powerful works of Ivan Meštrović point to the dominant elements of art-deco with a strong political message i.e., the unifying idea of The Victor (Pobednik) and the prominent international position of Yugoslavia in the 1930s, in terms of the Monument of Gratitude to France. With all the irregularities surrounding the installation of the Russian monument to Stefan Nemanja, all we have in the way of discourse is sentimental talk about a visual structure. This ironic memorial monument, over 23 meters tall, with its bizarre pedestal and interior space allowing for approx. 50 people to enter the statue, will be surrounded by a Las Vegas- style fountain and lit up with gas lighting, as advertised online. All this speaks to a distorted vision of modernity: Belgrade is collapsing at the hands of an ignorant ‘ordering party’ and novice artists. It is becoming a symbol for closedness and a witness to the faltering nature of our society, a syndrome of arrogant leadership, the documented absence of democratic procedure, and proof of a range of social, cultural and economic anomalies that we are going through and to which we are reacting but to no avail. Irina Subotic is an art historian, vice president and member of the Board of Trustees of the pan-European organization Europa Nostra, and president of Europa Nostra Serbia. She has a Phd in art history, and teaches at the Master’s programs of Interdisciplinary Studies at the University of Arts in Belgrade. For decades, she was the curator of the Museum of Contemporary Art and the National Museum in Belgrade.

Connecting the Dots | 331 DO WE HAVE THE RIGHT TO CULTURAL RIGHTS?

Vesna Marjanović is a public policy advisor at the Center for Democracy Foundation. She was the President of the Committee on Culture and the Media of the National Assembly of the Republic of Serbia, the Vice President of the Committee on Culture, Science, Education and Media of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe. She is a member of the Board of Trustees of the European Museum Forum.

332 | Povezujemo tačke This study investigates the accessibility of cultural rights and the reality of the citizens’ right to participate in cultural life, particularly under the circumstances and events instigated by the COVID-19 pandemic. This year marks the 55th anniversary of the signing and the 45th anniversary of the entry into force of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights. The text explains the four generations of human rights, starting from political freedoms, to the second pillar of rights that requires the state to play an active role and provide funds in accordance with its available resources, to the third-generation human rights as a consequence of solidarity which include the right to a healthy environment, economic and social development, natural resources or the right to participate in cultural heritage and finally, the fourth, latest generation of rights related to information and communication technologies, bioethics and digital existence. Different types of human rights are much more connected than they may seem at first glance. That is why we cannot observe cultural rights only through one generation of rights. They are closely linked to political rights such as, say, freedom of expression, but also to sustainable development, the environment and the digital revolution. Neglecting cultural rights would therefore leave a void that would make the struggle for human rights incomplete and without a connective tissue. The year 2021, “promises” to take over a good part of the problems from the past year, but also faced with new challenges. When there are over two million deaths from COVID-19 in the world, millions of people around the world are losing their jobs, in Serbia the position of the most vulnerable groups is becoming even more precarious with a large number of people are left not only without jobs but also without any social protection, does it makes sense to ask about the state of our cultural rights? Even in the midst of the fight against the devastating pandemic, it was not possible to neglect culture. The questions that have been asked continuously before, have gained even more significance. How does the state support the right of all to participate in cultural life as a basic human right? How does it remove barriers that hinder access to culture for women, youth, minorities, migrants and other vulnerable groups? Has it provided sufficient resources for the functioning of the public sector, as well as to support the independent and private cultural sector? What were the priorities in creating cultural policies and did citizens, artists and experts participate in the process in a democratic, meritocratic and transparent way? Lockdowns and physical distancing measures, brought up the issue of the social and economic position of artists and workers in culture. The need to save jobs, protect freelance artists as well as protect the institutions and organizations that create the cultural life in which we all want, or at least have the right to participate, has become a priority. This year, the United Nations is marking the International Year of the Creative Economy for Sustainable Development. On this occasion, UNESCO advocates the increasing involvement of artists and cultural experts in putting the creative economy at the service of sustainable development. Serbia is a member of UNESCO and a signatory to important international agreements of this organization, among which stand out the Convention for the Protection of World Cultural and Natural Heritage, the Convention for the

Connecting the Dots | 333 Safeguarding of the Intangible Heritage, the Convention for the Protection and Promotion of the Diversity of Cultural Expressions. The year 2021 will also be marked at the international cultural level with new experiences and reflections on the long-term consequences of the pandemic. In the early stages of the pandemic, UNESCO assessed its devastating effects on the cultural sector. That is why, as part of the ResiliArt program, it organized a series of 170 open-ended virtual debates in more than 65 countries. As a result of this project, and due to the speed with which the situation in the cultural sector around the world is changing, UNESCO came out with a comprehensive publication entitled “Culture in Crisis - a guide to a resilient creative sector”. This text, provides us with a large number of examples of good practice in responding to the challenges posed by the crisis. COVID-19 revealed the continuing need for improved mechanisms to protect the social, economic and working conditions of artists and cultural professionals. Artists are mostly self-employed, of precarious status and irregular income. As a result, it limits their access to social security, pensions and other social benefits. “Now, more than ever, the status of the artist must be supported, strengthened,” the introduction to this document states. The time has also come for Member States to recall the UNESCO Recommendation on the Status of Artists (1980), which calls for the protection of their social and economic rights and the need for national legislation to more precisely define the status of artists. This text also deals with the “Cultural Deal for Europe”, a response to the demands of a wide range of European civil society organizations in culture and cultural representatives organized around this document. It also conveys the messages from a high level online conference organized by Culture Action Europe (CAE), the European Cultural Foundation (ECF) and Europa Nostra as coordinator of the European Heritage Alliance, with 500 participants and contributions by representatives of the European Commission, European parliamentarians, member states, the largest pan-European networks for culture and cultural heritage, as well as civil society organizations and individuals. Based on this discussion, a Joint Statement was launched under the full title “Cultural Agreement for Europe: a central place for culture in the post-pandemic future of the EU”. The Conference on the Future of Europe, which the EU is preparing for the next two years, is considered as an ideal opportunity to involve artists in the democratic debate of the future and the future direction of the EU. Artists, creatives, cultural workers, the independent sector, amateurs, non-profit organizations, volunteers and civil society organizations must be an integral part of the process, the statement said. The European cultural sector also announced its participation in the development of the New European Bauhaus program, which was announced by the President of the European Commission, Ursula von der Layen. This initiative was presented as an environmental, economic and cultural project for Europe, linked to a long-term European strategy called the European Green Deal. In the meantime, Serbia seems to be without a response to the crisis in the cultural sector. During the state of emergency, at first, Government measures to ease the effects of the crisis, did not include culture at all. Assistance was not provided for freelance artists, living from project to project, and the programs of cultural institutions were also reduced.

334 | Povezujemo tačke However, due to the reactions of the public and art associations, with a delay in relation to other sectors, 90,000 dinars of non-refundable aid was paid to independent artists. The text also explores the newly adopted budget for 2021 which shows that it is not focused on the most vulnerable points and does not indicate new priorities or any new directions in cultural policies, let alone the necessary solutions that would take into account the state of emergency in the cultural sector, the need to adapt to the new circumstances, new ways of living and artistic creation. How we stand when it comes to cultural rights is perhaps best shown by the events that marked the beginning of 2021 and two controversial projects in the city of Belgrade: the monument to Stefan Nemanja in front of the former railway station, and a new announcement that the so called “gondola” project at the Belgrade Fortress will continue. Both of these projects are pursued despite obvious strong resistance from the profession and the citizens themselves. At a time when Europe is turning to the preservation of its natural and cultural heritage, creating strategies for a new time that is focused on humanity, society’s adaptability to rapid social, economic, technological and climate change, cultural heritage in Serbia is treated as a political or commercial commodity. The Council of Europe Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society, better known as the Faro Convention, ratified by Serbia, recognizes the need for people and human values to be at the heart of the expanded concept of cultural heritage. It promotes the need and right of every individual to be involved in the ongoing process of defining and managing cultural heritage. This convention sees cultural heritage as a resource for sustainable development, and emphasizes in particular the right of everyone “to engage in respect for the cultural heritage of his or her choice, respecting the rights and freedoms of others, as a right to freely engage in cultural life. United Nations (1948) and guaranteed by the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (1966) ” In a world that is resisting the challenges of the ongoing crisis, our progress in achieving cultural rights in Serbia will be a measure of our adaptation to the demands of the times, and a measure of our true commitment to a value based process toward EU integration.

Connecting the Dots | 335 CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 304(497.11)”2016/2020” 331.5(497.11)”2016/2020” POVEZUJEMO tačke = Connecting the dots / [Snežana Simić ... [et al.] ; prevodilac Dragana Kragulj]. - Beograd : Fondacija Centar za demokratiju, 2021 (Beograd : Grafolik). - 335 str. : ilustr. ; 24 cm Deo teksta delimično uporedo na srp. jeziku i engl. prevod. - Tiraž 150. - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija: str. 274-275. - Summary. ISBN 978-86-83675-33-3 1. Симић, Снежана, 1950- [аутор] а) Запошљавање -- Србија -- 2016-2020 б) Европске интеграције в) Србија -- Социјална политика -- 2016-2020 COBISS.SR-ID 32108297