2016 slag ver jaar

HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm 2016 jaarverslag Hanzehogeschool Groningen, University ofAppliedSciences

HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

2 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences inhoud bestuursverslag

1 algemeen onderwijs op het gebied van de kunsten 76 voorwoord van het college van bestuur 6 de juiste student op de juiste plaats 80 de organisatie in 2016 8 ondersteuning en faciliteiten voor verslag van de raad van toezicht 9 studenten 83 samenstelling raad van toezicht 12 organogram 13 5 praktijkgericht samenstelling bestuurlijke organisatie onderzoek per 31 december 2016 14 kennisvalorisatie 91 resultaten praktijkgericht onderzoek 92 2 strategisch beleid de betrokkenheid van studenten bij de missie en strategie 17 kenniscentra 94 zwaartepunt energie 19 onderzoek op het gebied van de case energie 21 zwaartepunten 98 zwaartepunt healthy ageing 23 internationalisering van onderzoek 104 case healthy ageing 25 zwaartepunt ondernemerschap 27 6 bedrijfs­voering case ondernemerschap 29 bestuur 107 honours 31 belangrijke externe ontwikkelingen 110 de kunsten 33 financieel beleid 111 samenwerking 35 continuïteit 117 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm duurzaamheid 40 helderheid 125 personeel 128 3 prestatie-indicatoren prestatiecontract 47 bijlagen resultaten prestatie-indicatoren en algemeen toelichting 50 strategisch beleid indicatoren vernieuwen in verbinding en prestatieafspraken toelichting 52 onderwijs onderzoek 4 onderwijs bedrijfsvoering visie op onderwijs 57 ontwikkeling onderwijsaanbod 59 tevredenheid van studenten 62 jaarrekening kwaliteit van onderwijs en onderzoek 64 jaarrekening 2016 197 internationalisering van onderwijs 67 onderwijs op het gebied van de overige gegevens zwaartepunten 70

Jaarverslag 2016 / inhoud 3 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

4 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 1 algemeen HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / algemeen 5 voorwoord van het college van bestuur

In het voorjaar van 2016 presenteerden Biobased Economy dat zich richt op we ons nieuwe strategische plan een economie die gebaseerd is op Vernieuwen in Verbinding. In dit plan groene grondstoffen in plaats van staat onze maatschappelijke opdracht fossiele grondstoffen. Door het centraal: we willen studenten opleiden uitvoeren van toegepast onderzoek in voor de beroepspraktijk en hen samenwerking met het midden- en stimuleren in hun ontwikkeling tot kleinbedrijf en met grotere bedrijven zelfstandige, kritische en ontwikkelen we concrete, nieuwe verantwoordelijke burgers. Daarnaast biobased producten, processen en beantwoorden we de toenemende vraag bedrijvigheid. We ondersteunen met uit de samenleving en het werkveld om deze veelbelovende ontwikkeling de kennis uit fundamenteel onderzoek te transitie naar een duurzamere wereld. vertalen naar innovatie in de beroepspraktijk. Dit doen we door ons In 2016 kondigden we ook de opening te ontwikkelen tot een leergemeen­ het Marian van Os Centrum voor schap. Een plek waar studenten, Ondernemerschap aan. Aan het begin docent-onderzoekers en mensen uit van het jaar ontviel ons Marian van Os, het werkveld van elkaar leren en samen lid van het College van Bestuur sinds werken aan het oplossen van 2000. Met haar niet aflatende inzet voor vraagstukken uit de samenleving. ondernemende studenten en studentondernemers is zij van grote Binnen onze hogeschool zijn inmiddels waarde geweest voor de HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm veel initiatieven op gang gekomen om Hanzehogeschool Groningen. Met de de leergemeenschap in de praktijk te opening van dit centrum, herinneren brengen in innovatiewerkplaatsen, die we haar en versterken we ons raken aan een veelheid aan ondernemerschapsonderwijs en onderwerpen, zoals zorg, energie, -onderzoek. digitalisering, juridische hulpverlening en sport. We slagen er steeds beter in In 2016 sloten we ook definitief de deze verschillende thema’s ook aan vorige strategische periode af. We elkaar te verbinden en daarmee nieuwe realiseerden de afgelopen jaren veel van oplossingen voor bestaande de ambities uit Koers op Kwaliteit. Onze vraagstukken te realiseren. De grote resultaten met betrekking tot de betrokkenheid van het werkveld bij prestatieafspraken die in 2012 met het deze leergemeenschappen toont aan ministerie van Onderwijs, Cultuur en dat er grote behoefte is aan deze vorm Wetenschap maakten, zijn in 2016 van samenwerking. positief beoordeeld. Dat is een fraai resultaat en we complimenteren Een nieuwe strategische periode iedereen die hieraan heeft bijgedragen. betekent ook ruimte voor nieuwe Samen hebben we de kwaliteit van ons ontwikkelingen. Zo zijn we in 2016 van onderwijs en onderzoek versterkt, start gegaan met het kenniscentrum waardoor we een stevige basis hebben

6 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences om de komende jaren te blijven werken aan onze maatschappelijke opdracht. Zo brengen we ons motto in de praktijk: Share Your Talent. Move The World.

Groningen, april 2017

De heer drs. H.J. Pijlman, voorzitter De heer drs. L.J.M. Verhofstad, collegelid De heer dr. P. van der Wijk, collegelid HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / algemeen 7 De organisatie in 2016

De Hanzehogeschool Groningen In 2016 telde onze hogeschool 3.280 biedt opleidingen in het sociale, medewerkers (2.252 fte) en stonden er het economische, het 27.886 studenten ingeschreven. Ons onderzoek gebeurt vanuit het Centre of technische en het gezondheids­ Expertise Energy, het Centre of domein en in het domein van de Expertise Healthy Ageing, het Marian kunsten vanuit 17 schools. van Os Centrum voor Ondernemer­ schap en drie kenniscentra: Kenniscentrum Kunst en Samenleving, Kenniscentrum NoorderRuimte en Kenniscentrum Biobased Economy.

Kerngegevens Hanzehogeschool Groningen

2016 2015 2014

Studenten

inschrijvingen 27.886 26.824 26.566

instroom 7.174 6.428 6.908

afgestudeerden 4.136 4.118 4.066

buitenlandse studenten 2.262 2.024 2.049

uitwisseling naar Nederland 665 609 637

uitwisseling naar buitenland 664 564 622

HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm deeltijd en duale trajecten 2.467 2.312 2.313

Medewerkers

in aantal 3.280 3.131 3.113

in fte 2.252 2.187 2.182

Financiële resultaten* alle bedragen * € 1.000

baten 247.580 241.738 236.046

lasten 253.660 249.674 233.591

resultaat -6.080 -7.936 2.455

Tabel 1.1 Kerngegevens Hanzehogeschool Groningen, 2016.

zie bijlagen algemeen - overzicht van schools en opleidingen, pag. 138; - kerngegevens van de schools, pag. 140; - kerngegevens van de kenniscentra, pag. 141.

8 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences verslag van de raad van toezicht

In 2016 vergaderde de Raad van verricht waarbij tegenstrijdige Toezicht zeven keer. De samen- belangen van leden van het College van stelling van de Raad is in 2016 Bestuur hebben gespeeld naar het oordeel van de Raad van Toezicht. gewijzigd: mevrouw Schruijer is in april op voordracht van de De voorzitter van de Raad van Toezicht hogeschoolmedezeggen- voerde maandelijks overleg met de schapsraad (HMR) verwelkomd voorzitter van het College van Bestuur. en van mevrouw Kuks werd De leden van de Raad die zijn belast afscheid genomen. Daarnaast met auditzaken hebben specifiek namen de heer Middel en de overleg gevoerd met de concern­ controller van de Hanzehogeschool voorzitter van de Raad, de heer Groningen en met de externe Lankhorst op 31 december 2016 accountant. De rapportages over de afscheid. Per 1 januari 2017 trad werkzaamheden van de drie de heer Schuiling aan als commissies zijn als bijlage toegevoegd nieuwe voorzitter van de Raad in de bijlagen Algemeen op pagina xx. van Toezicht alsook de nieuwe Twee leden van de Raad spraken leden mevrouw Boonstra en de tweemaal met de hogeschool­mede­ heer Fennema. zeggenschapsraad (HMR) en woonden De gegevens over de de overlegvergaderingen van de HMR HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm bezoldiging van de Raad van met het College van Bestuur bij. Toezicht zijn opgenomen in de Ook waren leden van de Raad onder andere aanwezig bij de opening van het Jaarrekening, hoofdstuk 7 van hogeschooljaar, lectorinstallaties, de dit jaarverslag. De documenten jaarlijkse relatieavond van de met deze gegevens zijn ook te hogeschool, concerten van het Prins vinden op de website van de Claus Conservatorium en een Hanzehogeschool Groningen, presentatie van Kenniscentrum www.hanze.nl/governance. Noorderruimte.

In de zeven vergaderingen van de Raad De leden van de Raad van Toezicht van Toezicht in 2016 stonden hebben zitting op persoonlijke titel en onderwerpen op de agenda als het oefenen hun functie uit zonder last of goedkeuren van de jaarrekening ruggespraak, daarbij elke vorm van 2014-2015, de jaarrekening 2015, het belangenverstrengeling vermijdend. jaarverslag 2015, de begroting 2016, de Op geen van de leden van de Raad is de begroting 2016-2017, het meerjaren­ ’melding van strijdige belangen’ van perspectief 2016 – 2020, de financiële toepassing, noch zijn er transacties kaderstelling 2016 – 2017, de

Jaarverslag 2016 / algemeen 9 12-maands MO-rapportage Tegelijkertijd bieden de aardbevingen (Management Overeenkomsten met kansen voor bedrijven en instellingen directeuren en deans) en overige om er ervaring mee op te doen en er financiële onderwerpen. kennis over te ontwikkelen. Een mooi In 2016 keurde de Raad het nieuwe voorbeeld hiervan is de oprichting van strategisch plan Vernieuwen in het innovatiecentrum voor Verbinding (2016 – 2020) goed. In aardbevingsbestendig bouwen september 2016 is de implementatie (BuildInG), een initiatief van de van het plan gestart. Eén van de Hanzehogeschool en de Economic belangrijkste bouwstenen van het Board Groningen. nieuwe strategisch plan is de onderwijsvisie: de Hanzehogeschool De Raad laat zich ieder jaar door een wil in 2020 een leergemeenschap zijn, aantal deans en directeuren informeren waar onderwijs, onderzoek en over hun school of stafbureau. beroepspraktijk onlosmakelijk In 2016 presenteerde mevrouw verbonden zijn. Hannink de Academie voor Verpleeg­ In 2016 beoordeelde de Review­ kunde voor de Raad van Toezicht. Ook commissie Hoger Onderwijs en de heer Janssens gaf een presentatie Onderzoek de resultaten van de over zijn school, het Instituut voor prestatieafspraken van de Hanze­hoge­ Sportstudies. Vanuit het Instituut voor school Groningen positief. De Raad is Communicatie, Media & IT zeer tevreden met deze uitkomst. presenteerde de heer Velthuijsen de HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm nieuwe innovatiewerkplaats Digital De aardbevingsproblematiek bleef ook Society Hub en de heer Hiemstra de IT in 2016 een belangrijk gespreks­ Academy Noord-Nederland. onderwerp voor de Raad. Het De heer Donders en de heer onderwerp aardbevingen raakt de Ganzeboom gaven een presentatie over Hanzehogeschool op verschillende ondernemerschap binnen de manieren. Bouwkundige maat­ Hanzehogeschool Groningen. Ook de regelingen zijn noodzakelijk, zowel positie van de Hanzehogeschool in de voor bestaande bouw als nieuwbouw, mondiale top 25 voor het aantal dit heeft grote financiële startende ondernemingen van consequenties. Voorbeelden hiervan U-Multirank kwam hierbij ter sprake. zijn de verbouw van het Prins Claus De Raad heeft zich door mevrouw Conservatorium, Zernikeplein 7 en het Luijten en mevrouw Dijkstra van Wiebenga-gebouw. Stafbureau Onderwijs en Onderzoek De Hanzehogeschool wil de veiligheid actief laten informeren over het van studenten en medewerkers kwaliteitszorgsysteem en de aanstaande garanderen en ervoor zorgen dat Instellingstoets Kwaliteitszorg. onderwijs en onderzoek door kunnen Verdere onderwerpen van gesprek gaan. waren in 2016 onder meer: de

10 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences implementatie van het strategisch plan, voorafgaand aan de vergaderingen, werkdruk, de verantwoording van de zonder het College van Bestuur te prestatieafspraken, de oprichting van spreken. Dit is goed bevallen. Het het Kenniscentrum Biobased Economy, inwerkprogramma van de nieuwe de ontwikkeling van een bekostigde leden van de Raad is met aandacht doorstroommaster Master in Business, opgepakt, ook de huidige leden de oprichting van Associated Degrees kunnen hieraan deelnemen. Pedagogisch Educatief Medewerker en De Raad heeft daarnaast oog voor de Ondernemen, de beëindiging van de eigen PDCA-cyclus. Master Real Estate, herziening van het toetsingskader, de start van het ZAP De voorzitter van de Raad van Toezicht (Zernike Advanced Processing) project was in 2016 juryvoorzitter voor de in samenwerking met 30 bedrijven en Hannie Schaftprijs, de tweejaarlijkse organisaties en het eindrapport van het studentenprijs van de hogeschool voor Balansproject. een werkstuk waaruit maatschappelijke betrokkenheid spreekt. De prijs werd De Raad benoemde in 2016 de heer Van tijdens de opening van het der Wijk en de heer Verhofstad tot lid hogeschooljaar uitgereikt aan van het College van Bestuur. Annemiek Rode, studente Sociaal Het College van Bestuur informeerde Juridische Dienstverlening van het de Raad over hogeschoolbrede Instituut voor Rechtenstudies. onderwerpen zoals: de Nationale HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Studentenenquête 2016, de positie in externe ranking overzichten (Keuzegids Groningen, april 2017 Hbo, Elsevier Beste Studies), de instroomcijfers, het informatie­ Namens de Raad van Toezicht, beveiligings- en privacybeleid, de mr. K.F.Schuiling, voorzitter benoeming van Loes Damhof tot Docent van het Jaar, het behalen van het hogeschoolbrede excellentie keurmerk en de voortgang van de diverse huisvestingsprojecten.

De Raad evalueert jaarlijks zijn eigen functioneren, zo ook in 2016. Zowel de Raad van Toezicht als het College van Bestuur zijn positief over de onderlinge samenwerking. De drie commissies binnen de Raad van Toezicht zie bijlagen algemeen functioneren goed. In 2016 stelde de - Bijlagen bij het verslag van de Raad een extra moment in om, Raad van Toezicht, pag. 144.

Jaarverslag 2016 / algemeen 11 Samenstelling Raad van Toezicht

Naam: Drs G.J. Lankhorst M/V: M Leeftijd: 59 jaar Hoofdfunctie: CEO GasTerra BV Eerste benoeming RvT: 19-01-09 Lidmaatschap kerncommissie: remuneratiecommissie Relevante nevenfucties: lid RvT Marketing Groningen lid RvT Energy Valley lid RvT Energy Academy Europe

Naam: Drs L.P. Middel M/V: M Leeftijd: 64 jaar Hoofdfunctie: Dijkgraaf Waterschap Noorderzijlvest Eerste benoeming RvT: 19-01-09 Lidmaatschap kerncommissie: - Relevante nevenfucties: lid RvT Lentis Zuidlaren lid RvT FPC van Mesdagkliniek Groningen lid Raad van Commissarissen FC Groningen

Naam: Prof dr S.G.L. Schruijer M/V: V Leeftijd: 57 jaar Hoofdfunctie: Directeur Professional Development Int. BV, Hoogleraar Universiteit Utrecht en Universiteit van Tilburg Eerste benoeming RvT: 01-05-16 Lidmaatschap kerncommissie: remuneratiecommissie

Naam: Drs H. van der Burg M/V: M Leeftijd: 59 jaar Hoofdfunctie: directeur Vanderburg Holding BV Eerste benoeming RvT: 14-09-09 Lidmaatschap kerncommissie: auditcommissie

HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Relevante nevenfucties: lid RvT Zorggroep Groningen

Naam: Drs A.A. Rietveld M/V: M Leeftijd: 61 jaar Hoofdfunctie: Directeur GGD Groningen Eerste benoeming RvT: 01-02-11 Lidmaatschap kerncommissie: commissie Onderwijs & Onderzoek Relevante nevenfucties: lid RvC Interpsy (Groningen), voorzitter RvC AT Groep Zorg (Oldenzaal) en voorzitter bestuur stichting Onderwijs Zorg Centrum De Stuwe (Winschoten) Naam: Drs R. Bakker M/V: M Leeftijd: 52 jaar Hoofdfunctie: Financieel directeur Koepon Holding Eerste benoeming RvT: 01-02-11 Lidmaatschap kerncommissie auditcommissie Relevante nevenfucties: -

Naam: N. Hiddema M/V: V Leeftijd: 53 jaar Hoofdfunctie: directeur Theater Geert Teis Stadskanaal Eerste benoeming RvT: 01-07-11 Lidmaatschap kerncommissie: commissie Onderwijs & Onderzoek Relevante nevenfucties: -

12 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Samenstelling Raad van Toezicht Organogram

Organogram Hanzehogeschool Groningen

Raad van Toezicht

College van Bestuur Hogeschoolmedezeggenschapsraad

Dienstenraad

Stafbureau Stafbureau Stafbureau Stafbureau Facilitair Bedrijf Stafbureau Financieel Marketing Onderwijs Personeel Informatisering Economische & Communicatie & Onderzoek & Organisatie Zaken

Centres of Expertise Kenniscentra Schools • = Medezeggenschapsraad op schoolniveau

Centre of Expertise Energie Kunst & Samenleving Academie voor Architectuur, • Bouwkunde & Civiele Techniek Centre of Expertise Healthy Ageing NoorderRuimte Academie voor Beeldende Kunst, • Marian van Os Centrum voor Biobased Economy Vormgeving en Popcultuur Minerva Ondernemerschap Academie voor Gezondheidsstudies •

Academie voor Sociale Studies • HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Academie voor Verpleegkunde •

Instituut voor Bedrijfskunde •

Instituut voor Communicatie, Media & IT •

Instituut voor Engineering •

Instituut voor Facility Management •

Instituut voor Financieel Economisch Management •

Instituut voor Life Science & Technology •

Instituut voor Marketing Management •

Instituut voor Rechtenstudies • Instituut voor Sportstudies • International Business School • Pedagogische Academie • School of Performing Arts • - Dansacademie Lucia Marthas - Prins Claus Conservatorium

Hanze Honours College HANZE-16_0077 NED

Jaarverslag 2016 / algemeen 13 Samenstelling bestuurlijke organisatie per 31 december 2016

Raad van Toezicht College van Bestuur De heer drs. G.J. Lankhorst (voorzitter) De heer drs. H.J. Pijlman, voorzitter

De heer drs. A.A. Rietveld De heer drs. LJ.M. Verhofstad, collegelid

De heer drs. R. Bakker De heer dr. P. van der Wijk, collegelid

Mevrouw J.M. Hiddema

De heer drs. H. van den Burg

De heer drs. L.P. Middel

Mevrouw prof. dr. S.G.L. Schruijer

Stafbureaus en Facilitair Bedrijf Directeuren Facilitair Bedrijf De heer P. van der Wel

Stafbureau Financieel Economische Zaken De heer J.P. Tuil, R.C.

Stafbureau Marketing & Communicatie De heer dr. L.H. Hajema

Stafbureau Onderwijs & Onderzoek Mevrouw dr. A. Luijten

Stafbureau Personeel & Organisatie Mevrouw drs. J.C. Meins

Stafbureau Informatisering Mevrouw drs. C. Joosse

Schools Deans Academie voor Architectuur, De heer drs. M. Hacking Bouwkunde en Civiele Techniek Academie voor Beeldende Kunst, Mevrouw D.F.L. van der Meulen Vormgeving en Popcultuur Minerva Academie voor Gezondheidsstudies De heer drs. A. Nimis

Academie voor Sociale Studies Mevrouw mr. drs. M.A.M. Garnier

Academie voor Verpleegkunde Mevrouw A.H. Hannink MHA

Instituut voor Bedrijfskunde Mevrouw drs. L.J.M. Hobert HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Instituut voor Communicatie, Media & IT Mevrouw mr. T. Faber-Remmelts

Instituut voor Engineering Mevrouw drs. P. de Vries

Instituut voor Facility Management De heer drs. R. J. van Linschoten

Instituut voor Financieel Economisch Mevrouw mr. J.W.M. Gomashie Management Instituut voor Life Science & Technology Mevrouw dr. V.B. de Graaf-Peters

Instituut voor Marketing Management De heer drs. P.N. Ganzeboom

Instituut voor Rechtenstudies Mevrouw mr. G.R. van Lingen

Instituut voor Sportstudies De heer drs. J.R. Janssens

international Business School De heer drs. B.A. ten Kate

Pedagogische Academie Mevrouw drs. M. Muhonen (per 1-2-2017)

School of Performing Arts De heer H. van den Elsen

Hanze Honours College Mevrouw drs. P. de Vries

Centre of Expertise Healthy Ageing De heer dr. J.H. de Ruiter MBA

Centre of Expertise Energy De heer dr. ir. J. Aué

Marian van Os Centrum voor De heer drs. F.M.A.A. Donders Ondernemerschap

14 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 2 strategisch beleid HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 15 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

16 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences missie en strategie

De Hanzehogeschool wil zich Daarnaast vraagt de samenleving ons ontwikkelen tot een leer­ om kennis uit fundamenteel gemeenschap: een plek waar onderzoek te vertalen naar innovatie in de beroepspraktijk. studenten, docent-onderzoekers Om de voortgang van het beleidsplan en mensen uit het werkveld van te volgen, zijn prestatie-indicatoren elkaar leren en samen werken opgesteld. Deze zijn te vinden in aan het oplossen van vraag­ hoofdstuk 3. stukken uit de samenleving. De Hanzehogeschool Groningen wil een bijdrage leveren aan het stimuleren De Hanzehogeschool Groningen heeft van de (Noord-)Nederlandse kennis­ haar missie en strategie voor de periode samenleving vanuit een Europees 2016-2020 vastgelegd in het perspectief. Dat doen we door strategische-beleidsplan Vernieuwen in studenten op te leiden tot innovatieve Verbinding. Het beleidsplan is tot stand professionals, door het beroepsniveau gekomen na gesprekken met studenten van werkenden te verhogen, door en medewerkers en met partners van bedrijven en instellingen te helpen met buiten onze hogeschool. praktijkgericht onderzoek, door aan te Met Vernieuwen in Verbinding geven we sluiten bij de sterke punten van de gestalte aan onze maatschappelijke regio en door samenwerking te zoeken opdracht om studenten op te leiden met internationale partnerinstellingen. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm voor de beroepspraktijk en hen te In de missie klinken de uitgangs­ stimuleren in hun ontwikkeling tot punten van onze oprichtingsakte door, zelfstandige, kritische en die aangeeft waar we vandaan komen verantwoordelijke individuen. en wat we willen betekenen.

Onze missie is:

De Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences, leidt kundige en betrokken professionals op, doet praktijkgericht onderzoek en is daarmee in de omgeving en (inter)nationaal een belangrijke partner bij het ontwikkelen van ondernemerschap en innovatieve, toepasbare kennis.

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 17 Profiel Ons profiel wordt verder versterkt door De Hanzehogeschool Groningen biedt een focus op honours en de bijzondere complete opleidingen aan in vier positie die de kunsten binnen onze domeinen: hogeschool innemen.

•• Mens en maatschappij De Hanzehogeschool Groningen is sterk (gezondheidszorg, welzijn, sport en verankerd in de Noord-Nederlandse educatie) regio en in Groningen in het bijzonder.

•• Economie Deze regio kent de komende jaren

•• Techniek enkele belangrijke opgaven. We nemen

•• Kunsten de verantwoordelijkheid om met onze omgeving op zoek te gaan naar Onderwijs en onderzoek in de vier oplossingen voor de aardbevings­ domeinen worden zo veel mogelijk problematiek. Ook bij andere verbonden met drie strategische maatschappelijke uitdagingen, zwaartepunten: bijvoorbeeld rondom energie,

•• Energie gezondheid, duurzaamheid,

•• Healthy Ageing digitalisering en leefbaarheid, kunnen

•• Ondernemerschap en willen wij een rol van betekenis spelen, steeds samen met betrokken mensen, organisaties en bedrijven. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Ons overkoepelende strategische doel luidt:

Ons onderwijs, ons onderzoek en onze relatie met de beroepspraktijk komen het beste tot hun recht als deze onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn in de leergemeenschap. Daarom vervlechten we ons onderwijs verder met ons onderzoek en met de beroepspraktijk. We intensiveren het onderzoek en verdiepen en verstevigen de samenwerking met de beroepspraktijk. Wanneer onze leergemeenschap zich ontwikkelt in relatie tot onze omgeving en zich kenmerkt door een professionele, internationaal georiënteerde cultuur, zorgt de kwaliteit van het onderwijs en onderzoek ervoor dat de Hanzehogeschool Groningen gezien en erkend wordt als een gerespecteerde University of Applied Sciences.

18 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences zwaartepunt energie

Met onderwijs, onderzoek en De commissie constateert dat met het innovatie leveren we een CoE de ambitie van een duurzame belangrijke bijdrage aan het publiek-private samenwerking is waargemaakt. versnellen van de transitie naar een schone en duurzame Energieonderwijs energiesamenleving. Het Centre Voor het strategisch speerpunt energie of Expertise Energy (CoE zijn inmiddels 22 onderwijsroutes Energy), met EnTranCe als ontwikkeld, die studenten in het kader proeftuin, vervult daarin een van hun beroepsgerichte opleiding spil- en aanjaagfunctie. kunnen volgen. In het studiejaar 2015/2016 volgden 548 studenten energieonderwijs. Het strategisch speerpunt Energie is De Energy Transition Community integraal belegd bij het CoE Energy. (ETC) op EnTranCe voorziet in een Hier komen nieuwe initiatieven, belangrijk deel van de praktijk­ onderzoek, onderwijs en innovatie­ opdrachten waaraan de studenten projecten samen. Bedrijven, overheden, werken. De opdrachten komen startups, onderzoekers, docenten en grotendeels van bedrijven en studenten vinden elkaar hier in een (overheids)organisaties en worden in open innovatieomgeving, waarin nauwe samenwerking tussen de samen wordt gewerkt aan nieuwe opdrachtgevers en studenten uitwerkt. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm energiesystemen en toepassingen. In de energie-masteropleidingen European Master in Renewable Energy Prestatieafspraken en European Master in Sustainble In 2016 werd het Centre of Expertise Energy System Management door de Reviewcommissie Hoger stroomden in september 2016 in totaal Onderwijs en Onderzoek van het 43 studenten in. Beide masters worden Ministerie van OCW positief gegeven in EUREC-verband. Dat is een beoordeeld in het kader van de breed consortium van Europese prestatieafspraken met het Rijk (2012). universiteiten die energieonderzoek De Reviewcommissie schreef in haar verrichten. oordeel onder andere: “Het CoE heeft een duidelijk en relevant profiel, Energieonderzoek een forse omvang en geniet aanzienlijke impact. In het energieonderzoek in onze De faciliteit EnTranCe vormt een aantrekkelijk hogeschool tekenen zich de volgende en aansprekend gezicht naar buiten met een deelgebieden af: duidelijke aantrekkingskracht op bedrijven. De •• De ontwikkeling en het verknoping van het CoE met EnTranCe en management van hybride energy Energy Academy Europe (EAE) zorgt voor een systemen vruchtbare verbinding tussen onderwijs, •• Alternatieve (bio)gassen en onderzoek en ondernemerschap, met goede duurzame brandstoffen resultaten op het gebied van •• Energie en gedrag: draagvlak en onderwijsontwikkeling en innovatie”. communicatie

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 19 •• Nieuwe (energie)economie: EnergyBarn als locaties voor uiteen­ arbeidsmarkt en juridische aspecten lopende bijeenkomsten en van energietransitie evenementen op het gebied van

•• Duurzame gemeenschappen en duurzaamheid, innovatie en lokale initiatieven energietransitie. Bij events op EnTranCe waren in 2016 in totaal ruim Energie-innovatie 10.000 bezoekers aanwezig (8.000 EnTranCe, onze energieproeftuin, EnergyBarn; 2.800 EnTranCe). verwelkomde in 2016 drie nieuwe bedrijven op het terrein. Daarmee is Energy Academy Europe het aantal op EnTranCe gevestigde De Energy Academy Europe (EAE) is bedrijven gegroeid naar acht. Deze een initiatief dat we hebben opgezet bedrijven zijn (nauw) verbonden aan samen met de Rijksuniversiteit het hier aanwezige netwerk van Groningen, bedrijven en overheden. In professionals, onderzoekers en EAE is al het nieuwe energieonderwijs studenten. en -onderzoek gebundeld. De EAE Daarnaast vestigden zich op het ontwikkelt faciliteiten voor EnTranCe-terrein innovatiehubs op grootschalig onderzoek naar aanpalende gebieden. Voorbeelden energiegebruik en -beleving hiervan zijn het Zernike Advanced (EnergySense). Ook stimuleert het Processing facility (ZAP), het 5G-lab en ondernemerschap in energietransitie, BuildinG, het innovatiecentrum voor via het Startup Fast Track-programma HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm aardbevingsbestendig bouwen. voor startende ondernemers. In 2016 brachten we 13 nieuwe Vanuit het Centre of Expertise Energy energie-start-ups voort. Net als vorig geven we binnen de EAE vorm aan het jaar was het aantal startende bedrijven praktijkgerichte onderzoek en hoger dan verwacht. Sinds de start van onderwijs op het gebied van energie. het CoE Energy zijn in totaal 58 nieuwe Hierbij zijn kenniscentra, lectoraten, energiebedrijven vanuit onze opleidingen, studenten en docenten hogeschool ontstaan. Een aantal van betrokken. Eind 2016 heeft de EAE haar die bedrijven is gevestigd op EnTranCe. nieuwe gebouw op de Zernikecampus In 2016 brachten tientallen delegaties betrokken. Het EAE-gebouw geldt als van bedrijven, organisaties en het meest duurzame onderwijsgebouw overheden uit binnen- en buitenland in Nederland. Ook onderzoekers van bezoeken aan EnTranCe. Partners en de Hanzehogeschool Groningen andere organisaties maken veelvuldig hebben hun intrek in het nieuwe gebruik van EnTranCe en de EAE-gebouw genomen.

20 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences energie

“Bewust worden van de dilemma’s”

Onderzoeker Frank Pierie ontwikkelde een bordspel om inzichtelijk te maken wat de keuzes en de bijbehorende consequenties zijn bij het opzetten van een duurzaam energiesysteem.

Omdat de voorraad fossiele energie windmolen in de buurt. En het moet eindig is, zullen we in Nederland, en in allemaal ook betaalbaar zijn.” de rest van de wereld, een overstap moeten maken naar duurzame Bordspel energie. Maar hoe zou dat duurzame Belangrijk voor de transitie zijn systeem eruit moeten zien? Moeten ontwikkelingen van onderaf. Pierie we massaal aan de windenergie? Of heeft daarom het bordspel We-Energy kunnen we juist beter kiezen voor Game ontwikkeld, dat vooral bedoeld zonnepanelen? Of biomassa? “Het is is voor mensen die zelf een energie­ helaas niet zo dat één systeem het coöperatie willen opzetten. In dit spel beste is”, zegt onderzoeker Frank moeten de spelers door samen te Pierie. werken hun wijk of dorp energie­ HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm “Windmolens leveren veel energie, neutraal maken. Dat doen ze door maar vragen ook veel ruimte. In de kaartjes met energiebronnen, zoals stad is die ruimte er niet. een windmolen, op een plattegrond te Zonnepanelen kun je wel in de stad leggen. Naast het gemeenschappe­ kwijt, maar slechts een beperkt aantal lijke doel om voldoende energie­ daken is geschikt. Daarnaast is er het productie te behalen, zijn er ook vraagstuk van de leveringszekerheid, individuele belangen. Vier spelers want je wilt ook energie als de zon moeten punten scoren op people, niet schijnt of als er geen wind is. planet, profit of balance. De vijfde Natuurlijk moet je ook rekening speler is de voorzitter die de discussie houden met de bewoners: veel leidt en ervoor moet zorgen dat het mensen zijn niet blij met een spel binnen de tijd klaar is.

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 21 Dilemma’s brengen met bestaande coöperaties. “Het spel verhoogt de kennis over Maar het spel is ook voor anderen energiesystemen en zorgt voor interessant, zoals politici en discussie. We zien dat de spelers zich beleidsmakers. We willen nu ook een hierdoor meer bewust worden van de thuisversie maken. Dat wordt een dilemma’s en zich beter kunnen soort Monopoly, waarbij je niet verplaatsen in andere belangen. Na samenwerkt, maar elkaar juist het spel helpen we ze verder op weg, bestrijdt. En we denken na over een bijvoorbeeld door ze in contact te app.”

Frank Pierie ontwikkelde de We-Energy Game als spinoff van zijn PhD-onderzoek aan Hanze University of Applied Sciences, Groningen. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

22 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences zwaartepunt healthy ageing

Onze samenleving vergrijst. Dat Het CoE HA is een toekomstbestendig vergt nieuwe, slimme netwerk waarin partijen samenwerken oplossingen om de kwaliteit van aan praktijkgerichte innovaties in zorg en welzijn. Deze innovaties zijn nodig het leven te versterken. Bij vanwege de vergrijzing, de toenemende healthy ageing gaat het over de kosten van de zorg, de decentralisering ouder wordende mens, en de steeds grotere invloed van nieuwe gebreken en ziekte als gevolg technologie. Het CoE HA zet een van veroudering, maar ook over productieve publiek-private samen­ gezond opgroeien en maat­ werking op om deze innovaties te schappelijke participatie. realiseren. Subsidie van het ministerie van OCW heeft een sterke impuls gegeven aan de We werken over de volle breedte aan dit publiek-private samenwerking met alle thema in onderwijs en onderzoek, in stakeholders. In 2016 heeft het CoE HA samenwerking met bedrijven en in totaal 4 miljoen euro besteed aan instellingen. De veranderingen in ons activiteiten. Daarvan was 1 miljoen euro zorgsysteem en de maatschappij, en de subsidie afkomstig van subsidie. opkomst van technologie en e-Health Daarnaast is binnen onze hogeschool, vragen om een andere zorg en nieuwe maar buiten het CoE HA, nog eens ruim competenties van de professionals. 3 miljoen euro geïnvesteerd in onderzoek en reguliere onderwijs­ HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Centre of Expertise activiteiten en 1 miljoen euro in Healthy Ageing contractactiviteiten en Leven Lang Leren. In september 2014 hebben we het Centre of Expertise Healthy Ageing Samenwerking (CoE HA) opgericht. Het zwaartepunt In het CoE HA werken we samen met healthy ageing ontwikkelde zich de meer dan 160 partners, waaronder 50 afgelopen jaren sterk en speelt bedrijven (o.a. Lode, Ordina, Friesland inmiddels in praktisch alle schools en Campina), 50 zorg- en welzijns­ kenniscentra een grote rol. Het Centre instellingen (ziekenhuizen, Tinten), 20 of Expertise verbindt alles wat er aan kennisinstellingen (NHL, Stenden, onderzoek, onderwijs en onder­ VHL Hogeschool, vijf noordelijke nemerschap op het gebied van healthy ROC’s, RUG, UMCG, TNO, OU), negen ageing binnen de hogeschool plaats­ netwerkorganisaties en elf overheden vindt. Hiermee draagt het bij aan het (gemeenten, provincies). duidelijker en herkenbaar maken van In het onderwijs werken we met zeer ons profiel. veel partners samen aan projecten,

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 23 stages en afstudeeropdrachten. Vanuit •• We werken samen met de drie het onderzoek werken we samen met andere CoE’s Health in Nederland veel andere kennisinstellingen en (Zorg & Technologie Zuyd, partners in zorg en welzijn. Het CoE Genomics Leiden en U-Create HA zorgt voor publiek-private Utrecht).

samenwerking met consortia van •• We leveren actieve bijdragen aan het partners in meer dan 25 landelijk samenwerkingsverband innovatiewerkplaatsen in Noord- van CoE’s en Centra voor innovatief Nederland. Hieronder een niet- vakmanschap, onder andere in volledige lijst met voorbeelden. General Assembly’s en werkgroepen.

•• We zijn actief betrokken bij het •• We hebben verbinding met topsector European Innovation Partnership Life Science and Health, onder andere on Active and Healthy Ageing en bij in de pilot Top­consortia voor Kennis de landelijke werkgroep H2020 en Innovatie, en zijn betrokken bij de Health. Human Capital agenda. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

24 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences healthy ageing

“Vmbo-leerlingen in beweging krijgen”

Lector Remo Mombarg en projectleider Alien van der Sluis promoten bij vmbo- leerlingen een gezondere leefstijl door aan te sluiten op hun leefwereld.

Op de basisschool sporten kinderen Longboarden graag, maar in voortgezet onderwijs Het project is op drie vmbo-scholen haken ze vaak af. Vooral leerlingen van van start gegaan. Eerst inventariseren het vmbo, die ook nog eens meer de leerlingen hun eigen beweeggedrag roken en drinken dan hun en kunnen ze kiezen uit allerlei trendy leeftijdsgenoten. “Deze jongeren sporten: longboarden, trickbiken, hebben vaak moeite met zelfregulatie”, basketbal en freerunnen. Van der zegt projectleider Alien van der Sluis. Sluis: “Leerlingen kiezen zelf welk doel “Ze vinden het lastig om hun ze willen behalen. Ze hebben ieder gedachten, gevoelens en gedrag te een buddy die feedback geeft en van beïnvloeden, zodat ze een bepaald wie ze kunnen leren.” Het tweede deel doel kunnen behalen. Sport is zeer van het project is gericht op een HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm geschikt om de zelfregulatie te gezonde leefstijl. De mentor begeleidt verbeteren. Door zelf een doel te de leerlingen bij het stellen van stellen op sportgebied en daar gezonde doelen, zoals minder stapsgewijs naartoe te werken, snacken, vaker op de fiets naar school ontdekken jongeren wat het is om gaan en water in plaats van frisdrank succes te hebben.” drinken.

“We zien dat de leefstijl van de leerlingen die deelnamen aan het project ‘Vmbo-leerlingen in beweging’ gezonder en actiever is geworden. Leerlingen krijgen meer regie over hun leefstijl waardoor een kwetsbare doelgroep een gezonde toekomst tegemoet kan zien. Ook zien we dat onze docenten meer begeleidend les gaan geven. We hebben als school heel veel aan de handleiding, het werkboek voor docenten en de digitale leskaarten voor leerlingen die het project concreet heeft opgeleverd.” CSG Augustinus, Marieke Kuipers

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 25 Positieve effecten Sportleraren van de toekomst Het project werpt zijn vruchten af. Van “We zien dat de rol van de sportleraar der Sluis: “We zien verschillen in verandert”, vult lector Remo Mombarg werkhouding tussen de leerlingen die aan. “Zij ontwikkelen zich van wel en niet meedoen. We meten de instructeur tot begeleider. Ze kijken zelfregulatie met behulp van veel beter naar hoe ze leerlingen vragenlijsten en we observeren het kunnen ondersteunen.” In het vmbo- gedrag in de sportlessen zorgvuldig. project wordt ook onderzoek gedaan Ook brengen we in kaart welke naar de rol van de sportleraar door feedback de leerlingen elkaar geven. middel van audio-opnamen. Mombarg Uit de metingen blijkt dat de is verheugd over de deelname van deelnemende vmbo-jongeren een studenten aan het project, die een app gezondere en actievere leefstijl ontwikkelen en lessen observeren. “Zo hebben gekregen. Hun zelfregulatieve vormen we de zelfregulerende vaardigheden zijn toegenomen. sportleraren van de toekomst.” Hierdoor krijgen ze meer regie over hun leefstijl en kunnen ze een gezondere toekomst tegemoet zien.” HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Remo Mombarg is Lector Bewegingsonderwijs en Jeugdsport bij het Centre of Expertise Healthy Ageing. Alien van der Sluis is projectleider.

26 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences zwaartepunt ondernemerschap

Ondernemerschap zit in het ondernemende professionals dankzij DNA van de Hanzehogeschool een breed scala aan ondernemerschaps­ Groningen. We zijn de voedings­ minoren, de mogelijkheid om af te studeren op een eigen bedrijf of door bodem van vele start-ups. gebruik te maken van de Samen met het bedrijfsleven, topondernemersregeling. overheden en instellingen werken we aan innovatie en het Onderzoek in toepasbaar maken van kennis. samenwerking met het Zo voegen we waarde toe aan midden- en kleinbedrijf de Noord-Nederlandse Praktijkgericht onderzoek op het gebied van ondernemerschap draagt economie. kwalitatief en kwantitatief bij aan de onderzoeksdoelstellingen van de Opleiden van Hanzehogeschool Groningen en professionele betrokken schools. Deze doelstellingen ondernemers én liggen op het gebied van externe ondernemende financiering, internationalisering, professionals publicaties, presentaties en bijdragen Het zwaartepunt ondernemerschap aan het maatschappelijk debat. heeft zich de afgelopen jaren binnen de Belangrijke onderzoeksthema’s zijn: Hanzehogeschool Groningen stevig digitalisering, internationalisering, ontwikkeld. Voor schools en opleidingen human capital, krachtig mkb en de is professioneel advies beschikbaar bij zwaartepunten Healthy Ageing en HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm het inrichten van intracurriculaire Energie. onderdelen, gericht op het versterken In 2016 hebben we de verbinding van ondernemer­schap. Er is een aanbod gezocht met het regionale midden- en aan awareness-sessies, gastcolleges, kleinbedrijf (mkb). In het project Proof workshops voor ondernemende of the Pudding zoeken we met twaalf professionals en starters, coaching, deelnemende bedrijven naar manieren incubatie en monitoring. Het om consumenten te betrekken bij Groninger model en de Gouden Route, productinnovatie in de foodsector. We die de aanbevolen fasering en invulling spelen ook een belangrijke rol in de in een curriculum weergeven, zorgen Gebiedscoöperatie Westerkwartier: een voor een stevige inbedding van vernieuwend businessmodel voor ondernemerschap in het onderwijs. regionaal mkb, namelijk coöperatief Studenten kunnen zich ontwikkelen ondernemen. Onze onderzoekers en tot professionele ondernemers én studenten helpen lokale ondernemers

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 27 onder meer met het vormen van een Marian van Os Centrum slimme regionale voedselketen. voor Ondernemerschap Praktijkgericht onderzoek en Vanaf 1 september 2016 zijn de hogeschoolbrede inspanningen op het krachten van de lectoraten van het gebied van ondernemerschap bieden Kenniscentrum Ondernemerschap en oplossingen voor maatschappelijke het Kenniscentrum Arbeid gebundeld uitdagingen van onze regio. in het Marian van Os Centrum voor Onze inspanningen worden erkend. In Ondernemerschap. Dit is de centrale april 2016 werd de U-Multirank plek binnen de hogeschool waar gepubliceerd, op basis van een hoofdlijnen worden uitgezet, mondiaal onderzoek van de Europese initiatieven worden ontplooid en Unie onder 1500 universiteiten in 90 krachten worden gebundeld voor het landen. Volgens deze ranking mag de speerpunt ondernemerschap. Hanzehogeschool zich binnen het cluster Kennisoverdracht scharen tot de Hanze INVENT mondiale top 25 als het gaat om de Hanze INVENT (innovatie, valorisatie verbinding met de regio en ‘spin offs’. en entrepreneurship) stimuleert en In dit onderzoek is dit gedefinieerd als ondersteunt de ontwikkeling van het aantal startups in relatie tot het ondernemerschap in het onderwijs en aantal academici van een universiteit. de doorontwikkeling van innovaties Daarmee behoren we in feite tot de van de Hanzehogeschool Groningen bovenste 2 procent van de wereld. tot marktrijpe producten en diensten. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Tijdens de opening van het hogeschooljaar 2016/2017 op 6 september 2016 werd het Marian van Os Centrum voor Ondernemerschap geïntroduceerd door collegevoorzitter Henk Pijlman. Het centrum is vernoemd naar de vice- voorzitter van het College van Bestuur, die op 14 januari 2016 overleed. Marian van Os heeft veel bijgedragen aan het succes van de hogeschool op het gebied van ondernemerschap en onderzoek. Het gebruik van haar naam in het Centrum voor Ondernemerschap is een eerbetoon aan wat ze heeft betekend voor de Hanzehogeschool. Zonder haar had de Hanzehogeschool de huidige toppositie niet gehad.

28 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences ondernemerschap

“Onderwijs moet initiatief nemen bij herstel regionale voedselketens”

Lector Willem Foorthuis stimuleert het opzetten van gebiedscoöperaties om regionale voedselketens te herstellen.

“De economie in Noord-Nederland is bijvoorbeeld winnen we het meest een derdewereldeconomie”, stelt hoogwaardige zout van de wereld. Foorthuis onomwonden. “Natuurlijk Maar we verwerken het niet zelf tot zijn er uitzonderingen, maar ik bedoel een eindproduct. Dat doen ze in ermee dat we voornamelijk bulk­ Vietnam. We hebben alle verwaarding goederen produceren. Aardappelen, uitbesteed. Terwijl de voordelen tarwe, bieten. Van bieten maken we overduidelijk zijn: meer suiker en dat exporteren we. Dat doen werkgelegenheid op vmbo/mbo- ze in Angola ook. Daarnaast niveau, minder transport dus minder investeren we in machines om de CO2-uitstoot, minder dierenleed en bieten sneller van het land te kunnen meer omzet.” halen. Dat leidt alleen maar tot minder werk. En dat compenseren we weer Initiatiefnemer HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm door meer bulk te produceren. Dat is Volgens Foorthuis zijn in Groningen een doodlopende weg.” alle ingrediënten aanwezig om de regionale voedselketens te herstellen. Verwaarden “We hebben de grondstoffen, de Foorthuis pleit voor het ‘verwaarden’ kennis, de tradities en het geld. Wat van bulk in de eigen regio. “In heel ontbreekt is samenwerking. De West-Europa is geen één regionale voedselproducenten pakken dit niet voedselketen meer. In Zuidwending op. Laat het onderwijs hierin dan maar

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 29 de initiatiefnemer zijn. Wij hebben Interface coöperaties opgezet, waarin overheid, Het model met innovatiewerkplaatsen onderwijs en ondernemerschap als onderdeel van gebiedscoöperaties, samenkomen. Ondernemers ziet Foorthuis als de onderwijsvorm behouden hun eigen bedrijf, het van de toekomst. “De gebieds­ onderwijs zoekt naar kansen. Dat coöperatie is de interface tussen vraagt een andere manier van denken. ondernemer en onderwijs. Daarbinnen Zo bekijken we in een innovatie­ doen de studenten toegepast werkplaats of we in het Noorden een onderzoek in de innovatie­werk­ voedselketen kunnen opzetten met plaatsen. Ons streven is dat binnen een kudde, een slachterij en een vijf jaar zo’n vijf-tot tienduizend cateraar. Volgens de boeren kan dit ondernemers in het Noorden een niet, omdat de kudde te veel mest directe verbinding met een innovatie­ produceert. We onderzoeken nu of we werkplaats hebben. Dat betekent dus de dieren kunnen laten grazen in de een andere rol van het onderwijs. De natuurgebieden van Staatsbos­ school moet uit het gebouw, van de beheer.” campus af, naar de ondernemer.” HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Willem Foorthuis is lector Duurzaam Coöperatief Ondernemen aan het Instituut voor Financieel Economisch Management van de Hanzehogeschool Groningen.

30 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences honours

Het honoursbeleid van de in samenwerking met Hobéon de Hanzehogeschool Groningen kwaliteitstandaard van de focust op talentontwikkeling en honoursprogramma’s en certificeert deze. In 2016 zijn 32 van de 61 kent drie pijlers: honoursprogramma’s gecertificeerd. • honoursonderwijs voor Het NVAO verleende in 2016 de studenten; Hanzehogeschool Groningen het • honoursleergang voor Bijzonder Kenmerk Certificering docenten; Honoursonderwijs. Daarmee geeft het • praktijkgericht onderzoek NVAO aan dat zowel het proces als de van het lectoraat Excellentie gehanteerde standaarden van uitzonderlijk niveau zijn. in Hoger Onderwijs en Samenleving. Honoursleergang voor docenten Docenten spelen een cruciale rol in het Honoursonderwijs voor honoursonderwijs. Het lectoraat studenten Excellentie in Hoger Onderwijs en Honoursonderwijs richt zich op het Samenleving biedt honoursdocenten kweken van kritische, creatieve denkers de leergang A Teacher’s Road to Excellence die breed zijn onderlegd en hun aan. professionele handelen in een bredere In 2016 hebben 10 docenten de HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm maatschappelijke context kunnen leergang succesvol afgesloten en zijn 11 plaatsen. Zij ontwikkelen docenten ermee begonnen. leiderschapsvaardigheden en zijn bereid met hun talent Praktijkgericht verantwoordelijkheid te nemen voor de onderzoek: Hanze wereld om hen heen. Daarmee legt Talents Leading the honoursonderwijs een basis voor Change leiderschap en (wereld)burgerschap. Het lectoraat Excellentie in Hoger Het honoursonderwijs bestaat uit Onderwijs en Samenleving ontwikkelt speciale onderwijsprogramma’s met samen met het werkveld en de schools een onderscheidend hoger niveau die domein- of beroepsspecifieke profielen in en naast reguliere bachelor­ van excellente professionals. De opleidingen worden aangeboden. profielen komen tot stand op basis van Geselecteerde studenten worden toegepast onderzoek. Eind 2016 waren hiermee uitgedaagd het beste uit er in totaal 17 profielen ontwikkeld en zichzelf te halen. beschikbaar gesteld. In 2017 moet het Het Hanze Honours College bewaakt totaal van 20 profielen gerealiseerd zijn.

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 31 Walk of Fame •• Anne Bolster, student Instituut voor Jaarlijks eren we een aantal bijzondere Bedrijfskunde. Zij won de CoreNet medewerkers en studenten door hun Student Award 2016. Deze prijs is naam bij te schrijven op de ‘Walk of voor de meest vernieuwende scriptie Fame’. De uitblinkers van 2016 zijn: in Corporate Real Estate, Facility

•• Annemiek Rode, student Instituut Management of Workplace voor Rechtenstudies. Zij won de Innovation.

Hannie Schaftprijs 2016 met haar •• Alena Lakova, student Instituut voor afstudeeronderzoek naar de Communicatie, Media & IT. Zij won implementatie van de de Euprera Master Thesis Award for ‘familiebenadering’ (Family Based Excellence.

Approach) in de Penitentiaire •• Loes Damhof, docent Instituut voor lnrichting in Leeuwarden. Communicatie, Media & IT. Zij is

•• Stephan Boers, student Academie docent van het jaar 2016.

voor Popular Culture. Hij won de •• De Hanze Topondernemers: Ivo van Popprijs Noorderslag 2016. De de Boer, Arjen van Heijum, Ewald Popprijs wordt uitgereikt aan de Lausberg, afgestudeerden persoon of artiest die in het Ondernemerschap & Markt 2004. Zij afgelopen jaar de belangrijkste zijn de oprichter van Store Support. bijdrage heeft geleverd aan de Nederlandse popmuziek. In de bijlagen is een overzicht

•• Heleen Arends, student Facility opgenomen van alle door studenten en HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Management. Zij komt in medewerkers gewonnen prijzen en aanmerking voor een prestigieuze beurzen. beurs van de IFMA Foundation. De beurzen van de IFMA Foundation maken onderdeel uit van het FM Scholarship Program. Dit programma ondersteunt de studie van FM-studenten die zowel in hun opleiding als in hun nevenactiviteiten excelleren.

•• Eythora Thórsdóttir, student Lucia Marthas Institute for Performing zie bijlagen strategisch beleid Arts. Zij eindigde bij de Olympische - overzicht van alle honourstrajecten, Spelen in Rio op de individuele pag. 150; meerkamp op de negende plaats. Dit - overzicht van door studenten en is de hoogste klassering van een medewerkers gewonnen prijzen en Nederlandse turnster ooit. beurzen, pag. 152.

32 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences de kunsten

In ons strategische plan omgeving en de wereld. Dit doen we ‘Vernieuwen in Verbinding’ is aan de hand van vier strategische een speciale positie weggelegd thema’s: Community Minerva, Onderwijs en onderzoek, Maken en technologie voor de kunsten. De kwaliteit en en Impact of art. het innovatief vermogen van De kunstopleidingen aan onze onze kunstopleidingen levert hogeschool zijn meer en meer een bijzondere dynamiek op verbonden met de andere opleidingen voor ons onderwijs en en de zwaartepunten. Zij versterken en onderzoek. versnellen de innovaties in andere domeinen en dragen bij aan de persoonlijke en maatschappelijke De nadruk in de kunstenopleidingen vorming in de hele hogeschool. ligt op het maken van kunst. De Daarnaast zijn de kunstopleidingen hedendaagse kunstpraktijk is hybride een onmisbaar onderdeel van de en een menging van vrije en toegepaste culturele infrastructuur in de regio. Ze kunst. Wat beeldende kunstenaars, dragen bij aan het innovatieve musici, dansers en vormgevers bij vermogen, het economische succes, het elkaar brengt, zijn creatieve en vestigingsklimaat en de leefbaarheid technologische plekken. In van de regio. experimentele samenwerking kan het Een sterk voorbeeld van de verbonden­ artistieke proces richting geven aan heid van onze kunstenopleidingen met HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm meerdere vormen van onderzoek. Deze de regio is het Prins Claus Concert, dat vormen kunnen het artistieke proces het Prins Claus Conservatorium versterken en de kunstpraktijk jaarlijks organiseert. Hierbij gaat het vergroten. conservatorium een samenwerking aan Academie Minerva streeft naar het met de koepelorganisatie Samen­ maken van onverwachte combinaties werkingsverband Noord Nederland die nieuwe mogelijkheden kunnen (SNN), VNO-NCW Noord en scheppen, vragen oproepen, sponsoren uit het bedrijfsleven. Het oplossingen tonen en tot acties Prins Claus Concert omvat een aanzetten, met het doel om vanuit de businessevent Noord-Nederland/ kunsten impact te hebben op de Noord-Duitsland, een netwerkdiner en

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 33 een concert van het Hanze Symphony Koninkrijk) is het European Musical Orchestra op de grote podia in het Theatre Network opgericht. Een Noorden. Het Prins Claus Concert belangrijke doelstelling van dit heeft zich daarmee ontwikkeld tot een netwerk is het ontwikkelen van meer uniek en belangrijk event op de internationaal georiënteerde curricula noordelijke agenda. van de deelnemende instellingen. Een Het Lucia Marthas Institute for andere doelstelling is het bijdragen aan Performing Arts heeft in 2016 de de ontwikkeling van een Europees verbinding gezocht met Europese musical theatre-repertoire. Aan deze partners. Samen met de Universiteit doelstellingen wordt gewerkt door het van Göteborg, de Folkwang Universität uitwisselen van docenten en studenten der Künste in Essen en de University of en het opvoeren van gezamenlijke Surrey in Guildford (Verenigd voorstellingen. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

34 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences samenwerking

De Hanzehogeschool Groningen samen met de gemeente Groningen, de is van oudsher sterk geworteld Rijksuniversiteit Groningen en het in Noord-Nederland. Wij willen UMCG het strategisch samenwerkings­ verband Het Akkoord van Groningen. een actieve en substantiële Hierin werken we vanuit een gemeen­ bijdrage leveren aan de schappelijke visie en agenda aan de economische, sociale en ontwikkeling van Groningen als dé culturele veerkracht van de kennis- en innovatiestad van Noord- regio en Nederland als geheel. Nederland: City of Talent. Het Samenwerkingsverband Noord- We onderschrijven de Noordelijke Nederland (SNN) wordt gevormd door Innovatieagenda en spelen gericht in de provincies Groningen, Fryslân en op de behoefte aan goed geschoolde Drenthe en de vier noordelijke mensen in alle sectoren van de Noord- gemeenten Leeuwarden, Groningen, Nederlandse economie. Daartoe gaan Assen en Emmen. Als stakeholder is de we in en buiten de regio duurzame Hanzehogeschool Groningen direct relaties aan met het bedrijfsleven, betrokken bij het ontstaan van de overheden, de beroepspraktijk en Noordelijke Innovatieagenda. collega-kennisinstellingen. Deze relaties krijgen vorm in talloze Convenanten met grote formele en informele samenwerkings­ partners in de regio verbanden, via stages en afstudeer­ Verschillende grote organisaties in HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm onderzoeken en in innovatiewerk­ Noord-Nederland hebben zich plaatsen. In deze leergemeenschappen verbonden met de Hanzehogeschool versterken onderwijs, onderzoek en Groningen in brede samenwerkings­ beroepspraktijk elkaar. Studenten, verbanden. Wij verzorgen onderwijs docent-onderzoekers en partners uit de voor hun medewerkers, terwijl onze regio werken vanuit gedeelde waarden partners onze studenten en docenten samen aan vraagstukken die in gelegenheid bieden voor het opdoen Noord-Nederland, nationaal of van praktijkervaring. Ook leveren zij internationaal spelen. Onze zwaarte­ gastdocenten en lectoren. Van punten hierbij zijn Healthy Ageing, verschillende opleidingen ontwikkelen Energie en Ondernemerschap. In we de curricula in nauwe samen­ innovatiewerkplaatsen werken werking met deze partners uit het bedrijven, instellingen, overheden, werkveld. docent-onderzoekers en studenten in In 2016 waren er convenanten met een publiek-private samenwerking aan Samenwerking Noord, Martini­ innovatieve oplossingen voor ziekenhuis, DUO, Tinten Welzijns­ praktijkgerichte vraagstukken. groep, Menzis, Verslavingszorg Noord-Nederland en de Rabobank. We Strategische nemen actief deel aan het convenant samenwerking van de gemeente Groningen voor het De Hanzehogeschool Groningen vormt opleiden van vluchtelingen.

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 35 Samenwerking rond het In 2015 zijn we partner geworden in thema Energie het Benelux Energy Expertise Netwerk. We zijn founding partner van het Daarnaast zijn we via het Samen­ noordelijke energienetwerk Energy werkingsverband Noord Nederland Valley. Samen met de Rijksuniversiteit (SNN) aangesloten bij ERRIN, het Groningen, bedrijven en overheden netwerk van innovatieve regio’s, onder richtten we in 2012 Energy Academy andere op het gebied van energie. Ten Europe (EAE) op. EAE is het top­ slotte zijn we vertegenwoordigd in het instituut voor onderwijs, onderzoek en Enterprise Europe Network (EEN). innovatie op het gebied van energie. EnTranCe is de energieproeftuin van Samenwerking rond het EAE. Partners in de proeftuin zijn thema Healthy Ageing onder andere GasTerra, GasUnie, BAM, Bij het thema healthy ageing werken Gemeente Groningen, Provincie we nauw samen met het Universitair Groningen, TNO en TU Delft. Medisch Centrum Groningen (UMCG), In het kader van Sectorplan Noord de Rijksuniversiteit Groningen, de werken de noordelijke hogescholen gemeente Groningen en de provincie samen aan het ontwikkelen en Groningen. We participeren actief in versterken van onderzoek en onderwijs het Healthy Ageing Network Northern op het gebied van energie. Netherlands (HANNN). Daarnaast In Europees verband maken we deel uit hebben we een sterk samenwerkings­ van het EUREC-consortium. EUREC verband met de ROC’s in onze HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm (Association of European Renewable noordelijke regio en met de NHL Energy Research) bestaat uit Hogeschool. gerenommeerde universiteiten die actief zijn in het onderzoek naar Health Hub Roden duurzame energie. In EUREC zijn onze Roden is sinds 2015 dé toplocatie voor beide energiemasters European Master met name de medische technologie­ Renewable Energy en Master Sustainable sector. Health Hub Roden, waarvan wij Energy System Management ontwikkeld. penvoerder zijn, verenigt bedrijven, We zijn lid van GERG, de European Gas kennisinstellingen en overheden om Research Group. Dit netwerk richt zich kennis en kunde in de regio te op Research & Development in de behouden en versterken. Dit is gunstig gassector en bestaat uit grote bedrijven voor de arbeidsmarkt. Naar en kennisinstellingen die actief zijn in verwachting levert Health Hub Roden die sector. 100 fte aan directe werkgelegenheid op. Sinds 2013 zijn we partner in Knowledge Ondernemers kunnen er terecht met 4 Innovation (K4I). Dit Europese onderzoeksvragen op het gebied van platform heeft als doel innovatie te healthy ageing. Samen met studenten stimuleren. In het kader hiervan en docenten gaan ze op zoek naar presenteren we ons jaarlijks tijdens de innovatieve oplossingen, waarbij de Innovation Summit in Brussel aan leden bedrijven hun kennis delen met de van het Europees Parlement. onderzoekers. Daarnaast ontstaan

36 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences mooie samenwerkingsvormen tussen georganiseerd voor studenten en bedrijven die elkaar in de Health Hub ondernemers. Een ander hoogte punt ontmoeten. De Health Hub creëert een in 2016 was het bezoek van minister- voedingsbodem voor nieuwe onder­ president Mark Rutte. nemingen en heeft een aanzuigende werking op andere bedrijven. Samenwerking rond het Studenten kunnen bij de Health Hub thema Ondernemerschap theoretische kennis in de praktijk Het Marian van Os Centrum voor brengen. Hierdoor ontwikkelen ze Ondernemerschap werkt veel samen belangrijke vaardigheden en vinden ze met externe partners in uiteenlopende beter aansluiting op hun toekomstige projecten met als doel het bevorderen werkveld. Zo gingen in het afgelopen van ondernemerschap en innovatie. Via jaar studenten Biomedical Engineering gesubsidieerde onderzoeksprojecten aan de slag voor partnerbedrijven van heeft het Centrum voor Health Hub Roden. Ze hebben diverse Ondernemerschap in 2016 de prototypen ontwikkeld. Daarnaast samenwerking met ruim 100 midden- doen docent-onderzoekers ervaring op en kleinbedrijven versterkt. die ze weer inzetten binnen de Het centrum is verbonden aan het onderwijsinstellingen. Enterprise Europe Network (EEN). Dit Partijen die al vanaf het begin bij de Europese netwerk helpt het midden- Health Hub Roden betrokken zijn, zijn en kleinbedrijf in Noord-Nederland bij VDL Wientjes, IMDS, Alvimedica, het internationaal zakendoen. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm BioTransfer, Advantage, ISD Daarnaast richt EEN zich op het Noordenkwartier, Vereniging Spring­ opstellen van bedrijfsprofielen, het board, Provincie Drenthe, Provincie organiseren van (matchmaking) events Groningen, Gemeente Noordenveld, en het proactief aangaan van samen­ Regio Groningen-Assen, TCNN, werkings­verbanden met andere HANNN, UMCG, Rijks­universiteit ondernemersorganisaties, zoals SNN, Groningen en Noorderpoort. VNO/NCW en MKB Noord. Bovendien Eind 2016 telde de Health Hub Roden zijn er samenwerkingsovereenkomsten 56 partnerbedrijven. 1.309 studenten gerealiseerd tussen ondernemers in waren betrokken bij de activiteiten, Noord-Nederland en ondernemers in vooral op het gebied van Arbeidsrecht andere landen. en Biomedical Engineering. In 2016 Het Groningen Center of Entre­ waren er 1.226 bezoekers. Er zijn vier preneurship Value050 werkt nauw themabijeenkomsten georganiseerd, samen met overheden en bedrijven, waaronder ‘Hoe gaan wearables de kennis- en expertisecentra van zorgsector veranderen?’ en ‘Welke hogeschool en universiteit en met de subsidie-instrumenten zijn er en hoe landelijke ondernemerschapscentra. ziet een aanvraag eruit?’, met in totaal De Hanzehogeschool Groningen voert 215 bezoekers. Ook zijn er lunchcafés regie over de topminor De Noorder­

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 37 lingen. Dit is een gezamenlijk initiatief College een werkveldadviescommissie met de NHL hogeschool, Stenden in. In deze commissie zijn regionale Hogeschool en Van Hall Larenstein. professionals vertegenwoordigd, Value050 ondersteunt ook ontwikke­ waaronder honoursalumni. lingen in vo en mbo zoals de Onder­ We richten ons, samen met de andere nemers­academie, het Entreprenasium noordelijke kennisinstellingen en de en het International Business College. Regionale Talentnetwerken, ook op het Daarin werken we samen met onder voortgezet onderwijs. Samen met meer het Hondsrug College Emmen, scholen hebben we bijvoorbeeld een het Dingstede College in Meppel, het professionaliseringstraject voor Noorderpoort College, Alfa college en vo-docenten ontwikkeld. Verder zijn Reitdiep College in Groningen en junior honoursprogramma’s opgezet Sevenwolden in Heerenveen. voor getalenteerde leerlingen in de Om de wederzijdse banden tussen bovenbouw van de havo. Zo stimuleert China en Nederland te versterken, is het Hanze Honours College talent­ het Groningen Confucius Institute ontwikkeling in de onderwijs­keten. (GCI) opgericht. Hierin werken we met In 2016 namen havo-talenten deel aan de Rijksuniversiteit Groningen en de junior honoursonderwijs. 29 docenten gemeente Groningen samen met de hebben het professionaliseringstraject Communication University of China. succesvol afgerond. 14 docenten zijn Het GCI is onderdeel van een breed daar in het najaar mee gestart. Voor een netwerk van Confucius Instituten over geselecteerde groep van 11 mbo- HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm de hele wereld en wordt ondersteund docenten van het Noorderpoortcollege door de Chinese overheid. Door startte het Hanze Honours College een krachten en kennis te bundelen, wil leergang herkennen, erkennen en het GCI op het gebied van taal, cultuur stimuleren van talent. en zakendoen een instituut zijn dat kwaliteit en vertrouwen biedt. Samenwerking op het gebied van de Kunsten Samenwerking rond het De kunstopleidingen kennen een thema Honours veelheid aan samenwerkingen in en Voor multidisciplinaire projecten en met de samenleving, evenals een opdrachten die onderdeel zijn van multidisciplinaire samenwerking in honoursonderwijs, werkt het Hanze onderzoek. Honours College samen met regionale Er is ook volop samenwerking tussen werkveldpartners als Herinnerings­ de kunstopleidingen onderling. Het centrum Kamp Westerbork, Veilig­ Prins Claus Conservatorium werkte in heids­regio Groningen, Groningen studiejaar 2015/2016 met Academie Seaports en WIJS Groningen. Minerva aan projecten als het In 2016 stelde het Hanze Honours Werkmanjaar 2015. Op dit moment

38 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences wordt een gezamenlijk project bestaande consortium rondom het voorbereid rondom het thema De thema crossarts. Ploeg, in 2018. Verder zoeken Bijzondere vermelding verdient het studenten van het Lucia Marthas initiatief The World We Live In. Studenten Institute for Performing Arts en het van het Prins Claus Conservatorium en Prins Claus Conservatorium elkaar op van Academie Minerva werken hierin voor samenwerkingen in eigen werk. samen vanuit een collectieve Een bijzonder geslaagde samenwerking verontrusting, ontstaan uit recente is gerealiseerd in het kader van een tragedies over de gehele wereld. Doel Erasmus Plus project van het Prins van het initiatief is te herdenken, Claus Conservatorium met een empathie te ontwikkelen, troost te internationaal consortium rondom het bieden en de taal van de kunsten in te thema New Audiences & Innovative zetten om mensen samen te brengen. Practice (NAIP). Academie Minerva is Het initiatief trekt internationale recent toegetreden tot dit al langer aandacht en krijgt een vervolg in 2017. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 39 duurzaamheid

Wij zijn een maatschappelijk gaan geven aan een energieneutrale bewuste onderwijsinstelling en toekomst gebaseerd op het gebruik van hebben duurzaamheid hoog in schone energiebronnen. Op grote schaal zijn daarvoor nieuwe het vaandel staan. Dat betekent oplossingen nodig. in de praktijk niet alleen duur­ We beschouwen het als onze taak om zaam omgaan met energie, onze studenten vertrouwd te maken gebouwen en middelen, maar met de maatschappelijke en sociale ook duurzame inzetbaarheid verantwoordelijkheid die ze in en naast van medewerkers en aandacht hun toekomstig beroep als lid van de voor duurzaamheid in onderwijs samenleving hebben. Wij leiden studenten op die de competentie en onderzoek. bezitten om, ongeacht hun discipline of werkterrein, vraagstukken op het ‘Verantwoord’ is een van onze gebied van duurzame ontwikkeling te kernwaarden. Deze kernwaarde geven hanteren en er oplossingen voor aan te wij betekenis door in te zetten op dragen. Al onze studenten leren wat maatschappelijk verantwoord handelen, duurzaamheid concreet betekent voor met duurzaamheid als belangrijk hun vakgebied en hoe zij van daaruit onderdeel daarvan. Duurzame kansen op maatschappelijke meer­ ontwikkeling is gericht op het welzijn waarde kunnen realiseren. van mensen en de kwaliteit van natuur Onze studenten kunnen vanuit HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm en milieu. Zoals beschreven in het verschillende vakgebieden energie­ Handvest Duurzaam HBO zetten we in onderwijs volgen en ze worden op integrale duurzame ontwikkeling in betrokken bij onderzoek naar onderwijs, onderzoek en bedrijfs­ energievraagstukken. Binnen het voering. Wij streven bovendien naar samenwerkingsverband van de Energy duurzame relaties met het werkveld en Academy Europe (EAE), hebben we andere sectoren van de samenleving bijgedragen aan het ontwikkelen van door het centraal stellen van integriteit het Energiecertificaat. Een belangrijk en zorgvuldigheid. onderdeel van het EAE Certificaat zijn Onze ambitie is om in 2020 een de energieroutes. voor­beeldrol te vervullen als het gaat Ook in het onderzoek gaat onze om duurzaamheid, zo is vastgelegd in aandacht uit naar duurzaamheid. Bij het het strategisch plan 2016-2020. Center of Expertise Energie richten we ons op de transitie naar een duurzame energievoorziening. In het Center Duurzaamheid in Healthy Ageing bestuderen we een onderwijs en onderzoek duurzame samenleving op de langere Wereldwijd een van de grootste termijn. Verder is duur­zaamheid uitdagingen voor de nabije toekomst is belangrijk bij bijvoorbeeld ons nieuwe de transitie naar een duurzame kenniscentrum BioBased Economy en samen­leving. We moeten samen vorm de nieuwe lector LNG Technologie.

40 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Duurzaamheid in voorbereidingen getroffen voor de bedrijfsvoering verlenging die we in 2017 aanvragen. Ons inkoopbeleid kenmerkt zich door voortdurende aandacht voor duur­ Green Quest zaamheid én social return bij het In 2016 besloten we als eerste contracteren (en managen) van onderwijs­instelling the Green Quest in leveranciers. Van leveranciers vragen wij te schakelen. The Green Quest is een dat zij zich inzetten voor verre­gaande zoektocht naar oplossingen om groener verduurzaming van de bedrijfs­voering en duurzamer te ondernemen, die en productieketen. We verwachten van tegelijkertijd besparingen op de ze dat ze aandacht hebben voor het bedrijfsvoering opleveren. Het is een verbeteren van sociale aspecten in de initiatief van Het Financieel Dagblad gehele toeleverings­keten. en BNR Nieuwsradio, in samenwerking Wij sluiten duurzame contracten af met ENGIE en SUEZ. Acht organisaties met focus op Total Cost of Ownership zijn ons in deze zoektocht al voor­ (TCO). Op deze wijze stimuleren we gegaan, waaronder ABN-AMRO, Het onze (toe)leveranciers om zich te Koninklijk Concertgebouw, verduurzamen. Voorbeelden daarvan CenterParcs en Arriva. zijn een nieuw contract met een regionale leverancier die duurzame Meerjarenafspraak energie- kantoorartikelen op een duurzame efficiëncy wijze levert. Ook is er een nieuw Ons speerpunt energie is ook zichtbaar HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm contract afgesloten met de Milieu­ in ons eigen handelen. We stappen over dienst Groningen op het gebied van van de huidige fossiele energiebronnen, afval, met aandacht voor het (achteraf) die uitputbaar zijn, naar meer scheiden van afvalstromen en het duurzame bronnen, zoals aardwarmte. verantwoord verwerken hiervan. Wij doen sinds 2010 mee aan de Meerjarenafspraak Energie-efficiency Fairtrade die gemeenten en instellingen kunnen Het doel van Fairtrade is om via eerlijke sluiten met de overheid. In dit handelsrelaties duurzame ontwikke­ convenant is afgesproken een ling te realiseren bij boeren en energiebesparing te realiseren van 2 plantagearbeiders­ in procent per jaar gedurende tien jaar. ontwikkelingslanden op het zuidelijk Dat komt neer op 20 procent besparing halfrond, waardoor ze zelf uit de ten opzichte van het referentiejaar armoedespiraal kunnen komen. In ons 2009. aanbestedingsbeleid hebben we de In de vernieuwde Meerjarenafspraak internationale Fairtrade-criteria Energie-efficiency is vastgelegd dat we opgenomen. Dit is terug te vinden in nieuwe maatregelen nemen om energie de preselectiedocumenten en het te besparen. Deze maatregelen zijn bestek van de relevante aan­ vastgelegd in het EEP 2017-2020. bestedingen, zoals koffie, thee, catering Onderdeel van deze nieuwe en bedrijfskleding. In 2016 werden de maatregelen zijn de projecten

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 41 geothermie (warmtestad) en Energieslurper, die we samen hebben zonnepanelen. Voor geothermie ontwikkeld met Buurkracht (Enexis hebben we in 2016 een contract Holding N.V.), de provincie Drenthe en gesloten met de firma Warmtestad. N.V. Nederlandse Gasunie. Bij deze De panden Brugsmaborg, Van Dooren­ actie wordt het energiegebruik van veste en Marie Kamphuisborg worden huishoudelijke apparaten in huis aangesloten op geothermie. Daarmee gemeten en er worden resultaten zullen deze gebouwen niet meer door uitgewisseld. Zo komen we ook zelf in cv-ketels worden verwarmd. actie voor een duurzamere toekomst. Binnenkort laten we 1.024 zonnepanelen plaatsen op het Op weg naar een voorbeeldrol Entrance-terrein, verdeeld over de in 2020 Energy Barn, Main Building en een Inmiddels zijn er een aantal concrete veldopstelling. De meetgegevens die stappen gezet op weg naar de deze zonnepanelen opleveren, zetten Duurzame hogeschool in 2020. Zo is we in voor onderwijs en onderzoek. een netwerk duurzame ambassadeurs (studenten, medewerkers en CO2-compensatie bedrijfsleven) aan het ontstaan dat Een van de doelstellingen van ons duurzame initiatieven het podium inkoopbeleid is het zo veel mogelijk geeft op www.hanze.nl/duurzaam en reduceren van de CO2-uitstoot. De duurzame initiatieven met elkaar Climate Neutral Group (CNG) voert verbindt. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm voor ons een CO2-compensatieregeling uit bij het boeken van een vliegreis en Keurmerken, awards en prijzen bij het huren van een auto. Een In 2016 heeft de Hanzehogeschool de soortgelijke regeling hebben we bronzen SustainaBul bemachtigd in de afgesloten voor klimaatneutraal jaarlijkse duurzaamheidsranking van printen. De compensatie vindt plaats hogescholen en universiteiten in door te investeren in speciaal Nederland. De SustainaBul wordt geselecteerde duurzame energie­ jaarlijks uitgereikt door Studenten voor projecten in ontwikkelingslanden. Morgen, een landelijk studenten­ netwerk voor een duurzame toekomst. Dag van de duurzaamheid Ook zijn we in 2016 winnaar geworden Op de Dag van de duurzaamheid van het Low Car Diet in de regio (traditioneel op 10 oktober) vonden in Groningen. Het Low Car Diet is een het hele land weer activiteiten plaats wedstrijd om 30 dagen lang zo veel met een duurzaam karakter. mogelijk gebruik te maken van Onderzoek, onderwijs en bedrijfs­ duurzaam vervoer. In de maand april voering werkten gezamenlijk aan een heeft een team van onze medewerkers inspirerend programma. Deze keer zo veel mogelijk duurzame kilometers stond de dag in het teken van vitaliteit. afgelegd: per fiets, e-bike, velomobiel, Ook werd op deze dag het startsein trein, elektrische scooter en elektrische gegeven voor de actie Speur de auto. Ons team werd uitgeroepen tot

42 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences het ‘schoonst reizende bedrijf’ en de Ghana en Benin op het gebied van ‘grootste verbeteraar’. energie, gezondheidszorg en Tot slot hebben we twee AISHE-sterren ondernemerschap. Docenten van de gekregen voor het Instituut Facility hogeschool delen hun kennis met management en drie sterren voor de collega’s in ontwikkelingslanden. opleidingen van het Instituut voor Regelmatig komen er groepen Bedrijfskunde. docenten naar Nederland om te ervaren hoe wij onderwijsprogramma’s Ontwikkelingssamen­ ontwikkelen en competentiegericht werking en Hanze onderwijs verzorgen. University Foundation Een bijzondere manier waarop we onze Interdisciplinaire minoren internationale maatschappelijke Ontwikkelingssamenwerking maakte verantwoordelijkheid vormgeven, is in 2016 deel uit van een aantal het ondersteunen van onderwijs­ interdisciplinaire minoren, zoals instellingen in ontwikkelingslanden. International Aid & Development, In 2016 hebben we een nieuw Mediastiek, Changing Behaviour en strategisch plan geschreven voor DaVinci. Studenten kregen de kans om ontwikkelings­samenwerking in de zich te verdiepen in het thema of zich periode 2016-2020. Daarin staat de actief in te zetten voor sponsor­ volgende missie: activiteiten. In de zomer van 2016 werd er voor het eerst een summerschool HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm De Hanzehogeschool Groningen georganiseerd voor studenten uit de economische schools. Zij kregen de wil een bijdrage leveren aan de kans om samen met studenten van de ontwikkeling en zelfredzaamheid Universiteit van Dar es Salaam te van hoger- onderwijs­instellingen werken aan vraagstukken van zowel in ontwikkelingslanden, door Europese als Tanzaniaanse bedrijven. duurzame samenwerkingsrelaties Ook reisden in 2016 weer meer dan 200 studenten af naar ontwikkelingslanden aan te gaan op het gebied van om daar een semester stage te lopen. onderwijs en onderzoek. Het grootste gedeelte van de studenten koos voor Zuid-Afrika, Indonesië, Hanze Centre for Development Maleisië, Suriname of Tanzania. Cooperation Het Hanze Centre for Development Hanze University Foundation Cooperation (HCDC) is ons De Hanze University Foundation richt expertisecentrum op het gebied van zich op het bevorderen van beroeps­ ontwikkelingssamenwerking. Het onderwijs in ontwikkelingslanden, afgelopen jaar ondersteunde dit door het sponsoren van organisaties en centrum extern gefinancierde individuen. In 2016 wierven we ontwikkelingsprojecten in onder meer fondsen bij bestuurders, medewerkers Tanzania, Uganda, Mozambique, en studenten van de hogeschool en bij

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 43 het Noord-Nederlandse bedrijfsleven. van vluchteling hebben ontvangen. De In totaal kwam er meer iets meer dan minor is tot stand gekomen dankzij de 85.000 euro binnen. Het jaarlijkse grotendeels vrijwillige inzet van bijna inspiration breakfast vond plaats in de honderd docenten en medewerkers en Energy Barn, waarbij veel noordelijke een tiental studenten. Zij reageerden bedrijven aanwezig waren die de daarmee op de grote toestroom van Foundation een warm hart toedragen. vluchtelingen uit onder meer Syrië en Daarnaast konden medewerkers hun Afrika. Het doel van de Grotius Minor kerstpakket doneren voor een is vluchtelingen in contact te brengen onderwijsinstelling in Zuid-Afrika, die met het Nederlandse hoger onderwijs jongeren uit achterstandsgebieden en hen de gelegenheid te geven een lessen geeft over ondernemerschap. stap vooruit te zetten in hun integratie- Ook brachten de verkoop van en inburgeringsproces. De minor is afgeschreven computers van de genoemd naar Hugo de Groot, de hogeschool en een aantal acties van Nederlandse grondlegger van het studenten een mooi bedrag op voor het moderne volkenrecht. goede doel. In november 2016 startte de tweede lichting van veertig vluchtelingen met De Hanze University Foundation het programma. Zij volgen een half jaar ondersteunde in 2016: lang kosteloos onderwijs op hbo-

•• TSiBA Education in Zuid-Afrika; niveau binnen een speciaal voor hen

•• Esperanza College in Benin; ontwikkeld curriculum, dat gericht is HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

•• studenten van het North Coast op het leren van Nederlands, Engels, Medical Training college in Kenia; studie- en interculturele vaardigheden.

•• studenten van de University of Dar In het tweede blok wordt een es Salaam in Tanzania; verdiepend keuzeprogramma

•• docenten van universiteiten in aangeboden, met onderwerpen Uganda en Ghana voor deelname variërend van kunst tot politiek, van aan summerschools van de ondernemerschap tot gezondheidszorg hogeschool. en ICT. Daarnaast maken de vluchtelingen in een extra-curriculair Grotius Minor programma kennis met de Nederlandse De Grotius Minor is een cultuur en maatschappij, variërend van onderwijsprogramma op onze schaatsles tot het bezoeken van de hogeschool gericht op vluchtelingen Tweede Kamer, de rechtbank en het die na aankomst in Nederland de status Groninger Museum.

44 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 3 prestatie­ indicatoren HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / prestatie­-indicatoren 45 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

46 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences prestatie- contract

Eind 2012 hebben we een profilering en de mate waarin de prestatiecontract gesloten met hogeschool bijdraagt aan het ministerie van Onderwijs, zwaartepuntvorming en differentiatie van het onderwijs. De voorstellen van Cultuur en Wetenschap (OCW). onze hogeschool scoorden in de Dit contract bevatte afspraken categorie excellent. Op grond hiervan over onderwijskwaliteit en ontvingen we een selectief budget van studiesucces, profilering van € 4,6 miljoen per jaar. Daarvan was € 2 het onderwijs, zwaartepunt­ miljoen bestemd voor twee Centres of vorming en valorisatie. Expertise: Energy en Healthy Ageing, die in 2013 van start gingen. In 2014 is het selectieve budget voortgezet na een Op basis van deze afspraken is per 2013 positieve beoordeling door de jaarlijks een bedrag van € 7 miljoen Reviewcommissie. euro voorwaardelijk aan ons beschikbaar gesteld. In 2016 steeg dit In 2016 hebben we verantwoording tot 8,4 miljoen. afgelegd over de behaalde resultaten in het Jaarverslag 2015. De Een ander deel van de financiering van Reviewcommissie beoordeelde onze het hoger onderwijs is het selectieve resultaten op de aspecten kwaliteit en budget. Dit werd in competitie over de excellentie, studiesucces en hogescholen verdeeld. Criteria waren maatregelen als positief. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / prestatie­-indicatoren 47 In 2016 presenteerden we ons nieuwe van bestaande indicatoren. De strategische plan Vernieuwen in ontwikkeling en implementatie van Verbinding. In dit plan staat de indicatoren vraagt tijd. Ze moeten ontwikkeling naar een robuust zijn: in definitie, in leergemeenschap centraal: een plek meetmethode en in draagvlak. Naar waar studenten, docent-onderzoekers verwachting kunnen we in het en mensen uit het werkveld van elkaar jaarverslag van 2017 voor het eerst leren en samen werken aan het rapporteren over de voortgang van de oplossen van vraagstukken uit de nieuwe strategische doelen. De samenleving. Dit instellingsplan is tot indicatoren uit Vernieuwen in stand gekomen na gesprekken met Verbinding zijn aan het einde van dit studenten, medewerkers en partners hoofdstuk toegevoegd. van buiten onze hogeschool. In dit jaarverslag over 2016 rapporteren In Vernieuwen in Verbinding zijn 15 wij over de voortgang op de verplichte indicatoren opgenomen die indicatoren uit de prestatieafspraken, inzichtelijk maken of wij onze ondanks dat deze inmiddels zijn strategische doelen halen. Voor een afgerond. deel betreft het hier een voorzetting HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

48 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Landelijke en De landelijke indicatoren voor aanvullende indicatoren studiesucces en onderwijskwaliteit De staatssecretaris stelde in het kader zijn: van de prestatieafspraken nauwkeurig •• Studiesucces (uitval, switch en gedefinieerde indicatoren voor bachelorrendement); onderwijskwaliteit en studiesucces •• Deelname aan excellentietrajecten; verplicht. Hiermee ontstond een •• Docentkwaliteit (percentage landelijk uniforme en vergelijkbare docenten met mastergraad en/of meetsystematiek. doctorstitel);

•• Onderwijsintensiteit (contacturen);

•• Verhouding onderwijzend personeel/onderwijsondersteunend personeel. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / prestatie­-indicatoren 49 resultaten prestatie-indicatoren

Prestatie-indicatoren

2011 2012 2013 2014 2015 2016 Streefwaarde nulmeting 1. Studiesucces: uitval 23% 23,4% 23,8% 23,6% 21,5% 19,4% ≤25%

2. Studiesucces: switch 11,7% 12,1% 12,7% 12,3% 11,6% 12,7% ≤12%

3. Studiesucces: bachelorrendement 62,1% 64,3% 61,4% 57,1% 59,1% 59,2% ≥62%

4. Kwaliteit/excellentie: deelname aan excellentie trajecten 4,2% 6,1% 6,7% 7,5% 7,0% 7,3% ≥6,0%

5. Maatregelen: docentkwaliteit docenten/lectoren met master/PhD 59% 62,40% 69,90% 75% 77,3% 77,7% ≥70%

6. Maatregelen: onderwijsintensiteit aandeel opleidingen met minder dan 12 geprogrammeerde 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% contacturen/week

7a. Maatregelen: indirecte kosten: 1,24 1,55 1,52 ≥1,46 fte OP/fte OOP

7b. Indirecte kosten: zuivere overhead volgens HBO-raadsystematiek 22,80% 22,30% 20,52% 19.75% 18,88% 19,73% ≤20,0%

Tabel 3.1 Resultaten prestatie-indicatoren, 2011-2016.

toelichting op

HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm resultaten prestatie-indicatoren

PI 1, 2 en 3 Studiesucces: uitval, excellentietrajecten. Deze meting telt switch en bachelorrendement het aantal studenten dat aan een De waarde voor uitval zit met 19,4% honourstraject heeft deelgenomen ruim onder de afgesproken waarde van tussen september 2015 en september 25%. De waarde voor switch is licht 2016, ten opzichte van het totaal aantal gestegen. Het bachelorrendement van voltijd bachelorstudenten. De gemeten cohort 2011 komt uit op 59,2 procent. waarde van 7,3 procent ligt 1,3 procent Daarmee blijft de realisatie van switch boven de streefwaarde. en rendement achter bij de streef­ waarden. PI 5 Maatregelen: docentkwaliteit PI 4 Kwaliteit/excellentie: In de prestatieafspraken zijn twee deelname aan streefwaarden opgenomen voor het excellentietrajecten meten van docentkwaliteit. We Voor deze indicator hebben we constateren dat de streefwaarde van 70 gekozen voor het meten van de procent voor het hele docentenbestand deelname van studenten aan inmiddels ruim is gehaald (77,7

50 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Streefwaarde nulmeting 1. Studiesucces: uitval 23% 23,4% 23,8% 23,6% 21,5% 19,4% ≤25%

2. Studiesucces: switch 11,7% 12,1% 12,7% 12,3% 11,6% 12,7% ≤12%

3. Studiesucces: bachelorrendement 62,1% 64,3% 61,4% 57,1% 59,1% 59,2% ≥62%

4. Kwaliteit/excellentie: deelname aan excellentie trajecten 4,2% 6,1% 6,7% 7,5% 7,0% 7,3% ≥6,0%

5. Maatregelen: docentkwaliteit docenten/lectoren met master/PhD 59% 62,40% 69,90% 75% 77,3% 77,7% ≥70%

6. Maatregelen: onderwijsintensiteit aandeel opleidingen met minder dan 12 geprogrammeerde 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% contacturen/week

7a. Maatregelen: indirecte kosten: 1,24 1,55 1,52 ≥1,46 fte OP/fte OOP

7b. Indirecte kosten: zuivere overhead volgens HBO-raadsystematiek 22,80% 22,30% 20,52% 19.75% 18,88% 19,73% ≤20,0%

procent), ook wanneer we de kunst­ tussen het aantal fte in het primaire opleidingen meerekenen. Om de proces ten opzichte van het aantal fte in kwaliteit verder te verhogen, stellen we het ondersteunende proces. Eind HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm in beginsel alleen docenten aan met ten december 2016 is deze verhouding 1,52. minste een mastergraad. Dit is boven de streefwaarde van 1,46.

PI 6 Maatregelen: Voor deze indicator zijn sinds het onderwijsintensiteit jaarverslag 2015, na overleg met het Deze waarde wordt eenmaal per jaar Ministerie van Onderwijs, Cultuur en gemeten. In 2016 is er geen meting Wetenschap, herziene definities geweest; de waarde in de tabel komt uit gehanteerd. Daarom is een nieuwe de meting van februari 2015. Al onze nulmeting uitgevoerd en ontbreken de opleidingen voldoen aan de norm. tussenliggende metingen, net als in het Geen van de opleidingen binnen de jaarverslag van 2015. definitie heeft minder dan twaalf geprogrammeerde contacturen. Er is PI 7b Indirecte kosten: zuivere afgesproken dat iedere opleiding 16 tot overhead 18 contacturen heeft. Deze prestatieafspraak betreft de verhouding tussen het aantal fte van de PI 7a Maatregelen: indirecte zuivere overhead (niet behorende tot de kosten, ratio Onderwijzend onderwijs- en onderzoeksonder­steuning Personeel (OP)/Onderwijs­ en het primaire proces) en het totaal ondersteunend Personeel (OOP) aantal fte. Bij de nulmeting was dit Deze ratio staat voor de verhouding 22,8%, in 2016 is dit gedaald tot 19,73%.

Jaarverslag 2016 / prestatie­-indicatoren 51 Indicator Onderwijs 1 Studiesucces • a. Uitval • b. Rendement 2 Internationale mobiliteit • Uitgaande mobiliteit • Inkomende mobiliteit 3 Aantal uitgereikte honourscertificaten 4 Aantal uitgereikte diploma’s • Associate degrees • Bachelors • Masters 5 Studenten in aanraking met Energie, Healthy Ageing en Ondernemerschap • Energie • Healthy Ageing • Ondernemerschap 6 Accreditaties goed of excellent Onderzoek 7 Verhouding intern – extern verworven middelen 8 Aantal docent-onderzoekers / promovendi / gepromoveerden / lectoren Beroepspraktijk HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm 9 Samenwerking met bedrijven 10 Leven lang leren • Cursisten • Deeltijdstudenten • Maatwerktrajecten 11 Aantal startups • Totaal • Kwalitatief - Energie - Healthy Ageing 12 Valorisatie: • Kwaliteit – stakeholdertevredenheid • Ouput • Outcome • Impact Overkoepelend 13 Totaal aantal innovatiewerkplaatsen 14 Tevredenheid medewerkers en studenten • Nationale Studenten Enquête • Werkbelevingsonderzoek 15 Regionale betrokkenheid: Aantal culturele en maatschappelijke projecten en festivals

52 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences toelichting op indicatoren vernieuwen in verbinding

1. Studiesucces 5. Studenten in aanraking met Onze hogeschool heeft een emancipe­ Energie-, Healthy Ageing- en rende functie. Vanuit die gedachte Ondernemerschapsonderwijs benaderen we de relatie tussen We meten hoeveel studenten onderwijs rendement en uitval. We vinden het volgen dat gerelateerd is aan onze belangrijker dat onze studenten een zwaartepunten. diploma halen, dan dat ze zo snel mogelijk een diploma halen. 6. Accreditaties goed of excellent 2. Internationale mobiliteit Accreditaties zijn een extern We meten de inkomende en uitgaande gevalideerde indicator voor de kwaliteit mobiliteit van onze studenten en van het onderwijs. We meten de medewerkers. Deze indicator geeft een verhouding goed/excellent ten indruk van de internationale oriëntatie opzichte van het totaal aantal verleende van onze hogeschool. accreditaties.

3. Aantal uitgereikte certificaten 7. Verhouding intern – extern honourstrajecten verworven middelen Honourstrajecten bieden studenten de De verhouding tussen intern en extern mogelijkheid om zich naast hun studie verworven middelen is een indicatie breder te ontwikkelen en zich per­ van de mate waarin we voor de soonlijk en maatschappelijk te vormen. samenleving relevant onderzoek doen. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm We kiezen ervoor het aantal uitgereikte certificaten te gaan meten in plaats van 8. Aantal docent-onderzoekers / enkel de deelname in een traject. promovendi / gepromoveerden / lectoren 4. Aantal uitgereikte diploma’s Met deze indicator richten we ons op Met het aantal uitgereikte diploma’s het uitbreiden van het aantal docent- kunnen we monitoren hoe onze onderzoekers, promovendi en verschillende typen opleidingen Ad, BA gepromoveerde medewerkers. Daarmee en MA zich ontwikkelen. Het aantal kunnen we inzichtelijk maken of we er uitgereikte masterdiploma’s is een in slagen om zowel de onderzoeks­ indicator voor de toename van het piramide te verbreden als meer aantal masterstudenten. Deze indicator gepromoveerde medewerkers in dienst maakt ook duidelijk in hoeverre we de te hebben. doelstelling uit het strategisch plan halen dat elke school een doorstroommaster realiseert.

Jaarverslag 2016 / prestatie­-indicatoren 53 9. Aantal bedrijven waarmee 12. Valorisatie wordt samengewerkt Met de kwalitatieve indicator ‘kwaliteit We ontwikkelen deze indicator om te – stakeholdertevredenheid’ maken we monitoren of we ons strategische doel inzichtelijk wat de betekenis van ons behalen om de samenwerking met de onderzoek is voor de beroepspraktijk. beroepspraktijk te intensiveren. De Met de andere drie indicatoren meten indicator geeft inzicht in de omvang we de output (publicaties en van de relaties en in de mate waarin we presentaties), de outcome en de impact structurele samenwerkingsverbanden van ons onderzoek. realiseren. 13. Totaal aantal 10. Leven Lang Leren innovatiewerkplaatsen Leven Lang Leren is een belangrijk Het totaal aantal gerealiseerde strategisch thema voor onze innovatie­werkplaatsen is een indicatie hogeschool. Daarom meten we het van het realiseren van de strategische aantal cursisten en studenten in doelstelling om een leergemeenschap deeltijd­onderwijs en maatwerk­ te zijn. trajecten. 14. Tevredenheid medewerkers 11. Aantal startups en studenten Het aantal startups is een indicator We meten de tevredenheid van onze voor het succes van ons ondernemer­ studenten en medewerkers met de HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm schaps­onderwijs en van onze Nationale Studentenenquête (NSE) en economische impact. We meten het Werkbelevingsonderzoek. specifiek het aantal startups voor de zwaartepunten. 15. Regionale betrokkenheid Het aantal culturele en maatschappe­ lijke projecten en festivals dat we organiseren, maakt onze maatschappe­ lijke bijdrage inzichtelijk.

54 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 4 onderwijs HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / onderwijs 55 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

56 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences visie op onderwijs

De Hanzehogeschool Groningen professionals zetten de wereld in is een leergemeenschap van beweging. share your talent. move the onderzoekende professionals. world. Studenten, docent-onderzoekers De onderwijsvisie 2020 die in 2014 is en werkveldpartners vastgesteld, is in de afgelopen twee ontwikkelen zich in een veilig en jaren verder uitgewerkt. ambitieus leerklimaat en werken Vanzelfsprekend bouwt Vernieuwen in vanuit gedeelde waarden samen verbinding (het strategisch plan 2016- aan vragen die in de regio en 2020) hierop voort. Nieuwe plannen (inter)nationaal spelen. voor onderwijs en onderzoek worden beoordeeld in het licht van het totale portfolio. Onderwijs, onderzoek en beroeps­ De leergemeenschap krijgt in de praktijk versterken elkaar in innovatie­ praktijk vorm in innovatie­ werkplaatsen. Onderzoekende, werkplaatsen: fysieke of virtuele ondernemende en innovatieve vormen van samenwerking waarin HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Beroeps- Onderwijs praktijk

Onderzoek

Figuur 4.1 De positie van innovatiewerkplaatsen.

Jaarverslag 2016 / onderwijs 57 onderzoek, onderwijs en Ontmoetingen in de leergemeenschap beroepspraktijk bij elkaar komen. stimuleren de vorming van Innovatiewerkplaatsen zijn professionals die verantwoordelijkheid multidisciplinair, want juist op het willen nemen voor toekomstige snijvlak van disciplines ontstaat generaties. innovatie. In de samenwerking met Daarnaast heeft iedere bachelor­ andere disciplines leren studenten opleiding een leerlijn onderzoek in het bovendien over de grenzen van hun onderwijs en er is een hogeschool breed eigen vakgebied en omgeving te kijken project Blended Learning & Didactiek. en zich in te leven in mensen met andere achtergronden. Innovatie­ werkplaatsen zijn een voedingsbodem voor innovatieve producten, diensten zie bijlagen onderwijs en start-ups. De Hanzehogeschool - tabel marktaandeel, pag. 162; beschouwt het als een bijzondere - tabel ontwikkeling van de opdracht om iedereen in de inschrijvingen, pag. 162; leergemeenschap vertrouwd te maken - tabel vooropleiding, pag. 162; met zijn of haar maatschappelijke - tabel instroom schools, pag. 163; verantwoordelijk­heid. De hogeschool - tabel instroom fixus-opleidingen, stimuleert studenten om zichzelf te pag. 165; ontplooien en een waardevolle bijdrage - tabel studenten masteropleidingen, te leveren aan de maatschappij. pag. 164. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

58 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences ontwikkeling onderwijs- aanbod

De Hanzehogeschool Groningen flexibiliseren van de deeltijd­ ambieert een onderwijsaanbod opleidingen. Zo sluiten ze beter aan bij dat is afgestemd op de de wensen en mogelijkheden van werkende volwassenen. beroepspraktijk en op de diversiteit van onze instroom. Opleidingen Onze ambities hebben in 2016 geleid Nieuw aanbod komt voort uit een tot de volgende ontwikkelingen in ons stevige vraag uit de samenleving, opleidingenaanbod. regionaal en (inter)nationaal en draagt bij aan onze zwaartepunten. Om tot Associate Degrees een goed, vraaggericht en samen­ •• De Pedagogische Academie hangend onderwijsaanbod te komen, ontwikkelt samen met de academie ontwikkelen we een systeem voor voor Sociale Studies de Ad portfoliomanagement. In 2016 is het Pedagogisch Educatief Medewerker, bestaande aanbod in kaart gebracht in gekoppeld aan de pabo. In 2016 is de de vorm van infographics. doelmatigheid voor een deeltijd­ We willen de doorstroom van studenten variant toegekend. De Ad zal in verbeteren door het ontwikkelen van januari 2017 gevisiteerd worden. Na opleidingen in de keten Associate toekenning van de accreditatie degree (Ad)-bachelor-master. In 2016 is kunnen we de Ad vanaf september de samenwerking met de verschillende 2017 aanbieden. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm regionale opleidingscentra (ROC’s) in •• Het Instituut voor Marketing de noordelijke regio gecontinueerd. Management ontwikkelt de Ad Om de doorstroom van het mbo naar Ondernemen. In december 2016 is het hbo te verbeteren, werken we de doelmatigheidsaanvraag samen aan het ontwikkelen van verstuurd naar de CDHO. keuzedelen in het mbo. Daarnaast •• Binnen de academie voor werken we samen met diverse ROC’s in Architectuur, Bouwkunde en Civiele de ontwikkeling van verschillende Ad’s. Techniek verkennen we de We ontwikkelen diverse (bekostigde) mogelijkheden Ad’s te ontwikkelen masters, zodat alle studenten die een op het gebied van de aardbevings­ bachelor halen, kunnen doorstromen in problematiek. Deze Ad’s worden een master. In oktober 2016 hebben we gekoppeld aan de bachelor Built een aanvraag ingediend bij OCW voor Environment. deelname aan de pilots flexibilisering •• Binnen het instituut voor van deeltijd­opleidingen. Deze aanvraag Engineering doen we onderzoek is toegekend, wat betekent dat we naar de behoefte van een Ad door­gaan met het modulariseren en Automotive, met als locatie Assen.

Jaarverslag 2016 / onderwijs 59 Bachelors Hanzehogeschool-minoren

•• De opleiding Management in de In 2016 boden we 67 Hanzehogeschool- Zorg is per september 2016 gestart minoren aan. Deze minoren staan open met de voltijdvariant, naast de al voor studenten van andere opleidingen bestaande deeltijdvariant. binnen de Hanzehogeschool én voor

•• Het Instituut voor Engineering studenten van andere instellingen. Het ontwikkelt een driejarige variant totaalaanbod lag de afgelopen jaren van de opleiding Werktuigbouw­ steeds tussen de zestig en zeventig kunde voor de vwo-instroom. De minoren. Onze hogeschool is driejarige variant krijgt een aangesloten bij Kies Op Maat, een curriculum van driemaal 60 landelijk platform van tweeëntwintig studiepunten. hogescholen en twee universiteiten die

•• De academie voor Architectuur, zich inzetten om de onderlinge Bouwkunde en Civiele Techniek mobiliteit van studenten te verkent een deeltijdvariant van de bevorderen. Studenten van de opleiding Built Environment. deelnemende instellingen kunnen zonder extra kosten onderwijs volgen Masters bij een andere Kies Op Maat-instelling.

•• De master Healthy Ageing Binnen dit platform hebben we Professional is in september 2016 ongeveer vijftig minoren opengesteld. gestart in zowel een voltijd- als een deeltijdvariant. Hanzehogeschool HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

•• De master Talentontwikkeling en Groningen Professionals Diversiteit is in september 2016 en Bedrijven gestart in zowel een voltijd- als een Professionals komen naar de deeltijdvariant. hogeschool voor bij- en omscholing op

•• In 2016 is besloten de European hoog niveau. Zij hebben een duidelijk Master Social Work af te bouwen en doel voor ogen op het gebied van te beëindigen per september 2019. loopbaan of persoonlijke ontwikkeling.

•• Er is een start gemaakt met de Zij hebben behoefte aan opleidingen master Energy for Society. Dit is die zij op een zelfgekozen tijd en plaats onze derde master op het speerpunt kunnen volgen. Ook ontmoeting, Energie. samenwerking en netwerkvorming zijn

60 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences voor hen belangrijk. We werken langdurig kunnen verbinden aan onze daarom aan een aanpak met kwalitatief deeltijdopleidingen door middel van hoogwaardige (stapelbare) modules cofinanciering. Dit houdt verband met waarin blended learning een grote rol het experiment over vraagfinanciering speelt. van het ministerie van OCW. Bij Voor werkenden en werkzoekenden voldoende vertrouwen in een hebben we een breed aanbod, zoals duurzame bijdrage van werkgevers cursussen, trainingen, maatwerk­ zullen we ons aanmelden voor trajecten, deeltijd- Associate degrees, experimenten over vraagfinanciering in deeltijd-bachelors en deeltijd masters. de sector techniek. Dit aanbod krijgt vorm via onder meer partnerschappen en convenanten met Didactische bedrijven. Naast de zwaartepunten ontwikkelingen Healthy Ageing en Energie richten we Vanuit onze onderwijsvisie wordt in ons in het post-initieel onderwijs sterk alle opleidingen en alle varianten steeds op de domeinen Leiderschap/ meer gewerkt in een leeromgeving management en ICT. Daarnaast is er waarin onderwijs, onderzoek en toenemende aandacht voor Biobased beroepspraktijk samenkomen. Hiertoe Economy. worden innovatiewerkplaatsen Hanzehogeschool Groningen doorontwikkeld en wordt er steeds Professionals en Bedrijven is bezig met meer gewerkt met blended learning. Het het ontwikkelen van flexibel, hogeschoolbrede project Blended HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm gepersonaliseerd deeltijdonderwijs. In Learning & Didactiek heeft een vervolg december 2016 heeft het ministerie van gekregen, met de focus op concrete OCW onze aanvraag voor deelname aan ondersteuning binnen de schools. de pilots flexibilisering goedgekeurd. Verder is de modularisering en In deze pilots bieden we het onderwijs flexibilisering van de deeltijd­ flexibel aan. Op basis van de opleidingen voortgezet, zodat meer uitkomsten van deze experimenten kan deeltijdstudenten een mogelijk de wetgeving worden gepersonaliseerde leerroute kunnen aangepast. We onderzochten ook of we volgen. werkgevers in verschillende sectoren

Jaarverslag 2016 / onderwijs 61 tevredenheid van studenten

Hoe tevreden onze studenten zijn Keuzegids HBO 2016 is een belangrijke graad­meter De Hanzehogeschool Groningen stijgt voor de kwaliteit en aantrekke­ naar de derde plaats in de ranglijst van grotere hogescholen in Nederland van lijkheid van ons aanbod. de Keuzegids HBO 2017 (verschenen in september 2016). Hierin krijgen 17 van Elsevier onze 50 opleidingen het predicaat De Hanzehogeschool Groningen scoort ‘topopleiding’. Dat betekent een score landelijk uitstekend met de opleidingen. van 34 procent, veel hoger dan het Tien van onze opleidingen zijn op hun landelijk gemiddelde van 11 procent. gebied de beste van Nederland. Dat blijkt uit de opleidingenranglijst van Onze topopleidingen zijn:

Elsevier in het themanummer De Beste •• Dans – Amsterdam

Studies van september 2016. •• Docent Dans – Amsterdam

•• Dans – Groningen

De dertien opleidingen die volgens •• Docent Dans – Groningen

Elsevier de beste opleidingen van •• Mondzorgkunde

Nederland zijn: •• Logopedie

•• Muziek •• Management in de Zorg (deeltijd/

•• Biologie en Medisch duaal)

Laboratoriumonderzoek •• Bio-Informatica

•• Docent Beeldende Kunst en •• Docent BKV HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Vormgeving •• Docent Muziek

•• Logopedie •• Elektrotechniek – Assen

•• Toegepaste Psychologie •• Chemische Technologie

•• Chemische Technologie •• Human Resource Management

•• Dans – Amsterdam •• Muziek (Groningen)

•• Docent Dans – Amsterdam •• Vormgeving

•• Sociaal-Juridische Dienstverlening •• Biologie & medisch

•• Mondzorgkunde laboratoriumonderzoek

•• Voeding en Diëtetiek •• Fysiotherapie

•• Bio-Informatica

•• Medisch Beeldvormende Radiotherapeutische Technieken

62 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Nationale International Student Studentenenquête Barometer De tevredenheid van onze studenten ligt Eens per twee jaar nemen we deel aan – net als vorige jaren – boven het de International Student Barometer landelijk hbo-gemiddelde. Dat blijkt uit (ISB), een enquête om de tevredenheid de Nationale Studentenenquête (NSE). onder onze internationale studenten te In 2016 behaalde de Hanzehogeschool meten. Eind 2016 werd deze enquête Groningen een vierde plaats op de weer afgenomen. We doen het ranglijst van grotere hogescholen in bijzonder goed op onderwijsaspecten Nederland. In 2015 stonden we op een zoals werkervaring, voorbereiding op derde plek, maar de verschillen tussen de de arbeidsmarkt, klasgrootte. eerste vier zijn klein. Bijna de helft van Daarnaast worden veel facilitaire onze studenten (46 procent) vulde de voorzieningen hoog gewaardeerd, landelijke enquête in. Deze respons ligt waarbij we bij de onderdelen IT- ruim boven het landelijk gemiddelde. service, International Service Desk en Onze studenten zijn net als vorig jaar schoolinfodesk zelfs landelijk op de meer dan gemiddeld tevreden. Het eerste plaats staan. Ook over de sociale algemene cijfer voor de Hanzehoge­ voorzieningen voor het wonen in school Groningen is een 7,4, net als in Groningen zijn de studenten tevreden. 2015. De studenten zijn het meest Verbeterpunten zijn er uiteraard ook. tevreden over de sfeer op de opleiding, Er kan nog veel gewonnen worden op over samen­werken met anderen en over het gebied van onderwijs en HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm wat zij tijdens hun stage hebben geleerd. onderwijsorganisatie. Ook huisvesting Daarnaast zijn de studenten meer dan blijft een zorgenkind. Daar staat gemiddeld tevreden over het onderwijs tegenover dat de cateringfaciliteiten in communicatievaardigheden, de ten opzichte van de vorige enquêtes groepsgrootte bij werkgroepen en enorm goed hebben gescoord. De vele hoorcolleges, stagebegeleiding en de verbeteringen hebben daadwerkelijk kennis van docenten over de beroeps­ resultaat gehad. praktijk.

Jaarverslag 2016 / onderwijs 63 kwaliteit van onderwijs en onderzoek

We werken permanent aan het Externe behouden en versterken van de kwaliteitsbeoordeling kwaliteit van onderwijs en onderwijs en onderzoek onderzoek. Daartoe hanteren Instellingstoets Kwaliteitszorg we het Hanzehogeschool- De Instellingstoets Kwaliteitszorg (ITK) kwaliteitsbeleid 2016, dat het van de NVAO waarover de Hanzehogeschool-kader Hanzehogeschool Groningen sinds kwaliteitszorg uit 2010 vervangt. april 2013 beschikt, is geldig tot mei 2018. In het najaar van 2017 is de nieuwe ITK-visitatie. Als voorbereiding Het Hanzehogeschool-kwaliteitsbeleid hierop hebben we in 2016 zelf twee geeft een actueel beeld van onze visie analyses uitgevoerd. Het betreft een op kwaliteit en kwaliteitszorg. Ook analyse op de onderwerpen die voor de beschrijft het de instrumenten die deel ITK relevant zijn en een analyse op de uitmaken van ons kwaliteitszorg­ accreditatieresultaten van de afgelopen systeem. jaren. De resultaten van beide analyses Om de kwaliteitscultuur te versterken, maken deel uit van de input voor de bieden we onze medewerkers Kritische Reflectie, het basisdocument verschillende trainingen en cursussen voor de ITK-visitatie. aan om zich permanent te ontwikkelen. Het aanbod heeft onder Accreditaties HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm andere betrekking op wet- en Elke opleiding wordt eens per zes jaar regelgeving, docentkwalificaties en gevisiteerd voor de accreditatie. In 2016 actuele (toetsgerelateerde) onder­ hebben we van de NVAO een positief werpen. accreditatiebesluit ontvangen voor de 2016 stond ook in het teken van veel volgende opleidingen:

externe ontwikkelingen. Zo is in •• Masteropleiding Physician Assistant december 2016 het NVAO- (gevisiteerd in 2015)

beoordelingskader van het nieuwe •• Masteropleiding International accreditatiestelsel hoger onderwijs Communication (gevisiteerd in goedgekeurd (ingangsdatum 1 januari 2016, zie hieronder) 2017). Verder heeft de minister haar toekomstplannen voor macro­ In 2016 zijn zeven opleidingen doelmatigheid gedeeld. Beide gevisiteerd. Zes van de zeven ontwikkelingen gaan uit van meer opleidingen zijn positief bevonden vertrouwen en eigenaarschap bij door het visitatiepanel. Hiervoor instellingen, docenten en studenten. hebben we bij de NVAO een De ontwikkelingen zijn van invloed op accreditatie­aanvraag gedaan. De master onze interne kwaliteitszorg en nemen MBA heeft vooralsnog een onvoldoende we mee bij het ontwikkelen van ons gekregen op standaard 4 (Gerealiseerde kwaliteitsbeleid richting 2020. eindkwalificaties). De MBA gaat een herstelplan indienen bij de NVAO en

64 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences werkt de komende jaren in een van de NVAO heeft onze hogeschool hersteltraject aan een goede borging voor honoursonderwijs een van het eindniveau. In 2018 is de prominente plaats in het beleid hervisitatie. ingeruimd. Het honoursonderwijs is Bij de bachelor Leraar voortgezet wijdverbreid in onze hogeschool. Alle onderwijs van de eerste graad in 17 schools bieden een honours­ Lichamelijke Opvoeding is in programma aan. Het systeem van september 2016 een hervisitatie certificering van deze programma’s geweest. De opleiding heeft nu op de heeft een kwaliteitskeurmerk gekregen standaard over Toetsing en van Hobéon Certificering BV. Gerealiseerde eindkwalificaties een Het systeem van certificering van het ruime voldoende gekregen. honoursonderwijs is in de ogen van de Bij het Centre of Expertise Healthy visitatiecommissie van Hobéon in Ageing is in 2016 een onderzoeks­ opzet en uitwerking gedegen. Het visitatie gehouden. De besluitvorming systeem omvat een beoordeling bij volgt in 2017. toelating, een jaarlijkse monitoring van de kwaliteit en een daadwerkelijke Accreditaties nieuwe certificering, drie jaar na de toelating. opleidingen Het Hanze Honours College speelt in De master Talentontwikkeling & het systeem een voorname rol, maar Diversiteit is in 2015 gevisiteerd in het ook het College van Bestuur van de kader van de Toets Nieuwe Opleiding. hogeschool neemt zijn HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Na het accreditatiebesluit is deze verantwoordelijkheid. De blijvende master in september 2016 van start betrokkenheid van de externe gegaan. organisatie Hobéon is een extra In januari 2016 is de master Healthy waarborg voor de kwaliteit van het Ageing Professional gevisiteerd. Ook systeem. deze master is in september 2016 van start gegaan. Wel werkt deze master Naamswijzigingen nog aan enkele voorwaardes die bij dit In juli 2016 heeft de NVAO besloten dat besluit zijn vastgelegd. de bacheloropleidingen Sociaal De Associate degree Pedagogisch Pedagogische Hulpverlening en Educatief Medewerker heeft een Maatschappelijk Werk en positieve doelmatigheidstoets Dienstverlening per september 2017 doorlopen. Deze Associate degree verder gaan als nieuwe brede wordt in 2017 gevisiteerd. bacheloropleiding Social Work. Hiervoor is geen planningneutrale Bijzondere kenmerken conversie nodig. De Hanzehogeschool Groningen De masteropleiding Media, Art and neemt op het gebied van het Technology en de masteropleiding honoursonderwijs een onder­ Schilderkunst gaan vanaf september scheidende plaats in het Nederlands 2017 verder als nieuwe brede hoger onderwijs in. Naar het oordeel masteropleiding Master of Arts in Fine

Jaarverslag 2016 / onderwijs 65 Art and Design. De NVAO heeft dit in Alle examencommissies van de augustus 2016 besloten. Hanzehogeschool Groningen hebben Verder heeft de NVAO in augustus 2016 een extern lid. besloten dat alle opleidingen in Nederland op het vlak van sport, Interne kwaliteitsborging gezondheid, management en bewegen onderwijs en onderzoek gezamenlijk verdergaan onder de nieuwe naam Sportkunde. Voor ons Risicoscreening eindniveau betreft dit de opleiding Sport, In de risicoscreening eindniveau Gezondheid en Management. De beoordeelt een intern expertteam de naamswijziging zal op 1 september kwaliteit, aanpak en beoordeling van 2017 ingaan. afstudeerwerken. In 2016 is de risicoscreening eindniveau uitgevoerd Externe validatie van bij de bacheloropleiding Built toetsing en examinering Environment. In 2016 hebben in onze hogeschool circa 120 examinatoren het BKE- Het team rapporteert aan het College certificaat behaald. Nieuwe docenten van Bestuur en aan het management volgen het BKE-traject als onderdeel van de betreffende opleiding. De van de Basiskwalificatie Didactische rapportage wordt ook besproken door Bekwaamheden (BDB). de Raad van Toezicht. We zorgen voor externe kennisdeling HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm rond het onderwerp. De Hanzehoge­ Midterm reviews opleidingen en school Groningen is een van de kenniscentra initiatiefnemers van het landelijk In 2016 is bij zeven bachelor­ netwerk BKE/SKE. Daarin worden alle opleidingen een midterm review materialen van de BKE gedeeld met onderwijs uitgevoerd en bij het andere hogeronderwijsinstellingen. Kenniscentrum Noorderruimte een Drie van onze opleidingen doen mee midterm audit onderzoek. De audits aan een pilot op het gebied van tijdens de midterm reviews worden instellingsoverstijgend toetsen. Zij uitgevoerd door auditteams. Deze werken samen met vergelijkbare rapporteren aan het College van opleidingen van minimaal twee andere Bestuur en het management van de instellingen. Activiteiten van de opleiding of het kenniscentrum. opleidingen richten zich op het verder verstevigen van de overlegstructuur Toetsing minoren met andere instellingen, het uit­bouwen Jaarlijks biedt de Hanzehogeschool van een goede toetsbank en het Groningen maximaal zeventig minoren afnemen van gezamenlijke toetsen. De aan. De minoren die ook toegankelijk uitkomsten van deze pilot worden in zijn voor studenten van andere oplei­ 2017 breder gedeeld binnen de dingen of andere instellingen, worden hogeschool. getoetst op doelmatigheid en kwaliteit.

66 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences internationalisering van onderwijs

We stellen ons ten doel praktijkgericht onderzoek op het internationaal herkend en regionale bedrijfsleven. Deze ranking erkend te worden als ondersteunt ons in onze ambities om met onderzoek een sterke regionale vooraanstaande aanbieder van partner te zijn. praktijkgericht hoger onderwijs en als toonaangevend instituut Implementatie voor toegepast onderzoek. Internationalisering In 2016 hebben we een vervolg gegeven In ons internationaliseringsbeleid aan het hogeschoolbrede project richten we ons op het bieden van Implementatie Internationalisering, onderwijs dat studenten voorbereidt waarmee we in 2015 een begin hadden op het goed functioneren in een gemaakt. Het doel van het project is het internationale omgeving. beschikbaar maken van faciliteiten en ondersteunende producten die de schools Engelstalig onderwijsaanbod en kenniscentra nodig hebben voor We werken aan het uitbreiden van ons hun internationaliserings­ambities. Engelstalige onderwijsaanbod. In 2016 Voor dit project is een projectteam ging een aantal Engelstalige opgezet met vertegen­woordigers van opleidingen van start, te weten de alle stafbureaus en het Facilitair Bedrijf. bachelorprogramma’s Business IT & Dit team was verantwoordelijk voor het Management (Instituut voor maken van ruim twintig werkpakketten HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Communicatie, Media & IT) en van verschillende aard en omvang. Het Marketing Management (Instituut project werd eind 2016 formeel voor Marketing Management). beëindigd. Enkele geplande werk­ Daarnaast bood de Academie voor pakketten die nog niet waren afgerond, Gezondheidsstudies voor het eerst de zijn aan de staande organisatie Engelstalige summer school Global overgedragen. Health & Quantified Self aan. Het programma werd ontwikkeld in Internationale mobiliteit samenwerking met het Quantified Self We streven ernaar dat minstens 20 Institute, een van de onderzoekscentra procent van onze afgestudeerden een binnen onze hogeschool. Naast de periode van minimaal drie maanden in summer school boden we ook een het buitenland heeft doorgebracht voor Engelstalige minor rond dit thema aan. studie en/of stage. Deze internationale mobiliteit groeit nog steeds, zij het Internationale profilering licht. Onze doelstelling werd in 2016 Al sinds de lancering participeren we in met 27,8% ruimschoots gehaald. De de institutionele enquête van uitgaande mobiliteit van docenten en U-Multirank. Uit de resultaten van de overige personeelsleden bleef stabiel. 2016 ranking bleek dat onze Daardoor konden we ook in 2016 hogeschool behoort tot de mondiale beschikken over een zeer aanzienlijk top-25 als het gaat om de impact van budget voor het toekennen van

Jaarverslag 2016 / onderwijs 67 Instroom Internationale Bachelor studenten

26% Duitsland

Overige EER 35% non-EER

39%

Figuur 4.2 Instroom internationale bachelorstudenten.

Erasmusbeurzen aan studenten en Duitsland is in 2016 licht gestegen. personeelsleden die binnen Europa Opvallend is het stijgende aandeel van gaan studeren, stage lopen, lesgeven of studenten uit Zuid-Europa, en dan met een training volgen. Op dit punt zijn name uit Spanje en Italië. Voor de we de meest succesvolle Nederlandse masteropleidingen staat Spanje zelfs hogeschool. In 2016 werden de eerste bovenaan als land van herkomst. Erasmus+-aanvragen goedgekeurd voor In onze internationale werving richten mobiliteit met twee niet-EU landen: we ons op een aantal focusgebieden. In Rusland en Bosnië & Herzegovina. We 2016 waren dat Duitsland, Bulgarije, zijn tot nu toe een van weinige Roemenië, Moldavië, de Baltische hogescholen die in dit onderdeel van staten, Groot-Brittannië, Ierland, het Erasmus+-programma participeert. Indonesië en China. Daarnaast hebben we ingezet op specifieke werving voor Buitenlandse studenten de masteropleidingen, die soms andere HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm In 2016 stonden bij ons in totaal 2.262 markten kennen, zoals Thailand, buitenlandse bachelor- en Vietnam, India, Brazilië en Colombia. masterstudenten ingeschreven. Dit Voor de instromende internationale omvat zowel de Nederlandstalige, studenten zijn zoals gebruikelijk twee Engelstalige als de Duitstalige hogeschoolbrede Welcome Days opleidingen. Dit is ruim 7,9 procent gehouden. van de totale studentenpopulatie. Bij De marketing wordt ondersteund door de bacheloropleidingen komen de verschillende scholarshipprogramma’s, meeste buitenlandse studenten uit waarvan de belangrijkste zijn:

Europa. Bij de masteropleidingen •• Het Hanze Scholarship programma, komen de studenten vooral uit landen waarbij instromende studenten kans buiten de Europese Economische maakten op een beurs van € 3.500 Ruimte. per jaar gedurende vier jaar. De In 2016 stroomden 806 nieuwe toekenning van de beurs is internationale studenten in. Dat is een afhankelijk van de behaalde stijging van 32% ten opzichte van 2015. studieresultaten.

De meeste nieuwe instroom kwam uit •• Het Holland Scholarship Europa, maar ook China, Oekraïne, programma, waarbij Master­ Vietnam en India waren goed studenten kans maken op een vertegenwoordigd. De instroom uit eenmalige beurs van € 5.000.

68 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Instroom internationale Masterstudenten

5%

Duitsland

30% Overige EER

non-EER

80%

Figuur 4.3 Instroom internationale masterstudenten.

•• Het Orange Tulip Scholarship, waarbij masterstudenten uit specifieke landen kans maken op een ‘tuition waiver’ van rond de € 3.000.

•• Het Netherlands Fellowship Programma, waarbij master­ studenten uit ontwikkelingslanden kans maken op een genereuze bijdrage in hun studiekosten.

Een International Student Team versterkt de werving door contact te houden met aspirant-studenten, onder meer via HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm social media, chatsessies en belsessies. Online waren we in 2016 te vinden via diverse relevante referral sites, via de eigen website met onder meer een Duits, een Chinees, een Russisch en een Bulgaars gedeelte en via bijvoorbeeld Twitter, Facebook, Instagram, Pinterest, Snapchat, VKontakta en RenRen. De online middelen worden steeds belangrijker. We zetten ze in toenemende mate in om de offline activiteiten in de verschillende focuslanden te ondersteunen en te Hanze.nl/jaarverslag2016 versterken. Ook experimenteren we - Overzicht van buitenlandse met webinars. Verder beschikken we partnerinstellingen over een sterk netwerk van agenten en marketingorganisaties die in de zie bijlagen onderwijs focuslanden studenten werven en - herkomst buitenlandse studenten, begeleiden. pag. 166.

Jaarverslag 2016 / onderwijs 69 onderwijs op het gebied van de zwaartepunten

Onze drie zwaartepunten – •• Human Technology Energie, Healthy Ageing en •• Technische Bedrijfskunde Ondernemerschap – zijn •• Werktuigbouwkunde •• Bedrijfseconomie duidelijk herkenbaar in ons •• Chemische Technologie onderwijsaanbod. Ook honours •• Rechten en kunsten hebben een belangrijke plek binnen ons Masters

onderwijs. •• European Master in Renewable Energy

•• European Master Sustainable Energy Onderwijs op het gebied System Management van Energie Energie is onderdeel in verschillende Onderwijs op het gebied opleidingen van diverse schools. In 2016 van Healthy Ageing zijn 22 energieroutes gepresenteerd, Het zwaartepunt healthy ageing speelt waarmee studenten vanuit in vrijwel al onze opleidingen een rol, verschillende opleidingen zich volgens en vaak is dat een betekenisvolle rol. het T-shape-model in energie Naast drie masteropleidingen bieden bekwamen. Studenten volgen in deze we een groot keuzeaanbod aan routes een combinatie van onderdelen bachelor­opleidingen en er is een uit het domein van hun eigen Healthy Ageing honoursprogramma. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm opleiding, onderdelen uit andere Het betreft niet alleen opleidingen op domeinen én leeractiviteiten van de het gebied van de gezondheidszorg, Energy Acadamy Europe (EAE). Als ze maar ook opleidingen op het gebied op die manier minimaal 30 ECTS halen, van welzijn, sport, communicatie, ICT/ ontvangen ze het EAE-certificaat. Dit sensortechnologie, Life Science & kwalificeert hen als ‘energie­ Technology, bouwkunde, engineering professional’, in aanvulling op het en ondernemerschap. diploma van hun opleiding. Healthy Ageing-onderwijs draagt bij In studiejaar 2015/2016) leverden we aan gezond opgroeien, gezond ouder 253 studenten af met een energieprofiel worden en de maatschappelijke en minimaal 30 ECTS behaald in uitdaging van de vergrijzing. Het energieonderwijs. Het gaat om onderwijs is multidisciplinair en studenten van de volgende opleidingen. gericht op innovatie. Het onderwijs is verweven in studieonderdelen en Bacheloropleidingen projecten in de major, de minoren en

•• International Communication de specialisaties. Het aantal stages en

•• HBO-ICT afstudeeropdrachten op dit thema

•• Bedrijfskunde MER neemt toe. Steeds meer studenten

•• Elektrotechniek richten zich in innovatiewerkplaatsen

70 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences op healthy ageing. Daarin werken kenniswerkplaatsen Healthy Ageing is praktijk, onderzoek en onderwijs opnieuw toegenomen. samen aan innovatieve vraagstukken. Studenten werkten in veelal multi­ Ook wordt er steeds meer samen­ disciplinaire setting aan opdrachten gewerkt met het mbo. voor externe opdrachtgevers. Dit Inbedding van healthy ageing in het gebeurde in het honoursprogramma curriculum gaat steeds vaker samen Healthy Ageing en in verschillende met meer multidisciplinariteit. Dat minoren, waaronder de minoren leidt tot grotere aandacht voor Healthy Ageing, Sport, gezondheid en competenties die horen bij de leefstijl, Ondernemerschap en T- shaped professional, innovatie en management in zorg en welzijn, ondernemerschap. Een relevante Biomedical Engineering en ontwikkeling is de nieuwe definitie van Financiering in de zorg. gezondheid: Gezondheid is het vermogen zich Het aantal hbo- en mbo-studenten dat aan te passen en een eigen regie te voeren, in het in de Health Hub Roden opdrachten licht van de fysieke, emotionele en sociale heeft uitgevoerd voor en samen met het uitdagingen van het leven. bedrijfsleven rondom medische Het onderwijs op het gebied van technologie is gegroeid naar 1.309 in healthy ageing is sterk verbonden met totaal. het praktijkgerichte onderzoek in de De innovatiewerkplaats Zorg en kenniscentra, met de lectoraten en met Sensortechnologie is een voorbeeld van de innovatiewerkplaatsen. De multidisciplinair en multilevel HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm verbinding met het werkveld en het samenwerken. Hbo-studenten bedrijfsleven wordt steeds intensiever, Sensortechnologie werken samen met onder meer door doorgaande lijnen studenten verpleegkunde van het voor stages en afstudeeropdrachten. Drenthe College aan innovatieve Ook is er een groeiend Engelstalig vraagstukken uit de praktijk. onderwijsaanbod op het gebied van In 2016 is voor het eerst de summer­ healthy ageing. course Global Health and Quantified Self gegeven. Voorbeelden van Healthy Ageing-onderwijs in 2016 Onderwijs op het gebied De master Healthy Ageing Professional van Ondernemerschap is in september 2016 gestart met ruim 70 studenten, die evenredig verdeeld Ondernemerschapscentrum zijn over de voltijd- en deeltijdvariant. Value050 Ook de master Talentontwikkeling en Onder onze regie adviseert het diversiteit is in september gestart. Het Groningen Center of Entrepreneurship aantal studenten in de innovatie­ Value050 onderwijsinstellingen in de werkplaatsen van het Centre of noordelijke regio over ondernemer­ Expertise Healthy Ageing en de schapsonderwijs en -ondersteuning.

Jaarverslag 2016 / onderwijs 71 Value050 is onderdeel van het minor gaat over ondernemen in China, Consortium voor Valorisatie en de Chinese markt en over het zaken Ondernemerschap van Hanzehoge­ doen met China. school Groningen, RUG en UMCG. Extracurriculair kunnen onze studenten en medewerkers hun Hanze Ondernemerschap: ondernemende houding verder ondernemerschapsonderwijs en ontwikkelen in het programma -ondersteuning Entrepreneurship College. In het Ons ondernemerschapsonderwijs en programma Startup Academy gaan ze onze -ondersteuning zijn opgenomen aan de slag met hun ontwikkeling als in het Hanze Model voor Ondernemer­ professionele ondernemer. schap. Dit betreft een zowel brede als integrale aanpak, met een scala aan Hanze Topondernemersregeling intra- en extracurriculaire activiteiten. Begin 2015 hebben we de Hanzehoge­ Deze aanpak heeft ons inmiddels een school Topondernemersregeling landelijke en internationale toppositie ingesteld. Dankzij deze regeling opgeleverd op het vlak van onder­ kunnen talentvolle studentonder­ nemer­schaps­ontwikkeling. In 2014 nemers hun studie combineren met stond de Hanzehogeschool in de ondernemen. In 2016 hebben we zes Nederlandse top 3 van de Global nieuwe student-ondernemers tot deze University Students Spirits Survey regeling toegelaten. (GUESSS). Wij waren de eerste HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm hogeschool die twee NVAO Bijzondere Programma Afstuderen met Kwalificaties Ondernemerschap Eigen Bedrijf toegekend heeft gekregen. In 2015 Het afgelopen jaar hebben 37 hebben we het eerste Hanze/VNO studenten deelgenomen aan het Kwaliteitslabel Ondernemerschap programma Afstuderen met Eigen ontvangen. In 2016 hebben we Bedrijf. Dit is een intensief programma mondiaal een top 25-positie verworven voor studenten die in de afstudeerfase in de EU/U-Multirank met onze zitten en willen afstuderen op hun spin-offs en startups en met onze eigen bedrijf. Het programma regionale samenwerking. Deze ranglijst ondersteunt deze studenten met extra telt 1.300 universiteiten in 90 landen. faciliteiten. We bieden tien minoren en specialisaties aan op het gebied van HG / VNO-NCW MKB Noord ondernemerschap. De studenten kwaliteitslabel Ondernemen kunnen deze in hun vrije studieruimte Samen met VNO-NCW MKB Noord gebruiken om een ondernemende hebben we in 2015 het kwaliteitslabel houding te ontwikkelen of om zich Ondernemen opgezet. Dit label mogen voor te bereiden op zelfstandig opleidingen voeren als de kwaliteit van ondernemerschap. In 2016 is een hun ondernemerschapsonderwijs en nieuwe minor ontwikkeld: de minor -ondersteuning aan de eisen van het Entrepreneurship in China. Deze label voldoet. Een opleiding krijgt het

72 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences label na een positieve beoordeling door ondernemingen, 50 ondernemers en een commissie met daarin onder­ 117 medewerkers. nemers uit het netwerk van VNO-NCW MKB Noord, docenten en onderwijs­ Volgsysteem Monitor050 kundigen. Drie opleidingen hebben Jaarlijks onderzoeken we de interesse het kwaliteitslabel al ontvangen: voor ondernemerschap van onze Bedrijfskunde MER, Toegepaste studenten en hun voorbereidingen Psychologie en Small Business & Retail voor de start van een eigen bedrijf. Management. 10 tot 15 procent van de eerstejaars blijkt serieus geïnteresseerd. Van de Teach the teacher derde- en vierdejaars studenten start Het Groningen Center of Entre­ 5 tot 8 procent daadwerkelijk een eigen preneur­ship Value050 organiseert voor onderneming; inclusief zzp’ers 8 tot docenten die zich willen bekwamen in 12 procent. In 2016 zijn vanuit onze ondernemerschapsonderwijs het hogeschool 372 ondernemingen programma ‘Teach the Teacher gestart. Deze bedrijven scheppen Ondernemerschap’. Docenten worden samen honderden nieuwe ondersteund bij het ontwikkelen en arbeidsplaatsen. In het volgsysteem aanbieden van onderwijs voor en over Monitor 050 zijn inmiddels meer dan ondernemerschap. Zij maken kennis 3.000 studenten, docenten en met modellen op het gebied van ondernemers opgenomen. Zij vormen ondernemerschap en ondernemend de kern van onze ‘entrepreneurship HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm gedrag en leren zij hoe deze modellen community’. Het aantal studenten dat kunnen inzetten in het onderwijs. als zelfstandig ondernemer start, is een Medio 2016 is het programma van de afgesproken prestatie- aangepast en verder uitgebreid. Het indicatoren (zie hoofdstuk 3). programma bestaat nu uit drie modules: Leren Ondernemen, International Business Talent Ondernemend Leren en Da Vinci. In Het Marian van Os Centrum voor 2016 hebben 35 docenten aan het Ondernemerschap leidt het programma deelgenomen. International Business Talent (IBT) programma. In dit programma Incubator Cube050 studeren ambitieuze internationale Incubator Cube050 faciliteert en toptalenten af bij het midden- en ondersteunt startende kennisintensieve kleinbedrijf in de provincie Groningen. ondernemingen van hogeschool en Aansluitend volgen ze een traineeship universiteit. Sinds 2009 zijn meer dan waarin ze de onderzoeksresultaten van 150 ondernemingen vanuit Cube050 hun afstudeeropdracht gestart, waaronder een aantal zeer implementeren. Met dit programma succesvolle. De top 10 biedt inmiddels stimuleren we de internationalisering werk aan meer dan 450 vaste en meer van het bedrijfsleven in de regio. Het dan 6.000 freelance medewerkers. In programma wordt medegefinancierd 2016 telde Cube050 in totaal 30 door de provincie Groningen, omdat

Jaarverslag 2016 / onderwijs 73 het de regio economisch sterker maakt. tien opleidingen geselecteerd die in Door de zorgvuldige matching en de 2016/2017 het valorisatiepotentieel van intensieve begeleiding tijdens het stage- en afstudeerscripties gaan afstuderen en het traineeship bouwen beoordelen. we een duurzame relatie met In de eerste ronde Take-off HBO Groningse bedrijven op. (haalbaarheidsstudies naar innovaties In 2016 hebben in totaal negen door het ministerie van EZ) zijn twee IBT-trainees hun traineeship succesvol van onze aanvragen gehonoreerd. afgerond. Zij kregen op 22 november Wekelijks geven we een nieuwsbrief uit 2016 het IBT-certificaat uit handen van met nieuws over innovaties en onder­ het College van Bestuur tijdens een nemerschap. Deze wordt verzonden naar feestelijke ceremonie waarbij ook 30.000 interne en externe relaties. Er is vertegenwoordigers van de bedrijven een goed toegankelijke website ont­ aanwezig waren. Vijf IBT-kandidaten wikkeld met het integrale aanbod van kregen na afloop van hun traineeship Hanze Invent: www.hanzeinvent.com. een bedrijfscontract aangeboden. Hanze Ontwerpfabriek Innovatie en Valorisatie De Hanze Ontwerpfabriek helpt teams van studenten, docenten, medewerkers Hanze Invent en externe professionals bij het Samen met externe partners onder­ uitwerken van innovatiegerichte steunt Hanze Invent studenten, schools vraagstukken. Met creatieve onder­ HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm en lectoraten bij innovatie en zoeks­methoden en door te werken in valorisatie. Hanze Invent begeleidt het multidisciplinaire teams, stimuleert de valorisatietraject, beoordeelt (kennis) Hanze Ontwerpfabriek een onder­ producten (onderzoek, stages en nemende houding en kennis­ afstudeerscripties vanuit schools, uitwisseling. Voor alle activiteiten lectoraten en innovatiewerkplaatsen) wordt een ‘hands on’-methode op hun innovatie- en valorisatie­ gehanteerd. mogelijkheden en selecteert de meest De Hanze Ontwerpfabriek is in 2016 kansrijke innovaties. Deze innovaties betrokken bij Hanze Invent en helpt worden begeleid bij de door­ innovaties verder te ontwikkelen en ontwikkeling tot octrooien en naar de markt te brengen. patenten, dan wel tot marktrijpe In 2016 heeft de Hanze Ontwerpfabriek producten of diensten. samen met Stafbureau Informatisering In 2016 heeft een eerste globale en Stafbureau O&O een nieuwe locatie inventarisatie binnen de hogeschool gekregen op de Zernike Campus. Op de meer dan 100 potentiële innovaties nieuwe locatie komen creativiteit en opgeleverd. Hanze Invent onderzoekt techniek samen, kan geëxperimenteerd deze en begeleidt ze waar mogelijk naar worden met digitale mogelijkheden en een hoger TRL- of IRL-niveau. Er zijn kunnen in een unieke omgeving

74 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences prototypes worden ontwikkeld. De •• Honoursminoren (15): verbredende Hanze Ontwerpfabriek werkt verder of verdiepende minoren, als samen met externe partijen zoals keuzeonderdeel van de bachelor. Triade, O2G2, Hogeschool Rotterdam, Studenten kunnen hier voor Rijksuniversiteit Groningen, Gemeente geselecteerd worden.

Groningen, IBM, Noorden Duurzaam, •• Honoursopleiding (1): een volledige ZIENN en het Festival of Entre­ opleiding. In 2016 boden we er één preneurial Learning. aan, namelijk de internationale, Engelstalige bachelor opleiding Honoursonderwijs Elektrotechniek, major Sensor Het honoursonderwijs van de Technology.

Hanzehogeschool Groningen bestaat •• Individuele honoursroutes (27): uit verschillende programma’s die individuele trajecten in de vorm van onder de verantwoordelijkheid van de een honoursstage, honours schools worden ontwikkeld en afstudeertraject, honoursproject of aangeboden. Het profiel van de honours student-assistentschap. honoursstudent als een ambitieuze, kritische en maatschappelijk bewuste De Academische Opleiding Leraar denker, is bepalend voor de inhoud, de Basisonderwijs is geen honours­ vorm en de richting van het honours­ programma, maar wordt wel onderwijs. Alle schools bieden één of aangemerkt als een excellentie­ meer honoursprogramma’s aan. Het programma. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Hanze Honours College bewaakt de kwaliteit ervan aan de hand van het in Honours Communities 2015 instelde Hobéon Keurmerk voor Communities van studenten en Kwaliteit, dat we ontvingen voor de docenten stimuleren het ontwikkelen wijze waarop onze honours­ van talent en het inzetten hiervan voor programma’s worden gecertificeerd. In de samenleving. In februari 2016 totaal zijn er nu 32 honours­ organiseerden studenten een Honours programma’s gecertificeerd. Community Day, waarop honours­ studenten eigen projectinitiatieven We kenden in 2016 60 honours­ pitchten, inspiratieworkshops volgden programma’s, in verschillende vormen: en aan de slag gingen met vraagstukken

•• Honours talentprogramma’s (17): die de gemeente Groningen inbracht. extracurriculaire programma’s van In 2016 is de Honours Community 30 EC. De honoursstudenten uit Board geïnstalleerd, bestaande uit verschillende opleidingen werken in studenten. Samen met de honours­ multidisciplinair verband aan ambassadeurs in de schools stimuleren uitdagende opdrachten. zij de vorming van een brede en

•• zichtbare honours community.

Jaarverslag 2016 / onderwijs 75 onderwijs op het gebied van de kunsten

Op het gebied van de kunsten gekozen thema’s hierbij zijn: bieden het Prins Claus muziekactiviteiten in stadswijken, Conservatorium, Academie professional integration en musiceren in nieuwe contexten. Minerva en het Lucia Marthas Het opleidingsaanbod van het Prins Institute for Performing Arts een Claus Conservatorium omvat vele onderwijsprogramma aan onderscheidende en kenmerkende. Een waarin een duidelijke relatie goed voorbeeld hiervan is de module wordt gelegd met de Artistic Reflective Week in het bachelor­ samenleving. programma. Hierbij is een concrete vraag uit de samenleving, bijvoorbeeld van een verzorgingshuis of middelbare Prins Claus school, het uitgangspunt voor genrevrij Conservatorium musiceren, arrangeren en Het Prins Claus Conservatorium leidt improviseren, gevolgd door een concert professionele en betrokken musici op op deze locatie. Alle eerstejaars­ van internationale kwaliteit. Bij het studenten participeren in deze opleiden van de studenten richt het bijzondere module. zich speciaal op een tweezijdige relatie Uniek in het masterprogramma is de met de samenleving. Hoogwaardig module Muziek en Dementie. Muziek onderzoek van het Kenniscentrum draagt bij aan de kwaliteit van leven Kunst en Samenleving (KCKS) leidt tot van mensen met dementie en kan de HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm vernieuwingen in het onderwijs en persoon achter de dementie zichtbaar uiteindelijk tot een nieuwe beroeps­ maken. De afgelopen twee jaar heeft praktijk. Op deze wijze draagt het Prins het lectoraat Lifelong Learning in Music in Claus Conservatorium bij aan een samenwerking met partners uit de maatschappelijk betekenisvolle rol van gezondheidszorg en de professionele musici, evenals aan hun employability, muziek een training ontwikkeld voor en aan de door­ontwikkeling van de musici die zich willen specialiseren in opleidingen. het geven van muzikale workshops aan De innovatiewerkplaatsen zijn niet mensen met dementie. Doel is een alleen belangrijk voor het realiseren innovatieve praktijk in Nederland te van onze onderwijsvisie, maar ook voor ontwikkelen voor musici die op dit het verder uitwerken van het profiel gebied aan de slag willen. van het Prins Claus Conservatorium. Een tweede voorbeeld uit het master­ Een van de pijlers in dat profiel is de programma is de studieroute New verbondenheid met de samenleving. , Audiences and Innovative Practice. Dit is een wat in de opzet van de innovatie­ bijzondere route voor musici uit alle werkplaatsen van het conservatorium genres die geïnteresseerd zijn in het nog beter zichtbaar wordt. De drie leiden van creatieve cross-over

76 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences projecten en het aantrekken en creëren ‘Laten zien’ is een foto-expositie waarin van nieuwe publieksgroepen. De route studenten van de Rijksuniversiteit is ontwikkeld door het Prins Claus Groningen en Academie Minerva en Conservatorium in samenwerking met cliënten van wooncentrum Groningen de Iceland Academy of the Arts De Noorderbrug op ontdekkingsreis (Reykjavik), het Royal College of Music gaan door elkaars belevingswerelden. (Stockholm), het Koninklijk Het eindresultaat is een indruk­ Conservatorium (Den Haag) en de wekkende expositie over hoe jongeren Guildhall School of Music and Drama met en zonder een beperking in de (Londen). maatschappij meedoen. Academie Minerva en het European Academie Minerva Research Institute fort the Biology of Ageing In het onderwijs op het gebied van de (ERIBA) hebben bij het UMCG de Kunsten onderscheidt Academie tentoonstelling ‘Beelden van Buiten’ Minerva vier thema’s: gecreëerd, waarin de relatie tussen

•• Community Minerva beeldende kunst en ouderdom wordt

•• Onderwijs en onderzoek onderzocht.

•• Maken en technologie

•• Impact of Art Onderwijs & onderzoek In deze strategische beleidsperiode ligt Community Minerva de focus op het versterken van het Community Minerva kan verschillende onderwijsportfolio, met het door­ HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm vormen aannemen. Uitgangspunt ontwikkelen van de masters. Hiermee daarbij is dat vragen uit het werkveld sluit Academie Minerva aan bij de en de samenleving centraal staan, en landelijke ontwikkeling van het dat in de community expertise van kunstvakonderwijs op masterniveau. binnen en buiten Academie Minerva Wat wordt ontwikkeld en wat bij elkaar gebracht worden. Zowel circuleert, is geen abstracte kennis, studenten als docenten nemen actief maar eerder praktische wijsheid. Door deel aan deze community. De de constante wisselwerking tussen community kan zowel binnen als praktijkkennis, kunde en theorie buiten de muren van Minerva ontwikkelen de studenten een gecreëerd worden. reflectieve houding. Leren en doen Studenten werkten vanuit Bakkerij De komen zo in elkaars verlengde te Eenvoud in Hongerige Wolf aan een liggen. Onderwijs en onderzoek komen onderzoek waarbij via het artistieke ook samen in de verbinding tussen het maakproces wordt nagedacht over kenniscentrum en het bachelor- én thema’s die in deze regio spelen, masteronderwijs, door te werken resulterend in een plaatselijke vanuit een gezamenlijke tentoonstelling. onderzoeksagenda.

Jaarverslag 2016 / onderwijs 77 Maken en technologie Werk wordt getoond tijdens de Technologie wordt een steeds groter drukbezochte eindexamententoon­ onderdeel van de hybride stelling in de Oude Suikerfabriek, kunstpraktijk. Academie Minerva tijdens Here We Are Everywhere-showcases in stimuleert het ontwikkelen van kennis de Neushoorn en in tentoonstellingen en kunde op het gebied van heden­ bij Platform Minerva, zoals Fugue of Play. daagse en toekomstige technologieën. Dit gebeurt onder meer door het Lucia Marthas Institute doorontwikkelen van de master Media, for Performing Arts Art, Design and Technology (MADtech). Het Lucia Marthas Institute for Daarnaast hebben studenten van alle Performing Arts (voorheen: opleidingen toegang tot de werkplaats Dansacademie Lucia Marthas) bereidt Artistic Technology Research Lab. Derdejaars studenten voor op het nationale en studenten kunnen zich inschrijven internationale werkveld van de voor de minor Art & Technology, uitvoerende kunsten, met name voor waarin studenten van verschillende dans, musical en muziektheater. Dit opleidingen binnen en buiten de werkveld vormt een belangrijk kunsten in een inter­disciplinair team onderdeel van de hedendaagse nieuwe verbindingen maken tussen podiumkunsten en heeft behoefte aan kunst, technologie en de maatschappij. hoogopgeleide en breed inzetbare podiumkunstenaars en docenten. Impact of art Voorheen volgden alle studenten vier HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Academie Minerva wil actief zijn in de jaar lang een niet-modulaire leerroute, samenleving en wil zich profileren met met dezelfde vaste contacturen en haar eigenheid, het gemeenschappe­ vakken. In het afgelopen jaar is dit idee lijke en met de diversiteit van haar losgelaten en is er in het curriculum opleidingen. Minerva wil zich structurele ruimte gekomen voor een spiegelen aan de buitenwereld. Niet op maat gemaakte leerroute. Vooral in alleen de buitenwereld naar binnen de laatste twee jaar van de vierjarige brengen, maar ook in de buitenwereld opleidingen Dans en Docent Dans aanwezig zijn. Het onderdeel Minerva volgt de student, naast het basispakket, in Context is verantwoordelijk voor het vakken binnen zijn of haar eigen zichtbaar maken van de lerende en leerroute. Zo kan de student werken producerende community Minerva. aan zijn of haar eigen creativiteit, om

78 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences uiteindelijk als artistieke persoonlijk­ heid zijn of haar plek in het werkveld te kunnen vinden. De relatie met de beroepspraktijk is sinds jaar en dag een kernwaarde binnen de visie, de strategie en het beleid van het Lucia Marthas Institute for Performing Arts. Deze relatie krijgt nu vorm binnen de innovatie­ werkplaats. In de laatste onderwijs­ periode van elk studiejaar komen onderwijs, onderzoek en werkveld bij elkaar in het Project Integration. Studenten en docenten doen hierin onderzoek naar en werken samen met (inter)nationale choreografen. Hiermee zorgen zij voor innovatie van het onderwijs en brengen zij de bachelor- en associate degree-opleidingen Dans en Docent Dans naar een hoger niveau. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

hanze.nl/honours - Overzicht van het honoursonderwijs zie bijlagen strategisch beleid - overzicht van alle honourstrajecten, pag. 150.

Jaarverslag 2016 / onderwijs 79 de juiste student op de juiste plaats

Talent komt het beste tot leerlingen oriënteren zich actief op het ontwikkeling in een passende vervolgonderwijs. Zij gaan aan de slag omgeving. Daarom vinden we met een thema, beroepsgroep en/of vakgebied en zij proeven de sfeer op het belangrijk dat onze onze hogeschool. studenten de opleiding volgen die het beste aansluit op hun Hanze kwaliteiten. Op allerlei manieren Studiekeuzeadvies geven we voorlichting en advies Hanze Studiekeuzeadvies adviseert aan zittende en toekomstige aanstaande studenten en intermediairs studenten, hun ouders en over onder meer deficiëntie, toelating, studieprogramma’s en studeren in het intermediairs. hbo. Hierbij kan ook het studenten­ voorlichtingsteam worden ingezet. Dit Studiekeuzecheck is een met zorg samengesteld en intern Sinds 2014 geldt een vervroegde opgeleid team van studenten, dat aanmelddatum van 1 mei en is een zelfstandig voorlichting geeft op studiekeuzecheck verplicht. De mbo- en vo-scholen. Daarnaast helpt studiekeuzecheck geldt voor alle het studentenvoorlichtingsteam bij bacheloropleidingen en alle associate evenementen, zoals workshops tijdens degrees in alle inschrijvingsvarianten de open dag, het studiekeuzecafé en (voltijd, deeltijd, duaal), behalve voor tijdens de HanzeXperience. De HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm de opleidingen waarvoor een studiekeuzeadviseurs geven daarnaast instroombeperking is ingesteld of persoonlijke begeleiding aan waarvoor aanvullende eisen gelden. aanstaande en zittende studenten. In 2016 werden er 26 scholen­ HanzeXperience voorlichtingen op locatie gegeven en HanzeXperience is een evenement dat waren we 25 keer aanwezig op een we organiseren om de studiekeuze te informatiemarkt. Met 276 studenten is vergemakkelijken. De afgelopen jaren een persoonlijk adviesgesprek gevoerd. is HanzeXperience uitgegroeid tot een Daarnaast verzorgde Hanze evenement met ruim 3.000 leerlingen Studiekeuzeadvies samen met het die gedurende vier dagen kennismaken decanaat acht cursussen Studiekeuze: met het hbo in het algemeen en onze zes voor zittende studenten, twee voor hogeschool in het bijzonder. De aanstaande studenten.

80 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Aansluiting met verbeteren. De eerste activiteit van deze voortgezet onderwijs werkgroep bestaat uit het opleveren (vo) en middelbaar van een Generieke studievaardighedenset voor beroepsonderwijs (mbo) doorstroom havo-hbo. Ook is er een We streven naar een goede aansluiting bijdrage geleverd aan de prijs die dit van voortgezet onderwijs (vo) en jaar voor het eerst werd uitgereikt door middelbaar beroepsonderwijs (mbo) op het Centre of Expertise Healthy Ageing de hbo-opleidingen. Hierover onder­ voor de beste havo- en vwo- houden we nauw contact met scholen profielwerkstukken op het gebied van voor voortgezet onderwijs en regionale Healthy Ageing. Vo-docenten konden opleidingscentra mbo (ROC’s) in de in februari de docentendag bezoeken regio. die het platform jaarlijks met het Het platform Aansluiting vo-hbo is een Hanze Honours College en het regionaal samenwerkingsverband dat Bètasteunpunt organiseert. Onze eigen we onderhouden met negentien docenten konden deelnemen aan een regionale scholen voor voortgezet bijeenkomst waarin stil werd gestaan onderwijs. Daarnaast is er een platform bij de veranderingen in het wiskunde­ Aansluiting mbo-hbo, een samen­ onderwijs. werkingsverband met drie ROC’s uit de De vo-scholen en ROC’s in het regio. Beide platforms zijn actief Noorden ontvangen een schooldossier, betrokken bij de noordelijke samen­ dat over drie jaren inzicht geeft in de werking tussen hbo en vo/mbo. studieresultaten van hun oud- HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Voor de platforms is kennisdeling een leerlingen. van de belangrijkste aspecten, zowel in de overleggen als in andere activiteiten. Noordelijke In dit kader hebben we een decanendag samenwerking hbo-mbo georganiseerd voor vo- en mbo- Alle hogescholen en alle instellingen decanen uit Noord- en Oost- voor middelbaar beroepsonderwijs in Nederland. het Noorden werken samen om de Vanuit het platform Aansluiting doorstroom van het mbo naar het hbo vo-hbo hebben we samen met de te versterken. In 2016 is de inhoud andere hbo-instellingen in het beschreven van de doorstroomkeuze­ Noorden een werkgroep havo-hbo delen die in het mbo-curriculum opgericht. Deze werkgroep wil de opgenomen gaan worden. We hebben overstap van de havist naar het hbo een actieve bijdrage geleverd aan de

Jaarverslag 2016 / onderwijs 81 werkgroepen Techniek, Kunsten, In 2016 is voor de eerste keer de Sociale opleidingen, Verpleegkunde, HBO-Startmonitor afgenomen onder Sport, ICT, CMD en Economie. onze propedeusestudenten. Deze Uit de gepubliceerde doorstroomcijfers monitor geeft het toeleverend onder­ van mbo’ers op het hbo blijkt dat op wijs en onze opleidingen inzicht in de onze hogeschool de uitval onder tevredenheid van studenten over de eerstejaars gedaald is met 4%. overstap naar de Hanzehogeschool Afgesproken is een verbetertraject te Groningen. starten bij de opleidingen waar de De Hanzehogeschool gebruikt de uitval onder mbo’ers het hoogst is. resultaten uit de HBO-Startmonitor Ook is voor mbo- en hbo-docenten een om de activiteiten rondom de studiedag georganiseerd. aansluiting van het toeleverend De activiteiten in het samenwerkings­ onderwijs en de wervingsactiviteiten verband staan naast allerlei andere nog beter vorm te geven. activiteiten die onze opleidingen ondernemen om de aansluiting met Instroom in technische het mbo goed te houden of te hbo-opleidingen verbeteren. We spannen ons in voor het vergroten en verbeteren van de instroom in HBO-Startmonitor technische hbo-opleidingen. In 2016 De HBO-Startmonitor is een onderzoek hebben we allerlei activiteiten naar studiekeuze, studiesucces en georganiseerd, zoals de First Lego HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm studie-uitval. De Startmonitor brengt League, een Summer school, in kaart brengen hoe nieuwe studenten keuzecolleges, masterclasses, tot een keuze voor hun huidige studie begeleiding van profielwerkstukken en zijn gekomen en deze keuze hen bevalt. meesterproeven voor verschillende Dit onderzoek wordt uitgevoerd om doelgroepen. Op verzoek van een goed beeld te krijgen van de verschillende vo-scholen zijn studiekeuze en de factoren die daarbij profielkeuzevoorlichtingen en een rol kunnen spelen. workshops georganiseerd.

82 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences ondersteuning en faciliteiten voor studenten

Onze studenten staan er niet beperking. De casuïstiek is in de loop alleen voor. We bieden ze van de jaren ernstiger geworden. Deze verschillende vormen van tendens heeft zich in 2016 voortgezet. Verder zijn er studenten die nét even ondersteuning en een breed iets extra’s nodig hebben om de studie aanbod aan faciliteiten om het met succes te kunnen vervolgen. Zij studeren te vergemakkelijken of kunnen bij het Study Success Centre te veraangenamen. terecht voor een ondersteunende cursus of training. Studenten met Voorbereidend jaar psychische problemen kunnen worden Samen met de Rijksuniversiteit en het doorverwezen naar een student- Alfa-college organiseren we het psycholoog van Lentis voor een Voorbereidend Jaar. Dit is een schakel­ eenmalig adviesgesprek op de locatie jaar aan het Alfa-college waarin van de studentendecanen. Studenten anderstalige cursisten met een buiten­ die door overmacht studievertraging landse vooropleiding voorbereid hebben opgelopen, kunnen met een worden op een studie aan de Rijks­ studentendecaan bespreken of het universiteit of de Hanzehogeschool mogelijk is een beroep te doen op Groningen. financiële regelingen van DUO of van In september 2015 zijn ruim 20 onze hogeschool (Profileringsfonds). deelnemers begonnen aan het Voor­ De interventies van decanen zijn een bereidend Jaar. Het grootste deel belangrijke rendementsimpuls. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm daarvan heeft het diploma behaald en Studenten die een verkeerde keuze is doorgestroomd naar het hoger hebben gemaakt, worden zo snel onderwijs. mogelijk op het goede spoor gezet. Studenten met persoonlijke problemen Studentendecanaat die invloed hebben op de studie, Studentendecanen hadden in 2016 worden adequaat geholpen en zo nodig ruim 4.500 contacten met studenten. doorverwezen, waardoor de Het betreft vooral eerste- en tweede­ studievoortgang wordt verbeterd. jaarsstudenten. De decanen geven De wachttijden bij het Studenten­ informatie, advies of een second decanaat liepen soms erg op, tot wel opinion over bijvoorbeeld de vier weken. Daarom is het proces studiekeuze, studie overstijgende efficiënter gemaakt daar waar dat zaken of persoonlijke omstandigheden mogelijk was, bijvoorbeeld door het van de student. Belangrijk punt van invoeren van digitale afhandeling en aandacht is het bewaken van de door verkorte spreekuren. Hierdoor is toegankelijkheid van het onderwijs de eventuele wachttijd teruggebracht voor studenten met een functie­ tot maximaal tien werkdagen. Bij spoed

Jaarverslag 2016 / onderwijs 83 is er altijd de mogelijkheid en ruimte hand van de uitkomsten hiervan neemt om direct te schakelen. Studentenzaken het voortouw in het In het najaar van 2016 zijn vergaande ontwikkelen van het hogeschool brede stappen gezet om het decanaat te beleid. digitaliseren. Decanen gaan vanaf maart 2017 in de digitale omgeving Aandachtsfunctionarissen Osiris werken. Dit zorgt voor een Bij alle schools zijn een of meer enorme efficiëntieverbetering. De aandachtsfunctionarissen aangesteld nieuwe digitale werkwijze voldoet aan die deskundig zijn in het begeleiden de geldende privacyregels. Decanen van studenten met een functie­ kunnen veel gemakkelijker plaats­ beperking. Tweemaal per jaar hebben onafhankelijk werken. Daardoor de aandachtsfunctionarissen overleg kunnen ze bijvoorbeeld tegemoet met de studentendecanen. De werk­ komen aan wensen van schools buiten de wijze waarbij aspirant-studenten voor campus (zoals het Wiebenga gebouw) aanvang van de studie een intake om daar een spreekuur te houden, hebben bij een aandachtsfunctionaris, zodat hun studenten niet per se naar de werd steeds meer als complex en Zernikecampus hoeven. tijdrovend ervaren. In studiejaar 2016/2017 gaat daarom bij enkele Studeren met een opleidingen een pilot van start waarbij functiebeperking de intake door een aantal schools zelf We zien het als een belangrijke taak om wordt gedaan. Dit wordt gemonitord HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm ons onderwijs zo toegankelijk mogelijk en geëvalueerd door Studentenzaken te maken voor studenten met een en de schools. functiebeperking. De afdeling Studentenzaken heeft hierbij de regie. Study Success Centre Er zijn al veel voorzieningen, maar het Het Hanze Success Centre heeft een ontbreekt nog aan hogeschool breed andere naam gekregen. Vanaf beleid voor studeren met een functie­ september 2016 draagt het de naam beperking. Daarom heeft Studenten­ Study Success Centre. De nieuwe naam zaken (mede op advies van de laat beter zien waar het Study Success Permanente Adviescommissie studeren Centre voor staat: het ondersteunen met een functiebeperking) eind 2016 van studiesucces. het expertisecentrum Handicap+Studie In 2016 werden 39 trainingen en ingeschakeld. Dit expertisebureau cursussen aangeboden, die door 263 adviseert hogescholen, universiteiten studenten zijn gevolgd. en ook het ministerie over beleid voor Studieloopbaanbegeleiders hebben studenten met een functiebeperking. twee cursussen gevolgd over relevante Via een beleidsscan, interviews en een wet- en regelgeving, twee cursussen audit brengt Handicap+Studie in april over leerstijlen en een cursus over 2017 in kaart wat de sterke punten op studeren met angststoornissen. Deze onze hogeschool zijn waar mogelijk­ cursussen werden verzorgd door de heden zijn voor verbetering. Aan de studentendecanen.

84 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences In het najaar van 2016 is een nieuwe wordt ook nauw samengewerkt met de cursus gestart: Omgaan met faalangst. verschillende afdelingen. In het Deze cursus is opgezet naar aanleiding serviceproces kan deze samenwerking van een stijgende vraag vanuit nog beter ingericht worden. studenten. In het voorjaar van 2017 is de cursus nogmaals gepland. De Housing evaluatie van de eerste cursus moet nog De huisvesting van internationale plaatsvinden. studenten kampte in 2016 met veel onrust. Door het toegenomen aantal International Service internationale studenten en Desk tegelijkertijd een afname van het aantal Bij het International Service Desk (ISD) beschikbare gemeubileerde kamers, kunnen (aankomende) studenten moesten in de zomer nog veel terecht met hun vragen over studeren studenten een kamer vinden. in het buitenland. Buitenlandse Uiteindelijk hadden op 1 september studenten kunnen hier hun vragen ongeveer 35 studenten nog geen kamer. stellen over studeren aan onze Toch was dit significant minder dan hogeschool. Het ISD geeft informatie het jaar daarvoor. Dit is mede te en verzorgt serviceprocessen, zoals het danken aan de inzet vanaf mei van een aanvragen en wijzigen van visa en Housing Officer. Deze hield zich verblijfsvergunningen, het assisteren specifiek met huisvestingsvraagstukken bij het zoeken naar huisvesting en het bezig en zorgde voor matches tussen HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm informeren over verzekeringen. Verder vraag en aanbod. Na half oktober helpt het ISD bij het oplossen van hadden alle internationale studenten problemen die buitenlandse studenten een kamer gevonden. Uit enquêtes tegenkomen tijdens hun verblijf in bleek dat de internationale studenten Nederland (zoals boetes, vragen over tevreden zijn over de communicatie en belastingen en problemen met de geleverde service. Ook de Stichting verhuurders). Daarnaast verzorgt de Studentenhuisvesting (SSH) is tevreden ISD de aanmeldprocedure voor met één aanspreekpunt. We studenten die een semester aan een onderzoeken of deze dienstverlening buitenlandse universiteit willen aan internationale studenten kan studeren. Ook ontvangt het ISD de worden voortgezet. aanmeldingen van de studenten van Bij de SSH hebben uiteindelijk 300 van partnerinstellingen die bij ons een onze internationale studenten uitwisselingsprogramma willen volgen. onderdak gevonden. De overige nieuwe In 2016 lag de focus op samenwerken internationale studenten (ongeveer tussen verschillende afdelingen binnen 600) hebben een kamer gevonden via de een internationaal instroomproces, op particuliere markt. het ontsluiten van de dienstverlening In het eerste halfjaar van 2016 waren er en op fysieke herkenbaarheid. Binnen veel klachten over de kwaliteit van de het administratieve instroomproces kamers in één specifiek pand. Besloten

Jaarverslag 2016 / onderwijs 85 is om dit pand uit het huuraanbod te Faciliteiten halen. Dit heeft geleid tot een hogere studenttevredenheid in het tweede Sportcentrum halfjaar, maar ook tot een tekort aan Samen met de Rijksuniversiteit kamers. We zijn in gesprek om op Groningen beschikken we over een termijn meer woonruimte beschikbaar gezamenlijke sportvoorziening voor te kunnen stellen. Voor komend jaar studenten en personeel. Het over­ verwachten we een afname van de druk koepelend orgaan voor de studenten­ op het kamerbestand, onder andere sportvoorziening, de ACLO, wordt door het opleveren van de Trefkoel- gerund door studenten. De ACLO heeft locatie, waardoor ruim 400 kamers een belangrijke beleidsbepalende rol extra beschikbaar komen. binnen de organisatie van activiteiten en voorzieningen binnen het Sport­ Financiële hulp aan centrum. studenten Studenten en medewerkers hebben in 2016 gebruik kunnen maken van een Profileringsfonds en Noodfonds sportaanbod binnen circa 100 takken We kennen verschillende fondsen voor van sport. Er kon worden gekozen uit de financiële ondersteuning van circa 90 verschillende cursussen en studenten die studievertraging hebben wekelijks uit circa 135 algemene opgelopen. Daarmee geven we sporturen. Daarnaast zijn er bij de invulling aan het wettelijk verplichte ACLO 49 studentensportverenigingen HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Profileringsfonds. In 2016 zijn in totaal aangesloten. In totaal sporten er via de 385 aanvragen voor financiële ACLO circa 18.000 studenten en circa ondersteuning binnengekomen (zie 2.000 medewerkers. tabel 4.3). In oktober 2015 is het ACLO Station Ook is er een Noodfonds dat geld geopend. Deze sportfaciliteit bij het beschikbaar stelt aan studenten in Hoofdstation bestaat uit een zaal­ financiële nood. In 2016 ontvingen we ruimte voor algemene uren en een hiervoor 19 aanvragen. kleinschalige powerstation voor

86 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Verdeling van de aanvragen over de verschillende fondsen

2016 2015

aan- toe- Bedrag aan- toe- Bedrag vragen kenningen (x €1000) vragen kenningen (x €1000)

Profileringsfonds I* 51 49 159 64 62 163

Profileringsfonds II** 280 280 382 258 257 371

Profileringsfonds III*** 54 31 20 27 14 32

Tabel 4.3 Verdeling aanvragen over Profileringsfondsen, 2015-2016.

* Profileringsfonds I: fonds voor studenten die als gevolg van overmacht studievertraging oplopen. Gemiddelde duur financiële ondersteuning per student: 7 maanden Gemiddelde hoogte financiële ondersteuning per student: € 3.000

** Profileringsfonds II: fonds voor studenten die studievertraging opgelopen hebben als gevolg van bestuurlijke activiteiten verrichten en daar financiële ondersteuning voor aanvragen. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Gemiddelde duur financiële ondersteuning per student: 4 maanden Gemiddelde hoogte financiële ondersteuning per student: € 1.000

*** Profileringsfonds III: fonds voor studenten die een door het NOC/NSF erkende tak van topsport uitoefenen, hierdoor studievertraging oplopen en daar financiële steun voor aanvragen. Gemiddelde duur financiële ondersteuning per student: 6 maanden Gemiddelde hoogte financiële ondersteuning per student: € 2.000

Jaarverslag 2016 / onderwijs 87 krachtfitness. In 2016 bleek dat het beleefbaar, door het zichtbaar maken Aclo Station in het eerste exploitatiejaar van onderzoeks- en onderwijsthema’s goed heeft gedraaid. De voorziening is en door activiteiten. De Hanze­ druk bezet, de gemiddelde bezettings­ Mediatheek organiseert samen met de graad komt uit boven de 90 procent. schools, kenniscentra en het Onder regie van de Rijksuniversiteit Honourscollege workshops en Groningen is de volgende fase van de instructies over onderzoektools (zoals businesscase opgestart, waarin Atlasti en Refworks) en over het zoeken varianten voor verbouw en nieuwbouw van informatie in de digitale collectie. van het sportcomplex aan Blauwborgje Op drie van de vier locaties biedt de 16 worden uitgewerkt. We zijn nauw HanzeMediatheek nu een grote betrokken bij de uitwerking. Rond de variëteit aan studie-, werk- en zomer van 2017 worden de eerste relaxplekken. Studenten kunnen hier resultaten verwacht. samen aan projecten en opdrachten Eind 2016 heeft de Sport Personeels­ werken, maar ook in stilte studeren of vereniging opdracht gegeven aan het ontspannen. Medewerkers onder­ Sportcentrum om de vereniging in de steunen de studenten actief bij vragen uitvoering te ondersteunen. Het gaat over het doorzoeken van digitale hierbij onder andere om de leden­ bronnen en het vinden van informatie administratie, de boekhouding en de voor hun studieopdrachten, marketing en communicatie. onderzoeken en scripties. Ook de schools kunnen nu bij de Hanze­Mediatheek HanzeMediatheek terecht voor onder­steuning op het HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Met de veranderingen op het gebied gebied van blended learning. De van informatievoorziening en HanzeMediatheek adviseert docenten digitalisering veranderen de taken, de bij het doorzoeken van open en online collectie, de dienstverlening én de tools wereldwijd en deelt kennis over ruimte van de HanzeMediatheek. In (inter)nationale best practices. september 2016 opende de verbouwde De onderzoeksondersteuning kreeg in en vernieuwde HanzeMediatheek 2016 een impuls door de ingebruik­ Wiebenga als onderdeel van een name van Pure. Dit is ons nieuwe verdieping ingericht voor gefaciliteerd onderzoeksinformatiesysteem, waarin studeren. De mediatheek biedt ruimte in- en externe publicaties beschikbaar aan studenten, docenten en onder­ worden gesteld. De Hanzehogeschool zoekers om elkaar te ontmoeten en Groningen is hiermee de eerste samen te werken. Verder maakt de hogeschool die met dit systeem start. mediatheek onderwijs en onderzoek

88 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 5 praktijk- gericht onderzoek HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 89 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

90 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences kennis- valorisatie

We streven ernaar de Het belangrijkste doel van het belangrijkste partner te zijn van praktijkgerichte onderzoek is bedrijven en instellingen in kennisvalorisatie, oftewel: het creëren van maatschappelijke waarde uit Noord-Nederland op het gebied kennis. Dit krijgt vorm in innovatieve van praktijkgerichte kennis. oplossingen voor maatschappelijke Daarmee willen we problemen. Deze oplossingen leiden fundamenteel bijdragen aan de tot vernieuwing in de beroepspraktijk innovatie van de regionale en tot nieuwe producten, diensten en kenniseconomie. nieuwe bedrijvigheid, zoals start up’s en scale up’s van bestaande bedrijven. Ons praktijkgericht onderzoek is intensief verbonden met het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties in de regio. We staan hand in hand met andere kennisinstellingen in Nederland en Europa. Onze zie bijlagen praktijkgericht onderzoek onder­­zoeks­projecten zijn gebaseerd op - Financieel overzicht valorisatie, concrete vragen uit de beroepspraktijk. pag. 170. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 91 resultaten praktijkgericht onderzoek

We voeren in verschillende In 2016 werden vier nieuwe lectoraten constructies praktijkgericht ingesteld: onderzoek uit. •• Aardbevingsbestendig bouwen en Kansrijk Groningen (bij Kennis­ centrum Noorderruimte)

Ons praktijkgerichte onderzoek vindt •• Verslavingskunde (bij het Centre of plaats in twee centres of expertise en Expertise Healthy Ageing)

vier kenniscentra, waarin de krachten •• Personalized digital health (bij het van de lectoraten en de schools zijn Marian van Os Centrum voor gebundeld: Ondernemerschap)

•• Centre of Expertise Energy •• Ondernemen in Verandering (bij het

•• Centre of Expertise Healthy Ageing Marian van Os Centrum voor

•• Marian van Os Centrum voor Ondernemerschap) Ondernemerschap

•• Kenniscentrum Biobased Economy Ondersteuning van

•• Kenniscentrum Kunst & Samen­ onderzoek leving In 2016 is het nieuwe

•• Kenniscentrum NoorderRuimte onderzoeksinformatiesysteem Pure geïmplementeerd. Met behulp van de Daarnaast zijn er twee zelfstandige portal (https://research.hanze.nl) zijn lectoraten: onze onderzoekers en hun onderzoeks­

•• Lectoraat Excellentie in Hoger resultaten nu voor de hele wereld HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Onderwijs en Samenleving vind­baar. Waar mogelijk zijn

•• Lectoraat Computer Science & publicaties digitaal en gratis Sensor Technology toegankelijk (open access). Het systeem

92 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences draagt ook bij aan het verbeteren van de informatiehuishouding rondom onderzoek. De HanzeMediatheek heeft voor de ondersteuning van onderzoekers een apart team ingericht. De informatie­ specialisten Onderzoek ondersteunen de kenniscentra met zaken als literatuuronderzoek, auteursrechten en datamanagement. In 2016 is de overgang van de HanzeMediatheek naar het stafbureau Informatisering voorbereid. De HanzeMediatheek kan met deze nieuwe positionering naar verwachting onderzoekers nog beter ondersteunen. Op initiatief van het Kenniscentrum Energie is een model ontwikkeld dat laat zien via welke stappen een onderzoek bijdraagt aan een zie bijlagen praktijkgericht onderzoek uiteindelijke verandering in de - resultaten van het onderzoek van de praktijk. In 2017 zal dit model landelijk centres of expertise en kenniscentra, HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm gedeeld worden. pag. 174.

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 93 de betrokkenheid van studenten bij de kenniscentra

Onderzoek maakt steeds meer Daarnaast worden in de verschillende integraal deel uit van al onze schools op het gebied van energie steeds opleidingen, onder meer door meer stages en afstudeer­projecten gedaan in het technische, juridische, de leerlijn onderzoek binnen alle economische en sociaal- opleidingen. Studenten zijn via maatschappelijke domein. Het Centre een onderzoeksproject, stage of of Expertise Energy fungeert hierbij als afstudeerproject veelvuldig opdrachtgever. betrokken bij projecten waarin De leer-werkomgeving ‘Energy onderwijs, onderzoek en Transition Community’ (ETC) op werkveld gezamenlijk een EnTranCe brengt studenten uit diverse opleidingen samen. Zij werken praktijkprobleem aanpakken. gedurende een semester aan opdrachten uit het energiewerkveld. Dergelijke integrale projecten bestaan In 2016 werkten 609 studenten aan bij alle kenniscentra onder verschillende energieonderzoeksprojecten op het noemers, zoals innovatie­werkplaatsen, gebied van duurzame huishoudens en kenniswerkplaatsen, ontwerp-ateliers gebouwen, energie-innovaties en en professionele leeromgevingen. duurzame mobiliteit. De studenten komen onder andere van de Centre of Expertise opleidingen International Energy Communication, HBO-ICT, HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Vanuit diverse studierichtingen en Bedrijfskunde MER en Werktuig­bouw­ gedurende verschillende leerjaren doen kunde. In een van deze projecten werd studenten mee aan energieonderzoek. Bikeshare050 ontwikkeld, een systeem Zij zijn betrokken bij voor deelfietsen. Inmiddels gebruiken onderzoeksprojecten van lectoren en Gemeente Groningen en andere (docent)onderzoekers en voeren voor organisaties de Bikeshare-fietsen in een stages en afstuderen deelonderzoek uit. pilot. Studenten presenteren de Ook de EUREC-masteropleidingen resultaten van hun onderzoeks­ leveren veel onderzoekscapaciteit. De projecten op het halfjaarlijkse Final thema’s van deze masters sluiten goed Symposium van het ETC aan andere aan op de thema’s van het energie­ studenten, onderzoekers en opdracht­ onderzoek, bijvoorbeeld de nieuwe gevers/bedrijven. master Sesym op Hybridesystemen en De Energy Transition Community was de specialisatie Sustainable Fuel ook betrokken bij de uitvoering van de Systems, aansluitend op Alternative energie-minoren Energy & ICT, Energy Gasses. Het achterliggende netwerk & Society en Community for Law and van 42 research instituten is belangrijk Energy Research. om partners voor projecten te kunnen vinden.

94 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Centre of Expertise prototypes en software en doen Healthy Ageing effectmetingen. Zij werken mee aan Het Centre of Expertise Healthy Ageing onderzoeksprojecten van de lectoraten begeleidt honderden studenten bij tijdens het reguliere onderwijs, in hun stage- of afstudeeropdracht. De minoren, tijdens stages en bijvoorbeeld betrokken schools hebben een leerlijn als afstudeeropdracht. Daarnaast onderzoeksvaardigheden, veelal werken studenten, docenten, onder­ aangestuurd door onderzoekers uit een zoekers en lectoren samen aan van de lectoraten. Binnen het Centre of praktijkgerichte vraagstukken in Expertise Healthy Ageing zijn diverse innovatiewerkplaatsen. kenniswerkplaatsen. Daarin werken Enkele voorbeelden: studenten, docent-onderzoekers en •• Studenten financieel economisch partners uit het bedrijfsleven samen management waren betrokken bij aan vraagstukken uit de praktijk. het onderzoek van het lectoraat In de kenniswerkplaatsen Healthy Duurzaam Coöperatief Ageing werken de Academie voor Ondernemen, onder meer door Gezondheidsstudies, de Academie voor afstudeeropdrachten voor het Sociale Studies, de Academie voor midden- en kleinbedrijf in de Verpleegkunde, de Pedagogische Gebiedscoöperatie Westerkwartier.

Academie en het Instituut voor •• Veel studenten waren nauw Sportstudies samen aan vraagstukken betrokken bij het onderzoeksproject op het gebied van gezond opgroeien en REFRAME, dat gericht is op het HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm gezond ouder worden. opzetten van een slimme regionale De lectoraten Healthy Ageing voedselketen. participeren in negen verschillende •• In de minor Slim Produceren innovatiewerkplaatsen binnen het participeren studenten in het Centre of Expertise Healthy Ageing. onderzoeksproject Duurzaam Het Instituut voor Sportstudies heeft duurzamer produceren. Lectoraat meerdere kenniswerkplaatsen waarin Arbeidsorganisatie en de aandacht uitgaat naar vraagstukken arbeidsproductiviteit werkt in dit op het gebied van een actieve leefstijl. project samen met het midden- en kleinbedrijf, en studenten doen Marian van Os Centrum onderzoek bij deze bedrijven. voor Ondernemerschap Het Marian van Os Centrum voor Kenniscentrum Ondernemerschap betrekt jaarlijks Biobased Economy honderden studenten bij onderzoek. In september 2016 zijn we officieel Studenten doen onder andere gestart met het kenniscentrum literatuuronderzoek, nemen enquêtes Biobased Economy. Binnen dit zesde af, organiseren workshops, kenniscentrum wordt onderwijs ontwikkelen nieuwe interventies, verbonden aan toegepast onderzoek op

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 95 het gebied van transitie naar een Kenniscentrum Kunst & duurzame bio-economie. Dit Samenleving onderzoek wordt uitgevoerd door Het Kenniscentrum Kunst & lectoren, promovendi, docenten en Samenleving ontwikkelt studenten in samenwerking met het contextspecifieke onderzoeks- mkb en grotere bedrijven. leeromgevingen, waarin studenten, Een belangrijke faciliteit binnen het maatschappelijke partners, docent- kenniscentrum Biobased Economy is onderzoekers en lectoren samenwerken de innovatiewerkplaats Zernike aan maatschappelijke vraagstukken. Advanced Processing (ZAP). In ZAP Studenten van het Prins Claus werken we samen met kennis­ Conservatorium en Academie Minerva instellingen (mbo, hbo en wo) en het richten zich op (artistiek) bedrijfsleven aan het verrijken van praktijkgericht onderzoek. Daarbij onderzoek en onderwijs. Centrale leren ze beeldende en muzikale thema’s zijn het optimaliseren van middelen in te zetten in onverwachte opschalingsprocessen en de sociale contexten. Voorbeelden hiervan verwaarding van biomassa(s). Zo zijn muzikale improvisatie in het ontstaat een nieuwe (biobased) ziekenhuis om het welzijn van economie en nieuwe bedrijvigheid, patiënten te verbeteren en fotografie wordt werkgelegenheid behouden en om de leefomgeving in een gecreëerd en wordt human capital in verzorgingshuis te onderzoeken. Steeds onze regio versterkt. vaker betrekt het Kenniscentrum Kunst HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Toegepast onderzoek wordt door & Samenleving ook studenten van derde- en vierdejaarsstudenten en opleidingen buiten de kunsten bij (docent)onderzoekers uitgevoerd op onderzoeksprojecten. In 2016 waren het gebied van bioconversie (groene dat bijvoorbeeld studenten van de chemie), bioraffinage (groene extractie Academie voor Sociale Studies, maar van plantinhoudstoffen), smart ook studenten Sociale Geografie van de processing en ingrediëntontwikkeling. Rijksuniversiteit. Het kenniscentrum Biobased Economy Bij het lectoraat Lifelong Learning in organiseert regelmatig events voor Music werken met name master­ zowel interne doelgroepen (onze studenten en alumni van het Prins medewerkers en studenten) als externe Claus Conservatorium mee aan lopend doelgroepen. Voorbeelden hiervan zijn onderzoek. Docent-onderzoekers van kennislunches, symposia en het lectoraat begeleiden master­ congressen. studenten bij hun afstuderen op het

96 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences gebied van onder­zoek en onderzoeks­ Voor alle opdrachten geldt dat ze methodiek. Bij Academie Minerva afkomstig zijn van een externe én een participeren tweede- en derdejaars interne opdrachtgever. De externe studenten via Offcourses (modules van opdrachtgever is iemand uit het 4 EC) in onderzoeksprojecten van het werkveld. De interne opdrachtgever is lectoraat Image in Context en Art & een lector, promovendus of Sustainability. In 2016 zijn elf onderzoeker van NoorderRuimte. Offcourses aangeboden, waaraan 153 Hierdoor wordt de verbinding met het studenten deelnamen. Ten slotte meerjarige onderzoeksprogramma dragen alle lectoraten van Kennis­ gelegd. Het studentenonderzoek richt centrum Kunst & Samenleving actief zich op de vier NoorderRuimte bij aan de scholing van docenten van thema’s: Aardbevingen, Krimp, het Prins Claus Conservatorium en Duurzaamheid & Overvloed en Academie Minerva op het gebied van Gezondheid & Welzijn. onderzoeksvaardigheden. De studenten zijn gedurende hun onderzoeksperiode werkzaam bij Kenniscentrum NoorderRuimte als juniormedewerker. NoorderRuimte Ze zijn dan dus tijdelijk directe In 2016 heeft het Kenniscentrum collega’s van de onderzoekers van NoorderRuimte verdere stappen gezet verschillende disciplines en in de vervlechting van onderwijs en verschillende niveaus. Daarbij kan een onderzoek, onder de paraplu van de afstudeerder de opdrachtgever zijn HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Innovatie Werkplaats bureau voor bijvoorbeeld tweedejaars NoorderRuimte. Zo is het VastgoedLab studenten. Groningen van start gegaan, een samenwerking tussen NoorderRuimte en de opleiding Vastgoed & Makelaardij. Derdejaars studenten doen hierin een semester lang onderzoek. Verder is vanuit de opleiding Built Environment een Buitenwerkplaats ontwikkeld. Ook deze is in 2016 van start gegaan. Tweedejaars studenten doen binnen deze buitenwerkplaats een periode lang onderzoek.

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 97 onderzoek op het gebied van de zwaartepunten

Niet alleen in het onderwijs, ook NoorderRuimte en Ondernemerschap. in de onderzoeken ligt veelal de Hier zijn nog eens 12 promovendi focus op onze zwaartepunten. bezig. In 2016 hebben we enkele onderzoeks­ projecten afgerond, waaronder Onderzoek op het Flexiheat. Dat was een onder­ gebied van Energie zoeksproject met als doel sneller en Een belangrijk deel van ons efficiënter warmtenetten te realiseren energieonderzoek wordt gedaan door voor industriële gebruikers. Aan de en vanuit de kernlectoraten van het hand van nieuwe business­modellen CoE Energy: Energietransitie; zijn vraag en aanbod van gebruikers Duurzame Energie; Netintegratie; van warmte en warmtebronnen­ Energie & Management; Energie & slimmer op elkaar aangesloten. Recht; Duurzame LNG Technologie, Een voorbeeld van nieuw gestart Communication & the Sustainable onderzoek is het Horizon 2020-project Society en de onderzoeksgroep Energie Store & Go. Dit project is erop gericht & Gedrag. om Power-to-Gas (PtG) technologie te Het onderzoek spitst zich toe op: integreren in het toekomstige Europese

•• Ontwikkeling en management van energiesysteem. We werken hierbij in hybride energysystemen een consortium van 27 netwerk­

•• Alternatieve (bio)gassen en organisaties en bedrijven uit heel duurzame brandstoffen Europa. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

•• Energie en gedrag: draagvlak en Verder werkten we in 2016 mee aan communicatie diverse projecten die gesubsidieerd zijn

•• De nieuwe (energie)economie: vanuit de Topsector Energie. arbeidsmarkt en juridische aspecten van energietransitie Instrumenten uit onderzoek

•• Duurzame gemeenschappen en Vanuit het onderzoek naar lokale lokale initiatieven energie-initiatieven zijn het afgelopen jaar verschillende instrumenten Bij alle onderzoeken zijn lectoren en ontwikkeld om overheden, organisaties (docent)onderzoekers betrokken. en coöperaties te ondersteunen. Meestal nemen er ook studenten deel Voorbeelden zijn:

aan onderdelen van het onderzoek, in •• EnergyGame: het We Energy Game het kader van het energieonderwijs. is ontwikkeld in het kader van Daarnaast werkten in studiejaar promotieonderzoek om 2015/2016 acht promovendi aan energiecoöperaties en stakeholders promotieonderzoek op het gebied van inzicht te geven in de (duurzame) energie. mogelijkheden van energietransitie.

Ook bij onze andere kenniscentra •• Acties Speur de Energieslurper, wordt promotieonderzoek gedaan naar Check je Warmtelek en Is je CV oké, energie-gerelateerde onderwerpen. Dit ten behoeve van bewoners­ geldt vooral voor de kenniscentra participatie en bewustwording.

98 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences •• Testen energiedisplays, gebruikers­ •• ‘Creëer een positieve talentspiraal; onderzoek en door­ontwikkeling van innovatieve handvatten voor het goedkopere alternatieven. werken met kinderen met autisme

•• EnergieScan voor dorpen en regio’s. spectrum stoornis in de klas’. Het lectoraat Leren & Gedrag zoekt in zie bijlagen praktijkgericht onderzoek: dit project naar antwoorden op - resultaten van het Centre of Expertise vragen van leerkrachten over Energy, pag. 164. kinderen in de klas met autisme spectrum stoornis (ASS). Na afloop van dit project hebben de betrokken Onderzoek op het leerkrachten en scholen meer gebied van inzicht in het op gang brengen van Healthy Ageing een positieve talentspiraal.

Binnen onze hogeschool zijn er vijf •• Speach (Erasmus+) van het lectoraat kenniscentra en zevenentwintig Healthy Lifestyle, Sport and Physical lectoraten waar healthy ageing een Activity en het Instituut voor belangrijk thema is. Er lopen ongeveer Sport­studies. Lichamelijke dertig promotietrajecten over dit inactiviteit is een van de grootste onderwerp en er zijn ruim honderd gezondheids­uitdagingen van de 21e onderzoekers op dit gebied actief. eeuw. Het project heeft als doel om via de sport­professional het bewust­ In 2016 werkten we onder andere aan zijn en de gewenste gedrags­ HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm de volgende grote onderzoeksprojecten verandering op het gebied van een op het gebied van Healthy Ageing: actieve en een gezonde leefstijl van

•• Ondersteunen van een gezonde Europese burgers (kinderen, jonge leefstijl van mensen met een sporters, volwassenen en ouderen) te verstandelijke beperking: de stimuleren.

krachten gebundeld! In dit project •• Innovatiewerkplaats en Projecten op wordt, samen met mensen met een het gebied van Familiezorg, vanuit verstandelijke beperking, gewerkt het lectoraat Verpleegkundige aan een gezondheidsbevorderende Diagnostiek.

omgeving. Het project omvat een •• Meerdere projecten gericht op het leertraject voor professionele vergroten van zelfkennis door het begeleiders en een omgevingsscan. meten van allerlei persoonlijke Zo kunnen mensen met een gegevens zoals eetpatroon, bewegen, verstandelijke beperking profiteren bloeddruk en hartslag vanuit het van een gezonde leefstijl. Dat is Quantified Self Institute. winst voor hun gezondheid, gedrag en participatie. zie bijlagen praktijkgericht onderzoek - resultaten van het Centre of Expertise Healthy Ageing, pag. 178.

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 99 Onderzoek op het Onderzoek op het gebied van gebied van Honours Ondernemerschap Praktijkgericht onderzoek op het In 2016 is het Kenniscentrum gebied van Honours doen we vanuit Ondernemerschap samengegaan met het lectoraat Excellentie in Hoger het Kenniscentrum Arbeid. De nieuwe Onderwijs en Samenleving. Samen met naam is het Marian van Os Centrum het Hanze Honours College voor Ondernemerschap. functioneert dit lectoraat als een Ondernemerschap is breed onderwerp expertcentrum voor talent­ van onderzoek in meerdere lectoraten. ontwikkeling en honoursonderwijs. Daarbij gaat het vaak om digitalisering, Het lectoraat onderzoekt wat internationalisering en human capital studenten stimuleert tot het leveren in het mkb. Het onderzoek richt zich van uitmuntende prestaties. Hierbij verder op het ondersteunen van wordt gekeken naar de didactische bedrijfskundige functionele domeinen, benadering van de docenten en de zoals financiën, marketing, human factoren die een inspirerende leer­ resources en inkoop. De focus in omgeving bepalen. Ook onderzoekt onderzoeksprojecten ligt vaak op het lectoraat in samenwerking met het Healthy Ageing en Energie. werkveld de kenmerken van een Een rode draad in 2016 was het zoeken excellente professional. De kennis die van de verbinding met het midden- en het lectoraat genereert, wordt zowel kleinbedrijf. Er zijn veel project­ binnen onze hogeschool als daarbuiten HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm voorstellen ingediend en toegekend uitgedragen. waarin samengewerkt wordt met het In januari 2016 was het lectoraat mkb. Een voorbeeld hiervan is het medeorganisator van de landelijke Dag RAAK-MKB project Proof of the Pudding. van de Excellentie. Onderdeel daarvan Het lectoraat Marketing & waren twee internationale master­ Ondernemen leidt dit onderzoeks­ classes voor onderzoekers en docenten. project waaraan 12 foodbedrijven uit Het lectoraat heeft een leidende rol in Noord-Nederland deelnemen. In het European Honors Council. Dit is verschillende deelprojecten wordt een netwerk van Europese kennis­ gezocht naar manieren om de instellingen dat in juni 2016 is consument beter te betrekken bij opgericht. De deelnemende productinnovatie. kennisinstellingen vinden talent­ ontwikkeling belangrijk voor de toekomst van Europa. In juni 2016 organiseerde het lectoraat voorafgaand aan de Honors Futures Conference in Utrecht de Inaugural zie bijlagen praktijkgericht onderzoek Summer Honours Faculty Institute. Dit was - resultaten van het Marian van Os een driedaagse intensive honors course Centrum voor Ondernemerschap, voor docenten en onderzoekers. pag. 179. Het lectoraat verzorgde in 2016 zeven

100 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences publicaties in toonaangevende Netwerk als vorm van nationale en internationale vaktijd­ organisatie en innovatie schriften, hield 49 presentaties en De multidisciplinaire benadering en verzorgde symposia en workshops op netwerkvorming is van belang voor het (inter)nationale conferenties. In 2016 ontwikkelen van maatschappelijk waren zeven onderzoekers met een betekenisvolle rollen van kunstenaars promotieonderzoek bezig. Twee van en musici. Het Kenniscentrum K&S hen worden gesubsidieerd door de werkt zowel binnen de kunsten (cross Nederlandse Organisatie voor arts) als buiten de kunsten (cross Wetenschappelijk Onderzoek/ sector). Binnen de onderzoeksprojecten Nationaal Regieorgaan Onderwijs­ werken studenten, maatschappelijke onderzoek (NWO-NRO). Twee partners, docent-onderzoekers en onderzoekers hebben een NWO lectoren samen aan maatschappelijke promotiebeurs voor leraren ontvangen. vraagstukken, waarbij onderzocht Het NWO-NRO honoreerde twee wordt wat de veranderkracht van de onderzoeksaanvragen waaraan het kunsten is. De onderzoeksresultaten lectoraat meedoet, bij een ervan als worden zowel gepresenteerd binnen de penvoerder. specifieke sociale context waarin ze ontstaan zijn, als binnen de Onderzoek op het Hanzehogeschool. We illustreren dit gebied van de Kunsten aan de hand van een aantal belangrijke In het kunstonderwijs van de activiteiten en ontwikkelingen in 2016. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Hanzehogeschool neemt onderzoek De tweejarige Innovatiewerkplaats een prominente plaats in. Binnen alle ‘Healthy Ageing & de Kunsten’ van het opleidingen van Academie Minerva, Centre of Expertise Healthy Ageing is Prins Claus Conservatorium en het succesvol afgerond. Dwars door Lucia Marthas Institute for Performing kunstdisciplines en domeinen heen Arts vindt onderzoek plaats. zette deze innovatiewerkplaats ruim Veel van het onderzoek wordt dertig kunstprojecten in Noord- gecoördineerd en uitgevoerd door het Nederland op de kaart. Het gaat om Kenniscentrum Kunst en Samenleving initiatieven door, voor en met actieve (K&S). Binnen dit centrum lopen negen en kwetsbare ouderen, die op hun promotietrajecten met de Kunsten als eigen manier een bijdrage leveren aan onderwerp. Er zijn ruim 40 goed oud worden. Het Kenniscentrum onderzoekers actief op dit gebied. Het Kunst & Samenleving is initiatiefnemer Kenniscentrum K&S onderzoekt en geweest van deze innovatiewerkplaats ontwikkelt nieuwe artistieke en is, samen met het Prins Claus praktijken in verbinding met Conservatorium en Academie Minerva, uiteenlopende sectoren in de een actieve speler in het netwerk. samenleving, gericht op ‘societal De onderzoeksgroep Kunsteducatie is challenges’, oftewel grote en in september 2016 van start gegaan en hardnekkige problemen waar onze voert praktijkgericht onderzoek uit samenleving zich voor gesteld weet. naar actuele kwesties in de binnen- en

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 101 buitenschoolse kunsteducatie. De het Prins Claus Conservatorium voor onderzoeksprojecten worden masterstudenten en professionele uitgevoerd door docent-onderzoekers musici. Dit onderzoek vindt plaats van de kunst- en de lerarenopleidingen vanuit het lectoraat Lifelong Learning van de Hanzehogeschool Groningen. in Music, KC K&S en de afdeling De tentoonstelling We, people in transition Chirurgie. in Academie Minerva toonde de resultaten van zes onderzoeksprojecten Muziek in het Odensehuis die het lectoraat Image in Context van Met het project Muziek in het het Kenniscentrum Kunst & Odensehuis bouwt het lectoraat Samenleving de afgelopen vier jaar Lifelong Learning in Music voort op uitvoerde. Zichtbaar was wat de rol van haar onderzoek naar muzikale kunst is en hoe kunst in co-creatie met communicatie voor mensen met andere sectoren kan bijdragen aan dementie. Alumni en studenten van sociaal-culturele veranderingsprocessen het Prins Claus Conservatorium in Groninger instellingen en de hebben drie maanden lang leefomgeving. gecomponeerd en gemusiceerd voor mensen met dementie en hun naasten Onderzoeksprojecten in het Odensehuis, een inloophuis in de Kunsten en de Groningse Korrewegwijk. Het Healthy Ageing onderzoek richtte zich op de Het Kenniscentrum Kunst & praktijkontwikkeling door de musici. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Samenleving werkte in 2016 aan Het onderzoek heeft geresulteerd in meerdere onderzoeksprojecten rond een brochure en een onderzoeks­ het thema Healthy Ageing. Hieronder rapport. De composities zijn enkele voorbeelden. uitgevoerd in het Odensehuis, in het Prins Claus Conservatorium, tijdens Start Meaningful Music in het Ouderenfestival ‘De Kunst van het Health Care ouder worden’ in het Groninger Forum Samen met het UMCG zijn we in 2016 Images en tijdens de landelijke gestart met het ontwikkelen van conferentie van de Odensehuizen in ‘Meaningful Music in Health Care’ Nederland. (MiMiC). Professionele musici musiceren met en voor patiënten en Derde editie Anders Belicht medisch personeel. De inzet van i.s.m. Dignis persoonsgerichte muzikale Gedurende het project Anders belicht improvisatie kan waardevolle werkt het lectoraat Image in Context in momenten van zingeving en ’t Blauwbörgje, zorginstelling voor esthetische ervaringen opleveren, zowel mensen met dementie. Fotografie is voor patiënten als verpleegkundigen. ingezet als een methode om de relatie Het onderzoek moet leiden tot tussen mensen met dementie en hun inzichten in de effecten van deze leefomgeving in een zorginstelling te praktijk en tot een nieuwe training op onderzoeken. Voor deze derde editie

102 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences bleef het niet bij het reflecteren en proces van portretteren en het delen van resultaten met personeels­ artistieke proces van de student leden van ’t Blauwbörgje. Er is ook een bestudeerd. Dit onderzoek heeft stap gezet richting het vertalen van de geresulteerd in een video, waarbij inzichten naar verbetervoorstellen en gefilmde interviews met de studenten productontwerp. De resultaten zijn tonen wat de impact is van portretteren tentoongesteld in ’t Blauwbörgje, van mensen met dementie op het binnen het kunstonderwijs (Academie artistieke proces. De resultaten zijn Minerva) en tijdens het uitverkochte zowel geëxposeerd en geëvalueerd in de Ouderenfestival ‘De Kunst van het zorg (De Brink, ZINN) als binnen het ouder worden’. kunstonderwijs (Academie Minerva).

Ik Zie, ik zie wat jij niet ziet Ageless Jazz Studenten van Academie Minerva Onder begeleiding van het lectoraat portretteerden mensen met dementie Lifelong Learning in Music en met op een gesloten afdeling van steun van het Akkoord van Groningen zorginstelling ZINN in Groningen. ontwikkelden studenten jazz uit de Drie maanden lang schetsen kunst­ bacheloropleiding Muziek van het studenten wekelijks hun bijzondere Prins Claus Conservatorium concerten modellen. Het artistieke proces van de voor diverse verzorgingshuizen van de studenten is gemonitord en onder­ zorgkoepel ZINN. In die concerten zocht vanuit Kenniscentrum Kunst & werd zo veel mogelijk ingespeeld op de HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Samenleving. De ontmoetingen met de leefwerelden van de ouderen en hun ouderen zijn geobserveerd en familieleden. De resultaten van het bestudeerd door studenten van project zijn overgedragen aan de Academie voor Sociale Studies (SASS). opleiding, zodat het in het reguliere Op deze manier wordt het sociale curriculum kan worden opgenomen.

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 103 internationalisering van onderzoek

Het onderzoek op onze •• Diverse van onze onderzoekers hogeschool krijgt steeds meer hebben hun onderzoek in het een internationale dimensie. buitenland gepresenteerd. Zo waren we vertegenwoordigd tijdens conferenties of symposia van de De kenniscentra en Centers of Expertise Swedish Nutrition Foundation, the werkten in 2016 aan het verstevigen van Finnish Sport Association for de internationale contacten. Er zijn Persons with Disabilities, the internationale netwerken gevormd die European Real Estate Society, the onder meer gericht zijn op het aangaan European Facility Management van strategische partnerschappen en Conference, the High Technology het aanboren van Europese subsidie­ Small Firms (HTSF) Conference, the bronnen. Energie, Healthy Ageing, International Association of Innovatie, Ondernemerschap en People-Environment Studies, Excellentie zijn hierbij belangrijke DEMAND (Dynamics of Energy, inhoudelijke zwaartepunten. Mobility and Demand), the European Society for Clinical Enkele voorbeelden: Nutrition and Metabolism, en the

•• Lectoren van onze hogeschool International Association of namen deel aan een bezoek aan het Logopedics and Phoniatrics.

Baskische stadje Mondragón. Hier •• Het Energy Transition Centre hebben ze onderzocht of het (EnTranCe) ontving een groot aantal HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm coöperatieve ondernemen, dat in dit internationale delegaties, waaronder gebied gemeengoed is, ook de uit Finland, Litouwen, Rusland, en regionale economie van de Zuid Korea. Gebiedscoöperatie Westerkwartier kan versterken.

•• De Europese Commissie reikte op 7 december 2016 ‘Michelin-sterren’ uit voor de beste Healthy Ageing regio’s. Noord-Nederland behaalde – onder aanvoering van Healthy Ageing Network Northern Netherlands (HANNN) – voor de tweede keer de maximale score. Wij zijn een belangrijke partner van het HANNN en hebben mede met het Centre of Expertise Healthy Ageing bijgedragen aan het behalen van deze vier sterren.

104 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 6 bedrijfs­ voering HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 105 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

106 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences bestuur

Goed bestuur is voor ons een pilots rond werkdrukvermindering belangrijk uitgangspunt. De tegemoet. positie van de medezeggen­ De raad was zeer geraakt door het overlijden van Marian van Os, schapsraad wordt versterkt. vicevoorzitter van het College van Bestuur. Marian vervulde een Good governance belangrijke rol voor de hogeschool in De governancestructuur is in 2016 niet het algemeen en voor de Hogeschool­ gewijzigd. Het College van Bestuur medezeggenschapsraad in het onderschrijft de Branchecode goed bijzonder. In moeilijke dossiers wist zij bestuur hogescholen en heeft de openingen te vinden om de verschillen uitwerking daarvan vastgelegd in tussen College van Bestuur en de raad verschillende bestuurlijke regelingen. te overbruggen. De raad heeft voor de eerste keer Medezeggenschap gebruik gemaakt van de mogelijkheid De Hogeschoolmedezeggenschapsraad om een voordracht te doen voor een lid (HMR) stemde in 2016 in met de van de Raad van Toezicht. Hierbij heeft begroting en het studentenstatuut. Er zij een procedure met professionele was regelmatig overleg met het College begeleiding gevolgd. Dit heeft geleid van Bestuur over de tot de benoeming van Sandra Schruijer managementrapportages en diverse als lid van de Raad van Toezicht, met beleidsdocumenten. Personeel en Organisatie als speciaal HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm De Hogeschoolmedezeggenschapsraad aandachtsgebied. heeft in 2016 verschillende gesprekken In 2016 zijn verkiezingen gehouden gevoerd met het College van Bestuur voor de studentengeledingen van de over het strategische beleid voor de Hogeschoolmedezeggenschapsraad en periode 2016-2020. Voorstellen van de de medezeggenschapsraden van de raad zijn in het nieuwe strategische schools. Mede door een actieve beleidsplan ‘Vernieuwen in campagne van de studentenfracties en Verbinding’ verwerkt. Het is een de inspanningen van de verkiezings­ uitdaging nader vorm te geven aan commissie was het opkomstpercentage bijvoorbeeld de intentie om bij de verkiezing van de leden voor de eigenaarschap van onderwijs bij de Hogeschoolmedezeggenschapsraad docent-onderzoekers te beleggen. Dit hoger dan ooit: 25,2 procent. Landelijk vergt faciliterend leiderschap en is dit het hoogste percentage voor vertrouwen in de professionals en hun verkiezingen van studenten in een professionaliteit. Bovendien vergt dit medezeggenschapsraad in het hbo. veranderingen van onderwijsteams. Het aantal leden van de Dienstenraad Momenteel worden hiertoe was te gering om zijn functie goed te verschillende pilots uitgevoerd. De raad kunnen vervullen. Hij heeft de HMR ziet de resultaten van deze pilots en de gevraagd zijn functie voorlopig over te

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 107 nemen. Een structurele oplossing moet Klachten en nog vorm krijgen. beroepszaken De Wet Versterking Bestuurskracht In 2016 kwamen 310 beroepszaken Onderwijsinstellingen is in het binnen bij het College van Beroep voor parlement besproken en met diverse Studenten. In 2015 waren dat er 307. amendementen in beide kamers De Commissie van Advies voor aangenomen. Deze wet heeft de nodige Beroep- en Bezwaarschriften voor het consequenties voor medezeggenschap personeel kreeg in 2016 twee verzoeken binnen de hogeschool. De positie van voorgelegd. Eén verzoek is ingetrokken zowel de opleidingscommissie als de en het andere verzoek heeft geleid tot medezeggenschapsraad wordt een advies van de commissie. In 2015 versterkt. Vooruitlopend op de had de commissie ook twee verzoeken invoering van deze wet op 1 januari ontvangen. 2017 hebben een personeelslid en een De Klachtencommissie Ongewenste student-lid van de raad geparticipeerd Omgangsvormen kreeg in 2016 één in de benoemingsadviescommissie klacht binnen. In 2015 waren dat drie voor een nieuw lid van het College van klachten. Bestuur. De commissie heeft unaniem De Commissie Klokkenluidersregeling Paul van der Wijk voorgedragen aan de kreeg in 2016 geen melding binnen. In Raad van Toezicht, die hem vervolgens 2015 is er één klacht in behandeling heeft benoemd. genomen. Deze klacht is in 2016 De Hogeschoolmedezeggenschapsraad behandeld en afgerond. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm had verschillende keren contact met de In 2016 zijn er 25 overige klachten Raad van Toezicht en de centrale binnengekomen bij het College van medezeggenschapsraden van de andere Beroep voor Studenten. In 2015 waren noordelijke hogescholen. De raad dat 32. participeert in de landelijke vereniging Eén persoon is in 2016 in beroep gegaan van medezeggenschapsraden van bij het College van Beroep voor het hogescholen. De raad had ook in 2016 Hoger Onderwijs naar aanleiding van overleg met de bedrijfsarts. een uitspraak van het College van Beroep voor Studenten. In 2015 waren dit drie personen. zie bijlagen algemeen - overzicht van HMR-leden, pag. 148.

108 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Bescherming persoonsgegevens Onze hogeschool was per 1 januari 2016 klaar voor de Wet Meldplicht Datalekken. Het proces en de organisatie rond het melden van datalekken is ingericht. We zijn begonnen met de voor­ bereiding op de Algemene Verordening Gegevensbescherming, die vanaf mei 2018 gehandhaafd zal worden. We hebben beleid geformuleerd op het gebied van strategische informatie­ beveiliging en privacy. De Functionaris Bescherming Persoonsgegevens onderzoekt de persoonsgegevens­ registraties die we als hogeschool voeren, de rechtmatigheid ervan en of de maatregelen voor de beveiliging van persoonsgegevens in lijn zijn met nationale en Europese regelgeving. We brengen ook de registraties binnen de HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm schools en kenniscentra in kaart. Voor de borging in de organisatie zijn Contactpersonen Verantwoorde Informatiehuishouding benoemd.

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 109 belangrijke externe ontwikkelingen

Aardbevingen Het moge duidelijk zijn dat niet alleen De aardbevingen die door de de kosten van aardbevingsbestendig gaswinning worden veroorzaakt, maken, maar ook de bijbehorende bereikten in 2014 de stad Groningen en kosten van de vertraging niet uit daarmee ook onze hogeschool. De onderwijsgelden kunnen worden Hanzehogeschool Groningen heeft als bijgepast. De onderhandelingen met standpunt dat veiligheid altijd op de de NAM verlopen moeizaam en traag. eerste plaats komt. Met andere Wanneer er voor de zomer van 2017 woorden: we doen er werkelijk álles aan geen overeenstemming wordt om deze veiligheid te garanderen voor gevonden met de NAM, komt de onze studenten en medewerkers. bedrijfsvoering op termijn in het gedrang. Daarom wordt er sinds 2014 onderhandeld met de NAM, onder meer over de (ver)bouw van de Van OlstToren aan het Zernikeplein 7. De voorbereidingen hiervoor werden eind 2014 stilgelegd om te bekijken of het toen op tafel liggende ontwerp wel aardbevingsbestendig was. Al snel bleek dat er op tal van punten aanpassingen moesten komen. Door HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm het aardbevingsbestendig maken van sommige bouwdelen moeten extra medewerkers verhuizen, die anders op hun eigen plek hadden kunnen blijven zitten.

110 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences financieel beleid

Voor een gezonde financiële € 7,9 miljoen voorzag. Er zijn drie positie werkt onze hogeschool belangrijke afwijkingen ten opzichte € met een planning-en- van de begroting. Er is voor 2,8 miljoen aan extra baten gerealiseerd, controlcyclus per studiejaar. waarbij de Rijksbijdragen € 3,3 miljoen Deze cyclus is beleidsmatig lager waren dan begroot. De ontvangen opgezet. Alle ondersteunende collegegelden zijn per saldo € 1,6 processen zijn hierop ingericht miljoen hoger en de ontvangen en worden vanuit deze gedachte subsidies € 3,6 miljoen. De personele bestuurd. lasten zijn ten opzichte van de begroting met € 3,1 miljoen overschreden. Dankzij deze cyclus kunnen de onder­ Ten tweede is de toename van het wijs­­processen en de onder­steunende personeelsbestand ten opzichte van processen elkaar goed ondersteunen. De 2015 kleiner dan verwacht. Het aantal cyclus geeft voldoende bouwstenen voor medewerkers is ‘slechts’ gestegen van de interne beheersing. Dit, aangevuld gemiddeld 2.185 in 2015 naar met goede financiële management­ gemiddeld 2.213 in 2016. informatie, zorgt ervoor dat onze De derde belangrijke oorzaak ligt erin financiële positie gezond blijft. dat we sturen op studiejaren en niet op kalenderjaren. De begroting voor 2016 Financiële positie is een technische uitwerking op basis HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Tegelijkertijd met de invoering van het van de studiejaarbegrotingen leenstelsel, is door de minister het 2015/2016 en 2016/2017. beroep gedaan op de onderwijs­ Het negatieve resultaat over 2016 heeft instellingen om, vooruitlopend op de geleid tot een afname van het eigen later vrijkomende middelen, alvast te vermogen. In relatie tot het balans­ starten met aanvullende investeringen totaal is het aandeel eigen vermogen in onderwijs en onderzoek. De gedaald van van 48% ultimo 2015 naar Hanze­hogeschool heeft hieraan gehoor 45% ultimo 2016. (solvabiliteit). gegeven, wat zicht vertaalt in de De liquiditeit bedraagt per ultimo 2016 begroting die een bewust tekort laat 38% (2015: 58%). De daling wordt zien. In de continuïteitsparagraaf is in hoofd­zakelijk veroorzaakt door meer detail weergegeven hoe deze omvangrijke investeringen in investeringen invloed hebben op de gebouwen. De liquiditeit wordt financiële positie van de Hanze­ komend jaar op niveau gebracht door hogeschool. het aantrekken van externe financiering. Ons resultaat over 2016 was 6,1 miljoen In de jaarrekening wordt verder euro negatief. Het resultaat is daarmee ingegaan op de cijfers ten opzichte van € 1,8 miljoen positiever dan de de begroting 2016. begroting, die een tekort van

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 111 Treasury weinig overtollige liquiditeiten Ons treasurybeleid is vastgelegd in het aanwezig zijn. Hierdoor blijven de Treasurystatuut. De doelstelling van rentekosten zo laag mogelijk. het treasurybeleid is het borgen van de In 2016 hebben zich geen mutaties financiële continuïteit van de voorgedaan op de langlopende hogeschool en het minimaliseren van schulden. Door het gelijkblijven van de de financieringskosten, met behoud positie op langlopende schulden, zijn van onze financiële autonomie. de financieringslasten in lijn met 2015. De rentebaten zijn over 2016 verder Ons treasurybeleid heeft de volgende afgenomen, door een dalende voorraad uitgangspunten: van liquide middelen en een dalende

•• We hanteren een zodanige rentevergoeding op de uitstaande solvabiliteits­ratio dat de toegang tot tegoeden. Daarnaast heeft de NAM in de kapitaalmarkt gewaarborgd is. 2015 rente vergoed als compensatie

•• We houden een zodanige omvang voor onze voorfinanciering van van de liquide middelen en de aardbevingskosten. kredietruimte aan dat we steeds aan Gedurende 2016 hadden we geen onze kortetermijnverplichtingen beleggingen uitstaan. Het beleid voor kunnen voldoen. beleggen en belenen is vastgelegd in

•• Om de financiële continuïteit te het Treasurystatuut en wordt door het waarborgen, moeten de financiële Treasurycomité gevolgd. risico’s beheerst worden. Op het In 2016 is het Treasurycomité meerdere gebied van treasury gaat het om malen bij elkaar geweest om de HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm rente-, krediet- en valutarisico’s. liquiditeit van de hogeschool te bespreken. De treasury is als volgt georganiseerd:

•• Het College van Bestuur stelt het Huisvesting treasurybeleid vast en voert het uit. Bij huisvesting volgen we ons

•• Het Treasurycomité adviseert over Strategisch Huisvestingsplan. De de hoofdlijnen van treasurybeleid en aanvullende eisen om aardbevings­ het vaststellen van kaders. bestendig te bouwen, hebben de

•• De Raad van Toezicht houdt uitvoering van een aantal bouwplannen toezicht op het treasurybeleid en aanmerkelijk vertraagd. Daarnaast autoriseert uitzonderingen. hebben de eisen forse financiële consequenties voor de bouwprojecten, De verdere treasuryfunctie is binnen zowel in de fase van de planvorming als het stafbureau Financieel Economische bij de uitvoering. Zaken ondergebracht. Vanaf 2005 hebben we leningen Verbouw/nieuwbouw afgesloten bij het ministerie van Zernikeplein 7 Financiën, het zogenaamde schatkist­ Het grootste project van het Strategisch bankieren. Het doel is uiteindelijk zo Huisvestingplan is de verbouw/ efficiënt mogelijk te lenen, zodat er nieuwbouw van Zernikeplein 7. Dit

112 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences betreft het gebied rondom de Van Wiebenga gebouw Olsttoren. Het voorlopig ontwerp van De nieuwbouw op het binnenterrein dit project is in december 2016 van het Wiebenga gebouw is in gepresenteerd aan de Raad van september 2016 in gebruik genomen. Toezicht. Uitgangspunt is het Hierin zijn de skillslabs, de realiseren van een toekomstbestendig, mediatheek, het Centre of Healthy flexibel en duurzaam gebouw. In 2016 Ageing en collegezalen gevestigd. zijn de gesprekken met de NAM voortgezet, over de financiële EnTranCe consequenties van de maatregelen voor De ontwikkelingen in en rondom de aardbevingsbestendigheid. Voor energieproeftuin EnTranCe hebben Zernikeplein 7 zijn deze gesprekken geleid tot de bouw van het Zernike vertraagd, de gesprekken over de Van Advanced Processing Lab (ZAP). Doorenveste, het Wiebenga-gebouw en Daarnaast is gestart met de bouw van het Prins Claus Conservatorium zijn BuildinG: een testhal voor afgerond. aardbevingsbestendige en innovatieve bouw. Verbouwing Van Doorenveste De verbouwing van de Van Dooren­ Energy Academy Europe Veste is in 2016 afgerond. In het In december 2016 hebben we een deel gebouw is nu meer ruimte om elkaar te van Energy Academy Europe in gebruik ontmoeten en samen te werken. Het genomen. In dit zeer duurzame gebouw is verrijkt met een nieuwe aula. onderwijsgebouw huren we 3.000 m2 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Op een groot aantal plaatsen zijn flexibele kantoorruimte, laboratoria en studentwerkplekken gekomen. Ook is collegezalen van de Rijksuniversiteit er een coffee corner gerealiseerd. Om de Groningen. Dit gebouw zetten we in verbinding met de eigen opleiding te voor onderwijs dat energiegerelateerd faciliteren, zijn ankerplaatsen en is. showcases gevormd. Een groot deel van het gebouw is voorzien van een nieuwe Zernike Campus klimaatinstallatie. Onderdeel van het stedenbouwkundig masterplan voor de Zernike Campus is Nieuwbouw Prins Claus de herinrichting van de Zernikelaan. Conservatorium De Hanzehogeschool maakt deel uit De nieuwbouw bij het Prins Claus van het projectteam. In september is de Conservatorium is in juli 2016 gestart. nieuwe bewegwijzering voor de Aan het huidige gebouw wordt een campus tot stand gekomen. nieuw gedeelte toegevoegd, waarbij ook een verbinding wordt gemaakt met Studieplekken cultuurcentrum De Oosterpoort. Ook Vanwege de toenemende behoefte aan een jazzcafé is onderdeel van de studieplekken is in de binnenstad een nieuwbouw. nieuwe locatie toegevoegd aan de al bestaande locaties.

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 113 De afdeling Projecten & Innovatie was De invoering van het nieuwe systeem tot voor kort verantwoordelijk voor de Pure voor onderzoeksinformatie is in uitvoering van alle vastgoed- en 2016 zo goed als afgerond. Dit betekent campusgerelateerde projecten. Deze een eerste stap in het digitaliseren en afdeling is eind 2016 opgesplitst in de standaardiseren van de onderzoeks­ afdeling Vastgoed en Huisvesting processen en een betere profilering van (verantwoordelijk voor strategie en onderzoekers en lectoraten. beleid) en de afdeling Vastgoed­ De bedrijfsvoeringsprocessen zijn projecten (uitvoering). verder gedigitaliseerd met de implementatie van PurchaseToPay, Informatievoorziening en Employee Self Service en CRM. Voor de informatisering compliancy aan de Selectielijst Aan de hand van de iStrategie 2016- Hogescholen, het voldoen aan de 2020 hebben we de projectportfolio archiverings- en vernietigingseisen van Informatievoorziening voor 2016 de documenten, is het project ingevuld en uitgevoerd. We Verantwoord Archiveren uitgevoerd. vernieuwen onze informatie­ Daarbij is elke school, lectoraat en staf voorziening op het gebied van geholpen het archief in te richten, onderwijs, onderzoek en bedrijfs­ documenten te vernietigen en de voering vanuit een integraal plan van borging in te richten. aanpak: Hanze Innovate. Dit plan De nieuwe werkplek is hogeschool­ maakt voor ieder ICT-project duidelijk breed uitgerold, met Windows 10, waarom we het doen, hoe en wanneer grotere bandbreedte voor opslag in de HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm we het doen en wat het beoogde mail en de persoonlijke schijfruimte, resultaat voor de gebruikers is. en verbeterde faciliteiten voor het tijd- Begin 2016 is nieuw beleid voor en plaatsonafhankelijk werken. informatiebeveiliging en privacy vastgesteld voor de periode 2016-2020. Begroting studiejaar Om dit beleid te implementeren, zijn 2016/2017 we een project gestart dat gericht is op We werken met een planning-en- inventarisatie en risico analyses van controlcyclus op studiejaar en daarmee gegevensregistraties, communicatie en ook met een begroting op studiejaar. bewustwording. Sinds 2012 is er geen verplichting meer Voor het domein Onderwijs helpen we om met een kalenderjaarbegroting te docenten met blended learning. De lessen werken. In dit jaarverslag geven we worden interactiever, met gebruik van daarom een overzicht van de begroting online lesmateriaal, gedifferentieerd naar over het studiejaar 2016/2017. kennis en kunde van de student. Met het Het totaal begrote resultaat over Digitaal Toets Centrum helpen we de 2016/2017 komt uit op een tekort van docenten om de summatieve toetsen 7,9 miljoen euro. In grote lijnen worden digitaal af te nemen en na te kijken. deze middelen als volgt besteed.

114 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 1. Verhogen van het strategisch budget Strategisch Huisvestingsplan (2013). In voor onderwijs. Dit budget wordt dit bedrag zijn de kosten van besteed aan het uitvoeren van de aardbevingsbestendig bouwen projecten onderwijsinnovatie, meegenomen. Deze kosten worden internationalisering en Hanze verhaald op de NAM. In 2016/2017 Invent voor de valorisatie van worden de bouwactiviteiten bij de Van onderwijs- en onderzoeksprojecten. DoorenVeste, het Prins Claus 2. Versterken van onderzoek, door Conservatorium en het Wiebenga extra budget voor het versterken van gebouw afgerond. De voorbereidingen bestaande lectoraten, voor het voor de nieuw- en verbouw van het opzetten van het kenniscentrum Zernikeplein 7 zijn in gang gezet. Het Biobased Economy en voor het groene licht hiervoor is nadrukkelijk verdere invulling geven aan het gekoppeld aan de ontvangst van de zwaartepunt Ondernemerschap. vergoeding van de NAM voor 3. Verhogen budgetten voor schools. aardbevingsbestendig bouwen. Hiermee neemt het budget per Ook bouwen we samen met de student toe met 3,24 procent en Rijksuniversiteit een nieuw pand voor wordt de loonstijging vanuit de cao de Energy Academy Europe. In dit ruimschoots gecompenseerd. Ook gebouw gaan wij een aantal vierkante de staven zijn gecompenseerd voor meters huren. We nemen daarnaast de de gestegen lonen. investering in de onderzoeksfaciliteit 4. Opvoeren van een structureel EnTranCe voor onze rekening. frictiebudget om maatwerk te Het resultaat van de private activiteiten HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm kunnen leveren voor het uitvoeren van Professionals en Bedrijven bedraagt van kwalitatief personeelsbeleid. in de begroting 0,5 miljoen euro 5. Handhaving van het IT- positief. vernieuwingsbudget en uitbreiden van het structurele budget voor Vergelijking met studiejaar­ Informatisering. begroting vorig jaar 6. Uitvoeren van het strategisch In vergelijking met de studiejaar­ huisvestingsplan. begroting van 2015/2016, zijn er enkele punten relevant. Een belangrijk deel van de investering De totale baten nemen 10,7 miljoen in onderwijs en onderzoek gaat naar euro toe, vooral doordat er meer baten IT-gebonden onderwijs. Een onderdeel op initieel onderwijs zijn toegekend. daarvan is blended learning, waarin De oorzaken hiervoor zijn een extra didactiek, ICT en faciliteiten dichter bij rijksbijdrage, meer collegegeld en elkaar kunnen worden gebracht. hogere subsidiebaten. Verder investeren we in 2016/2017 een De totale personele lasten nemen 8,6 bedrag van 17 miljoen euro in miljoen euro toe. In de begroting huisvesting, zoals vastgelegd in het wordt rekening gehouden met een

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 115 stijging van lasten voor personeel in De totale materiële lasten nemen met loondienst van 11 miljoen euro. Een € 2,2 miljoen toe. De stijging doet zich belangrijk deel hiervan wordt verklaard vooral voor bij afschrijvingen door door loonstijgingen conform de cao. extra investeringen in gebouwen en De begrote kosten voor personeel dat IT-apparatuur. Ook de kosten van niet in loondienst is, stijgen met bijna aanschaffingen en klein onderhoud 0,6 miljoen euro. De overige personele worden hoger. lasten dalen met bijna 3 miljoen euro.

Overzicht verantwoording bestuurskosten en declaraties CvB-leden

CvB H.J. L.J.M. P. van der Totaal gezamen- Pijlman Verhof- Wijk lijk stad

Overige kosten 5.695 2.806 195 8.695 Reis- en verblijfkosten 455 1.095 4.045 1.670 7.265 binnenland Reis- en verblijfkosten 1.097 691 3.024 1.954 6.766 buitenland HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Representatiekosten 1.766 355 1.829 454 4.404

TOTAAL 9.012 4.947 9.093 4.078 27.130

Toelichting: De verantwoording op opgesteld conform Handreiking bestuurskosten declaraties 2016, welke vanuit de Vereniging Hogescholen is opgesteld en aan de minister van OCW aangeboden. Medio december 2016 heeft de minster de handreiking akkoord bevonden. Voor de Hanzehogeschool betekent de nieuwe regelgeving dat, naast de verantwoording van declaraties conform de “enge” definitie tm 2015, vanaf 2016 tevens de kosten via de creditcard alsmede de facturen die door de Hanzehogeschool zijn betaald worden verantwoord.

De vermeldde bedragen hebben betrekking op declaraties ingediend gedurende het kalenderjaar 2016 danwel facturen die rechtstreeks door de Stichting Hanzehogeschool aan een leverancier van goederen of diensten zijn vergoed en de uitgaven die via een creditcard lopen.

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen bestuurskosten en organisatiekosten. Bij bestuurskosten gaat het om kosten die direct aan de uitoefening van de bestuurstaak door de bestuurders gebonden zijn. Organisatiekosten omvatten alle kosten die voortvloeien uit de reguliere bedrijfsvoering van de organisatie. Indien kosten door twee of drie bestuurders gezamenlijk worden gemaakt worden deze in de kolom “CvB gezamenlijk” verantwoord. Daar waar de betreffende kosten betrekking hebben op meerdere personen/afdelingen, wordt enkel het college-deel verantwoord.

116 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences continuïteit

In deze paragraaf geven wij dan in 2015. We verwachten dat de weer hoe de hogeschool instroom de komende jaren weer iets omgaat met de financiële zal dalen, tot circa 7.000 studenten in 2017. Voor de langere termijn gaan we gevolgen van het gevoerde en uit van een daling van de instroom tot te voeren beleid. Daarmee rond de 6.600 in 2024. Daarbij is geven wij ook inzicht in het rekening gehouden met de CBS- verwachte exploitatieresultaat prognose dat de bevolkingsomvang in de komende jaren en de (met name in de categorie 15- tot ontwikkeling van onze 25-jarigen) in Noord-Nederland gaat vermogenspositie. dalen. Verder zijn we uitgegaan van een gelijkblijvend marktaandeel. De afname van de instroom zal leiden Studentenaantallen tot een lager totaalaantal studenten. Begin 2017 hebben we onze We verwachten dat dit cijfer zich de verwachting voor de komende jaren beweegt rond de 27.000. studentenaantallen bepaald. Daarbij houden we rekening met de De instroom was in 2015 circa 500 trends met betrekking tot uitval en studenten lager dan in voorgaande diplomering. We hebben geen jaren. Een van de oorzaken hiervoor rekening gehouden met effecten van was de invoering van het landelijke ontwikkelingen op het studievoorschot. In 2016 was de gebied van studiefinanciering, HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm instroom ruim 700 studenten hoger begrotingsbeleid en dergelijke.

Kengetallen

2016 2017 2018 2019

Studentenaantallen

- Eerste instroom 7.174 7.009 6.943 6.907

- Ingeschreven studenten 27.886 27.552 27.562 27.626

Personele bezetting

- Management / directie 25 27 27 27

- Onderwijzend personeel 1.483 1.488 1.489 1.492

- Overige medewerkers 744 745 745 745

Tabel 6.1 Verwachte kengetallen studenten en personele bezetting, 2016-2019.

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 117 Personele bezetting ontwikkeling van de personele lasten De kengetallen van de personele hebben we een inschatting gemaakt bezetting van 2016 zijn gerealiseerde van het personele verloop in de jaren waarden. Op basis van de meerjaren­ daarna.

Meerjarenbegroting

BALANS (in k€)

ACTIVA 2016 2017 2018 2019 2020 2021

VASTE ACTIVA

Immateriële VA 4.531 4.500 4.500 4.500 4.500 4.500

Materiële VA 129.778 136.224 137.354 139.009 144.097 151.886

Financiële VA 395 338 281 224 167 110

134.704 141.062 142.135 143.733 148.764 156.496

VLOTTENDE ACTIVA

Voorraden 32 32 32 32 32 32

Vorderingen 5.328 3.321 3.321 3.321 3.321 3.321

HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Liquide middelen 15.032 26.768 25.547 29.549 23.977 19.112

20.392 30.121 28.900 32.902 27.330 22.465

TOTAAL ACTIVA 155.096 171.183 171.034 176.635 176.094 178.961

PASSIVA

EIGEN VERMOGEN

Eigen vermogen (publiek) 65.262 57.769 54.785 57.722 64.540 70.711

Eigen vermogen (privaat) 3.803 3.000 3.000 3.000 3.000 3.000

69.065 60.769 57.785 60.722 67.540 73.711

VREEMD VERMOGEN

Voorzieningen 5.129 6.831 6.831 6.831 6.831 6.831

Langlopende schulden 23.000 51.200 54.036 56.698 49.340 46.037

Overlopende passiva 3.533 33 33 33 33 33

Kortlopende schulden 54.369 52.350 52.350 52.350 52.350 52.350

86.031 110.414 113.250 115.912 108.554 105.251

TOTAAL PASSIVA 155.096 171.183 171.034 176.635 176.094 178.961

118 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Meerjarenbegroting planning circa 70 miljoen euro in Ook de komende jaren investeren we huisvesting. Dit is exclusief de extra fors in materiële vaste activa. In de investeringen als gevolg van het periode 2017-2021 steken we volgens de aardbevingsbestendig maken van

Meerjarenbegroting

BALANS (in k€)

ACTIVA 2016 2017 2018 2019 2020 2021

VASTE ACTIVA

Immateriële VA 4.531 4.500 4.500 4.500 4.500 4.500

Materiële VA 129.778 136.224 137.354 139.009 144.097 151.886

Financiële VA 395 338 281 224 167 110

134.704 141.062 142.135 143.733 148.764 156.496

VLOTTENDE ACTIVA

Voorraden 32 32 32 32 32 32

Vorderingen 5.328 3.321 3.321 3.321 3.321 3.321

Liquide middelen 15.032 26.768 25.547 29.549 23.977 19.112 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

20.392 30.121 28.900 32.902 27.330 22.465

TOTAAL ACTIVA 155.096 171.183 171.034 176.635 176.094 178.961

PASSIVA

EIGEN VERMOGEN

Eigen vermogen (publiek) 65.262 57.769 54.785 57.722 64.540 70.711

Eigen vermogen (privaat) 3.803 3.000 3.000 3.000 3.000 3.000

69.065 60.769 57.785 60.722 67.540 73.711

VREEMD VERMOGEN

Voorzieningen 5.129 6.831 6.831 6.831 6.831 6.831

Langlopende schulden 23.000 51.200 54.036 56.698 49.340 46.037

Overlopende passiva 3.533 33 33 33 33 33

Kortlopende schulden 54.369 52.350 52.350 52.350 52.350 52.350

86.031 110.414 113.250 115.912 108.554 105.251

TOTAAL PASSIVA 155.096 171.183 171.034 176.635 176.094 178.961

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 119 gebouwen, waarvoor we naar we de komende jaren een beroep gaan verwachting een vergoeding van de doen op de kapitaalmarkt. Hiervoor NAM ontvangen. Door de toenemende hebben we eind 2016 een leenaanvraag digitalisering van onderwijs en ter grootte van 44 miljoen euro onderzoek zullen we in de periode ingediend bij de ministeries van OCW 2017-2021 ook circa 47 miljoen euro en Financiën. investeren in inventaris, apparatuur en In de jaren 2016 tot en met 2018 teren software. Het gaat daarbij zowel om we verder in op het beschikbare eigen vervanging als om uitbreiding. vermogen. In totaal begroten we over Deze investeringen kunnen niet deze periode een tekort van 17 miljoen volledig uit de liquide middelen euro. Onze solvabiliteit, de verhouding worden gefinancierd. Dit betekent dat tussen het eigen en totaal vermogen,

Staat van baten en lasten

BALANS (in k€)

BATEN 2016 2017 2018 2019 2020 2021

Rijksbijdrage OCW 172.187 175.716 185.303 190.405 194.206 194.808

Colleggelden 53.193 52.007 51.131 51.260 51.375 51.342

HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Werk voor derden 4.947 4.942 4.942 5.442 5.442 5.442

Overige baten 17.240 19.599 19.599 19.599 19.599 20.099

TOTALE BATEN 247.567 252.264 260.975 266.706 270.622 271.691

PERSONELE LASTEN

Lonen en salarissen 169.753 174.131 176.809 177.342 177.634 178.629

Overige personele lasten 25.309 25.207 24.870 24.218 24.249 24.256

TOTALE PERSONELE LASTEN 195.062 199.339 201.679 201.560 201.883 202.884

MATERIËLE LASTEN

Afschrijvingen 15.624 17.979 19.010 18.911 18.998 19.746

Huisvestingslasten 14.639 14.639 14.639 14.639 14.639 14.639

Inventaris, apparatuur en leermiddelen 7.748 7.748 7.748 7.748 7.748 7.748

Administratie-­ en beheerslasten 12.907 12.907 12.907 12.907 12.907 12.907

Overige lasten 7.667 7.948 7.976 8.003 7.629 7.596

TOTAAL MATERIËLE LASTEN 58.585 61.221 62.281 62.208 61.922 62.636

Exploitatieresultaat -6.080 -8.296 -2.984 2.938 6.817 6.171

120 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences daalt hiermee van 0,45 naar 0,34. laatste lening wordt in gedeelten Hiermee blijven we ruimschoots opgenomen en lineair in 15 jaar binnen de ‘hbo-minimumnorm’. afgelost. Onder de langlopende schulden zijn de langlopende leningen bij het Ook de komende jaren zetten we extra ministerie van Financiën opgenomen. geld in voor de kwaliteit en deskundig­ Dit betreft de twee lopende leningen heid van personeel en IT-projecten om van respectievelijk 10 en 13 miljoen de kwaliteit van onderwijs en onder­zoek euro, die in december 2020 en te verbeteren. Dit leidt in de periode december 2025 moeten worden 2016-2018 tot begrote exploitatie­ afgelost, en de nieuw aangevraagde tekorten. Vanaf 2019 verwachten we lening van 44 miljoen euro. Deze weer een positief exploitatieresultaat.

Staat van baten en lasten

BALANS (in k€)

BATEN 2016 2017 2018 2019 2020 2021

Rijksbijdrage OCW 172.187 175.716 185.303 190.405 194.206 194.808

Colleggelden 53.193 52.007 51.131 51.260 51.375 51.342

Werk voor derden 4.947 4.942 4.942 5.442 5.442 5.442 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Overige baten 17.240 19.599 19.599 19.599 19.599 20.099

TOTALE BATEN 247.567 252.264 260.975 266.706 270.622 271.691

PERSONELE LASTEN

Lonen en salarissen 169.753 174.131 176.809 177.342 177.634 178.629

Overige personele lasten 25.309 25.207 24.870 24.218 24.249 24.256

TOTALE PERSONELE LASTEN 195.062 199.339 201.679 201.560 201.883 202.884

MATERIËLE LASTEN

Afschrijvingen 15.624 17.979 19.010 18.911 18.998 19.746

Huisvestingslasten 14.639 14.639 14.639 14.639 14.639 14.639

Inventaris, apparatuur en leermiddelen 7.748 7.748 7.748 7.748 7.748 7.748

Administratie- ­en beheerslasten 12.907 12.907 12.907 12.907 12.907 12.907

Overige lasten 7.667 7.948 7.976 8.003 7.629 7.596

TOTAAL MATERIËLE LASTEN 58.585 61.221 62.281 62.208 61.922 62.636

Exploitatieresultaat -6.080 -8.296 -2.984 2.938 6.817 6.171

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 121 Bij de baten is de verwachte ontwikke­ beheersing. Het bestuur bewaakt de ling van de rijksbijdrage OCW gebaseerd risico’s op bestuurlijk niveau. Besloten op de nu bekende ontwikke­lingen van is om vanaf 2017 de gestructureerde studenten­aantallen en macro- risicoaanpak meer aan te laten sluiten ontwikkelingen van het beschikbare bij de planning-en-controlcyclus. Het budget voor het hoger onderwijs. De College van Bestuur bespreekt hoogte van de post collegegelden is vervolgens met de Audit Commissie de gebaseerd op de geprognosticeerde effecten van de maatregelen op de ontwikkeling van de studenten­ relevante risico’s, zoals aardbevingen. aantallen. Het College van Bestuur heeft besloten Qua lasten hebben we bij de personele bij de risicobeheersing de tweede lijn te lasten, de huisvestingslasten en de versterken en de pilot van de derde lijn overige lasten rekening gehouden met (Interne Audit Dienst) voorlopig niet de extra kosten die gerelateerd aan de verder door te zetten. De adviesrol die extra investeringen in kwaliteit en wordt toegedicht aan een Interne Audit deskundigheid van het personeel, de Dienst is opgenomen in het taken­ extra exploitatielasten die betrekking pakket van de tweede lijn. hebben op het strategisch huisvestings­ plan en de investeringen in IT-projecten. Financiële instrumenten Per september 2015 is het studievoor­ De Hanzehogeschool Groningen maakt schot ingevoerd. OCW wil de gebruik van uiteenlopende financiële besparingen die deze maatregel instrumenten die de organisatie HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm oplevert, vanaf 2018 gebruiken voor blootstelt aan markt-, rente-, investeringen in de kwaliteit van kasstroom-, krediet- en liquiditeits­ onderwijs en onderzoek. OCW heeft de risico. Om deze risico’s te beheersen instellingen voor hoger onderwijs heeft de organisatie een beleid inclusief gevraagd om vooruitlopend hierop zelf een stelsel van limieten en procedures vanuit de reserves extra te investeren. opgesteld om de risico’s van onvoor­ In 2015 heeft dit al tot een tekort op de spelbare ongunstige ontwikkelingen op exploitatie geleid, door onze extra de financiële markten en daarmee de investeringen in verbetering van financiële prestaties van de organisatie kwaliteit van onderwijs, onderzoek en te beperken. De organisatie zet geen IT-voorzieningen. In de komende jaren afgeleide financiële instrumenten in zetten we dit beleid voort. De tekorten om risico’s te beheersen en maakt geen in de periode 2016-2018 zijn daar een gebruik van derivaten. direct gevolg van. Met behulp van de extra middelen die in 2018 vrijkomen, Kredietrisico kan er vanaf 2019 weer met een De vorderingen uit hoofde van sluitende exploitatie worden gewerkt. debiteuren zijn getoetst op inbaarheid en voor zover nodig geacht voorzien. Risicobeheersing Voor de kredietrisico’s inzake de overige Risicoanalyse is belangrijk bij het vorderingen wordt verwezen naar versterken van de interne sturing en financiële vaste activa en vorderingen.

122 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Het renterisico is beperkt tot eventuele heden kunnen we op dit moment geen veranderingen in de marktwaarde van inschatting maken van de totale opgenomen en uitgegeven leningen. gevolgen van de risico’s op de Bij deze leningen is sprake van een vast toekomstige bedrijfsvoering en op de rentepercentage over de gehele waardeontwikkeling van het vastgoed. looptijd. De leningen worden De kosten voor aardbevingsgerelateerde aangehouden tot het einde van de zaken bedroegen in 2016 1.156.000 euro, looptijd. De organisatie heeft derhalve waarvan 59.000 euro in het resultaat over als beleid om geen afge­­leide financiële 2016 is opgenomen. In mei 2016 hebben instrumenten te gebruiken om we een overeenkomst met de NAM (tussentijdse) rente­fluctua­ ­ties te gesloten als compensatie voor beheersen. De organisatie loopt geen aardbevingsgerelateerde uitgaven. De significante liquiditeitsrisico’s. ontvangen vergoeding is als compensatie voor de kosten en investeringen in vaste Aardbevings­ activa die in 2014, 2015 en 2016 ten laste bestendigheid van het resultaat zijn gebracht. In de balans van eind 2016 is ons vastgoed opgenomen voor een boek­ Risico’s waarde van 82 miljoen euro. We worden De aardbevingen hebben de volgende geconfronteerd met mogelijke schade risico’s voor de waardering van ons aan ons vastgoed als gevolg van vastgoed en de toekomstige aardbevingen die veroorzaakt worden bedrijfsvoering. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm door de gaswinning door de NAM. Op grond van wettelijke bepalingen is de Vastgoed exploitant van de gasvelden, de NAM, •• Risico op afnemende leegwaarde aansprakelijk voor alle schade als gevolg doordat het sentiment over de van de exploitatie. We gaan er dan ook bewoonbaarheid van de omgeving vanuit dat alle vormen van schade als verandert (waardeschade). Dit is in gevolg van de aardbevingen vergoed aanvulling op de demografische worden door de NAM. De procedures ontwikkelingen in de regio. voor de schadevaststelling en •• Risico van directe fysieke schade aan -afhandeling zijn een continu het vastgoed (herstelschade). onderwerp van gesprek met de •• Risico van verplichtingen tot het betrokken partijen, waaronder de NAM. versterken van het vastgoed om deze Bijkomend risico is dat schades nu nog aardbevingsbestendig te maken, in niet altijd zichtbaar zijn en zich lijn met de Nederlandse mogelijk pas op langere termijn uiten. Praktijkrichtlijn voor In de waardering van het vastgoed per 31 aardbevingsbestendig bouwen december 2016 hebben we geen (versterkingsschade). rekening gehouden met een impairment •• Risico van hogere bouwkosten voor vanwege aardbevingsschade.­ Dit is nu nieuwbouwprojecten, zonder dat niet aan de orde. hier extra baten tegenover staan Als gevolg van bovenstaande omstandig­ (bouwschade).

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 123 Bedrijfsvoering ministerie van EZ publiceerde in

•• Risico van extra kosten door februari 2015 een voorlopige Neder­ verhoogde aandacht of extra te landse Praktijkrichtlijn voor leveren inspanningen voor de aardbevings­­bestendig bouwen (NPR). In exploitatie van het vastgoed en/of in december 2015 volgde de witte versie de contacten met huurders, NPR. Op dit moment is nog niet belang­hebbenden, overheid en duidelijk hoe met deze richtlijn projectontwikkeling; omgegaan moet worden. Voor nieuw­

•• Risico van aansprakelijkheid bij bouw is er nu een regeling, maar het is persoonlijke ongelukken als gevolg nog onduidelijk hoe om te gaan met de van aardbevingsschade. overige gebouwen, en dan vooral de

•• Risico van kosten om schade te kwetsbare. beperken of voor nood­voor­ In principe worden herstel- en zieningen. versterkingsschades direct door de NAM

•• Risico van extra financieringskosten afgehandeld. Dit zou voor ons niet tot doordat we de kosten van reparaties verdere kosten en uitgaande kasstromen of van schadebeperking moeten moeten leiden. We onderkennen­ dat wij betalen voordat we de vergoeding in het belang van onze bedrijfsvoering hiervoor ontvangen. zelfstandig uitgaven zullen moeten doen alvorens die vergoed worden door de Om de gevolgen voor de waardering van NAM. Tevens kan er een verschil van ons vastgoed en het effect op ons eigen mening ontstaan tussen ons en de NAM HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm vermogen per eind december 2016 in over de omvang van de te vergoeden kaart te brengen, hebben we contact met schade (zowel aan het vastgoed als in de externe vastgoedtaxateurs. Ook voeren bedrijfsvoering). we continu fysieke inspecties uit om We hebben verder beoordeeld of we mogelijke schades aan ons vastgoed te financieel in staat zijn om de gevolgen inventariseren. Hierbij speelt mee dat er van de aardbevingsschade op te vangen, nog steeds aardbevingen plaatsvinden. ervan uitgaande dat we eerst kosten Externe deskundigen doen geen moeten maken als gevolg van schade­ uitspraken over de effecten voor de herstel en -beperking en extra kosten in toekomst. Evenmin kunnen zij aangeven de bedrijfsvoering, voordat we de hoe marktpartijen in de toekomst het vergoedingen ontvangen. Naar de aardbevingsrisico zullen verdisconteren mening van het bestuur, met de kennis in de marktwaardering en de WOZ- per balansdatum, is er geen aanleiding waardering van het vastgoed. Het om te veronderstellen dat we hier niet sentiment van de markt zal in toe in staat zijn. Een mogelijk lagere belangrijke mate worden bepaald door waardering van het vastgoed heeft geen de aard en omvang van toekomstige direct effect op de leningsvoorwaarden aardbevingen. en leidt niet tot directe opeisbaarheid We hebben nog geen volledig zicht op van de financiering. We schatten dit de kosten als gevolg van versterkings­ risico voor de continuïteit op dit schade en/of bouwschade. Het moment als laag in.

124 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences helderheid

In het kader van de notitie Investering in private Helderheid en de aanvulling activiteiten daarop zijn een aantal extra De rijksbijdrage van het ministerie van OCW en het collegegeld van de gegevens opgenomen in dit studenten wordt besteed aan het jaarverslag. We onderschrijven onderwijs en de ondersteunende onze verantwoordelijkheden activiteiten. Daarnaast is er sprake van zoals beschreven in de notitie. een ‘derde geldstroom’. Deze bestaat uit de financiële bijdragen van Hieronder gaan we kort in op de negen bedrijven, instellingen en cursisten thema’s die in de notitie Helderheid voor contractonderzoek en -onderwijs. voorkomen. Een deel hiervan is elders We vinden het belangrijk om deze in dit jaarverslag al besproken. Voor de contractactiviteiten aan te bieden, volledigheid gaan we hier op alle negen zodat we als kennisinstituut nauwe thema’s in: relaties kunnen onderhouden met het

•• Thema 1: Uitbesteding werk- en beroepenveld. Het bevordert

•• Thema 2: Investeren van publieke de kennisuitwisseling en innovatie en middelen in private activiteiten daarmee de kwaliteit van het onderwijs.

•• Thema 3: Het verlenen van Sinds 2012 voeren we contract­ vrijstellingen activiteiten uit onder de naam

•• Thema 4: Bekostiging van Hanzehogeschool Groningen buitenlandse studenten Professionals en Bedrijven. Binnen de HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

•• Thema 5: Collegegeld niet betaald financiële vastlegging hebben we de door student zelf scheiding tussen publiek en privaat

•• Thema 6: Studenten volgen modules voldoende gewaarborgd. De derde van opleidingen geldstroom is de financieringsbron van

•• Thema 7: De student volgt een de contractactiviteiten waarbij deze andere opleiding dan waarvoor hij is activiteiten kostenneutraal moeten ingeschreven worden uitgevoerd. Het totaalresultaat

•• Thema 8: Bekostiging van van de private activiteiten over 2016 is maatwerktrajecten positief. Per saldo is het private deel van

•• Thema 9: Bekostiging van het het eigen vermogen per eind 2016 4,2 kunstonderwijs miljoen euro positief. We hebben een budget voor sponsoring Uitbesteding en aanverwante activiteiten, zoals Binnen het initieel onderwijs worden bijdragen aan jubilea en giften aan alle opleidingen door ons zelf of onder instanties en goede doelen. Daarmee onze verantwoordelijkheid verzorgd. ondersteunen we regionale en maat­ Op diverse fronten werken we samen schappelijke activiteiten, evenals met andere hogescholen, universiteiten activiteiten waaraan we zelf deelnemen. en organisaties, maar daarbij is geen In 2016 hebben we circa 243.000 euro sprake van uitbesteding. besteed, onder andere aan de Stichting

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 125 Keiweek (29.000 euro), Studium Collegegeld niet betaald Generale (64.000 euro), het Confucius door student zelf Instituut (30.000 euro) en het Peter de In 2016 volgden 16 van onze mede­ Grote Festival (25.000 euro). werkers met een vast dienstverband een Het totaalresultaat van de private bekostigde opleiding binnen de eigen activiteiten over 2016 is incidenteel organisatie. negatief. Per saldo is het private deel Conform de regelingen van het van het eigen vermogen per eind 2016 Profileringsfonds (WHW art 7.51), 3,8 miljoen euro positief. kunnen studenten die als gevolg van persoonlijke problemen studie­ Het verlenen van vertraging hebben opgelopen, bij het vrijstellingen bestuur van het Profileringsfonds een In de Onderwijs- en examenregeling aanvraag indienen voor een financiële hebben we beschreven hoe een student vergoeding. de examencommissie kan verzoeken vrijstelling te verlenen voor het Studenten volgen afleggen van een toets. Dat kan op modules van opleidingen grond van een toets die de student Onze hogeschool neemt deel aan Kies buiten onze opleiding met goed gevolg op Maat. Dit is een samenwerkings­ heeft afgelegd of op grond van kennis, platform van hbo- en wo-instellingen inzicht en vaardigheden die de student dat studenten de mogelijkheid biedt buiten de opleiding heeft opgedaan. De om delen van hun opleiding bij een HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm examencommissie doet hiernaar een andere instelling te volgen. Voor de objectief onderzoek en stelt hiervan een studenten zijn hieraan geen extra verslag op. De examencommissie kosten verbonden. Zij nemen hieraan registreert de vrijstellingen die zij deel op basis van een Bewijs Betaald verleent. Collegegeld. De instellingen verrekenen onderling de kosten van Bekostiging van deelname op basis van een vastgestelde buitenlandse studenten prijs per EC. Het gaat hier als het ware Dit onderwerp is bij ons niet van om uitbesteed onderwijs; de student toepassing. rondt de opleiding bij de eigen instelling af.

126 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences De student volgt een andere opleiding dan waarvoor hij is ingeschreven Dit onderwerp is bij ons niet van toepassing. Maatwerktrajecten Als kennisinstelling worden wij door organisaties ingeschakeld om hun medewerkers verder op te leiden of bij te scholen. In de afgelopen jaren hebben we met een aantal organisaties overeenkomsten afgesloten. Hun medewerkers worden als student ingeschreven, al dan niet met extra faciliteiten. De werkgever voldoet het collegegeld. Met het UMCG hebben we een overeenkomst gesloten over het aanbieden van de opleidingen hbo-V3 en 4. Hieraan nemen in 2016/2017 in totaal 14 studenten deel. HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Bekostiging van het kunstonderwijs Voor het sectorplan Kunsten is op landelijk niveau onderzoek gedaan naar de bekostiging van kunstvak­ opleidingen. De landelijke afspraken worden zo veel mogelijk intern gevolgd en vertaald naar de budgetten van de kunstvakopleidingen binnen de Hanzehogeschool Groningen.

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 127 personeel

Aan het eind van 2016 hadden Professionaliseringsplan we 3.280 medewerkers in Met het professionaliseringsplan dienst, die gezamenlijk 2.252 2014-2016 hebben we stevig ingezet op professionalisering om de onderwijs­ arbeidsplaatsen (fte) bezetten. kwaliteit te versterken. Al jaren Het aantal personeelsleden is in besteden we circa 12 procent van het het verslagjaar met 149 totale jaarinkomen aan gestegen. professionalisering. Dat is aanzienlijk meer dan de minimumeis in de cao van Daarnaast zijn er 21 medewerkers (5,3 6 procent. fte) die zijn ingezet voor de sportvoor­ Het professionaliseringsplan omvat de zieningen voor studenten en personeel facilitering (tijd en geld) en beschrijft van de Rijksuniversiteit Groningen en hoe professionalisering een onderwerp de Hanzehogeschool Groningen. Deze is op de agenda van het HRM-gesprek, medewerkers zijn formeel in dienst van de dialoog tussen werkgever en de hogeschool, maar worden hier werknemer. buiten beschouwing gelaten.

Personeel HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

Personeel 2016 % 2015 2014

Totaal aantal medewerkers 3.280 3.131 3.113

Mannen 1.409 43% 1.345 1.342

Vrouwen 1.871 57% 1.786 1.771

Totaal aantal arbeidsplaatsen (fte) 2.252 2.187 2.182

Leeftijdsopbouw

24 jaar en jonger 180 5% 161 152

25 t/m 34 jaar 460 15% 443 472

35 t/m 44 jaar 750 23% 736 736

45 t/m 54 jaar 1.022 31% 983 988

55 t/m 64 jaar 822 25% 777 741

65 jaar en ouder 46 1% 31 24

Tabel 6.2 Kengetallen personeel, 2014-2016.

128 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences De belangrijkste jaarplannen van alle schools en is ontwikkelingen en onderwerp van gesprek tijdens de inspanningen in 2016 HRM-gesprekscyclus. Wat betreft de ontwikkeling van Professionaliseringsactiviteiten senior-trajecten (sko) is in 2016 een voor onderwijsgevenden pilot Advanced Qualification in Klaar voor de Start is het introductie­ Internationalisation gehouden. Enkele programma voor startende docenten. docenten hebben de senior-kwalificatie De professionaliseringsplannen en examinerenden afgerond. Ook is de -acties zijn veelal gericht op het verder leergang A Teacher’s Road to Excellence kwalificeren van onderwijsgevenden. opnieuw gegeven aan docenten die Daaronder verstaan we dat ze een werken in het honoursonderwijs. De opleiding volgen op basisniveau, uitwerking van samenhangend beleid afgesloten met een certificaat of voor de doorgaande ontwikkeling van diploma. Het kan gaan om: onderwijsgevenden (eerder sko

•• Basis-didactische bekwaamheid genoemd, ofwel senior-kwalificatie

•• Basis-kwalificatie examineren onderwijsgevenden) staat in de steigers.

•• Onderzoeksvaardigheden

•• Mastertrajecten Professionaliseringsactiviteiten voor leidinggevenden Promotietrajecten beschouwen we niet Voor leidinggevenden met enkele jaren als deskundigheidsbevordering, maar ervaring is in 2016 begeleide intervisie HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm als arbeid. In de paragraaf Onderzoek uitgevoerd. Voor twee groepen (hieronder) gaan we nader in op startende leidinggevenden is een promotieonderzoek door onze introductieprogramma georganiseerd. medewerkers. Ook zijn twee trainingen gegeven over De definitie van het begrip ‘werkveld­ horizontaal leidinggeven. ervaring’ wordt beschreven in de

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 129 Masterscholing passen in de onderzoeksprogramma’s Teamleiders van de lectoraten, kenniscentra en Voor (onderwijs)teamleiders is in centres of expertise en sluiten aan op onze studiejaar 2010/2011 budget zwaartepunten. Ongeveer de helft van beschikbaar gesteld voor het faciliteren onze promovendi wordt begeleid door van managementopleidingen op een promotor van de Rijksuniversiteit masterniveau. In 2015/2016 zijn de Groningen. laatste teamleiders gestart met een In 2016 maakten 78 medewerkers masteropleiding die vanuit dit budget gebruik (of hebben gebruik gemaakt) wordt gefaciliteerd. In totaal hebben 24 van de interne subsidieregeling van de teamleiders, allen zonder master- of Hanzehogeschool die hen in staat stelt doctorandustitel, dit budget gebruikt om gedurende vier jaar twee dagen per voor het volgen van een master­ week aan hun promotieonderzoek te opleiding. werken. Voor de helft hiervan heeft de Rijksuniversiteit Groningen een derde Thema Internationalisering dag subsidie toegekend, vanuit de Vijftig docenten, ondersteuners en overeenkomst die we hierover met de leidinggevenden volgden een training Rijksuniversiteit Groningen hebben. Cambridge English. Zij legden examen af Van de medewerkers die gebruik bij The British Council. maakten van de interne De verantwoording voor de besteding subsidieregeling, zijn in 2016 zes van professionaliseringsmiddelen 2016 gepromoveerd. Vanaf 2008 zijn in totaal HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm is opgenomen in de bijlagen. 46 medewerkers uit deze groep gepromoveerd. Onderzoek, onderdeel Daarnaast bieden we jonge, talentvolle promoveren onderzoekers de gelegenheid om te We stimuleren onze docenten om promoveren door middel van een onderzoek te doen. Eind 2016 waren in arbeidsovereenkomst voor de duur van totaal 116 medewerkers bezig met het promotieonderzoek. De intentie is promotieonderzoek. Promotietrajecten dat zij na hun promotie doorstromen

130 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Besteding

Fietsregeling € 82.722

Kinderopvang € 570.558

Regeling betaald ouderschapsverlof € 591.148

OV-regeling € 270.137

Stimuleringsregeling sport € 5.000

Verbetering tegemoetkoming woon-werkverkeer € 50.534

Vitaliteit € 77.369

Programma ‘Focus op Ambities’ € 121.582

Gezondheidsbeleid (Hanzefit) € 29.339

Totaal € 1.798.389

Tabel 6.3 Besteding, 2016. naar een onderwijsfunctie. In 2016 Besteding decentrale telden we 19 jonge onderzoekers. arbeidsvoorwaarden- De eerste promoties zijn in 2017 te middelen verwachten. De cao-hbo kent de bepaling dat elke HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm Ook externe financiering wordt door hogeschool jaarlijks 1,41 procent van promovendi aangewend (o.a. NWO- het getotaliseerd jaarinkomen beurs). We noteerden in 2016 beschikbaar stelt voor afspraken op het 19 promovendi die op basis van andere gebied van arbeidsvoorwaarden, dan subsidie dan van de Hanzehogeschool wel aan het verbeteren van bestaande Groningen aan hun promotie werkten. regelingen die in het lokale cao-overleg Drie van hen zijn in 2016 worden gemaakt. In 2016 was ruim gepromoveerd. 1,9 miljoen euro beschikbaar.

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 131 HRM-gesprekscyclus

2015-2016 2013 2013 2012 2011 2010 2014 2014 2013 2012 2011

aantal % % % % % %

Aantal medewerkers 3.136 100

Gesprekken

Beoordelings­formulier 1.514 48,3 38,8 33 33 32 24 ontvangen

Beoordelings­formulier 1.622 51,7 61,2 67 67 68 76 (nog) niet ontvangen

Resultaten

Onvoldoende 5 0,3 0,7 0,3 0,5 0,4 0,4

Goed 1.394 92,1 93,6 95,9 94,6 95,8 95,0

Uitstekend 75 5,0 5,5 3,8 4,9 3,8 3,6

Tabel 6.4 Beoordelingsgesprekken en resultaten, 2010-2016.

HRM-gesprekscyclus Formatie De jaarlijkse HRM-gesprekscyclus bestaat uit een functioneringsgesprek, Vaste en tijdelijke formatie HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm optioneel één of meerdere Eind 2016 was 85 procent van de voortgangsgesprekken en een arbeidsplaatsen vast en 15 procent beoordelingsgesprek. In 2016 hebben tijdelijk. Daarmee is de tijdelijke we van iets minder dan de helft van de formatie ten opzichte van vorig jaar medewerkers die minstens zes gedaald (eind 2015 was dit 24 procent). maanden in dienst was (48,3 procent) een beoordelingsformulier ontvangen. In- en uitstroom Bij vijf medewerkers (0,3%) was sprake We hebben in het verslagjaar 779 van een onvoldoende beoordeling. medewerkers in dienst genomen. De instroom komt daarmee op 24 procent. Daar staat tegenover dat 680 medewerkers uit dienst zijn getreden. De uitstroom bedraagt daarmee 21 procent. Tabel 6.5 laat zien om welke redenen het dienstverband is beëindigd.

132 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Reden einde dienstverband

Aantal % 2016

Einde contract 551 81% 629

Op eigen verzoek 85 12,5% 62

(keuze-)pensioen 25 3,5% 26

Wederzijds goedvinden 13 2% 11

Overleden 4 0,6% 4

Initiatief werkgever 0 0% 2

Blijvende arbeidsongeschiktheid 3 0,4% 2

Overig 0 0% 2

Tijdens proeftijd 0 0% 1

Eindtotaal 680 100,0% 739

Tabel 6.5 Reden einde dienstverband, 2016.

Recruitment Benoemde sollicitanten In 2016 zijn in totaal 204 sollicitanten Gepubliceerde vacatures benoemd op onze vacatures. Het gaat HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm In 2016 zijn in totaal 178 vacatures om 45 interne sollicitanten (in gepubliceerd, met een totale maximale loondienst van de Hanzehogeschool omvang van 159,45 fte. Van deze Groningen), 13 semi-externe vacatures zijn 101 intern gepubliceerd, sollicitanten (werkzaam bij een op Hanze.nl (ingelogd). Hiervan zijn 37 Noorderlink-organisatie) en 146 vacatures ná de interne ronde ook externe sollicitanten. extern gepubliceerd, op Hanze. nl-publiek, Noorderlink.nl en Wervingskanalen Werkenbijhogescholen.nl. Verder zijn Van de in totaal 3.097 sollicitanten die 114 vacatures direct extern in 2016 online hebben gereageerd op gepubliceerd, waarbij onze mede­ een van onze vacatures, zagen 1.139 werkers hun voorrangspositie in de sollicitanten de betreffende vacature als vervulling van de vacatures behielden. eerste op de website van Noorderlink (37%). 785 sollicitanten (25%) zagen de Vervulde vacatures vacature als eerste op Hanze.nl In 2016 zijn in totaal 179 vacatures (ingelogd en publiek). De overige vervuld. Daarvan zijn 44 intern vervuld sollicitanten hebben de vacature voor (door medewerkers van de Hanze­ het eerst gezien via een ander hogeschool Groningen) en 135 extern. wervingskanaal.

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 133 Verhouding man/vrouw Beloning Het percentage vrouwelijke Het percentage medewerkers dat werd werknemers is gelijk gebleven ten bezoldigd in schaal 10 of hoger, is licht opzichte van vorig jaar (57 procent). gedaald naar 70 procent eind 2016. Bij 15 van de in totaal 24 organisatie­ 33 medewerkers ontvingen een onderdelen zijn vrouwen in de arbeidsmarkttoelage. In totaal is een meerder­heid. Het percentage vrouwen bedrag van 63.732,40 euro aan in leidinggevende posities (161 functies arbeidsmarkttoelagen uitbetaald. op het niveau van schaal 13 en hoger) bedraagt 61 procent, een duidelijke Arbo- en stijging ten opzichte van de 44 procent Gezondheidsbeleid van vorig jaar. Conform het arbobeleid zijn de risico-inventarisaties en -evaluaties Seniorenregelingen (RI&E’s) uitgevoerd en geactualiseerd. Tot 1 januari 2015 konden oudere De Arboadviseur is verantwoordelijk medewerkers nog instappen in de voor de uitvoering. Jaarlijks worden Seniorenregeling Onderwijspersoneel alle hoofdlocaties bezocht en de (SOP). Na 1 januari 2015 werd de plannen van aanpak geactualiseerd. regeling Werktijdvermindering Iedere school, dienst of bedrijf heeft in Senioren (WS-regeling) van kracht. de lijn een Arboverantwoordelijke De kosten van de regelingen bedroegen (preventiemedewerker) en de afdeling 1,35 procent van de loonkostensom. FB-uitvoering een locatiemanager HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm (locatieverantwoordelijke). De

Seniorenregelingen

Aantal Totale ­kosten ­deelnemers

SOP-regeling 234 € 1.720.000

WS-regeling 12 € 35.000

Tabel 6.6 Seniorenregelingen, 2016.

134 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Arboverantwoordelijken zijn samen werkkamer worden klimaatmetingen met het Facilitair Bedrijf en beoordelingen gedaan en adviezen verantwoordelijk voor het opvolgen en gegeven. Op individueel niveau worden uitvoeren van het plan van aanpak. preventieve werkplekchecks uitgevoerd Kernpunten zijn onder andere (ongeveer 150 per jaar). Medewerkers veiligheid, ontruiming, kennis van met fysieke klachten krijgen adviezen noodvoorzieningen en samenwerking over werkmethoden en gedrags­ met de BHV-organisatie. Ook veranderingen en hun werkplek wordt kantoorinrichting, klimaat, nieuwe geoptimaliseerd (gemiddeld ontwikkelingen en nieuwe wetgeving 55 gevallen per jaar). krijgen aandacht. Aanvullend op het arbobeleid onder­ Zestor (arbeidsmarkt- en opleidings­ steunt de Arboadviseur de Facilitaire fonds hbo) ontwikkelt samen met Dienst bij de herinrichting en inkoop enkele grote hogescholen (waaronder van nieuwe middelen, zoals bureaus en de Hanzehogeschool Groningen) een stoelen. Ook verstrekt de Arboadviseur branche-RI&E. Dit arbomanagement­ ergonomische (hulp)middelen. systeem is in het voorjaar van 2017 gebruiksklaar. Parallel hieraan wordt Werkbeleving ons arbobeleid geactualiseerd. medewerkers Nieuwbouw- en verbouwplannen Het onderzoek naar de werkbeleving worden samen met de beleids­ van medewerkers (voorheen medewerkster huisstijl en inrichting medewerkers­tevredenheidsonderzoek) HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm getoetst en aangevuld. Per afdeling of vindt pas weer plaats in 2017.

Jaarverslag 2016 / bedrijfs­voering 135 HOOFDSTUK 1 - BLADSPIEGEL 159 x 297 mm

136 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences - HMR-leden - - - kerngegevens - algemeen Hanzehogeschool Groningen, University ofAppliedSciences Raad vantoezicht bijlagen bijhetverslagvande 31 december2016 kenniscentraper kerngegevens Hanzehogeschool Groningen schools enopleidingen schools 2016

148 144 141 140 138

algemeen

HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm schools en opleidingen Hanzehogeschool Groningen

Overzicht schools en opleidingen Hanzehogeschool Groningen AD = Associate degree; B = bachelor; M = master

Naam school Naam opleiding

Academie voor Architectuur, B Bouwkunde ­Bouwkunde & Civiele Techniek B Built Environment B Civiele Techniek M Architectuur

Academie voor Beeldende Kunst, M Kunsteducatie (joint degree) ­Vormgeving en Popcultuur Minerva - Beeldende Kunst en Vormgeving B Autonome Beeldende Kunst B Docent Beeldende Kunst en Vormgeving B Vormgeving - Minerva Academie voor Popcultuur B Muziek B Popular Culture B Vormgeving - FMI Masters M Master Media, Art, Design & Technology M MFA Schilderkunst

Academie voor Gezondheidsstudies Ad Management in de Zorg B Fysiotherapie B Logopedie B Management in de Zorg B Medisch Beeldvormende en Radio­ therapeutische Technieken B Mondzorgkunde B Voeding & Diëtetiek M Healthy Ageing Professional M Physician Assistant

Academie voor Sociale Studies Ad Ervaringsdeskundige in de zorg B Maatschappelijk Werk en Dienstverlening B Sociaal Pedagogische Hulpverlening B Toegepaste Psychologie M European Master in Social Work M Rehabilitation Counselor M Social Work (joint degree) HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm Academie voor Verpleegkunde Ad Praktijkondersteuner in de Zorg B Verpleegkunde HBO-V M Advanced Nursing Practice

Instituut voor Bedrijfskunde Ad Human Resource Management B Bedrijfskunde MER B Human Resource Management B Vastgoed en Makelaardij M Leiderschap M Real Estate

Instituut voor Communicatie, Media & IT B Communicatie B Communication and Multimedia Design B HBO-ICT B Informatiedienstverlening en -management M International Communication

Instituut voor Engineering Ad Projectleider Techniek B Advanced Sensor Applications B Elektrotechniek B Human Technology B Industrieel Product Ontwerpen B Technische Bedrijfskunde B Werktuigbouwkunde M European Master in Renewable Energy (WO) M European Master in Sustainable Energy Sys- tem Management (WO) M Master Sensor System Engineering

138 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Naam school Naam opleiding

Instituut voor Facility Management B Facility Management

Instituut voor Financieel Economisch B Accountancy Management B Bedrijfseconomie B Financial Services Management B Fiscaal Recht en Economie

Instituut voor Life Science & Technology B Bio-informatica B Biologie en Medisch Laboratoriumonderzoek B Chemie B Chemische Technologie

Instituut voor Marketing Management B Commerciële Economie B International Business & Languages B Small Business and Retail Management

Instituut voor Rechtenstudies B HBO-Rechten B Sociaal Juridische Dienstverlening

Instituut voor Sportstudies Ad Sport, Gezondheid en Management B Lerarenopleiding Lichamelijke Opvoeding B Sport, Gezondheid en Management

International Business School B International Business and Management Studies M Master of Business Administration M Master in International Business and Management

Pedagogische Academie B Opleiding tot Leraar Basisonderwijs M Talentontwikkeling en Diversiteit

School of Performing Arts - Dansacademie Lucia Marthas Ad Dans

B Docent Dans HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm B Dans - Prins Claus Conservatorium Ad Muziek (dirigent Hafabra) B Docent Muziek B Muziek M Master of Music

Jaarverslag 2016 / algemeen 139 kerngegevens schools 2016

buiten- afgestu­ landse Kerngegevens schools 2016 studenten deerden instromers studenten

Academie voor Architectuur, ­Bouwkunde en Civiele Techniek 720 107 202 18

Academie voor Beeldende Kunst en Vormgeving MINERVA 898 187 222 196

Academie voor ­Gezondheidsstudies 2.862 588 750 145

Academie voor Sociale Studies 2.582 503 644 34

Academie voor Verpleegkunde 1.986 337 642 13

Instituut voor Bedrijfskunde 2.128 294 498 12

Instituut voor Communicatie, Media & IT 2.924 308 876 431

Instituut voor Engineering 1.913 257 516 124

Instituut voor Facility Management 1.149 139 207 41

Instituut voor Financieel ­Economisch Management 1.441 213 281 14

Instituut voor Life Science & Technology 1.034 93 299 17

Instituut voor Marketing ­Management 2.080 292 417 53

HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm Instituut voor Rechtenstudies 1.936 227 483 19

Instituut voor Sportstudies 1.527 178 329 41

International Business School 1.452 194 444 947

Pedagogische Academie 796 106 222 5

School of Performing Arts 458 113 142 152

totaal 27.886 4.136 7.174 2.262

140 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences kerngegevens kenniscentra per 31 december 2016

Kerngegevens kenniscentra per 31 december 2016 Centre of Expertise Energie

Lectoraten • Energytransition, dr. ir. Wim van Gemert • Communication & the Sustainable Society, vacature • Sustainable Liquid Natural Gas Technology, prof. dr. ir. Jacques Dam • Energie & Management, dr. Koos Lok EUR ING, MBA • Energie & Law, mr. Bert de Jonge • Power and Energy Distibution dr. Martien Visser • Life Sciences & Renewable Energy, dr. ir. Jan-Peter Nap

Betrokken schools • Academie voor Architectuur, Bouwkunde & Civiele Techniek • Instituut voor Communicatie, Media & IT • Instituut voor Engineering • Instituut voor Life Science & Technology • Instituut voor Rechtenstudies • Instituut voor Sociale Studies • International Business School

Centre of Expertise Healthy Ageing

Lectoraten met volledig • Healthy Ageing, Allied Health Care and Nursing, Healthy Ageing portfolio prof. dr. Cees van der Schans • Analysetechnieken voor Praktijkgericht Onderzoek, dr. Wim Krijnen • Bewegingsonderwijs en Jeugdsport, dr. Remo Mombarg • Clinical Malnutrition and Healthy Ageing, dr. Harriët Jager-Wittenaar • Healthy Lifestyle, Ageing and Health Care, dr. Hans Hobbelen • Healthy Lifestyle, Sport and Physical Activity, dr. Johan de Jong • Integraal Jeugdbeleid, dr. Jeannette Doornenbal • Kind, Taal en Ontwikkeling, dr. Margreet Luinge • Leren en Gedrag, dr. Henderien Steenbeek • Maatschappelijke participatie van mensen met psychische bep-

erkingen, dr. Charlotte de Heer HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm • Participatie en Gezondheid van mensen met een verstandelijke en visuele beperking, dr. Aly Waninge • Rehabilitatie, dr. Lies Korevaar • Rehabilitation & Recovery, prof. dr. Marian Farkas • Verpleegkundige Diagnostiek, dr. Wolter Paans • Verpleegkundige Innovatie & Positionering, prof. dr. Petrie Roodbol • Verslavingskunde, dhr. dr. Eric Blaauw • Zelfmanagement van somatische patiënten in ziekenhuizen, dr. Joost Keers

Jaarverslag 2016 / algemeen 141 Centre of Expertise Healthy Ageing

Lectoraten • Arbeidsorganisatie- & productiviteit, dr. Jac Christis met gedeeltelijk Healthy • Arbeidsparticipatie, dr. Louis Polstra Ageing portfolio • Computer Science & Sensor Technology, dr. C.M. Vos • Duurzaam Financieel Management en ondernemerschap, dr. Margreet Boersma • Duurzaam HRM, dr. Lenie Beukema • Facility Management, dr. Mark Mobach • Human Capital, dr. Harm van Lieshout • Image in Context, dr. Anke Coumans • International Business, dr. Diederich Bakker • Krimp en Leefomgeving, dr. Elles Bulder • Life Sciences & renewable energy, dr. ir. Jan-Peter Nap • Lifelong Learning in Music – Innovative practices, dr. Rineke Smilde • Maatschappelijk Vastgoed, ing. Jan Veuger • Marketing en Ondernemerschap, dr. Karel Jan Alsem • Lifelong learning in Music - New Audiences, dr. Evert Bisschop Boele • New Business & ICT, dr. Hugo Velthuijsen • User-Centered Design, dr. Nick Degens • Personalised Digital Health, vacature

Visiting Professor • Malnutrition research and education, Faith Ottery, MD, PhD

Betrokken schools • Academie voor Beeldende Kunst, Vormgeving en Popcultuur Minerva • Academie voor Gezondheidsstudies • Academie voor Sociale Studies • Academie voor Verpleegkunde • Instituut voor Sportstudies • Instituut voor Communicatie Media & IT • Instituut voor Engineering • Instituut voor Life Science & Technology • Instituut voor Architectuur, Bouwkunde en Civiele Techniek • Pedagogische Academie • School of performing arts

HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm Marian van Os Centrum voor Ondernemerschap

Lectoraten • Asian Business Strategies, dr. Rien Segers • Duurzaam Financieel Management en Ondernemerschap, dr. Margreet Boersma • Inkoopmanagement, Gert Walhof MBA • International Business, dr. Diederich Bakker • Leiderschap in Social Sourcing, Frank Willems • Marketing en Ondernemerschap, dr. Karel Jan Alsem • User-Centered Design, dr. Nick Degens • New Business & ICT, dr. Hugo Velthuijsen • Duurzaam Coöperatief Ondernemen, Willem Foorthuis • Transitie in de bio-economie, dr. Rob van Haren • Personalised Digital Health, vacature • Ondernemen in Verandering, practoraat ism Alfacollege, dhr. A. Grit • Human Capital, dr. Harm van Lieshout • Arbeidsparticipatie, dr. Louis Polstra • Arbeidsorganisatie en -productiviteit, dr. Jac. Christis • Duurzaam HRM, dr. Leni Beukema • Juridische aspecten van de arbeidsmarkt, dr. Petra Oden

Betrokken schools • Instituut voor Marketing Management • International Business School • Instituut voor Communicatie, Media & IT • Instituut voor Financieel Economisch Management • Instituut voor Facility Management • Instituut voor Rechtenstudies • Instituut voor Bedrijfskunde • Academie voor Sociale Studies

142 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Kenniscentrum Kunst & Samenleving

Lectoraten • Image in Context, dr. Anke Coumans • Lifelong Learning in Music – Innovative Practices, dr. Rineke Smilde • Lifelong learning in Music – New Audiences, dr. Evert Bisschop Boele • Art, Sustainability & Innovation, vacature

Betrokken schools • School of Performing Arts (Prins Claus Conservatorium en Dansacademie Lucia Marthas) • Academie voor Beeldende Kunst, Vormgeving en Popcultuur Minerva

Kenniscentrum NoorderRuimte

Lectoraten • Facility Management, dr. Mark Mobach • Krimp & Leefomgeving, dr. Elles Bulder • Maatschappelijk Vastgoed, dr. ing. Jan Veuger FRICS • Mariene Wetlands Studies, drs. Hans Revier (tot 1 oktober) • Ruimtelijke Transformaties - Energie, dr. ir. Mieke Oostra, • Ruimtelijke Transformaties – Water, dr. ir. Floris Bogaard • Smart Mobility, dr. ir. Niels van Steenis (tot 1 september 2016) • Vastgoed, dr. Martin Stijnenbosch (tot 1 september 2016) • Aardbevingsbestendig en kansrijk Groningen, 2 vacatures

Betrokken schools • Academie voor Architectuur, Bouwkunde & Civiele Techniek • Instituut voor Bedrijfskunde • Instituut voor Engineering • Instituut voor Facility Managemen

Kenniscentrum Biobased Economy (sinds 1-9-2016)

Lectoraten • Ingrediënten en Gezondheid, dr. Doede Binnema • Life Sciences and Renewable Energy, dr. Jan-Peter Nap

• Transitie Bio-economie, dr. Rob van Haren HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm

Betrokken schools • Life Science & Technology

Er zijn verder nog twee zelfstandige lectoraten: • Excellentie in hoger onderwijs en samenleving, dr. Marca Wolfensberger. • Computer Science & Sensor Technology, dr. Marco de Vos

Jaarverslag 2016 / algemeen 143 bijlagen bij het verslag van de Raad van toezicht

Verslag van de Van Os. Zijn uitstekende functioneren remuneratiecommissie gedurende reeds anderhalf jaar was, na overleg met de HMR, reden om in dit De remuneratiecommissie bestond in 2016 bijzondere geval af te zien van een reguliere tot 1 april uit mevrouw A.M.C Kuks en de sollicitatieprocedure. Het College van heer drs. G.J. Lankhorst. Na het vertrek Bestuur is daarmee weer op volle sterkte. van eerstgenoemde uit de Raad van Toezicht werd zij vervangen door 2. Beloningen College van Bestuur mevrouw prof. dr. S.G.L. Schruijer. De WNT2 (Wet Normering Topinkomens) De commissie heeft veelvuldig vergaderd, is in 2015 van toepassing geworden. Voor ook telefonisch. Daarbij zijn de volgende de heer Pijlman betekent dit dat zijn onderwerpen aan de orde geweest. inkomen neerwaarts wordt aangepast. Er is besloten gebruik te maken van het 1. Samenstelling College van Bestuur overgangsrecht. Vanwege het overlijden van mevrouw Van Os ontstond een vacature in het College 3. Jaargesprekken College van Bestuur van Bestuur voor een lid met de financiële In het najaar vonden de jaarlijkse portefeuille. In overleg met de hoge­ voortgangsgesprekken met de leden van school­medezeggenschapsraad (HMR) het College van Bestuur plaats. Daarin is werd besloten bij de vacaturevervulling stilgestaan bij hun functioneren in het vooruit te lopen op de regels van de afgelopen cursusjaar en hun ambities voor nieuwe Wet versterking Bestuurskracht. het komende jaar. HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm Na een zorgvuldig sollicitatieproces is de heer Van der Wijk per 1 juni benoemd tot 4. Overleg met hogeschool­ lid van het College van Bestuur. medezeggenschapsraad (HMR) Het interim-lidmaatschap van het College Met de voorzitter van de HMR heeft van Bestuur van de heer Verhofstad is per enkele malen informeel overleg plaats 1 januari 2017 omgezet in een vaste gevonden. De HMR heeft gebruik aanstelling als lid van het College van gemaakt van zijn voordrachtsrecht voor Bestuur. De heer Verhofstad was medio 2015 invulling van de vacature ontstond in de als extra lid aan het College van Bestuur Raad van Toezicht bij het vertrek van toegevoegd vanwege de ziekte van mevrouw Annemarie Kuks per 1 april 2016.

144 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 5. Samenstelling Raad van Toezicht bestaan – en over het stevige Uit de twee door de HMR voorgedragen investeringsprogramma van de kandidaten werd mevrouw Schruijer Hanzehogeschool Groningen in gekozen als vervanger van mevrouw Kuks gebouwen, IT-projecten en in kwaliteit in de Raad van Toezicht. van onderwijs en onderzoek. De vacatures die ontstaan door het aflopen van de benoemingstermijnen van de heer Verder is in 2016, na een jarenlange Middel en de heer Lankhorst (voorzitter) samenwerking, afscheid genomen van per 1 januari 2017 zullen worden vervuld PwC als accountant van de Hanze­hoge­ door de heer mr. K.F. Schuiling school Groningen. Die samenwerking is al (voorzitter), mevrouw drs. D. Boonstra en die jaren naar volle tevredenheid van beide de heer drs. J.J. Fennema. Als de termijn partijen ingevuld. Echter de huidige van de heer Van der Burg eind 2017 afloopt inzichten over corporate governance zal de vacature die dan ontstaat niet schrijven voor dat bedrijven met enige worden opgevuld. regelmaat van accountant moeten wisselen. Daarom is ervoor gekozen om de De remuneratiecommissie bestaat sinds 1 nieuwe cyclus (kalenderjaar 2016) te januari 2017 uit twee leden van de Raad starten met een nieuwe accountant, van Toezicht: KPMG. De selectie van KPMG kwam tot de heer mr. K.F. Schuiling en stand op basis van de daarvoor geldende mevrouw prof. dr. S.G.L. Schruijer. Europese aanbestedingsnormen.

Verslag van de auditcommissie In de vergadering van juni is de definitieve HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm In 2016 vergaderde de auditcommissie vier meerjarenbegroting behandeld. In maal. De thema’s van 2016 waren veelal voorafgaande vergaderingen zijn de gelijk aan die van 2015. Er is veelvuldig verschillende stappen die de Hanzehoge­ gesproken over de meerjarenbegroting; de school Groningen heeft gezet om tot deze exploitatietekorten die in het lopende jaar meerjarenbegroting te komen reeds waren voorzien en zich ook voordeden, uitgebreid besproken. Voor de commissie over de kosten van de gevolgen van de was een belangrijk pijnpunt dat de aardbevingsproblematiek – en de huidige exploitatieresultaten flinke onduidelijkheid die de NAM daarover liet tekorten lieten zien. Door de aardbevings­

Jaarverslag 2016 / algemeen 145 problematiek zijn de kosten van de personele bezetting te borgen. Zo kan de noodzakelijke nieuwbouw en renovatie leiding van de schools snel bijsturen van onderwijsgebouwen aanzienlijk indien de financiële ontwikkelingen opgelopen, zonder dat daartegenover een daartoe aanleiding geven. Ook benadrukte duidelijke dekking is. De normen van de de commissie dat er binnen de hele overheid voorzien nu eenmaal niet in hogeschool het bewustzijn moet zijn om aardbevingsbestendig bouwen en de NAM op een efficiënte en sobere manier met de heeft zich geen snelle en scheutige beschikbare, publieke middelen om te beslisser getoond als het gaat om gaan. compensatie van schade die door de gaswinning is ontstaan. Rondom De commissie heeft tot grote tevredenheid aardbevingsbestendig bouwen heeft de geconstateerd dat de rapportage over de commissie aangegeven op hoofdlijnen in grote IT-trajecten in de loop van 2016 te kunnen stemmen met alle voorziene steeds inzichtelijker is geworden. investeringen op basis van de voorliggende meerjarenramingen. Echter, pas op Overige onderwerpen die de commissie in individueel projectniveau wil de 2016 besprak, zijn: het treasurybeleid, de commissie akkoord geven voor de daarbij corporate governance structuur van de behorende uitgaven. Daarbij is het ook Hanzehogeschool Groningen en de van belang dat de Hanzehogeschool diverse rapportages van zowel PwC als Groningen de additionele financiële KPMG. De aandachtspunten die uit deze middelen weet aan te trekken die nodig rapportages naar voren kwamen betroffen HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm zijn voor de financiering van alle plannen. vooral de discipline op de werkvloer rondom het vullen van en het omgaan met In meerjarenperspectief is wel duidelijk de verschillende administratieve systemen, dat de Hanzehogeschool Groningen prima met name de borging van de autorisaties. zal voldoen aan de prestatienormen zoals Het College van Bestuur heeft beloofd afgesproken met het Ministerie van OCW. daar aandacht aan te schenken. De Daar liggen dan ook geen risico’s voor de commissie was ook hier over het algemeen begrotingen. Ook de studentenaantallen tevreden over de wijze waarop de lijken zich gunstig te ontwikkelen; de Hanzehogeschool Groningen de huidige snelle groei leidt op korte termijn administratie heeft ingericht en bijhoudt. tot extra kosten, maar op langere termijn juist tot extra inkomsten. Wel heeft de Tot slot heeft de commissie aan het eind commissie de Hanzehogeschool 2016 meegewerkt aan de totstandkoming Groningen geadviseerd om een aanzienlijk van een omvangrijke leningsaanvraag voor deel flexibiliteit in de organisatie en de de financiering van het

146 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences huisvestingsprogramma bij het Ministerie •• het programma Verbinden en van OCW. Deze aanvraag was mede Vernieuwen in Onderwijs wat de gebaseerd op de meerjarenbegroting. implementatie op het gebied van Ondanks dat het geleende bedrag fors is, onderwijs van het strategisch plan blijft de Hanzehogeschool Groningen ten (2016 – 2020) behelst; aanzien van solvabiliteit en liquiditeit •• scenario’s voor onderzoeksbeleid en volgens de prognoses in de komende jaren innovatiewerkplaatsen; tot de betere van de hogescholen in •• de verschillende kennislijnen binnen Nederland behoren. Dit is passend voor de Stafbureau Onderwijs & Onderzoek. positie die de Hanzehogeschool De voltallige Raad van Toezicht wordt Groningen in dit speelveld wil innemen. tijdens de plenaire bijeenkomsten met de verslagen van de commissie O&O op de De auditcommissie bestaat uit twee leden hoogte gesteld van de besproken van de Raad van Toezicht: de heer drs. R. agendapunten en thema’s. Bakker en de heer drs. H. van der Burg. De commissieleden brachten in 2016 een Verslag van de commissie werkbezoek aan de opleiding Accountancy Onderwijs en Onderzoek van het Instituut voor Bedrijfskunde, het De commissie Onderwijs & Onderzoek Instituut voor Engineering en het (O&O) is in oktober 2012 van start gegaan Kenniscentrum Noorderruimte. naar aanleiding van de zelfevaluatie van de De beide leden van de Raad van Toezicht Raad. Het doel van deze commissie is om ervaren het functioneren van de beter inzicht te verwerven in de commissie Onderwijs & Onderzoek als HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm complexiteit en diversiteit van de positief. De commissie bevordert het kernactiviteiten van de hogeschool in verkrijgen van een scherper beeld van de relatie tot de toezichthoudende taken van primaire processen van de hogeschool en de Raad, gelet op de hogere eisen die de - niet zelden complexe - beleidsthema’s intern en extern aan toezicht gesteld die spelen. In de commissie wordt wat worden. dieper op inhoudelijke thema’s ingegaan en ook de werkbezoeken helpen om het De commissie O&O is in 2016 vier keer beeld van de hogeschool bij de Raad nader bijeen geweest. De stand van zaken rond in te kleuren. accreditaties en de interne risico­ screeningen zijn vaste agendapunten. De commissie Onderwijs & Onderzoek Daarnaast stonden in 2016 bij iedere bestaat uit twee leden van de Raad van bijeenkomst een aantal specifieke thema’s Toezicht: mevrouw J.M. Hiddema en de centraal: heer drs. A.A. Rietveld.

Jaarverslag 2016 / algemeen 147 HMR-leden

HMR-leden in het studiejaar 2016/2016

Medewerkers Lijst Werkzaam bij:

Chuck Bellink (lid DB) AOb/FNV Overheid Instituut voor Marketing Management

Henk Boer AOb/FNV Overheid Instituut voor Financieel Economisch Management Els Bijlholt OPL* Facilitair Bedrijf

Arnold Greidanus De Realisten Instituut voor Communicatie, Media & IT

Jan Haijer AOb/FNV Overheid Academie voor Verpleegkunde

Dennis v.d. Honing De Realisten Academie voor Sociale Studies

Roel Hoving AOb/FNV Overheid Instituut voor Communicatie, Media & IT

Theo Miljoen (voorzitter) AOb/FNV Overheid Stafbureau Onderwijs & Onderzoek

Derwin Schorren OPL* Instituut voor Life Science & Technology

* Onafhankelijke Personeels Lijst

Studenten Lijst Studeert aan:

Britte van Asbeck HSV* Academie voor Gezondheidsstudies

Rosita Bos HSV Academie voor Sociale Studies (vicevoorzitter)

Dyon Hoekstra Lijst Student Erkend Instituut voor Sportstudies

Vincent Hummel HSV* Instituut voor Communicatie, Media & IT

Sander Otten HSV* Instituut voor Communicatie, Media & IT

Katharina Reis Lijst Student Erkend Pedagogische Academie HOOFDSTUK 2 - BLADSPIEGEL 167,5 x 297 mm Pieter Tichelaar Lijst Student Erkend Instituut voor Engineering

Rutger Verboom Lijst Student Erkend Instituut voor Financieel Economisch Management

Kevin Voorn (lid DB) HSV* Instituut voor Communicatie, Media & IT

* Hanze Studentenbelangen Vereniging

148 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences - - honourstrajecten beleid strategisch Hanzehogeschool Groningen, University ofAppliedSciences prijzen enbeurzen 152 150

strategisch beleid

HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm honourstrajecten

Techniek, Energie en Innovatie

Honours talentprogramma Academie voor Architectuur, Bouwkunde en Civiele Techniek

Honours talentprogramma Communicatie

Honours talentprogramma ICT

Honours talentprogramma Instituut voor Life Science & Technology

Honours talentprogramma Engineering

Honoursminor Architectuur

Honoursminor Graduation Project International Business Programme

Honoursstage, honours afstudeertraject Academie voor Architectuur, Bouwkunde en Civiele Techniek

Honoursminor Airline Pilot & Management

Honours afstudeertraject Instituut voor Engineering deeltijd

Healthy Ageing, Lifestyle, Sport en Educatie

Honours talentprogramma Healthy Ageing

Honours talentprogramma Toegepaste Psychologie

Honoursstage, honoursproject Academie voor Gezondheidsstudies

Honours talentprogramma Instituut voor Sportstudies

Honours talentprogramma Social Work

Honours talentprogramma Pedagogische Academie

Honoursminor Onderzoeksvaardigheden

Honoursminor Chronisch Zieken

Honoursminor Wijkgericht werken HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm Honoursminor Speech and Language Pathology

Honoursminor Talentontwikkeling

Honoursminor Critical Care

Honoursminor Kind en Jeugd

Honoursminor Toekomst in Gezondheid

Honoursstage, afstudeertraject Toegepaste Psychologie,

student-assistentschap Academie voor Sociale Studies

Academische Opleiding Leraar Basisonderwijs

Honoursproject Pedagogische Academie

Honoursstage, afstudeertraject Instituut voor Sportstudies

150 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Economie, Management en Ondernemen

Honours talentprogramma Instituut voor Bedrijfskunde

Honours talentprogramma Instituut voor Financieel Economisch Management

Honours talentprogramma Instituut voor Facility Management

Honours talentprogramma Instituut voor Rechtenstudies

Honoursminor Management van Organisatieverandering

Honoursminor Triple M: Marketing Research & Innovation

Honoursminor Da Vinci

Honoursminor Ondernemingsplan Op Maat

Honoursstage, honours student-assistentschap Instituut voor Financieel Economisch Management

Honours afstudeertraject, honours student-assistentschap Instituut voor Facility Management

Honoursstage Instituut voor Rechtenstudies

Honours afstudeertraject en Honours Graduation Project International Business Programme, Instituut voor

Marketing Management

Honoursminor CLEAR: Community for Law and Energy Applied Research

Honours Talentprogramme

Honours Talentprogramme Chinese and European Business

Honours Graduation Project International Business Programme,

Kunst, Cultuur en Media

Honours talentprogramma Academie Minerva

Honours opleidingstraject Plus de Deux Dansacademie Lucia Marthas HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm Honours opleidingstraject Prins Claus Conservatorium

Honoursstage Plus Tourne, Dansacademie Lucia Marthas

Honoursstage Plus Haute, Dansacademie Lucia Marthas

Honoursstage, honoursproject Academie Minerva

Honours student-assistentschap Prins Claus Conservatorium

Honoursstage, honours student-assistentschap Dansacademie Lucia Marthas

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 151 prijzen en beurzen

Academie Minerva studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

Klaas Dijkstra intern Yanthe van Nek Academieprijs (Autonome Beeldende Kunst)

Academie Minervaprijs intern Jan van Woudenberg voor Vormgeving Hamstra (Design - Illustration & Animation Design)

George intern Marit Westerhuis Verbergstipendium 2016 (FMI MadTech en DBKV)

Hendrik de Vries extern Dennis Molema, Stipendium 2016 (FMI MADTech en DBKV)

Noord Design Award, extern Marleen Gubler vakjury (Design - Graphic & Interaction Design)

Noord Design Award, extern Marc Paulusma Publieksprijjs Design -Interior Architecture & Design)

Popprijs 2015* extern Stephan Boers, *Popprijs 2015 is uitgereikt in aka Ramiks (Popular januari 2016 Culture) samen met hiphopcollectief New Wave

Audience Award Young extern Mark Buitenwerf Masters MAF (FMI MADtech)

HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm Summer Residency extern Jip de Beer, Kitchen Budapest and FMI MADtech V2_

Buning Brongers Award extern Anika Mariam Ahmed 2016 (FMI Painting)

Nationale onderwijsprijs, extern Bea de Vries, Provincie Groningen Master Kunsteducatie

152 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Academie voor Gezondheidsstudies studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

Crux (Academieprijs) intern Gertjan Stiekema

intern Femke Rupert, Puck Herder

intern Joyce Botman

intern Elvira Nijmeijer

intern Laura Smits

intern Martha Veldboom

intern Sarah Hüsers

intern Janny Poelman

intern Amanda de Vos

ENPHE-thesis award extern Trynke Groendijk

Take-off HBO (NWO) extern Groep studenten 40.000 euro innovatie met Limpressive Compression Garments personeel

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

NWO Promotiebeurs extern Ellen de Wit, docent- HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm onderzoeker

Innovation Challenge intern Katja Moesker, 2015 docent en Rosanne Davelaar, studente Maatschappelijk Werk en Dienstverlening

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 153 Academie voor Sociale Studies studenten

Naam prijs of Intern / Winnaar Bijzonderheden beurs extern

STANDprijs extern De prijs gaat naar Kirsten Goossen Elk jaar reikt de Stichting en Sascha Bijman voor hun Andragogisch Dienstbetoon eindrapport ‘Jij ziet, jij ziet, wat de prijs uit aan het beste ik niet zie’, over onbewuste en afstudeeronderzoek op onbedoelde vooroordelen over sociaal agogische terrein. Elke jongeren bij de professionals van professional in het sociaal de Leger des Heils. Niet alleen was domein weet hoe complex het een zeer leesbaar rapport. Tot het werk is. Voortdurend genoegen van het bestuur hebben moet de afweging worden zij een volledig ontwerponderzoek gemaakt of de burger en zijn à la Daan Andriessen uitgevoerd. naasten het probleem zelf Op basis van de theorie hebben kunnen oplossen of dat er ze een ontwerp gemaakt van een enige hulp bij nodig is, of dat pamflet om stigma’s te bespreken. een specialist ingeschakeld Vervolgens zijn deze voorgelegd moet worden. Een goed aan de professionals, waarmee ze afstudeeronderzoek reikt de bewustwording over dit verborgen professional gereedschap aan thema hebben bevorderd. Op om deze complexiteit te lijf te basis van de evaluatie van het gaan. Vandaar dat het bestuur pamflet doen ze suggesties voor van STAND een prijs van verbetering. Het bestuur was 300 euro voor de winnaar ter vooral ook gecharmeerd dat beschikking stelt. Kirsten en Sascha bij het maken van het pamflet deskundigen Dit jaar was het tot vreugde van andere disciplines, zoals van het bestuur een closed call story tellers en ontwerpers, tussen twee scripties. Om een hebben geraadpleegd. Een mooi dergelijk niveau te handhaven, voorbeeld van professioneel heeft het bestuur besloten handelen in het sociaal domein; tevens een aanmoedigingsprijs weten waar je eigen kracht ligt uit te reiken. en wanneer de expertise van

HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm andere moet inschakelen. Het bestuur van STAND hoopt in de toekomst nog meer van dit soort afstudeerproducten te kunnen beoordelen. Want met dit soort rapporten helpen we de praktijk een beetje vooruit.

STAND aan- extern Deze prijs van 200 euro gaat naar 'Match your Talent' is een moedigings- Marjolein Steeszel en Kaylee online platform dat projecten prijs Pieter voor hun scriptie 'Wanneer van maatschappelijke samen opgroeien moeilijk is'. Zij organisaties koppelt aan hebben in Drenthe het zorgaanbod multidisciplinaire teams van onderzocht voor ouders met studenten. Studenten hebben lichtverstandelijke beperkingen op deze manier regie over hun met kinderen die uit huis dreigen eigen leerproces en creëren te worden geplaatst. Het bestuur waarde voor zichzelf en voor waardeert de uitvoerigheid van hun de maatschappij. aanpak, wat zich niet alleen uit in de literatuur, maar ook in het erbij betrekken van andere provincies. En wat blijkt, daar waar in Drenthe lacunes worden gesignaleerd, blijkt dat in Groningen en Friesland niet te spelen. Ze bevelen dan ook aan goed te kijken naar het aanbod van de buren.

154 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Academie voor Verpleegkunde studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

Vroukje Admiraalprijs intern Ilse Koops

Joke Mintjes Award extern Rudolf Tolsma

Els Borst Award extern Gineke Munting personeel

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

HanzeVeer intern Jan Schuurmans

Instituut voor Bedrijfskunde studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

BMER Scriptieprijs intern Riemer Looijenga Gasunie, afdeling Treasury & Risk Management. “Risico Management, top down of bottom up?”

intern Ynke Hartsema HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm

International Business School studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

Van Lunenburg Award intern Aenne Stöckmann

Best thesis Award intern Jeroen Vochteloo

Cum Laude intern Annabell Sippel

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 155 Instituut voor Facility Management studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

FM Graduate of the Year intern Astrid Bruursema Jaarlijkse prijs voor de beste 2015-2016 afstudeerder van het Instituut voor Facility Management.

Instituut voor Life Science & Technology studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

Cum Laude intern Joram Mooiweer (BML-R) en Marina Khazanova (BML-D)

Instituut voor Rechtenstudies studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

HBO-Rechten Award intern Denise van der Berkt

SJD Award intern Annemiek Rode HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm Hanzehogeschool intern Annemiek Rode Groningen: Hannie Schaftprijs 2016

Investors in Families – extern Annemiek Rode Parc Prison Award

FNV scriptieprijs extern Ilona Pesman Afstudeeropdracht: Werken over de grens: salaris, toeslagen en vergoedingen. Lectoraat Juridische aspecten van de arbeidsmarkt.

156 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Instituut voor Sportstudies personeel

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

Talentprijs/Excellente intern Arjan Taaij Arjan combineert zijn docentschap beroepsuitoefening met een trainer-coachfunctie bij Lycurgus. Dit herenvolleybalteam won in het najaar van 2015 de supercup en werd voorjaar 2016 Nederlands kampioen. Hij geeft op een professionele en enthousiaste wijze leiding en wordt landelijk beschouwd als de meest talentvolle coach in de volleybalwereld.

Prijs voor Sport­ extern Anne Benjaminse In november 2016 heeft Anne geneeskunde voor Benjaminse de prijs voor het beste proefschrift sportgeneeskunde voor het beste proefschrift ontvangen op het sportmedisch wetenschappelijk jaarcongres van de vereniging voor sportgeneeskunde. Onderwerp proefschrift: Motor Learning in ACL injury prevention.

Instituut voor Communicatie, Media & IT personeel

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm Han Nakken Prijs intern dr. Kirsten van den Deze prijs wordt iedere twee 2016 Bosch (CMD, docent/ jaar uitgereikt door het Research onderzoeker lectoraat Centre on Profound and Multiple UCD) Disabilities van de Rijksuniversiteit Groningen voor de beste wetenschappelijke prestatie en de opmerkelijkste praktijkprestatie op het gebied van personen met Zeer Ernstige Verstandelijke en Meervoudige Beperkingen (ZEVMB).

Docent van het Jaar extern Loes Damhof, De Docent van het Jaar-verkiezing 2016 Hogeschooldocent is geïnitieerd door het Interstedelijk 21st century skills Studenten Overleg (ISO). Vijf (Communication & docenten waren genomineerd, die Multimedia Design) hun nominatie te danken hadden aan de creatieve en innovatieve manier waarop zij hun rol als docent in het Nederlandse hoger onderwijs vervullen. Loes Damhof is door een vakjury verkozen tot Docent van het Jaar 2016. De prijs werd uitgereikt door Jet Bussemaker, minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 157 Pedagogische Academie studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

Berend Brugsmaprijs intern Maiken Kortenschijl Prijs voor het beste afstudeeronderzoek binnen de PA, gelet op actualiteit, vernieuwing en toepasbaarheid.

School of Performing Arts, Prins Claus Conservatorium studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

Prinses Christina extern Caspar Westerman Cello JTK, 1e prijs cat. 1, dag Concours Noord- van genomineerden 2 april Nederland 2016

extern Elisa Dijkstra Viool JTK, 1e prijs cat. 2, dag van genomineerden 2 april 2016

extern Camille Buitenhuis Viool JTK, 1e prijs cat. 2, dag van genomineerden 2 april 2016

extern Lois van Malenstein Cello JTK, 3e prijs cat. 2

extern Libor van der Boom Hoorn jr. 2 KM, 1e prijs cat. 3, HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm dag van genomineerden 2 april 2016

extern Jooske van Andel Klarinet jr. 2 KM, aanmoedigingsprijs

extern Noah Hassler-Forest Viool JTK, eervolle vermelding

Edison nominatie extern Niels van der Wielen CMS 4e jr, met band Orange Skyline, categorie Rock

Yamaha Music extern Juan Pablo Sánchez Contrabas KM 1e jr, Foundation of Europe Granados aanmoedigingsprijs

22nd international extern Marton Vörösváry Pre-Mmus viool Competition for Young Virtuoso Piano

Prinses Christina extern Caspar Westerman Cello JTK, finaleplaats 23 april Concours halve finale 2016 Den Haag

Prinses Christina extern Caspar Westerman Cello JTK, 1e prijs cat. 1, Concours finale live-optreden radioprogr. Spiegelzaal, jaar lidmaatschap Koninklijk Concertgebouworkest

158 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences School of Performing Arts, Prins Claus Conservatorium studenten (vervolg)

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

Peter de Grote Festival extern Caspar Westerman Cello JTK, Labberté- Hoedemakerprijs

extern Queralt Rodrigues Cello jr. 1, Klaas Dijkstra Gascons Stipendium

extern Ilja Venema Viool jr. 2, Stichting Vrienden- prijs

Talent Award van VNO- extern Vladislav Psaruk Trombone jazz jr. 3 NCW Noord

Andrea Elkenbracht extern Sterre Koopman Harp jr. 4 Beurs

Zilveren Notenkraker extern Gerben Wasser Saxofoon jazz jr. 4, met NJJO

extern Suzana Lascu Zang jazz jr. 4, met NJJO

Grachtenfestival extern Kristina Varlid Gitaar KM jr. 4, finaleplaats Conservatorium Concours 2016

extern Azusa Yamaki Piano KM Ma jr. 1, finaleplaats

personeel

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm Gratama 2015 extern Klaas van der Woude (gemeente Smallingerland, uitgeloofd in 2016)

Jaarverslag 2016 / strategisch beleid 159 School of Performing Arts, Lucia Marthas Institute for Performing Arts studenten

Naam prijs of beurs Intern / Winnaar Bijzonderheden extern

VSB- Fonds extern Daan Bootsma t.b.v. Studie Ailey School, NY

extern Gian Schrouff t.b.v. Studie Ailey School, NY

extern Joshi Martina t.b.v. Studie Ailey School, NY

Prins Bernhard extern Daan Bootsma t.b.v. Studie Ailey School, NY Cultuurfonds

extern Gian Schrouff t.b.v. Studie Ailey School, NY

extern Joshi Martina t.b.v. Studie Ailey School, NY

Neuberghs/ Gurmunds extern Kim Beemsterboer t.b.v. Master University of stipendia Gothenburg

The Adlerbertska extern Kim Beemsterboer t.b.v. Master University of Foreign Student Gothenburg Hospitality Foundation

Stichting Vogelgezang extern Niek Wassink t.b.v. studie docent dans

Musical Award extern Gaia Aikman Nominatie aanstormend talent- nominatie Lion King HOOFDSTUK 3 - BLADSPIEGEL 176 x 297 mm

160 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences - accreditatiebesluiten - - - - - onderwijs Hanzehogeschool Groningen, University ofAppliedSciences herkomst buitenlandsestudenten instroom fixus-opleidingen studenten masteropleidingen instroom schools inschrijvingen, vooropleiding marktaandeel, ontwikkeling

167 166 165 164 163 162

onderwijs

HOOFDSTUK 4 - BLADSPIEGEL 184,5 x 297 mm marktaandeel, ontwikkeling inschrijvingen, vooropleiding

Marktaandeel inschrijvingen 2016 2015 2014

Bachelor 6,3% 6,2% 6,0%

- Voltijd 6,3% 6,3% 6,2%

- Deeltijd 4,7% 4,7% 4,5%

- Duaal 4,1% 4,1% 4,0%

Master 3,7% 2,7% 2,7%

Totaal 6,2% 6,1% 5,9%

Ontwikkeling inschrijvingen 2016 2015 2014

aantal % aantal % aantal %

Bachelor 27.446 1,0 26.500 1,0 26.247 1,1

- Voltijd 25.285 1,0 24.418 1,0 24.165 1,9

- Deeltijd 1.805 0,0 1.733 0,0 1.733 -4,8

- Duaal 356 0,0 349 0,0 349 -16,5

Master 440 1,6 324 1,6 319 17,3

Totaal 27.886 1,0 26.824 1,0 26.566 1,3

Vooropleiding (instroom) 2016 2015 2014

aandeel groei aandeel groei aandeel groei

Havo 43,7% 9,0% 44,8% -3,1% 46,2% 1,3% HOOFDSTUK 4 - BLADSPIEGEL 184,5 x 297 mm Mbo 30,3% 10,6% 30,6% 8,8% 28,1% 1,6%

Vwo 6,3% -8,7% 7,7% -7,4% 8,3% -4,3%

Hoger Onderwijs 6,9% 34,3% 5,7% 2,0% 5,6% -20,5%

Overig 6,9% 26,2% 11,2% -4,7% 11,8% 7,1%

162 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences instroom schools

Instroom schools 2016 groei 2015 groei 2014 groei

Academie voor Architectuur, Bouwkunde en Civiele Techniek 202 31,2% 154 -7,2% 166 -6,7%

Academie voor Beeldende Kunst en Vormgeving en popcultuur Minerva 222 8,8% 204 -0,5% 205 11,4%

Academie voor Gezondheidsstudies 750 20,2% 624 -13,7% 723 -7,8%

Academie voor Sociale Studies 644 3,9% 620 -5,3% 655 -3,2%

Academie voor Verpleegkunde 642 23,0% 522 8,3% 482 3,2%

Instituut voor Bedrijfskunde 498 15,3% 432 2,4% 422 -4,1%

Instituut voor Communicatie, Media & IT 876 33,7% 655 1,7% 644 0,6%

Instituut voor Engineering 516 13,4% 455 -6,6% 487 -1,2%

Instituut voor Facility Management 207 -11,2% 233 -20,2% 292 -2,7%

Instituut voor Financieel Economisch Management 281 -16,6% 337 -4,8% 354 -16,1%

Instituut voor Life Science & Technology 299 0,7% 297 -0,7% 299 27,2%

Instituut voor Marketing Management 417 -4,4% 436 -5,2% 460 -1,5%

Instituut voor Rechtenstudies 483 6,6% 453 0,9% 449 -9,7%

Instituut voor Sportstudies 329 -3,5% 341 -0,3% 342 -24,7%

international Business School 444 12,1% 396 -14,3% 462 2,0%

Pedagogische Academie 222 48,0% 150 -38,0% 242 1,3% HOOFDSTUK 4 - BLADSPIEGEL 184,5 x 297 mm School of Performing Arts 142 19,3% 119 -46,9% 224 47,4%

Totaal 7174 11,6% 6428 -6,9% 6908 -2,5%

Jaarverslag 2016 / onderwijs 163 studenten masteropleidingen

Kerngegevens masteropleidingen 2016

instroom inschrijvingen afgestudeerden

2016 2015 2016 2015 2016 2015

bekostigde masters:

M Architectuur 8 9 40 41 4 2 M MFA Interactive media and environments 11 17

M MFA Schilderkunst 8 8 17 18 9 3 Master Media, Art, Design & Technology 12 25 2 4

Healthy Ageing Professional 70 70

M Kunsteducatie 11 18 36 43 14 4

M Physician Assistant 34 19 73 61 21 24

M Social Work (joint degree) 19 25 50 54 8 20

M Advanced Nursing Practice 52 27 79 76 45 32

M of Music 23 16 45 53 26 18 M EU Sustainable Energy System Management 16 9 25 9 4 M European Master in Renewable Energy 27 18 46 28 7 5 M Master Sensor System Engineering 9 7 10 7 M Talentontwikkeling en Diversiteit 30 30

onbekostigde masters:

HOOFDSTUK 4 - BLADSPIEGEL 184,5 x 297 mm M Rehabilitation Counseler 0 6 5 3

M European Master in Social Work 4 14 26 1 3

M Fysiotherapie 1

M Real Estate 0 0 4 Master in International Business and Management 36 41 89 72 20 21 Master of Business Administration 8 13 24 23 5 11

M International Communication 15 19 36 27 15 15

M Leiderschap 16 0 19 12 9 6

M Renewable Energy 394 0 0

Totaal 244 244 728 573 195 176

164 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences instroom fixus-opleidingen

Toelating Fixus-opleidingen 2016 Gegadigden Geplaatst Numerus Fixus

B Toegepaste Psychologie 407 165 192

B Medisch Beeldvormende en Radiotherapeutische Technieken 185 135 156

B Fysiotherapie 391 278 285

B Mondzorgkunde 156 51 51

B Verpleegkunde (voltijd) 382 278 320

B Verpleegkunde (deeltijd) 64 35 60

B Maatschappelijk Werk & Dienstverlening 301 193 240

B Sociaal Pedagogische Hulpverlening 340 206 240

B Voeding en Diëtetiek 164 106 150 HOOFDSTUK 4 - BLADSPIEGEL 184,5 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / onderwijs 165 herkomst buitenlandse studenten

Herkomst buitenlandse studenten

2016 2015 2014 aantal % aantal % aantal %

Duitsland 905 40% 884 44% 934 46%

China 148 7% 152 8% 160 8%

Roemenië 89 4% 89 4% 80 4%

Bulgarije 116 5% 74 4% 77 4%

Oekraïne 65 3% 58 3% 56 3%

Litouwen 44 2% 43 2% 41 2%

Groot-Brittannië 50 2% 37 2% 35 2%

Letland 32 1% 31 2% 36 2%

Rusland 32 1% 27 1% 28 1%

Indonesië 28 1% 20 1% 21 1%

Overig (circa 100 nationaliteiten) 757 33% 609 30% 581 28%

Totaal 2.024 100% 2.024 100% 2.049 100% HOOFDSTUK 4 - BLADSPIEGEL 184,5 x 297 mm

166 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences accreditatiebesluiten

Accreditatiebesluiten met beoordeling op 4 standaarden in 2016

Opleiding Varianten Croho Accreditatiebesluit Standaard Eind­- Bijzonder -oor- kenmerk vt dt du 1 2 3 4 deel

M Physician x 49115 17 juni 2016 V V V V V Assistant

M International x 70130 16 oktober 2016 G G G G G Communication

M Business x x 70150 Accreditatieaanvraag G G V O O Administration gedaan op 18 oktober 2016. Accreditatie­ besluit met toeken- ning hersteltraject wordt begin 2017 verwacht.

B Muziek x 34739 Accreditatiebesluit G G V G G Internatio­ wordt begin 2017 nalisering verwacht.

B Docent x 39112 Accreditatiebesluit G E G G G Muziek wordt begin 2017 verwacht.

Bovenstaande opleidingen zijn volgens het accreditatiestelsel (2014) met vier accreditatiestandaarden geaccrediteerd. Het betreft de volgende standaarden: • Standaard 1: Beoogde eindkwalificaties • Standaard 2: Onderwijsleeromgeving • Standaard 3: Toetsing • Standaard 4: Gerealiseerde eindkwalificaties HOOFDSTUK 4 - BLADSPIEGEL 184,5 x 297 mm

Opleiding Varianten Croho Accreditatiebesluit Standaard Eind­-oordeel

vt dt du 1 2 3 4

M Healthy Ageing x x 49127 29 april 2016 Td Td Td V positief onder Professional voorwaarden

M Talent­ontwikkeling x 49099 31 maart 2016 V Td V V positief onder en Diversiteit voorwaarden

Bovenstaande opleidingen zijn volgens het accreditatiestelsel (2014) met vier accreditatiestandaarden geaccrediteerd. Het betreft de volgende standaarden: • Standaard 1: Beoogde eindkwalificaties • Standaard 2: Onderwijsleeromgeving • Standaard 3: Toetsing • Standaard 4: Afstudeergarantie en financiële voorzieningen

B = Bachelor M = Master Ad = Associate Degree Td=voldoet ten dele V = voldoende G = goed E = Excellent

Jaarverslag 2016 / onderwijs 167 HOOFDSTUK 4 - BLADSPIEGEL 184,5 x 297 mm

168 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences - - valorisatie onderzoek gericht praktijk- Hanzehogeschool Groningen, University ofAppliedSciences resultaten kenniscentra

174 170

praktijkgericht onderzoek

HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm valorisatie

RAAK Subsidie verstrekker Subsidie Project Looptijd bedrag budget

Centre of Expertise Healthy Ageing

Begeleid leren RAAK-publiek 295.500 425.570 feb 14 - jan 16

DiAgRaMs RAAK-pro 95.000 135.000 sep 13 - aug 17

Samenwerken met je ouders, RAAK-mkb 248.730 497.466 sep 14 – jan 17 hoe doe je dat?

Kinderen met ASS in de klas RAAK-publiek 153.615 307.254 mrt 16 - feb 18

Meten Beweegactiviteit RAAK-publiek 300.000 601.000 jan 15 - dec 16

KennisNetwerk Ouderen en RAAK-publiek 300.000 611.260 feb 15 - jan 17 Preventie

Zorg voor Ouderen en Welzijn - RAAK-top up 10.000 11.000 sep 16 - aug 17 top up

Belasting en Belastbaarheid - RAAK-top-up 10.000 12.520 sep 16 - aug 17 top up

Digitaal RAAK-publiek 253.416 506.881 jul 16 - jun 18

1.666.261 3.107.951

Kenniscentrum Biobased Economy

Alkaloid for Farma RAAK-kiem vang 30.000 20.000 okt 16 - jun 17

Farma uit Snoeimateriaal RAAK-kiem vang 30.000 20.000 okt 16 - aug 17

60.000 40.000

Kenniscentrum Energie

P2G Using Biological RAAK-pro 699.200 1.459.800 sep 15 - aug 19 Methanation HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm The Next Level RAAK-publiek 20.244 26.081 feb 14 - jan 16

Let's talk Energy RAAK-publiek 233.475 466.950 nov 14 - mrt 17

R-Link RAAK-surf 296.980 398.357 apr 16 - mrt 19

Biologische Methanolproductie RAAK-kiem vang 36.450 20.000 aug 16 - jun 17

1.286.349 2.371.188

Marian van Os Centrum voor Ondernemerschap

Waarderen van Inkoop door MKB RAAK-mkb 215.555 431.600 sep 14 - aug 16

The Proof of the Pudding RAAK-mkb 299.050 599.540 mrt 16 - feb 18

MKB@Work RAAK-mkb 294.510 599.680 sep 16 - aug 18

Beeldcommunicatie in de GGZ RAAK-publiek 299.810 603.930 nov 14 - sep 16

Limpressive RAAK-take off 40.000 48.380 sep 16 - feb 17

TrustTheSource RAAK-take off 32.970 32.970 sep 16 - feb 17

Duurzaam Duurzamer RAAK-mkb 300.000 601.507 sep 15 - aug 17 Produceren

Bedrijfskundige Innovaties in RAAK-mkb 299.964 608.636 mrt 16 - feb 18 Aardbevingbestendige Bouw

1.781.859 3.526.243

170 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Kenniscentrum NoorderRuimte

De Klimaatbestendige Stad RAAK-publiek 300.000 641.072 nov 14 - dec 16

Ruimte voor Nieuwe Energie RAAK-mkb 299.908 600.351 sep 15 - aug 17

599.908 1.241.423

Totalen RAAK 5.394.377 10.286.805

Koers Noord Subsidie Project Looptijd bedrag budget Programma’s worden ­uitgevoerd onder de vlag van SNN, Samenwerkingsverband Noord Nederland

Flexiheat SNN 382.000 807.000 jan 12 – mrt 16

Smart Power Systems SNN 72.128 72.128 sep 13 - dec 16

Wearable Technologies for Active SNN 480.627 1.051.350 dec 13 - mrt 17 Living

World Class Composites SNN 46.313 61.750 jul 15 - jun 20 Solutions

Banenkansmonitor SNN 118.604 269.555 okt 15 - jun 17

Region of Smart Factories SNN 202.987 327.767 jan 16 - feb 20

Innofest SNN 87.500 122.940 sep 16 - aug 19

Totalen Koers Noord 1.390.159 2.712.490

Overige subsidies Subsidie verstrekker Subsidie Project Looptijd bedrag budget HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm ZoGrunn Ministerie EZ 45.007 75.011 okt 09 - apr 15

Flexigrow Ministerie EZ 207.075 414.150

FlexiforFuture Ministerie EZ 10.013 20.026 mei 14 - mei 16

Werkplaats Sociaal Domein Ministerie VWS 555.000 1.669.200 jan 15 - dec 17

MariGreen InterReg 208.408 156.306 jan 15 - dec 17

P2X - Power to Flex InterReg 203.000 271.000 nov 12 - okt 15

Water Co-Governance InterReg 135.000 270.000 jan 14 - dec 15

Knowledge Centre for Eurec EESV 88.634 110.792 jan 12 - jun 15 Renewable Energy Jobs

SPEACH Erasmus+ 258.192 318.486 okt 13 - mrt 15

IMPECD Erasmus+ 63.754 63.754 okt 13 - mrt 15

Activity Square Europe Erasmus+ 24.691 43.470 jun 14 - jun 15

Enterprise Europe Network - H2020 / COSME 160.000 270.000 sep 14 - mrt 15 EEN (2015-2016)

StoreAndGo H2020 269.000 269.000 sep 15 - dec 18

LIBBIO H2020 617.500 617.500 dec 12 - nov 15

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 171 Overige subsidies Subsidie verstrekker Subsidie Project Looptijd bedrag budget

Frames met Energie RVO 131.920 164.900 okt 14 - apr 16

2e Warmterevolutie RVO 103.980 103.980 okt 13 - dec 15

FlexiP2G RVO 52.500 105.000 jan 15 - dec 17

Buurtkracht RVO 116.911 146.139 sep 15 - aug 18

Flex NH3 RVO 24.000 24.000 jan 15 - dec 16

Flexnode RVO 368.833 737.666 okt 14 - sep 16

Betapunt Noord deel 2 Betapunt 200.000 258.812 jan 15 - mrt 19

VO-HO Netwerk Noord Betatechniek 71.000 148.000 jan 15 - dec 16 2015-2016

Uniforme Taalscreening ZonMW 493.500 493.500 feb 15 - jan 17

Datahotel ZonMW 29.830 51.150 okt 15 - apr 16

Zelfstandig Sporten in het VMBO ZonMW 74.755 82.455 dec 12 - sep 16

Herziening richtlijn ZonMW 149.249 149.249 dec 12 - okt 15 verpleegkundige en verzorgende ver

Gezonde Leefstijl VB ZonMW 400.000 490.974 mei 15 -aug 16

Druk en Dwars ZonMW 500.000 717.731 sep 12 - aug 16

EXChange NRO 621.724 742.075 mei 15 - apr 16

Sustainable Business Models NWO 144.000 250.000 okt 15 - sep 19

INXCES NWO 250.000 260.000 mei 15 - apr 19

Proefplein Cultuureducatie Fonds voor 52.500 105.000 jul 10 - jun 15 Cultuureducatie HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm

Being There Mondriaanfonds 30.000 30.000 jun 12 - mei 15

Smart Carbs Centre of Expertise 0 49.148 sep 12 - sep 15 Food

Sûne Mûle Stichting de Friesland 200.000 241.990 apr 13 - dec 15

Openheid Stichting AGIS / 81.500 131.500 sep 13 - feb 15 Triodos Foundation

Zelfstandig sporten voor kinderen Fonds Nuts-Ohra 164.945 189.636 jul 10 - jun 15 met DCD

Muziek voor Kwetsbare Ouderen Fonds Sluyterman 38.000 172.500 jun 12 - mei 15 in het Ziekenhuis van Loo

Bikeability Groningen Akkoord van 19.250 39.250 sep 12 - sep 15 Groningen

Combinatiefunctionaris Bslim Gemeente Groningen 330.000 330.000 apr 13 - dec 15

Programmeren in de Klas Gemeente Groningen 174.167 229.500 sep 13 - feb 15

De Gezonde School Gemeente Groningen 73.300 73.300 mrt 14 - feb 16

Succes for All Gemeente Groningen 30.000 30.000 sep 15 - dec 16

Groningen FIT Gemeente Groningen 25.453 68.815 sep 15 - aug 16

172 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Overige subsidies Subsidie verstrekker Subsidie Project Looptijd bedrag budget

SamenZorgDragen Provincie Fryslan 89.950 134.925 sep 11 - aug 17

TTE Vouchers Provincie Drenthe 117.500 117.500 aug 15 - jul 16

Duurzaam Drenthe, Provincie Drenthe 95.590 95.590 jul 13 - aug 16 Drenthe 2050

International Business Talent Provincie Groningen 344.132 688.265 sep 13 - aug 15

Green Deal Small Scale LNG Provincie Groningen 400.000 1.200.000 jul 14 - dec 18

Green Deal Power & Energy Provincie Groningen 293.000 880.000 sep 14 - aug 18 Distribution

Green Deal Communication & Provincie Groningen 135.000 405.000 sep 14 - aug 18 Sustainable Society

Green Deal EAE Energy Venture Provincie Groningen 51.467 51.467 sep 14 - dec 15 Lab

Energy Startups Provincie Groningen 127.500 382.500 okt 14 - dec 16

Duurzaam Nieuwolda Provincie Groningen 69.900 110.700 apr 15 - mrt 17

Gaming voor Vitaliteit Provincie Groningen 41.337 82.675 jun 15 - dec 17

Functional Fitness Monitor Provincie Groningen 85.340 126.905 jun 15 - dec 17

Care to Wear Provincie Groningen 150.000 312.100 jan 14 - dec 16

360 DSM Provincie Groningen 130.675 261.350 sep 13 - aug 17

Verwaarding Provincie Groningen 150.000 308.700 jul 10 - dec 19 Noordzeegarnalendoppen

TTE POVO Provincies Groningen 180.867 180.867 feb 15 - feb 20 en Drenthe

Kennisnetwerk Krimp Provincies Gr/Dr/Fr 345.000 585.000 jul 10 - dec 19 HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm Noord-Nederland fase 1 t/m 5 toegekend* *fases worden per jaar beoordeeld en toegekend

Health Hub Roden Provincies Gr/Dr/Fr 3.743.000 10.848.000 feb 15 - feb 20

CVO: Centrum voor Valorisatie Min EL&I 700.000 1.400.000 jul 11 - jun 17 en Ondernemerschap Groningen

Centre of Expertise Healthy Min OCW 5.000.000 16.000.000 jan 13 - dec 17 Ageing via bekostiging

Centre of Expertise Energie via Min OCW 5.000.000 19.900.000 jan 13 - dec 17 bekostiging

Totalen Overige 25.046.849 65.256.509 Subsidieregelingen

Totaal Totalen 31.831.384 78.255.804

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 173 resultaten kenniscentra

Centre of Expertise Energy Resultaten in 2016

Project Externe partners Impact

Flexiheat Attero, Hak, Holland Malt, Er is een model ontwikkeld om ENgie, TNO, Verkley, warmteaanbod en -vraag bij elkaar te EnergyValley, Fudura, brengen, om daarop businessmodellen te RUG, DNVGL, Waterbedrijf kunnen ontwikkelen. Met dit model kunnen Groningen, Rendo, bedrijven hun energiestromen analyseren Groningen Seaports en aanbieden aan andere partijen. Attero in Wijster gaat dit model hiervoor inzetten.

Frames met Energie EMMA, Us Kooperaesje Deelnemers aan dit project zijn beter penvoerder betrokken bij en getraind in effectieve communicatie over energietransitie tussen overheid, markt, kennisinstellingen en maatschappij. Dit helpt de energiedialoog op gang te brengen en te houden.

Let’s Talk Energy penvoerder Diverse noordelijke provincies Op internet en sociale media is de dialoog en gemeenten, RUG, HU, ontrafeld over energietransitie. Hierdoor Communicipals, TNO, kunnen overheden en communicatiebureaus NMF, Logeion, van der Glas effectiever communiceren over Milieuadvies, Lieftink Advies energietransitie.

2e Warmterevolutie MJP CCO TU Delft, TU Twenthe, TU Samen met TNO is gekeken naar de Eindhoven, Hogeschool mogelijkheden van een warmtebatterij in een Utrecht, Alliander, BJW, woonwijk. Welke materialen en modellen CornelissenConsulting, zijn er mogelijk? Dit heeft geleid tot een Itho Daalderop, Nedmag, vervolgaanvraag en een discussie over de Liveliness, Oxycom, De Beijer, schaal van warmteopslag in een woonwijk. Wendelin Lab

FlexP2G FramesEnergySystems, Het project richt zich op de ontwikkeling Hydron Energy, ECN van een flexibele en modulaire power- to-gas-procesinstallatie, waarbij efficiënte waterstofproductie en

HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm methaniseringtechnologie vergaand zijn geïntegreerd. Hierdoor kan overmaat aan elektriciteit, op kleine schaal, maar robuust, worden omgezet in methaan via waterstof. Daarmee komt er een goedkoper en energiedichter medium voor opslag beschikbaar. Smart Power Systems CeDel, ES Technologies, I-NRG In dit project is samen met Cedel een energiemanagementsysteem ontwikkeld om met behulp van zonnepanelen en batterijen zo veel mogelijk energie te gebruiken die duurzaam is opgewekt. Dit systeem komt vervolgens als product beschikbaar op de markt. Kracht van de buurt Fudura, RUG Op welke manier kan gezamenlijke energiebesparing bijdragen aan energiebewust gedrag? Vanuit fundamenteel onderzoek van de RUG worden gedragsinterventies ontwikkeld en op hun effect getest. Voorbeeld is de Buurtkrachtkoffer, waarbij bewoners hun energieverbruik op apparaatniveau noteren én uitwisselen.

174 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Project Externe partners Impact

FlexiGrow EnergyQ, Enexis, Gasterra In nieuwbouwgebied Meerstad wordt penvoerder gekeken naar het effect van warmtepompen op het net, in een all electric wijk. Hierdoor is beter bekend aan welke eisen het elektriciteitsnet in een dergelijke wijk moet voldoen. Dit levert ook inzicht op in de effectiviteit van warmtepompen.

FlexiForFuture RUG, Gasunie, RoofTop Het energiesysteem van de toekomst vraagt Energy, WestlandInfra diensten die gebaseerd zijn op flexibiliteit. Hoe kunnen we deze diensten definiëren? En hoe kan men betalen voor deze diensten? De theoretische verkenning heeft een groot scala aan dergelijke diensten opgeleverd. Deze diensten worden nu verder uitgewerkt en getest.

ZoGrunn / Floating PV Sunfloat, EnAble,Mi Dit project ging over het robuust en rendabel ontwikkelen van drijvende zonnepanelen. Inmiddels zijn deze panelen toegepast in Westpoort, aan de rand van Groningen. Een grootschaliger uitrol is in Rotterdam gaande.

Bio P2G Gasterra, ENKI, WUR, Bacteriën kunnen duurzame energie penvoerder Gasunie, RUG, Bioclear, DMT, produceren in de vorm van waterstof. Wat Enexis, Proces Groningen zijn de condities en hoe past deze wijze van produceren in een energiesysteem? Zo’n systeem vormt een alternatief om gebrek aan wind en zon op bepaalde momenten op te vangen. MariGreen LNG Plug&Play Astron, Dirks Elektrotechniek, LNG kan op de wal worden ingezet om DST, ESF, Mariko, Shipco, elektriciteit te produceren voor schepen. Scheepswerf, Conoship Dat is veel schoner dan diesel. De mobiele installatie moet wel gemakkelijk aan te sluiten zijn. In dit project wordt bepaald hoe deze installatie eruit moet zien en wat veiligheidseisen zijn. HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm Greendeal Power & Gasunie, Provincie Drenthe, Deze Greendeal onderzoekt de integratie Distribution diverse Drentse gemeenten, van netwerken, inclusief gedrag. Het blijkt Gemeente Groningen, dat samen, laagdrempelig en niet vanuit een Enexis Alliander, diverse technische invalshoek naar energie kijken onderwijsinstellingen, Fudura, goed aanslaat. Er is een hoge bereidheid om Netbeheer Nederland aan vervolgacties mee te doen. Overheden, maar ook scholen om begeleiding van acties en lesmateriaal op het gebied van energiebewustwording. Lokale initiatieven worden gevolgd om ze beleidsadvies te kunnen geven en om bottom-upinitiatieven te professionaliseren. Daarnaast is een cabin op EnTranCe ingericht waarin met gas, PV en batterijen de uitwisseling met het lokale net wordt geminimaliseerd. Greendeal Communication & Gasterra, gemeente Deze Green Deal draagt bij aan het versterken Sustainable society Eemsmond, gemeente van communicatie over duurzaam gedrag, in Loppersum, onderzoeksportfolio, onderwijs en onderzoek. Bedrijven worden geadviseerd in hun woordvoering over energie. Het blijkt heel belangrijk te zijn om juist vanuit een ander perspectief naar energie te kijken, en niet vanuit de traditionele communicatie-afdeling. Voor de communicatiestudenten zijn twee films gemaakt over onderzoek, waarover de studenten erg enthousiast zijn.

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 175 Project Externe partners Impact

Greendeal Small Scale LNG Clean Tech Aviation, Energy Op EntranCe is een testopstelling Academy Europe, Gasunie, TU gebouwd, waarin wordt onderzocht hoe een EIndhoven straalmotor functioneert op LNG.

Power2fleX: CO2 benutten OLEC, Provincie Groningen, Converteren van elektriciteit naar waterstof om CH4 te maken Blue Hamster, Nordwest op huishoudelijke schaal, in een mobiele en Gruppe, Holthausen, Cedel, kleinindustriële toepassing. Deze laatste stap Oosterhof Holman, Provincie is inclusief methanisering, waardoor gebruik Drenthe, Hochschule Emden/ en transport gemakkelijk is. Deze schaal kan Leer, Desios, Jaske en Wolf, aantrekkelijk zijn als voorziening aan huis in INTIS, 3N Dienstleistungen de energieketen. etc.

Monitor dagelijkse productie t.b.v. SER Energieakkoord, Energieopwek.nl toont de actuele duurzame energie Gasunie hoeveelheid opgewekte duurzame energie in Nederland. Zo kan het behalen van de doelen uit het energieakkoord op de voet worden gevolgd. Hieruit blijkt dat de doelen vooralsnog niet worden gehaald, maar er wel een toename is in duurzaam geproduceerde energie.

Energy Barn Gemeente Groningen, Het principe Cradle to cradle is op EnTrance Gasunie, Gasterra, in praktijk gebracht. In de Energy Barn EnergyValley, worden evenementen georganiseerd om de Het Ondernemersfonds publieksfunctie van EnTranCe te faciliteren. Er is bijzonder veel vraag naar allerhande evenementen, zowel beleidssessies voor bedrijven als snelkookpanweken voor studenten. In combinatie met EnTranCe is kennismaken met duurzame energie gemakkelijk te realiseren. Daarvan wordt volop gebruik gemaakt, door heel verschillende groepen mensen.

CoE Zonneboot SDOG, EnTranCe De zonneboot van TU Delft met het hefmechanisme kon in 2016 niet door SDOG

HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm Racing team worden overtroffen, maar een snelheid van 30 km per uur kon de SDOG- boot halen. EnTranCe faciliteerde de bouw van deze boot en de PV-uitrusting ervan.

Energy Startups Penvoerder De winnaar van 2016, Clean Tech Aviation, heeft zich op EnTranCe gevestigd en onderzoekt of een vliegtuigmotor kan werken op LNG.

Knowres centre: The Human EUREC, CIRCE, EGEC, In dit project zijn de benodigde competenties Factor: competenties en ESTELA, OEE Aebiom, en nieuwe banen op het gebied van nieuwe banen in het veld van Greenfish, ESHA duurzame energie geïnventariseerd. Het idee hernieuwbare energie is dat niet alle beroepen al voorspelbaar zijn, maar competenties wel. Door dit in Europees verband te doen, ontstaat een veel breder beeld op de werkgelegenheid, ook de Nederlandse.

Drenthe in Transitie Provincie Drenthe Provincie Drenthe voert een programma uit over duurzame energie en stimuleert lokale initiatieven. Wij ondersteunen dit met evaluaties en beleidsadvies.

176 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Project Externe partners Impact

Ten Post energiescan NCG, Energy Academy Europe Kijkend naar de ligging en de mogelijkheden van het dorp, hebben we in EAE-verband advies gegeven over hoe Ten Post een stap dichterbij energieneutraliteit kan komen. Zonnepanelen en kleine windmolens bieden mogelijkheden, maar ook geothermie is een optie.

Speur de energieslurper Diverse bedrijven en Medewerkers van bedrijven en overheden overheden, w.o. Provincie vergeleken in teams het elektriciteitsverbruik Drenthe, Gemeente Assen, van apparaten. Het onderzoek gaf inzicht in Gasunie, wat de effecten van deze actie zijn op het Hanzehogeschool Groningen bewustzijn over energieverbruik in woningen en duurzaam gedrag. Dit leidt naast verbreding van deze actie tot een keten aan vervolgacties, waarin ook Buurkracht en EnergySense worden betrokken.

Check je warmtelek Diverse bedrijven en Met deze actie krijgen bewoners inzicht overheden, w.o. Provincie in de warmtelekken van hun huis. Dat Drenthe, Gemeente Assen, activeert het energiebewustzijn en zet Gasunie, de bewoners in actie om maatregelen te Hanzehogeschool Groningen nemen. Uit onderzoek naar het effect van dit instrument blijkt dat deze actie de bewoners motiveert en stimuleert om verder te gaan met energiemaatregelen. Binnen bedrijven zorgt deze actie voor draagvlak voor energietransitie en het bevordert de interactie tussen werknemers in heel verschillende functies en afdelingen. HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 177 Centre of Expertise Healthy Ageing Resultaten in 2016

Project Externe partners Impact

Begeleid Leren, nieuwe • Accare Jongeren met psychische interventies voor de professional • Promens Care beperkingen krijgen informatie en (RAAK Publiek) • Elker ondersteuning om een opleiding te • ROC Menso Alting kiezen, te verkrijgen en te behouden. • GGZ Friesland Professionals zijn beter toegerust om • UMCG/ Rob Giel deze doelgroep te bedienen. onderzoekscentrum • Altrecht / ABC • Stichting Rehabilitatie ‘92

Samenwerken met • Basisschool Noorderbreedte Het project heeft een ouders, hoe doe je dat? • Basisschool de Eskampen zelfevaluatieinstrument voor Handelingsverlegenheid en • Basisschool De Vlonder scholen ontwikkeld, evenals een competenties van leerkrachten • Stichting openbaar onderwijs procesaanpak visieontwikkeling. in het basisonderwijs rond het Marenland Hierdoor is inzicht ontstaan in stimuleren van ouderbetrokkenheid • OPO Noordenveld handelingsverlegenheid. Het project (RAAK Publiek) • Stichting Openbaar Onderwijs leidt tot het maken van schoolvisies Oost-Groningen op ouderbetrokkenheid en tot • Expertisepunt duurzame samenwerking tussen Ouderbetrokkenheid ouders en scholen. • Cedin

Project Sûne Mûle Het project wordt uitgevoerd in Het project Sûne Mûle (Fries voor (Stichting De Friesland). samenwerking met De Friesland ‘gezonde mond’) richt zich op Zorgverzekeraar, ZuidOostZorg het verbeteren van de dagelijkse Drachten, Thuiszorg Het Friese mondhygiëne van kwetsbare Land, Thuiszorggroep Zuidwest ouderen in de provincie Fryslân. Friesland en Dio Design Rotterdam. Het Sûne Mûle Team bestaat uit twee mondhygiënisten die zorgdragen voor zowel de uitvoering van het educatieprogramma als de verspreiding en toepassing HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm van hulpmiddelen tijdens het project. Onderzoekers verzamelen gegevens over de algemene gezondheid, de kwaliteit van leven en de kwetsbaarheid van de deelnemende ouderen. Ook de effecten van de interventies op de dagelijkse mondverzorging en de mondgezondheid worden gemeten.

WMO-werkplaats Noord diverse gemeenten, zorg- en Het project verbeterde de participatie (implementatie) welzijnsinstellingen en andere van burgers met beperkingen aan Innovatie- en implementatie­ kennisinstellingen de samenleving. Concrete resultaten projecten op het gebied van zijn scholingsmodules WMO en een de Wmo door het lectoraat implementatie-manual. Zie ook de Rehabilitatie, gefinancierd door het websites: ministerie van VWS. www.wmowerkplaatsennoord.nl en www.wmowerkplaatsen.nl

178 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Marian van Os Centrum voor Ondernemerschap Resultaten in 2016

Project Externe partners Impact

Bedrijfskundige Innovaties in de Bouwend Nederland regio • Het project heeft geleid tot acht Aardbevingsbestendige Bouw Noord, EPI-Kenniscentrum en 10 procesverbeteringsinterventies (BIAB) mkb-bouwbedrijven bij bedrijven en twee collectieve adviezen. • Slimmer georganiseerde (en dus productievere) mkb-bouwbe- drijven.

Duurzaam Duurzamer Produ- Hogeschool van Arnhem en Nijme- • Met het handboek worden ceren gen, Koninklijke Metaalunie, afdeling mkb-bedrijven geholpen om Noord, MKB-Nederland Noord, Tech- proces- en duurzaamheids- nologieCentrum Noord-Nederland, verbeteringen te initiëren en te EntrancE, het Lean Innovation Net- integreren. work en 15 productiebedrijven

EEN KvK, RvO, SNN, Extern: Energy Valley, Water Alliance en Busi- • Versterkte infrastructuur ness Development Friesland voor mkb-ondersteuning in Noord-Nederland, met KCO als spin in het web. • Leads naar andere (internatio- nale) projecten. • Vergroten bijdrage vanuit exter- ne financiering. • Goede samenwerking met ex- terne partners (KvK, RvO, SNN). Intern: • Versterkt netwerk van personen en projecten met mkb-contac- ten. • Grotere naamsbekendheid EEN.

Hanze Invent • Twee spin-offs, drie valorisatie- HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm trajecten samen met bedrijven of maatschappelijke actoren. • Bijdrage aan de economische en maatschappelijke ontwikke- ling van de noordelijke regio.

International Business Talent Provincie Groningen, • Mkb-bedrijven in de provincie (IBT) Deelnemende MKB bedrijven. Groningen betrekken bij interna- tionale onderzoekslijnen KCO. • Omzetstijging bij Gronings mkb door intensivering internationale handel. • Behouden internationale hoog- opgeleide young professionals voor regionale arbeidsmarkt. • Stijging werkgelegenheid bij internationale Groningse be- drijven.

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 179 Project Externe partners Impact

MKB@Work 26 MKB’ers; regionale partners: • Een structurele samenwerking o.a. 4 arbeidsmarktregio’s en In- tussen mkb en gemeenten/ koop Platform Groningen; landelijke UWV bij plaatsing van mensen partners: o.a. Commissaris 100.000 met een arbeidsbeperking, met banen; kennisinstellingen: lectoraten zo weinig mogelijk regels en zo Arbeidsparticipatie en Marketing/ veel mogelijk zelfsturing door Marktgericht Onderzoek; hoogleraar mkb. Bestuurskunde RUG.

050-Hybrid Deze partner organisaties (niet uitput- • Bekendheid geven aan tend) zijn: hybride systemen aan gemeente Groningen en Provincie Groningse huizenbezitters en Groningen, RUG, Energy Academy woningcorporaties. Europe, Alfa College en Noorderpoort • Ervaringen (kennis) over College installatie en onderhoud delen Noordelijk Lokaal Duurzaam, Gaster- (bij voorbeeld via UNETO- ra, Gasunie, Enexis, KUUB, Ecocert VNI) om adviesdrempel bij Woningbouwcorporaties Nijestee, installateurs weg te nemen. Lefier, Patrimonium en meerdere VvE. • Methodiek return on investment Regionale organisaties en initiatieven: ontwikkelen die inzicht geeft in Groninger Energie Koepel, Milieu de te verwachten gasbesparing. Federatie, Energie Loket, Groningen Deze wordt getoetst aan de woont SLIM, Buurkracht, Gasberaad praktijk voor de verschillende (voorheen dialoogtafel) producten en situaties. Lokale zonnepanelen leveranciers en Deze moet bruikbaar zijn in installatiebedrijven adviestrajecten voor partijen Nationale partijen: ODE-centraal, als Grunneger Power en andere REScoopNL, HierOpgewekt, Natuur adviesorganisaties. en milieufederatie • De begeleide marktintroductie moet leiden tot het verkrijgen van inzichten in verhoudingen tussen prijs en opbrengst, en hoe deze verhouding gunstiger te maken is.

Proof of the pudding 12 MKB-bedrijven • Methodiek waarmee mkb-be- HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm drijven de eindconsument beter en eerder kunnen betrekken bij hun productontwikkeling

ReFrame Duizend ondernemers waarvan 200 in een kerngroep. Spel in zeven regio’s en zes landen.

Monitor EBG Economic Board Groningen, • Het EBG kan de komende jaren Faculteit Economie en Bedrijfskunde nagaan welke economische ef- van de RUG fecten hun investeringen in het aardbevingsgebied hebben. Dit is een belangrijke verantwoor- ding voor de besteding van hun budget van € 100 miljoen.

Samen de Zorg dragen Mediapioniers uit Sneek • Valorisatie: de samenwerking met zorgpartners en ICT- bedrijven leidt tot een betere implementatie van nieuwe ICT- technologie in de zorg. • Co-creatie: door de doelgroep ouderen en verstandelijk beperkten vanaf het begin bij dit project te betrekken, worden producten op maat ontwikkeld.

180 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Project Externe partners Impact

Quantified Self @ Work Menzis, Universiteit Twente • Bewezen interventie bestaande uit een combinatie van self tracking devices en (e-) coaching. • Duurzame inzetbaarheid van kwetsbare werknemers.

IWP Arbeid & Healthy Ageing FSC Van Mesdagkliniek, De Zijlen, • De betrokken organisaties en FNV-Noord, AssenvoorAssen netwerken zijn beter in staat duurzame inzetbaarheid van medewerkers te vergroten

Baanopeningenmonitor Provincie Groningen, VNO-NCW • De individuele bedrijven (Sectorplan) Noord, FNV Noord-Oost hebben concreet zicht op hun huidige vraag naar arbeid en personeelsbezetting, en de verwachte ontwikkeling over vijf jaar. • De data en analyses maken dreigende knelpunten op de arbeidsmarkt zichtbaar, waarop ondernemers, overheid en onderwijs gericht actie kunnen ondernemen.

Slim organiseren in het Zestor • Met de nieuwe instrumenten onderwijs zijn teamleiders beter in staat maatregelen te ontwerpen die tegelijkertijd werkdruk reduceren en efficiency verhogen. • Onderwijsinstellingen kunnen beter voldoen aan de gestelde eisen: op efficiëntere manier leveren van kwalitatief hoogwaardig

onderwijs onder aanvaardbare HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm werkomstandigheden.

Willen en kunnen BvK, Divosa, Sociale diensten: • Minder oneigenlijk gebruik van Maastricht, Optimist (Veghel e.o,), de bijstandsuitkering. De Liemers (Zevenaar e.o.), ISD • Professionalisering Baanzicht (Assen e.o.), Groningen, van handelswijze van Wageningen en Nijmegen, Institute klantmanagers. for Management Research, • Groter maatschappelijk Department of Public Administration draagvlak voor van de Radboud Universiteit bijstandsuitkering.

De toekomst van De Onderlinge ua, Slotemaker de • Verdieping maatschappelijk arbeidsverhoudingen Bruine Instituut/ Formaat debat over toekomst van arbeidsverhoudingen. • Voorstellen voor sociale partners en overheid ten aanzien van beleid en regelgeving op precarisering in een sociaal-economisch meerstromenland.

Vakmanschap en Klantmanagers Hogeschool Rotterdam, USBO Uni- • Effectievere re- versiteit Utrecht integratiedienstverlening door betere afstemming van organisatorische voorwaarden op persoonlijke vaardigheden van klantmanagers.

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 181 Project Externe partners Impact

Professionalisering van de BvK, Divosa • Meer en toegankelijke kennis re-integratiedienstverlening over arbeidsreïntegratie en dienstverlening. • Daling van aantal bijstandsontvangers en toename werkzame beroepsbevolking en besparing op sociale zekerheid.

Autisme & Gaming NHL, Windesheim, Accare, UMCG, • Inzicht in de rol van 8D Games digitalisering voor het ondersteunen van kinderen met autisme binnen het behandeltraject. Daarnaast zijn een aantal proof-of-concepts ontwikkeld en uitgetest bij scholen en kinderen met autisme.

LudoVita Lerenophetweb, Impuls, Ergoenzo • Het ontwikkelen van een proof-of-concept platform dat gebruikt kan worden door zorgorganisaties en zorgprofessionals om werkdruk en werkbelasting tegen te gaan.

IWP Exergaming Beatrixoord, UMCG, RUG • Het ontwikkelen van een aantal adaptieve interventies om kinderen met DCD te ondersteunen

Creative Technology en Health HANNN, Stichting Game Incubator • Netwerkvorming bij de en Noordelijke Game bedrijven noordelijke creatieve industrie om deze te ondersteunen met het naar de markt brengen van games. Werk hiervan wordt

HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm voortgezet in de Proeftuin eHealth.

Unive Businessplan Unive Noord Nederland • Op grond van een door Marklinq Zorgdiensten thuis uitgevoerd marktonderzoek is er een businessplan voor deze nieuwe zorgdienst opgesteld. Univé gaat dit plan daadwerkelijk gebruiken bij de opzet, introductie en marketing van de nieuwe dienst.

Visitatie Stichting Marketing gemeente Emmen • De aanbevelingen worden voor Regio Emmen een groot deel overgenomen door de gemeente Emmen, zoals het advies om de marketing te versterken waardoor Emmen beter op de kaart komt te staan.

Creative Technology en Health HANNN, Stichting Game Incubator • Netwerkvorming bij de en Noordelijke Game bedrijven noordelijke creatieve industrie om deze te ondersteunen met het naar de markt brengen van games. Werk hiervan wordt voortgezet in de Proeftuin eHealth.

182 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Project Externe partners Impact

Unive Businessplan Unive Noord Nederland • Op grond van een door Marklinq Zorgdiensten thuis uitgevoerd marktonderzoek is er een businessplan voor deze nieuwe zorgdienst opgesteld. Univé gaat dit plan daadwerkelijk gebruiken bij de opzet, introductie en marketing van de nieuwe dienst.

Visitatie Stichting Marketing gemeente Emmen • De aanbevelingen worden voor Regio Emmen een groot deel overgenomen door de gemeente Emmen, zoals het advies om de marketing te versterken waardoor Emmen beter op de kaart komt te staan.

Creative Technology en Health HANNN, Stichting Game Incubator • Netwerkvorming bij de en Noordelijke Game bedrijven noordelijke creatieve industrie om deze te ondersteunen met het naar de markt brengen van games. Werk hiervan wordt voortgezet in de Proeftuin eHealth.

werknemersonderzoek De Onderlinge UA, • Bundel met verhalen van banenafspraak RPA Haaglanden Werkbedrijf Haaglanden afzonderlijke casussen en een symposium.

leiderschap in ontwikkeling Van Mesdagkliniek

Baliegroep Instituut Gak, Het SNS Reaal Fonds, • Scenario’s of prototypes van Stichting Orbis en De Onderlinge UA toekomst sociaal domein. • Publieke debatten. • Transitievoorstellen. • Mogelijk ook experimenten. HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm Verhalen en marketing in Provincie Drenthe • Een nieuwe marktingcampagne Drenthe voor Drenthe, die beter aansluit bij het erfgoed van de provincie en verder gaat dan het bekende beeld van hunebedden en rust.

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 183 Kenniscentrum Kunst & Samenleving Resultaten in 2016

Project Externe partners Impact

Muziek in het Odensehuis Universitair Medisch Centrum • Ouderen met geheugenverlies Groningen hebben de heilzame effecten van live muziek en samen scheppen ervaren. Het vergrootte de inzicht in muzikale communicatie voor de deelnemers. • Bijdrage aan de praktijk­ ontwikkeling voor alumni en studenten van het Prins Claus Conservatorium. • Duurzame muziekpraktijk in de Groninger Korrewegwijk. • Het onderzoek heeft geresulteerd in een brochure en onderzoeksrapport. • De composities zijn uitgevoerd in het Odensehuis, in het Prins Claus Conservatorium, tijdens het Ouderenfestival ‘De Kunst van het ouder worden’ in het Groninger Forum Images en tijdens de landelijke conferentie van de Odensehuizen in Nederland.

Zing voor je leven: onderzoek naar CultuurClick, diverse basisscholen, • Inzicht in het muzikale zelfbeeld muziekonderwijs op de basisschool drie pedagogische academies van groepsleerkrachten. buiten de Hanzehogeschool • Kennis over het actuele muzikale gedrag in de klas. • Scholingsprogramma’s gericht op het zingen van de groepsleerkracht. HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm Ageless Jazz - doelgroepgericht ZINN Studenten van het Prins Claus concerten ontwikkelen in de Conservatorium ontwikkelden context van een instelling concerten voor diverse verzorgingshuizen van de zorgkoepel ZINN. In die concerten werd zo veel mogelijk ingespeeld op de leefwerelden van de ouderen en hun familieleden waaruit het publiek bestond. De resultaten van het project zijn overgedragen aan de opleiding zodat het in het reguliere curriculum kan worden opgenomen.

3e editie: Anders Belicht - Verpleeghuis Blauwbörgje, Studenten en docenten leerden een artistieke onderzoeksmethode Living Lab Dignis/Lentis fotografische onderzoeksmethode voor de openbare ruimte binnen de (fotoaudit). De betrokkenen van het context van een instelling. verpleeghuis Blauwbörgje kregen inzicht in de invloed van ruimte op het welzijn van de bewoners.

184 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Kenniscentrum NoorderRuimte Resultaten in 2016

Project Externe partners Impact

Climatescan • Lokale en nationale overheden De metingen van waterkwaliteit Internationale kennisuitwisseling Filipijnen en Indonesië en warmtestress in steden innovatieve metingen waterkwaliteit • MKB in Filipijnen en Indonesië heeft in Nederland geleid tot (van pilot Groningen naar Manila) • Diverse overige organisaties in aanpassing van beleid in steden. en warmtestress Filipijnen en Indonesië Met de partners In de Filipijnen en • Tauw Adviesbureau Indonesië zijn projectvoorstellen • AKVO ingediend die moeten leiden tot • Waterwegen opschoning van sterk vervuilde • UNSECO IHE (dode) rivieren. • Gemeente Groningen, Daarnaast heeft het project impact Hoogeveen, Leeuwarden op het onderwijs en is er veel • Waterschap Noorderzijlvest kennisoverdracht naar studenten, • Hogeschool Rotterdam gemeente, waterschap en andere partijen. • Hogeschool Amsterdam Het project heeft regionaal, • Van Hall Larenstein nationaal en internationale aandacht in de pers gegenereerd.

Kennisnetwerk Krimp 1.300 professionals van Professionals in Noord-Nederland Noord-Nederland • Adviesbureaus spelen in hun werk beter in • Kennisinstellingen op krimp. Door de activiteiten • Woningcorporaties binnen het netwerk vindt een • Zorg- en welzijnsinstellingen actieve kennisuitwisseling plaats. • Gemeenten Hierdoor is een grote groep • Provincie professionals binnen Noord- • Ministeries Nederland op de hoogte van succesvolle praktijk¬voor¬beelden op het gebied van krimp. Dit jaar zijn regionale krimpcafés georganiseerd, expertmeetings en een grote landelijke conferentie bevolkingsdaling in het Abe Lenstra-stadion. HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm

Aardbevingen • Economic Board Groningen Building (Build in Groningen) • TNO is een testfaciliteit voor • Bouwend Nederland aardbevingsbestendig bouwen. In 2016 is de bouw van start gegaan.

IWP Healthy WorkPlace • Menzis Het Living Lab Healthy Work • Engie Place is gericht op een gezonde • Planon werkomgeving, waarbij gebruik • Measuremen wordt gemaakte van technologie • Quantified Self Institute om inzicht te krijgen in het eigen gedrag en gezondheid in relatie tot omgevingsfactoren. Er is een samenwerkingsovereenkomst afgesloten en de real life testomgeving wordt ingericht.

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 185 Project Externe partners Impact

Innovatiewerkplaats • CEANconsulting De innovatiewerkplaats Health Health Space Design • Grontmij Space Design (HSD) richt zich op • ‘s Heeren Loo vraag hoe ruimte en organisatie • Martini Ziekenhuis in de zorg beter op elkaar • UMCG afgestemd kunnen worden, zodat • Lentis zorginstellingen beter functioneren • ZuidOostZorg en kwalitatief goede zorg kunnen • Gezondheidscentrum Klooster- bieden tegen lagere kosten. veen Een van de onderzoeken binnen • op ten noort blijdenstein architec- dit project was een onderzoek ten & adviseurs naar de beleving van de • Coresta behandelruimte in het dagcentrum • Studio dVO voor oncologie. Dit resultaten van dit onderzoek worden nu toegepast • TNO bij het ontwerpen van een nieuw dagcentrum en herinrichting van het huidige centrum.

Promotieonderzoek naar • NS In 2016 is in het kader van het de invloed van ruimte op promotieonderzoek onderzocht de (reinheids)beleving van wat het verplaatsen van de treinreizigers schoonmaak van treinen van de dag naar de nacht voor effect heeft. N.a.v. dit onderzoek is voor bepaalde trajecten de schoonmaak verschoven, aangezien de treinen veel schoner bleven.

Barometer Maatschappelijk • 150 gemeenten Het boek Barometer MVG 2016 Vastgoed • 245 professionals uit gemeenten, gaat over de professionalisering kennisinstellingen, overheden, van gemeenten en zorginstellingen beleggingsmaatschappij bij het beheren van hun vastgoed. Naast een publicatie is een goed bezocht congres gehouden.

Ruimte voor Nieuwe Energie • Trynergie energiecoöperatie In dit RAAK-project wordt samen • Reggestroom energiecoöperatie met energiecoöperaties onderzoek • NLD, Noordelijk Lokaal gedaan naar alle facetten van HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm Duurzaam, regionaal deze coöperaties. Het onderzoek energiebedrijf zorgt er voor dat deze effectiever • Ecoop, adviesbureau kunnen zijn om hun doelstellingen • Grunneger Power te bereiken. • GReK, Groninger Energie Koepel Activiteiten waardoor deze • Adema Architecten kennisoverdracht plaatsvindt zijn • ASN Installaties workshops, focusgroepen en • Paddepoel Energiek publicaties.

186 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Kenniscentrum Biobased Economy Resultaten in 2016

Project Externe partners Impact

LIBBIO Onder andere: Color&Brain, Voor de toenemende vraag naar Innovation Center Iceland, biomassa in Europa is steeds Lusosem, Vandinter Semo, meer land nodig. De meest Wageningen Universiteit, vruchtbare gronden zijn al in Deutsches Institut für gebruik en uitbreiding kan alleen Lebensmitteltechnik (DIL), door minder productieve gronden Universidade de Lisboa te gaan benutten. De uitdaging is de opbrengst op marginale gronden te verhogen. Lupinen zijn hier uitermate geschikt voor. De Hanzehogeschool Groningen draagt, als wetenschappelijk coördinator van het Horizon2020- project LIBBIO, bij aan het maximaliseren van de opbrengst, het rendement van dit gewas en de bioraffinage daarvan.

Horizon2020 is het Europese subsidieprogramma voor onderzoek en innovatie, gericht op het verbeteren van de mondiale concurrentiepositie van Europa. De Hanzehogeschool Groningen is, vanuit haar kenniscentrum Biobased Economy, technisch- wetenschappelijk coördinator van het LIBBIO-project: Lupinus mutabilis for Increased Biomass from marginal lands and value for BIOrefineries.

Biobased Business Event Stenden Hogeschool, Drenthe Jonge professionals worden HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm (Emmen) College, Windesheim IPO, Green klaargestoomd voor de Logistics, BERNN, Hochschule toekomstige arbeidsmarkt. Osnabrück, RUG, Hondsrug Docenten en studenten van College, Green Pac diverse onderwijsstellingen laten zien hoe zij zich voorbereiden op ontwikkelingen op het gebied van Biobased Economy.

Kennislunch Biobased Economy n.v.t. De kennislunches zijn (intern) laagdrempelig van karakter en geschikt voor een breed publiek. Het doel is belangstellenden te informeren over lopend onderzoek binnen het kenniscentrum Biobased Economy.

Ons kenniscentrum is een multidisciplinair samenwerkingsverband. Hier komt de kennis en kunde van lectoren, (docent)-onderzoekers, studenten, ondernemers en externe deskundigen samen. Wij werken aan concrete, innovatieve oplossingen voor de uitdagingen die we tegenkomen bij de transitie naar een biobased economy.

Jaarverslag 2016 / praktijkgericht onderzoek 187 Project Externe partners Impact

Bijdrage aan bijlage van het n.v.t. • rondetafelgesprek over de ‘spel- Financieel Dagblad regels voor een biobased econo- my’ door leading Dean Victorine de Graaf-Peters. • Interview met leading lector Doede Binnema over ‘het ont- wikkelen van rendabele ketens vanaf biomassa productie via verwerking tot en met toepassing’ en ‘Noord-Nederland als hotspot voor de biobased economy’ HOOFDSTUK 5 - BLADSPIEGEL 193 x 297 mm

188 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences - bedrijfsvoering Hanzehogeschool Groningen, University ofAppliedSciences verantwoording uitgavenprofessionalisering 190

bedrijfsvoering

HOOFDSTUK 6 - BLADSPIEGEL 201,5 x 297 mm verantwoording uitgaven professionalisering

In 2016 hebben we een bedrag van ruim € 12,8 miljoen werknemer op grond van de cao-HBO aanspraak heeft. besteed aan professionalisering, ruim meer dan het Het gaat hierbij uitsluitend om het jaarinkomen van verplichte budget van € 8,1 miljoen. De helft van het degenen die onder de werkingssfeer van de cao-HBO verplichte budget dient te worden besteed aan het vallen. Het getotaliseerd jaarinkomen voor de basisrecht in uren. De andere helft is beschikbaar voor Hanzehogeschool Groningen bedroeg in 2016 out-of-pocketkosten. € 135.221.000. De minimale besteding aan Het verplichte budget betreft 6 procent van het professionalisering in het jaar 2016 komt daarmee op getotaliseerd inkomen (de som van de jaarinkomens € 8.113.260. van alle werknemers van de hogeschool). De tabel hieronder toont het verplichte minimale Het jaarinkomen is het twaalfvoud van het maand­ budget en onze feitelijke uitgaven aan salaris, vermeerderd met de vakantie-uitkering, de professionalisering in 2016. structurele eindejaarsuitkering en toelagen waarop een

overzicht budget en uitgaven professionalisering 2016

Basisrecht € 4.785.000

Aanvullende scholing € 5.423.670

Totaal uitgegeven aan basisrecht plus aanvullende scholing € 10.208.670

Volgens cao minimaal te besteden: 3% van het getotaliseerd jaarinkomen € 4.056.000

Overbesteding basisrecht plus aanvullende scholing € 6.152.670 HOOFDSTUK 6 - BLADSPIEGEL 201,5 x 297 mm

Totaal uitgegeven aan out-of-pocketkosten professionalisering € 2.631.000

Volgens cao minimaal te besteden: 3% van het getotaliseerd jaarinkomen € 4.056.000

Onderbesteding out-of-pocketkosten professionalisering € 1.425.000

Totale minimale verplichting professionalisering: 6% van het getotaliseerd jaarinkomen € 8.113.260

Totale uitgaven professionalisering (totaal basisrecht + aanvullende + out of pocket) € 12.839.670

Totaal overbesteding professionalisering € 4.726.410

Tabel ** Overzicht budget en uitgaven professionalisering 2016.

190 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences De besteding van het budget is onderscheiden naar: gaan ervan uit dat iedere werknemer zijn basisrecht

•• Basisrecht; uitput.

•• Aanvullende scholing; Al onze medewerkers samen hebben een totaal aantal

•• Out-of-pocketkosten: collegegeld, studiemateriaal, van 113.210 uren basisrecht op scholing. reis-en verblijfkosten. Vermenigvuldigd met de gemiddelde salarislast van De verschillende posten worden hieronder toegelicht. € 42 per uur, komt dit neer op een uitgave van € 4.785.480. Basisrecht De tabel hieronder geeft inzicht in de uitputting van Het basisrecht is een recht op een aantal uren scholing het basisrecht, onderscheiden naar omvang van de waarvoor de medewerker wordt vrijgesteld in de betrekking. jaartaak. In artikel O-3 van de cao-HBO is de omvang van het professionaliseringsbasisrecht bepaald. We

betrekkingsomvang in fte minder 0,1 – 0,2 0,2 – 0,3 0,3 -0,4 meer Totaal dan 0,1 dan 0,4

Aantal medewerkers 187 198 157 70 2668 3280

Omvang basisrecht per medewerker in uren geen 10 20 30 40

Uren basisrecht totaal 1.980 3.140 2.100 106.720 113.940

Tabel ** Uitputting van het basisrecht in 2016, naar omvang van de betrekking. HOOFDSTUK 6 - BLADSPIEGEL 201,5 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / bedrijfsvoering 191 aanvullende scholing

totaal uren gemiddelde totale kosten ­salarislast

Masters 124.320 € 42 € 5.221.440

PDB/BDB 37.500 € 42 € 1.575.000

BKE 2.160 € 42 € 90.720

Onderzoeksvaardigheden 0 € 42 € 0

Klaar voor de Start 620 € 42 € 26.040

Bij- en nascholing SLB-ers 4.500 € 42 € 189.000

Lesgeven in Honoursprogramma’s 1.540 € 42 € 64.680

Internationalisering en interculturalisering 1.300 € 42 € 54.600

Leidinggeven 240 € 42 € 10.080

Totaal € 7.231.560 Tabel ** Aanvullende scholing 75 procent in 2016.

Aanvullende scholing Als een medewerker een opleiding wil volgen die We hebben in 2016 een bedrag van ruim € 4,8 miljoen uitgaat boven zijn basisrecht en geen onderdeel besteed aan aanvullende scholing. uitmaakt van het professionaliseringsplan, kan die In de cao staan afspraken over aanvullende opleiding voor 25 procent van de officiële studielast professionalisering (zie paragrafen 4.3 en 4.4 van het worden gefaciliteerd. professionaliseringsplan). De voorwaarde is dat er In 2016 werden er geen studiebelastingsuren schriftelijke afspraken worden gemaakt tussen geregistreerd op hogeschoolniveau. Daarom zijn over HOOFDSTUK 6 - BLADSPIEGEL 201,5 x 297 mm leidinggevende en werknemer. dat jaar de uitgaven ten behoeve van deelname aan een Aanvullende scholing is er in twee categorieën, te aantal belangrijke scholingen die deel uitmaken van weten: het Professionaliseringsplan, meegenomen in deze 1. Aanvullende scholing 75 procent; verantwoording. 2. Aanvullende scholing 25 procent. De sterkst vertegenwoordigde scholingen zijn in 2016 mastertrajecten, scholingen gericht op het vergroten Opleidingen die deel uitmaken van het van didactische bekwaamheden van docenten (PDB/ professionaliseringsplan, worden voor 75 procent van BDB), de basiskwalificatie Examinering (BKE) en de de officiële studielast gefaciliteerd door de werkgever. bij- en nascholing van SLB’ers. Onder deze ‘aanvullende scholing’ vallen onder meer: In onderstaande tabel is te zien hoeveel uren de

•• Opleidingen gericht op de didactische medewerkers aan deze scholingen hebben besteed en bekwaamheid van docenten (BDB); wat de daarmee gemoeide salarislasten zijn. Deze

•• Mastertrajecten; salarislasten worden voor 75 procent ten laste gebracht

•• Professionalisering gericht op ondersteunende aan het professionaliseringsbudget. processen, ondernemerschap, internationalisering;

•• Trajecten voor leiderschapsontwikkeling en teamontwikkeling;

•• Promotietrajecten.

192 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences deelname medewerkers per specifieke scholing

Scholing aantal personen uren per jaar/traject

Masteropleiding 124 840

PDB/BDB 125 300

BKE 120 18

Onderzoeksvaardigheden 0 0

Klaar voor de Start 31 20

Bij- en nascholing SLB-ers 90 50

Lesgeven in Honoursprogramma’s 11 140

Internationalisering en interculturalisering 50 26

Leidinggeven 12 20

Tabel ** Deelname aan scholing in 2016. cursussen onderzoeksvaardigheden voor docenten

Cursus aantal deelnemers uren traject Totaal aantal uren

Regulier 0 80 0

Startcursus 0 40 0

Ad Kil 0 80 0

Leergang Bouwstenen voor succesvol 3 200 600 onderzoek HOOFDSTUK 6 - BLADSPIEGEL 201,5 x 297 mm

KvdS onderzoekers 11 30 330

Verdiepings-cursus 14 12 168

Dans-traject 0 40 0

Totaal 28 1.098

Tabel ** Cursussen onderzoeksvaardigheden voor docenten.

Jaarverslag 2016 / bedrijfsvoering 193 Kalenderjaar 2016 Out of pocket uitgaven totaal € % Professionalisering €

Uitgaven scholing 1.313.074,00

Masterscholing 344.236,00

Sociaal beleid 0,00

Subtotaal 1.657.310,00

Focus op Ambitie n.v.t. 0% 0,00

Management Development programma 124.124,00 90% 111.711,60

Mediatheek 177.299,00 50% 88.649,50

Reis- en verblijfkosten 3.029.750,00 25% 773.187,50

Totaal out of pocket 2.630.585,60

Getotaliseerd jaarinkomen 2016 135.221.604,00 3% 4.056.648,12

Tabel ** Uitgaven out-of-pockerkosten 2016.

Out-of-pocket kosten Scholing We hebben in 2016 een bedrag van € 2,6 miljoen De post scholing betreft alle uitgaven die zijn geboekt HOOFDSTUK 6 - BLADSPIEGEL 201,5 x 297 mm besteed aan out-of-pocketkosten voor onder de activiteitencodes **002 (Scholing) en **003 professionalisering. Dit is € 1,4 miljoen minder dan (POB). Daaraan toegevoegd zijn de uitgaven die het minimale budget voor deze post van € 4 miljoen betrekking hebben op coaching van medewerkers en voor 2016. Dit heeft voor een belangrijk deel te maken teams die ten laste van andere activiteitencodes waren met de verdubbeling (per 2015) van het subsidiebedrag geboekt. Ook zijn de kosten van deelname aan voor studieverlofuren uit de Lerarenbeurs van DUO. congressen die niet onder de noemer scholingskosten Ook hebben veel docenten gekozen voor een waren geboekt, voor zover herkenbaar, onder deze post bekostigde masteropleiding. Het subsidiebedrag voor opgenomen. Meegeteld zijn verder de lidmaatschaps­ studiekosten uit de Lerarenbeurs van DUO is voor een kosten van beroepsverenigingen en uitgaven die bekostigde masteropleiding (wettelijk collegegeld­ betrekking hebben op BHV-scholing. bedrag € 1.951) kostendekkend. De docent hoeft dan, mits er geen studievertraging optreedt, voor Masterscholing studiekosten vaak geen beroep te doen op het Onder masterscholing vallen de out-of-pocketkosten opleidingsfonds van de Hanzehogeschool. van de masterscholingstrajecten die worden gefinancierd uit ons Opleidingsfonds. Onder dit kopje De uitgaven zijn in bovenstaand overzicht vallen ook de out-of-pocketkosten van de bijeengebracht en worden daaronder toegelicht. masterscholingstrajecten van teamleiders.

194 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Sociaal Beleid Mediatheek Zo nu en dan worden er scholingsafspraken gemaakt De schools en stafbureaus boeken de kosten van waarvan de inzetlasten worden betaald uit het budget aanschaf van boeken en abonnementen op Sociaal Beleid. Deze kosten zijn in het overzicht tijdschriften. Deze uitgaven tellen voor 50 procent mee weergegeven onder het kopje ‘sociaal beleid’. in de scholingskosten. De uitgaven die betrekking hebben op de collectievorming van de (centrale) Focus op Ambitie Mediatheek, zijn niet meegenomen in de cijfers. Onze hogeschool heeft afspraken met de bonden over de besteding van het budget voor decentrale arbeids­ Reis- en verblijfkosten voorwaarden. Hiervoor is een percentage van de Reis- en verblijfkosten worden soms wel, soms niet ten loonkosten beschikbaar. Uit deze middelen laste van een scholingsactiviteit geboekt. De overige financieren we een aantal activiteiten van het reis- en verblijfkosten hebben soms betrekking op programma Focus op Ambitie. Deze activiteiten alleen onderwijsactiviteiten, soms ook op kunnen over het algemeen ook als scholings­ professionaliseringsactiviteiten. De reis- en activiteiten worden aangemerkt. Volgens eerder verblijfkosten zijn hier voor 25 procent meegenomen. gemaakte afspraken worden de uitgaven in het kader van Focus op Ambitie niet meegenomen. De uitgaven die ten laste van dit budget zijn verantwoord, zijn daarom hier voor 0 procent meegenomen.

Management Development programma Het stafbureau Personeel & Organisatie boekt uitgaven voor ontwikkeling van het management. Deze uitgaven bestaan uit scholingskosten van deans en stafdirecteuren en kosten van hogeschoolbrede managementbijeenkomsten. Aangezien ook het College van Bestuur deelnemer is aan dit Management Development programma, worden deze uitgaven hier voor 90 procent meegenomen. HOOFDSTUK 6 - BLADSPIEGEL 201,5 x 297 mm

Jaarverslag 2016 / bedrijfsvoering 195 HOOFDSTUK 6 - BLADSPIEGEL 201,5 x 297 mm

196 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences jaarrekening

2016 2016 jaarrekening

-- balans 198 -- staat van baten en lasten 199 -- kasstroomoverzicht 200 -- toelichting algemeen 201 -- grondslagen voor waardering van activa en passiva 203 -- grondslagen voor bepaling van het resultaat 207 -- toelichting op de balans 208 -- niet in de balans opgenomen rechten en verplichtingen 217 -- toelichting op de staat van baten en lasten 219 -- bezoldiging van bestuurders en toezichthouders 224

Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences balans

Balans per 31 december 2016 (na resultaatbestemming, bedragen x € 1.000,-)

1 Activa 31-12-16 31-12-15 Ref. Vaste activa 1.1 Immateriële vaste activa 4.531 4.608 1.2 Materiële vaste activa 129.778 119.316 1.3 Financiële vaste activa 395 452

Totaal vaste activa 134.705 124.377

Vlottende activa 1.4 Voorraden 32 11 1.5 Onderhanden werk 0 27 1.6 Vorderingen 5.328 12.170 1.7 Liquide middelen 15.032 18.768

Totaal vlottende activa 20.392 30.976

TOTAAL ACTIVA 155.096 155.352

2 Passiva 31-12-16 31-12-15

2.1 Eigen vermogen 69.065 75.145

Vreemd vermogen

2.2 Voorzieningen 5.129 4.223 2.3 Langlopende schulden 23.000 23.000 2.4 Onderhanden werk 3.533 0 2.5 Kortlopende schulden 54.369 52.984

TOTAAL PASSIVA 155.096 155.352

198 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences staat van baten en lasten

Baten en lasten, 1 januari 2016 - 31 december 2016 (bedragen x € 1.000,-)

3 Baten 2016 Begroting 2016 2015

Ref. 3.1 Rijksbijdragen OCW 172.187 175.526 171.036 3.2 Collegegelden 53.193 51.565 50.216 3.3 Baten werk i.o.v. derden 4.947 3.996 4.630 3.4 Overige baten 17.240 13.613 15.604

Totaal baten 247.567 244.700 241.486

4 Lasten

4.1 Personele lasten 195.063 191.929 191.181 4.2 Afschrijvingen 15.624 16.965 15.179 4.3 Huisvestingslasten 14.639 14.030 13.595 4.4 Overige lasten 27.346 28.995 28.736

Totaal lasten 252.672 251.919 248.690

Saldo baten en lasten -5.105 -7.219 -7.204

5 Financiële baten en lasten

5.1 Financiële baten 13 20 252 5.2 Financiële lasten 988 675 984

Totaal financiële baten en lasten -975 -655 -732

RESULTAAT -6.080 -7.874 -7.936

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 199 kasstroomoverzicht

Kasstroomoverzicht (bedragen x € 1.000,-)

2016 2015

Ref. Kasstroom uit operationele activiteiten

Resultaat uit gewone bedrijfsvoering -6.080 -7.936

Aanpassingen voor: 4.2 - Afschrijvingen 15.624 15.179 4.2 - Boekresultaat desinvestering MVA 6 75 5.2 - Intrestbate en -last 975 732 2.2 - Mutaties voorzieningen 906 911 17.511 16.897

Veranderingen in vlottende middelen: 1.4 - Voorraden -20 212 1.5 - Onderhanden werk 27 0 1.6 - Vorderingen 6.842 -3.978

2.4 - Onderhanden werk 3.533 0

2.5 - Kortlopende schulden (excl. intrest) 937 3.030 11.318 -736

Totaal kasstroom uit operationele activiteiten 22.749 8.225

Kasstroom uit investeringsactiviteiten 1.1 Investeringen in immateriële vaste activa -942 0 1.2 Investeringen in materiële vaste activa -25.149 -24.247 1.2 Desinvesteringen in materiële vaste activa 76 1.641 1.3 Afname overige financiële vaste activa 57 57 Totaal kasstroom uit investeringsactiviteiten -25.958 -22.549

Kasstroom uit financieringsactiviteiten Betaalde intrest -527 -928

Totaal kasstroom uit financieringsactiviteiten -527 -928

Mutatie liquide middelen -3.736 -15.252

200 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences toelichting algemeen

De instelling, gevestigd te Groningen, Zernikeplein 1, is De daadwerkelijke uitkomsten kunnen afwijken van deze een stichting en is ingeschreven in het handelsregister schattingen. De schattingen en onderliggende onder nummer 41012703. Deze jaarrekening heeft veronderstellingen worden voortdurend beoordeeld. betrekking op het boekjaar 2016, dat is geëindigd op Herzieningen van schattingen worden opgenomen in de balansdatum 31 december 2016. periode waarin de schatting wordt herzien en in Deze jaarrekening is opgesteld uitgaande van de toekomstige perioden waarvoor de herziening gevolgen continuïteitsveronderstelling. heeft. De volgende waarderingsgrondslagen zijn naar de Activiteiten mening van het management het meest kritisch voor het De activiteiten van de instelling bestaan voornamelijk uit weergeven van de financiële positie en vereisen dienstverlening op het gebied van onderwijs. schattingen en veronderstellingen: - personeelsvoorzieningen Consolidatie - voorziening dubieuze debiteuren Indien de hogeschool een kapitaal- en/of organisatiebelang heeft in rechtspersonen én waar Rapporteringsvaluta bovendien sprake is van een materieel financieel belang Alle in dit financiële verslag vermelde bedragen zijn worden deze opgenomen in het eigen vermogen van de genoteerd in euro’s. Daar waar afkortingen gebruikt Hanzehogeschool Groningen. Er is hierbij dan geen worden van K€ en M€ wordt bedoeld € x 1.000 sprake van integrale consolidatie maar van het activeren respectievelijk € x 1.000.000. van een vordering op verbonden partijen en het crediteren van het eigen vermogen van die partijen ten gunste, Transacties in vreemde valuta’s eventueel ten laste, van het eigen vermogen van de Transacties luidend in vreemde valuta’s worden in euro’s Hanzehogeschool Groningen. Op balansdatum heeft de omgerekend tegen de geldende wisselkoers op de Hanzehogeschool geen belangen met een materieel transactiedatum. Valutakoersverschillen worden verwerkt financieel belang. in de staat van baten en lasten in de periode dat zij zich voordoen. Toelichting op het kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirecte Financiële instrumenten methode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht De Hanzehogeschool Groningen maakt gebruik van bestaan uit de liquide middelen. Ontvangsten en uitgaven uiteenlopende financiële instrumenten die de organisatie uit hoofde van interest zijn opgenomen onder de blootstelt aan markt-, rente-, kasstroom-, krediet- en kasstroom uit operationele activiteiten. Mutaties in liquiditeitsrisico. Om deze risico’s te beheersen heeft de vreemde valuta worden omgerekend tegen de op dat organisatie een beleid inclusief een stelsel van limieten en moment geldende wisselkoersen. Onder de investeringen procedures opgesteld om de risico’s van onvoorspelbare in immateriële- en materiële vaste activa zijn alleen ongunstige ontwikkelingen op de financiële markten en opgenomen de investeringen waarvoor geldmiddelen zijn daarmee de financiële prestaties van de organisatie te opgeofferd. De aflossingen op de financiële vaste activa beperken. zijn hierop in mindering gebracht. De organisatie zet geen afgeleide financiële instrumenten Schattingen in om risico’s te beheersen en maakt geen gebruik van Om de grondslagen en regels voor het opstellen van de derivaten. jaarrekening te kunnen toepassen, is het nodig dat het bestuur van de Hanzehogeschool Groningen zich over Kredietrisico verschillende zaken een oordeel vormt, en dat het bestuur De vorderingen uit hoofde van debiteuren zijn getoetst schattingen maakt die essentieel kunnen zijn voor de in op inbaarheid en voor zover nodig geacht voorzien. Voor de jaarrekening opgenomen bedragen. de kredietrisico’s inzake de overige vorderingen wordt verwezen naar financiële vaste activa en vorderingen.

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 201 Het renterisico is beperkt tot eventuele veranderingen in passief kan worden afgewikkeld tussen ter zake goed de marktwaarde van opgenomen en uitgegeven leningen. geïnformeerde partijen, die tot een transactie bereid en Bij deze leningen is sprake van een vast rentepercentage van elkaar onafhankelijk zijn. De reële waarde van over de gehele looptijd. De leningen worden aan­ beursgenoteerde financiële instrumenten wordt bepaald gehouden tot het einde van de looptijd. De organisatie aan de hand van de biedprijs. De reële waarde van heeft derhalve als beleid om geen afgeleide financiële niet-beursgenoteerde financiële instrumenten wordt instrumenten te gebruiken om (tussentijdse) bepaald door de verwachte kasstromen contant te maken rentefluctuaties te beheersen. tegen een disconteringsvoet die gelijk is aan de geldende risicovrije marktrente voor de resterende looptijd De organisatie loopt geen significante liquiditeitsrisico’s. vermeerderd met krediet- en liquiditeitsopslagen.

Saldering van financiële instrumenten: Een financieel Transacties met verbonden partijen actief en een financiële verplichting worden gesaldeerd als Van transacties met verbonden partijen is sprake wanneer de stichting beschikt over een deugdelijk juridisch een relatie bestaat tussen de stichting en een natuurlijk instrument om het financiële actief en de financiële persoon of entiteit die verbonden is met de stichting. Dit verplichting gesaldeerd af te wikkelen en de stichting het betreffen onder meer de relaties tussen de stichting en stellige voornemen heeft om het saldo als zodanig netto haar deelnemingen, de aandeelhouders, de bestuurders en of simultaan af te wikkelen. de functionarissen op sleutelposities. Onder transacties wordt verstaan een overdracht van middelen, diensten of De reële waarde van een financieel instrument is het verplichtingen, ongeacht of er een bedrag in rekening is bedrag waarvoor een actief kan worden verhandeld of een gebracht.

202 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences grondslagen voor waardering van activa en passiva

Algemeen Vergelijking met voorgaand jaar De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld in overeen­ De gehanteerde grondslagen van waardering en van stemming met de wettelijke bepalingen van Titel 9 Boek 2 resultaatbepaling zijn ongewijzigd ten opzichte van het BW en de stellige uitspraken van de Richtlijnen voor de voorgaande jaar en volgen de per 1 januari 2008 jaarverslaggeving, die uitgegeven is door de Raad voor de ingevoerde Regeling Jaarverslaggeving onderwijs. Jaarverslaggeving. Deze bepalingen zijn van toepassing op grond van de Regeling Jaarverslaggeving Onderwijs Immateriële vaste activa (WJZ/2007/50507) (RJ660). De immateriële vaste activa worden gewaardeerd tegen de verkrijgingsprijs plus bijkomende kosten (om de activa in Activa en passiva worden tegen nominale waarde de staat te krijgen noodzakelijk voor het beoogde gebruik) opgenomen, tenzij anders vermeld in de verdere of vervaardigingsprijs verminderd met de afschrijvingen grondslagen. en bijzondere waardeverminderingen. De afschrijvingen Een actief wordt in de balans opgenomen wanneer het worden berekend als een percentage over de waarschijnlijk is dat de toekomstige economische aanschaffings­prijs volgens de lineaire methode op basis voordelen naar de stichting zullen toevloeien en de van de economische levensduur, rekening houdend met waarde daarvan betrouw¬baar kan worden vastgesteld. de eventuele restwaarde. Afschrijving start op het Een verplichting wordt in de balans opgenomen wanneer moment dat een actief beschikbaar is voor het beoogde het waarschijnlijk is dat de afwikkeling daarvan gepaard gebruik en wordt beëindigd bij buitengebruikstelling of zal gaan met een uitstroom van middelen die bij desinvestering. Afboekingen door verkoop, economische voordelen in zich bergen en de omvang van buitengebruikstelling of tenietgaan worden afzonderlijk het bedrag daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. vermeld. Onderstaande afschrijvingstermijnen worden als uitgangspunt gehanteerd, op basis van incidentele Een in de balans opgenomen actief of verplichting blijft afwijkende inschatting van levensduur kan deze worden op de balans als een transactie (met betrekking tot het aangepast. actief of de verplichting) niet leidt tot een belangrijke verandering in de economische realiteit met betrekking Onderhoudsuitgaven worden slechts geactiveerd als zij de tot het actief of de verplichting. Een actief of verplichting gebruiksduur van het object verlengen en/of leiden tot wordt niet langer in de balans opgenomen indien een toekomstige prestatie-eenheden met betrekking tot het transactie ertoe leidt dat alle of nagenoeg alle rechten op object. economische voordelen en alle of nagenoeg alle risico’s met betrekking tot het actief of de verplichting aan een Buiten gebruik gestelde activa worden gewaardeerd tegen derde zijn overgedragen. boekwaarde of lagere opbrengstwaarde.

Baten worden in de staat van baten en lasten opgenomen Voor materiële vaste activa wordt op iedere balansdatum wanneer een vermeerdering van het economisch beoordeeld of er aanwijzingen zijn dat deze activa potentieel, samenhangend met een vermeerdering van onderhevig zijn aan bijzondere waardeverminderingen. een actief of een vermindering van een verplichting, heeft Als dergelijke indicaties aanwezig zijn, wordt de plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan realiseerbare waarde van het actief geschat. De worden vastgesteld. Lasten worden verwerkt wanneer een realiseerbare waarde is de hoogste van de bedrijfswaarde vermindering van het economisch potentieel, samen­ en de opbrengstwaarde. hangend met een vermindering van een actief of een vermeerdering van een verplichting, heeft plaats­ Wanneer de boekwaarde van een actief hoger is dan de gevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden realiseerbare waarde, wordt een bijzonder vastgesteld. De opbrengsten en kosten worden waardeverminderingsverlies verantwoord voor het toegerekend aan de periode waarop zij betrekking verschil tussen de boekwaarde en de realiseerbare waarde. hebben. Verder wordt op iedere balansdatum beoordeeld of er enige indicatie is dat een in eerdere jaren verantwoord In de balans en de staat van baten en lasten zijn referenties bijzonder waardeverminderingsverlies is verminderd. Als opgenomen. Met deze referenties wordt verwezen naar de een dergelijke indicatie aanwezig is, wordt de toelichting. realiseerbare waarde van het betreffende actief geschat.

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 203 Terugneming van een eerder verantwoord bijzonder onderhevig zijn aan bijzondere waardeverminderingen. waardeverminderingsverlies vindt alleen plaats als sprake Als dergelijke indicaties aanwezig zijn, wordt de is van een wijziging van de gehanteerde schattingen bij realiseerbare waarde van het actief geschat. De realiseer­ het bepalen van de realiseerbare waarde sinds de bare waarde is de hoogste van de bedrijfswaarde en de verantwoording van het laatste bijzonder opbrengstwaarde. waardeverminderingsverlies. In dat geval wordt de boekwaarde van het actief opgehoogd tot de geschatte Wanneer de boekwaarde van een actief hoger is dan de realiseerbare waarde, maar niet hoger dan de boekwaarde realiseerbare waarde, wordt een bijzonder waarde­ die bepaald zou zijn (na afschrijvingen) als in voorgaande verminderingsverlies verantwoord voor het verschil jaren geen bijzonder waardeverminderingsverlies voor het tussen de boekwaarde en de realiseerbare waarde. Verder actief zou zijn verantwoord. wordt op iedere balansdatum beoordeeld of er enige indicatie is dat een in eerdere jaren verantwoord bijzonder De gehanteerde categorieën zijn (samen met de waardeverminderingsverlies is verminderd. Als een afschrijvingstermijnen en –percentages): dergelijke indicatie aanwezig is, wordt de realiseerbare

•• Ontwikkelingskosten (website) 3-5 jaar (33,3% - 20%) waarde van het betreffende actief geschat. Terugneming

•• Software 3-5 jaar (33,3% - 20%) van een eerder verantwoord bijzonder waarde­ verminderings­verlies vindt alleen plaats als sprake is van Ontvangen subsidies die betrekking hebben op een wijziging van de gehanteerde schattingen bij het investeringen (materiële vaste activa) worden in bepalen van de realiseerbare waarde sinds de mindering gebracht op de materiële vaste activa. verantwoording van het laatste bijzonder waarde­ verminderingsverlies. In dat geval wordt de boekwaarde Materiële vaste activa van het actief opgehoogd tot de geschatte realiseerbare De materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen de waarde, maar niet hoger dan de boekwaarde die bepaald verkrijgingsprijs plus bijkomende kosten (om de activa op zou zijn (na afschrijvingen) als in voorgaande jaren geen hun plaats of in de staat te krijgen noodzakelijk voor het bijzonder waardeverminderingsverlies voor het actief zou beoogde gebruik) of vervaardigingsprijs verminderd met de zijn verantwoord. afschrijvingen en bijzondere waardeverminderingen. Op terreinen wordt niet afgeschreven. De afschrijvingen De gehanteerde categorieën zijn (samen met de worden berekend als een percentage over de aan­schaffings­ afschrijvingstermijnen en –percentages):

prijs volgens de lineaire methode op basis van de •• Gebouwen Casco/Afbouw 30 jaar (3,3%)

economische levensduur, rekening houdend met de •• Gebouwen: inbouw 15 jaar (6,7%)

eventuele restwaarde. Afschrijving start op het moment dat •• Gebouwen: investering in huurpanden 10 jaar (10,0%) een actief beschikbaar is voor het beoogde gebruik en wordt of kortere huurtermijn

beëindigd bij buitengebruikstelling of bij desinvestering. •• Sportterreinvoorzieningen 10 jaar (10,0%)

Afboekingen door verkoop, buiten­gebruikstelling of •• Overige terreinvoorzieningen 15-30 jaar (3,3%-6,7%)

tenietgaan worden afzonderlijk vermeld. Onderstaande •• Bouwkundige voorzieningen en installaties 15 jaar (6,7%)

afschrijvingstermijnen worden als uitgangspunt •• Meubilair (inventaris) 7-12 jaar (8,3%-14,3%)

gehanteerd, op basis van incidentele afwijkende inschatting •• Computerapparatuur 3-4 jaar (33,3%-25,0%)

van levensduur kan deze worden aangepast. •• Audiovisuele apparatuur 4 jaar (25,0%)

•• Medische apparatuur 10 jaar (10,0%)

Onderhoudsuitgaven worden slechts geactiveerd als zij de •• Industriële apparatuur 15 jaar (6,7%)

gebruiksduur van het object verlengen en/of leiden tot •• Overige apparatuur 7 jaar (14,3%)

toekomstige prestatie-eenheden met betrekking tot het •• Technische installaties ICT 7 jaar (14,3%)

object. •• Technische installaties overig 15 jaar (6,7%)

•• Transportmiddelen 7 jaar (14,3%) Buiten gebruik gestelde activa worden gewaardeerd tegen boekwaarde of lagere opbrengstwaarde. Ontvangen subsidies die betrekking hebben op investeringen (materiële vaste activa) worden in Voor materiële vaste activa wordt op iedere balansdatum mindering gebracht op de materiële vaste activa. beoordeeld of er aanwijzingen zijn dat deze activa

204 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Financiële vaste activa opbrengsten hoger zijn dan de gerealiseerde projectkosten worden opgenomen onder de kortlopende Leningen u/g schulden, indien de projectkosten lager zijn dan de Leningen worden verstrekt op basis van overeenkomsten opbrengsten worden de betreffende onderhanden waarin is vastgelegd op welke termijn de lening wordt projecten onder de vorderingen op de balans opgenomen. afgelost, tegen welk rentepercentage geleend wordt en Op totaalniveau worden per balansdatum de vorderingen indien van toepassing, welke zekerheden er zijn verstrekt. en schulden gesaldeerd opgenomen. De onder financiële vaste activa opgenomen vorderingen worden initieel gewaardeerd tegen de reële waarde onder In de waardering van onderhanden projecten worden de aftrek van transactiekosten (indien materieel). Vervolgens kosten die direct betrekking hebben op het project (zoals worden deze vorderingen gewaardeerd tegen personeelskosten voor werknemers direct werkzaam aan geamortiseerde kostprijs. het project, de kosten die toerekenbaar zijn aan projectactiviteiten in het algemeen en toewijsbaar zijn aan Een financieel actief dat niet wordt gewaardeerd tegen (1) het project en andere kosten die vanuit de (subsidie-) reële waarde met waardewijzigingen in de staat van baten overeenkomst aan de opdrachtgever kunnen worden en lasten of (2) geamortiseerde kostprijs of lagere toegerekend, begrepen. marktwaarde, wordt op iedere verslagdatum beoordeeld om te bepalen of er objectieve aanwijzingen bestaan dat Verwerking van de projectkosten in de staat van baten en het actief een bijzondere waardevermindering heeft lasten vindt plaats als de prestaties in het project worden ondergaan. Een financieel actief wordt geacht onderhevig geleverd en zijn gerealiseerd. Verwachte verliezen op te zijn aan een bijzondere waardevermindering indien er onderhanden projecten worden onmiddellijk in de staat objectieve aanwijzingen zijn dat na de eerste opname van van baten en lasten verwerkt. Het bedrag van het verlies het actief zich een gebeurtenis heeft voorgedaan die een wordt bepaald ongeacht of het project reeds is negatief effect heeft op de verwachte toekomstige aangevangen, het stadium van realisatie van het project of kasstromen van dat actief en waarvan een betrouwbare het bedrag aan bate dat wordt verwacht op andere, niet schatting kan worden gemaakt. Objectieve aanwijzingen gerelateerde projecten. dat financiële activa onderhevig zijn aan een bijzondere waardevermindering omvatten bijvoorbeeld het niet Vorderingen nakomen van betalingsverplichtingen en achterstallige Vorderingen worden bij eerste verwerking gewaardeerd betalingen door een debiteur en aanwijzingen dat een tegen geamortiseerde kostprijs op basis van de debiteur failliet zal gaan. effectieverentemethode, verminderd met bijzondere waardeverminderingsverliezen. Voorzieningen wegens Voorraden oninbaarheid worden in mindering gebracht op de De voorraden worden gewaardeerd tegen kostprijs op boekwaarde van de vordering. verkrijgingsprijzen onder toepassing van de FIFO- De looptijd van de vorderingen is < 1 jaar. methode (‘first in, first out’) of lagere opbrengstwaarde. Vorderingen waartegenover ook een schuld staat in de De opbrengstwaarde is de geschatte verkoopprijs onder vorm van vooruitontvangen bedragen, zijn gesaldeerd aftrek van direct toerekenbare verkoopkosten. Bij de opgenomen in de balans voor zover toegestaan. bepaling van de opbrengstwaarde wordt rekening gehouden met de incourantheid van de voorraden. Liquide middelen Liquide middelen bestaan uit kas, banktegoeden en direct Onderhanden werk opeisbare deposito’s met een looptijd korter dan twaalf De post Onderhanden werk i.o.v. derden bestaat uit het maanden. Liquide middelen worden gewaardeerd tegen saldo van gerealiseerde projectkosten en reeds de nominale waarde. Indien liquide middelen niet ter gedelareerde termijnen en/of ontvangen subsidies. vrije beschikking staan, wordt hiermee rekening Onderhanden projecten waarvan de gerealiseerde gehouden bij de waardering.

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 205 Eigen vermogen Hierbij is rekening gehouden met indexatie, blijf- en Het eigen vermogen van de Hanzehogeschool Groningen deelnamekans en verdiscontering. is opgebouwd uit de in het verleden behaalde resultaten. Andere mutaties in het eigen vermogen komen tot stand Voorziening WGA-WIA door stelselwijzigingen of door het opnemen van Ter dekking van toekomstige lasten ingevolge de wet verbonden partijen. Het eigen vermogen bestaat uit integratie gedeeltelijk arbeidsgeschikten is een algemene reserves en bestemmingsreserves en/of voorziening opgenomen. De voorziening is bepaald op -fondsen. Hierin is tevens een segmentatie opgenomen basis van het ziektebestand en verdisconteerd. naar publieke en private middelen. Voorziening DI-WS De bestemmingsreserves zijn reserves met een beperktere Ter dekking van toekomstige lasten ingevolge de vanuit bestedingsmogelijkheid, welke door het bestuur is de cao toepasbare regelingen rondom duurzame aangebracht. De bestemmingsfondsen zijn reserves met inzetbaarheid en werktijdvermindering seniorenis een een beperktere bestedingsmogelijkheid, welke door voorziening opgenomen. De voorziening is bepaald op derden zijn aangebracht. basis van beste schatting.

Het resultaat van het verslagjaar op het initieel onderwijs Langlopende schulden wordt toegevoegd aan de algemene reserve. Is een deel van het resultaat tot stand gekomen door activiteiten in Bouwleningen projectvorm die nog niet zijn afgerond, dan wordt dat In 2005 is een nieuwe financiering aangegaan bij het deel overgeheveld naar de bestemde reserve Projecten. ministerie van Financiën.

Voor een verdere toelichting op het vermogen wordt Langlopende schulden worden bij de eerste verwerking verwezen naar de toelichting op de balans. gewaardeerd tegen reële waarde. Transactiekosten die direct zijn toe te rekenen aan de verwerving van de Voorzieningen langlopende schulden worden in de waardering bij eerste verwerking opgenomen. Langlopende schulden worden Algemeen na eerste verwerking gewaardeerd tegen geamortiseerde Voorzieningen worden gevormd voor in rechte kostprijs, zijnde het ontvangen bedrag rekening houdend afdwingbare of feitelijke verplichtingen die op de met agio of disagio en onder aftrek van transactiekosten. balansdatum bestaan als gevolg van een gebeurtenis uit het verleden, waarbij het waarschijnlijk is dat een Het verschil tussen de bepaalde boekwaarde en de uitstroom van middelen noodzakelijk is en waarvan de uiteindelijke aflossingswaarde wordt op basis van de omvang op betrouwbare wijze is te schatten. De effectieve rente gedurende de geschatte looptijd van de voorzieningen worden gewaardeerd tegen de nominale schulden in de staat van baten en lasten als interestlast waarde van de uitgaven die naar verwachting verwerkt. noodzakelijk zijn om de verplichtingen af te wikkelen, tenzij anders vermeld. Kortlopende schulden Onder kortlopende schulden zijn de bedragen Voorzieningen wachtgeld ondergebracht die nog betrekking hebben op het Voor zowel het wettelijke als het bovenwettelijke deel van verslagjaar maar op balansdatum nog niet zijn betaald en de wachtgeldregeling is per balansdatum een voorziening bedragen die zijn ontvangen in of voor het verslagjaar en getroffen. Deze voorzieningen zijn bepaald op basis van aan opvolgende jaren moeten worden toegekend. opgaven van de uitvoeringsinstellingen, rekening Kortlopende schulden worden bij de eerste verwerking houdend met deelnamekans. gewaardeerd tegen reële waarde. Kortlopende schulden worden na eerste verwerking gewaardeerd tegen Voorziening jubilea geamortiseerde kostprijs, zijnde het ontvangen bedrag De voorziening jubilea wordt opgenomen voor verwachte rekening houdend met agio of disagio en onder aftrek van lasten gedurende het dienstverband van de werknemers. transactiekosten. Dit is meestal de nominale waarde.

206 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences grondslagen voor bepaling van het resultaat

Algemeen Exploitatiesubsidies worden als bate verantwoord in de Het saldo van de baten en lasten is tot stand gekomen met staat van baten en lasten in het jaar waarin de inachtneming van de volgende beginselen: gesubsidieerde kosten zijn gemaakt of opbrengsten zijn - Toerekeningsbeginsel: baten en lasten worden gederfd, of wanneer een gesubsidieerd exploitatietekort toegerekend aan dat jaar waar ze betrekking op zich heeft voorgedaan. hebben, hierbij wordt ervan uitgegaan dat onderwijstaken gelijkmatig over het jaar zijn verdeeld. Huuropbrengsten uit vastgoedbeleggingen worden lineair - Realisatiebeginsel: winsten worden genomen voor in de staat van baten en lasten opgenomen op basis van de zover zij in het verslagjaar zijn gerealiseerd. duur van de huurovereenkomst. Vergoedingen ter stimu­ - Voorzichtigheidsbeginsel: verliezen of risico’s worden lering van het sluiten van huurovereenkomsten worden als opgenomen voor zover zij bekend zijn geworden vóór integraal deel van de totale huuropbrengsten verwerkt. het opmaken van de jaarrekening. Personeelsbeloningen Begroting De Hanzehogeschool Groningen werkt met een planning- Periodiek betaalbare beloningen en controlcyclus op studiejaar en daarmee ook met een Lonen, salarissen en sociale lasten worden op grond van de begroting op studiejaar. arbeidsvoorwaarden verwerkt in de staat van baten en lasten verantwoord in de periode waarin de Baten arbeidsprestatie wordt verricht en, voor zover nog niet uitbetaald, als verplichting op de balans opgenomen. Als Rijksbijdragen OCW de reeds betaalde bedragen de verschuldigde beloningen De baten die in een verslagjaar zijn ontvangen van het overtreffen, wordt het meerdere opgenomen als een ministerie van OCW worden in totaliteit verantwoord en overlopend actief voor zover er sprake zal zijn van zijn gebaseerd op de meest recent verschenen rijks­ terugbetaling door het personeel of van verrekening met bijdragebrieven. De rijksbijdragebrief van december is toekomstige betalingen door de stichting. feitelijk de definitieve toekenning over een kalenderjaar. Eventuele mutaties op de rijksbijdrage worden toe­ Pensioenen gerekend aan het betreffende kalenderjaar en werken De Hanzehogeschool Groningen heeft de toegezegd- volledig door in de studiejaarrekening over de periode pensioenregeling bij het bedrijfstakpensioenfonds in de september jaar X t/m augustus jaar Y. jaarrekening verwerkt volgens de verplichtingen­ benadering. Collegegelden De collegegelden worden verantwoord volgens het De instelling betaalt op verplichte, contractuele of baten- en lastenstelsel. vrijwillige basis premies aan pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen. Behalve de betaling van Werk i.o.v. derden premies heeft de instelling geen verdere verplichtingen Opbrengsten uit het verlenen van diensten geschieden uit hoofde van deze pensioenregelingen. De premies naar rato van de geleverde prestaties, gebaseerd op de worden verantwoord als personeelskosten als deze verrichte diensten tot aan de balansdatum in verhouding verschuldigd zijn. Vooruitbetaalde premies worden tot de in totaal te verrichten diensten. Zie tevens de opgenomen als overlopende activa indien dit tot een grondslagen met betrekking tot Onderhanden werk. terugstorting leidt of tot een vermindering van toekomstige betalingen. Voor zover de verschuldigde Overige baten premies op balansdatum nog niet zijn voldaan, wordt Overige baten bestaan uit baten uit verhuur, detachering en hiervoor een verplichting opgenomen. overige. De baten worden verantwoord als het waarschijn­ lijk is dat deze worden ontvangen en de instelling de Financiële baten en lasten condities voor ontvangst kan aantonen. Indien het resultaat Rentebaten worden verantwoord in de periode waartoe zij van een bepaalde opdracht tot dienstverlening niet op behoren, rekening houdend met de effectieve rentevoet van betrouwbare wijze kan worden bepaald, worden de de desbetreffende actiefpost. Rentelasten en soortgelijke opbrengsten verwerkt tot het bedrag van de kosten van de lasten worden verantwoord in de periode waartoe zij dienstverlening die worden gedekt door de opbrengsten. behoren.

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 207 toelichting op de balans (bedragen x € 1.000,-)

1. Activa

Vaste activa

1.1 Immateriële vaste activa

De mutaties in de immateriële vaste activa worden als volgt weergegeven:

Verkrijgingsprijs Afschrijvingen Boekwaarde Investeringen Desinvesteringen Mutaties IMVA Afschrijvingen Boekwaarde tm 31-12-15 tm 31-12-15 31-12-2015 2016 2016 in uitvoering 2016 2016 31-12-2016 1.1.1 Ontwikkeling en software 5.637 1.029 4.608 942 0 0 1.019 4.531

TOTAAL IMMATERIËLE VASTE ACTIVA 5.637 1.029 4.608 942 0 0 1.019 4.531

Toelichting: Per 2016 is in de presentatie van de vaste activa een onderscheid gemaakt tussen materiële en immateriële vaste activa. De afsplitsing van immateriële vaste activa heeft betrekking op diverse softwaresystemen (waaronder Osiris, TimeTell, AX) en de ontwikkeling van de eigen website Hanze.nl.

1.2 Materiële vaste activa De mutaties in de materiële vaste activa worden als volgt weergegeven:

Verkrijgingsprijs Afschrijvingen Boekwaarde Investeringen Desinvesteringen Mutaties MVA Afschrijvingen Boekwaarde tm 31-12-15 tm 31-12-15 31-12-2015 2016 2016 in uitvoering 2016 2016 31-12-2016 1.2.1 Gebouwen en terreinen 1.2.1.1 Gebouwen (incl. bouwk.voorz.) 194.838 122.155 72.683 16.639 0 0 7.600 81.722 1.2.1.2 Terreinen + terreinvoorzieningen 15.633 2.516 13.118 221 0 0 371 12.968 210.471 124.671 85.800 16.860 0 0 7.971 94.690 1.2.2 Inventaris en apparatuur 1.2.2.1 Inventaris 28.088 20.602 7.486 2.416 5 0 1.755 8.143 1.2.2.2 Apparatuur 56.044 42.922 13.122 4.950 71 0 4.851 13.150 84.132 63.524 20.608 7.366 76 0 6.605 21.292 1.2.3 Overige materiële vaste activa Vervoermiddelen 303 138 165 11 0 0 35 140 1.2.4 Projecten in uitvoering 12.743 0 12.743 0 0 912 0 13.656

TOTAAL MATERIËLE VASTE ACTIVA 307.650 188.333 119.316 24.237 76 912 14.611 129.778

Toelichting: Door de Hanzehogeschool wordt op iedere balansdatum beoordeeld of er aanwijzingen zijn dat een vast actief aan een bijzondere waardevermindering onderhevig kan zijn. Indien dergelijke indicaties aanwezig zijn, wordt de realiseerbare waarde van het actief vastgesteld. Een bijzonderwaardeverminderingsverlies wordt direct als last verwerkt in de staat van baten en lasten onder gelijktijdige verlaging van de boekwaarde van het betreffende actief. Over het verslagjaar is bijzondere waardevermindering niet van toepassing. De investeringen in gebouwen hebben over het boekjaar met name betrekking op de realisatie van de nieuw- en verbouw van het Wiebengacomplex (m € 8,1), de verbouw van Van Doorenveste (m € 5,3) en de Energy Transition Bridge (m€ 3,0). Investeringen in apparatuur hebben voornamelijk betrekking op computerapparatuur ICT en infrastructuur ICT.

208 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 1. Activa

Vaste activa

1.1 Immateriële vaste activa

De mutaties in de immateriële vaste activa worden als volgt weergegeven:

Verkrijgingsprijs Afschrijvingen Boekwaarde Investeringen Desinvesteringen Mutaties IMVA Afschrijvingen Boekwaarde tm 31-12-15 tm 31-12-15 31-12-2015 2016 2016 in uitvoering 2016 2016 31-12-2016 1.1.1 Ontwikkeling en software 5.637 1.029 4.608 942 0 0 1.019 4.531

TOTAAL IMMATERIËLE VASTE ACTIVA 5.637 1.029 4.608 942 0 0 1.019 4.531

1.2 Materiële vaste activa De mutaties in de materiële vaste activa worden als volgt weergegeven:

Verkrijgingsprijs Afschrijvingen Boekwaarde Investeringen Desinvesteringen Mutaties MVA Afschrijvingen Boekwaarde tm 31-12-15 tm 31-12-15 31-12-2015 2016 2016 in uitvoering 2016 2016 31-12-2016 1.2.1 Gebouwen en terreinen 1.2.1.1 Gebouwen (incl. bouwk.voorz.) 194.838 122.155 72.683 16.639 0 0 7.600 81.722 1.2.1.2 Terreinen + terreinvoorzieningen 15.633 2.516 13.118 221 0 0 371 12.968 210.471 124.671 85.800 16.860 0 0 7.971 94.690 1.2.2 Inventaris en apparatuur 1.2.2.1 Inventaris 28.088 20.602 7.486 2.416 5 0 1.755 8.143 1.2.2.2 Apparatuur 56.044 42.922 13.122 4.950 71 0 4.851 13.150 84.132 63.524 20.608 7.366 76 0 6.605 21.292 1.2.3 Overige materiële vaste activa Vervoermiddelen 303 138 165 11 0 0 35 140 1.2.4 Projecten in uitvoering 12.743 0 12.743 0 0 912 0 13.656

TOTAAL MATERIËLE VASTE ACTIVA 307.650 188.333 119.316 24.237 76 912 14.611 129.778

Voor de toekomstige kosten van groot onderhoud aan de bedrijfsgebouwen is geen voorziening voor groot onderhoud gevormd. De kosten worden rechtstreeks in het resultaat verantwoord. Het saldo op ‘projecten in uitvoering’ heeft betrekking op lopende investeringsprojecten en omvat met name de verbouwingen het Wiebenga-complex, het Prins Claus Conservatorium en Van Olst. Een aantal panden aan het Zernikeplein (kadastraal bekend als Penningsdijk 6, Landleven 10, Zernikeplein 11 en Blauwborgje) is hypothecair bezwaard, het recht op eerste hypotheek is verleend aan de Staat der Nederlanden.

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 209 toelichting op de balans (2) (bedragen x € 1.000,-)

1.3 Financiële vaste activa De mutaties in de financiële vaste activa worden als volgt weergegeven:

Boekwaarde Investeringen Desinvest. Vorderingen Boekwaarde 31-12-2015 en verstrekte en afgeloste kortlopend 31-12-2016 leningen leningen

1.3.1 Overige leningen u/g Unica Installatiegroep BV 452 0 57 0 395

TOTAAL FINANCIËLE VASTE ACTIVA 452 0 57 0 395

Toelichting: In verband met de investering in energievoorzieningen (warmte-koude-opslag) voor het Economiegebouw is in 2006 een geldlening verstrekt aan Unica ten bedrage van K€ 354. Aanvullend op deze overeenkomst is eind 2007 voor het Willem- Alexander Sportcentrum (Zernikeplein 17) een lening aan Unica van K€ 564 verstrekt. De investering heeft een educatief karakter. Aflossingen vinden plaats overeenkomstig maandelijkse termijnen per locatie, op jaarbasis een aflossing van K€ 57. Er wordt geen rente in rekening gebracht.

Vlottende activa

1.4 Voorraden

31-12-16 31-12-15

1.4.1 Gebruiksgoederen Mag.goed./kantoorbenodigdheden 32 11

TOTAAL VOORRADEN 32 11

1.5 Onderhanden werk

31-12-16 31-12-15

1.5.1 Onderhanden werk i.o.v. derden Projecten en contractonderzoek 0 27

TOTAAL ONDERHANDEN WERK 0 27

Toelichting: Het onderhanden werk i.o.v. derden is gesaldeerd opgenomen en vormt per 31-12-2016 een schuld.

210 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 1.6 Vorderingen

31-12-16 31-12-15

1.6.1 Debiteuren 2.047 2.671 1.6.2 Overige vorderingen 1.516 7.761 1.6.3 Overlopende activa 1.764 1.738

TOTAAL VORDERINGEN 5.328 12.170

Toelichting: In de vorderingen op debiteuren is een voorziening oninbaarheid opgenomen van K€ 188. Een bedrag van K€ 295 heeft betrekking op vorderingen met een looptijd langer dan 1 jaar. Het saldo Overige vorderingen per 31-12-2015 bevat een vordering op de NAM ad M€ 6,4. Deze vordering is gedurende 2016 gehonoreerd en ontvangen.

De saldi vermeld onder de overlopende activa hebben met name betrekking op transitorische posten, kosten betaald in het huidige boekjaar en betrekknig hebbend op het komende boekjaar.

1.7 Liquide middelen

31-12-16 31-12-15

1.7.1 Banken 15.018 2.755

1.7.2 Kasmiddelen 14 13

1.7.3 Deposito's 0 16.000

TOTAAL LIQUIDE MIDDELEN 15.032 18.768

Toelichting: Een nadere toelichting op de mutaties binnen de Liquide middelen is te vinden in het kasstroomoverzicht. De liquide middelen staan ter vrije beschikking van de rechtspersoon.

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 211 toelichting op de balans (3) (bedragen x € 1.000,-)

2. Passiva

2.1 Eigen vermogen

2..1.1 Voorstel resultaatbestemming Het resultaat van de Hanzehogeschool Groningen over het jaar 2016 bedraagt -/- K€ 6.080. Voorgesteld wordt om het resultaat als volgt te verdelen:

Dotatie algemene reserve (publiek) 493 Onttrekking algemene reserve (privaat) -445 Onttrekking bestemmingsreserve (huisvesting) -620 Onttrekking bestemmingsreserve (interne projecten) -2.157 Onttrekking bestemmingsreserve (overig) -3.351

RESULTAAT -6.080

2..1.2 Verloopoverzicht

Saldo Mutaties Saldo 31-12-2015 31-12-2016 Bestemming Overige resultaat mutaties

Algemene reserve (publiek) 57.885 493 0 58.378 Algemene reserve (privaat) 4.248 -445 0 3.803 Subtotaal algemene reserve 62.133 48 0 62.181

Bestemmingsreserves (publiek) Reserve huisvestingsbeleid 2.893 -620 0 2.273 Projecten 6.768 -2.157 0 4.611 Overig 3.351 -3.351 0 0 Subtotaal bestemmingsreserves (publiek) 13.012 -6.128 0 6.884

TOTAAL EIGEN VERMOGEN 75.145 -6.080 0 69.065

Toelichting: Bestemmingsreserve huisvestingsbeleid: In 2013 is een bedrag van M € 3,1 onttrokken aan de Algemene reserve en toegevoegd aan deze bestemmingsreserve. Deze heeft betrekking op het uit te voeren nieuwbouwprogramma over de jaren 2014-2018. Jaarlijks wordt naar rato van de voortgang van het programma een deel van de bestemmingsreserve afgebouwd.

Bestemmingsreserve projecten: na afloop van het studiejaar wordt gekeken in hoeverre projectgelden een bestemming hebben gekregen in het afgesloten jaar. Per onderdeel worden dan, wanneer nodig, deze gelden overgeheveld naar het volgende studiejaar middels deze bestemmingsreserve.

212 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 2.2 Voorzieningen

Saldo Mutaties Saldo 31-12-2015 31-12-2016 Dotaties Onttrekkingen Vrijval 2016 2016 2016

2.2.1 Personeelsvoorzieningen Wachtgelden bovenwettelijk 925 603 253 0 1.275 Wachtgelden wettelijk 935 1.800 1.084 0 1.651 Voorziening jubilea 663 12 0 0 675 Voorziening WGA-WIA 819 0 198 327 294 Voorziening DI-WS 881 2.054 1.701 0 1.234 Subtotaal personeelsvoorzieningen 4.223 4.469 3.236 327 5.129

TOTAAL VOORZIENINGEN 4.223 4.469 3.236 327 5.129

Kortlopend Langlopend Saldo deel <1 jaar deel >1 jaar 31-12-2016

Personeelsvoorzieningen Wachtgelden 193 1.081 1.275 bovenwettelijk Wachtgelden wettelijk 43 1.608 1.651 Voorziening jubilea 57 618 675 Voorziening WGA-WIA 136 158 294 Voorziening DI-WS 247 987 1.234

SUBTOTAAL PERSONEELS­ VOORZIENINGEN 676 4.452 5.129

Toelichting: De voorzieningen Wachtgelden wettelijk en bovenwettelijk alsmede WGA-WIA zijn opgenomen conform opgaaf van uitvoerders.

Ultimo 2015 zijn, als gevolg van nieuwe arbeidsvoorwaardelijke regelingen, een tweetal nieuwe voorzieningen getroffen. Deze voorzieningen hebben betrekking op verplichtingen voortvloeiend uit de regeling Duurzame Inzetbaarheid en Werktijdvermindering Senioren.

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 213 toelichting op de balans (4) (bedragen x € 1.000,-)

2.3 Langlopende schulden

Bedrag lening Aangegane Aflossingen Schulden Stand 31-12-2015 leningen o/g 2016 kt 2016 31-12-2016

2.3.1 Kredietinstellingen (bouwleningen) Lening 1 ministerie van Financiën 13.000 0 0 0 13.000 Lening 3 ministerie van Financiën 10.000 0 0 0 10.000

TOTAAL LANGLOPENDE 23.000 0 0 0 23.000 SCHULDEN

Stand Looptijd Looptijd Rentevoet 31-12-2016 > 1 jaar > 5 jaar

Kredietinstellingen (bouwleningen) Lening 1 ministerie van Financiën 13.000 13.000 13.000 4,05% Lening 3 ministerie van Financiën 10.000 10.000 0 4,01%

TOTAAL LANGLOPENDE SCHULDEN 23.000 23.000 13.000

Toelichting: In april 2005 zijn nieuwe leningen aangegaan bij het ministerie van Financiën. Zekerheden zijn verstrekt in de vorm van een eerste hypotheekrecht op enkele panden. Ook is vanaf 2005 een start gemaakt met het ‘schatkistbankieren’ waarbij er een rekening courant verhouding is tussen de Hanzehogeschool Groningen en het ministerie. Dagelijks worden de saldi van de bankrekeningen vereffend. Looptijd lening 1 is tot 2025, looptijd lening 3 is 2020.

2.4 Onderhanden werk

31-12-16 31-12-15

2.4.1 Onderhanden werk i.o.v. derden Projecten en contractonderzoek 3.533 0

TOTAAL ONDERHANDEN WERK 3.533 0

Toelichting: Het onderhanden werk i.o.v. derden is per balansdatum gesaldeerd opgenomen en vormt per 31-12-2016 een schuld. In de winst en verliesrekening over het afgelopen boekjaar is een bedrag verantwoord ten aanzien van opbrengsten uit onderhanden projecten van M € 10,7. De projectopbrengsten worden verantwoord bij ontvangst van de gelden. Middels de onderhanden werk boekingen worden de opbrengsten en kosten gelijkmatig verdeeld over de projectperiode. Het saldo onderhanden werk bestaat uit een debet positie van K€ 0 en een credit positie van K€ 3.533. Het saldo betreft het onderhanden werk van de onderhanden subsidieprojecten en de onderhanden werk positie contractonderwijs en contractonderzoek. De debet positie van het onderhandenwerk van de subsidieprojecten betreft K€ 12.716 debet, daartegenover is K€ 15.542 credit geboekt aan onderhanden werk. De debet positie OHW contractactiviteiten betreft K€ 2. De credit positie betreft K€ 561.

214 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 2.5 Kortlopende schulden

31-12-16 31-12-15

2.5.1 Crediteuren 6.602 6.485

2.5.2 Belastingen en premies sociale verzekeringen Loonheffingen 7.616 7.296 Omzetbelasting 65 189 7.681 7.486

2.5.3 Schulden inzake pensioenen 1.920 1.945

2.5.4 Overige kortlopende schulden 4.488 3.284

2.5.5 Overlopende passiva Vooruitontvangen collegegelden 21.481 20.275 Geoormerkte subsidies OCW 355 0 Vakantiegeld 5.611 5.270 Vakantiedagen 4.196 5.395 Salarissen 105 54 Vooruitontvangen bedragen 1.929 2.791 33.677 33.785

TOTAAL KORTLOPENDE SCHULDEN 54.369 52.984

Toelichting: Onder de Overige kostlopende schulden is een diversiteit aan kosten opgenomen welke betrekking hebben op het afgelopen kalenderjaar echter nog niet zijn gefactureerd door de betreffende leveranciers. De Vooruitontvangen bedragen hebben in hoofdlijn betrekking op bijdragen/subsidies voor onderwijs gedurende het studiejaar. Voor het deel betrekking hebbend op de periode na balansdatum zijn deze ontvangsten verantwoord onder de Vooruitontvangen bedragen.

Kengetallen

31-12-16 31-12-15

Solvabiliteit 1 0,45 0,48 Solvabiliteit 2 0,48 0,51 Liquiditeit 0,38 0,58 Liquiditeit (quick ratio) 0,37 0,58 Rentabiliteit (o.b.v. normale bedrijfsvoering) -2,5% -3,3%

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 215 toelichting op de balans (5) (bedragen x € 1.000,-)

Overzicht verbonden partijen Beslissende zeggenschap (stichting of vereniging)

Juridische Statutaire Code Eigen Resultaat Verklaring Consoli­datie Vorm zetel activiteiten vermogen 2016 art. 2:403 ja/nee 31-12-2016 BW

Stud.fnds Pr.Claus stichting Groningen 4 0 0 N N Conservatorium Peter de Grote festival stichting Groningen 4 0 0 N N

TOTAAL 0 0

Als verbonden partij worden aangemerkt alle rechtspersonen waarover overheersende zeggenschap,gezamenlijke zeggenschap of invloed van betekenis kan worden uitgeoefend. Ook rechtspersonen die overwegende zeggenschap kunnen uitoefenen worden aangemerkt als verbonden partij.

Juridische Statutaire Code vorm zetel activiteiten

Hanzeplein stichting Groningen 4 Makarov Prelude stichting Groningen 4 Seniorenacademie HOVO Gron./Drenthe stichting Groningen 4 Gilde HBO stichting Den Haag 4 Stichting Hanze University Foundation stichting Groningen 4 Stichting RenQi stichting Groningen 4 Stichting Cube050 stichting Groningen 4 Stichting Groot Brugmans stichting Groningen 4 Stichting EDGar (Energy Delta Gas Research) stichting Groningen 4

Code activiteiten: 1. contractonderwijs, 2. contractonderzoek, 3. onroerende zaken, 4. overige.

Overzicht geoormerkte doelsubsidies OCW (2.4.7)

Model G1 Verantwoording van subsidies zonder verrekeningsclausule De prestatie is ultimo verslagjaar conform de subsidiebeschikking:

Omschrijving Kenmerk datum Bedrag van Ontvangen tm geheel nog niet toewijzing verslagjaar uitgevoerd en geheel afgerond afgerond

HBO Lerarenbeurs 2016/2246439 20-9-2016 541.129 541.129 X HBO Lerarenbeurs 2016/354249 19-10-2016 -11.318 -11.318 X HBO Lerarenbeurs 2016/2/375385 20-12-2016 1.871 1.871 X

TOTAAL GEOOR­MERKTE DOEL­SUBSIDIES 531.681 531.681

216 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences niet in de balans opgenomen rechten en verplichtingen

Hypotheekverklaring overeengekomen van M€ 17,5. Hiervan is tot en met 2016 Met ingang van april 2005 is het recht op eerste hypotheek M€ 12,3 gerealiseerd en verantwoord in de jaarrekening. verleend aan de Staat der Nederlanden voor de panden De resterende verplichting zal naar verwachting in 2017 aan het Zernikeplein (kadastraal bekend als Penningsdijk worden gerealiseerd. 6, Landleven 10, Zernikeplein 1 en Blauwborgje). In deze gebouwen zijn onder meer de economische en de Overige verplichtingen en claims technische schools gevestigd. In ieder verslagjaar lopen verschillende juridische procedures. Deze zijn te onderscheiden naar beroepen die Vordering op het ministerie van OCW zijn ingesteld door studenten of personeelsleden, In 2001 is de vordering op OCW betreffende IZK, vorderingen van derden, en eventuele procedures tegen of vakantie-uitkering en sociale lasten uit 1986/1987 vanwege bestuursorganen waaronder het ministerie van afgeboekt. Deze vordering (K€ 2.719) blijft echter wel OCW. bestaan en zal worden verrekend bij liquidatie van de hogeschool. In december 2005 is een bedrag aan de Bij de procedures van de Hanzehogeschool Groningen hogeschool uitgekeerd in verband met het afschaffen van tegen personeelsleden kan het voorkomen dat, hetzij in de ZKOO-regeling dat in mindering is gebracht op deze het kader van een minnelijke schikking, hetzij op basis vordering. van de uitspraak van de kantonrechter, een vergoeding wordt toegekend. In het afgelopen boekjaar heeft de Bankgaranties Hanzehogeschool Groningen geen uitzonderlijke claims De Hanzehogeschool Groningen heeft per ultimo 2016 en opgelopen. 2015 geen openstaande bankgaranties. Er zijn gedurende 2016 geen nieuwe bankgaranties In het afgelopen verslagjaar zijn ook voor het overige geen verstrekt. geschillen met derden gerezen die naar huidig inzicht zullen resulteren in vorderingen tot schadevergoeding Kredietfaciliteiten waaruit substantiële financiële aanspraken zullen De Hanzehogeschool heeft bij het Ministerie van voortvloeien. Financiën een rekening-courant faciliteit met een debetlimiet van M€ 18,0. Aan deze rekening-courant zijn Aardbevingsschade een tweetal werkrekeningen gekoppeld die worden In de balans per ultimo 2016 is het vastgoed van de aangehouden bij de Rabobank. Van deze werkrekeningen Hanzehogeschool Groningen opgenomen voor een wordt dagelijks het saldo van de debet- en creditmutaties boekwaarde van € 82 miljoen. De Hanzehogeschool overgeboekt naar de rekening-courant bij het Ministerie. Groningen wordt geconfronteerd met mogelijke schade Ten behoeve van het dagelijks betalingsverkeer wordt een aan het vastgoed als gevolg van aardbevingen veroorzaakt intradag debetfaciliteit beschikbaar gesteld door de door de gaswinning door de NAM. Rabobank welke wordt gegarandeerd door de Staat der Nederlanden, in totaal groot M€ 15,1. Op grond van wettelijke bepalingen is de exploitant van de gasvelden, zijnde de NAM, aansprakelijk voor alle Langlopende contracten schade als gevolg van de exploitatie van de gasvelden. De De Hanzehogeschool heeft meerdere contracten Hanzehogeschool Groningen gaat er dan ook vanuit dat afgesloten, waarin langlopende verplichtingen zijn alle vormen van schade als gevolg van de aardbevingen aangegaan. Deze verplichtingen zijn niet op de balans vergoed worden door de NAM. De onderhandelingen over opgenomen. Voor de huur van diverse panden en lokaties schadevaststelling en schadeafhandeling zijn een continu bestaat over 2017 een verplichting van M€ 2,8. Over de onderwerp van gesprek met de betrokken partijen, jaren 2018-2021 bedraagt deze verplichting in totaal waaronder de NAM. Bijkomend risico is dat schades nu M€ 4,1 ,na 2021 resteert een verplichting van M€ 0,4 per nog niet altijd zichtbaar zijn en zich mogelijk op langere jaar (tot 2027). Ten aanzien van in uitvoering zijnde termijn pas zullen uiten. grootschalige bouwprojecten zijn er aanneemsommen

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 217 In de waardering van het vastgoed is per 31 december 2016 In mei 2016 is een overeenkomst met de NAM gesloten ter geen rekening gehouden met een impairment vanwege compensatie van aardbevingsgerelateerde uitgaven door aardbevingsschade. Dit is thans niet aan de orde. de Hanzehogeschool. De ontvangen vergoeding is ter compensatie van in 2014, 2015 en 2016 ten laste van het De Hanzehogeschool kan als gevolg van bovenstaande resultaat gebrachte kosten en investeringen in vaste omstandigheden op dit moment geen inschatting maken activa. Per balansdatum zijn er voorzichtigheidshalve van de totale gevolgen van de risico’s op de toekomstige geen vorderingen uit hoofde van de verwachte bedrijfsvoering en de waardeontwikkeling van het vergoedingen door de NAM in de cijfers opgenomen. vastgoed. De kosten voor aardbeving-gerelateerde zaken bedroegen in 2016 K€ 1.156, waarvan K€ 56 in het resultaat over 2016 is opgenomen.

218 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences toelichting op de staat van baten en lasten (bedragen x € 1.000,-)

3. Baten

3.1 Rijksbijdragen OCW

2016 begroting 2016 2015

3.1.1 (Normatieve) rijksbijdrage OCW (HBO) 172.010 170.797 170.451 3.1.2 Overige subsidies OCW Geoormerkte subsidies 177 4.729 585 Niet-geoormerkte subsidies 0 0 0

Subtotaal 177 4.729 585

TOTAAL RIJKSBIJDRAGEN OCW 172.187 175.526 171.036

Toelichting: De hoogte van de rijksbijdrage sluit aan en is gebaseerd op de betreffende rijksbijdragebrieven.

3.2 Collegegelden

2016 begroting 2016 2015

3.2.1 Collegegelden bekostigde studenten) 54.968 54.478 53.576 3.2.2 Collegegelden (niet bekostigde studenten) 645 350 77 3.2.3 Restitutie collegegelden -2.420 -3.263 -3.436

TOTAAL COLLEGEGELDEN 53.193 51.565 50.216

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 219 toelichting op de staat van baten en lasten (2) (bedragen x € 1.000,-)

3.3 Baten werk in opdracht van derden

2016 begroting 2016 2015 3.3.1 Opbrengst werk i.o.v. derden 3.3.1.1 Contractonderwijs, CA / P-HBO cursussen 4.160 3.113 4.448 3.3.1.2 Contractonderzoek, Overige contractactiviteiten 841 883 625 Totaal opbrengst werk i.o.v. derden 5.001 3.996 5.073

3.3.2 Mutaties onderhanden werk i.o.v. derden -54 0 -443

TOTAAL BATEN WERK I.O.V. DERDEN 4.947 3.996 4.630

Toelichting: Middels een bepaling van de onderhanden werk positie per balansdatum worden enkel de projecten welke gereed zijn per balansdatum als bate verantwoord. Afhankelijk van de voortgang van de diverse projecten kan de totale bate per balansdatum afwijken ten opzichte van de begroting en voorgaand jaar.

3.4 Overige baten

2016 begroting 2016 2015

3.4.1 Verhuur onroerende zaken 788 627 614 3.4.2 Detachering personeel 1.098 422 891

3.4.3 Overige baten Subsidies 9.475 4.932 8.125 Overige bijdragen van studenten 2.140 1.242 2.021 Overige 3.739 6.390 3.953

Subtotaal 15.354 12.564 14.099

TOTAAL OVERIGE BATEN 17.240 13.613 15.604

Toelichting: Onder Subsidies worden alle subsidies verantwoord welke betrekking hebben op gerealiseerde subsidieprojecten. Voor zover subsidieprojecten nog lopend zijn, worden de reeds ontvangen subsidies middels Onderhanden Werk op de balans opgenomen onder de schulden als Vooruitontvangen subsidies. hierdoor kan het vergelijk met de begroting en voorgaand jaar afwijken.

220 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 4. Lasten

4.1 Personele lasten

2016 begroting 2016 2015 4.1.1 Lonen en salarissen 4.1.1.1 Brutolonen en salarissen 136.854 141.412 130.775 4.1.1.2 Sociale lasten 16.326 16.735 15.056 4.1.1.3 Pensioenpremies 16.573 16.987 16.835

Subtotaal lonen en salarissen 169.753 175.134 162.666

4.1.2 Overige personele lasten 4.1.2.1 Dotatie voorziening wachtgeld 2.403 681 1.656 4.1.2.2 Ingehuurd personeel niet in loondienst 19.936 10.965 22.869 4.1.2.3 Dotatie/vrijval overige personele voorzieningen 38 23 630 4.1.2.4 Overige 3.642 5.257 4.248

Subtotaal overige personele lasten 26.019 16.926 29.404

4.1.3 Uitkeringen (-/-) -710 -131 -889

TOTAAL PERSONELE LASTEN 195.063 191.929 191.181

Toelichting: De stijging van de lonen en salarissen is een gevolg van de toename van het gemiddeld aantal medewerkers over 2016 ten opzichte van 2015 met 29 fte en een effect van de nieuwe cao per april 2016. Deze stijging is ten opzichte van de begroting 2016 lager, wat zich uit in een hogere kostenpost voor inhuur van personeel. Inhuur is na enkele jaren van stijging afnemend, echter nog niet op het niveau waarop begroot.

4.1.4 Personele bezetting (fte)

31-12-16 31-12-15 Management / directie 25 25 Onderwijzend personeel 1.483 1.470 Overige medewerkers 744 692

TOTAAL AANTAL FTE'S 2.252 2.187

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 221 toelichting op de staat van baten en lasten (3) (bedragen x € 1.000,-)

4.2 Afschrijvingen

2016 begroting 2016 2015

4.2.1 Ontwikkeling en software 1.019 1.150 988 4.2.2 Gebouwen 7.971 8.706 7.953 4.2.3 Inventaris en apparatuur 6.605 7.096 6.284 4.2.4 Overige materiële vaste activa 35 13 29 4.2.5 Boekresultaat desinvestering MVA -6 0 -75

TOTAAL AFSCHRIJVINGEN 15.624 16.965 15.179

Toelichting: Onder de Overige materiële vaste activa zijn de afschrijvingen op vervoersmiddelen opgenomen.

4.3 Huisvestingslasten

2016 begroting 2016 2015

4.3.1 Huur 3.227 3.193 2.981 4.3.2 Klein onderhoud 3.162 3.257 2.880 4.3.3 Schoonmaakkosten 3.627 3.576 3.441 4.3.4 Heffingen 981 507 944 4.3.5 Energie en water 1.928 2.216 2.206 4.3.6 Overige 1.714 1.281 1.143

TOTAAL HUISVESTINGSLASTEN 14.639 14.030 13.595

Toelichting: Onder de Overige huisvestingslasten is in 2015 de vergoeding van de NAM verwerkt.

4.4 Overige lasten

2016 begroting 2016 2015

4.4.1 Administratie en beheer 12.907 14.404 14.368 4.4.2 Inventaris en apparatuur 7.748 7.931 7.074 4.4.3 Reis- en verblijfkosten 3.153 2.584 3.177 4.4.4 Tegemoetkoming studerenden 3.539 4.076 4.117

TOTAAL OVERIGE LASTEN 27.346 28.995 28.736

222 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Accountantshonoraria 2016 2015

Controle van de jaarrekening 91 87 Andere controlewerkzaamheden 18 44 Fiscale advisering 0 2 Andere niet-controlediensten 11 2

Toelichting: De bovenstaande accountantshonoraria zijn ten laste gebracht van het resultaat en betreffen uitsluitend de werkzaamheden uitgevoerd door accountantsorganisaties en externe accountants zoals bedoeld in artikel 2:382a lid 1 en 2 BW.

5. Financiële baten en lasten

2016 begroting 2016 2015

5.1 Rentebaten 13 20 252 5.2 Rentelasten 988 675 984

SALDO FINANCIËLE BATEN EN LASTEN -975 -655 -732

Toelichting: De rentebaten hebben betrekking op op rentevanuit afgesloten deposito’s. Door afname van de liquiditeiten van de stichting zijn deze baten geminimaliseerd. De rentelasten hebben met name betrekking op intrest verschuldigd over de langlopende leningen.

Gebeurtenissen na balansdatum nvt

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 223 bezoldiging van bestuurders en toezichthouders

Verantwoording uit hoofde van de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT)

1. Bezoldiging leden College van Bestuur Bedragen worden opgenomen conform de WNT (Wet Normering Topinkomens). De bezoldiging bestaat uit de optelling van alle brutolooncomponenten, bruto kostenvergoedingen (niet van toepassing binnen de Hanzehogeschool) en werkgeverslasten pensioenpremies.

Leidinggevende topfunctionarissen Gegevens 2016 H.J. Pijlman M.C.J. van Os R.Verhofstad P. van der Wijk Functie voorz. CvB lid CvB waarn.lid CvB lid CvB Duur dienstverband in 2016 1/1 - 31/12 1/1 - 14/1 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 Omvang dienstverband (fte) 1,0 1,0 1,0 1,0 Gewezen topfunctionaris? nee nee ja nee Echte of fictieve dienstbetrekking echt echt echt fictief 1-1 tm 31-5 echt 1-6 tm 31-12 fictief: langer dan 6 maanden binnen 18 ja maanden werkzaam?

Individueel WNT-maximum 179.000 6.866 179.000 179.000 Bezoldiging Beloning 172.069 5.887 139.909 163.134 Belastbare onkostenvergoedingen - - - - Beloningen betaalbaar op termijn 15.976 570 14.644 9.265

TOTAAL BEZOLDIGING 188.045 6.457 154.553 172.399

Motivering indien overschrijding: zie 1)

Gegevens 2015 H.J. Pijlman M.C.J. van Os R.Verhofstad P. van der Wijk J.H. de Ruiter E. Hus Duur dienstverband in 2015 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/7 - 31/12 1/9 - 31/12 1/1 - 31/08 1/1 - 30/06 Omvang dienstverband (fte) 1,0 1,0 1,0 0,85 1,0 1,0

Individueel WNT-maximum 178.000 178.000 89.000 50.433 118.667 89.000 Bezoldiging Beloning 172.514 161.433 57.742 50.432 106.556 87.138 Belastbare onkostenvergoedingen ------Beloningen betaalbaar op termijn 16.917 16.479 6.284 - 11.079 -

TOTAAL BEZOLDIGING 189.431 177.912 64.026 50.432 117.635 87.138

Motivering bij overschrijding: 1) Het voltallig College van Bestuur heeft zich in 2013 gecommitteerd aan de middels de WNT en Bezoldigingscode Hogescholen, vastgestelde maxima voor de bezoldiging. Deze maxima waren gebaseerd op rolverdeling binnen het College van Bestuur, namelijk een maximum voor de voorzitter en een maximum voor de leden. Met de aanname van de WNT-2 per januari 2015 en de hiermee gepaard gaande verdere verlaging van de maximale norm, met name die van de voorzitter, heeft de heer Pijlman te kennen gegeven gebruik te willen maken van het overgangsrecht en zijn bezolding zoals voor 2014 verlaagd is vastgesteld voor 2015 en 2016 ongewijzigd te continueren.

224 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Met ingang van 1 januari 2015 is door de Wet verlaging bezoldigingsmaximum WNT (WNT2) het algemene wettelijke belonings­ maximum verlaagd van € 230.474 naar € 178.000 (inclusief belaste kostenvergoedingen en pensioenbijdrage werkgevers). Dit maximum is gebaseerd op 100% van het ministersalaris. Over 2016 is voor de sector hbo het algemene wettelijke maximum van € 179.000 vastgesteld, toegepast naar rato van de omvang en de duur van het dienstverband.

Sinds 2015 moeten nieuwe aanstellingen of arbeidsovereenkomsten gebaseerd zijn op dit maximum. Voor beloningsafspraken die vóór 1 januari 2015 zijn gemaakt, geldt overgangsrecht.

In de verantwoording over 2016 is voor wat betreft vakantiegeld rekening gehouden met feitelijke uitbetalingen, en niet met de Leidinggevende topfunctionarissen als jaarlijkse werkgeverslast aan te merken reservering vakantiegeld. Hierdoor kan in situaties waarbij een CvB-lid een echte dienstbetrekking heeft anders dan een volledig kalenderjaar, een afwijking ontstaan ten opzichte van voorgaande of volgende Gegevens 2016 H.J. Pijlman M.C.J. van Os R.Verhofstad P. van der Wijk jaren, zonder wijziging van directe bezoldingscomponenten. Functie voorz. CvB lid CvB waarn.lid CvB lid CvB Duur dienstverband in 2016 1/1 - 31/12 1/1 - 14/1 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 Omvang dienstverband (fte) 1,0 1,0 1,0 1,0 Gewezen topfunctionaris? nee nee ja nee Echte of fictieve dienstbetrekking echt echt echt fictief 1-1 tm 31-5 echt 1-6 tm 31-12 fictief: langer dan 6 maanden binnen 18 ja maanden werkzaam?

Individueel WNT-maximum 179.000 6.866 179.000 179.000 Bezoldiging Beloning 172.069 5.887 139.909 163.134 Belastbare onkostenvergoedingen - - - - Beloningen betaalbaar op termijn 15.976 570 14.644 9.265

TOTAAL BEZOLDIGING 188.045 6.457 154.553 172.399

Motivering indien overschrijding: zie 1)

Gegevens 2015 H.J. Pijlman M.C.J. van Os R.Verhofstad P. van der Wijk J.H. de Ruiter E. Hus Duur dienstverband in 2015 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/7 - 31/12 1/9 - 31/12 1/1 - 31/08 1/1 - 30/06 Omvang dienstverband (fte) 1,0 1,0 1,0 0,85 1,0 1,0

Individueel WNT-maximum 178.000 178.000 89.000 50.433 118.667 89.000 Bezoldiging Beloning 172.514 161.433 57.742 50.432 106.556 87.138 Belastbare onkostenvergoedingen ------Beloningen betaalbaar op termijn 16.917 16.479 6.284 - 11.079 -

TOTAAL BEZOLDIGING 189.431 177.912 64.026 50.432 117.635 87.138

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 225 bezoldiging van bestuurders en toezichthouders (2)

2. Vergoeding leden Raad van Toezicht De vergoedingen aan leden van de Raad van Toezicht worden jaarlijks in december uitgekeerd en hebben betrekking op het afgelopen kalenderjaar. De leden van de Raad van Toezicht krijgen een vergoeding toegekend van € 10.850, aan de voorzitter wordt € 15.300 toegekend. Bij zitting in de auditcommissie, de remuneratiecommissie of de commissie O&O wordt een toeslag van € 2.500 toegekend. Over voorgaande jaren was de vergoeding bepaald op € 6.300 en € 9.700 voor de leden resp. de voorzitter. Deelname aan een commissie werd vergoed met een bedrag van € 1.500.

Alle genoemde vergoedingen betreffen bruto bedragen. Indien van toepassing is loonheffing ingehouden of is er BTW in rekening gebracht. Als gevolg van de invoering van de Wet Normering topinkomens (WNT) is ook voor de Raad van Toezicht een maximum bezoldiging van toepassing. Dit maximum is voor zowel 2015 als 2016 bepaald op 15% van het sectorale WNT-maximum voor de voorzitter van de Raad van Toezicht en 10% voor de leden van de Raad van Toezicht.

Toezichthoudende topfunctionarissen Gegevens 2016 G.J. Lankhorst * L.P. Middel A.M.C. Kuks H. van der Burg R. Bakker A.A. Rietveld N. Hiddema S.G.L. Schruijer Functie voorz. RvT lid RvT lid RvT lid RvT lid RvT lid RvT lid RvT lid RvT Duur dienstverband in 2016 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 14/4 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/5 - 31/12

Individueel WNT-maximum 26.850 17.900 5.221 17.900 17.900 17.900 17.900 11.933 Bezoldiging Beloning 17.800 10.850 3.894 13.350 13.350 13.350 13.350 8.900 Belastbare onkostenvergoedingen ------Beloningen betaalbaar op termijn ------

TOTAAL BEZOLDIGING 17.800 10.850 3.894 13.350 13.350 13.350 13.350 8.900

Gegevens 2015 G.J. Lankhorst * L.P. Middel A.M.C. Kuks H. van der Burg R. Bakker A.A. Rietveld N. Hiddema Duur dienstverband in 2015 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12

Individueel WNT-maximum 26.700 17.800 17.800 17.800 17.800 17.800 17.800 Bezoldiging Beloning 11.200 6.300 7.800 7.800 7.800 7.800 7.800 Belastbare onkostenvergoedingen ------Beloningen betaalbaar op termijn ------

TOTAAL BEZOLDIGING 11.200 6.300 7.800 7.800 7.800 7.800 7.800

* De vergoeding van de heer Lankhorst wordt gedoneerd aan de Hanze University Foundation.

3. Overige rapportageverplichtingen op grond van de WNT Naast de vermelde topfunctionarissen zijn er geen overige functionarissen die in 2016 een bezoldiging boven het individuele WNT-maximum hebben ontvangen. Er zijn in 2016 geen ontslaguitkeringen betaald aan overige functionarissen die op grond van de WNT dienen te worden vermeld, of die in eerdere jaren op grond van de WOPT of de WNT vermeld zijn of hadden moeten worden.

226 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Toezichthoudende topfunctionarissen Gegevens 2016 G.J. Lankhorst * L.P. Middel A.M.C. Kuks H. van der Burg R. Bakker A.A. Rietveld N. Hiddema S.G.L. Schruijer Functie voorz. RvT lid RvT lid RvT lid RvT lid RvT lid RvT lid RvT lid RvT Duur dienstverband in 2016 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 14/4 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/5 - 31/12

Individueel WNT-maximum 26.850 17.900 5.221 17.900 17.900 17.900 17.900 11.933 Bezoldiging Beloning 17.800 10.850 3.894 13.350 13.350 13.350 13.350 8.900 Belastbare onkostenvergoedingen ------Beloningen betaalbaar op termijn ------

TOTAAL BEZOLDIGING 17.800 10.850 3.894 13.350 13.350 13.350 13.350 8.900

Gegevens 2015 G.J. Lankhorst * L.P. Middel A.M.C. Kuks H. van der Burg R. Bakker A.A. Rietveld N. Hiddema Duur dienstverband in 2015 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12 1/1 - 31/12

Individueel WNT-maximum 26.700 17.800 17.800 17.800 17.800 17.800 17.800 Bezoldiging Beloning 11.200 6.300 7.800 7.800 7.800 7.800 7.800 Belastbare onkostenvergoedingen ------Beloningen betaalbaar op termijn ------

TOTAAL BEZOLDIGING 11.200 6.300 7.800 7.800 7.800 7.800 7.800

* De vergoeding van de heer Lankhorst wordt gedoneerd aan de Hanze University Foundation.

3. Overige rapportageverplichtingen op grond van de WNT Naast de vermelde topfunctionarissen zijn er geen overige functionarissen die in 2016 een bezoldiging boven het individuele WNT-maximum hebben ontvangen. Er zijn in 2016 geen ontslaguitkeringen betaald aan overige functionarissen die op grond van de WNT dienen te worden vermeld, of die in eerdere jaren op grond van de WOPT of de WNT vermeld zijn of hadden moeten worden.

Jaarverslag 2016 / jaarrekening 2016 227 228 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences overige gegevens overige gegevens

-- gegevens over de rechtspersoon 230 -- statutaire winstbestemming 230 -- nevenfuncties leden College van Bestuur 230 -- controleverklaring van de onafhankelijke accountant 231

Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences overige gegevens

1. Gegevens over de rechtspersoon

Bestuursnummer 40169 Naam instelling Hanzehogeschool Groningen Adres Zernikeplein 7 Postadres Postbus 30030 Postcode / Plaats 9700 RM Groningen Telefoon 050 - 595 5555 Fax 050 - 595 5678 E-mail [email protected] Internet-site www.hanze.nl

BRIN-nummer 25BE Hanzehogeschool Groningen

2. Statutaire winstbestemming

In de statuten van de Stichting Hanzehogeschool Groningen is niet specifiek opgenomen hoe het jaarlijks resultaat te bestemmen. Jaarlijks wordt in de jaarrekening onder 2.1.1 Voorstel Resultaatbestemming de verdeling bepaald.

3. Nevenfuncties leden College van Bestuur In het verslagjaar vervulden de leden van het College van Bestuur onderstaande (niet werkgerelateerde) nevenfuncties.

functie Wel/niet bezoldigd H.J. Pijlman Eerste Kamer der Staten Generaal lid Eerste Kamer wel** Noord-Nederlands Orkest Voorzitter Raad van Toezicht niet Stichting Onafhankelijkheidsfonds Lid Bestuur niet Groninger Museum Lid Raad van Toezicht niet Gemeente Delfzijl Lid kwaliteitsteam IIP niet Stichting Noorderslag/Eurosonic Lid Raad van Toezicht wel*

L.J.M. Verhofstad Nuffic Voorzitter Adviesraad wel*

P. van der Wijk Revalidatiecentrum Vogellanden Zwolle Vice-voorzitter Raad van Toezicht wel Medisch Specialisten Netwerk NON Lid Raad van Toezicht wel Executive Master of Finance & Control Voorzitter van het Curatorium niet

Hanze University Foundation Bestuurslid niet

Twee Meter b.v. Directeur niet

Stichting 'Groningen Perspectief 2025' Bestuurslid niet

* In kas Hanzehogeschool ** In kas Hanzehogeschool conform regeling bijverdiensten Hanzehogeschool

230 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences overige gegevens (2)

Controleverklaring van de onafhankelijke accountant

Aan: het college van bestuur en de raad van toezicht van Stichting onafhankelijkheidsregels in Nederland. Verder hebben Hanzehogeschool Groningen wij voldaan aan de Verordening gedrags- en beroepsregels accountants (VGBA). Verklaring over de in het jaarverslag Wij vinden dat de door ons verkregen controle-informatie opgenomen jaarrekening voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel.

Ons oordeel Wij hebben de jaarrekening 2016 van Stichting Verklaring over de in het jaarverslag Hanzehogeschool Groningen (hierna ‘de stichting’) te opgenomen andere informatie Groningen (hierna ‘de jaarrekening’) gecontroleerd. Naar ons oordeel: Naast de jaarrekening en onze controleverklaring daarbij, • geeft de in dit jaarverslag opgenomen jaarrekening omvat het jaarverslag andere informatie, die bestaat uit: een getrouw beeld van de grootte en samenstelling • het bestuursverslag; van het vermogen van Stichting Hanzehogeschool • de overige gegevens. Groningen per 31 december 2016 en van het resultaat over 2016 in overeenstemming met de Regeling Op grond van onderstaande werkzaamheden zijn wij van jaarverslaggeving onderwijs; mening dat de andere informatie: • zijn de in de jaarrekening verantwoorde baten en • met de jaarrekening verenigbaar is en geen materiële lasten alsmede balansmutaties over 2016 in alle van afwijkingen bevat; materieel belang zijnde aspecten rechtmatig tot • alle informatie bevat die op grond van de Regeling stand gekomen in overeenstemming met de in de jaarverslaggeving onderwijs en paragraaf 2.2.3. relevante wet- en regelgeving opgenomen Bestuursverslag van het onderwijsaccountants­­ bepalingen, zoals vermeld in paragraaf 2.3.1. protocol OCW/EZ 2016 is vereist. Referentiekader van het Onderwijsaccountants­ protocol OCW/EZ 2016. Wij hebben de andere informatie gelezen en hebben op basis van onze kennis en ons begrip, verkregen vanuit de De jaarrekening bestaat uit: controle van de jaarrekening of anderszins, overwogen of 1 de balans per 31 december 2016; de andere informatie materiële afwijkingen bevat. 2 de staat van baten en lasten over 2016; en Met onze werkzaamheden hebben wij voldaan aan de 3 de toelichting met een overzicht van de gehanteerde vereisten in de Regeling jaarverslaggeving onderwijs grondslagen voor financiële verslaggeving en andere paragraaf 2.2.3 Bestuursverslag van het Onderwijs­ toelichtingen. accountantsprotocol OCW/EZ 2016 en de Nederlandse Standaard 720. Deze werkzaamheden hebben niet De basis voor ons oordeel dezelfde diepgang als onze controlewerkzaamheden bij Wij hebben onze controle uitgevoerd volgens het de jaarrekening. Nederlands recht, waaronder ook de Nederlandse controlestandaarden en het Het College van Bestuur is verantwoordelijk voor het Onderwijsaccountantsprotocol OCW/EZ 2016 vallen. opstellen van de andere informatie, waaronder het Onze verantwoordelijkheden op grond hiervan zijn bestuursverslag en de overige gegevens in overeen­ beschreven in de sectie ‘Onze verantwoordelijkheden voor stemming met de Regeling jaarverslaggeving onderwijs de controle van de jaarrekening’. en de overige OCW wet- en regelgeving. Wij zijn onafhankelijk van Stichting Hanzehogeschool Groningen zoals vereist in de Verordening inzake de onafhankelijkheid van accountants bij assurance- opdrachten (ViO) en andere voor de opdracht relevante

Jaarverslag 2016 / overige gegevens 231 Beschrijving van Onze verantwoordelijkheden voor de controle verantwoordelijkheden met van de jaarrekening betrekking tot de jaarrekening Onze verantwoordelijkheid is het zodanig plannen en uitvoeren van een controleopdracht dat wij daarmee Verantwoordelijkheden van het College van voldoende en geschikte controle-informatie verkrijgen Bestuur en de Raad van Toezicht voor de voor het door ons af te geven oordeel. jaarrekening Het College van Bestuur is verantwoordelijk voor het Onze controle is uitgevoerd met een hoge mate maar geen opmaken en het getrouw weergeven van de jaarrekening absolute mate van zekerheid, waardoor het mogelijk is dat in overeenstemming met de Regeling jaarverslaggeving wij tijdens onze controle niet alle materiële fouten en onderwijs. fraude ontdekken. Het College van Bestuur is ook verantwoordelijk voor het rechtmatig tot stand komen van de in de jaarrekening Afwijkingen kunnen ontstaan als gevolg van fraude of verantwoorde baten en lasten alsmede balansmutaties, in fouten en zijn materieel indien redelijkerwijs kan worden overeenstemming met de in de relevante wet- en verwacht dat deze, afzonderlijk of gezamenlijk, van regelgeving opgenomen bepalingen. invloed kunnen zijn op de economische beslissingen die gebruikers op basis van de jaarrekening nemen. De In dit kader is het College van Bestuur tevens materialiteit beïnvloedt de aard, timing en omvang van verantwoordelijk voor een zodanige interne beheersing onze controlewerkzaamheden en de evaluatie van het als het College van Bestuur noodzakelijk acht om het effect van onderkende afwijkingen op ons oordeel. opmaken van de jaarrekening en de naleving van die Een meer gedetailleerde beschrijving van onze relevante wet- en regelgeving mogelijk te maken zonder verantwoordelijkheden is opgenomen in de bijlage bij afwijkingen van materieel belang als gevolg van fouten of onze controleverklaring. fraude. Zwolle, 11 mei 2017 Bij het opmaken van de jaarrekening moet het College KPMG Accountants N.V. van Bestuur afwegen of de onderwijsinstelling in staat is om haar werkzaamheden in continuïteit voort te zetten. A. van Aalsum-Jongen RA Op grond van genoemd verslaggevingsstelsel moet het College van Bestuur de jaarrekening opmaken op basis van de continuïteitsveronderstelling, tenzij het College van Bestuur het voornemen heeft om de stichting te liquideren of de activiteiten te beëindigen of als beëindiging het enige realistische alternatief is. Het College van Bestuur moet gebeurtenissen en omstandigheden waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de onderwijsinstelling haar activiteiten in continuïteit kan voortzetten, toelichten in de jaarrekening.

De Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor het uitoefenen van toezicht op het proces van financiële verslaggeving van de stichting.

232 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Bijlage bij de controleverklaring: • het vaststellen dat de door het College van Bestuur gehanteerde continuïteitsveronderstelling Wij hebben deze accountantscontrole professioneel- aanvaardbaar is. Tevens het op basis van de verkregen kritisch uitgevoerd en hebben waar relevant professionele controle-informatie vaststellen of er gebeurtenissen oordeelsvorming toegepast in overeenstemming met de en omstandigheden zijn waardoor gerede twijfel zou Nederlandse controlestandaarden, het Onderwijs­ kunnen bestaan of de instelling haar activiteiten in accountantsprotocol OCW/EZ 2016, ethische continuïteit kan voortzetten. Als wij concluderen dat voorschriften en de onafhankelijkheidseisen. Onze er een onzekerheid van materieel belang bestaat, zijn controle bestond onder andere uit: wij verplicht om in onze controleverklaring de • het identificeren en inschatten van de risico’s dat de aandacht te vestigen op de relevante gerelateerde jaarrekening afwijkingen van materieel belang bevat toelichtingen in de jaarrekening. Als de toelichtingen als gevolg van fouten of fraude, dan wel het niet inadequaat zijn, moeten wij onze verklaring rechtmatig tot stand komen van baten en lasten aanpassen. Onze conclusies zijn gebaseerd op de alsmede de balansmutaties, het in reactie op deze controle-informatie die verkregen is tot de datum risico’s bepalen en uitvoeren van van onze controleverklaring. Toekomstige controlewerkzaamheden en het verkrijgen van gebeurtenissen of omstandigheden kunnen er echter controle-informatie die voldoende en geschikt is als toe leiden dat een instelling haar continuïteit niet basis voor ons oordeel. Bij fraude is het risico dat een langer kan handhaven; afwijking van materieel belang niet ontdekt wordt • het evalueren van de presentatie, structuur en inhoud groter dan bij fouten. Bij fraude kan sprake zijn van van de jaarrekening en de daarin opgenomen samenspanning, valsheid in geschrifte, het toelichtingen; en opzettelijk nalaten transacties vast te leggen, het • het evalueren of de jaarrekening een getrouw beeld opzettelijk verkeerd voorstellen van zaken of het geeft van de onderliggende transacties en doorbreken van de interne beheersing; gebeurtenissen en of de in deze jaarrekening • het verkrijgen van inzicht in de interne beheersing verantwoorde baten en lasten alsmede die relevant is voor de controle met als doel balansmutaties in alle van materieel belang zijnde controlewerkzaamheden te selecteren die passend aspecten rechtmatig tot stand zijn gekomen. zijn in de omstandigheden. Deze werkzaamheden hebben niet als doel om een oordeel uit te spreken Wij communiceren met de Raad van Toezicht onder over de effectiviteit van de interne beheersing van de andere over de geplande reikwijdte en timing van de stichting; controle en over de significante bevindingen die uit onze • het evalueren van de geschiktheid van de gebruikte controle naar voren zijn gekomen, waaronder eventuele grondslagen voor financiële verslaggeving, de significante tekortkomingen in de interne beheersing gebruikte financiële rechtmatigheidscriteria en het evalueren van de redelijkheid van schattingen door het College van Bestuur en de toelichtingen die daarover in de jaarrekening staan; •

Jaarverslag 2016 / overige gegevens 233 234 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences Jaarverslag 2016 / overige gegevens 235 236 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences