Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz KAZIMIERZ DOLNY (746)

Warszawa 2010 r.

Autorzy: Bogusław Bąk*, Adam Szeląg*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*,Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Bogusław Bąk* (plansza A), Joanna Szyborska-Kaszycka* (plansza B) Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska *

* Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL”, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis treści

I. Wstęp – A. Szeląg...... 3 II. Charakterystyka geograficzno-gospodarcza – A. Szeląg...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Bąk……………...... 8 IV. Złoża kopalin - B. Bąk, A. Szeląg...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Bąk, A. Szeląg...... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – B. Bąk...... 20 VII. Warunki wodne – A. Szeląg...... 22 1. Wody powierzchniowe...... 22 2. Wody podziemne...... 23 VIII. Geochemia środowiska ...... 26 1. Gleby –P. Kwecko...... 26 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 29 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec...... 32 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska…………………...... 35 X. Warunki podłoża budowlanego – B. Bąk, A. Szeląg ...... 42 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szeląg...... 45 XII. Zabytki kultury – A. Szeląg ...... 52 XIII. Podsumowanie – A. Szeląg, B. Bąk, K. Wojciechowska……...... 54 XIV Literatura …………...... 56

I. Wstęp

Arkusz Kazimierz Dolny Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opra- cowany w Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym i Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL w Warszawie (plansza B) w roku 2009. Mapę wykonano zgodnie z Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Kazimierz Dolny Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Oddziale Karpackim Państwowe- go Instytutu Geologicznego w Krakowie (Bąk, Szeląg, 2004). Opracowanie sporządzono na pod- kładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Kazimierz Dolny, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „Zagrożenia powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zalicza- nych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogar- szać stan środowiska. Informacje o zanieczyszczeniu gleb są użyteczne do wskazywania opty- malnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych. Służyć ma instytucjom, samorządom terytorialnym i administracji pań- stwowej w podejmowaniu decyzji dotyczących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowiskowe mogą stanowić pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo-

3 wiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa może też być przydatna w kształtowaniu proeko- logicznych postaw lokalnych społeczności oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodzące z: Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urzędów Wojewódzkich i Marszałkowskich w Warszawie i Lublinie, Wojewódzkich Inspektora- tów Ochrony Środowiska w Warszawie i Lublinie, Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznaw- stwa w Puławach oraz urzędów powiatowych i gminnych. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kompu- terowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

o o Arkusz Kazimierz Dolny rozciąga się między 21 45' a 22 00' długości geograficznej o o wschodniej i 51 10' a 51 20' szerokości geograficznej północnej. Zajmuje powierzchnię około 323 km2. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym nieomal cały ten obszar położony jest na Wyżynie Lubelskiej, a jedynie jego północno-zachodni skrawek należy do Równiny Radomskiej (Kondracki, 2000) (fig. 1). W obrębie Wyżyny Lubelskiej wyróżnia się na tym terenie cztery Mezoregiony – Małopolski Przełom Wisły, Płaskowyż Nałęczowski, Równinę Bełżycką i Kotli- nę Chodelską. Występujące na tym obszarze formy terenu powstały głównie w wyniku: proce- sów fluwialnych, denudacyjnych i eolicznych. Największą część obszaru zajmuje Małopolski Przełom Wisły. Tworzy go rozległa, pła- ska dolina szerokości od 1,5 do 10 km, ciągnąca się południkowo pomiędzy Annopolem na połu- dniu, a Puławami na północy (poza granicami arkusza). Dno doliny pokryte jest madami, które urozmaicają nieliczne piaszczyste, najczęściej wydmowe wzgórza. Liczne starorzecza wypełnio- ne są najczęściej wodą, a starsze gytią lub torfami. Odmienny charakter w stosunku do pozostałej części ma odcinek między Janowcem, a Kazimierzem i Bochotnicą. Jest to obszar przełomowego odcinka Wisły, silnie urzeźbiony, z dużą ilością stromych skarp, krawędzi i wąwozów. Od południowo-wschodniej strony graniczy on z Kotliną Chodelską. Jest to obniżenie o zarysie trójkąta opartego na dolinie Wisły, wypreparowane w mało odpornej na wietrzenie kre- dzie piszącej. Ma ona charakter szerokiej misy o łagodnych stokach i morfologicznie wyróżnia się

4 na tle Wyżyny Lubelskiej niskim położeniem. Dno doliny obniża się od 160 m na wschodzie do 120 m w dolinie Wisły. Wzdłuż jej północnej granicy płynie rzeka Chodelka, prawy dopływ Wisły.

Fig. 1. Położenie arkusza Kazimierz Dolny na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000).

1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granica makroregionu, 4 – granica mezoregionu Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.75 – Dolina Środkowej Wisły, 318.77 – Równina Kozienicka, Mezoregiony Wzniesienia Południowomazowieckiego: 318.86 – Równina Radomska. Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.98 – Wysoczyzna Lubartowska Mezoregiony Wyżyny Kieleckiej: 342.33 – Przedgórze Iłżeckie. Mezoregiony Wyżyny Lubelskiej: 343.11 – Małopolski Przełom Wisły, 343.12 – Płaskowyż Nałęczowski, 343.13 – Równina Bełżycka, 343.14 – Kotlina Chodelska, 343.15 – Wzniesienia Urzędowskie.

Kotlina Chodelska w kierunku północnym przechodzi łagodnym stokiem w Równinę Beł- życką. Zbudowana jest ona ze zdenudowanych peryglacjalnie warstw górnokredowych pokrytych

5 cienką pokrywą czwartorzędu. W porównaniu do pozostałej części Wyżyny Lubelskiej wyróżnia się ona słabą rzeźbą terenu i niewielkimi wysokościami względnymi. Do Płaskowyżu Nałęczowskiego zaliczany jest północno-wschodni skrawek obszaru. Bu- duje go gruba warstwa lessów spoczywająca na warstwach górnokredowych. Płaskowyż osiąga w okolicach Kazimierza 200 m wysokości. W pobliżu doliny Wisły rozcina go gęsta sieć wąwozów. Obszar rozciągający się na północny zachód od doliny Wisły należy do Równiny Radom- skiej. Jest to równina denudacyjna o zdegradowanej pokrywie czwartorzędowej, w podłożu której występują warstwy jurajskie i kredowe. W granicach arkusza przecina ją płytka dolina rzeki Plewki. Obszar arkusza Kazimierz Dolny znajduje się w obszarze klimatu przejściowego pomię- dzy morskim a kontynentalnym w tzw. strefie klimatycznej wielkich dolin (Kaczorowska, 1977). Pogodę i klimat kształtują głównie masy powietrza napływające z zachodu. Charakteryzuje się on stosunkowo łagodnymi zimami, mało zróżnicowanym pod względem termicznym latem oraz przewagą opadów wiosennych nad jesiennymi. Jest to klimat umiarkowanie ciepły. Średnia rocz- na temperatura powietrza kształtuje się na poziomie 7,5–8o C, przy czym najzimniejszym miesią- cem jest styczeń (śr. – 4oC), a najcieplejszym lipiec (+18oC). Opady atmosferyczne osiągają 550– 600 mm/rok, a pokrywa śnieżna zalega średnio 70-80 dni w roku. Arkusz Kazimierz Dolny położony jest w regionie bardzo słabo uprzemysłowionym. Wa- lory krajoznawcze oraz urodzajne gleby sprawiają, że jest to teren o typowym, turystyczno- rolniczym charakterze. Gospodarka na tych terenach opiera się głównie na rolnictwie. Wiodącym kierunkiem działalności rolniczej jest uprawa zbóż, ziemniaków oraz roślin przemysłowych (ty- toń, buraki cukrowe, chmiel). Funkcjonują tu liczne gospodarstwa sadownicze, plantacje malin, porzeczek i truskawek. Brak uciążliwego przemysłu, nie skażone środowisko, a także niski poziom nawożenia mineralnego i chemizacji rolnictwa sprawia, że wytworzone produkty rolne po- siadają walory zdrowej żywności i stanowią znakomity surowiec przetwórczy. Nieduże zakłady związane z przetwórstwem owocowo-warzywnym znajdują się w Karczmiskach, Zagłobie i Janowcu. Istniejące niegdyś cegielnie, gorzelnie i kamieniołom oraz czynne do niedawna PGR-y zostały zlikwidowane. Rozdrobnienie gospodarstw rolnych powodu- je, że duża część ludności szuka zatrudnienia poza rolnictwem. Jest to teren słabo zalesiony. Większe skupiska leśne znajdują się jedynie w części połu- dniowej (Las Chodelski i Powiślański) oraz na północy w rejonie Janowic. Około 80% po-

6 wierzchni arkusza należy do obszarów prawnie chronionych. Miejscowe plany zagospodarowania terenu przewidują utrzymanie turystycznego charakteru tego regionu i jego dalszy rozwój. Pod względem administracyjnym arkusz Kazimierz Dolny leży na styku województw: mazowieckiego i lubelskiego. W skład województwa mazowieckiego wchodzą dwa powiaty - lipski i zwoleński. Powiat zwoleński obejmuje gminę Przyłęk, a powiat lipski gminy Chotcza, Solec nad Wisłą i Lipsko. Wschodnia część obszaru arkusza należy do województwa lubelskiego i jego dwóch powiatów – puławskiego i opolskiego. Gminy Janowiec i Kazimierz Dolny należą do powiatu puławskiego, natomiast Wilków, Karczmiska, Łaziska i Opole Lubelskie do powiatu opolskiego. Największą miejscowością na tym terenie jest Kazimierz Dolny liczący około 4000 mieszkańców. Jest on równocześnie centrum administracyjnym, handlowym, a zwłaszcza kulturalnym tego rejonu. Dzięki swojemu atrakcyjnemu położeniu, bogatej historii, niepowta- rzalnemu krajobrazowi, wspaniałej architekturze, dobrym warunkom klimatycznym, znany jest w kraju i na świecie jako miejscowość o wybitnych walorach turystyczno-wypoczynkowych. Sprzyja temu dobrze rozwinięta sieć hoteli, pensjonatów i zakładów gastronomicznych. Specy- ficzna, niepowtarzalna atmosfera miasteczka sprawia, że Kazimierz jest ulubionym miejscem pracy i wypoczynku artystów z różnych dziedzin sztuki, przede wszystkim malarzy, którzy znaj- dują tu wspaniałe motywy i warunki do swoich prac. W sezonie turystycznym odbywa się tutaj szereg imprez o utrwalonej renomie (m. in. Festiwal Filmowy i Artystyczny „Lato Filmów”, Fe- stiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych, Letnie Wieczory Muzyczne). Miasto należy do grupy partnerskiej „Trójkąt Turystyczny – Kazimierz Dolny, Puławy, Nałęczów”, promującej walory turystyczne tych miejscowości i okolic. Teren arkusza pokryty jest siecią dróg wojewódzkich i lokalnych. Największe znaczenie i najbardziej uczęszczaną jest droga biegnąca z Puław przez Kazimierz i Karczmiska do Opola Lu- belskiego. Wisła z uwagi na to, że jest rzeką „zdziczałą” nie odgrywa większej roli komunikacyjnej, a brak mostów na tym odcinku sprawia, że rzeka nie łączy, a dzieli dwa sąsiednie regiony. Najbliższe mosty spinające obydwa brzegi rzeki znajdują się w Annopolu i Puławach (poza granicami arkusza). Ruch lokalny wykorzystuje przeprawy promowe kursujące jednak tylko w sezonie letnim. W sezonie letnim kursuje na tym terenie wąskotorowa Nałęczowska Kolej Dojazdowa wykorzystywana jako atrakcja turystyczna. Łączy ona pobliskie uzdrowisko w Nałęczowie z Karczmiskami, Opolem Lubelskim i Wilkowem.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną arkusza Kazimierz Dolny omówiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Kazimierz Dolny (Dowgiałło, 1982). Obszar objęty arkuszem znajduje się w niecce lubelskiej stanowiącej południową część niecki brzeżnej, którą wypełniają osady jury środkowej i górnej, dolnej i górnej kredy oraz paleogenu. Przez śro- dek omawianego obszaru przebiega antyklina Zwoleń–Opole Lubelskie, natomiast przez połu- dniowo–wschodnią część antyklina Ciepielów–Wrzelowice. Obydwie struktury wchodzą w skład dość jednolitego pasa elewacji Opole Lubelskie–Zwoleń–Pionki o kierunku północny zachód – południowy wschód. Amplituda elewacji w stosunku do otaczających ją synklin dochodzi zaled- wie do 400 m co jest wynikiem niewielkich ruchów pionowych (Pożaryski [red], 1974). Budowa geologiczna głębokiego, przedmezozoicznego podłoża jest dotychczas słabo roz- poznana. Przeważająca część obszaru arkusza znajduje się w obrębie strefy radomsko– kraśnickiej, zbudowanej z utworów wieku od syluru do dewonu. W najbardziej północno- wschodniej części terenu, w obrębie rowu mazowiecko–lubelskiego, najstarszymi nawierconymi utworami są piaskowcowo–mułowcowe skały wieku karbońskiego (Stupnicka, 1989). Lokalnie osady paleozoiczne mają znaczenie jako kolektory węglowodorów. Skały mezozoiczne na powierzchni omawianego obszaru są reprezentowane jedynie przez: mastrychskie opoki, wapienie, margle oraz kredę piszącą. Wychodnie tych skał znajdują się w północnej oraz wschodniej części obszaru arkusza. W okolicach Kazimierza Dolnego, głównie na prawym brzegu doliny Wisły, odsłaniają się opoki i wapienie z wkładkami margli, natomiast na południe od Baryczki Starej oraz w okolicy Karczmisk - kredy piszącej i margli. Miąższość osadów górnej kredy przekracza w tym rejonie 80 m. Ponad osadami mezozoiku zachowały się lokalnie najstarsze utwory trzeciorzędu wy- kształcone w postaci gez z wkładkami wapieni i margli. Miąższość tych skał nie przekracza 20 m. Osady paleocenu odsłaniają się jedynie na bardzo małych obszarach w północnej części arkusza. Bezpośrednio na osadach kredy górnej lub lokalnie trzeciorzędu spoczywają utwory czwartorzędowe, pokrywające większość powierzchni omawianego obszaru (fig. 2). Najstarszy- mi osadami czwartorzędu są piaski ze żwirami i mułki rzeczne preplejstocenu oraz gliny zwało- we zlodowaceń południowopolskich, stwierdzone jedynie w otworach wiertniczych. Utwory te zachowały się poza doliną kopalną pra-Wisły, w obrębie wysoczyzn.

Fig.2. Położenie arkusza Kazimierz Dolny na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006)

Czwartorzęd; holocen:3 - piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i żwiry stożków napływowych, 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne, plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, żwiry i mułki rzeczne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i żwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, oligocen: 41 – piaski, lokalnie z bursztynem, mułki, iły, eocen: 42 – iły, mułki, piaski z fosforytami i bursztynem, miejscami węgiel brunatny, paleocen: 43 – gezy, wapienie, opoki, piaski i piaskowce glaukonitowe, margle, mułki i iły, Mezozoik; kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisząca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy, 46 – wapienie, opoki, margle, fosforyty, czerty, 48 – opoki, margle, mułowce, iłowce i piaskowce, a – zasięg zlodowacenia warty, ciągi drobnych form rzeźby: b – moreny czołowe, c – kemy, d – uskoki, e – sieć rzeczna

Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Osady zlodowaceń środkowopolskich są reprezentowane przez iły, mułki, piaski zastoiskowe i wodnolodowcowe, żwiry i głazy lodowcowe, gliny zwałowe oraz piaski i żwiry ozów. Piaski i żwiry wodnolodowcowe występują na powierzchni wysoczyzn w zachodniej części arkusza, natomiast gliny zwałowe w rejonie Wólki Przyłęckiej, Rudek, Boiska, a także na południe od Kazimierza Dolnego. Piaski i żwiry ozów na powierzchni odsłaniają się tylko między Dobrem a Polanówką. Osady interglacjału eemskiego wykształcone jako piaski i żwiry rzeczne miąższości do 20 m wypełniają dolinę kopalną pra-Wisły, natomiast gleby kopalne tego wieku mają swoje wychodnie lokalnie na stokach wysoczyzn. Centralną część obszaru arkusza Kazimierz Dolny pokrywają osady doliny Wisły, której szerokość w południowej części arkusza przekracza 10 km, a w północnej ulega znacznemu zwę- żeniu do około 1 km, tworząc tzw. małopolski przełom Wisły. Przebieg osi pradoliny nie jest zgodny z kierunkiem współczesnej doliny Wisły. W południowej części obszaru arkusza oś pradoliny przebiega po wschodniej stronie Wisły, następnie przecina koryto i w północnej części obszaru kontynuuje się po zachodniej stronie rzeki. Dno doliny buduje kilka poziomów piasków i żwirów rzecznych tarasów nadzalewowych zlodowaceń północnopolskich, które zalegają bez- pośrednio na skałach kredy górnej lub lokalnie starszego czwartorzędu. Osady najwyższych tara- sów (11,0–13,5 m n. p. rzeki ) odsłaniają się po zachodniej stronie obecnego koryta rzeki w okolicy Janowic, Starego Brześcia oraz Górek. Znaczną powierzchnię doliny zajmują nierozdzielone osady tarasów nadzalewowych. Znajdują się one głównie w południowo-wschodniej części obszaru począwszy od Dobrego aż do południowej granicy arkusza. Niższe tarasy zbudowane z piasków rzecznych pokrywają znaczne powierzchnie dna doliny po obu brzegach rzeki. Lokal- nie w ujściach małych dopływów pra-Wisły odsłaniają się piaski, gliny i rumosze skalne stożków napływowych. Duże fragmenty tarasów nadzalewowych, po obu stronach Wisły, pokrywają piaski eoliczne oraz piaski eoliczne w wydmach. Największe koło Karczmisk i Jankowej. Wzniesienia znajdujące się w północno-wschodniej części obszaru zbudowane są z lessów z okresu zlodowaceń północnopolskich. Występują one na powierzchni w dwóch pasach wychodni o przebiegu zbliżonym do równoleżnikowego w okolicy Kazimierza Dolnego oraz Rogowa. Najmłodszymi osadami są holoceńskie mady, piaski rzeczne i torfy oraz namuły torfiaste, występujące w obrębie starorzeczy i tarasów zalewowych Wisły oraz jej dopływów. Torfy i na-

10 muły torfiaste występują głównie w dolinach rzek Zwoleńki, Iłżanki i Chodelki, a także w okolicach miejscowości Chotcza, Wilków i Niedźwiada Duża.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Kazimierz Dolny udokumentowano złoża piasków budowlanych i drogowych, piasków kwarcowych, opok i iłów ceramiki budowlanej (tabela 1; Wołkowicz [red.] i inni, 2009). Piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej udokumentowano w kategorii

C1+C2 w złożu „Karczmiska” zlokalizowanym na południe od Kazimierza Dolnego we wschodniej części omawianego obszaru. Jest to złoże pochodzenia eolicznego. Składa się ono z czterech odrębnych pól udokumentowanych w kategorii C1 i kilku pól w kategorii C2 o łącznej powierzchni 70,3 ha, obejmujących obszar wydmowy rozciągający się od wsi Karczmiska aż po

Polanówkę. Konfiguracja pól udokumentowanych w kategoriach C1 i C2 jest taka, że właściwe złoże tworzą dwa pola o powierzchniach 48,34 i 21,96 ha. Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe są dla obu pól zbliżone. Miąższość złoża jest zmienna od 1,7 do 14,4 m (średnio 4,9 m), grubość nadkładu od 0,5 do 0,9 m (Gad, Juszczyk, 1987). Średnie parametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopaliny zestawiono w tabeli 2. Na obszarze arkusza Kazimierz Dolny znajduje się ponadto 10 złóż piasków budowlanych i drogowych (tabela 3). Zostały one udokumentowane w sposób uproszczony. Kopaliną są w nich piaski rzeczne związane z rozwojem nadzalewowych tarasów Wisły i jej drobnych do- pływów. Największe z tej grupy złóż „Ciepielówka–Zbiornik” o powierzchni 63,5 ha znajduje się w czaszy projektowanego zbiornika wodnego, na rzece Leonka (Jankówka). Zostało ono udokumentowane wstępnie w kategorii C2 (Sokolińska, 1984). W obrębie arkusza Kazimierz Dolny znajduje się jedynie niewielki, północny fragment tego złoża. W złożu „Janowiec” (Szymańska, Czaja-Jarzmik, 1992,) na obszarze 8,1 ha udokumentowano kartą rejestracyjną pokład piasków rzecznych i fluwioglacjalnych miąższości 9,7–13 m. Złoże udokumentowano w warstwie suchej. Nadkład o grubości nie przekraczającej 0,3 m sta- nowiła gleba piaszczysta. Po 10. latach eksploatacji sporządzono dodatek rozliczający jego zasoby (Kelman, Wójcik, 2005), oraz wytypowano do dalszej eksploatacji wschodnią część tego zło-

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Wiek Zasoby geo- Stan zago- Nr kompleksu logiczne Kategoria spodaro- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny złoża Nazwa złoża Rodzaj litologiczno- bilansowe rozpozna- wania [tys. t] kopaliny złóż konflikto- na kopaliny surowcowego [tys. t, nia złoża wości mapie tys. m3*] złoża wg stanu na rok 31.12.2008 r. (Wołkowicz i inni, [red.], 2009) Klasy Klasy 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Janowiec p Q 785 C1* G 99 Sd, Sb 4 A -

2 Kazimierz Dolny o Cr 1173 C1 Z - Sb 2 C K, Z

3 Wilków i(ic) Q 160* C1* Z - Sb 4 A -

4 Polanówka (Rogów) p Q 33 C1 Z - Sb 4 A -

5 Rogów I p Q 82 C1 Z - Sd, Sb 4 A -

6 Rogów II p Q 43 C1 G 2 Sd, Sb 4 A - 7 Karczmiska pki Q 3744* C1+C2 N - Sb 2 B K,L 1) 8 Ciepielówka Zbiornik p Q 4733 C2 N - Sd, Sb 4 A - 9 Janowiec – p. C p Q 389 C1 G - Sd, Sb 4 A - 10 Janowiec III p Q 1173 C1 N - Sd, Sb 4 A - 11 Wilków p Q 760 C1 G 4 Sb 4 A - 12 Kol. Wilków p Q 790 C1 G - Sb 4 A - 13 Rogów III p Q 67 C1 G - Sd, Sb 4 A - Rubryka 2: 1) – większa część złoża zlokalizowana na arkuszu Opole Lubelskie Rubryka 3: p – piaski, pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły wapienno-piaskowej), o – opoki, i(ic) – iły i mułki ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Cr – kreda; Rubryka 6: C1* - złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: złoże: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane; Rubryka 9: Sd – kopaliny drogowe, Sb – kopaliny budowlane; Rubryka 10: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie, 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; C – bardzo konfliktowe; Rubryka 12:, K – ochrona krajobrazu; L – ochrona lasów; Z – konflikt zagospodarowania terenu;

ża, tzw. pole B (Kelman, 2005). W 2008 r. wydzielono zeń złoże „Janowiec – p. C” (Trejta, 2008), korygując jednocześnie zasoby i powierzchnię złoża „Janowiec” (Stec, 2008). Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złoża piasków kwarcowych „Karczmiska”

Rodzaj parametru Wartość Powierzchnia złoża (ha) 70,3 Miąższość złoża (m) 1,7–14,4; średnio 4.9 Grubość nadkładu (m) 0,5–0,9; średnio 0,7 N/Z 0,15 Zawodnienie suche Zawartość frakcji powyżej 2 mm (%) 0,0–0,1 Zawartość frakcji 0,05–0,5 mm (%) 64,4–98,4; średnio 91,8 Zawartość frakcji 0,5–2mm (%) 1,4–34,3; średnio 7,6 Zawartość pyłów mineralnych (%) 1,2–7,7 średnio 3,9 Zawartość zanieczyszczeń ilastych (%) średnio 3,4 Zawartość SiO2 (%) średnio 95,5

Kilkaset m na zachód od złoża „Janowiec” udokumentowano w tych samych osadach zło- że „Janowiec III” (Szymański, 2008, 2009). Seria złożowa o miąższości dochodzącej do 18 m, ma budowę prostą, jednolitą, bez przerostów i wkładek nieużytecznych. Nadkład stanowią gliny zwałowe o miąższości dochodzącej miejscami do 7 m (średnio 1,7 m). W okolicach Polanówki i Rogowa znajdują się 4 małe, graniczące ze sobą złoża: „Pola- nówka (Rogów)” (Wójcik, Szydeł, 1993), „Rogów I” (Szydeł, 2000), „Rogów II” (Szydeł, 2003), i „Rogów III” (Gałus, Wójcik, 2008). Udokumentowano w nich rzeczne piaski drobno- i średnio- ziarniste do głębokości 4–7 m w warstwie suchej. Nadkład stanowi gleba humusowo-piaszczysta i piaski pylaste o grubości od 0,2 do 0,6 m. Na zachód od Wilkowa dla potrzeb budowy wałów przeciwpowodziowych na Wiśle i jej dopływach udokumentowano dwa złoża piasków - „Wilków” (Augustyniak i inni, 2004; Czaja- Jarzmik, 2005) oraz „Kol. Wilków” (Sierant, 2006/2007). Kopaliną w obu złożach są drobno- i średnioziarniste piaski rzeczne (w złożu „Wilków” przewarstwione glinami pylastymi, pyłami i namułami). Nadkład stanowią piaski pylaste, częściowo z humusem, o grubości do 0,5 m. W obu złożach udokumentowano tylko górną partię serii złożowej o miąższości od 2,2 do 5,9 m. Spąg serii złożowej stanowią wapienie i opoki górno kredowe na głębokości około 15 m. Na omawianym terenie zarejestrowano także jedno złoże iłów ceramiki budowlanej „Wil- ków” (Jurak, 1959). Kopaliną są w nim iły i mułki tarasu nadzalewowego Wisły, wykazujące przydatność do produkcji cegły pełnej. Kopalinę towarzyszącą stanowiły piaski stosowane jako

Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złóż piasków budowlanych i drogowych

Parametry Janowiec Polanówka Rogów I Rogów II Ciepielówka Janowiec-p.C Janowiec III Wilków Kol. Rogów III (Rogów) Zbiornik Wilków Powierzchnia złoża 7,08 1,00 1,95 0,98 63,50 1,97 6,33 12,32 14,87 0,99 [ha] Miąższość złoża 9,7–13,0 4,7–6,7 4,5–5,5 5,0–5,0 2,5–9,8 9,7–13,0 7,0–17,0 3,4–4,8 2,2–5,9 3,8–4,5 [m] 11,52 5,0 5,0 4,59 11,52 14,79 4,11 5,2 4,1 Grubość nadkładu 0,0–0,3 0,2–0,35 0,2–0,4 0,2–0,3 0,0–3,0 brak 0,4–7,0 0,2–0,5 0,1–0,5 0,2–0,6 [m] 0,19 0,3 0,3 0,7 1,66 0,35 0,3 0,34 N/Z (średnio) 0,02 0,05 0,06 0,06 0,15 0,00 0,11 0,4 0,4 0,08 Warunki wodne suche suche suche suche zawodnione suche suche zawodnione zawodnione suche Punkt piaskowy [%] 98,19–100 bd 94,8–100 - 93,9–100 98,19–100 94,1–100 24,2–100 – (zaw. frakcji <2 mm) 99,35 96,9 99,4 99,35 98,5 78,6 100 Wskaźnik piaskowy 61,0–77,0 – – –- 60,1–91,6 – 64,0–71,0 – – – 69,0 74,1 67,3 Wskaźnik uziarnienia 2,48–3,51 bd 1,9–2,9 1,9–2,9 - - 1,9–3,7 2,8–2,9 3,11 2,7 2,7 3,11 2,7 2,6 2,85 Zawartość pyłów mine- 1,37–6,11 2,0–4,0 2,0–4,0 2,0–4,0 1,1–9,9 1,37–6,11 2,2–4,0 0,0–8,8 1,0–3,4 ralnych [%] 2,9 2,4 2,4 2,4 4,1 2,9 3,10 7,8 0,9 2,2 Zawartość zanieczyszczeń brak brak – 0,96 brak brak – – – – obcych [%] Ciężar nasypowy w stanie 1,1,67–1,74 bd bd bd 1,68–1,70 1,60–1,66 1,651– utrzęsionym 1,71 1,69 1,710 1,630 1,520 1,490 1,658 [Mg/m3] 1,654 bd – brak danych

14 materiał schudzający. Powierzchnia złoża wynosi 25,44 ha, miąższość iłów od 0,4 do 2,4 m, gru- bość nadkładu średnio około 0,4 m. Występują w nim torfy i mady. Złoże było częściowo zawodnione. Główne parametry jakościowe kopaliny ilastej są następujące: skurczliwość wysycha- nia 5,7–11,8% (śr. 9,19%), woda zarobowa 25,5–59,1% (śr. 39,03%), brak domieszek margla. Tworzywo ceramiczne po wypale w temperaturze 950oC posiada wytrzymałość na ściskanie 1,48–18,0 (śr. 9,08) MPa. Złoże opoki „Kazimierz Dolny” (Kociszewska, 1973) udokumentowano jako złoże ka- mienia łamanego do budownictwa wodnego. Stan zasobów zaktualizowano w 1985 r. (Filo, 1985). Złoże zlokalizowane jest w skarpie wiślanej w Kazimierzu Dolnym i obejmuje fragment wychodni górnokredowych opok. Powierzchnia złoża wynosi 34,2 ha, średnia miąższość opok 31,8 m, a grubość nadkładu średnio 6,27 m (miejscami do 13 m). Główne średnie parametry ja- kościowe kopaliny są następujące: ciężar właściwy – 2,67 g/cm3, gęstość pozorna – 1,52 g/cm3, porowatość, bardzo wysoka, rzędu 35,4–50,1%, nasiąkliwość wagowa 6,15–29,23%, wytrzyma-

łość na ściskanie - zróżnicowana, średnio – 22,3 MPa, zawartość CaO – 32,97%, zawartość SiO2 – 34,77%. Klasyfikacji sozologicznej złóż dokonano zgodnie z obowiązującymi wytycznymi dokumentowania złóż kopalin (Zasady..., 1999). Z punktu widzenia ochrony kopalin złoża piasków budowlanych i drogowych zaliczono do kategorii 4, tj. złóż kopalin pospolitych, występujących powszechnie na terenie całego kraju, zaś złoża piasków kwarcowych i opok do kategorii 2, tj. złóż rzadkich w skali całego kraju lub skoncentrowanych w określonym regionie. Z punktu widzenia konfliktowości eksploatacji złoże opok „Kazimierz Dolny” uznano za bardzo konfliktowe z uwagi na położenie w parku krajobrazowym, bliskość zabudowy mieszkalnej i terenów rekreacyjnych oraz znajdujące się tam stanowisko dokumentacyjne. Do kategorii B - złóż konfliktowych zaliczono złoże „Karczmiska” z uwagi na położenie w terenach leśnych o urozmaiconej morfologii. Pozostałe złoża zaliczono do mało konfliktowych, możliwych do eksploatacji bez specjalnych ograniczeń.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

Aktualnie działalność wydobywcza w obrębie arkusza Kazimierz Dolny ogranicza się do eksploatacji piasków na lokalną skalę (tabela 4).

Tabela 4 Dane koncesyjne złóż piasków

Złoże Janowiec Janowiec - Wilków Kol. Wilków Rogów II Rogów III Parametry p. C Powierzchnia złoża 70 758 19 742 123 241 148 663 9 800 9 937 [m2] Powierzchnia obsza- 11400 19 742 123 241 148 663 9 800 9937 ru górniczego [m2] Powierzchnia terenu 11400 19 742 123 241 148 663 9 800 9937 górniczego [m2] Data wydania 26.04.2006 03.12.2008 19.10.2005 26.06.2007 22.03.2003 04.11.2008 koncesji Ważność 26.04.2012 20.12.2014 31.12.2015 31.12.2013 22.03.2012 31.12.2018 koncesji Rok rozpoczęcia 1994 nie 2007 nie 2004 2009 eksploatacji rozpoczęto rozpoczęto

Złoże „Janowiec” do 2005 r. było użytkowane przez Zakład Gospodarki Komunalnej w Janowcu w oparciu o ważną koncesję. Po 10. latach eksploatacji sporządzono dodatek rozlicza- jący jego zasoby (Kelman, Wójcik, 2005), oraz wytypowano do dalszej eksploatacji wschodnią część tego złoża, tzw. pole B (Kelman, 2005). Koncesję na wyeksploatowanie tej części złoża otrzymał prywatny przedsiębiorca. Powstało tu nowe wyrobisko wgłębne. Starsze wyrobisko wgłębne ma rozmiary 150x150x10 m i jest suche. Obszar złoża w planie zagospodarowania przestrzennego gminy przeznaczony jest na wysypisko komunalne. Prawdopodobnie wyrobiska z okresu wcześniejszej eksploatacji w sąsiedztwie omawianego złoża zostały już zasypane odpadami i przysypane z wierzchu piaskiem. Wydzielone ze złoża „Janowiec” złoże „Janowiec – p.C” posiada ważną od 2008 r. koncesję na wydobycie (użytkownik ten sam co w złożu „Janowiec”), ale nie rozpoczęto tu jeszcze eksploatacji. Na obszarze złoża znajdują się stare wyrobiska sprzed 2000 r. Złoże „Polanówka (Rogów)” było eksploatowane przez miejscową firmę „Agro” na mocy koncesji w latach 1993–95. W wyrobisku wgłębnym zorganizowano gminne wysypisko odpa- dów. Aby powiększyć wysypisko eksploatowano wokół niego piasek, wydobycie wpisując na konto wcześniej udokumentowanego złoża. W 2000 r. ten sam przedsiębiorca udokumentował w bezpośrednim sąsiedztwie złoże „Rogów I”. W tym samym roku uzyskał dla tego złoża konce- sję na wydobycie (koncesję przyznano bez ustanowienia obszaru i terenu górniczego). Eksploata-

16 cję zakończono w 2004 r. i rozliczono zasoby (Szydeł, 2005). Wyrobisko wgłębne, suche wykorzystano na rozbudowę istniejącego obok wysypiska śmieci. W 2003 r. ten sam przedsiębiorca w bezpośrednim sąsiedztwie złoża „Rogów I”, udoku- mentował złoże „Rogów II”. W tym samym roku uzyskał koncesję na wydobycie wraz z obszarem i terenem górniczym. Aktualnie złoże znajduje się w końcowej fazie eksploatacji. Znajduje się tutaj suche wyrobisko wgłębne obejmujące całą powierzchnię udokumentowanego złoża o głębokości około 5 m. W 2008 r. wydano prywatnemu przedsiębiorcy koncesję na wydobycie piasku ze złoża „Rogów III”, które znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie złoża „Rogów II”. Złoże jest w po- czątkowej fazie eksploatacji. Powstało tu niewielkie składowisko nadkładu i małe wyrobisko wgłębne. Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Lublinie udokumentował dwa złoża piasków „Wilków” i „Kol. Wilków”, dla potrzeb rozbudowy wałów wiślanych i rzeki Cho- delki. Użytkownikiem pierwszego złoża jest firma „Trans-Gallop”. Złoże udostępnione jest wy- robiskiem wgłębnym, częściowo zawodnionym, o powierzchni około 0,2 ha i eksploatowane jak dotąd na małą skalę (4–6 tys. t/rok). Użytkownikiem drugiego złoża jest Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Lublinie. Jak dotąd nie rozpoczęto eksploatacji, ponieważ brakuje pieniędzy na budowę wałów. Na obszarze tego złoża znajdują się stare zarośnięte i zawodnione wyrobiska z lat 80. ubiegłego wieku. Od wieków, aż do 1989 r. eksploatowano w Kazimierzu Dolnym opoki, które służyły do regulacji Wisły i celów budowlanych. Opoki były tu do czasów II wojny światowej powszech- nym materiałem budowlanym. Do dziś pozostało po tej działalności kilka zarastających kamie- niołomów. Największy z nich, w udokumentowanym złożu „Kazimierz Dolny”, zlokalizowany w skarpie Wisły, ma wysokość dochodzącą do 40 m i długość ponad 300 m. Jego ściany w ramach rekultywacji sprofilowano tak, aby nie zagrażały bezpieczeństwu ludzi. W jego bezpośred- nim sąsiedztwie znajdują się niewielkie łomiki, w których nadal pozyskuje się opokę do celów budowlanych (punkt 1). Opokę urabia się ręcznie, a następnie wyrabia się z niej kształtki budowlane. Z uwagi na tradycje budowlane tego regionu działalność ta powinna być utrzymana, gdyż jest ona jednym z elementów kulturowych Kazimierza Dolnego i jego okolic. Opokę na niewiel- ką skalę rzędu kilkudziesięciu do kilkuset ton/rok pozyskuje się także w Podgórzu i Dobrem, a wapienie (rozsypliwe) na podsypki polnych dróg w Rogowie.

W latach 1883-1988 funkcjonowała w Wilkowie cegielnia bazująca na iłach i mułkach ze złoża o tej samej nazwie. Produkowano tu cegły pełne. Występujące w złożu piaski zużywane były do schudzania gliny. Cegielnia funkcjonowała aż do wyczerpania się zasobów kopaliny dobrej jakości. Jego teren został zrekultywowany rolniczo oraz powstał staw. Na niewielką skalę, na potrzeby lokalne, okresowo lub sezonowo, pozyskuje się piasek i pospółkę z licznych niewielkich punktów zlokalizowanych zazwyczaj na obrzeżach wsi. Wyko- rzystywane są między innymi piaski eoliczne, zarówno te tworzące wydmy, np. w okolicach Karczmisk, Trzcińca, Kosiorowa, Lasu Chodelskiego jak i pokrywy, nawet te o małej miąższości, ale występujące na powierzchni, np. w okolicach Andrzejowa, Okala, Helenówki, Mieczysławki, Głuska i Kazimierza. Na największą skalę zjawisko to występuje na obrzeżu złoża piasków kwarcowych „Karczmiska” oraz w okolicach Trzcińca w obszarze wyznaczonej perspektywy dla piasków kwarcowych. Wykorzystywane są także piaski rzeczne z niższego tarasu zalewowego Wisły, między innymi w okolicach Kępy Choteckiej i Lasu Dębowgo. W latach powojennych pospolita wśród miejscowej ludności była eksploatacja torfów me- todą gospodarczą w celach opałowych. Obecnie nie spotyka się tej działalności, torf nie jest też wykorzystywany do celów rolniczych.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Perspektywy i prognozy surowcowe na obszarze objętym arkuszem Kazimierz Dolny do- tyczą możliwości wykorzystywania piasków, a w mniejszym stopniu torfów i kredy piszącej (Kozłowski [red], 1984; Dudziński, 1997; Mróz, 1985,1998; Ptak, 1997 a, b; Jarosz, 1997 a, b; Trejta, 1997). W drugiej połowie ubiegłego wieku prowadzono prace zwiadowcze za kruszywem naturalnym, zwłaszcza grubym (Kozłowski [red], 1984; Lisner, Kwapisz, 1972; Roszkowski, 1972; Cywicki, Cywicka 1982). Prace te w większości przypadków kończyły się wynikami negatyw- nymi. Nawiercane niekiedy w pojedynczych, oddalonych od siebie otworach lub sondach utwory piaszczysto-żwirowe, miały niewielką miąższość i nie tworzyły ciągłej serii, a więc nie dawały podstaw do udokumentowania złóż, zwłaszcza o znaczeniu przemysłowym. W naturalny sposób na omawianym terenie największe perspektywy surowcowe związane są z osadami rzecznymi doliny Wisły i tu też skoncentrowana była większość badań.

Na terenie gminy Janowiec, w północnej części obszaru arkusza, występują piaski rzeczne i wodnolodowcowe o znacznej miąższości dochodzącej do 17 m (średnio 14,2 m) (Roszkowski, 1972). W tym rejonie wyznaczono obszar prognostyczny Janowiec (tabela 5), którego północny fragment znajduje się w obrębie sąsiedniego arkusza Puławy. Na podstawie wykonanych badań stwierdzono, że mogą one być stosowane w budownictwie jako piasek nie klasyfikowany do be- tonu, piasek do zapraw budowlanych oraz ze względu na niską zawartość pyłów mineralnych – jako kruszywo drobne w drogownictwie. Na obszarze tym znajdują się udokumentowane i eksploatowane złoża piasku. W rejonie Zastowa Polanowskiego, Wilkowa, Zagłoby, Wrzelowa i Zakrzowa prowadzono badania geologiczno-zwiadowcze za kruszywem grubym (żwirowym) (Cywicka, Cywicki, 1982; Lisner, Kwapisz, 1972), jednak z wynikiem negatywnym. Jedynie w kilku pojedynczych, rozproszonych otworach stwierdzono domieszkę żwirów na głębokości około 27 m. Pozostało- ścią po tych badaniach jest kilka obszarów perspektywicznych dla piasków o miąższościach do- chodzących do 10 m, jednak przy znacznym nadkładzie (mady, namuły piaszczyste) do 4 m. Wszystkie wymienione obszary są częściowo zawodnione. Na terenach tych dodatkowo występu- ją gleby o wysokiej bonitacji (tradycyjne tereny uprawy chmielu), co czyni te obszary mało atrakcyjnymi dla surowcowego wykorzystania. W regionie lubelskim prowadzono w przeszłości szeroko zakrojone badania za piaskami kwarcowymi. W ich wyniku wyznaczono szereg obszarów perspektywicznych. Jeden z nich znajduje się w okolicach Trzcińca (Urbański, Kwapisz, 1972). Obejmuje on zalesiony pas wydm o deniwelacjach nie przekraczających 10 m, zajmujący obszar o powierzchni około 84 ha. Śred- nią miąższość kopaliny oceniono na 5 m, co przy tej powierzchni sugerowałoby zasoby na poziomie ponad 4 mln m3. Przy okazji badań za piaskami kwarcowymi, których wyniki uznano za negatywne, wyznaczono kilka obszarów perspektywicznych, w których możliwe jest udokumentowanie niewielkich złóż piasków budowlanych, np. w rejonie Żmijowisk, Karczmisk i Głuska (Manterys, 1969; Jaros, Dorosz, 1985). Są to piaski pochodzenia eolicznego, częściowo przewiane, a czę- ściowo budujące szereg małych, rozproszonych wydm, położone w terenie leśnym. Czynniki te zadecydowały o ich negatywnej ocenie jako bazy surowcowej dla piasków do cegły wapienno- piaskowej lub betonów komórkowych, których produkcja wymaga udokumentowania większego złoża, gwarantującego ciągłość dostaw surowca na określonym poziomie.

Tabela 5

Wykaz obszarów prognostycznych

Grubość Numer Rodzaj Wiek kom- Grubość kompleksu Zasoby Zastosowanie obszaru Powierzchnia kopaliny pleksu litolo- Parametry jakościowe nadkładu litologiczno- w kat. D1 kopaliny na ma- [ha] giczno- surowcowego mln m3 [m] pie surowcowego [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zaw. frakcji < 2 mm 97,6 – 99,9% I 1331) p Q zaw. pyłów mineralnych: 0,8 – 4,8% 0,4 – 0,8 12,2 – 17,6 19,0 Sb, Sd barwa jaśniejsza od wzorcowej śr. 14,2 zanieczyszczeń obcych brak Rubryka 2: 1)obszar położony częściowo na terenie sąsiedniego arkusza (Puławy), parametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopaliny podano dla całego obszaru Rubryka 3: p - piaski Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd - drogowe.

Na obszarze objętym arkuszem Kazimierz Dolny znajdują się liczne torfowiska niskie, związane z dolinami rzecznymi. Część z nich doczekała się w latach 50. i 60. ubiegłego wieku opracowań dokumentacyjnych, które nie były zatwierdzane. Charakteryzują się one małą miąż- szością, dużą popielnością i wysokim zwykle stopniem rozkładu. Występują one w dwóch oddzielnych rejonach: w dolinie Chodelki, w południowo- wschodniej części obszaru arkusza (Borowiec, 1990) oraz między Janowcem a Chotczą, w jego północno-zachodniej części. Były one w przeszłości eksploatowane z różnym natężeniem (głów- nie do celów opałowych), poddawane melioracji i przekształcane w użytki zielone. Zgodnie z kompleksową weryfikacją bazy zasobowej torfów przeprowadzoną w połowie lat 90. XX w., żadne z opisanych tu torfowisk nie znalazły się w potencjalnej bazie zasobowej torfów (Ostrzy- żek, Dembek, 1996). Powszechność ich występowania na omawianym obszarze skłania jednak do wyznaczenia na ich fragmentach perspektyw dla celów lokalnych. Cechy jakościowe oma- wianych torfów ograniczają ich wykorzystanie do celów opałowych, można je natomiast wyko- rzystać jako nawóz rolniczy w celu polepszenia struktury miejscowych gleb, zarówno piaszczystych jak i gliniastch. W północno-zachodniej części obszaru arkusza koło Rudek, stwierdzono płytkie wystę- powanie kredy piszącej, której badania wykazały przydatność jako dodatku aktywnego do produkcji klinkieru cementowego oraz wapna nawozowego (Musiał, Wyrwicka, 1982). Zawartość

CaO wacha się tutaj od 40 do 50%, a moduł krzemianowy (stosunek SiO2 do sumy tlenków glinu i żelaza) wynosi około 2. Wyznaczono tu jeden obszary perspektywiczny. Poszukiwania kopaliny ilastej dla cegielni w Wilkowie, w sąsiedztwie tej miejscowości nie dały wyników pozytywnych (mała miąższość, nieciągłość serii ilastej), a cegielnia zakończyła działalność w 1988 r. Jako ciekawostkę mineralogiczną można obecnie potraktować nagromadzenia konkrecji fosforytowych w paleogeńskich piaskach glaukonitowych i w leżących tuż pod nimi kredowych wapieniach twardego dna, odsłaniających się na wschodnim brzegu doliny Wisły w okolicach Bochotnicy i Kazimierza Dolnego. Piaski te tworzą nieciągłą warstwę o miąższości 1,5–2,5 m i były niegdyś uważane za perspektywiczne dla fosforytów.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe. Pod względem hydrograficznym arkusz Kazimierz Dolny leży w obrębie zlewni Morza Bałtyckiego, w dorzeczu Wisły. Wisła przecina południkowo obszar arkusza pomiędzy Kępą Gostecką a Kazimierzem Dolnym. Jest na tym terenie rzeką dziką, tworzącą szerokie rozlewiska, liczne zakola i starorzecza. Między Janowcem a Kazimierzem Dolnym dolina zwęża się, tworząc malowniczy przełom. Jej największym prawobrzeżnym dopływem jest Chodelka, która wraz ze swymi mniejszymi dopływami – Wrzelowianką, Jankówką i Jaworzynką płynie stosunkowo szeroką doliną i uchodzi do Wisły w rejonie Podgórza. Dolina Chodelki jest dosyć intensywnie zmeliorowana, a na jej terenie znajdują się liczne stawy hodowlane. Drugim prawobrzeżnym dopływem Wisły na tym terenie jest Grodarz, uchodzący do Wisły w Kazimierzu. Jego źródła znajdują się poza arkuszem (Uściąż). W granicach miasta rzeka jest uregulowana, gdzie płynie głębokim wybetonowanym korytem. Lewobrzeżnymi dopływami Wisły są – Plewka (wraz ze swoim dopływem Czerniaw- ką), Zwolenka oraz Iłżanka. Rzeki te płyną równoleżnikowo w kierunku wschodnim dolinami, które w swych ujściowych odcinkach wyróżniają się licznymi stawami i podmokłościami. Stan czystości wód powierzchniowych na tym terenie podlega Wojewódzkim Inspektora- tom Ochrony Środowiska w Warszawie i Lublinie, które prowadzą systematyczną kontrolę zgodnie z rozporządzeniami wykonawczymi do ustawy Prawo Wodne. Ma ona na celu pozyskanie informacji o stanie wód powierzchniowych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osiągania celów środowiskowych. W 2008 r. zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w „Sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych” (DzU nr. 162, poz. 1008), wykonano wstępną oceną stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Rozporządzenie…, 2008). Wprowadza ono, jako zasadę generalną, oce- nę stanu wód, która jest wypadkową stanu ekologicznego i chemicznego, a określa go gorszy ze stanów. O jakości wody decyduje w dużym stopniu jej zdolność do samooczyszczania. Na obszarze arkusza Kazimierz Dolny ocenie poddano wody Wisły, Chodelki, Iłżanki i Zwolenki (Pacholska, 2009; Raport…, 2009). Stan ekologiczny Wisły w punkcie monitoringowym w Piotrawinie (poza arkuszem) określono jako umiarkowany z uwagi na przekroczenia norm chlorofilu „a” i BZT5.

Wody Zwoleńki badane w punkcie monitoringowym w Borowcu stwierdzają ich zły stan, głównie dzięki przekroczeniom norm fizykochemicznych. Iłżanka, która monitorowana jest w Chotczy obejmuje odcinek rzeki od Modrzejowicy (poza arkuszem) do ujścia Wisły. Stan ogólny wód określono jako zły, głównie ze względów biologicznych. Wśród „lubelskich” dopływów Wisły badane były wody Chodelki w jej środkowym biegu (poza arkuszem), której stan ekologiczny określono jako umiarkowany. Głównymi przyczynami zagrożeń wód powierzchniowych jest niewystarczające skanali- zowanie obszarów zurbanizowanych, odprowadzanie ścieków nieoczyszczonych, zanieczyszczenia obszarowe (w tym rolnicze), niewłaściwa gospodarka odpadami. Ogromny wpływ na jakość wód powierzchniowych ma gospodarka ściekowa, gdyż nie są respektowane przepisy ustalające wartości jakim powinny odpowiadać ścieki przed wprowadzeniem do wód. W południowej części arkusza projektowana jest budowa zbiornika retencyjnego „Ciepie- lówka” na rzecze Leonce, który w większości zlokalizowany będzie na sąsiednim arkuszu. 2. Wody podziemne Arkusz Kazimierz Dolny położony jest w lubelsko-podlaskim (IX) regionie hydrogeolo- gicznym (Paczyński, 1995). W granicach arkusza wyróżnia się dwa piętra wodonośne o znaczeniu użytkowym – górnokredowe i czwartorzędowe (Krajewski, Woźnicka, 2000; Michalczyk, Wilgat, 1998). Największe rozprzestrzenienie na tym terenie ma górnokredowy poziom wodonośny. Tworzy go seria skał osadowych w postaci opok, margli, kredy i podrzędnie wapieni licząca kilkaset metrów miąższości. Wodonośna jest jednak tylko jej górna część sięgająca do głębokości około 140 m, zwłaszcza w strefach aktywności tektonicznej, której towarzyszy prawdopodobnie gęsta sieć spękań. Pod wpływem wzrastającego wraz z głębokością ciśnienia geostatycznego następuje zaciśnięcie szczelin, co sprawia, że na głębokości około 300 m skała przestaje przewo- dzić wodę. W górnokredowym poziomie wodonośnym występują wody o charakterze szczelinowo-porowym i porowym. Jego zasilanie odbywa się w drodze bezpośredniej infiltracji opadów atmosferycznych na wychodniach, jak również przez filtrację wód powierzchniowych. Wodo- przewodność skał w stropowej części górotworu jest dobra – współczynnik filtracji wynosi od 1x10-2 do 1x10-5 m/s (Michalczyk, Wilgat, 1998). Wydajności pojedynczych ujęć uzyskiwanych z utworów górnej kredy jest zróżnicowana, mieści się w przedziale od 6 m3/h (Janowice, Janko-

23 wa) do 140 m3/h w Kazimierzu Dolnym. Ocenia się, że potencjalna wydajność studni wierconych na tym terenie waha się od 30–50 m3/h w części północno-zachodniej arkusza do 70–120 m3/h na pozostałym obszarze. Czwartorzędowy poziom wodonośny związany jest z piaszczysto-żwirowymi utworami plejstocenu i holocenu pokrywającymi węglanowe osady górnej kredy. Zawodnione utwory czwartorzędowe występują zarówno w dolinach rzecznych jak i lokalnie w strefach wierzchowin. Najważniejsze znaczenie posiada poziom wodonośny pradoliny Wisły, którego średnia miąż- szość wynosi 20 m, a w partiach osiowych osiąga 40 m. Występują w nim wody o charakterze porowym. Zwierciadło wody ma charakter swobodny i jedynie na wysoczyznach, gdzie utwory zawodnione zalegają pod nadkładem glin zwałowych, jest ono lekko napięte. Zasilanie wód tego piętra następuje w drodze bezpośredniej infiltracji opadów atmosferycznych, a także przez do- pływ wody z przyległych obszarów i infiltrację wód powierzchniowych. Poziom ten pozostaje w łączności hydraulicznej z poziomem górnokredowym. Wydajności pojedynczych ujęć studziennych z tego poziomu wodonośnego są zróżnico- wane – mieszczą się w przedziale od 12 m3/h (Szczekarków) do 28 m3/h (Mszadła Nowa). Oce- nia się, że na pozostałym obszarze arkusza potencjalna wydajność studni wierconych wynosi od 10–30 m3/h w dolinie Chodlika do 70–120 m3/h na pozostałym obszarze pradoliny Wisły. Największe nagromadzenie ujęć występuje w rejonie większych miejscowości (Kazimierz Dolny, Janowiec, Chotcza) oraz przy zakładach przetwórczych. Niektóre z nich są już nieczynne z uwagi na przyłączanie obiektów i miejscowości do wodociągów grupowych. Górnokredowy poziom wodonośny w północno-wschodniej części arkusza drenowany jest przez źródła. Są to źródła typu szczelinowego i szczelinowo-warstwowego o zróżnicowanej wydajności. Najbardziej wydajne – 19,2 dm3/s i 11,6 dm3/s znajdują się w rejonie Rogowa w obszarze ochrony źródliskowej rzeki Jaworzynki. Pod względem hydrochemicznym wody podziemne arkusza Kazimierz Dolny są wodami 2+ 3 słodkimi typu HCO3–Ca i HCO3–Ca–Mg i mineralizacji w granicach 150-440 mg/dm (Kra- jewski, Woźnicka, 2000). Generalnie charakteryzują się one średnią jakością (klasa II), wymaga- jącą prostego uzdatniania, a w części północno-zachodniej oraz w dolinie Chodelki także dobrej jakości (klasa Ib). Wody najlepszej jakości (klasy Ia) stwierdzono pomiędzy Albrechtówką a Ka- zimierzem Dolnym. Niewielkie przekroczenia norm jakościowych wód pitnych dla jonów żelaza i manganu odnotowano m.in. w Janowicach, Kazimierzu oraz w dolinie Chodelki.

W granicach arkusza znajdują się dwa kredowe główne zbiorniki wód podziemnych: niecka radomska nr 405 oraz niecka lubelska nr 406 (Kleczkowski, 1990). Nie posiadają one udokumentowanych zasobów, a ich granice zostały zamieszczone na szkicu (fig. 3).

Fig. 3. Położenie arkusza Kazimierz Dolny na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990).

1 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo – porowym, 5 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo – kraso- wym. Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 222 – Dolina rzeki Środkowa Wisła (Warszawa – Puławy), trzeciorzęd (Tr), 405 – Niecka radomska, kreda górna (K2), 406 – Niecka lubelska (Lublin), kreda górna (K2), 420 – Zbiornik Wierzbica – Ostrowiec, jura górna (J3).

Głębokość występowania głównego poziomu wodonośnego, typ naturalnej izolacji, rodzaj ognisk zanieczyszczeń i intensywność ich oddziaływania są najważniejszymi czynnikami wpły-

25 wającymi na ocenę zagrożenia wód podziemnych. Brak izolacji zewnętrznej na przeważającym obszarze arkusza Kazimierz Dolny, a także specyficzne warunki hydrogeologiczne sprawiają, że główny użytkowy poziom wodonośny jest szczególnie narażony na zanieczyszczenia. Najbar- dziej zagrożona jest dolina Wisły, gdzie stopień ten jest wysoki. Na pozostałym obszarze, ze względu na ograniczony dostęp (obszary chronione) i brak ognisk zanieczyszczeń, stopień zagro- żenia oceniono jako średni. Potencjalnymi źródłami zanieczyszczeń wód podziemnych na tym terenie są m. in. istniejące zakłady przemysłowe i komunalne, oczyszczalnie ścieków, składowi- ska śmieci i odpadów, fermy hodowlane, stacje paliw.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali okre- ślone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359) (Rozporządzenie…, 2002). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Kazimierz Dol- ny, umieszczono w tabeli 6. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar- tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby mineralizowa- no w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastoso-

26 waniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Ana- lizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 6). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, rtęci i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość cynku. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

Tabela 6 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Kazimierz bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Dolny szu Kazimierz Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Dolny

Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–51 15 27 Cr Chrom 50 150 500 1–8 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 15–53 35 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 2–11 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–13 2 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–10 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Kazimierz Dolny 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 5 – – ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 – – wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 – – b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 – – o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 – – poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 5 – – grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 5 – – szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 – – 2) Pb Ołów 5 – – grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 5 – – rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- sza Kazimierz Dolny do poszczególnych grup użytko- zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, wania (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, – 5 – – 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

2. Osady wodne Osady powstają na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzający się materiał pochodzi przede wszystkim z ero- zji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów są również substancje wytrącające się z wody. W osadach zatrzymywane są także zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi oraz unieruchamiana jest w nich większość potencjalnie szkodliwych metali i związków organicznych trafiających do rzek i jezior. Zanieczysz- czone osady mogą szkodliwie oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i czę- sto pośrednio na zdrowie człowieka. Wstępujące w osadach metale ciężkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu żywieniowym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów wodnych, zwłaszcza drapieżników, a także mogą stwarzać ryzyko dla ludzi. Osa- dy o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach może ulegać ponownemu uru- chomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak również mechanicznego poruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania wcześniej odłożonych zanieczyszczonych osadów. Także podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek. Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi oraz wielo- pierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.) (Rozporządzenie…, 2002). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 7 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melio- racyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartości PEL.

Tabela 7. Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA – 5,683 – **** WWA 7 WWA 8,5 – – PCB 0,3 0,189 –

* - ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 *** - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą niż 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), także z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy użyciu

30 chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy użyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Insty- tutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod względem zawartości trwa- łych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość żadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyższała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PMŚ (Państwowy Monitoring Środowiska) na rzece Iłżance w Ciepielowie, z którego próbki do badań pobierane są co trzy lata. Osady rzeki charakteryzują się stosunkowo niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, nieznacznie wyższymi od wartości ich tła geochemicznego, m. in. arsenu, chromu i miedzi (tabela 8). Osady te charakteryzują się również podwyższoną zawartością wielopierście- niowych węglowodorów aromatycznych i polichlorowanych bifenyli. Zaobserwowane podwyż- szone zawartości pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych są jednakże niższe od ich dopuszczalnych stężeń według Rozporządzenia MŚ, są one także niższe od ich wartości PEL, powyżej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wska-

31 zania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego. Tabela 8 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach rzecznych (mg/kg) Iłżanka Pierwiastek Ciepielów 2009 r. Arsen (As) 18 Chrom (Cr) 16 Cynk (Zn) 83 Kadm (Cd) 0,6 Miedź (Cu) 14 Nikiel (Ni) 13 Ołów (Pb) 21 Rtęć (Hg) 0,036

WWA 11 WWA* 1,322

WWA 7 WWA** 1,259 PCB*** 0,0009 * - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** - suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioeko- logicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i inni, 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przeci- nających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofi- zykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne

32 z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od 14,6 do 39,5 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi 28,9 Gy/h i jest niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od 14,7 do 49,5 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej 34,4 nGy/h. W profilu zachodnim gliny zwałowe i utwory wodnolodowcowe cechują się podob- nymi wartościami promieniowania gamma (ok. 30–40 nGy/h). Wyraźnie niższymi wartościami promieniowania gamma charakteryzują się plejstoceńskie i holoceńskie osady rzeczne (mady, mułki, piaski i żwiry). W profilu wschodnim najwyższe zarejestrowane dawki promieniowania (ok. 40–50 nGy/h) są związane z lessami występującymi w północno-wschodniej części badane- go obszaru, a najniższe (ok. 15–25 nGy/h) – z holoceńskimi osadami rzecznymi oraz z piaskami eolicznymi. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od 2,3 do 12,7 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od 1,5 do 13,1 kBq/m2. Lokalnie podwyższone stężenia cezu w profilu wschodnim (rzędu 10,0– 13,0 kBq/m2) są związane z niewielką niezbyt intensywną anomalią rozciągającą się na południe od Puław i nie stwarzają żadnego zagrożenia radiologicznego dla ludności.

673W PROFIL ZACHODNI 673E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5719551 5720684

5716923 5719682

5715279 5717622 m m 5713852 5712696 5711748 5712438 5709585 5708347 0 5 10 15 20 25 30 35 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5719551 5720684

5716923 5719682

5715279 5717622 m m 5713852 5712696 5711748 5712438 5709585 5708347 0 5 10 15 20 0 1 2 3 4 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Kazimierz Dolny (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględ- niając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2001; Rozporządzenie…, 2003). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicz- nych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokalizacyj- ne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w nawiązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfikowa- ne wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: – wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować składowisk odpadów, – warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb, – wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp potencjalnych składo- wisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: – obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, – obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu skła- dowisk odpadów, – obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej.

Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono także wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania opadów. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyj- ności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrę- bie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaga- niom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyjętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymienione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz dokumen- tami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 9). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: ─ warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu składowisk (przyjętymi w tabeli 9), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m, miąższość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 9 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ miąższość współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowiska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiertniczych, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Kazimierz Dolny Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Krajewski, Woźnicka, 2000). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak ist- nienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczo- nymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno- ści (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Kazimierz Dolny bezwzględnemu wyłączeniu z możliwości składowania odpadów podlegają: ─ zabudowa Kazimierza Dolnego będącego siedzibą urzędów miasta i gminy oraz siedzib urzędów gmin: Janowca nad Wisłą, Chotczy, Karczmisk i Wilkowa, ─ obszary objęte ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Mało- polski Przełom Wisły” PLB 140006 (ochrona ptaków), „Dolina Zwolenki” PLH 140006, „Przełom Wisły w Małopolsce” PLH 060045, „Opole Lubelskie” PLH 060054 (ochrona siedlisk), ─ rezerwaty przyrody „Krowia Wyspa”, „Borowiec” (faunistyczne); „Skarpa Dobrska” (krajobrazowy), ─ obszary leśne o powierzchni powyżej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, łąki wykształcone na glebach organicznych, ─ obszary pokryw lessowych,

─ strefa ochrony pośredniej ujęcia wód podziemnych w Karczmiskach Pierwszych, ─ obszar źródliskowy w rejonie Rogowa, ─ strefy do 250 m wokół źródeł w rejonach Czerniawy, Lasu Miejskiego, Jeziorszczyzny, Dołów, Wylągów, Helenówki, Pomorza, Jankowa, Kazimierza Dolnego, Uściąża, ─ obszar w zasięgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 406 Niec- ka Lubelska, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Wisły, Plewki, Czerniawki, Zwolenki, Wrzelowianki, Wisełki, Iłżanki, Jankówki, Kowa- lanki, Martwicy, Jaworzanki i pozostałych licznych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół akwenów, ─ tereny o nachyleniu powyżej 10°, ─ strefy ochrony konserwatorskiej, ─ obszary zagrożone ruchami masowymi: na południowym zachodzie wzdłuż doliny Wisły (Górki, Jarentowskie Pole, Białobrzegi, Wisła); rejony Janowca, Kazimierza Dolnego, Podgórza, Jeziorszczyzny, Rogowa, Karczmisk Pierwszych (Grabowski [red], i inni, 2007 a, b). Ponad 85% powierzchni analizowanego terenu jest bezwzględnie wyłączona z możliwo- ści składowania odpadów. Teren po lewej stronie Wisły położony jest w zasięgu nieudokumen- towanego głównego zbiornika wód podziemnych Niecka Radomskiej” (nr 405). Po wykonaniu dokumentacji zbiornika, określeniu stref jego zasilania i ochrony tereny te mogą zostać bez- względnie wyłączone z możliwości składowania odpadów. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składowania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria izolacyjności (tabela 9) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej niż 2,5 m p.p.t. W miejscach możliwej lokalizacji składowisk odpadów na powierzchni terenu lub pod niewielkim nadkładem piasków i mułków eluwialnych oraz piasków eolicznych występują gliny zwałowe stadiału maksymalnego zlodowaceń środkowopolskich (Dowgiałło, 1981).

Gliny te opisano w objaśnieniach do Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Pu- ławy (Żarski, 1998) i w objaśnieniach do szczegółowej mapy Polski arkusz Ciepielów (Złonkie- wicz, 2001). Są to gliny na ogół dwudzielne, przeważnie położone bezpośrednio na sobie, rza- dziej oddzielone są piaskami wodnolodowcowymi lub osadami zastoiskowymi. Gliny dolne mają kilkumetrowe miąższości (przeważnie 2–3,5 m). Miąższość glin zwa- łowych górnych nie przekracza na ogół 10 m (maksymalną stwierdzono w rejonie Nowej Mszadli – 13,6 m). Są to gliny brązowe i szarobrązowe, od piaszczystych po ilaste, ze zróżnicowaną za- wartością żwirów i głazików. Gliny tego okresu rzadko bywają jednorodne, zazwyczaj obserwuje się przewarstwienia piaszczyste, ewentualnie piaszczysto-żwirowe, o grubości do 1 m. Przebadane gliny z rejonu Lipin (arkusz Ciepielów) o miąższości 11 m w stropie są silnie zwietrzałe. Cechuje je duży udział frakcji pyłowo-ilastej, niska węglanowość (około 8%) i liczny udział minerałów odpornych na wietrzenie. Gliny przebadane w rejonie Babina (arkusz Ciepie- lów) o 10,3 m miąższości wykształcone są w facji pyłowo – ilasto-piaszczystej z asocjacją mine- ralną granatowo–amfibolową. Gliny z rejonu Gustawowa o 3,7 m miąższości mają charakter iłów pyłowatych z domieszką frakcji piaszczystej i są silnie odwapnione. Nie zawierają frakcji żwirowej. Obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono na terenie gmin: Janowiec nad Wisłą, Przyłęk, Solec nad Wisłą i Chotcza. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w wyznaczonych rejonach są: b – zabudowa miejscowości gminnej Przyłęk (arkusz Ciepielów) i Janowca nad Wisłą, p – położenie w granicach strefy ochronnej Kazimierskiego Parku krajobrazowego obszarów chronionego krajobrazu – Solec nad Wisłą i Dolina Zwolenki, w – strefa wysokiej ochrony głównych zbiorników wód podziemnych nr 405 (Niecka Radom- ska). Wyznaczone obszary mają duże powierzchnie o przeważnie równinnym charakterze i są położone przy drogach dojazdowych. Umożliwia to lokalizację obiektów w dogodnej odległości od zabudowy miejscowości. Problem składowania odpadów komunalnych W strefie głębokości do 2,5 m p.p.t. na obszarach, na których można składować odpady nie występują osady, które spełniałyby kryteria izolacyjności przyjęte dla składowania odpadów komunalnych. Lokalizacja składowisk odpadów tego typu wiąże się z koniecznością wykonania uzupełniających przesłon mineralnych lub sztucznych.

Tereny objęte arkuszem są słabo rozpoznane wiertniczo. W granicach wskazanych do ewentualnego składowania odpadów obojętnych wykonano dwa otwory wiertnicze, w których stwierdzono występowanie glin zwałowych – w Nowej Mszadle 13,6-metrowych, w otworze wykonanym w odległości około 800 m na południe od Szlacheckiego Lasu 10,5 m. Gliny tej miąższości nie stanowią wystarczającej bariery izolacyjnej dla składowania odpadów komunalnych. Miasto i gmina Kazimierz Dolny odpady komunalne ze swoich terenów deponują na składowisku w Dąbrówce. Obecnie zapełniana jest druga niecka obiektu. Prowadzony jest monitoring wód podziemnych i drenaż odcieków. Obiekt ma funkcjonować do 2012 roku. Odpady z terenu gminy Wilków i Karczmiska składowane są na składowisku w Rogowie. Zabezpieczone jest geomembraną PEHD o grubości 1,5 mm, prowadzony jest monitoring wód podziemnych i drenaż odcieków. Przewidywane zamknięcie ma nastąpić w 2013 roku. W Chotczy Józefowie znajduje się nieczynne składowisko odpadów komunalnych. Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych W granicach obszarów wskazanych do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów warunki geologiczne są korzystne. Występujące tu gliny stanowią wystarczającą barierę izolacyjną dla odpadów obojętnych. Mniej korzystne warunki izolacyjne (zmienne) mają obszary, w których na glinach zwałowych występują osady eluwialne o miąższości około 1 m. Warunki hydrogeologiczne są dość skomplikowane. Wody podziemne występują w szczelinowych utworach węglanowych górnej kredy oraz w piaskach i żwirach pradolin Wisły i Chodelki. Bezpośrednim czynnikiem decydującym o warunkach hydrogeologicznych kredowej warstwy wodonośnej jest stopień zaangażowania tektonicznego, od którego zależy sieć spękań oraz stref silnie szczelinowych. Masyw górnokredowy porozcinany jest siecią dyslokacji i nie- ciągłości. W strefie silnej szczelinowatości występuje intensywny przepływ wód podziemnych. Istotną rolę odgrywają wody podziemne zawarte w osadach czwartorzędowych. Wody podziemne w pradolinie Chodelki pochodzące z zasilania bocznego, wypełniające warstwę wodonośną pomiędzy seriami glin zasilają wody powierzchniowe strumyków i częściowo podziemne współ- czesnych i zagrzebanych dolinek, odprowadzających wody do pradoliny Wisły. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne, rozpatrywane pod kątem składowania odpadów mają obszary wskazane w rejonie Nowej Mszadli i na północny zachód od Chotczy

40 oraz w rejonie Białobrzegi – Boiska nad Wisłą. Dla terenów tych stopień zagrożenia wód podziemnych określono jako niski. W rejonie Nowej Mszadli główny użytkowy poziom wodonośny w osadach czwartorzę- dowych występuje bezpośrednio na szczelinowych utworach kredy górnej, a ich wody pozostają w łączności hydraulicznej tworząc wspólny poziom. Główną bazą drenażową jest Wisła. W rejonie Chotczy i Białobrzegów – Boisk nad Wisłą wody użytkowe występują w osadach kredy. Przykryte są utworami czwartorzędowymi o niewielkiej miąższości, słabo przepuszczalnych. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na składowiska odpadów można rozpatrywać suche wyrobiska złoża piasków „Jano- wiec”. W planach zagospodarowania gminy Janowiec obszar złoża przeznaczono na składowisko odpadów komunalnych. Wyrobisko o wymiarach 150×150×10 m już częściowo wypełnione jest nielegalnie deponowanymi odpadami komunalnymi, a teren w jego sąsiedztwie również jest za- śmiecony. Na składowisko odpadów można rozpatrywać również położone w bezpośrednim sąsiedz- twie wyrobisko drugiego złoża „Janowiec II” oraz punkt lokalnej eksploatacji piasków zlokalizowany na terenie pozbawionym naturalnej izolacji położony około 1000 m na południowy za- chód od Górek. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w rejonie Janowca są: b – zabudowa Janowca nad Wisłą, p – położenie w granicach strefy ochrony Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, w – strefa wysokiej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 405 kredowego Niecka Radomska, z – położenie w granicach udokumentowanych złóż. Punkt lokalnej eksploatacji piasków w rejonie Górek jest położony w zasięgu strefy wysokiej ochrony zbiornika Niecka Radomska. Wyrobiska pozostałych złóż i wyrobiska niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin na potrzeby lokalne znajdują się na terenach bezwzględnie wyłączonych z możliwości składowania odpadów. Decyzję o przeznaczeniu wyrobisk na składowisko odpadów muszą poprzedzić prace geologiczne, które pozwolą na określenie warunków geologicznych i hydrogeologicznych oraz wy- bór optymalnej sztucznej izolacji obiektów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnionych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowa- nia odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno–inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążli- wych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska. Oprócz uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoża budowlanego

Waloryzacji warunków podłoża budowlanego w obrębie arkusza Kazimierz Dolny dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Dowgiałło, 1982), map to- pograficznych oraz obserwacji terenowych. Z oceny wyłączono obszary występowania gleb wy- sokich klas bonitacyjnych (I–IVa), międzywala Wisły, Iłżanki i Chodelki, zwartych kompleksów leśnych, terenu Kazimierskiego Parku Krajobrazowego i rezerwatu „Borowiec” oraz udokumentowanych złóż kopalin skalnych. Obszary niewaloryzowane zajmują około 70% arkusza. O warunkach geologiczno–inżynierskich podłoża decyduje kilka czynników – rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu, głębokość położenia zwierciadła wód podziemnych, występo- wanie procesów geodynamicznych (Dobak, 2005). Dla potrzeb sporządzenia mapy geośrodowi- skowej stosuje się dwa wydzielenia – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających je.

Z punktu widzenia geologiczno-inżynierskiego ważnym elementem omawianego obszaru jest zagadnienie dynamiki Wisły jako rzeki roztokowej i wynikających stąd zagrożeń powodzio- wych. Największe tego typu zagrożenia występują w rejonie ujścia rzeki Zwolenki, z uwagi na brak obwałowań, oraz na prawym brzegu Wisły między Zastowem a Braciejowicami, z uwagi na niskie rzędne terenu w stosunku do koryta Wisły. Na omawianym arkuszu warunki niekorzystne dla zabudowy wyznaczono na terenach występowania gruntów słabonośnych, w szczególności w miejscach występowania gruntów organicznych wykształconych jako torfowiska i zatorfienia, a także na obszarach podmokłych i zagrożonych powodziami lub podtopieniami oraz objętych zjawiskami sufozyjnymi. Jako niekorzystne dla budownictwa przyjmuje się także wszystkie tereny, na których zwierciadło wód gruntowych występuje na głębokości mniejszej niż 2 m p.p.t. Rozległe obszary o niekorzystnych warunkach zabudowy występują w obrębie tarasów zalewowych i niskich tarasów nadzalewowych Wisły. Tarasy zalewowe zbudowane są z niespoi- stych piasków i mułków rzecznych oraz mad. Na obszarach tych głównym czynnikiem powodu- jącym ich zakwalifikowanie do warunków niekorzystnych jest płytkie położenie zwierciadła wód gruntowych, a także, w wielu miejscach, stan gruntów (niespoiste – luźne, spoiste – plastyczne). Przeważająca część tych obszarów na prawym brzegu Wisły w okolicach Zastowa, Dobrego, Wilkowa, Zagłoby, Zakrzowa i Braciejowic porośnięta jest rozległymi sadami. W obrębie dolin rzecznych występują ponadto słabonośne grunty organiczne w postaci torfów i namułów torfiastych o wybitnie niekorzystnych własnościach geologiczno- inżynierskich. Największe torfowiska znajdują się w dolinach rzek Zwolenki, Iłżanki i Chodelki. Powierzchnie tarasów nadzalewowych pokryte luźnymi piaskami eolicznymi przewiany- mi lub tworzącymi formy wydmowe także zakwalifikowano jako podłoże niekorzystne (np. okolice Trzcińca i Żmijowisk). Ponadto niekorzystne warunki podłoża wyznaczono w obrębie wychodni lessów na połu- dnie od Kazimierza Dolnego. Okolice Kazimierza Dolnego charakteryzują się bardzo zróżnico- waną morfologią i obecnością licznych, głębokich wąwozów lessowych o stromych skarpach. Oprócz form naturalnych występuje tu szereg form antropogenicznych tzw. głębocznic lessowych, utworzonych przez przejeżdżające przez całe stulecia utartymi szlakami pojazdy, głównie wozy konne. Obszary te podatne są na zjawiska sufozji. Z kolei wysoczyzny lessowe, zwłaszcza w rejonach gdzie lessy występują na skrasowiałych wapieniach, zagrożone są osiadaniem po-

43 wierzchni. Długotrwałe zawodnienie (np. wykopów) powodować może także osiadanie zapado- we lessów. Zagospodarowanie budowlane w aktywnym pod względem procesów geodynamicznych obszarze okolic Kazimierza Dolnego wymaga dokumentowania geologiczno- inżynierskiego. Na terenie omawianego arkusza występują obszary predysponowane do występowania powierzchniowych ruchów masowych (Grabowski [red.] i inni, 2007a, 2007b). Zlokalizowane są w skarpach i stromych zboczach doliny Wisły, której fragmenty mają charakter przełomowy a także w skarpach i stromych zboczach dolin jej dopływów - Iłżanki, Zwoleńki, Plewki i Cho- delki. Może tam dochodzić do powstawania niewielkich osuwisk i obrywów. Zjawiska takie mo- gą także powstawać na obszarach pokrytych lessami o dużej miąższości i urzeźbionych głęboki- mi wąwozami (okolice Kazimierza Dolnego, Dobrego i Rogowa). W okolicach Kazimierza Dol- nego odnotowano kilkanaście niewielkich osuwisk, w Janowcu jedno. Są one zbyt małe, aby można je było zaznaczyć na mapie w skali 1:50 000. Na terenie objętym arkuszem Kazimierz Dolny znajdują się również obszary o korzystnych warunkach zabudowy. Należą do nich fragmenty wyższych tarasów nadzalewowych Wisły, gdzie poziom zwierciadła wód gruntowych występuje na głębokości większej niż 2 m, a podłoże gruntowe tworzą piaski i żwiry rzeczne o znacznym stopniu zagęszczenia. Warunki takie znajdu- ją się głównie w południowej części omawianego arkusza, w rejonie Żmijowisk i Trzcińca (poza obszarami zajętymi przez wydmy) oraz w północno–zachodniej części. w okolicach miejscowo- ści Andrzejów i Chotcza. Obszary występowania litych skał (opoki, wapienie i margle) w rejonie Kazimierza Dol- nego o korzystnym wykształceniu podłoża budowlanego zostały wyłączone z waloryzacji ze względu na obecność użytków rolnych klasy I–IV oraz Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Należy zwrócić jednak uwagę na możliwość niekorzystnych dla obiektów budowlanych zjawisk pęcznienia i skurczu margli i opok w przypadku narażania ich na zmiany wilgotnościowe (Drą- gowski, 1965, 1981).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Arkusz Kazimierz Dolny na przeważającym obszarze położony jest na Wyżynie Lubel- skiej, na obszarze o ponadprzeciętnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, zarówno w skali lokalnej, regionalnej jak i krajowej (Wilgat 1991-1992; Wilgat, 1992; Przyroda..., 2003). Bogactwo i różnorodność walorów przyrodniczych i krajobrazowych związana jest m. in. z oso- bliwą polodowcową konfiguracją terenu, kompleksami leśnymi z różnorodną roślinnością, dolinami rzecznymi zachowanymi w nieprzekształconej formie. Ochrona przyrody i krajobrazu ma na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych tworów przyrody żywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwałości ich użytkowania. Najcenniejsze jej fragmenty ob- jęte są ochroną w oparciu o szereg szczegółowych aktów prawnych. Za szczególnie efektywną należy uznać wielkoobszarową ochronę przyrody, polegającą na tworzeniu specjalnych jednostek przestrzennych obejmujących wiele różnych ekosystemów o walorach wymagających szczegól- nej ochrony. Na rozmaite prawne formy ochrony przyrody składają się na tym terenie: park krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu, obszary NATURA 2000, rezerwaty przyrody i pomniki przyrody. Parki krajobrazowe są obszarami chronionymi ze względu na warunki przyrodnicze, historyczne i kulturowe, które tworzy się w celu zachowania, popularyzacji i upowszechniania tych wartości w warunkach racjonalnej gospodarki. Tereny leżące w granicach parku pozostają wprawdzie w gospodarczym wykorzystaniu, poddawane są jednak pewnym ograniczeniom w celu zachowania wartości przyrodniczych i krajobrazowych. Północno-wschodnia część obszaru arkusza znajduje się w zasięgu Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Został on utworzony w 1979 r., i po korekcie granic, jego powierzchnia wynosi 14 961 ha, a otaczającej go strefy ochronnej – 24 189 ha. W granicach parku znalazły się tereny o nieprzeciętnych, ponadregionalnych walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych – malowniczy przełom Wisły, gęsta sieć głębokich wąwozów lessowych, pas wyżyn środkowopol- skich w rejonie Janowca. Kazimierz Dolny jest przykładem harmonijnego zintegrowania krajobrazu kulturowego z bujną roślinnością otuliny krajobrazowej miasta. Głównymi walorami flory- stycznymi parku są zespoły kserotermiczne lessowych i wapiennych zboczy.

Obszary chronionego krajobrazu obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o róż- nych typach ekosystemu, odznaczające się niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. W granicach arkusza Kazimierz Dolny znajdują się trzy takie obszary. Od południa do otuliny Kazimierskiego Parku Krajobrazowego przylega Chodelski Ob- szar Chronionego Krajobrazu. Utworzony w 1990 r., jest ogniwem łączącym ciąg wartościowych obszarów wzdłuż prawego brzegu Wisły. W jego granicach znajduje się część przełomowego odcinka środkowej Wisły oraz fragment doliny rzeki Chodelki. Wyróżniają go wysokie i atrakcyjne walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe. Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Zwolenki utworzono w 2002 r. na obszarze o powierzchni 5 040 ha. Swoim zasięgiem obejmuje on naturalnie ukształtowaną dolinę z silnie meandrującą rzeką o dużych walorach krajobrazowych i rekreacyjnych oraz bogatą florą i fauną. Przy rzece znajdują się liczne nieduże torfowiska, a na tarasie zalewowym zachowały się fragmenty olsów i lasów łęgowych. Wysokie zbocza doliny rzecznej porastają zbiorowiska kserotermiczne z licznymi rzadkimi roślinami. Od południa przylega do niego, ciągnąc wzdłuż lewego brzegu Wisły – Obszar Chronio- nego Krajobrazu Solec n/Wisłą, powołany decyzją Wojewody Radomskiego w 1983 r. Odznacza się on dużymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi, głównie ze względu na dolinę Wisły i jej naturalny charakter z rozległymi połaciami łąk, szuwarów, bagien, wiklin nadrzecznych oraz siedliskami wodno – błotnymi. Zachodni, wysoki brzeg rzeki pokrywają głębokie jary, wąwozy i przełomy o dużych walorach krajobrazowych. Obejmuje on obszar o całkowitej powierzchni 13 794 ha. Jedną z najwyższych kategorii ochrony obiektów przyrodniczych są rezerwaty przyrody. Obejmują one obszary w stanie naturalnym lub małozmienionym, a także siedliska oraz twory i składniki przyrody wyróżniające się wartościami przyrodniczymi, naukowymi lub kulturowymi. W obrębie arkusza znajdują się trzy takie obiekty (tabela 10). Rezerwat faunistyczny „Krowia Wyspa” został utworzony w 1991 r. jako rezerwat czę- ściowy. Obejmuje on wyspę położoną w nurcie Wisły oraz piaszczyste ławice i pas nurtu rzeki przylegający ze wszystkich stron do wyspy w granicach Małopolskiego Przełomu Wisły. Całko-

46 wita powierzchnia rezerwatu wynosi 62,3 ha Ochroną objęte są stanowiska lęgowe wielu gatun- ków ptaków, głównie wodnych i błotnych. Tabela 10

Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej

Nr obiektu Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu na mapie ochrony Miejscowość Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 1 R Podgórz Wilków 1991 Fn – Krowia Wyspa Opole Lubelskie (62,3) 2 R Dobre Wilków 1991 K – Skarpa Dobrska, Opole Lubelskie (39,7) 3 R Borowiec Przyłęk 1990 Fn – Borowiec zwoleński (57,3) 4 P Janowiec Janowiec 1979 Pż – lipa drobnolistna puławski 5 P Janowiec Janowiec 1979 Pż – lipa drobnolistna puławski 6 P Janowiec Janowiec 1979 Pż - wiąz puławski Kazimierz Dolny Pn, F – głębocznica 7 P Kazimierz Dolny puławski 1998 lessowa „Korzeniowy Dół” 8 P Kazimierz Dolny Kazimierz Dolny 1975 Pż – dąb szypułkowy puławski 9 P Wylęgi Kazimierz Dolny 1961 Pż – 2 dęby szypułkowe puławski 10 P Wylęgi Kazimierz Dolny 1983 Pż – buk pospolity puławski 11 P Stare Brzeście Janowiec 1975 Pż – dąb szypułkowy puławski 12 P Karczmiska Wilków 1992 Pż – grab zwyczajny Opole Lubelskie 13 P Karczmiska Wilków 1992 Pż – dąb szypułkowy opolski 14 Z Pustelnia - Jankowa Opole Lubelskie * Pustelnia - Jankowa, opolski leśno-stawowy (1820) 15 S Kazimierz Dolny Kazimierz Dolny * S, Wr – dawny kamie- puławski niołom opoki (2) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 5: * obiekt projektowany Rubryka 6: - rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, K - krajobrazowy - rodzaj pomnika przyrody: Pn – nieożywionej, Pż – żywej - rodzaj obiektu: F – forma morfologiczna, Wr - wyrobisko

Rezerwat „Borowiec” położony jest w dolinie rzeki Zwoleńki około 1,5 km od jej ujścia do Wisły. Celem jego utworzenia była ochrona unikalnych w skali kraju środowisk wraz z wy- stępującą tu fauną i florą. Rezerwat krajobrazowy „Skarpa Dobrska” położony między miejscowościami Dobre i Podgórz, w obrębie Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, jest unikalnym fragmentem krajobrazu wyżynnego Polski kontrastującego z równiną Kotliny Chodelskiej, przełomowym fragmentem doliny Wisły oraz krawędzią Równiny Bełżyckiej. Rezerwat słynie z wąwozów, których głębokość dochodzi do 40 metrów. Utworzono go w celu zachowania naturalnych odsłonięć skał czwartorzędowych oraz muraw kserotermicznych z rzadkimi gatunkami roślin. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe wyznacza się dla zachowania wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego. Na terenie arkusza Kazimierz Dolny projektuje się ustanowienie takiego zespołu, który obejmowałby część kompleksu leśno-stawowego w rejonie miejscowości Pustelnia – Jankowa. Jest to teren wyróżniający się walorami krajobrazowymi i przyrodniczymi – rozmaitością siedlisk i zbiorowisk oraz bogactwem florystycznym. Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska. Takim obiektem projektuje się ustanowić dawny kamieniołom tzw. „opoki kazimier- skiej” w Kazimierzu Dolnym (tabela 10). Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu są pomniki przyrody (tabela 10). Są to pojedyncze twory przyrody żywej lub nieożywionej, o szczególnej wartości naukowej, kultu- rowej, krajobrazowej, odznaczające się indywidualnymi cechami, które wyróżniają je spośród otoczenia. Rangę pomników przyrody na tym terenie uzyskały okazałe drzewa, głównie dęby szypułkowe. Osobliwościami przyrody nieożywionej są wąwozy i tzw. „głębocznice” lessowe w okolicach Kazimierza Dolnego. W nawiązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzictwa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajową Sieć Ekologiczną (ECONET-Polska) (Liro [red], 1998) (fig. 5). Przez obszar arkusza Kazimierz Dolny przebiega międzynarodowy obszar węzło- wy „Dolina Środkowej Wisły” (23M), obejmujący swoim zasięgiem obszar doliny Wisły z siedliskami leśnymi, zwartymi kompleksami leśnymi i wyżynami lessowymi. Dolina Wisły jest jed-

48 nym z najważniejszych w Europie korytarzy ekologicznych umożliwiających gniazdowanie i przeloty ptaków.

Fig. 5. Położenie arkusza Kazimierz Dolny na tle systemów ECONET (Liro [red], 1998) 1 - granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 23M – obszar Doliny Środko- wej Wisły. 2 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 12K – obszar Puszczy Ko- zienickiej. 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 64k – Wzniesień Urzędowskich.

Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 to spójna sieć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod względem przyrodniczym i zagrożonych składników różnorodności biologicznej. Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt), oraz

49 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach niniejszego arkusza do sieci Natura 2000 należą trzy obszary ochrony siedlisk – „Dolina Zwolenki” (PLH 140006), „Przełom Wisły w Małopolsce” (PLH 060045) i „Opole Lubelskie” (PLH 060054) oraz obszar ochrony ptaków – „Małopolski przełom Wisły” (PLB 140006) (tabela 11). „Przełom Wisły w Małopolsce” obejmuje przełomowy odcinek Wisły od ujścia Sanu po- wyżej Annopola do Puław. Dolina Wisły ma na tym odcinku charakter rzeki przełomu o unikalnych walorach krajobrazowych. Występują tutaj liczne starorzecza, łachy, zastoiska, piaszczyste wyspy. Strome wapienne i lessowe skarpy porastają płaty muraw kserotermicznych. Obszar obejmuje fragment ostoi wodno-błotnych o randze europejskiej dla ptaków lęgowych i migrują- cych. Stwierdzono tutaj 11 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG oraz 14 gatunków z Załącznika II tej Dyrektywy. „Dolina Zwolenki” to na ogół wąska dolina rozciągająca się na obszarze porozcinanych i silnie zerodowanych wysoczyzn morenowych z okresu zlodowaceń środkowopolskich. Jest to teren wzajemnie przenikających się biotopów wodnych, podmokłych i suchych. Dno doliny wy- pełniają torfy i podmokłe łąki, a łagodne piaszczyste zbocza porastają m. in. rośliny kserotermiczne. Jest to jedno z najbogatszych i najcenniejszych ostoi fauny i flory charakterystycznej dla terenów podmokłych z dobrze zachowanym zbiorowiskiem wodno-błotnym oraz bogatą fauną bezkręgowców i kręgowców. Jest ważną ostoją żółwia błotnego. „Małopolski przełom Wisły” to fragment doliny Wisły pomiędzy Józefowem (poza arkuszem) a Kazimierzem Dolnym z charakterystycznymi wysokimi brzegami, meandrami i licznymi wyspami. Brzegi rzeki i tarasy zalewowe porastają wiklinowe zarośla i lasy wierzbowo- topolowe. Jest to ostoja ptaków wodno-błotnych o randze europejskiej E 63. Występuje tutaj co najmniej 14 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, a także 4 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Jest ważną ostoją rybitw – białoczelnej i rzecznej; jednym z nielicz- nych w kraju stanowisk lęgowych ostrygojada. Położony w Kotlinie Chodelskiej południowo-wschodni skrawek obszaru znajduje się w zasięgu obszaru ochrony siedliskowej „Opole Lubelskie”. Ochroną objęto na tym obszarze nocka dużego, gniazdującego w dawnym pałacu Lubomirskich w Opolu Lubelskim. Informacje na temat obszarów NATURA 2000 zaczerpnięto ze strony internetowej Mini- sterstwa Środowiska: http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/.

Tabela 11

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000

Nazwa obszaru Położenie centralnego punktu Powierz- Położenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod obszaru i symbol ozna- obszaru chnia Lp obsza- czenia na mapie Długość Szerokość obszaru Kod Województwo Powiat Gmina ru geogr. geogr. (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 mazowieckie Zwoleński Przyłęk,

Małopolski PL033 lipski Chotcza, 1 H PLB 140006 Przełom Wisły 21047’24” E 51006’20” N 6972,78 PL0D0 Solec n. Wisłą (P) PL074 lubelskie puławski Janowiec Kazimierz Dolny

lubelski Wilków Łaziska 2 E PLH140006 Dolina 21040’13” E 51018’17”N 2379,34 PL074 mazowieckie Zwoleński Przyłęk Zwolenki (S) lipski Chotcza mazowieckie zwoleński Przyłęk,

lipski Chotcza, PLH060045 Przełom Wisły 21047’28”E 51006’37”N 15116,37 PL033 Solec n. Wisłą 3 G w Małopolsce PL0D0 (PS) PL074 lubelskie puławski Janowiec Kazimierz Dolny

lubelski Wilków Łaziska 4. B PLH060054 Opole Lubelskie 22001’46”E 51009’10”N 2 724,4 PL 315 lubelskie opolski Opole Lubelskie (S) Rubryka 2: B - wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez żadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000, E - SOO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 - OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina, G - obszar SOO, całkowicie zawierający w sobie obszar OSO; H - wydzielony OSO, całkowicie leżący wewnątrz SOO Rubryka 4: S - specjalny obszar ochrony siedlisk, P - obszar specjalnej ochrony ptaków; PS - obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywają

Omawiany teren jest słabo zalesiony. Lasy pokrywają około 30% obszaru arkusza. Więk- sze skupiska leśne znajdują się jedynie w części południowej (Las Chodelski i Powiślański) oraz na północy w rejonie Janowic. Są to głównie bory sosnowe z niewielką domieszką lasów liścia- stych. Gleby na przeważającej części arkusza związane są z przebiegającą południkowo doliną Wisły. Występują tu: mady i piaski rzeczne. Pozostały obszar pokrywają: lessy, gliny zwałowe, piaski akumulacji lodowcowej, piaski rzeczne tarasów akumulacyjnych oraz piaski wydmowe (Dobrzański i inni, 1973). Gleby chronione mineralne (w części południowo- i północno-zachodniej) to głównie gleby wykształcone z glin odgórnie spłaszczonych zalegających na glinach lekkich. W dolinie Wisły są to mady pyłowe, a w rejonie miejscowości Podgórz – rędziny czarnoziemne. W małych ilościach w północno-wschodniej części obszaru występują lessy typu pseudobielicowego, a pod- rzędnie także gleby brunatne wyługowane. Gleby chronione organiczne to torfy niskie w rejonie Kosiorów-Bielsko, w dolinach Iłżanki i Zwoleńki, a w okolicy Niedźwiady także mursze płytkie na piaskach. Na pozostałym obszarze to mursze płytkie na piaskach luźnych. Jako gleby ochron- ne wyznaczono tu gleby klas bonitacyjnych I–IVa.

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusz Kazimierz Dolny należy do najatrakcyjniejszych krajobrazowo i kulturowo terenów północnej Małopolski. Najstarsze ślady bytności człowieka na tych terenach pochodzą sprzed 100 tysięcy lat (Zwolski, 2003). Odkryto je w pobliskim Zwoleniu (poza arkuszem), gdzie odnaleziono obozo- wiska łowców mamutów. Jest to najbardziej na północ wysunięte miejsce, gdzie w epoce lodowcowej żył człowiek neandertalski. W późniejszych czasach, w epoce brązu (1700–700 r. p.n.e.), na tutejszych terenach rozwijała się kultura łużycka, której szczytowy okres przypada na epokę żelaza (650–350 r. p.n.e.). W epoce nowożytnej przebiegały tędy szlaki handlowe w kierunku Wisły, wzdłuż których następowała kolonizacja i zasiedlanie terenów dawnej puszczy oraz wzdłuż Wisły. Początki osadnictwa w tym rejonie sięgają X–XI w. Pierwsze wzmianki o istnieniu Ja- nowca i Kazimierza Dolnego pochodzą z XII i XIII w., a Chotczy z XIV w. Największy rozkwit

52 tych ziem przypada na II połowę XV w. i XVII w. – okres rozwoju gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej. Dobrze rozwinięty był handel. Do Gdańska i na zachód Europy szlakami „pły- wanek wiślanych” eksportowano płody rolne i leśne. Spuścizną długiej historii tego regionu są cenne zabytki kultury materialnej – od stanowisk archeologicznych po zabytki architektoniczne. W pierwszym rzędzie należy do nich zali- czyć zabytkowe zespoły architektoniczne Kazimierza Dolnego i Janowca. Kazimierz Dolny położony jest u ujścia potoku Grodarz do Wisły. Tereny te od XII w., decyzją króla Kazimierza Sprawiedliwego, należały do zakonu Norbertanek z krakowskiego Zwierzyńca. Zakonnice w podzięce królowi nadały nazwę Kazimierz istniejącej tutaj wcześniej osadzie Wietrzna Góra. Najwspanialszy okres rozkwitu miasta przypada na stulecie od połowy XVI w. do połowy XVII w. Ukształtował się wówczas układ urbanistyczny miasta, powstały gmachy publiczne i kamieniczki, a także stylowe spichlerze nad Wisłą. Pozostałością dawnej świetności miasteczka jest szereg zabytkowych budowli. Do najcenniejszych należą: gotycko- renesansowy kościół farny pod wezwaniem świętych Bartłomieja i Jana Chrzciciela z XIV w., klasztor i kościół OO Reformatów z XVII w., późnorenesansowy kościół św. Anny, renesansowe kamienice z przełomu XVII/XVIII w., spichlerze nad Wisłą, synagoga (II poł. XVIII w.), ruiny zamku z XIV w. oraz gotycka baszta kamienna datowana na XIII–XIV w. Unikatowy zespół urbanistyczno-architektoniczno-krajobrazowy miasta został w całości wpisany do rejestru zabytków. Zarządzeniem Prezydenta RP z dnia 8 września 1994 r. Kazimierz Dolny uznany został za „Pomnik Historii”. Położony na drugim brzegu Wisły Janowiec, jako miasto, został założony przez Piotra Firleja w 1537 r. W rejestrze zabytków figuruje zespół krajobrazowo-architektoniczny miasteczka. Uwagę zwraca zabytkowa, małomiasteczkowa zabudowa z niewielkim rynkiem, w pobliżu którego stoi zabytkowy gotycki kościół pw. św. Małgorzaty (ok. 1537 r.) wraz z plebanią i cmentarzem przykościelnym. Nieopodal na wzgórzu wznosi się zamek - jedna z najokazalszych rezydencji rodziny Lubomirskich. Na przestrzeni wieków przechodził on różne koleje losu, a swoją świetność przeżywał od połowy XVI w. do potopu szwedzkiego i jeszcze ponownie do końca XVIII w. Obecnie został on odrestaurowany jako „trwała ruina”. W jego pobliżu powstał skansen, w którym zgromadzono szereg zabytków sprowadzonych z innych miejscowości – osiemnastowieczny dwór z Moniaków, drewnianą stodołę z Wylągów (2 poł. XIX w.), spichlerz z Podlodowa (XVIII/XIX w.) i spichlerz z Kurowa (XIX w.).

Równie cennymi zabytkami na tym terenie są: kościół parafialny pw. św. Trójcy i cmen- tarz parafialny rzymsko-katolicki (II poł. XVIII w.) w Chotczy, kościół parafialny pw. ss. Floria- na i Urszuli (XVII w.) wraz z dzwonnicą i cmentarzem przykościelnym w Wilkowie, kościół parafialny pw. MB Królowej Polski (1925–38) w Zagłobie, kaplica pw. Nawiedzenia NMP w Kolanówce. Zabytkowe XIX w. zespoły dworskie zachowały się w Karczmiskach i Szczekar- kowie. Charakterystycznym elementem krajobrazu są zabytkowe parki, pozostałości otoczenia dawnych dworów i pałaców w: Janowcu, Karczmiskach, Polanówce i Starym Brześciu.

XIII. Podsumowanie

Arkusz Kazimierz Dolny położony jest na pograniczu Równiny Radomskiej i Wyżyny Lubelskiej obejmując m. in. malownicze fragmenty Małopolskiego Przełomu Wisły i Kotliny Chodelskiej. Jest to region rolniczo-turystyczny, bez uciążliwego przemysłu, o nieskażonym śro- dowisku co sprawia, że wytworzone tu produkty rolne posiadają walory zdrowej żywności i sta- nowią znakomity surowiec przetwórczy. Obszar arkusza charakteryzuje się szczególnymi walorami przyrodniczymi, historyczny- mi, kulturowymi i turystycznymi. Około 80% jego powierzchni należy do obszarów prawnie chronionych w postaci parku krajobrazowego i jego otuliny, obszaru chronionego krajobrazu, rezerwatów przyrody oraz sieci NATURA 2000. Pociąga to za sobą szereg ograniczeń, uwarun- kowań i ukierunkowań w prowadzeniu gospodarki na tych terenach. Zalety krajobrazu i klimatu, położenie w granicach Kazimierskiego Parku Krajobrazowe- go, liczne i atrakcyjne zabytki (Kazimierz Dolny, Janowiec), bliskość Nałęczowa stwarza dobre warunki do uprawiania turystyki aktywnej i ekoturystyki, w tym wędrówek pieszych, rowero- wych, samochodowych lub kolejką wąskotorową. Wymaga to dalszego doskonalenia bazy nocle- gowej i zaplecza gastronomicznego oraz odpowiedniej reklamy. Miejscowe plany zagospodarowania terenu przewidują dalszy rozwój tego regionu w kierunku turystycznym. Zróżnicowana budowa geologiczna omawianego obszaru daje teoretyczne możliwości występowania różnych złóż kopalin. Praktycznie jednak możliwości udokumentowania nowych złóż o znaczeniu przemysłowym są niewielkie. Spośród wyznaczonych prognoz i perspektyw surowcowych największe szanse na wykorzystanie mają piaski czwartorzędowe w tym kwarcowe. Eksploatowane jak dotąd są tylko złoża piasków budowlanych o znaczeniu lokalnym. Wśród złóż udokumentowanych największe znaczenie (ponad lokalne) ma nie eksploatowane złoże pia-

54 sków kwarcowych „Karczmiska”. Historyczne znaczenie mają opoki, wydobywane w przeszłości na znaczną skalę jako tradycyjny materiał do regulacji Wisły i budowlany tego regionu. Dla pod- trzymania tradycji budowlanych należałoby umożliwić pozyskiwanie tego surowca na niewielką skalę nie kolidującą z wymogami ochrony środowiska. Wykorzystanie bogactw mineralnych obszaru powinno uwzględniać ograniczenia zwią- zane z ochroną walorów przyrodniczych tego obszaru. W granicach arkusza występują dwa użytkowe piętra wodonośne - czwartorzędowe i gór- nokredowe, które zaspokajają zapotrzebowanie na wodę w tym rejonie. Występują w nich wody głównie dobrej, a tylko na niedużych obszarach średniej jakości, wymagające prostego uzdatniania. Brak izolacji zewnętrznej na przeważającym obszarze głównego poziomu wodonośnego sprawia, że jest on szczególnie narażony na zanieczyszczenia – szczególnie w dolinie Wisły. Źródłami zanieczyszczeń są głównie: ścieki komunalne i przemysłowe, składowiska śmieci i odpadów, stacje paliw, środki nawożenia i ochrony roślin. Dla polepszenia stanu środowiska naturalnego niezbędnym jest rozwiązanie problemów gospodarki wodno-ściekowej oraz właściwe stosowanie środków nawożenia i ochrony roślin. Warunki podłoża budowlanego w obrębie arkusza Kazimierz Dolny są bardzo zróżnico- wane. Wśród waloryzowanych terenów przeważają warunki niekorzystne, głównie ze względu na zagrożenia powodziowe tarasów zalewowych i niskich tarasów nadzalewowych doliny Wisły, występowanie obszarów predysponowanych do powierzchniowych ruchów masowych, zróżni- cowanie morfologiczne wśród form naturalnych i antropogenicznych wychodni lessowych. Ob- szary o korzystnych warunkach zabudowy to fragmenty wyższych tarasów nadzalewowych Wi- sły, gdzie poziom zwierciadła wód gruntowych występuje na głębokości większej niż 2 m. Na terenie objętym arkuszem Kazimierz nad Wisłą wyznaczono obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Barierę izolacyjną tworzą gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich. Wyznaczono je na terenie gmin Janowiec nad Wisłą, Przyłęk, Solec nad Wi- słą, i Chotcza. Lokalizując obiekty należy zwrócić uwagę na warunki hydrogeologiczne. Wody podziemne w utworach czwartorzędu pozostają w łączności hydraulicznej z wodami występują- cymi w szczelinowatych utworach węglanowych kredy górnej. Najbardziej korzystny jest wariant lokalizacji obiektów w rejonie Nowej Mszadli, na pół- nocny zachód od Chotczy oraz w rejonie Białobrzegi-Boiska nad Wisłą, gdzie stopień zagrożenia wód określono na niski.

Na składowiska odpadów, po wykonaniu dodatkowej izolacji można przeznaczyć wyrobiska dwóch złóż piasków „Janowiec” i „Janowiec II” oraz punkt lokalnej eksploatacji piasków w rejonie Górek. Teren objęty arkuszem Kazimierz Dolny jest położony w granicach nieudokumentowane- go kredowego głównego zbiornika wód podziemnych „Niecka Radomska”. Z chwilą jego udokumentowania obszary predysponowane do składowania odpadów mogą zostać wykluczone z możliwości tego typu zagospodarowania. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą być rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla śro- dowiska i zdrowia ludzi bądź pogarszających stan środowiska. Wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

AUGUSTYNIAK E., MIRECKI J., GOŁĘBIOWSKI M., 2004 – Dokumentacja geologiczna

złoża piasków „Wilków” w kat. C1 w miejsc. Kolonia Wilków. Centr. Arch. Geol. Pań- stw. Inst. Geol., Warszawa. BĄK B., SZELĄG A., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Kazimierz Dolny. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BOROWIEC J., 1990 – Torfowiska regionu lubelskiego. PWN. Warszawa. CYWICKI R., CYWICKA K., 1982 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie Dęblin-Zakrzów. ZPiDG. Kielce. Centr. Arch. Geol. Pań- stw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 2005 – Dodatek Nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża piasków „Wil-

ków” w kat. C1 w miejsc. Kol. Wilków. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-inżynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRZAŃSKI B. i inni, 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. DOWGIAŁŁO W.D, 1982 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kazimierz Dolny. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

DRĄGOWSKI A., 1965 – Inżyniersko-geologiczna charakterystyka zwietrzelin utworów dolno- mastrychckich przełomowego odcinka Wisły środkowej i przyległych wyżyn. [w]: Mate- riały z sympozjum n.t.: „Hydrogeologiczne i geologiczno-inżynierskie problemy zagospodarowania Wisły środkowej od Kazimierza Dolnego do Puław”. Kazimierz Dolny - Warszawa, Wyd. SiTG, Katowice. DRĄGOWSKI A., 1981 – Inżyniersko-geologiczna charakterystyka niszczenia skał mastrychckich Wyżyny Lubelskiej w wyniku pęcznienia i skurczliwości. BiW Geol. Uniw. Warsz., t. 29. Warszawa. DUDZIŃSKI A., 1997 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elemen- tów ochrony środowiska gminy Janowiec. Przeds. Geolog. Warszawa. Zakład w Lublinie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. FILO A., 1985 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża opoki „Kazimierz Dolny”

w kat. C1. „Hydrogeo”, Kraków. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GAD A., JUSZCZYK A., 1987 – Dokumentacja Geologiczna w kat. C1 z jakością w kategorii

B+C2 złoża czwartorzędowych piasków kwarcowych „Karczmiska”. PG Kielce. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GAŁUS S., WÓJCIK L., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża piasków „Rogów III”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007a – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007b – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. JAROS J., DOROSZ W., 1985 – Projekt badań geologiczno-zwiadowczych za piaskami kwarcowymi do produkcji cegły wapienno-piaskowej w rejonie Opola Lubelskiego. PG Kielce. JAROSZ M., 1997a – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gminy Kazimierz Dolny. Przeds. Geolog. Warszawa. Zakład w Lu- blinie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

JAROSZ M., 1997b – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gminy Wilków. Przeds. Geolog. Warszawa. Zakład w Lublinie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JURAK A., 1959 – Karta rejestracyjna złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej dla cegielni Wilków. WZPT Materiałów Budowlanych w Lublinie. Arch. Lubelskiego Urzędu Mar- szałkowskiego. Lublin. KACZOROWSKA Z., 1977 – Pogoda i klimat. WSiP. Warszawa. KELMAN CZ., 2005 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej (karty rejestracyjnej) złoża

piasku „Janowiec” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KELMAN CZ., WÓJCIK L., 2005 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (karty rejestra-

cyjnej) złoża piasku „Janowiec” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydroge- ol. i Geol. Inż. AGH., Kraków. KOCISZEWSKA H., 1973 – Dokumentacja geologiczna złoża opoki „Kazimierz Dolny”, w kat.,

C1. „Hydrogeo”, Kraków. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. KOZŁOWSKI S., [red.], 1984 – Surowce mineralne środkowowschodniej Polski. Wyd. Geol., Warszawa. KRAJEWSKI S., WOŹNICKA M., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Kazimierz Dolny. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A.[red], 1998 – Strategia wdrażania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LISNER J., KWAPISZ B., 1972 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w powiecie Opole Lubelskie. PG Kielce. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

MANTERYS A., 1969 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za piaskami do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Lublin S”. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2006 - Mapa geologiczna Pol- ski 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MICHALCZYK Z., WILGAT T., 1998 – Stosunki wodne Lubelszczyzny. Wyd. UMCS, Lublin. MRÓZ W., 1985 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych i możliwości ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Chotcza. „GEOPROJEKT” Kielce. Arch. Mazowieckiego Urzędu Marszałkowskiego. Warszawa. MRÓZ W., 1998 – Inwentaryzacja zasobów kopalin i wód podziemnych z uwzględnieniem potrzeb ich ochrony i możliwości zagospodarowania dla gminy Przyłęk. „GEOTECHNIKA” Kielce. Arch. Mazowieckiego Urzędu Marszałkowskiego. Warszawa. MUSIAŁ B., WYRWICKA K., 1982 – Sprawozdanie z badań zwiadowczych ze surowcami dla przemysłu cementowego i wapienniczego w rejonie Iłża-Zwoleń-Lipsko. PG Kielce, Inst. Geol., Warszawa. Arch. Mazowieckiego Urzędu Marszałkowskiego. Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnie- niem wymogów związanych z ochroną ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. PACHOLSKA E., 2009 – Monitoring rzek w 2008 roku. Woj. Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa. PACZYŃSKI B., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. POŻARYSKI W. (red.), 1974 – Budowa geologiczna Polski. T. IV Tektonika. Niż Polski. Wyd. Geol. Warszawa. Przyroda powiatu lubelskiego. Parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, flora i fauna., 2004 – Starostwo Powiatowe w Lublinie. PTAK E., 1997a – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gminy Karczmiska. Przeds. Geolog. Warszawa. Zakład w Lublinie. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., 1997b – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gminy Łaziska. Przeds. Geolog. Warszawa. Zakład w Lublinie. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa.

Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008 roku, 2009 – Woj. Inspektorat Ochrony Środowiska. Lublin. ROSZKOWSKI M., 1972 – Sprawozdanie z robót i badań geologicznych, zwiadowczych za zło- żami kruszywa naturalnego na terenie powiatu Puławy. PG Kraków. Arch. Lubelskiego Urzędu Marszałkowskiego. Lublin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stę- żeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. DzU nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny od- powiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU 03.61.543). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w „Sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych” (DzU nr. 162, poz. 1008). SIERANT M., 2006/2007 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Kolonia

Wilków” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa..

SOKOLIŃSKA Z., 1984 – Dokumentacja geologiczna, w kat. C2 złoża czwartorzędowych pia- sków budowlanych dla budownictwa drogowego w czaszy projektowanego zbiornika wodnego „Ciepielówka – Zbiornik”. PG Kielce. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STEC J., 2008 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej (karty rejestracyjnej) złoża kruszy-

wa naturalnego (piasku) „Janowiec” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Ra- dioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stężenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państ. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Ra- dioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pań- stw. Inst. Geol., Warszawa.

STUPNICKA E., 1989 – Budowa regionalna Polski. Wyd. Geol., Warszawa. SZYDEŁ R., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna z elementami projektu zagospodarowania złoża kruszywa naturalnego „Rogów I”. Arch. Lubelskiego Urzędu Marszałkow- skiego. Lublin. SZYDEŁ Z., 2003 – Uproszczona dokumentacja geologiczna z elementami projektu zagospodarowania złoża kruszywa naturalnego „Rogów II”. Arch. Lubelskiego Urzędu Marszał- kowskiego. Lublin. SZYDEŁ R., 2005 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego

„Rogów I” w kat. C1 rozliczający zasoby w związku z zakończeniem eksploatacji wg. stanu na 31.12.2004 r. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa. SZYMAŃSKA G., CZAJA-JARZMIK B., 1992 – Karta rejestracyjna złoża piasku do robót budowlanych i drogowych „Janowiec. „GEOWIERT”, Lublin. Arch. Lubelskiego Urzędu Marszałkowskiego. Lublin. SZYMAŃSKI J., 2008 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Ja-

nowiec III” w kat. C1 w miejsc. Janowiec. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. SZYMAŃSKI J., 2009 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego

(piasku) „Janowiec III” w kat. C1 w miejsc. Janowiec. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TREJTA M., 1997 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gminy Opole Lubelskie. Przeds. Geolog. Warszawa. Zakład w Lublinie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TREJTA M., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża piasku „Janowiec-Pole C1” w obrębie działek nr 1126, 1128/1, 1129/1, 1131, 1132 i 1133 wg ewidencji gruntów w miejscowości Janowiec. Centr. Arch. Geol. Państ. Inst. Geol., Warszawa. URBAŃSKI J., KWAPISZ B., 1972 – Projekt badań geologicznych dla udokumentowania w kat.

C2 złoża piasków do produkcji betonów komórkowych w rejonie miejscowości Trzciniec– Niezdów. PG Kielce. Arch. Lubelskiego Urzędu Marszałkowskiego. Lublin. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity).

WILGAT T. (red), 1991-1992 – Inwentaryzacja przyrodnicza gmin województwa lubelskiego, gminy: Janowiec, Karczmiska, Kazimierz Dolny, Łaziska, Opole Lubelskie Wilków. Arch. Wydz. Ochr. Środowiska Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego. WILGAT T. (red), 1992 – System obszarów chronionych województwa lubelskiego. Wyd. UMCS, Lublin. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M., [red], 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce (wg stanu na 31. XII. 2008 r.). Państw. Inst. Geol., Warszawa. WÓJCIK L., SZYDEŁ Z., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna z elementami planu zagospodarowania złoża piasków do robót budowlanych „Rogów”. Lubelska Fundacja Ochrony Środ. Nat. Arch. Lubelskiego Urzędu Marszałkowskiego. Lublin. Zasady dokumentowania złóż kopalin stałych., 1999 - Min. Środ., Warszawa. ZŁONKIEWICZ Z., 2001 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Ciepielów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ZWOLSKI C., 2003 – Radom i region radomski. Wyd. Regionalne „Radomka”. Radom. ŻARSKI M., 1998 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Puławy. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.