Verschil in Nederland
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Verschil in Nederland Verschil in Nederland Sociaal en Cultureel Rapport 2014 Redactie: Cok Vrooman Mérove Gijsberts Jeroen Boelhouwer Sociaal en Cultureel Planbureau Den Haag, december 2014 Het Sociaal en Cultureel Planbureau is ingesteld bij Koninklijk Besluit van 30 maart 1973. Het Bureau heeft tot taak: a wetenschappelijke verkenningen te verrichten met het doel te komen tot een samenhangende beschrijving van de situatie van het sociaal en cultureel welzijn hier te lande en van de op dit gebied te verwachten ontwikkelingen; b bij te dragen tot een verantwoorde keuze van beleidsdoelen, benevens het aangeven van voor- en nadelen van de verschillende wegen om deze doeleinden te bereiken; c informatie te verwerven met betrekking tot de uitvoering van interdepartementaal beleid op het gebied van sociaal en cultureel welzijn, teneinde de evaluatie van deze uitvoering mogelijk te maken. Het scp verricht deze taken in het bijzonder bij problemen die het beleid van meer dan één departement raken. De minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is als coördinerend minister voor het sociaal en cultureel welzijn verantwoordelijk voor het door het scp te voeren beleid. Over de hoofdzaken hiervan heeft hij/zij overleg met de minister van Algemene Zaken; van Veiligheid en Justitie; van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties; van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap; van Financiën; van Infrastructuur en Milieu; van Economische Zaken; en van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. © Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag 2014 scp-publicatie 2014-33 Zet- en binnenwerk: Textcetera, Den Haag Figuren: Mantext, Moerkapelle Ontwerp omslag, hoofdstukpagina’s en infographic (p. 314-15): bureau Stijlzorg, Utrecht Illustraties omslag en binnenwerk: © Ien van Laanen, Geldermalsen isbn 978 90 377 0724 3 issn 0922 8772 nur 740 Fotoverantwoording kader 5.2, p. 163, vlnr: ©Liesbeth van Asselt; © Jos Kottmann Photography, Rotterdam (www.profielfotograaf.nl); © patricia wolf fotografie; © pa Photos Ltd. | hh; © Laura de Haan Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 kb Hoofddorp, www.repro-recht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting pro (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 kb Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). Sociaal en Cultureel Planbureau Rijnstraat 50 2515 xp Den Haag (070) 340 70 00 www.scp.nl [email protected] De auteurs van scp-publicaties zijn per e-mail te benaderen via de website. Daar kunt u zich ook kosteloos abonneren op elektronische attendering bij het verschijnen van nieuwe uitgaven. Inhoud Voorwoord 9 1 Verschil in Nederland, een introductie 11 1.1 Een internationaal debat... 13 1.2 … en de weerklank ervan in Nederland 15 1.3 Thematiek en probleemstelling van dit rapport 18 1.4 Percepties van verschil 20 1.5 Opzet van het rapport 25 Noten 25 Literatuur 25 2 Visies op verschil 29 2.1 Theorieën over maatschappelijk onderscheid 31 2.2 Theoretisch kader 53 2.3 Een korte vooruitblik 59 Noten 61 Literatuur 62 3 Een ideaal met een keerzijde 67 3.1 Verschuiving van herkomst naar verdienste 69 3.2 Een gelijk speelveld in het onderwijs? 70 3.3 De invloed van afkomst en opleiding op de arbeidsmarktpositie 79 3.4 Wordt de afstand in andere kenmerken van de arbeidspositie groter? 81 3.5 Samenloop van verschillen tussen lager- en hogeropgeleiden 87 3.6 Conclusies en slotbeschouwing 92 Noten 96 Literatuur 96 4 Kapitale tegenstellingen? De maatschappelijke betekenis van financiële ongelijkheid 103 4.1 Meer belangstelling voor financieel verschil 105 4.2 Rijkelui en armlastigen 106 4.3 Ongelijkheid in inkomen en vermogen 109 4.4 Geld en andere hulpbronnen 119 4.5 Inkomen en vermogen, waarden en wrijving 124 4.6 De burger over vermogensbronnen en –verschillen 129 4.7 Eigen woning en geografische segmentatie 131 4.8 Conclusies en beleidsimplicaties 133 Noten 136 Literatuur 137 5 sociaal en cultureel rapport 2014 5 Aantrekkelijk gezond: de sociale gevolgen van verschillen in fysiek, mentaal en esthetisch kapitaal 139 5.1 Het belang van presentatie en persoonskapitaal 141 5.2 Fysiek, mentaal en esthetisch kapitaal 142 5.4 Persoonskapitaal en levensuitkomsten 151 5.5 Een sociaal experiment: de vignettenstudie 161 5.6 Conclusies en aanknopingspunten voor beleid 170 Noten 173 Literatuur 174 6 Het politiek-culturele verschil 177 6.1 Verschillen in politieke strijdpunten en houdingen 179 6.2 Ontwikkelingen sinds de jaren zeventig 180 6.3 Politiek-culturele verscheidenheid in 2014 185 6.4 Achtergronden van politieke onvrede 188 6.5 Mogelijke gevolgen van politieke onvrede 194 6.6 Slotbeschouwing 197 Noten 198 Literatuur 200 7 De eenzame elite 203 7.1 Elites en de samenleving 205 7.2 Soorten elites en hun statusbronnen 207 7.3 De Nederlandse ‘power elite’ 209 7.4 De elite over de elite 212 7.5 De bevolking over de elite 215 7.6 Conclusies en slotoverwegingen 219 Noten 222 Literatuur 223 8 Jong versus oud ? 225 8.1 Belangentegenstellingen tussen jong en oud 227 8.2 Verschillen in feitelijke condities 229 8.3 Culturele verschillen 235 8.4 Identiteit 238 8.5 Organisatie en mobilisatie 239 8.6 Slot 244 Noot 247 Literatuur 247 9 Segmentatie langs etnische grenzen 251 9.1 Zorgen over interetnische verhoudingen 253 9.2 Verschillen in kapitaalposities 253 9.3 Sociale segregatie en identificatie 258 6 inhoud 9.4 Botsende waarden 260 9.5 Discriminatie en ervaren uitsluiting 264 9.6 Hoe denkt de bevolking over interetnische verhoudingen? 274 9.7 Besluit: diversiteit en segmentatie 276 Noten 277 Literatuur 277 10 Nederland in meervoud 281 10.1 Perceptie en zelfplaatsing 284 10.2 Meting van de kapitaalvormen 285 10.3 De vier vormen van kapitaal cumulatief en in samenhang 287 10.4 Segmentatie in Nederland? 289 10.5 Een beeld van de segmenten 294 10.6 De mate van segmentatie 297 10.7 Bekrachtigende factoren voor segmentatie 299 10.8 Zelfperceptie, vertrouwen en welbevinden 309 10.9 Segmentatie of klassenindeling? 311 Noten 317 Literatuur 319 11 Slotbeschouwing 321 11.1 Verschil in Nederland: meer dan financiële ongelijkheid 323 11.2 Scherpe en minder urgente tegenstellingen 331 11.3 Percepties van verschil 342 11.4 Wat te doen? 343 Literatuur 346 Publicaties van het Sociaal en Cultureel Planbureau 347 7 Voorwoord De discussie over ongelijkheid en verschil kent evenzovele invalshoeken als emoties. In het Nederlandse publieke en politieke debat domineerde tot nu toe de ongelijk heid in inkomen en vermogen. Geld bepaalt inderdaad mede of je in Nederland kunt meekomen, in werk, in de zorg of in de buurt. Maar inkomen en vermogen staan nooit op zichzelf. Vele andere facetten van het leven sturen de kansen van mensen en wat ze daarmee doen. Denk aan opleiding, familiebanden en sociale netwerken, levensstijlen, leeftijd, etniciteit, fitheid of een mooi dan wel minder fraai uiterlijk. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (scp) brengt al sinds 1973 in kaart hoe het er met ons land en zijn inwoners voor staat. Via De sociale staat van Nederland houden we u elke twee jaar een spiegel voor die vooral bestaat uit feiten en cijfers. Dat roept echter de behoefte op om ook het verhaal erachter te kennen. In dit Sociaal en Cultureel Rapport analyseren we daarom wat verschillen tussen mensen in Nederland tegenwoordig bete kenen. Voor de kansen op een onbezorgde oude dag, op een gezond leven, op goed werk of op een zeker opleidingsniveau. Zo draagt Verschil in Nederland bij aan de discussie over ongelijkheid en tegenstellingen, maar niet louter vanuit een economische benadering. We doen dat vanuit een breder sociaal en cultureel perspectief. Dit rapport heeft daar mee een drieledige relevantie: maatschappelijk, beleidsmatig en wetenschappelijk. Maatschappelijk gezien raken ongelijkheid en verschil de dagelijkse werkelijkheid. Mensen verschillen van elkaar. Dat is niet goed of fout, maar een feit. Om te begrijpen hoe groepen in de samenleving met elkaar omgaan en hoe daarbij conflicten kunnen ont staan, moeten we weten waar die verschillen optreden en hoe sterk ze zijn. Gaat het om opleiding, kans op werk, etnische en culturele achtergronden of inkomensposities? We presenteren de nieuwste inzichten in de ontwikkeling van verschillen in Nederland en de ervaren ongelijkheden. Beleidsmatig leidt de discussie over verschillen al snel tot een emotionele kramp over gelijkheid en ongelijkheid. Politici en beleidsmakers associëren verschil vaak met pro blemen, terwijl dat niet noodzakelijkerwijs terecht is. Ook leent niet elk verschil zich voor een beleidsmatige aanpak. Voor de vraag of vermogensongelijkheid om bijsturing vraagt is niet alleen van belang hoe groot financiële verschillen zijn, maar ook hoe ze doorwerken in de kansen op een goed leven. Volgens onze analyses is Nederland nog steeds een meritocratische samenleving, waarin mensen zelf tal van mogelijkheden hebben om hun positie te beïnvloeden. Het beïnvloeden van inkomensverhoudingen en de verdeling van vermogens is bovendien slechts één van de opties voor overheidsbeleid. De wetenschappelijke relevantie is dat we de verschillen in Nederland systematisch ana lyseren in termen van het economisch, cultureel, sociaal en persoonskapitaal (zoals gezondheid en uiterlijk) waarover mensen beschikken. We brengen de ‘state of the art’ 9 sociaal en cultureel rapport 2014 kennis in kaart. Door het vertalen van die kennis naar opties voor kansrijk beleid, dragen we bij aan de valorisatie van de vergaarde kennis. Verschillen tussen mensen zorgen niet per definitie voor maatschappelijke ont regeling. Dat is pas het geval als ze samengaan met een gebrek aan sociale cohesie in gemeenschappen, met polarisatie op sociaal en cultureel gebied en met een zwakke sociaaleconomische positie van groepen. De maatschappelijke en culturele verande ringen in Nederland hebben tot een diversiteit aan leefsituaties geleid, waardoor de samenleving minder vanzelfsprekend in hokjes is in te delen.