Kwesties Voor Het Kiezen 2021 Analyse Van Vijf Urgente Maatschappelijke Vraagstukken Voor De Komende Kabinetsperiode Kwesties Voor Het Kiezen 2021
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Sociaal en Cultureel Planbureau Kwesties voor het kiezen 2021 Analyse van vijf urgente maatschappelijke vraagstukken voor de komende kabinetsperiode Kwesties voor het kiezen 2021 Analyse van vijf urgente maatschappelijke vraagstukken voor de komende kabinetsperiode Redactie: Lonneke van Noije Debbie Verbeek-Oudijk Jos de Haan Sociaal en Cultureel Planbureau Den Haag, maart 2021 Het Sociaal en Cultureel Planbureau is een interdepartementaal, wetenschappelijk instituut, dat – gevraagd en ongevraagd – sociaal-wetenschappelijk onderzoek verricht. Het scp rapporteert aan de regering, de Eer- ste en Tweede Kamer, de ministeries en maatschappelijke en overheidsorganisaties. Het scp valt formeel onder de verantwoordelijkheid van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Het scp is opgericht bij Koninklijk Besluit op 30 maart 1973. Het Koninklijk Besluit is per 1 april 2012 vervan- gen door de ‘Regeling van de minister-president, Minister van Algemene Zaken, houdende de vaststelling van de Aanwijzingen voor de Planbureaus’. © Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag 2021 scp-publicatie 2021-6 Opmaak binnenwerk: Textcetera, Den Haag Figuren: Staet van Creatie, Tilburg Omslagontwerp: Textcetera, Den Haag Foto omslag: Maters en Hermsen / Illustratie Annemarie Gorissen isbn 978 90 377 0971 1 nur 740 Copyright U mag citeren uit scp-rapporten, mits u de bron vermeldt. U mag scp-bestanden op een server plaatsen mits: 1 het digitale bestand (rapport) intact blijft; 2 u de bron vermeldt; 3 u de meest actuele versie van het bestand beschikbaar stelt, bijvoorbeeld na verwerking van een erratum. Data scp-databestanden, gebruikt in onze rapporten, zijn in principe beschikbaar voor gebruik door derden via dans www.dans.knaw.nl. Contact Sociaal en Cultureel Planbureau Postbus 16164 2500 bd Den Haag www.scp.nl [email protected] Via onze website kunt u zich kosteloos abonneren op een elektronische attendering bij het verschijnen van nieuwe uitgaven. Inhoud Voorwoord 6 1 Inleiding 8 Lonneke van Noije, Jos de Haan en Debbie Verbeek-Oudijk 1.1 Doel en achtergrond van deze publicatie 8 1.2 Vijf maatschappelijke kwesties 10 1.3 Onzekerheid als gemene deler 12 1.4 Onderzoeksvragen en aanpak 15 Noten 17 Literatuur 17 2 Ongelijke kansen in het onderwijs 20 Lex Herweijer, Ralf Maslowski en Jesper Rözer 2.1 Opnieuw aandacht voor een oude kwestie 20 2.2 Ongelijke onderwijsloopbanen 22 2.3 Hoe kijken burgers naar de kwestie van ongelijke kansen in het onderwijs? 32 2.4 Beleid voor gelijke kansen in het onderwijs 35 2.5 Oorzaken van ongelijke kansen en interventies 39 2.6 Ongelijke kansen in de verkiezingsprogramma’s van 2021 58 2.7 Conclusie en slotbeschouwing 68 Noten 71 Literatuur 74 3 Arm en onzeker 82 Bart van Hulst en Michiel Ras 3.1 Inleiding 82 3.2 Armoede onder de potentiële beroepsbevolking 83 3.3 Hoe kijken burgers naar de kwestie ‘armoede’? 90 3.4 Armoedebeleid 92 3.5 Minder arm, minder onzeker 99 3.6 Armoedebestrijding in de verkiezingsprogramma’s van 2021 120 3.7 Conclusie en beschouwing 127 Noten 131 Literatuur 136 4 De arbeidsmarktpositie van mensen met een migratieachtergrond 143 Maja Djundeva, Willem Huijnk, Lex Thijssen en Emily Miltenburg 4.1 Integratie door betaald werk 143 3 i n h o u d 4.2 Hoe kijken burgers naar deze kwestie? 149 4.3 Een schets van het huidige beleid 152 4.4 Wetenschappelijke inzichten en handelingsperspectieven 157 4.5 De arbeidsmarktpositie van mensen met een migratieachtergrond in de verkiezingsprogramma’s van 2021 172 4.6 Conclusie en beschouwing 183 Noten 187 Literatuur 189 5 Langer thuis wonen van ouderen met een zorgbehoefte 199 Maaike den Draak, Sjoerd Kooiker en Ian Koper 5.1 Inleiding tot de kwestie 199 5.2 Zorg en ondersteuning van kwetsbare, thuiswonende ouderen 200 5.3 Hoe kijken burgers naar deze kwestie? 203 5.4 Huidig beleid voor wonen en zorg voor ouderen 206 5.5 Handelingsperspectieven 208 5.6 Thuiswonen van zorgbehoevende ouderen in de verkiezingsprogramma’s van 2021 228 5.7 Conclusie en beschouwing 238 Noten 242 Literatuur 244 6 Meedoen aan woningverduurzaming 253 Anja Steenbekkers, Rick Fransman en Wouter Mensink 6.1 Inleiding 253 6.2 De kwestie: de verduurzaming van woningen verloopt te traag 255 6.3 Kritische vragen en zorgen bij burgers 258 6.4 Actueel en voorgenomen beleid rond woningverduurzaming 265 6.5 Versnellen van de woningverduurzaming door eigenaren 270 6.6 Woningverduurzaming in de verkiezingsprogramma’s van 2021 302 6.7 Conclusie en beschouwing 310 Noten 314 Literatuur 317 7 Slotbeschouwing: kansen voor het nieuwe kabinet 333 Lonneke van Noije, Jos de Haan en Debbie Verbeek-Oudijk 7.1 Van handelingsperspectieven naar de onderhandelingstafel 333 7.2 Onzekerheid en de vijf kwesties 334 7.3 De dubbele rol van beleid 336 7.4 Zelfredzaamheid en onzekerheid 339 7.5 Beleid en zelfredzaamheid 341 7.6 Beleid tegen ongelijke behandeling 348 4 i n h o u d 7.7 Beleid tegen koudwatervrees 351 7.8 Keuzes voor de nieuwe coalitie 353 Noten 359 Literatuur 359 5 i n h o u d Voorwoord Nederlanders behoren tot de gelukkigste mensen van de wereld. Uit onze periodieke publi- catie De sociale staat van Nederland blijkt dat zij hun tevredenheid met het leven de afgelopen tien jaar gemiddeld steeds net iets onder een acht gaven. Ook naar meer objectieve maat- staven zijn de leefomstandigheden van Nederlanders relatief goed vergeleken met andere landen. Zo ook het vertrouwen in de Nederlandse overheid, die met voorzieningen en regelgeving de randvoorwaarden schept waarbinnen mensen hun leven leiden. Maar dit zijn gemiddelde scores voor Nederland als geheel. Onderzoek, ook dat van ons, laat steeds weer zien dat er grote verschillen zijn in de kwaliteit van leven tussen groepen mensen. Ook weten we dat het beleid dat we voor onze collectieve welvaart en welzijn hebben bedacht, niet of niet meer voor iedereen even goed werkt. Bekende knelpunten op vijf maatschappelijke terreinen vormden het uitgangspunt van deze studie. Ze zijn herhaaldelijk door onderzoek, van onszelf en van anderen, naar voren gekomen en door burgers als problemen of prioriteiten benoemd. De vraag die in deze publicatie centraal staat is wat politieke partijen eraan kunnen en willen doen. De corona- crisis heeft de gesignaleerde achterstanden en kwetsbaarheden op deze terreinen onder een vergrootglas gelegd en versterkt, waardoor de oplossingen urgenter zijn geworden en deze vraag des te relevanter. De kwaliteit van leven heeft niet alleen individuele gevolgen, maar werkt ook door in de kwaliteit van de samenleving. Maatschappelijke opgaven vragen soms een collectieve inspanning, maar niet iedereen kan die leveren. Beleid dat wel van die individuele bijdrage uitgaat, pakt soms minder effectief uit dan beoogd, waarmee doelen buiten bereik blijven. Daarnaast kunnen verschillen in de kwaliteit van leven tussen burgers tot percepties van onrecht en spanningen leiden. Zij kunnen de verantwoordelijkheid voor teleurstellende effectiviteit en percepties van onrecht bij een falende overheid leggen, wat gaandeweg afbreuk doet aan vertrouwen en naleving van wet- en regelgeving. Het welzijn van Neder- landers is zo ook bepalend voor het welzijn van Nederland. Zeker tijdens verkiezingen wordt de toekomst van Nederland bepaald door de Nederlanders. Persoonlijke ervaringen en wensen tellen bij de stembus op tot een meer of minder gedeelde visie voor de komende jaren. Als Sociaal en Cultureel Planbureau hebben wij de taak om bij te dragen aan goed geïnfor- meerd overheidsbeleid en een betere samenleving met wetenschappelijke kennis over het leven van burgers in Nederland. De formatie van een nieuw kabinet met een nieuw regeer- akkoord en beleid voor de komende vier jaar, is een uitgelezen moment om dergelijke inzichten aan te reiken. Met deze publicatie willen we daaraan een bijdrage leveren door enkele urgente maatschappelijke vraagstukken te signaleren en daarvoor kansrijke beleids- alternatieven aan te dragen volgens de laatste stand van de sociale wetenschappen. Daar- 6 v o o r w o o r d bij kijken we hoe politieke partijen zich in hun verkiezingsprogramma’s tot deze vraag- stukken en oplossingsrichtingen verhouden. Dit geeft de denkrichtingen en bandbreedte van mogelijkheden voor de komende jaren weer, en belicht eventuele nog onbenutte alter- natieven voor beleid. Met deze blik op het objectieve en subjectieve welzijn van Nederlanders komen we tege- moet aan de toenemende vraag om ook vanuit sociaalwetenschappelijk perspectief naar verkiezingsprogramma’s te kijken. We kozen een beschouwende aanpak om de diversiteit en breedte van de thematiek en de gevolgen voor het welzijn goed in beeld te brengen. Deze beschouwing is dan ook niet vergelijkbaar met de doorrekeningen van verkiezings- programma’s van onze collega’s van het Centraal Planbureau en het Planbureau voor de Leefomgeving. Met het welzijn van burgers als aanvulling op hun welvaart en de kwaliteit van hun leefomgeving brengen de planbureaus, elk vanuit de eigen expertise, de brede wel- vaart van de Nederlandse samenleving in beeld. Om de brede welvaart van Nederland ook tijdens de coronacrisis weer duidelijker tot doel van beleid te maken, hebben de plan- bureaus onlangs gezamenlijk en in samenwerking met het Rijksinstituut voor Volks- gezondheid en Milieu een briefadvies voor samenhangend herstelbeleid uitgebracht. Dit herstelbeleid is mede ingegeven door inzichten uit Kwesties voor het kiezen 2021. Wij zijn een speciaal woord van dank verschuldigd aan Sosha van Rijnberk (Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties), die als rijkstrainee tijdelijk aan het SCP ver- bonden was