Meer Democratie, Minder Politiek?

Meer democratie, minder politiek? Een studie van de publieke opinie in Nederland Josje den Ridder Paul Dekker Sociaal en Cultureel Planbureau Den Haag, oktober 2015 Het Sociaal en Cultureel Planbureau is ingesteld bij Koninklijk Besluit van 30 maart 1973. Het Bureau heeft tot taak: a wetenschappelijke verkenningen te verrichten met het doel te komen tot een samenhangende beschrij- ving van de situatie van het sociaal en cultureel welzijn hier te lande en van de op dit gebied te ver- wachten ontwikkelingen; b bij te dragen tot een verantwoorde keuze van beleidsdoelen, benevens het aangeven van voor- en nadelen van de verschillende wegen om deze doeleinden te bereiken; c informatie te verwerven met betrekking tot de uitvoering van interdepartementaal beleid op het gebied van sociaal en cultureel welzijn, teneinde de evaluatie van deze uitvoering mogelijk te maken. Het scp verricht deze taken in het bijzonder bij problemen die het beleid van meer dan één departement raken. De minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is als coördinerend minister voor het sociaal en cultureel welzijn verantwoordelijk voor het door het scp te voeren beleid. Over de hoofdzaken hiervan heeft hij/zij overleg met de minister van Algemene Zaken; van Veiligheid en Justitie; van Binnenlandse Zaken en Konink- rijksrelaties; van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap; van Financiën; van Infrastructuur en Milieu; van Economische Zaken; en van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. © Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag 2015 scp-publicatie 2015-24 Zet- en binnenwerk: Textcetera, Den Haag Figuren: Mantext, Moerkapelle Vertaling samenvatting: Julian Ross, Carlisle, Engeland Omslagontwerp: bureau Stijlzorg, Utrecht Omslagillustratie: © Gerhard van Roon | Hollandse Hoogte (bewerking Ien van Laanen) isbn 978 90 377 0757 1 nur 740 Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 kb Hoofddorp, www.repro-recht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting pro (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 kb Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). Sociaal en Cultureel Planbureau Rijnstraat 50 2515 xp Den Haag (070) 340 70 00 www.scp.nl [email protected] De auteurs van scp-publicaties zijn per e-mail te benaderen via de website. Daar kunt u zich ook kosteloos abonneren op elektronische attendering bij het verschijnen van nieuwe uitgaven. Inhoud De webversie van deze publicatie wijkt in opmaak iets af van de gedrukte, papieren versie. Bij verwijzingen naar pagina’s van deze editie daarom vermelden dat naar de webversie is verwezen. Voorwoord 5 Samenvatting 6 1 Zorgen over de toekomst van de democratie 10 1.1 Aanleiding 10 1.2 Focus en doel van het onderzoek 11 1.3 Opbouw 12 Noten 13 2 Nederland in de tijd en in Europa 14 2.1 Nederland in de tijd: geen groeiende legitimiteitscrisis 14 2.2 Nederland in Europa: bovengemiddeld tevreden 17 2.3 Slot: niet meer reden tot zorg dan voorheen of elders 24 Noten 25 3 Nederland nu 26 3.1 Kenmerken van een democratie 26 3.2 Evaluaties en percepties van de Nederlandse democratie 30 3.3 Opvattingen over democratie 34 3.4 Democratische participatie en zelfvertrouwen 42 3.5 Achtergronden van tevredenheid met democratie 46 3.6 Slot: meer inspraak als aanvulling op representatie 52 Noten 53 4 Praten over democratie en politiek 56 4.1 Wat is ‘democratie’? 56 4.2 Waarom functioneert de Nederlandse democratie wel of niet? 62 4.3 Praten over politiek en de stand van zaken in Nederland 70 4.4 Slot: zorgen over politieke responsiviteit 75 Noten 76 Bijlagen bij hoofdstuk 4 78 5 Diversiteit: groepen burgers 80 5.1 De gebruikte vragen en stellingen 80 3 i n h o u d 5.2 Een driedeling met democratievoorkeuren 83 5.3 Een vijfdeling met houdingen tegenover democratie en politiek 86 5.4 Slot: meer dan gradaties (on)tevredenheid 92 Noten 93 6 Wat weten we nu en hoe verder? 95 6.1 Belangrijkste bevindingen 95 6.2 Terug naar discussies over democratische vernieuwing 98 6.3 Vervolgonderzoek 101 Noten 103 Summary 105 Literatuur 109 Publicaties van het Sociaal en Cultureel Planbureau 114 4 i n h o u d Voorwoord Het voorliggende onderzoek is mogelijk gemaakt door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. In het kader van het project ‘democratie onder de loep’ houdt het ministerie zich bezig met de vragen over de toekomstbestendigheid van de Nederlandse democratie. Deze verkenning poogt een bijdrage te leveren aan het beant- woorden van die vraag door de houdingen en opvattingen van Nederlanders over democratie en politiek in kaart te brengen. De ambities van deze verkenning zijn bescheiden: we brengen in kaart wat we op basis van bestaand onderzoek weten en schetsen mogelijk- heden voor vervolgonderzoek. Voor de publicatie is gebruikgemaakt van bestaande databestanden die voor deze gele- genheid opnieuw zijn geanalyseerd. De belangrijkste bronnen zijn het Nationaal Kiezers- onderzoek, het Continu Onderzoek Burgerperspectieven, de democratiemodule in het European Social Survey 2012 en het liss-onderzoek naar besluitvormingsprocedures van Hilde Coffé en Ank Michels. In deze verkenning is niet alleen gekeken naar gesloten antwoorden in enquêtes, maar zijn burgers op basis van open antwoorden ook zelf aan het woord gelaten over democratie en politiek. Zij blijken meer te zeggen te hebben over ‘de politiek’ dan over ‘de democratie’. Nieuw is ook dat geëxploreerd wordt of er groepen burgers kunnen worden gedetecteerd met verschillende opvattingen over democratie en politiek. We zijn Sofie Linskens zeer erkentelijk voor de bijdrage die zij als stagiaire leverde aan de analyses voor hoofdstuk 5. We danken de projectgroep ‘Democratie onder de loep’ en meelezers van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en in het bijzonder Sabine de Kroon en Nicole Markslag voor hun betrokkenheid en commentaar. Prof. dr. Kim Putters Directeur Sociaal en Cultureel Planbureau 5 v o o r w o o r d Samenvatting Er kunnen uiteenlopende redenen zijn voor bezorgdheid over het functioneren en de toekomst van de democratie in ons land. Zo kan men bedreigingen zien in de Europese inte- gratie en andere internationale afhankelijkheden, in een toenemende bestuurlijke com- plexiteit of in gebreken van politici en politieke organisaties en procedures. Niet de minste aanleiding tot zorgen geven ontwikkelingen in de opstelling van de demos van de democratie. Al of niet onder invloed van de zojuist genoemde factoren zou sprake zijn van een toenemende politieke onvrede en afnemende democratische betrokkenheid. Hoe toekomstbestendig en verbeterbaar is de Nederlandse democratie in het licht van opvattingen en wensen van de bevolking? Die vraag is op verzoek van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (bzk) de aanleiding voor deze kleine studie van de publieke opinie. Op basis van eerder onderzoek – literatuur daarover en vooral ook door analyses van beschikbaar datamateriaal – brengen we de publieke opinie uitgebreid in kaart en kijken we kort naar ideeën voor democratische vernieuwing en naar de wenselijk- heid van nieuw onderzoek. In het eerste hoofdstuk schetsen we de vier doelen van deze verkenning: een karakterise- ring geven van hoe Nederlanders staan tegenover democratie en politiek, het uitdiepen van gestandaardiseerde opvattingen en houdingen door burgers zelf aan het woord te laten, het opdelen van de bevolking in segmenten met verwante houdingen en opvattingen, en het aangeven van onderwerpen voor verder onderzoek. Als startpunt van de verkenning plaatsen we in het tweede hoofdstuk Nederland in per- spectief en kijken we hoe opvattingen over democratie en politiek zich sinds de jaren zeventig hebben ontwikkeld en hoe de Nederlandse publieke opinie zich verhoudt tot die in andere Europese landen. In lijn met eerdere overzichten, blijken er in langlopend enquêteonderzoek geen aanwijzingen te zijn voor een fundamentele daling in de steun voor het idee van democratie, voor dalende tevredenheid met de democratische praktijk of voor een sterk verminderd politiek vertrouwen. De tevredenheid met de democratie en vooral het vertrouwen in de politiek zijn wel erg beweeglijk en afhankelijk van politieke en economische ontwikkelingen. Voor zover er sprake is van een crisis van de democratie is die in ieder geval niet nieuw, en evenmin groter dan elders. In vergelijking met andere Europese landen bevindt Nederland zich namelijk in het ‘positieve segment’. De steun voor democratie als regeervorm is vergelijkbaar met elders, de tevredenheid met de democratische praktijk en het politiek vertrouwen hoger. Alleen in de Noordse landen is men iets positiever. In het derde hoofdstuk kijken we naar de houdingen, percepties en opvattingen van Nederlanders over democratie in de 21e eeuw. Vrije verkiezingen en een gelijke behandeling door rechtbanken zijn voor Nederlanders belangrijke kenmerken van een democratie. 6 samenvatting Als burgers de aanwezigheid van die kenmerken in Nederland beoordelen, dan vinden velen dat er in Nederland vrije verkiezingen zijn. Over de gelijke behandeling door rechtbanken zijn de meningen meer verdeeld. Over de aanwezigheid van vrije media en vrije oppositie is men positief. Meer dan 90% van de Nederlanders steunt het idee van democratie, en meer dan 70% is voldoende

Load more