W Gdańskim Ogrodzie Muz

W GDAŃSKIM OGRODZIE MUZ

W GDAŃSKIM OGRODZIE MUZ GIMNAZJUM AKADEMICKIE W GDAŃSKU WOBEC KULTURY STAROŻYTNYCH GREKÓW I RZYMIAN IDEE • TEKSTY • ARTEFAKTY

Redakcja Maria Otto, Jacek Pokrzywnicki

Kuratorka wystawy Maria Otto

Katalog Maria Otto, Jacek Pokrzywnicki

Teksty wprowadzające Bartosz Awianowicz, Izabela Bogumił Piotr Kociumbas, Piotr Paluchowski

Pelplin 2016 Recenzent: prof. UG, dr hab. Radosław Grześkowiak

Fotografie: Justyna Kuropatwa, Michał Szczepanowicz; Digital-Center

Korekta: Małgorzata Lenz

Opracowanie graficzne, skład i łamanie: Lidia Ciecierska

Redakcja techniczna: Wydawnictwo „Bernardinum”

Grafika wykorzystana na okładce: pl.fotolia.com/imagosrb

Wydanie 1 drukowane, 27 ark. wyd.

ISBN 978-83-7823-776-1 druk ISBN 978-83-7823-616-0 on-line pdf Pelplin 2016

Publikacja w wersji elektronicznej jest dostępna na licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 3.0 Polska

Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów. Zezwala się na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencją – pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autorów jako właścicieli praw do tekstu. Wykorzystane w katalogu zdjęcia wykonane zostały za zgodą PAN Biblioteki Gdańskiej ([email protected]) i powinny być rozpowszechniane po uprzednim uzyskaniu zgody od tej Instytucji. Spis treści

Wstęp 9 Podziękowania 11 Nota informacyjna 13 Summaries 15

CZĘŚĆ I: TEKSTY WPROWADZAJĄCE

Izabela Bogumił Inspiracje antyczne w twórczości poetów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego 23

Bartosz Awianowicz Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim w świetle programów szkolnych, wykładów i praktyki oratorskiej drugiej połowy XVI i w XVII wieku 41

Piotr Kociumbas Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692) albo gimnazjalnego kantora eksperymenty z epitalamium 67

Piotr Paluchowski Przyczynek do postrzegania antyku w Gdańsku w II połowie XVIII wieku. Obraz świata łacińskiego w czasopiśmie „Danziger Erfahrungen” 103

5 Spis treści

CZĘŚĆ II: NOTY

Stare druki 113 Rękopisy 121

1. Catalogus variorum librorum publica auctione in aedibus d[omi]n[i] Prof[essoris] Schelgvigii ad d[iem] [ ] Jan[uarii] cIɔ Iɔcc XV divendendorum… 129 2. Bibliotheca quam Johann Fidalcke conquisit… 132 3. Bibliotecae Breynianae pars… 136 4. Pars bibliothecae Kleinio-Gralathianae… 140 5. Karl Benjamin Lengnich, Catalog der Bibliotheck in der Oberpfarrkirche St. Marien in Danzig 144 6. Arystoteles, De cura rei familiaris (Oeconomica), liber I Isocratis oratio De vitae institutione ad Demonicum scripta 149 7. Publius Vergilius Maro, Opera 153 8. Caius Iulius Caesar, Julius der erst Romisch keiser von seinen kriege 159 9. Aulus Gellius, Noctium Atticarum libri XIX 163 10. Sophocles, Tragodiai hepta. Tragoediae septem 168 11. Hesiodus, Poemata, quae extant, omnia, Graece, cum varia interpretatione Latina 171 12. Photius, Bibliotheke tou Photiou. Librorum quo legit Photius Patriarcha excerpta et censurae 174 13. Theophrastos, De historia plantarum libri decem 178 14. Marcus Tullius Cicero, Epistolae Familiares. Cum Pauli Manutii Annotationibus brevis in margine adscriptis 181 15. Homerus, Ilias 183 16. Jo. Alberti Fabricii […] Bibliothecae Graecae Liber IV… 187 17. Publius Ovidius Naso, Metamorphoses 189 18. Iosephos Flavios, Opera omnia. Tomus I 191 19. Lucius Apuleius, Commentarii a Philippo Beroaldo conditi in asinu[m] aureu[m] Lucij Apuleij 193 6 Spis treści

20. Caspar Cruciger [Młodszy], In Georgicon Vergilii M[agistri] Caspari Crucigeri 196 21. Clement Edmondes, Observations upon Caesars comentaries 200 22. Komentarz do „Annales” Korneliusza Tacyta 203 23. [Franciscus de Rivulo], Nihil sodales […] [Muzyka do przedstawienia „Hecastus” Jorisa van Lanckvelta vel Georgiusa Macropediusa] 207 24. Jan Długosz, Annales seu Chronicae inlcyti Regni Poloniae. Libri VII–IX, X… 211 25. Sztambuch Petrusa Himmelreicha, Johannes Posthius Gemerschemius, Tetrasticha in Ovidii Metamor. Lib. XV 214 26. Alessandro Donati, Roma vetus ac recens utriusque aedificiis ad eruditam cognitionem expositis 217 27. Heinrich Zernecke, Umbständliche Reise-Beschreibung… 219 28. Johannes Mochinger, Floridorum ex dissertationibus rhetoricis super Cicerone in Lyceo Gedanensi habitis excerptorum sylva 223 29. Michael Falck, Dictata ethica… 225 30. Christian Friedrich Wernsdorf, Übersetzung der Briefe… 229 31. Simon Clüver, Explicatio primi Euclidis libri tradita a M[agistro] Iohanne Balduino 232 32. [Notatki z wykładów profesorów fakultetu medycznego na uniwersytecie w Montpellier] 235 33. Theodor Friedrich Kniewel, Anmerkungen zu einigen Oden des Horatz… 238 34. [Vorlesungen über Rhetorik/Wykłady z retoryki] 240 35. Beniamin Groddeck, Excerpta ex scriptis viri celeberrimi Alberti Schultensii… 243 36. Himerii sophistae eclogae et declamationes integrae XXXIV 246 37. [Johann Wilhelm Ludwig Bärreysen], [Zbiór notatek z rozmaitych wykładów Friedricha Augusta Wolfa] 250 38. Korespondencja Marcina Lutra i Filipa Melanchtona (odpis) w wyborze 253 39. Collectio litterarum… 256 40. Johann Benjamin Schmidt, Catalogus librorum ad historiam Polonicam spectantium…; Codex diplomaticus der Stadt Danzig… 259 41. Elias von Trewen, alias Schröder, Ius publicum Dantiscanum… 263

7 Spis treści

42. Reinhold Curicke, Der Stadt Danzig Historische Beschreibung… 265 43. Jacob Theodor Klein; [René Antoine Ferchault de Réamur], Tentamen methodi ostracologicae… 270

Bibliografia 275 Indeks sygnatur 281 Indeks nazwisk 283 Indeks rzeczy 293 Indeks nazw geograficznych i etnicznych 301

8 WSTĘP

e współczesnym świecie zauważyć możemy swoisty dwóch wybitnych gdańskich badaczy – profesora Edmunda pęd ku nowoczesności, technologii – z jednoczesnym Kotarskiego, przez lata związanego zarówno z PAN Bibliote- Wuznaniem za przestarzałe i niepotrzebne tego, co mi- ką Gdańską, jak i z Uniwersytetem Gdańskim, oraz dr. hab. nione. Często widać pewnego rodzaju dystans do dawnej Marcina Kalecińskiego, prof. UG, wykładowcy w Instytucie literatury, kultury, sztuki czy historii, a znajomość języka Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego. greckiego i łacińskiego uważana jest za mało przydatną Również 19 czerwca otwarta została wystawa W gdańskim umiejętność. Chcąc pokazać, że jest inaczej, że – innymi ogrodzie muz. Gimnazjum Akademickie w Gdańsku wobec słowy – kultura stworzona przez starożytnych ma wciąż kultury starożytnych Greków i Rzymian. Idee, teksty, artefak- wiele do zaproponowania, przystąpiliśmy do realizacji ty, na której zaprezentowano bogate zbiory Polskiej Akademii projektu W nadbałtyckim ogrodzie muz… Realizowany na Nauk Biblioteki Gdańskiej w kontekście szeroko pojętej obec- mocy porozumienia między gdańskimi instytucjami kultury ności antyku w kulturze miejskiej Gdańska w okresie między (Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska i Muzeum XV a XIX wiekiem. Z kolei 27 czerwca został zorganizowany Narodowe w Gdańsku) oraz instytucjami nauki (Katedra spacer zatytułowany Na tropach antyku w Gdańsku, pod- Filologii Klasycznej Uniwersytetu Gdańskiego i Instytut czas którego miłośnicy naszego nadmotławskiego ośrodka Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego), miał on za za- mieli szansę bliżej zapoznać się z elementami gdańskiej danie przedstawić – na różne sposoby – obecność antyku kultury, sztuki i literatury wiążącymi się z tradycją antyczną. w Gdańsku wczesnej nowożytności. Nie był to jedyny element popularyzatorski, gdyż w okresie W ramach projektu 19 czerwca 2015 roku odbyła się konfe- wiosennym w gdańskim Muzeum Narodowym odbywały się rencja zatytułowana Gdański ogród muz. Gdańsk nowożytny zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży na temat związków wobec tradycji starożytnego Śródziemnomorza. Pokrewień- kulturowych Gdańska z antykiem. stwa, powinowactwa, wspólne idee, podczas której obrado- Niniejsza publikacja jest kolejnym elementem projektu wali badacze związani z ośrodkami naukowymi Gdańska, – elementem, który mógł zaistnieć dzięki zaangażowaniu Warszawy, Torunia. Konferencję, objętą patronatem Prezy- Stowarzyszenia Nasz Gdańsk. Stowarzyszenie uzyskało denta Miasta Gdańska, uświetniły wykłady mistrzowskie finansowanie w ramach organizowanego przez Urząd

9 Maria Otto

Miejski w Gdańsku otwartego konkursu ofert 2015 na okolicznościowe autorstwa Conoviusa dedykowane człon- realizację zadań z zakresu kultury, sztuki, ochrony dóbr kom patrycjatu gdańskiego, wskazując między innymi na kultury i dziedzictwa narodowego, określonych w Progra- ich łączność z tradycją grecko-rzymską. Artykuł dr. Piotra mie współpracy Miasta Gdańska z organizacjami pozarzą- Paluchowskiego przenosi czytelnika w świat prasy gdań- dowymi na rok 2015. Dotacja pozwoliła na opracowanie skiej. Dr Paluchowski (Zakład Historii i Filozofii Medycyny i wydanie w formie elektronicznej katalogu wystawy oraz Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego; Muzeum Histo- esejów pod wspólnym tytułem: „W gdańskim ogrodzie ryczne Miasta Gdańska) przedstawia artykuły dotyczące muz. Gimnazjum Akademickie w Gdańsku wobec kultury starożytności, jakie opublikowano na łamach gdańskiego starożytnych Greków i Rzymian. Idee, teksty, artefakty”. czasopisma Danziger Erfahrungen. Publikacja składa się z dwóch części: w pierwszej znajdują Druga część publikacji to katalog wystawy W gdańskim się eseje wprowadzające czytelnika w tematykę obecno- ogrodzie muz. Gimnazjum Akademickie w Gdańsku wobec ści antycznej tradycji w Gdańsku wczesnonowożytnym. kultury starożytnych Greków i Rzymian. Idee, teksty, Dr hab. Bartosz Awianowicz (Katedra Filologii Klasycznej artefakty, która miała miejsce w siedzibie Polskiej Aka- Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu), analizując demii Nauk Biblioteki Gdańskiej od 19 czerwca do 31 lip- między innymi drukowane sylabusy, przybliżył zagadnienia ca 2015 roku. Na wystawie zaprezentowano stare druki związane z nauczaniem retoryki w Gdańskim Gimnazjum i rękopisy ze zbiorów PAN Biblioteki Gdańskiej stanowiące Akademickim od powstania szkoły do XVII wieku. Autor świadectwo obecności starożytnych wzorców w literaturze, skupił się na działalności trzech profesorów gimnazjum: kulturze i sztuce dawnego Gdańska. Kuratorką wystawy była Bartłomieja Keckermanna, Johanna Mochingera i Johanna dr Maria Otto, kustosz Pracowni Starych Druków Działu Petera Titiusa. Z kolei dr Izabela Bogumił (Katedra Filologii Zbiorów Specjalnych PAN Biblioteki Gdańskiej; autorami Klasycznej Uniwersytetu Gdańskiego) za temat swojego scenariusza i koncepcji wystawy oraz not katalogowych – dr Maria Otto oraz dr Jacek Pokrzywnicki, adiunkt w Kate- artykułu wzięła antyczne inspiracje, jakie znaleźć można drze Filologii Klasycznej Uniwersytetu Gdańskiego. w twórczości poetyckiej profesorów związanych z tą samą instytucją. Autorka, zaznaczywszy we wstępie, iż twórczość Zaprezentowany w publikacji materiał graficzny stanowią poetycka była w Gdańsku domeną zarówno nauczycieli, jak zdjęcia i skany zbiorów specjalnych (rękopisów, starych i studentów, szerzej omówiła poezję autorstwa czterech druków, zbiorów graficznych) znajdujących się w posiada- profesorów: Achacego Cureusa, Michaela Retella, Heinri- niu Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej. Niniejsza cha Moellera i Melchiora Laubana. Dzięki lekturze artykułu książka to pierwsze drukowane wydanie pracy wcześniej dr. Piotra Kociumbasa (Instytut Germanistyki Uniwersytetu opublikowanej w formie elektronicznej. Wydanie doszło Warszawskiego) czytelnik może zapoznać się z twórczością do skutku dzięki wsparciu finansowemu Uniwersytetu związanego z Gdańskim Gimnazjum Akademickim kantora Gdańskiego. Michaela Conoviusa. Dr Kociumbas przeanalizował utwory Maria Otto

10 Podziękowania

Nasza książka pewnie by nie powstała bez wsparcia – różnorodnego – osób i instytucji. W pierwszej kolejności chcielibyśmy podziękować Pani Dyrektor PAN Biblioteki Gdańskiej, dr Zofii Tylew- skiej-Ostrowskiej oraz Pani Wicedyrektor tejże instytucji – mgr Wandzie Pętlickiej; następnie – Kierownikowi Działu Zbiorów Specjalnych dr Annie Walczak i Pani mgr Ewie Ogonowskiej, kierującej Pracownią Starych Druków PAN BG. Nieodzowna okazała się pomoc i rada mgr Ewy Lichnerowicz (Pracownia Rękopisów PAN BG), mgr Agnieszki Kubiak (Pracownia Muzykologiczna PAN BG) oraz mgr Beaty Gryzio (Pracownia Starych Druków PAN BG); podziękowania należą się także mgr Marcie Klott-Żychskiej, kierującej Działem Konserwatorsko-Introligatorskim PAN Biblioteki Gdańskiej oraz Pracownikom tego Działu. Wyrazy wdzięczności za pomoc i radę – obie niezbędne w trakcie pracy nad tekstem not katalogowych – zechcą również przyjąć dr Monika Kaźmierczak, dr Piotr Kociumbas, prof. dr hab. Martin Kukwa, mgr Elżbieta Starek. Dziękujemy również prof. dr. hab. Edmundowi Kotarskiemu, prof. UG, dr. hab. Marcinowi Kale- cińskiemu oraz mgr Barbarze Czarnek z Działu Edukacji Muzeum Narodowego w Gdańsku. Last but not least – P.T. Wojciechowi Bonisławskiemu – Dyrektorowi Muzeum Narodowego w Gdańsku oraz Annie Gosławskiej-Fortunie – Zastępcy Dyrektora i Główniej Konserwator Zbiorów w tejże placówce oraz prof. dr hab. Zofii Głombiowskiej i prof. UG, dr hab. Annie Marchewce. Oddzielnie chcielibyśmy również podziękować Pani mgr Annie Lasce z Referatu Kultury Urzędu Miejskiego w Gdańsku oraz wykonawcom zdjęć do części katalogowej – Justynie Kuropatwie, Michałowi Szczepanowiczowi. Podziękowania

Warto także dopowiedzieć, że nasz katalog nie trafiłby prawdopodobnie do drukarni, gdyby nie pomoc mgr Aleksandry Hołomej – czynnie angażującej się w poszukiwanie niezbędnych dla realizacji zadania środków finansowych. W przygotowaniu wersji drukowanej niezwykle pomocni byli Dziekani Wydziału Filologicznego i Wydziału Historycznego UG – prof. UG, dr hab. Andrzej Ceynowa oraz prof. dr hab. Wiesław Długokęcki; liczyć mogliśmy również na dotację z biura Prorektora do Spraw Studenckich UG, prof. UG, dr. hab. Józefa Arno Włodarskiego. Serdeczne podziękowania należą się także Zarządowi Stowarzyszenia „Nasz Gdańsk” oraz Zarządowi Oddziału Gdańskiego Polskiego Towarzystwa Filologicznego.

12 Nota informacyjna

uża różnorodność materiałów, które prezentujemy, itp. Inną bardzo częstą praktyką jest podawanie nazwisk jest jedną z cech charakterystycznych tej książki. niemieckich w zlatynizowanym brzmieniu, stąd – na DDokonanie koniecznych w takim wypadku ujednoliceń przykład – Czytelnik może napotkać nazwisko profesora wydawało się niejednokrotnie bardzo trudne. Chcieliby- Gimnazjum Akademickiego Johanna Petera Titza zapi- śmy mimo to – lub właśnie z tego powodu – przedstawić sane albo w wersji niemiecko-łacińskiej Johann Peter kilka reguł, do jakich stosowaliśmy się w trakcie prac Titius albo całkowicie zlatynizowanej Johannes Petrus redakcyjnych. Titius (tę ostatnią – zwłaszcza w cytatach łacińskich i opisach bibliograficznych). W miarę możliwości oryginalne brzmienie imion i nazwisk podajemy w indeksie, Pisownia imion i nazwisk dodając zarazem wersje spolszczone, a niekiedy także – zlatynizowane. W tekstach wprowadzających natomiast Zapisywanie imion i nazwisk – jedna z bardziej proble- akceptujemy w tej kwestii rozwiązania przyjęte przez matycznych kwestii. Sprawne oko dostrzeże w naszej naszych współautorów. książce pewną niekonsekwencję w tym zakresie. Jest ona zamierzona. Osobiście sądzę, że imiona i nazwiska obcojęzyczne powinny zachować oryginalne brzmienie, Ortografia i interpunkcja w obcojęzycznych ale – rzecz jasna – podlegać deklinacji zgodnie z zasadami tekstach dawnych obowiązującymi w języku polskim. Spolszczone wersje imion i nazwisk oryginalnych winny natomiast pojawiać Konstruując indeksy, poprawność zapisu imion i nazwisk się jedynie wtedy, gdy nazwisko w wersji polskiej jest niemieckich weryfikowaliśmy w oparciu o powszechnie szeroko stosowane. Wedle tych zasad wprowadzałem wykorzystywane w pracach badawczych słowniki imiona i nazwiska obce do not rękopiśmiennych, wer- biograficzne. Głównym narzędziem, jakie przydawało sje spolszczone stosując jedynie w przypadku bardzo się w tego rodzaju ustaleniach, była wyszukiwarka znanych postaci, np. Marcina Lutra, Filipa Melanchtona haseł stworzona na podstawie takich słowników

13 Nota informacyjna niemieckojęzycznych, jak Allgemeine Deutsche Ważniejsze skróty Biographie oraz Neue Deutsche Biographie, funkcjonująca obecnie pod adresem http://www.deutsche-biographie.de/ W przygotowaniu przypisów i adresów bibliograficznych search. wykorzystaliśmy format czasopisma naukowego Instytutu Filologii Klasycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Ortografia i interpunkcja tekstów niemieckojęzycznych, Littera Antiqua (http://www.litant.eu/index.php). Propono- nie do końca ustalona w czasach, do których w naszym wany przez redakcję system skrótów i sposób zestawiania katalogu się odwołujemy, wymagała literalnego odwzo- bibliografii modyfikowaliśmy jednak w taki sposób, aby rowania oryginalnych zapisów. Tej zasady trzymali się uwzględniały one specyfikę materiałów prezentowanych wszyscy Autorzy książki, zachowując oryginalną pisownię w naszej książce. Niżej podajemy najczęściej pojawiające oraz interpunkcję. się w tekście formy wyrazów skrócone oraz pełne (niekiedy Teksty w języku łacińskim traktowaliśmy bardziej swo- również polskie odpowiedniki). bodnie (katalog nie ma bowiem charakteru naukowej edycji) – albo odwzorowując zapis oryginału (również [ ] – pozostawione przez drukarza puste miejsce na datę dzienną w zakresie przestankowania), albo wprowadzając pewne ann. – anno (w roku) korekty ortograficzne na podstawie zaleceń współczesnych cap. – caput (tu: podrozdział) słowników łacińsko-polskich. W przypadku nielicznych cz. – czysta (karta) terminów i sformułowań w języku greckim stosowaliśmy d. – die (w dniu) tę samą zasadę, sprawdzając pisownię w słownikach D. – Dominus/Domino grecko-polskich. fl. – floruit (był/była w sile wieku; tu: działał/a) Dodajmy również, że gdy zapadła decyzja o publikacji fol. – folium/folia (karta/karty) katalogu drukiem (od momentu prezentacji książki w Sie- front. – frontyspis ci minęło już wtedy kilka miesięcy), w ramach dokonanej k. – karta wówczas rewizji materiału tekstowego, wszyscy Autorzy k. tyt. – karta tytułowa zdecydowali się na wprowadzenie pewnych – drobnych lib. – liber (księga) z reguły – korekt, uwzględniając w ten sposób w więk- Ms. – Manuskript / manuskrypt / rękopis szym zakresie zalecenia recenzenckie. Korekty dotyczyły głównie sfery stylistyki; czasem też polegały na uzupełnie- sc. – scilicet (to znaczy, mianowicie) niu bibliografii i przeformułowaniu niektórych stwierdzeń s. l. – sine loco (bez miejsca wydania) w taki sposób, by zabrzmiały one bardziej jednoznacznie. tabl. – tablica (karta, która nie jest uwzględniona Publikacja drukowana w zakresie prezentowanych treści w głównej numeracji, karta z ilustracją) nie różni się jednak istotnie od pierwszej, elektronicznej tit. – titulus (tu: rozdział) wersji naszego katalogu. v. – verse / verses lub versus (wers /wersy)

14 Summaries

Izabela Bogumił these four poets from the Academic Gymnasium in Gdańsk. Sometimes they follow ancient poetical patterns with accu- Some Inspirations from Classical Antiquity in racy but at certain moments they tend to influence and the Poetry from the Academic Gymnasium in Gdańsk vary an overall literary scheme that was once elaborated by ancient Greek and Latin poets. General erudition of Keywords: Neo-latin poetry, Greek-Roman motifs in the sixteenth-century Neo-latin poetry, Gdańsk poetry, the poets the four authors seems indisputable and their proficiency of the Academic Gymnasium in Gdańsk in emulating ancient poets seems unquestionable. These The main subject of this paper is to present to what extent four poets of the early modern era in Gdańsk knew exactly the poets from the Academic Gymnasium in Gdańsk were how to write a good poem in Latin. inspired by Greek and Roman poetry. The works of four poets are especially taken into consideration, id est Acha- tius Cureus, Michael Retell, Heinrich Moller and Melchior Bartosz Awianowicz Laubanus. All of them once practised as school teachers. The first three used to live in Gdańsk in the sixteenth cen- Rhetoric in the Academic Gymnasium in Gdańsk in tury whereas Melchior Laubanus stayed in Gdańsk twice the Light of School Curricula, Lectures and Oratorical in the seventeenth century. The paper suggests of what Practice in the Second Half of the 16th and the 17th importance Greek and Roman poetics was to these four Century poets and consequently, how closely they emulated classi- Keywords: Academic Gymnasium in Gdańsk; rhetoric; cal ancient patterns in creating their own verses in Latin. As progymnasmata – preparatory rhetorical exercises; school for the poetry itself, it recreates ancient metrical schemes, curricula; pronuntiatio; Marcus Tullius Cicero; Bartholo- literary genres with specific lexica and “topoi” as well as maeus Keckermann; Johann Mochinger; Johann Peter Titz rhetorical exempla, formulations and collocations suitable e.g. either for wedding praises or funerary consolations. The main scope of the paper is to present the importance The strategy of emulation seems not very clear in case of of rhetorical education in the curriculum of the Academic Summaries

Gymnasium in Gdańsk in the second half of the 16th and (dissertatiunculae) constituted other forms of rhetorical into the 17th century. During that period Bartholomaeus training during classes of that type. Preparatory rhetori- Keckermann (1572–1609) who originated from Gdańsk cal exercises (progymnasmata), writing of letters, decla- was certainly one of the most prominent and widely mations and dramatized rhetorical presentations (actus recognized scholars in Western Europe. He wrote e.g. oratorii) with the prevalence of progymnasmata used to a massive work entitled Systema rhetoricae but among be the fundamentals of classes in rhetoric. The set of his other theoretical works (e.g. in Gymnasium logicum) Roman authors, with Marcus Tullius Cicero on the first one can find chapters focused on the eloquence and its position, complemented the typical course of eloquence in place among the artes. Despite his unquestionable con- the Academic Gymnasium in Gdańsk. As far as pedagogical tribution to rhetorical theory, Bartholomaeus Keckermann methods of Johann Peter Titz are concerned, he decided was not a very popular author in everyday school practice to renew his schedule by introducing some exercises both of the Academic Gymnasium in Gdańsk in the 17th cen- in argumentation and in German stylistics. tury. His successors, both Johann Mochinger who used A separate chapter is devoted to the printed handbooks to give classes on rhetoric from 1630 until his death in by Mochinger: Floridorum rhetoricorum ex Cicerone 1652 and Johann Peter Titz who came after Mochinger to sylva (1640) and Orator atque rhetorista (1641), as teach rhetoric and poetry for the next 36 years (between well as to his lectures preserved in manuscripts written 1652 and 1688), had greater impact on the methods by Mochinger’s students. Both, printed and handwritten of teaching ars dicendi than their exquisite predecessor works of the professor prove his erudition and originality Bartholomaeus Keckermann. as the author who is quoted not only in Protestant but It is possible to follow some of pedagogical ideas of both also in Catholic (especially Jesuit) rhetorical treatises. Mochinger and Keckermann thanks to curricula preserved. Mochinger as an official rhetoric gymnasii has made The curricula for two groups of the most advanced students several speeches on various public occasions and as such (the members of the so called secunda and prima, i.e. class he showed in Orator atque rhetorista and handwritten two and class one) that were published quite regularly from Dissertatiunculae subitaneae argumenti rhetorici his ca. 1630 offer us an opportunity to assert that rhetoric as particular interest in pronuntiatio – the last officium ora- a vital subject was a third in rank just after theology and tioris, in ancient and early modern times usually neglect- law. Additionally, there was a place for rhetorical exercises ed. Therefore one should recognize that Mochinger was during classes of law, as well. The professors of law used one of the most original rhetoricians not only in the 17th to read and analyze some fragments of Partitiones orato- century Royal Prussia but also in the entire Europe, riae by Gerard Johannes Vossius (1577–1649). Moreover, while the Academic Gymnasium in Gdańsk was one of declamations (declamationes) and shorter dissertations the important centres of rhetoric theory and education.

16 Summaries

Piotr Kociumbas Piotr Paluchowski

Michael Conovius’s (1609-1692) Musical Rebus- Contribution to the Perception of Antiquity in Gdańsk es or the Gymnasial Cantor’s Experiments with in the Second Half of the Eighteenth Century. Epithalamium The Image of the Latin World in the Journal “Dan- ziger Erfahrungen”

Keywords: cantor, epithalamium, music, rebus, hymn Keywords: Nützlicher Danziger Erfahrungen, antiquity, Gdańsk Michael Conovius, a cantor working at the gymnasial Trinity Church in Gdańsk in the second half of the 17th The article presents issues related to antiquity in Gdansk century is the author of five visual wedding pieces with journal Danziger Erfahrungen, which was printed from elements of musical cryptography, dedicated to promi- the beginning of 1739. Most of the texts treat about daily nent citizens of the Baltic metropolis. These examples of life and are addressed to a specific, educated audience. In occasional poetry, written in the years 1654–1665 give the texts one can find multifarious references to classical voice to author’s respect, remembrance and (possibly) friendship towards the addressees. These pieces had literature which proves its general functioning in Gdańsk been intended as kinds of rebuses containing congrat- community. ulations and providing entertainment for both wedding guests and newlyweds. Musical notation with which some Maria Otto, Jacek Pokrzywnicki syllables of the new Latin epithalamium were replaced creates a verse of a German hymn and with its melody in four cases an attached poem in German could have been In Gdańsk Garden of Muses. The Academic Gymna- sung. Sometimes the latter was enriched with an acros- sium in Gdańsk and the Culture of Ancient Greeks tic that contained family names of a newlywed couple. and Romans. Ideas, texts, artefacts Thus, the purpose of this very paper is to present Michael Conovius’s epithalamic writing and by means of it to Keywords: Catalogue, early printed books, manuscripts, draw attention to the fact that ancient cultural patterns Polish Academy of Sciences Gdańsk Library, collection of early printed books and manuscripts, exhibition, e-book so much present in the modern Gdańsk enjoyed their second youth, among other things, thanks to the gymnasial In Gdańsk Garden of Muses. The Academic Gymnasium cantor’s musical and poetic experiments. in Gdańsk and the culture of ancient Greeks and Romans. Ideas, texts, artefacts - that is how we decided to entitle

17 Summaries the catalogue which accompanied the exhibition that was the display, auction catalogues of private book collections open for visitors from the 19th of June to the 30th of July held by members of the educated community in Gdańsk 2015 in the Polish Academy of Sciences Gdańsk Library (for example by a naturalist Jakob Theodor Klein, a botanist in Gdańsk. From the beginning the publication was intend- Jakob Breyne, or an orientalist Johann Fidalke) as well as ed as an e-book (pdf and other electronic file formats). bookplates and provenience notes (for example proveni- A few months later a regular book in a traditional, paper ence note written by Wencelaus Cocus on the title page of form of a codex appeared. The catalogue is preceded the Caesar’s edition made in Strasbourg or the bookplate by four papers of Polish scholars (all born in the Seventies of Karl Beniamin Lengnich attached to the front endpaper and the Eighties of the 20th century) namely: Prof. Bartosz of the first volume of works written by Titus Flavius Iose- Awianowicz (UMK), assistant Prof. Izabela Bogumił (UG), phus covering the bookplate of the former owner – Johann assistant Prof. Piotr Kociumbas (UW), assistant Prof. Piotr Fidalke) offer us a possibility to observe the perception of Paluchowski (GUM). As it was at the exhibition also in antiquity in Gdańsk of early modern times, the perception the catalogue 21 early printed books and 22 manuscripts reflected in book collections of former citizens of the Baltic from early modern period are presented. All objects are city. properly described; as for early printed books, the task was appointed to dr. Maria Otto (PAN BG) and the descriptions Manuscripts of manuscripts were of dr. Jacek Pokrzywnicki’s making (UG). All manuscripts presented have been collected in order to document the perception of ancient Greek and Roman culture among the citizens of Gdańsk throughout the peri- Early Printed Books od from the 16th to the late 18th century (and even up to Old printed books presented are a kind of proof of Gdańsk the beginning of the 19th century). Some of the manu- citizens’ interest in antiquity. Some objects were used in scripts create thematic groups and offer us an opportunity the process of teaching in schools, for example in the Gym- to look closer at the methods of teaching and/or learning nasium Gedanense (for example Floridorum ex disserta- both classical Greek and Roman literature in early mod- tionibus rhetoricis super Cicerone in Lyceo Gedanensi ern Gdańsk eg. a commentary and translations of select- habitis excerptorum sylva written by Johann Mochinger). ed odes by Horace: a schoolwork that was completed Other old printed books presented on the display give proof by Theodor Friedrich Kniewel (1783–1859) when he was of private interests in antiquity: literature, culture, history a student in the Academic Gymnasium in Gdańsk. Similar and the language of Greeks and Romans. The examples was the case with the complete translation of the Letters of such objects are, among others illustrated editions by Pliny the Younger. One of the most famous ancient of epic poems: attributed to Homer and written by Ver- epistolographic collections was translated into German gilius and Ovidius or the translations of Caesar’s and by a teenager, a student at the Academic Gymnasium in Livy’s writings. Preserved till our times and presented on Gdańsk, whose name was Christian Friedrich Wernsdorf

18 Summaries

(1751–1795). The second goal of the young Wernsdorf a true proof and shows to what extent the citizens of was to interpret the “Panegyric” on Roman emperor Trajan. Gdańsk admired classical languages. The next group of manuscripts would be represented In the collection of Polish Academy of Sciences Gdańsk by a collection that is the result of philological research on Library one may find a considerable number of manuscripts Greek orations by Himerios of Prusias (4th century a. C.). It that were made – if we could use this metaphorical expres- was a real challenge for Gottlieb Wernsdorf (1717–1774) sion – far from the walls of the early modern Academic who in fact was the father of Christian Friedrich, to over- Gymnasium in Gdańsk. These manuscripts were written come all problems with such a demanding material to work during academic courses (at various universities of Euro- with like Greek manuscripts. It took Gottlieb Wernsdorf pean – mostly German speaking – area) by the former stu- almost two decades to prepare the edition, one of the most dents of the Academic Gymnasium in Gdańsk. In the cat- ambitious philological projects in Gdańsk of the early alogue there are presented both the notes (in the form of modern era. a commentary) on the text of Georgics by Vergil and a kind In the golden era of the city (from 16th to 18th century) of script from the lectures on the Euclidean Geometry. Both its citizens were used to recalling and commemorating manuscripts written in Wittenberg once constituted a part historical events. Looking back to the past was a good of Clüver Family book collection. Several years later (early way to reaffirm and magnify the role of Gdańsk in the offi- 17th century) another manuscript was made, a very accu- cial policy of Polish Commonwealth. Moreover, being rate, nonetheless anonymous set of notes from the lectures familiar with Roman historians, e.g. Cornelius Tacitus, in the medical faculty of the Montpellier University. was an important issue for everyone who wanted to write Latin as the language of scholar publications could be the history of the city and its people. That is why, it is considered as another proof of the presence of ancient possible to recall various historical commentaries from Roman culture in early modern Gdańsk. Latin however, the early modern period, among which the manuscript especially in the 18th century is not used with ostentatious that Zernecke family (both from Toruń and Gdańsk) used to pedantry: if authors were in need of signalizing a term have on their shelves in the reading room. It was actually that would have no equivalent in Latin vocabulary they a commentary on the “Annals” by Tacitus. When planning just used words from modern languages. Such (multi) the exhibition we decided, however, to make some room linguistic strategy of writing could be observed in several not only for the Zerneckian commentary on Tacitus but dissertations by Jacob Theodor Klein (1685–1759). In also for “Description of the City of Gdańsk” (Der Stadt the catalogue we decided to present some fragments from Dantzig Historische Beschreibung…) by Reinhold Curicke a dissertation of that ‘polilinguistic’ type (cf. the note for (1610–1667). The latter is a regular, early printed book. the manuscript with call number Ms. 2238). Nevertheless, the impressive number of marginal notes and supplements that were once written by the readers/owners Some traces of ancient Greek and Roman cultures are also of the book ensured us that “Description…” constitutes to be deciphered in the manuscripts of different nature. For

19 Summaries instance, when looking into the musical score (call nr. Ms. Gdańsk Library show the way in which the citizens of early 4003) the authorship of which is attributed to Franciscus modern Gdańsk used to participate in the cultural life of de Rivulo (? – 1564), the very first leader of an official their city. In order to do that they usually chose – some- music band in the early modern City of Gdańsk, one is able what ostentatiously – some cultural patterns and forms of to find a literal proof of familiarity with Ovidian poetry (43 ancient (i.e. Greek and Roman) origin. There was nothing b.C. – 17/18 b.C.). A distich from Tristia by Ovid seems of fortuity in their choice. People from early modern Gdańsk to be an interesting addition to the Neo-latin drama choirs wanted to emphasize their social position and aspirations originally written by Joris van Lanckvelt (1487–1558). and present themselves as the most privileged groups in the society of Polish Commonwealth. Both handwritten materials described above and other ones from the collection of Polish Academy of Sciences

20 CZęŚĆ i

Teksty wprowadzające

IZABELA BOGUMIŁ

Inspiracje antyczne w twórczości poetów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego

ażne miejsce w polskiej kulturze i nauce drugiej po- Andrzej Welsius, Melchior Laubanus) jak i uczniowie łowy XVI wieku zajmuje – obok Krakowa – właśnie (alumni) Gimnazjum (np. Salomon Hermann). Można WGdańsk. Sprzyja temu przede wszystkim fakt założenia by powiedzieć, że twórczość literacka pozostaje w ścisłym w 1558 roku studium particulare, dziesięć lat później związku z działalnością dydaktyczną, nauczyciele huma- zwanego już Gimnazjum Gdańskim1, a potem Gimnazjum niorów są zarazem poetami, a niekiedy – co pokazują losy Akademickim, oraz istnienie w grodzie nad Motławą już Achacego Cureusa i Michała Retella – zakończenie pracy od 1538 roku prężnie działającej oficyny drukarskiej. Wraz na rzecz szkoły skutkuje całkowitym wręcz zaniechaniem z rozwojem edukacji następuje i rozkwit poezji w Gdańsku wierszopisarstwa3. – podkreślmy wyraźnie – poezji tworzonej w językach Spośród licznego grona twórców gdańskich warto wyróżnić starożytnych, przede wszystkim po łacinie, ale i grecku. czterech: Achacego Cureusa (Scherera), Michała Retel- Poezja staje się właściwie domeną ludzi szkoły. Uprawiają la, Henryka Mollera i Melchiora Laubanusa – to przede ją zarówno rektorzy (Henryk Moller), profesorowie (Achacy Cureus, Michał Retell, Klemens Friccius, Daniel Assaryk2, wszystkim jako pierwszy bibliotekarz Biblioteki Rady Miasta Gdań- ska i autor jej pierwszego katalogu. Podaję za: Dzienis 1992: 44. Por. Praetorius 1713: 45–46. 1 Na przykład w nowym szkolnym statucie ogłoszonym przez trzecie- 3 Retell zaniechał twórczości poetyckiej, gdy objął w 1576 roku urząd go z kolei rektora Andrzeja Franckenbergera, zob. Constitutio nova pastora w kościele św. Bartłomieja (w tym samym roku zresztą zmarł). gymnasii Dantiscani […], Gedani 1568. Cureus zaczął pełnić tę funkcję po śmierci Retella, a od roku 1590 był 2 Daniel Assaryk, poeta, od 1584 roku profesor języka greckiego pastorem w kościele na Wyspie Spichrzów. Łącznie zajmował się dzia- i języków orientalnych w Gdańskim Gimnazjum, nauczyciel śpiewu łalnością duchowną przez 18 lat i w tym czasie całkowicie zaprzestał i kantor przy akademickim kościele Świętej Trójcy znany jest przede pisania wierszy. Zob. Nadolski 1977: 13; Nadolski 1966: 295.

23 Izabela Bogumił wszystkim ich dzieła poetyckie posiadają największą war- przyjaciel, Michał Retell, także od początku istnienia szkoły tość literacką i zapisują się godnie na kartach naszej pol- naucza języka greckiego, ze swymi wychowankami czytuje sko-łacińskiej poezji renesansowej, to one miały zasadniczy Homera, Hezjoda, Izokratesa, Teognisa, listy św. Pawła, wpływ na kształt poezji gdańskiej przełomu XVI i XVII wie- z autorów rzymskich – bo i nauczaniem łaciny się zaj- ku. W dalszej części naszych rozważań skoncentrujemy się muje – preferuje Cycerona i Wergiliusza5. Moller dołącza zatem na tych właśnie autorach i przyglądać się będziemy, do tego grona trochę później, mianowicie w 1560 roku jaką postawę przyjęli oni wobec dokonań starożytnych zostaje powołany na stanowisko rektora i funkcję tę pełni poprzedników. aż do śmierci w roku 1567. Przy pomocy Retella nowy W dużej mierze reprezentują owi poeci tzw. inteligencję rektor tworzy teatr szkolny, w którym wystawia po łacinie napływową (tylko Cureus pochodził z Pomorza – urodził się komedie Terencjusza6. Melchior Laubanus przynależy w Malborku), Retell przybył do Gdańska z łużyckiej Żytawy już do młodszego pokolenia nauczycieli-poetów. Zostaje (Zittau), Moller urodzony w Witzenhausen w Hesji prze- pozyskany dla gimnazjum jako znakomity filolog ze Ślą- bywał w Gdańsku krótko w latach 1560–1567, a przed- ska, ale w Gdańsku przebywa stosunkowo krótko7. Jego tem nauczał w Gimnazjum w Chełmnie i był prawdopo- dwa pobyty nad Motławą przypadają na lata 1605–1608 dobnie na dworze królewskim w Szwecji wychowawcą i 1612–1614. Atmosfera miasta ma nań korzystny wpływ, synów Gustawa I Wazy, Laubanus pochodził ze Śląska, tu bowiem realizuje uwieńczony poeta (poeta laureatus) przed wyjazdem na Pomorze praktykował jako nauczyciel swój edytorski zamysł i publikuje własny dorobek literacki w rodzinnej Szprotawie i w Złotoryi. Warto podkreślić, zebrany w jedną całość w druczku: Musa lyrica sive poeti- że wszyscy oni odebrali bardzo staranne wykształcenie, carum epiphyllidon pars melica (1607)8. Laubanus wraca studiowali na znanych europejskich uniwersytetach: we jednak na rodzinny Śląsk. W 1614 roku zostaje powołany Frankfurcie nad Odrą (Cureus, prawdopodobnie Retell, na stanowisko rektora w książęcym gimnazjum w Brzegu. Moller), w Królewcu (Moller), w Wittenberdze uchodzącej Na podstawie tego ogólnego przeglądu, czym trudnili się za główny ośrodek reformacji (Moller – jeden z ostatnich nauczyciele-poeci w Gimnazjum Akademickim, można uczniów Filipa Melanchtona i Laubanus) oraz w Heidel- bergu (Laubanus). łatwo wywnioskować, że priorytetowe miejsce w procesie Dydaktyczna działalność Cureusa, Retella i Mollera wią- 5 że się właściwie z początkami Gdańskiego Gimnazjum, Nadolski 1966: 295. Babnis 1997:56 roztrząsa kwestię, w jakim faktycznie charakterze zatrudniony był Retell w Gimnazjum Gdań- współpracują oni ściśle ze sobą, tworząc nieliczną jeszcze skim, zwłaszcza że poeta podpisując własne utwory, nazywa sie- wówczas kadrę naukową. Cureus od 1558 roku pełni bie czasem kolegą (collega), a niekiedy konrektorem (conrector). obowiązki nauczyciela łaciny, wykłada poezję Wergiliusza, Przypuszczalnie prawdziwe są obie wersje, jeśli zważyć, iż Retell ściśle współpracował z kolejnymi rektorami Henrykiem Mollerem Tibullusa i Owidiusza, wprowadza młodzież w lekturę i Andrzejem Franckenbergerem. 4 – oczywiście po łacinie – psalmów i ewangelii . Jego 6 Nadolski 1969: 14. 7 Nadolski (red.) 1976: 36–38. 4 Nadolski 1969: 20. 8 Laubanus 1607.

24 Inspiracje antyczne w twórczości poetów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego dydaktyki zajmowała edukacja grecko-łacińska. Znajomość Języki klasyczne – greka i łacina łaciny umożliwiała przecież przyszłym humanistom lek- turę nie tylko antycznej, ale i współczesnej literatury; nie Poeci gdańscy posługujący się biegle w swej gimnazjal- tylko pełnowartościowe, bo w oryginale, czytanie Pisma nej pracy pedagogicznej dwoma starożytnymi językami Świętego (dostępnego już dzięki reformacji w językach – łaciną i greką – przenoszą tę praktykę do własnej twór- wernakularnych); torowała drogę do różnych dziedzin wie- czości literackiej. W pierwszej kolejności przejmują więc dzy. Jan Hoppe, pierwszy rektor Gdańskiego Gimnazjum od antycznych poprzedników języki. Oczywiście łacina miał świadomość tego, że łacina nie zaspokoi wszystkich odgrywa tu ważniejszą rolę, jest bardziej popularna niż chęci poznawczych, że winna jej towarzyszyć greka. Wła- greka, pozostaje przecież aż po wiek XVIII mową elit. Ale sne przekonania wyrażał w statucie, który powstał dla pisują też gdańszczanie po grecku. Warto w tym miejscu potrzeb szkoły w Chełmnie, ale przypuszczalnie posłużył zwrócić uwagę na twórczość poetycką gimnazjalnego hel- też Hoppemu jako podstawa w organizowaniu gimnazjum lenisty Michała Retella, który uchodził w owych czasach 9 w Gdańsku : za najwybitniejszego grecystę na Pomorzu i za jednego ze znakomitszych w Polsce. W 1571 roku ukazało się Sicut magnum adiumentum et ornamentum vitae humanae drukiem – w dwóch księgach – zbiorowe wydanie jego est Latinae linguae peritia, propterea quod sine ea ad nullius 11 neque divinae neque humanae artis cognitionem perveniri greckich poematów . W księdze pierwszej znalazły się queat, ita plurimum prodest Graecam cum illa coniunctam, utwory o charakterze religijnym: trzy wierszowane parafra- recte tenere. Latina enim sine Graeca plane inops, ieiuna, zy listów św. Pawła, pieśni o narodzeniu Chrystusa, zmar- manca et imperfecta est, id quod mediocriter eruditis non twychwstaniu i wniebowstąpieniu, elegie o aniołach (De ignotum est. Perpaucas enim res ob Latinae linguae inopiam natura, officio et excubiis angelorum) i zmartwychwstaniu exprimere possemus, nisi Graecae linguae copia et ubertate umarłych (De mortuorum resurectione) oraz cztery symbo- iuvaremur10. le wiary chrześcijańskiej. Księga druga zawiera natomiast dziełka o wyraźnie szkolnym charakterze jak np. adhor- 9 Zdaniem Nadolskiego Hoppe organizował Gimnazjum Gdańskie tacja do studiowania greki czy katalog okrętów greckich właśnie w oparciu o swe wcześniejsze chełmińskie doświadczenia oraz kilka wierszy okolicznościowych upamiętniających (Nadolski 1969: 14). zaślubiny bądź zgony różnych znanych osób. Grecka twór- 10 Cytuję wg Hoppius 1554: C3 verso, stosując ortografię i interpunkcję czość Retella wydaje się być ściśle związana z jego pracą wedle współcześnie przyjętych norm (analogicznie we wszystkich innych cytatach pochodzących ze starych druków). Przekład własny dydaktyczną, poeta bowiem komponuje niekiedy to samo i tak też wszędzie, gdzie inaczej nie zaznaczono: w obu starożytnych językach: o aniołach pisze elegię po Jak już sama biegłość w języku łacińskim jest wielkim wsparciem i ozdobą ludzkiego życia, ponieważ bez niej nie można poznać żad- dzo niewiele rzeczy zdołalibyśmy wyrazić, jeśliby nas nie wspierały nej, ani boskiej, ani ludzkiej sztuki, tak najwięcej pomaga połączona bogactwo i obfitość słów języka greckiego. z nią dobra znajomość języka greckiego. Łacina bowiem bez greki 11 Referuję za: Nadolski 1966: 296–297; tekst powtórzony niemalże jest wyraźnie pozbawiona siły, sucha, słaba i niedoskonała – wiedzą dosłownie w książce o kulturze umysłowej Pomorza (Nadolski 1969: to nawet średnio wykształceni. Z powodu niedostatków łaciny bar- 115–117).

25 Izabela Bogumił grecku i po łacinie, epicedium na śmierć Henryka Mollera używany był przez gdańskich poetów-nauczycieli na tyle tworzy w obu wariantach językowych, podobnie utwór na często, że stał się chyba metrum obowiązującym. Warto okoliczność powrotu gdańskich dostojników do miasta, jednak pamiętać, że profesorowie Gimnazjum potrafili uwięzionych za obrazę majestatu króla Zygmunta Augu- pisywać wiersze i w innych miarach metrycznych, może sta. Jakby chciał powiedzieć swym uczniom-czytelnikom: nawet potrafili odtworzyć większość starożytnych układów tak to będzie brzmiało po łacinie, a teraz posłuchajcie wersyfikacyjnych. By przekonać się o tym, wystarczy zaj- wersji greckiej. Retell uważał się chyba zresztą, i był uwa- rzeć do zbioru liryki Melchiora Laubanusa. Znajdują się tu żany, w pierwszej kolejności za hellenistę. W wydanym choćby: cała księga wierszy napisanych w jedenastozgło- w 1565 roku druczku na zaślubiny gdańskiego sekretarza skowcach falecejskich (hendecasyllabus Phalaeceus), ulu- Marcina Langa znajdujemy np. łacińską elegię Henryka bionym metrum rzymskiego poety Katullusa i cztery księgi Mollera i grecką Michała Retella12. Najprawdopodobniej ód imitujące pod względem metrycznym bardzo zróżnico- w znającym się doskonale lokalnym środowisku literatów waną wersyfikacyjnie lirykę Horacego. Pieśń I 2 na przy- uchodziło za rzecz naturalną, iż Retell napisze po grecku. kład układa Laubanus w strofkach safickich mniejszych, ale już następną (I 3) w alcejskich, w odzie I 5 posłuży się strofką asklepiadejską II (dwa wiersze asklepiadejskie Starożytne wzorce wersyfikacyjne mniejsze, ferekratej i glikonej), by zaraz w następnej odzie (I 6) użyć strofki asklepiadejskiej III (ułożone naprzemien- Gdańscy poeci gimnazjalni przejmują od starożytnych nie glikoneje i wiersze asklepiadejskie mniejsze). Umie- Greków i Rzymian nie tylko języki jako tworzywo potrzebne jętność budowania wiersza według antycznego wzorca do budowy utworu literackiego, ale i miary wierszowe. Naj- wersyfikacyjnego widać może najlepiej na przykładzie Lau- chętniej posługują się dystychem elegijnym, przypuszczal- banusowych parodii. W pierwszej księdze umieszcza poeta nie układanie wierszy właśnie w tym metrum przychodzi parodie liryki z pierwszej Horacjuszowej księgi. Ułożonej im z największą łatwością. Mają też zapewne świadomość w wierszach asklepiadejskich mniejszych odzie o incipicie swoistej uniwersalności dystychu. Już starożytni Grecy Maecenas atavis edite regibus odpowiada u Laubanusa w połączonych z heksametrami pentametrach wyrażali tekst napisany w tymże metrum, pieśni drugiej – parodia wszelakie treści: żal za zmarłym, moralne praecepta, w strofkach safickich mniejszych, pieśni trzeciej w strofie podejmowali tematykę wojenną i biesiadną, opowiadali asklepiadejskiej III, metrum ody czwartej (Solvitur acris o miłości i tworząc – w epoce aleksandryjskiej – tzw. elegie hiems grata vice veris et Favoni) odpowiada, jak w rzym- ajtiologiczne, przedstawiali początki różnych zwyczajów skim wzorze, strofa archilochijska IV, Horacjuszowa pieśń i instytucji oraz objaśniali etymologię nazw. Dystych ele- piąta wprowadza do księgi parodii strofkę asklepiadejską gijny, jako metrum stosowne niemalże do każdego tematu, II, szósta asklepiadejską I, siódma strofę alkmańską, ósma saficką większą, a dziewiąta alcejską. To wyliczenie nie 12 Moller, Retell: 1565. wymaga już chyba komentarza.

26 Inspiracje antyczne w twórczości poetów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego

Gatunki literackie pasterze opłakują stratę ukrytego pod imieniem Dafnisa kościelnego hierarchy i witają obejmującego urząd biskupi 16 Nasi lokalni poeci posiadający doskonałą znajomość Hozjusza – Iolasa . Do tradycji bukolicznej nawiązał też języków antycznych i antycznej wersyfikacji w dalszej Michał Retell w utworze na zaślubiny prawnika z Bremy, 17 kolejności „pożyczają” od Greków i Rzymian gatunki Jana Borcken i Katarzyny, córki Jana Wilmara (1553) . literackie i nazwy dla nich. Najwięcej chyba pisują elegii Pierwsza część dziełka, zawierająca dialog ptasznika – tu jako przykład wystarczy podać dwie księgi elegii Hylorusa i poety Sabinusa prowadzony w czasie drogi za Michała Retella, umieszczone w zbiorowym wydaniu jego miasto, przypomina pod względem strukturalnym dzie- łacińskiej poezji z 1574 roku13, lub wspomnieć, jak róż- wiątą eklogę Wergiliusza, gdzie dwaj pasterze Licidas norodne sprawy poruszał w dystychach elegijnych Achacy i Meris rozmawiają ze sobą w drodze do miasta, dokąd Cureus, gdyż w tej formie poetyckiej opiewał zaślubiny pędzą koziołki dla nowego pana. wojewody pomorskiego Achacego Czemy z Zofią Radzi- Właściwie wszystkie gatunki poezji okolicznościowej, którą wiłłówną, upamiętniał zgon Henryka Mollera, roztrząsał chętnie uprawiają prezentowani tu autorzy gimnazjalni, przyczyny, dla których Syn Boży stał się człowiekiem, były w starożytności bardzo rozpowszechnione. W czasach przedstawiał historię nawrócenia św. Pawła czy układał antycznych powstawało przecież wiele tworzonych na 14 dialog o podagrze . Drugie miejsce pod względem popu- zaślubiny epitalamiów, upamiętniających zgony epicediów, larności gatunkowej stanowią pieśni. Tu warto wspomnieć wierszy urodzinowych (genethliaca), związanych z podró- cztery księgi ód Melchiora Laubanusa ze zbioru Musa lyri- żami (propemptica i hodoeporica), utworów pochwalnych, ca czy wszelkiego rodzaju carmina gratulatoria – poetyc- powitalnych czy pisanych na pożegnanie. I choć wskutek kie gratulacje kierowane do różnych ówczesnych znako- upływu lat, ale i w wyniku odmienności kulturowej uległy mitości. Uprawiają też gdańscy profesorowie Gimnazjum zmianom zwyczaje weselne czy obrzędy pogrzebowe, to twórczość epigramatyczną, czego dowodem cała księga jednak w gdańskich utworach XVI wieku powracać będą epigramatów Michała Retella oraz ich drugi zbiór autor- te same, co u starożytnych, motywy; w poezji na zaślubiny Imaginum stwa Henryka Mollera wydany pod tytułem staną się niejako obowiązujące: pochwała nowożeńców liber, gdzie znalazły się wiersze na portrety Chrystusa i ich rodów oraz życzenia dla młodej pary; w utworach i Jego apostołów, królów i książąt polskich, niemieckich żałobnych: opisy pogrzebu, laudacje osoby zmarłej, pró- i szwedzkich oraz lokalnych dostojników15. Pisują wresz- by pocieszenia tych, którzy pogrążeni są w smutku, czy cie utwory o charakterze bukolicznym. W sielankowej tzw. topika wanitatywna – narzekania na krótkość i mar- konwencji utrzymane zostało bowiem dziełko na śmierć ność ludzkiego żywota wobec potęgi śmierci i nieodwra- biskupa chełmińskiego Tidemana Giesego, w którym calności tego faktu. 13 Retell 1574. 14 Cureus 1570, Cureus 1567, Cureus (s. a.), Cureus 1562, Cureus 16 Nadolski 1957/1958: 215. Utwór powstał w 1552 roku, a więc 1566a. jeszcze przed założeniem Gdańskiego Gimnazjum. 15 Moller 1566. 17 Retell 1553.

27 Izabela Bogumił

Warto zauważyć, iż profesorowie Gdańskiego Gimna- […]); wiersze dla zmarłych rektorów Gdańskiego Gimna- zjum Akademickiego podchodzą do antycznych konwencji zjum Henryka Mollera i Jana Hoppego oraz dla medyka gatunkowych z pewną dozą twórczej swobody. Jako auto- Jodocha Wilichiusa nazywa epitafiami. rzy wierszy funeralnych na przykład posługują się ustalo- nymi w starożytności nazwami: epicedium (używają wersji w brzmieniu greckim: epicedion) i elegia z dodatkowymi ZWIĄZEK Z ANTYKIEM UWYPUKLONY określeniami w rodzaju elegia de obitu (elegia o śmierci), W TYTUŁACH UTWORÓW elegia in memoriam obitus (elegia upamiętniająca zgon) itp. Terminy te nie pozostają jednak w żadnym związku Gdańscy poeci już w tytułach swoich dzieł wskazują na z konstrukcją ich utworów, epicedia gdańskie nierzadko związki z antykiem, przywołując czy to imiona starożytnych przyjmują kształt właśnie charakteryzujących się luźną autorów, czy to postaci znane z historii, filozofii, literatury, kompozycją elegii żałobnych, dość trudno bowiem wyróż- mitów. Na przykład dedykowane Konstantemu Ferberowi nić w nich trójdzielny układ treści, jaki winien cechować zalecenia, jak sprawować władzę, opatruje Achacy Cureus epicedium, a więc partię komploracyjną (opłakiwanie tytułem, w którym jako greckie źródło łacińskiego utworu zmarłego), laudacyjną (pochwała tegoż) i konsolacyj- wymienia mowę Izokratesa do króla Cypru Nikoklesa: Prae ną (słowa pociechy skierowane do rodziny, uczestników cepta de regno ex oratione Isocratis ad Nicoclem Cypri pogrzebu lub do potomnych). Z dużą dowolnością używają regem, in honorem consulatus…18. W księgach epimytiów też lokalni autorzy nazwy epitafium, określając nią – zgod- Michała Retella właściwie większość tytulików zawiera nie z antyczną tradycją – krótkie, kilku lub kilkunastowier- odniesienia do starożytności19. Dla potrzeb swych uczniów szowe napisy nagrobne oraz – wbrew tej tradycji – dłuższe pisze poeta o Sokratesie uznanym przez wyrocznię Apollina wiersze, które nie posiadają formy epigramatycznej, a ele- za najmądrzejszego ze wszystkich Greków (De Socrate, qui gijną. Taką praktykę zaobserwować można na przykładzie oraculo Apollinis omnium Graecorum habitus est sapien- poezji żałobnej Michała Retella. Wszystkie umieszczone tissimus), o Eneaszu niosącym na ramionach ojca swego, w zbiorowym wydaniu jego łacińskiej twórczości (1574) Anchizesa (De Aenea gestante patrem Anchisen humeris), utwory funeralne przyjmują postać elegii refleksyjnych o Artemizji najwierniejszej żonie króla Mauzolosa (De Arte- o przemijaniu i ludzi, i ludzkich dokonań, o krótkości życia misia Mausoli regis fidissima coniuge), o bogatym królu i potędze śmierci, o tym jak postrzegać sam fakt umierania Krezusie (De Craeso rege ditissimo), o dziku kalidońskim i czy opłakiwać zmarłych. Poeta jednak te dość podobnie (De apro Calydonio), o Tartarze (De Tartaro) i odnoszącej skonstruowane teksty kwalifikuje do różnych funeralnych triumf mądrości Ulissesa (Sapientia Ulyssis triumphans). odmian gatunkowych: utwory dla Mikołaja Linden, Jana Także i poetyckie tytuły niektórych dzieł Henryka Mollera, Werden i Jana Cureusa, mieszkańca Malborka określa jako epicedia; Szymona Loyzjusza upamiętnia w elegii o zniko- 18 Cureus 1566b. mości ludzkich spraw (De fragilitate rerum humanarum 19 Retell 1574.

28 Inspiracje antyczne w twórczości poetów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego jak np.: Aulaeum Gratiarum („Kobierzec Gracji”) czy Ser- / simplex munditiis?). Obiektem adoracji u Laubanu- tum Musarum („Wieniec Muz”)20, w oczywisty sposób sa – literackim odpowiednikiem dziewczyny – staje się nawiązują do tradycji antycznej – w tych konkretnych ukrzyżowany Chrystus, a nie odstępuje go (urget) przera- przykładach do grecko-rzymskich mitów. żony swymi występkami grzesznik (peccator), dla którego Chrystus ma rękę hojnie darzącą łaskami (Cui promptam adicies manum / Praelargus veniae?). W rzymskim liryku Naśladowanie i przekształcanie starożytnych los młodzieńca odmieni się wówczas, gdy pozna on, z jak dzieł poetyckich wiarołomną dziewczyną ma do czynienia, jest bowiem jeszcze „nieświadom zwodniczego powiewu wiatru” (… nescius aurae / fallacis…). Los grzesznika, który wie, Prezentowani tu gimnazjalni profesorowie naśladują w jak występnych czasach żyje (…conscius aevi / Cul- i nierzadko przekształcają konkretne dzieła starożytnych pati…), inaczej niż w przypadku młodzieńca, obróci się poetów. W taki właśnie sposób powstały np. trzy księgi na dobre. W obu utworach wyodrębnia podmiot liryczny Laubanusowych parodii – za wzory literackie posłużyły grupę nieszczęśników i przeciwstawia grożący im los nowołacińskiemu twórcy w głównej mierze pieśni Horace- własnej sytuacji. U Horacego przynależą do owej grupy 21 go oraz kilka utworów Katullusa, Wergiliusza i Marcjalisa . ci, co nie poznali jeszcze niewierności Pyrry (…miseri, Filolog ze Śląska nie ukrywając, jaki tekst poddaje poetyc- quibus / intemptata nites…), inaczej niż poeta, który kim modyfikacjom, zachowuje i antyczną miarę wierszową, wyszedł już – wprawdzie jako rozbitek – z miłosnych tara- i część słownictwa, by w dany niejako schemat wersyfika- patów. Laubanus nieszczęsnymi nazywa mających krzyż cyjno-leksykalny włączyć zupełnie inną treść i inną ideę. w pogardzie (Miseri, quibus / Crux despecta Tua est!), Spróbujmy przyjrzeć się kilku przykładom. Parodia piąta siebie zaś pokazuje jako tego, który żywi się euchary- z I księgi opatrzona tytułem De efficacia Christi crucifixi stycznym chlebem i stąd czerpie siłę i moc. Analogicznie sacramento cenae fidelibus obsignata(„O mocy Chrystusa chrystianizuje Laubanus pogański temat Horacjuszowej ukrzyżowanego poświadczonej wiernym w sakramencie ody I 30 (O Venus regina Cnidi Paphique), stanowiącej Komunii Św.”) stanowi poetyckie odwzorowanie pieśni I 5 swoiste zaproszenie kierowane przez dziewczynę – przy- Horacego, co autor zaznacza w podtytule (Ex carmine puszczalnie młodą heterę (na co mogłoby wskazywać jej V: „Quis multa gracilis”). Bohaterką rzymskiego eroty- greckie imię Glicera – „Słodziutka”) – do Wenus, królowej ku-wzoru jest dziewczyna o „mówiącym” imieniu Pyrra Knidos i Pafos. Bogini, jak to przy pomocy oksymoronu – „czerwonowłosa”, „ruda”, której nie odstępuje (urget) określa poeta, pogardzić ma ukochanym Cyprem (Sperne młodzieniec w wieńcu z róż na głowie. To dla niego Pyrra, dilectam Cypron) i przenieść się (transfer) do domu czy też by wydawać się naturalnie piękną, wdziewa proste stroje domowej kapliczki wzywającej ją dziewczyny. W parodii i wiąże płowe włosy (v. 4–5: cui flavam religas comam Laubanusa Ad puerulum Iesum (Do Dzieciątka Jezus)22

20 Moller [1562], Moller 1561. 22 To dwudziesty utwór księgi I, oznaczony błędnie w ed. cit. numerem 21 Por. Budzyński 1985: 143–144. dziewiętnastym.

29 Izabela Bogumił wzywany jest zamiast Wenery mały Jezus – ma on pogar- Praesens capistro pertinaci dzić betlejemskim siankiem (v. 2: Sperne Bethlemae sti- Stringe gulam Bromio efferatam23. pulam) i przenieść się (transfer) do serca swego czciciela. Z oczywistych względów (chrystianizacja Horacjuszowej Zacytowany tu wiersz stanowi poetyckie odwzorowanie pieśni) przeobrażeniu ulega także przedstawiony w dru- słynnego Horacjańskiego pożegnania z miłością (III 26: Vixi giej zwrotce obu utworów niebiański orszak. U Horacego puellis nuper idoneus). Rzymski liryk, rezygnując z miło- otoczenie Wenery stanowią: Amor, Gracje, Nimfy, bogini snych podbojów i służby na rzecz Wenery, zawiesza w jej młodości – Iuventas i Merkury. W parodii Laubanusa świątyni używaną niegdyś broń – pochodnie oświetlające znajdujemy nie, jak u Horacego, zachętę do przybycia drogę do ukochanej; drągi, które służyły do wyważania wraz z bóstwami towarzyszącymi (Horatius: tecum […] drzwi domu wybranki i łuki. Laubanus natomiast żegna się properentque), ale zapewnienie, że wraz z Chrystusem w swym utworze z pucharami, broń – naczynia, czerpaki, pojawi się (veniet) Duch Święty i Łaska, i Wiara ze swą karafki – nakazuje złożyć na ołtarzu bogini Mądrości (grecka Sofrozyne), prosząc, by zechciała ona ścisnąć uzdą skłonne córką Miłością, i Życie, i Zbawienie. do pijaństwa gardło, tak jak Wenus u Horacego ma smagnąć Laubanus w swych parodiach nie tylko nadaje chrześci- biczem nieprzystępną dla uczuć dziewczynę Chloe. jański wydźwięk Horacjuszowym odom, ale i nierzadko przekształca antyczny wzór tak, że pozostaje on w zgodzie ze starożytną, pogańską tradycją. Warto w tym miejscu Oryginalne utwory poetyckie przywołać szóstą parodię z księgi III opatrzoną tytułem Ad w dialogu z antyczną tradycją Sophrosynen. Poculis valedicens:

Związani z Gimnazjum Akademickim gdańscy poeci kon- Vixi culullis nuper amiculus, struują nierzadko swoje utwory, wykorzystując do tego celu Et dimicavi stultus amystido np. postaci znane z grecko-rzymskich mitów; tworzą wów- Frequentiori, nunc et artem czas własne oryginalne dzieło, tylko jego ogólny zamysł Pestiferam et stolida arma pono. wyrasta z tradycji antycznej. Według takiej metody powsta- ły niewątpliwie Sertum Musarum i Aulaeum Gratiarum Gressusque ad aram Sophrosynes fero Henryka Mollera. Pierwszy tekst został napisany z okazji Mutatus. Heic, heic ponite turpia 23 Carchesia et trullas et obbas Do Mądrości. Na do widzenia pucharom: Żyłem niegdyś przyjazny pucharom i niemądry rywalizowałem często w szybkim piciu. Teraz Faucibus ebriulis minaces. odkładam zgubną sztukę i prymitywną broń i odmieniony kieruję swe kroki do ołtarza Mądrości. Tu, tu złóżcie szpetne naczynia i czerpaki, O quae salubrem, Diva, colis modum et i karafki szkodzące pijackim gardłom. O bogini, która cenisz sobie Vitam carentem multibiba lue zbawienny umiar i życie pozbawione plagi pijaństwa, osobiście ścią- gnij mocno trzymającą uzdą rozdrażnione przez Bromiosa gardło.

30 Inspiracje antyczne w twórczości poetów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego koronacji Eryka XIV na króla Szwecji, drugi upamiętniać będący chlubą poetów laur, ukochany przez Jowisza dąb, ma zaślubiny księcia Jana Finlandzkiego (późniejszego cyprys, cedr, bluszcz i oliwka – i dołącza swe życzenia Jana III Wazy) z polską królewną Katarzyną Jagiellon- dla nowego władcy, nie stroniąc od wysławiania go, po ką. W Sertum Musarum posługując się Horacjuszowym czym cały zastęp znika w przestworzach wraz z darem motywem lotu poety niby-ptaka (Horatius II 20, 1–12) dla króla. Poeta niepewny, czy Muzy dostarczyły Erykowi opowiada Moller, iż pod wpływem twórczego natchnienia tę niezwykłą koronę, postanowił – jak stwierdza – opowie- wzniósł się aż na Helikon (k. A3 verso: Tollor ad Aonii dzieć o wszystkim, by ujawnić pochwały, jakie usłyszał pod culmina sacra iugi). W tym miejscu ma okazję wprowadzić adresem monarchy (k. D2 verso – D3 recto): obraz siedziby Muz – uwzględnia tu oczywiście antyczne szczegóły topograficzne: wzgórze Helikonu (arx Heliconis), Cumque suo in liquidas duce mox evanuit auras, strome skały Parnasu (Ardua Parnasi per iuga), aońskie Sacra cohors secum miraque serta tulit. wody (Aonias […] aquas), źródło Hippokrene (Fontibus ut Nescio si coram sua dona Aganippides ipsae sacrae perfunderer Hippocrenes), by zaraz potem oddać Obtulerint manibus, rex generose, tuis. głos napotkanym tam bóstwom: Apollinowi i dziewięciu At ne forte alios praeconia tanta laterent, Muzom. Całość tego minipoematu wypełnią teraz wystę- Nominibus Phoebo iudice facta tuis, py poszczególnych, nazwanych tu z imienia boginek. Feb bowiem pomny zasług Eryka jako opiekuna poezji i sztuk Haec ego, quae vidi, quaeque his simul auribus hausi, 25 (k. A4 verso) prosi Muzy o przygotowanie wyjątkowego Carminibus volui commemorare meis . daru na koronację. Nie pragnie jednak złota i klejnotów (k. B1 recto: Non aurum regale volo gemmasve parari), Na podobnym pomyśle konstrukcyjnym oparł Henryk ale wieńca, swego rodzaju korony splecionej z gałęzi drzew, Moller drugi „królewski” poemat Aulaeum Gratiarum. które rosną w helikońskim lesie (k. B1 recto): Tutaj tytułowy kobierzec (aulaeum) – dar na zaślubiny młodej pary – tkają na polecenie bogini miłości trzy Gracje. Ergo parate virens aeterno lumine sertum, I w tym utworze poeta widzi owe działania bogów dzięki Praebeat hoc vobis germina laeta nemus. natchnieniu, jakie go ogarnia. Przechadzając się bowiem His ex arboribus virides decerpite ramos, na wybrzeżu morskim w przeddzień zaślubin królewskiej Indeque solerti texite serta manu24. pary (3 października 1562 roku), spostrzega u ujścia Wisły flagowy okręt księcia Jana. Widok ten rozbudza twórczą

Każda z aońskich sióstr przynosi zatem gałązkę do wień- 25 Wkrótce święty zastęp zniknął ze swym wodzem w przezroczystych ca – tworzą go: zielona palma, mirt, drzewo migdałowe, przestworzach i uniósł ze sobą niezwykłą koronę. Nie wiem, szla- chetny królu, czy owe Aganippidy złożyły swe dary w twoje ręce. 24 Przygotujcie więc zielony wieniec o wiecznym blasku, niech bujnych By przypadkiem wielkie pochwały twego imienia wypowiedziane roślin dostarczy wam ten las. Z tych to drzew rwijcie zielone gałęzie w obecności Feba nie ukryły się przed innymi, ja zapragnąłem przy- i pospiesznie uplećcie koronę. pomnieć w swej pieśni, to co widziałem i usłyszałem.

31 Izabela Bogumił wyobraźnię Mollera, tak iż zaczyna on odczuwać przypływ Antyczne exempla w twórczości natchnienia określony tu jako miły powiew z klaryjskiego, poetów Gdańskich czyli z apollińskiego, ogrodu. Przed oczami poety stają: Wenus z muszlą w dłoni i z pięknym pasem (wiąże nim Sięgają wreszcie gdańscy poeci gimnazjalni po antyczne ponoć bogini serca kochanków), Kupidyn i trzymające exempla. Chętnie przywołują w ramach własnych utworów się za ręce nagie Charyty – Gracje, z których jedna mia- postaci czy to mityczne, czy historyczne, które już w staro- ła we włosach kwiaty, druga kłosy zboża, trzecia zaś żytności urosły do rangi pewnego symbolu. Henryk Moller gałązkę winnej latorośli. Charyty przystępują na prośbę w utworze upamiętniającym zaślubiny Cecylii Wazówny bogini miłości do tkania kobierca, który przedstawiać z Krzysztofem II Badeńskim zestawia słynną z urody księż- będzie herby króla Polski i księcia Finlandii, a więc orła niczkę z Heleną Trojańską, by stwierdzić, że ta druga „jest z rozpostartymi skrzydłami w koronie na głowie i niedź- niczym” przy Cecylii (k. A4 recto)27: wiedzia w pozycji stojącej, uzbrojonego w miecz. Podczas wykonywania swej pracy opowiadają boginki o cechach Cui si contuleris Helenam, quam Graecia iactat, i zwyczajach zwierząt herbowych, by potem wysławiać Ad nostram, dices protinus, ista nihil. te same zalety w nowożeńcach – to literacki odpowiednik Omnia Ceciliae sunt membra decentia, ocellus życzeń Muz bogato ozdobionych elementami panegirycz- Ceu Veneris rutilum sidus uterque nitet. nymi z Sertum Musarum. Obydwa utwory podobnie się zresztą kończą: i tu boginie wzbijają się w przestworza Caesaries instar generosi fulgurat auri, – wraz ze swym darem zdążają w kierunku Wilna, gdzie Purpureas referunt osque genaeque rosas. odbywać się będą zaślubiny Jana Finlandzkiego z Kata- Ac ut ebur dentes, collumque ut lilia fulget rzyną Jagiellonką (k. E4 recto): Atque novas aequat dextera casta nives28.

[…] Charitesque tapetum, Warto przypomnieć, że Propercjusz w elegii II 3 porów- Unanimes habili corripuere manu. nywał z Heleną Trojańską swoją Cyntię (v. 32), pod Ac liquidas altis secuere volatibus auras względem umiejętności wokalno-tanecznych zestawiał Cum Zephyroque pares instituere vias. ją natomiast z Ariadną (v. 17–20); w elegii II 2, by pod- Indeque fulgentem properarunt solis ad ortum, kreślić piękność ukochanej przywoływał kolejne, słynne Surgit ubi Litavi Vilna corona soli26. 27 Moller 1565. 28 Jeślibyś przyrównał do niej Helenę, którą chełpi się Grecja, powiesz zaraz, że tamta jest niczym przy naszej. Piękne jest ciało Cecylli, oczy 26 I zręcznie pochwyciły jednomyślne Charyty kobierzec. I poszybowały błyszczą jak złociste gwiazdy Wenery, włosy lśnią na wzór szlachet- przez przezroczyste przestworza wysokim lotem i razem z Zefirem nego złota, usta i policzki powtarzają [barwę] purpurowych róż. Zęby podjęły równą drogę. Pospieszyły na wschód błyszczącego słońca, błyszczą jak kość słoniowa, szyja bieli się jak lilie, a nieskazitelna gdzie wznosi się Wilno – korona litewskiej ziemi. rączka równać się może ze świeżym śniegiem.

32 Inspiracje antyczne w twórczości poetów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego z urody bohaterki mitów: Junonę, Palladę, Hipodamię senis Pylii vive diesque diu z epitalamium Retella na i Prozerpinę (v. 5–12). Rzymski poeta posługiwał się zaślubiny Jana Hoppego z Anną córką Eberharda Roggen obok tradycyjnego katalogu porównań także i tradycyjnym z Chełmna)30. Gimnazjalne utwory weselne posługują się zestawem komplementów, wykorzystanym również przez nawet pewnym kanonem przykładów-wzorów. W epitala- Mollera. Stąd oczy Cyntii i Cecylii błyszczą jak gwiazdy, mium Cureusa dla Achacego Czemy i Zofii Radziwiłłówny białość cery przypomina lilie, a rumieńce kwiaty róży exempla idealnych żon z czasów antyku stanowią: Alkestis, (Propertius II 3, 9–14). Penelopa, Baucis31 i Artemizja – żona satrapy karyjskiego Mauzolosa. Pierwsza jest dla poety ucieleśnieniem potęgi Powróćmy jeszcze do exemplów. W Sertum Musarum miłości, druga roztropności, Baucis nazywa pobożną, zapewnia Moller, że król Eryk słusznie będzie nazywany a Artemizję wierną. Przytoczmy tu fragment przysięgi- rywalem Alcidesa, czyli Heraklesa, określonego tu patroni- -zapewnienia, jakie jeszcze przed uroczystością zaślubin micznie od imienia jego dziadka Alceusa, ojca Amfitriona. składa Zofia swemu wybrankowi (k. C4 recto): Herakles uchodził przecież zawsze za symbol nieprzecięt- nej dzielności (k. D2 verso): Admeti, si fata sinent, ego coniugis altam Aemulus Alcidis tunc rite vocaberis altam, Alcestis mentem, vincam in amore tui. Qui quoque virtutis dicitur isse viam29. Cedet et ipsa mihi Mausoli fida marita, Penelope prudens et pia Baucis anus32. Przykład długowieczności stanowił natomiast znany z Homerowej Iliady władca Pylos, Nestor. Stąd Achacy „Budujące” przykłady męskiej cnotliwości stanowią nato- Cureus, witając w Gdańsku biskupa kujawskiego Jaku- miast w epitalamium Cureusa: Hippolyt, gdyż odrzucił ba Uchańskiego, wyrazi życzenie, by Bóg zachował go miłość swej macochy Fedry, Peleus, jako że pogardził aż do pylijskich lat w dobrym zdrowiu (k. A4 verso: Te uczuciem żony Akastosa Astydamei, Bellerofont, który nie Deus incolumem Pylios conservet in annos), a Henryk odwzajemnił miłości żony Projtosa Steneboi33. Czasem Moller w Sertum Musarum ubolewać będzie, że król odnieść można wrażenie, że gdańscy poeci niemalże na Gustaw I Waza Nestorowych dni nie dożył (k. A2 recto: wszystko potrafią znaleźć przykłady w kulturze starożytnej. Nestoreos quod non vixerit ille dies). Warto tu od razu 30 [„Panie młody, żyj długo jak starzec z Pylos”] Cureus, Retell 1559. dodać, że w pisanych przez gdańskich profesorów epi- 31 Por. te same przykłady w epitalamium Michała Retella na ślub Jana talamiach bardzo często pojawia się exemplum Nestora; Hoppego (v. 197–203). W utworze dla Krzysztofa Konarskiego poeci składając życzenia nowożeńcom, obowiązkowo wymienia poeta obok Alkestis i Penelopy Laodamię (k. 214 verso). niejako wspominają o długim życiu i przywołują wówczas 32 Jeśli losy pozwolą, w miłości do ciebie pokonam wspaniałą myśl Alkestis, żony Admeta. I przewyższę wierną małżonkę Mauzolosa, długowieczność starca z Pylos (por. np. v. 268: Sponse, mądrą Penelopę i Baucis pobożną. 33 Retell zarówno w epitalamium dla Jana Hoppego (v. 35–38 i 51–54) 29 Będziesz słusznie nazwany rywalem Alcydy, o którym mówi się, jak i dla Bartłomieja Kraffta (k. 219 recto) wymienia Bellerofonta że podążył drogą dzielności. i Hippolyta.

33 Izabela Bogumił

W jednym z epigramatów Imaginum liber Henryk Moller prawo i jednakowa moralność: za szpetne występki zawsze sławiąc Katarzynę, córkę Gustawa I Wazy, każdą jej cechę groziła dotkliwa kara. zestawia z przymiotami antycznych bogiń czy heroin. Właściwie ze starożytności czerpano wszelkiego rodza- Szwedzka królewna ma więc oczy Andromachy, śnież- ju przykłady dotyczące kultury, moralności, sposobów nobiałe ciało Bryzeidy, wierność Alkestis, wstydliwość zachowania się w różnych sprawach prywatnych i pań- Penelopy, głos Safony, twarz Heleny, włosy Laodamii, stwowych. Takich exemplów dostarczają cztery księgi epi- ramiona Junony, stopy Tetydy i usta Wenery (k. C3 verso mytiów Michała Retella (Michaelis Retelli epimythiorum – C4 recto). in historias et fabulas libri IV). Ten ogromny zbiór zawiera Niekiedy exemplum dla naszych autorów stanowi nie jakaś mnóstwo pogrupowanych wedle określonych zagadnień konkretna postać znana z tradycji antycznej – symbol wierszy, które prezentują przykłady różnych zjawisk i prze- piękności, męstwa czy długowieczności, a interpretowane jawów kultury. Owe zagadnienia w ramach czterech ksiąg w określony sposób zdarzenie. Zarówno Achacy Cureus zostały ułożone alfabetycznie. Księgę pierwszą otwie- w epitalamium dla Achacego Czemy i Zofii (k. B3 recto rają więc kolejno takie problemy jak: wstrzemięźliwość B4 verso) oraz w utworze na zaślubiny Jana Hoppego od niektórych pokarmów (Abstinentia quorundam cibo- z Anną (v. 67–70), jak i Michał Retell w epitalamium dla rum), kara za cudzołóstwo (Adulterii poena), pochlebstwo Krzysztofa Konarskiego (k. 215 recto) wprowadzają, przy- (Adulatio), miłość małżeńska (Amor coniugalis), księgę woływaną przez pisarzy greckich: Pauzaniasza, Ksenofonta czwartą zaś zamykają przykłady ludzi oddanych żądzom i Plutarcha, mało znaną dzisiaj historię córek beockiego i nieumiarkowaniu (Voluptatibus in universum dediti vel Skedasosa, Miletii i Hippo, zgwałconych, a potem brutalnie intemperantes), kwestia nadzwyczaj okrutnej zemsty (Vin- zamordowanych przez dwóch młodych Lacedemończyków: dicta nimia), trwałej dzielności (Virtus cum naufragio ena- Frurarchidesa i Parteniosa. Tym incydentem tłumaczono tat) i wota (Vota). Każde zagadnienie zostaje zilustrowane w czasach starożytnych spadek dzielności Sparty i klęskę przez kilka utrzymanych w dystychu elegijnym niedługich zadaną jej w bitwie pod Leuktrami (371 p.n.e.) przez utworów, o niewielkiej też chyba wartości literackiej, pod wojska Epaminondasa. Skedasos bowiem bezskutecznie względem rozmiarów przypominających epigramaty. Każ- próbował doprowadzić do ukarania winnych, interwenio- dy z nich opatrzył poeta tytułem, niekiedy precyzyjnie wał w tej sprawie u eforów, zrozpaczony przeklął Spartę oddającym zawartość wiersza (np. Achilles Hectorem i popełnił samobójstwo, co uznawano powszechnie za ter circa urbem Troiam biiugis traxit <„Achilles włóczył przyczynę gniewu niebios, jaki spadł po czasie na Lacede- zaprzęgiem [zwłoki] Hektora wokół murów Troi”>) oraz mończyków. Historia ta, podobnie zresztą jak inne exem- nazwiskiem autora, którego dzieło posłużyło do ułożenia plum – hańba niewinnej Lukrecji, która stała się przyczyną epimythium (np. Homerus). Niekiedy informacji o źródle wypędzenia z Rzymu Tarkwiniuszy34– miała pokazywać, brakuje, prawdopodobnie w sytuacjach, gdy wiedza poety że w różnych epokach i kulturach obowiązywało jednakowe opiera się na szeroko rozumianej tradycji antycznej, kiedy 34 Por. Cureus 1570: B3 recto. np. w dziale o opatrzności bożej (Providentia et benedictio

34 Inspiracje antyczne w twórczości poetów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego divina) pisze o penatach (De Penatibus), geniuszach (De może niezmiernie bogate źródło wiedzy o antyku, pozna tu Geniis), Gracjach (De Gratiis) itd. Sięga Retell po wia- czytelnik nawet starożytne anegdotki: dowie się na przy- domości i przykłady do największych poetów greckich: kład, w jakich rzekomo okolicznościach zginął Ajschylos, Homera, Sofoklesa, Eurypidesa, Arystofanesa, Pindara, a w jakich Eurypides albo co śniło się matce Wergiliusza Teokryta; przywołuje dzieła filozofów: Platona, Arystotele- krótko przed urodzeniem poety (z wiersza: De Maria Vir- sa; czerpie informacje od historyków, biografów, erudytów gilii matre somniante se lauream ramum enixam esse Hellady z różnych epok: Herodota, Ksenofonta, Polibiusza, <„O Marii, matce Wergiliusza śniącej, że urodziła laurową Strabona, Plutarcha, Diodora Sycylijskiego, Pauzania- gałązkę”>). sza, Diogenesa Laertiosa czy Athenajosa. Także i kanon uwzględnianych jako źródło epimythiów autorów rzymskich przedstawia się imponująco: najwybitniejsi poeci GDAŃSCY POECI A ICH STAROŻYTNI POPRZEDNICY czasów Oktawiana Augusta – Wergiliusz, Horacy, Pro- percjusz, Owidiusz i z okresu późnego cesarstwa – Auzo- Profesorowie Gdańskiego Gimnazjum nierzadko przyrów- niusz, Klaudian, do tego cały zastęp historyków, mówców, nują siebie samych do starożytnych poprzedników. Próbu- uczonych takich jak Warron, Cyceron, Liwiusz, Seneka, ją na przykład zwracać uwagę na własną rzekomą niedo- Waleriusz Maksimus, Swetoniusz, Pliniusz, Geliusz, Florus, skonałość (topos skromności), jak choćby Achacy Cureus, Makrobiusz itd. Interesuje Retella dosłownie wszystko: który w „Historii nawrócenia Pawła” (Historia conversi tajemnice bogów i fakt, że nie powinno się ich ujawniać, Pauli) ubolewa, że brakuje mu obfitości słów meońskiego niewdzięczność wobec nauczycieli, kary za niegościnność, wieszcza (Homera) i wymownego języka Nazona (Owi- zabójcy własnych rodziców, dzieciobójcy, wiarołomne diusza) – nawet gdyby je miał, dodaje zaraz poeta, nie żony, ludzie gardzący literaturą, mądrość i mędrcy czy zdołałby przedstawić trudów Apostoła (k. B3 verso): problem hańbienia świątyń (Templa vel sanguine vel stu- pro violare), przy której zamieszcza, m.in. wiersz o tym, jak Pyrrus zabił Priama na ołtarzu Jowisza Hyrkejskiego Si mihi Maeonii dives facundia vatis, ułożony w oparciu o II księgę Wergiliuszowej Eneidy oraz Aut quoque Nasonis lingua diserta foret, utwór o Hippomenesie i Atalancie, którzy obrazili boginię Non tamen aequare[n]t eius mea verba labores: 35 Kybele, oddając się miłości w jej świątyni, napisany na Materia ingenium deprimit illa meum . podstawie Owidiuszowych „Metamorfoz” (Hippomanes Michał Retell w elegii o narodzeniu Chrystusa (Elegia de 36 et Atalanta venereo concubitu Cybeles templum propha- nativitate Christi) stwierdza, iż nie pragnie słów właści- nantes, in leones mutantur). Zajmują wreszcie gdańskie- wych tragedii i nawet nie może „puszyć się” w podniosłym go poetę ludzkie wady: arogancja, chciwość, gadulstwo, 35 Gdybym miał wspaniałą wymowę meońskiego wieszcza albo też pijaństwo; na wszystko ma gotowe niejako przykłady giętki język Nazona, nie oddałyby moje słowa trudów [Pawłowych]: w grecko-rzymskiej tradycji, w starożytnej historii, literatu- taka materia przytłacza mój talent. rze, micie. Dla współczesnych zbiór epimythiów stanowić 36 Retell 1574.

35 Izabela Bogumił stylu Sofoklesa; i to nie z braku poetyckich umiejętności, pouczenia, jak ma wysławiać Nowonarodzonego Boga, ale dlatego, że Chrystus przyszedł na świat w ubogiej sta- oczekuje właśnie od Muzy (k. 247 recto: Ut celebrem, jence – zwyczajność Jego narodzin wymaga więc prostego, doceas me, pia Musa, Deum < „Naucz mnie, pobożna zwykłego wiersza (k. 247 recto): Muzo, wysławiać Boga”>). W zgodzie też ze zwyczajem starożytnych lokalni poeci nazywają własne dzieła mianem Verba nec opto tamen tragico gradientia passu, poszczególnych Muz lub ogólnie muzą. Achacy Cureus Vel grandi Sophoclis posse tumere stylo. elegię dedykowaną biskupowi Uchańskiemu określa jako [………………………………………………..] Taleję (k. A1 verso: …Thalia / Cur rudis ad cultas perve- Sed partus sine honore tuus simplex humilisque, niatque manus <„Dlaczego prosta Taleja miałaby trafić 37 Quale meum carmen debeat esse, monet . do poważanych rąk”>) i jako muzę (k. A4 verso: Haec tibi, sancte senex, voluit mea Musa referre <„Te rze- Antyczne toposy, motywy czy pragnęła opowiedzieć tobie, czcigodny starcze, moja i poetyckie rozwiązania muza”>). Wprowadzają wreszcie nasi gimnazjalni twórcy upersonifikowane Muzy, które zgodnie z tradycją mityczną były, jak wiadomo, boginkami sztuk i poezji. W Historia Wykorzystują wreszcie gdańscy twórcy antyczne topo- conversi Pauli zapytuje Cureus Kalliope o przyczynę jej sy, motywy, poetyckie rozwiązania, włączając je chętnie smutnego nastroju (k. A3 verso: Cur tua, Calliope, frau- i obficie w ramy własnych utworów. Ograniczmy się tu dantur tempora lauro? / Cur numeris non vis maesta do kilku zaledwie przykładów. Zgodnie ze starożytną trady- praeesse meis? <„Dlaczego, Kalliope, twoje skronie są cją epicką rozpoczynają np. gimnazjalni poeci swe dziełka pozbawione lauru i smutna nie chcesz stać na czele mych inwokacją do Muzy. Prośbą o natchnienie otwiera Henryk pieśni?”>), w VI jedenastozgłoskowcu zaprasza Laubanus Moller epitalamium na zaślubiny Kaspra Nefeliusa i Zofii, dziewięć Muz nad rzekę Bóbr – do rodzinnej Szprota- córki Mikołaja Richaviusa (k. A2 recto: Carmina Casparo wy38, we wspomnianym już epitalamium dla Zofii, córki Sophiaeque hymeneia pangam, / coeptis aspires, Musa Richaviusa, dwukrotnie włącza Henryk Moller w strukturę serena, meis <„Będę tworzył pieśń weselną dla Kacpra tekstu motyw epifanii Talei: w pierwszej części utworu, i Zofii, pogodna Muzo, sprzyjaj memu przedsięwzięciu”>), gdzie rozpamiętuje poeta nieszczęścia, jakie spadły na ród przekształca tu zresztą poeta frazę z proemium do Owidiu- Richaviusów, Taleja przychodzi w ciemnej szacie i – na szowych Metamorfoz (I 2–3: …di, coeptis […] / adspirate znak żałoby – z włosami w nieładzie (k. A3 recto: Astitit meis… <„bogowie, sprzyjajcie memu przedsięwzięciu”>); ecce suum pullo velamine corpus / Tecta et inornatas podobnie Michał Retell w Elegia de nativitate Christi, hirta Thalia comas <„Oto stanęła Taleja okryta ciemną

37 Nie pragnę słów kroczących tragediowym krokiem, ani nie mogę szatą, nieuczesana, z włosami w nieładzie”>), w drugiej nawet nadymać się w wielkim Sofoklesowym stylu […], proste części dziełka ukazuje się w ozdobnym stroju i w wieńcu i zwyczajne narodziny pouczają bowiem, jaka powinna być moja pieśń. 38 Por. Bogumił 2003: 73.

36 Inspiracje antyczne w twórczości poetów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego z gałązek lauru i mirtu, by zawiadomić o planowanych factus sit homo) zostaje określone jako straszne króle- zaślubinach Zofii (k. B1 verso)39. stwo nad Styksem (k. A3 verso: In fera ne Stygiae regna feramur aquae), a więc z uwzględnieniem starożytnej topografii podziemia. Kwestie stylistyczne Lokalnym poetom z antykiem kojarzyło się niemalże wszystko. W epitalamium Michała Retella dla prawnika Także i styl, jakim posługują się poeci gimnazjalni, pozo- Jana Borcken uroda miejsca, do którego docierają boha- staje pod silnym wpływem antyku. W elegii Cureusa dla terowie tego ujętego w formę dialogu tekstu, przywodzi Jakuba Uchańskiego Feb, czyli słońce, rozprasza czarne na myśl znane z Wergiliuszowych Georgik różane ogrody chmury i przywraca jasny dzień (k. A1 verso: […] Phoebus w okolicach Pestum. Skojarzenia z antykiem są na tyle discusserat atras / Nubes et clarum fecerat esse iubar.), silne i częste, że panują w języku poezji, dostarczając w Threnodii wjeżdża na ognistych koniach (v. 1–2: tem- figur i tropów retorycznych. Także i w utworach o tema- pus erat rapidi Phoebus cum signa leonis / Aetherea tyce religijnej nie brakuje wyrażeń pogańskich. Achacy igniferis ingrederetur equis <„nastał czas, kiedy to Feb Cureus w elegii o przyczynach, dla których Syn Boży stał wjeżdża na ognistych rumakach w świetlisty zodiak strasz- się człowiekiem, posługuje się szablonowymi metonimia- nego lwa”>) albo słoneczną pochodnią rozświetla ziemię mi, gdy nazywa wojnę szatana z człowiekiem „niejawnym (v. 351: At satis ut Phoebus lustravit lampade mundum); Marsem” (k. A3 recto: nec aperto Marte) albo niezgodę w epicedium na śmierć Henryka Mollera słońce określone określa imieniem patronującej jej bogini Eris (k. A4 ver- zostaje jako Tytan (Helios był synem Tytana Hyperiona), so: […] perfida turbet Eris)40. Czasem jednak używa który odsuwa cienie czarnej nocy (k. B2 recto: At nigrae wyrażeń bardziej wyszukanych, kiedy np. sztukę, z jaką Titan noctis dimoverat umbras ). W elegijnych partiach szatan podszedł Ewę, przyrównuje do podstępu Sinona opisowych znajdujemy nawiązujące do antyku peryfra- (k. A3 recto: Atque Evam simili persuaserat arte Sinonis, zy. W Sertum Musarum np. Moller lokalizuje Szwecję < „I przekonał Ewę podstępem podobnym do podstępu w miejscu, gdzie „bogata w wodę Tetyda oblewa brzegi Sinona” >). północnym morzem” (k. A2 recto: […] per oras / Quas lavat Arctoo Tethys aquosa mari), Zygmunt August w jed- Profesorowie Gdańskiego Gimnazjum popisują się wręcz nym z epigramatów tegoż autora panuje niezwyciężony erudycją, kiedy np. stosując tzw. praeteritio wymieniają, na boreaszowych, czyli północnych, ziemiach (Imaginum jakie tematy pragną przemilczeć. Achacy Cureus w ele- liber, k. A8 verso: Nempe Sigismundus Boreis Augustus gii dla Uchańskiego stwierdza, że jego muza nie będzie in oris / Qui gerit invicta regna sceptra manu.), piekło w elegii Cureusa (Elegia continens causas, cur Filius Dei 40 W Threnodii (v. 23–24) imienia bogini urodzaju Cerery używa Cureus na określenie zboża, w Historii nawrócenia Pawła antonomazja „rector Olympi” („władca Olimpu”) zastępuje miano chrześcijańskiego 39 Więcej na ten temat zob. Bogumił 2013: 130–131. Boga.

37 Izabela Bogumił opiewała smutnych nieszczęść Niobe ani trudów Perse- przywoływania odpowiednich exemplów, motywów, wyra- usza, a szczęśliwe przybycie biskupa (k. A1 verso): żeń i włączania ich w ramy szesnastowiecznego tekstu. Gdańscy autorzy potrafili, jak wiemy, przekształcać dzieła Non tristes Niobes casus Perseîque labores, starożytne, nadając im nową myśl lub wykorzystywać Adventum salvum sed canet illa tuum. gotowe poetyckie rozwiązania. W antycznej literaturze, historii, micie szukali mądrości i przykładu, szukali piękna W Historii nawrócenia Pawła powtarza poeta niejako, i wzorca doskonałego, a wszystko po to, by „drogę do ogro- dów mądrości, które u Danaów i Auzonów kwitły, wskazać iż nie zamierza przypominać, jak Perseusz uwalniał swą innym”41, w pierwszej kolejności własnym uczniom, a za Andromedę mieczem, ale chce przedstawić walkę Pawła ich pośrednictwem następnym pokoleniom. z Tarsu (k. A3 verso). Michał Retell w epitalamium dla Bar- tłomieja Kraffta przywołuje cały szereg bóstw, do których mógłby się zwrócić w inwokacji: Apollina, Kameny a wśród Bibliografia nich Melpomenę, Charyty, majestat z Pafos czyli Wenerę, Kupidyna, Hymena, by ostatecznie odrzucić pogańskich Teksty źródłowe bogów i Chrystusa poprosić o dostarczenie początku pieśni Cureus A. 1559: Elegia gratulatoria ad reverendissimum amplissimum (k. 217 verso). que dominum d. Iacobum Uchanski Dei gratia episcopum Cuiavien- sem et Pomeraniae auctore M. Achatio Cureo Mariaeburgensi, apud Niekiedy gimnazjalni poeci stosują odwrotną niejako prak- haeredem F. Rhodi, Dantisci. tykę niż erudycyjny popis, a mianowicie włączają do swych Cureus A. Retell M. 1559: Epithalamion scriptum clarissimo Viro […] utworów motywy, które nie każdemu odbiorcy kojarzyć Iohanni Hoppio et pudicissimae Virgini Annae […] per M[agis- się musiały ze starożytnością. Michał Retell np. w swych trum] A[chatium] C[ureum]; Epithalamium in nuptiis […] D[omini] żałobnych elegiach bardzo często przyrównuje ludzi i ich Magistri Iohannis Hoppi et honestissimae Virginis Annae […] actore M[agistro] Michaele Retellio Zittaviensi, Dantisci, egzystencję do kwiatów, a w szczególności do róż – pod- oprac. A. Witczak (Utwory weselne dla rektora Jana Hoppego), w: kreśla tym samym poeta krótkość ludzkiego żywota i jego Głombiowska Z. (red.) 2008: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, bardzo szybki koniec. Warto w tym miejscu przypomnieć, t. 4, W progach Muz i Minerwy, Gdańsk, s. 147–164. że nagłość zgonu już Homer zestawiał ze śmiercią maku, Cureus A. 1562: Historia conversi Pauli carmine reddita a M. Achatio który pochyla głowę pod ciężarem deszczu (Ilias VIII Curaeo Mariaeburgensi, Gymnasii Dantiscani collega, Regiomonti 302–308), a Wergiliuszowi zmarły Pallas przypominał Borussiae excudebat I. Daubmannus. kwiat fiołka albo hiacyntu (Aeneis XI 67–71). Róże obec- Cureus A. 1564: Threnodia qua deplorantur miseriae tempore gras- ne w liryce Horacego symbolizowały natomiast przede santis pestis Dantisci quaeque continet gravissimas querelas Dei de populi impietate, qua eiusmodi miseriae attrahuntur. Composita wszystkim szybkie przemijanie krótkiego przecież życia (II 3, 13–14; I 36, 15–16). 41 Wyrażenie Henryka Mollera z elegii upamiętniającej zgon wielkiego nauczyciela i reformatora Filipa Melanchtona (k. A3 verso: Sic iter W dzisiejszym odbiorcy tej gimnazjalnej poezji może innumeris sophiae monstravit in hortos / Qui vel apud Danaos budzić uznanie ogromna erudycja jej twórców, umiejętność Ausoniosve virent).

38 Inspiracje antyczne w twórczości poetów Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego

[…] a M. Achatio Cureo Mariaeburgensi, oprac. I. Bogumił („Saevae Moller H. 1561: Sertum Musarum in illustrissimi ac potentissimi prin- spectacula mortis”. O „Threnodii” Achacego Cureusa), w: Głombi- cipis ac domini d. Erici Suedorum, Gothorum et Vandalorum regis owska Z. (red.) 2008: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, vol. IV, coronatione auctore Henrico Mollero Hesso, excudebat I. Daubman- W progach Muz i Minerwy, Gdańsk, s. 165–203. nus, Regiomonti Borussiae.

Cureus A. 1566a: Dialogus de podagra ab Achatio Cureo Marienbur- Moller H. [1562]: Aulaeum Gratiarum, in officina I. Daubmanni, Regio gense elegiaco carmine compositus, excudebat I. Rhodus, Dantisci. monti Borussiae.

Cureus A. 1566b: Praecepta de regno ex oratione Isocratis ad Nico- Moller H. 1565: Ad illustrissimum principem ac dominum d. Christ- clem Cypri regem, in honorem consulatus amplissimi ac spectabilis oferum, sacri Imperii Romani marchionem in Baden et Hochberg domini Constantini Ferberi versibus Latinis exposita ab Achatio etc. et ad serenissimam coniugem eius d. Ceciliam natam in regia Cureo Mariaeburgense, excusa […] a I. Rhodo, Gedani. apud Suedos familia Gratulatio Musarum Gedanensium auctore Cureus A. 1567: Epicedion de morte doctissimi viri M. Henrici Molleri Henrico Mollero Hesso, ex officina I. Rhodi, Gedani. Hessi, poetae praestantis Gymnasii, incliti Senatus Dantiscani ad Moller H. 1566: Henrici Molleri Hessi imaginum liber […], excusus Sanctam Trinitatem rectoris secundi ad amplissimum senatum […] in officina I. Rhodi, Dantisci. totamque Rempublicam Gedanensem, scriptum ab Achatio Cureo Marienburgense eiusdem Gymnasii professore, excudebat I. Rho- Moller H., Retell M. 1565: Duae elegiae Latina et Graeca, in honorem dus, Dantisci. coniugii domini Martini Langei inclitae Reipublicae Dantiscanae secretarii, excusae […] per I. Rhodum, Gedani. Cureus A. 1570: Epithalamium in honorem nuptiarum atque utriusque familiae magnifici et generosi domini d. Achatii a Zema palatyni Retell M. 1553: De nuptiis clariss[imi] viri d. doctoris Ioannis a Borck- Pomeraniae et Mevensis capitanei etc. illustrissimaeque puellae en Bremensis et honestae virginis Catharinae, Ioannis Wilmari filiae Sophiae, illustrissimi principis ac domini d. Nicolai Radziwili […] carmen auctore M. Rettelo Zittaviense [s. l]. filiae. Scriptum ab Achatio Cureo Marienburgense, excusum […] a I. Rhodo, Dantisci. Retell M. 1574: Michaelis Retellii epimythia in historias et fabulas, in officina Iacobi Rhodi, Dantisci (Epimythiorum in historias et fabulas Cureus A. [?]: Elegia continens causas, cur Filius Dei factus sit homo. libri IV; Farrago epimythiorum ex variis historiarum et fabularum Composita a M. Achatio Curaeo Mariaeburgensi, collega in Gym- exemplis collecta; Liber epigrammatum unus; Elegiarum libri II; nasio Dantiscano, [s. l.]. Exercitium Graecae et Latinae linguae). Hoppius I. 1554: Forma veteris gymnasii Culmensis recens instaurati, auctore M. Ioanne Hoppio eiusdem gymnasii Rectore, Vratislaviae. OPRACOWANIA Laubanus M. 1607: M. Laubani Musa lyrica sive poeticarum epiphylli- Babnis M. 1997: Retell Michał, w: Słownik biograficzny Pomorza don pars melica in qua libri: odarum IV, parodiarum III, phaleucor- Nadwiślańskiego, t. 4, red. Z. Nowak, Gdańsk. um I, adoptivorum I, typis viduae G. Guilmothani, Dantisci. Bogumił I. 2003: Melchior Laubanus o Muzach i poezji, w: Trady- Moller H. 1551: Epithalamium de nuptiis egregii viri d. Caspari Nep- cje kultury antycznej na Śląsku II, red. J. Rostropowicz, Opole, ffelii et honestissimae virginis Sophiae filiae prudentissimi viri s. 65–85. d. Nicolai Richavii consulis Regiomontani. Scriptum ab Henrico Mollero Hesso in schola Culmensi. Bogumił I. 2013: Metamorfozy motywów laudacyjnych w epitalamiach. Od greckiego Teokryta do gdańskiego Mollera, „Prace Filologiczne. Moller H. 1560: De obitu et exequiis reverendi viri d. Philippi Mel- Literaturoznawstwo”, nr 3 (6), cz. 2, Warszawa, s. 117–142. anthonis ad clarissimum virum d. Eberardum Roggium in urbe Culma Prussiae consulem elegia Henrici Molleri Hessi, excudebat Budzyński J. 1985: Horacjanizm w liryce polsko-łacińskiej renesansu I. Crato, Vitebergae. i baroku, Wrocław.

39 Izabela Bogumił

Dzienis H. 1992: Asaricus Daniel, w: Słownik biograficzny Pomorza Nadolski B. 1977: Achacy Cureus (1530–1594), poeta gdański z cza- Nadwiślańskiego, t. 1, red. S. Gierszewski, Gdańsk. sów Zygmunta Augusta, w: Zasłużeni ludzie Pomorza XVI wieku, „Pomorze Gdańskie” nr 10, Gdańsk. Nadolski B. 1957/1958: Henryk Moller – humanista gdański z połowy XVI w., „Eos”, 49, z. 2, s. 203–224. Praetorius E. 1713: Athenae Gedanenses sive commentarius historico-chronologicus succinctus originem et constitutionem Gymnasii Nadolski B. 1966: Michał Retell – humanista gdański z czasów Zyg- Dantiscani illustris itemque recensionem superiorum eius antisti- munta Augusta, „Rocznik Gdański”, t. 25, s. 293–304. tum seu proto-scholarcharum nec non vitas et scripta rectorum ac Nadolski B. 1969: Ze studiów nad życiem literackim i kulturą umy- professorum eiusdem continens, Lipsiae. słową na Pomorzu w XVI i XVII wieku, Wrocław.

Nadolski B. (red.) 1976: Poezja renesansowa na Pomorzu, wybór, wstęp i objaśnienia B. Nadolski, Gdańsk.

40 BARTOSZ AWIANOWICZ

Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim w świetle programów szkolnych, wykładów i praktyki oratorskiej drugiej połowy XVI i w XVII wieku

In the later stages of the Renaissance in Germany [tj. po Melanchtonie], the most important treatise on rhetoric was the Systema Rhetoricae by Bartholomew Keckermann, a work of over seven hundred pages published in Danzig in 1606. […] Keckermann’s work was much studied in northern Europe and in England, where it was a textbook in dissenting schools until the end of the century. George A. Kennedy (1999: 244)

akt umieszczenia przez amerykańskiego badacza retoryki Keckermann jest zresztą postacią dla retoryki gdańskiej zara- w jego w przekrojowej, podręcznikowej książce Classical zem i emblematyczną, i wyjątkową. Emblematyczną, gdyż FRhetoric and its Christian and Secular Tradition from jako wybitny pedagog i uczony, reformator programu gimna- Ancient to Modern Times właśnie Bartholomäusa (Bartło- zjalnego i autor ponad dwudziestu traktatów i podręczników mieja) Keckermanna (1572–1609) jako jedynego przedsta- z zakresu polityki, ekonomii, matematyki, astronomii, teologii, a zwłaszcza filozofii (ze szczególnym uwzględnieniem wiciela siedemnastowiecznej teorii retorycznej niemieckiego logiki) i retoryki (również kościelnej), był ważnym punktem kręgu kulturowego świadczy wymownie o roli, jaką ten odniesienia dla kolejnych pokoleń rektorów i profesorów gdańszczanin z urodzenia, absolwent Gdańskiego Gimna- Gimnazjum przez niemal cały wiek XVII1. Wyjątkową zaś zjum Akademickiego, a przez siedem ostatnich lat życia, po powrocie ze studiów z Wittenbergi, Lipska i Heidelbergu, 1 Bodaj najdobitniejszym dowodem na swoisty kult Keckermanna profesor filozofiiin Gymnasio Dantiscano, odegrał w historii w Gimnazjum Akademickim jest fakt przekazania bibliotece szkoły retoryki w Europie wczesnej epoki nowożytnej. w roku 1673 przez burmistrza i protoscholarchę gdańskiego

41 Bartosz Awianowicz z uwagi na jego olbrzymi dorobek, który cieszy się znacznie szczególnie nauk trywialnych, współtworząc triadę kompe- większym zainteresowaniem współczesnych badaczy niż tencji niezbędnych w każdym państwie. Wzajemnemu sto- zwykle skromniejsza, a nadto często znana jedynie z ręko- sunkowi gramatyki, retoryki i dialektyki/logiki Gdańszczanin pisów i niskonakładowych druków gdańskich, spuścizna szczególnie wiele uwagi poświęcił już wcześniej we wpro- innych profesorów Gimnazjum działających w drugiej wadzeniu do swego Gymnasium logicum z 1605 roku, połowie XVI i w XVII stuleciu. Ponad pięćdziesiąt lat temu gdzie pisał m.in.: Bronisław Nadolski pisał jeszcze o „zupełnym zapomnieniu Bartłomieja Keckermanna”2, lecz ostatnie dziesięciolecia Omnes hae artes necessariae sunt in republica, quarum una przyniosły monografię gdańskiego uczonego jako filozofa3, puritatis est, altera veritatis, tertia eloquentiae. Est enim ale też szereg odniesień do stworzonego przez niego sys- grammatici officium purae orationis praecepta et quasi regu- temu retoryki4, wreszcie obronioną w 2013 roku, niepu- las tradere et dialectici conclusiones veras a falsis distingu- blikowaną jeszcze obszerną rozprawę doktorską Wojciecha ere et argumentationum genera explicare, quibus necessaria Ryczka pt. Antystrofa dialektyki. Teoria retoryczna Bartło- a probabilibus, perpetua a caducis, integra a corruptis sepa- mieja Keckermanna. Zarys monografii5. rentur. Sed hanc rhetores veritatem exornant splendidius, Bartholomäus Keckermann był niewątpliwie najwszech- defendunt fortius, commendant suavius et efficiunt, ut qua stronniejszym uczonym gdańskim XVII wieku, zaś jego re homines caeteris praestant animantibus, eadem re homo potężne Systema rhetoricae i niewielkie Introductio ad hominem antecedat, ita ut nullum admirabilius videatur lectionem Ciceronis zarazem wiążą się bezpośrednio esse hominis inventum et opus, quam diserta et eloquens z jego praktyką jako nauczyciela retoryki w 1606 roku, prudentia, sive prudens et sapiens eloquentia6. jak też wpisują w cały opracowany przezeń system nauk,

Adriana de Linde portretu słynnego profesora wraz z portretami 6 Keckermann 1605: Aa4 recto (http://digital.onb.ac.at/OnbViewer/ Lutra i Melanchtona, zob. Schelwig 1677: 78 i 93–94 (polskie viewer.faces?doc=ABO_%2BZ180208101 – odczyt 17.02.2015). tłumaczenie). Akt ten stawiał poniekąd Keckermanna nie tylko W przekładzie W. Ryczka: „Wszystkie te sztuki są konieczne w pań- w rzędzie najwybitniejszych synów jego rodzinnego miasta, ale stwie, z których pierwsza dotyczy czystości, druga – prawdy, trzecia i najwybitniejszych myślicieli i pedagogów luterańskich. – wymowy. Zadaniem bowiem gramatyka jest przekazywanie przepi- 2 Nadolski 1961: 5. sów i jakby reguł czystej mowy, dialektyka zaś – odróżnianie prawdzi- 3 Facca 2005. wych wniosków od fałszywych i objaśnianie rodzajów argumentacji, 4 Zob. Conley 1990: 157–159; Lichański 2007: 22–23; Mack 2011: dzięki którym można odróżnić rzeczy konieczne od prawdopodob- 186–191; Saarinen 2011: 200–209; Shuger 2004: 124–125. nych, trwałe od chwiejnych, nieposzlakowane od zepsutych. Lecz Przegląd treści Keckermannowych pism Systema rhetoricae (Hanau retorzy ozdabiają tę prawdę wspanialej, bronią jej silniej, zalecają 1608), Institutio ad lectionem Ciceronis (Hanau 1610) i Rhetoricae przyjemniej i sprawiają, że człowiek przewyższa człowieka w tej ecclesiasticae libri duo (wyd. I: Hanau 1600) już wcześniej dał dziedzinie, w której ludzie górują nad pozostałymi istotami ożywio- Nadolski 1961: 110–120. nymi, tak że żaden wynalazek ani dzieło człowieka nie wydają się 5 Treść tej pracy jest mi dobrze znana jako jej recenzentowi w prze- bardziej zadziwiające od wymownej i elokwentnej roztropności, czyli wodzie doktorskim dra Ryczka. roztropnej i mądrej wymowy”.

42 Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim…

Mimo pozornego wywyższenia tu sztuki wymowy nie tylko 1568–16889 oraz w memoriale rektora Jakoba Fabriciusa nad gramatykę, ale – pośrednio – nawet nad dialektykę z 1628 roku. (wszak dopiero diserta et eloquens prudentia / prudens et sapiens eloquentia jawi się tu jako absolutny ide- ał), całość Keckermannowego wykładu logiki/dialektyki Retoryka w programie nauczania świadczy o szczególnym dowartościowaniu właśnie tej Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego ars, co jeszcze wyraźniej uwidacznia się w głównym pod- w drugiej połowie XVI i w XVII w. ręczniku sztuki wymowy gdańskiego profesora, wydanym w 1608 roku Systema rhetoricae. Keckermann w spo- Gimnazja Prus Królewskich, w tym zwłaszcza akademickie sób bezsporny podporządkował w nim bowiem retorykę gimnazja Gdańska i Torunia, wyrosły, podobnie jak szereg logice, pisząc m.in.: per totam rhetoricam subinde sit nowych szkół humanistycznych w Alzacji (Strasburg), mentio terminorum logice, sine quibus solide explicatis, Niderlandach, północnych i środkowych Niemczech oraz impossibile est rhetorica praecepta, vel mediocriter sal- na Śląsku, ze Sturmiańskiego ideału „pobożności opartej tem intellexisse7. Uważał nadto, że logiki należy nauczać na mądrości i wymowie” (sapiens atque eloquens pietas), wcześniej niż retoryki8. Był to postulat niewątpliwie gdzie „wymowę” (eloquentia) rozumiano jako biegłość ambitny, ale i dość trudny do zrealizowania w praktyce w mówieniu i pisaniu (zwłaszcza po łacinie) według naj- szkolnej, wobec czego o rzeczywistym nauczaniu retoryki lepszych wzorów rzymskich (głównie Cycerona) i grec- w Gdańskim Gimnazjum Akademickim w XVII wieku wię- kich10. Akcentująca rolę retoryki koncepcja szkoły Sturma cej mówią podręczniki, wykłady i mowy najpłodniejszego zbliża się do sformułowanej przez Kristellera i rozwiniętej retora Gimnazjum w owym stuleciu, Johanna Petera przez Hannę H. Gray definicji humanizmu renesansowego, Mochingera. Zanim jednak przedstawimy ich charaktery- uznającej za główne spoiwo myśli humanistycznej właśnie stykę, wypada przyjrzeć się bliżej miejscu retoryki w kon- retorykę, pojmowaną jako harmonijne połączenie mądrości stytucjach i programach wykładów gdańskiej uczelni z lat i stylu oraz utożsamiającej nauczyciela sztuki wymowy z humanistą par excellence11. 7 Keckermann 1608: 22 (http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/ Hasło sapiens atque eloquens pietas pobrzmiewa zatem object/display/bsb11081414_00035.html – odczyt 17.02.2015). W przekładzie B.A.: „w obrębie całej retoryki nieraz wzmiankowane już w Constitutio nova gymnasii Dantiscani trzeciego są terminy z zakresu logiki, bez których porządnego objaśnienia z kolei rektora gdańskiej szkoły, Andreasa Franckenbergera, niemożliwe jest pojęcie prawideł retorycznych choćby tylko w nie- wydanej w oficynie Jakoba Rhodego dziesięć lat po zało- wielkim stopniu”. żeniu Gimnazjum, tj. w roku 1568, i będącej pierwszym 8 Zob. Keckermann 1608: 21: respondemus neccessario prius esse tradendam et discendam logicam, quam rhetoricam, nec posse 9 quemquam feliciter in rhetoricis proficere, aut orationem ullam Tj. do ostatniego roku pracy następcy Mochingera – Johanna Petera recte formare, nisi prius sit in logicis eruditus” (http://reader.digitale- Titiusa (1619–1689). sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb11081414_00034.html 10 Zob. Awianowicz 2009: 151–152 i Fuhrmann 2001: 105–106. – odczyt 17.02.2015). 11 Zob. Grey 1963: 498–501.

43 Bartosz Awianowicz drukowanym programem szkoły zreformowanej w duchu corrigendu(m) ex Quintiliano ingenia co(n)formabim(us). humanizmu, a zarazem swoistym materiałem promo- Praeterea πρὸς συζήτησιν, qua(m) vel primas tenere idem cyjnym. Już początkowe zdanie tekstu zwraca uwagę Tullius affirmat, severe cohortamur adolesce(n)tiam, ut in na pierwsze dwa elementy: luterańską pietas i płynącą suis conclavibus sese mutuo piis ac eruditis colloquiis ultro citroque habitis exaedificet13. z klasycznej erudycji sapientia, którą zapowiadają greckie cytaty z Platona (Fileb, 25B i Charmides, 160A): Z nauczaniem retoryki wiąże się wreszcie umieszczony nie- Igitur recte a Deo incipimus tanquam a fonte inexhausto et co dalej wywód o konieczności ćwiczenia pamięci (wszak limpidissimo omnis sapientiae, id quod et seniores ethnici memoria jest czwartym z klasycznych officia oratoris), fecerunt, crebro usurpantes illud Platonis: εὔχου καὶ σκόπει, okraszony kolejnym greckim cytatem, tym razem z Plutar- ora et meditare […], neque acumen ingenii, ὀξύτης καὶ cha (De liberis educandis, 9E). ἀγχίνοια, quicquam sine precibus ita assequitur, ne impli- centur animi contagio errorum12. Dwukrotne przywołanie w trzech kolejnych zdaniach Cyce- rona, rozdzielone powołaniem się na Kwintyliana, jest Eloquentia – domena retoryki – zajmuje końcową partię niczym innym jak sięgnięciem do ważnego środka perswa- wprowadzenia do programu Franckenbergera, dopełnia- zyjnego – argumentu ex auctoritate, gdyż powaga Arpinaty jąc Sturmiański ideał „mądrej i wymownej pobożności” jako absolutnego wzorca stylu oraz Institutio oratoria jako obszernym wywodem na temat argumentacji, czyli domeny wzorcowego podręcznika retoryki była niepodważalna. dialektyki, ale też retorycznej inventio, następnie dispositio Rektor Franckenberger już od pierwszych zdań Consti- i elocutio, które wprowadza parafraza zdania z Cycerono- tutionis novae… starał się bowiem nakreślić nie tylko wego traktatu De oratore (I 150): ogólny charakter szkoły i jej program, w którym poczesne miejsce zajmowała retoryka, lecz również zaprezentować In rhetoricis stilus iudicatur praestantissimus dicendi opifex atque magister. Haec sententia in libris oratoriis assignatur 13 personae Lucii Crassi, cuius cum autoritate M(arcus) Franckenberger 1568: 31–32. W przekładzie E. Roguszczak T(ullius) Cicero hac de re iudicium suum coniunxit. Sed de (Franckenberger [1568]: 54–55): „W nauce o retoryce pióro uważa się za najskuteczniejszego sprawcę i nauczyciela wymowy. modo scribendi, de materia, tempore commentandi, cura Tę opinię przypisuje się w księgach krasomówczych [w tym rerum ac verborum collocandorum, ne qua sit orationis sic- kontekście konkretne nawiązanie do tytułu: „w księgach O mówcy” citas, de imitationem receptissimoru(m) autorum inter – uwaga B.A.] osobie Licyniusza Krassusa z jego autorytetem połączył Marek Tuliusz Cyceron swoją ocenę w tej sprawie. Lecz co do sposobu pisania, tematu, czasu opracowania, staranności 12 Franckenberger 1568: 26. W przekładzie E. Roguszczak rozmieszczenia słów i faktów, aby nie powstała jakaś oschłość stylu, (Franckenberger [1568]: 52): „Słusznie zatem zaczynamy od Boga co do naśladowania najbardziej wziętych autorów będziemy, zgodnie jakoby od niewyczerpanego i najczystszego źródła wszelkiej mądrości, z Kwintylianem, formować talenty poprzez poprawianie. Oprócz co czynili i bardziej rozumni poganie, często powołując się na to tego z całą powagą zachęcamy młodzieńców do dysputy, która jak powiedzenie Platońskie: „módl się i rozważaj” […], bez modlitw nie tenże Tuliusz zapewnia, odgrywa chyba najważniejszą rolę – niech osiąga się bystrości umysłu, ostrości i przenikliwości tak, aby nasze w swoich izbach nawzajem się kształtują przez odbywanie od czasu dusze nie uwikłały się w zarazę błędów”. do czasu pobożnych i uczonych rozmów”.

44 Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim… własne kompetencje praktyka i teoretyka wymowy, suge- poza funkcję docere i służyły niewątpliwie przyjemności rując jednocześnie, że podobne kompetencje retoryczne (delectare), a może i poruszeniu (movere) czytelników. będą mogli uzyskać uczniowie gdańskiego Gimnazjum. O wadze, jaką gdański rektor przywiązywał w swej Con- Chociaż więc według nowego statutu szkoły sam program stitutio nova… do funkcji delectare świadczy też prze- nauczania sztuki wymowy miał się opierać jedynie na Reto- stroga przed wpływem złego towarzystwa w Quarta lex de ryce Filipa Melanchtona oraz na mowach Cycerona (Pro sodaliciis, którą ilustruje wersami ze sztuki Eurypidesa18, Milone, Pro lege Manilia de imperio Gnei Pompeii, Pro ponieważ „wydają się one daleko przyjemniejsze” (longe Caelio, Pro Archia poeta, Pro rege Deiotaro, Pro Marcello) iucundissimi videntur) niż sentencje Hezjoda, Teognisa, i szkolnych deklamacjach14, Franckenberger nie szczędził Fokylidesa, Pitagorasa i innych19. Tak daleko idące „zreto- sił, by erudycyjnymi egzemplami, enumeracjami, porów- ryzowanie” programowego tekstu Franckenberga nie dziwi, naniami i antytezami wypełnić nie tylko list dedykacyjny skoro był on autorem związanej z jego własną działalnością do burmistrza Konstantina Ferbera i rajcy Augustina Wil- dydaktyczną w dwóch najwyższych klasach Gimnazjum nera oraz wstęp, lecz również osiem „praw gimnazjalnych Norma enarrandi ac penitus inspiciendi duos gravissimos 15 o obyczajach” (leges gymnasii de moribus) . Szczególnie oratores, Demosthenem et huius aemulum M.T. Cicero- interesujące wydają się tu dwie obszerne comparationes, nem (Gdańsk 1570) oraz wydanego w 1568 roku komen- które według Melanchtona mają szczególne znaczenie dla tarza do mowy Cycerona Pro lege Manilia, natomiast jego 16 amplifikacji : w Tertia lex wprowadził Franckenberger Oratio de arte poetica, która ukazała się drukiem w tym jako wzór relacji między uczniami i nauczycielami opartą samym roku, według Bronisława Nadolskiego „jest jednym na Plutarchu (Vita Alexandri, 665b i 668d-e) narrację z najciekawszych traktatów o poezji powstałych w Polsce o szacunku, jakim Filip II Macedoński i jego syn Aleksan- i rozpowszechnianych na jej terenie”20. der III otaczali Arystotelesa, zaś w Quinta lex de studiis continuandis, parafrazując passusy Liwiusza (XXII 49, Począwszy od lat dziewięćdziesiątych XVI wieku, być może 51 i XXIII 2 i 18), porównywał uczniów mniej zdolnych, pod wpływem wydanych w Toruniu staraniem burmistrza lecz pracowitych, którzy wyprzedzają w nauce bardziej Heinricha Strobanda trzech tomów starannie dobranych od nich utalentowanych, z Fabiuszem Kunktatorem, któ- praw i programów szkolnych oraz podręczników pod ry potrafił skutecznie stawiać opór wielkiemu wodzowi wspólnym tytułem Institutiones literatae sive de discendi Hannibalowi17. Porównania te zdecydowanie wykraczają atque docendi ratione (1586, 1587 i 1588 roku), daje się bowiem zauważyć tendencję do ograniczania w statu- 14 Zob. Franckenberger 1568: 44–46. tach i programach gimnazjów Prus Królewskich środków 15 Zob. Franckenberger 1568: 33–44. stylistycznych służących funkcji delectare i sprowadzania 16 Zob. Melanchton 1539: b.n.s. (księga II, rozdział Ex similibus): comparatio maximam vim habet in amplificando (http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10184249_00159. 18 Za Aeschinesem, In Timarchum, 152 (155). html – odczyt 17.02.2015). 19 Zob. Franckenberger 1568: 38 oraz Awianowicz 2014: 29–30. 17 Zob. Franckenberger 1568: 36–37 i 39–40. 20 Nadolski 1959: 55; zob. też Awianowicz 2009: 171–172.

45 Bartosz Awianowicz

funkcji tej kategorii tekstów do docere21. Owo uproszczenie warstwy elokucyjnej widać wyraźnie, zestawiając leges gymnasii de moribus w Constitutio nova… Franckenber- gera z wydanymi w 1655 roku w oficynie RhetiusaLeges gymnasii Gedanensis, w których mimo dającej się gdzie- niegdzie uchwycić zależności od statutu z 1568 roku22 zwraca uwagę prostsza forma, całkowita rezygnacja z greckich cytatów, a nawet powoływania się na autorytet hel- leńskich filozofów i pisarzy. Podczas gdy Franckenberger, dbając o stylistyczną varietas, okraszał swój tekst cytatami i parafrazami z dzieł Platona, Plutarcha, Arystotelesa, Ksenofonta, Ajschylosa, Eurypidesa, Homera, Menandra i Grzegorza z Nazjanzu, zaś z autorów łacińskich wykorzy- stywał – poza Cyceronem – Horacego, Plauta, Liwiusza, Aulusa Gelliusza, nadto Erazma i Melanchtona, u Johanna Maukischa, któremu jako ówczesnemu rektorowi Gimna- zjum przypisuje się autorstwo Leges gymnasii Gedanensis z 1655 roku23, ostały się (poza, rzecz jasna, nawiązaniami biblijnymi) jedynie parafrazy z De oratore i De officiisCyce - rona oraz cytat z żywota Sewera Aleksandra w Scriptores Historiae Augustae oraz z Heroid Owidiusza24. Wytłu- maczenie tego zjawiska wydaje się dość proste: od prze- łomu XVI i XVII wieku gimnazja w Gdańsku i Toruniu, podniesione do rangi akademickich odpowiednio w 1580

21 Por. Awianowicz 2014: 30. 22 Np. w zapożyczeniu Cycerońskiej metonimii stilus – optimus dicendi magister (De oratore, I 150) – u Franckenbergera we wstępie, a w Leges Gymnasii Gedanensis… w nieobecnym we wcześniejszym Bartłomiej Keckermann. Reinhold Curicke, Der Stadt Danzig Historische statucie prawie trzecim „o pilności w nauce” (De diligentia in Beschreibung. Amsterdam, Dantzigk: Verlegt durch Johann und Gillis Janssons discendo) – zob. Franckenberger 1568: 31 i [Maukisch] 1655: 169. von Waesberge, 1687. [sygn. PAN BG: Od 4503 2º] 23 Ponieważ jednak druk z 1655 jest w znacznym stopniu powtórzeniem edycji z 1650 roku, gdy rektorem gimnazjum był jeszcze Abraham Calovius (1643–1650), lepiej w tym przypadku mówić o wspólnym autorstwie Caloviusa i Maukischa (rektora od 1651 roku). 24 Zob. [Maukisch] 1655: 169–172.

46 Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim… i 1594 roku, przyciągały setki uczniów z całej niemal Europy środkowej i zachodniej25 już nie tyle kunsztowną formą samych druków programowych i zarazem promocyj- nych, ile przede wszystkim swą renomą jako szkół znanych z bogatej oferty dydaktycznej i zajęć prowadzonych przez cenionych wykładowców. O jakości kształcenia retorycznego w kluczowej dla rozwoju gdańskiego Gimnazjum pierwszej dekadzie XVII wieku świadczą obecnie głównie pisma Bartłomieja Keckerman- na, który chociaż formalnie sprawował jedynie funkcję profesora filozofii (od 1602 do śmierci w 1609 roku), to jednak w ramach zajęć prywatnych prowadził wykłady również z retoryki i historii, a nadto publiczne prelek- cje m.in. na temat języka hebrajskiego, geografii, fizyki i astronomii oraz szereg szkolnych dysput26, wywierając tym samym przemożny wpływ na program Gimnazjum.

25 W połowie XVII w. (tj. np. w latach 1640–1660) liczba uczniów gdańskiej uczelni dochodziła do 500, a pochodzili oni nie tylko z Prus Królewskich i Książęcych oraz nieodległej Korony, ale też z wielu terenów Europy, w tym również znanych z ważnych ośrodków akademickich, tj. m.in. z Brandenburgii, Czech, Danii, Inflant, Litwy (w tym z Wilna), Pomorza Zachodniego, Saksonii (w tym z Wittenbergi), ze Śląska (w tym z Wrocławia), ze Szkocji, Szwecji, z Westfalii, Węgier, Transylwanii i Turyngii – zob. Nowak, Szafran (red.) 1974: 137–195. 26 O kontekście, w jakim omawiał poszczególne dziedziny wiedzy, świadczą tytuły wydanych w Hanau dzieł profesora – zob. Keckermann 1608 (Systema rhetoricae – „w roku Chrystusa 1606 wykładane prywatnie w Gimnazjum Gdańskim”), 1610a (Introductio ad lectionem Ciceronis – „nauczana prywatnie w Gimnazjum Gdańskim”), 1610b (De natura et proprietatibus historiae Karta tytułowa Systema rhetoricae Keckermanna [sygn. PAN BG: Fa 38138 8º] commentarius – „wykładany prywatnie w Gimnazjum Gdańskim”), 1611 (Systema astronomiae compendiosum – „niegdyś wykładane w Gimnazjum Gdańskim”), 1612a (Systema geographicum Natomiast o miejscu retoryki w systemie kształcenia szkoły – „niegdyś wykładane publicznie”), 1612b (Disputationes practicae w dwudziestoleciu bezpośrednio po przedwczesnej śmierci – „wygłoszone pod przewodnictwem Bartłomieja Keckermanna”) i [c. 1620] (Systema grammaticae Hebraeae – „wykładane słynnego profesora mówi wielce ciekawy, rękopiśmienny w ramach publicznych prelekcji w Gimnazjum Gdańskim”). dokument pt. Denkschrift des Rektors Fabricius über das

47 Bartosz Awianowicz

Schulsystem des Gymnasiums (Memoriał rektora Fabri- su pozostawały tak dla Fabriciusa, jak i dla scholarchów ciusa o systemie szkolnym w Gimnazjum) z 1628 roku27. bezsporne. Przeświadczenie to potęguje następująca po Jakob (Jakub) Fabricius, odpierając w nim zarzuty kon- nim obszerna dyskusja na temat zmian w wykorzystaniu trolujących szkołę z ramienia rady miejskiej scholarchów podręczników dialektyki i niedopuszczalnego ich przery- o to, że w szkole jest zbyt wiele klas oraz, że w ramach wania w połowie lub wcześniej, podczas gdy do retoryki Gimnazjum funkcjonuje zbyt wiele szkół pokątnych (viel odnosi się jedynie podsumowanie o kończeniu lektury winckel Schulen), tj. prywatnych lekcji, które odbierały podręczników w wyznaczonym na to czasie: potencjalnych uczniów innym szkołom miejskim, kilkakrotnie podkreślał, że głównym celem szkoły było w pierwszym es gantz auslese vnd in gewißer zeitt es absolvire, daruber ich, so lange mir Gott Herr die gesundheitt verliehen vnd vmbher rzędzie wykształcenie uczniów w dialektyce i retoryce wancken können, fleißig echt gehalteten habe, welches alles jako naukach propedeutycznych w stosunku do innych ich von der Rhetorica auch will verstanden haben, darinnen 28 działów filozofii . Już zmarły w 1602 roku magister Los- dergleichen mangel auch vor dem forgfallen sind31. sius czytał z uczniami najwyższych klas utwory greckich poetów (Teognisa, Hezjoda lub Homera) oraz „Mowy” Przynajmniej od roku 1630 zaczynają się ukazywać dru- Demostenesa i objaśniał je nie tylko pod kątem retoryki, kowane programy zajęć gimnazjalnych na dany rok szkol- lecz również logiki (die man ihnen [tj. uczniom] Logice ny32. Rok 1630 jest dla sztuki wymowy w Gdańskim vnd Rhetorice resolviert29). Szczególnie jednak znamienny Athenaeum, jak często wówczas nazywano Gimnazjum, jest tu wywód Fabriciusa o retoryce i dialektyce w ramach szczególnie ważny, gdyż właśnie wówczas katedrę retoryki zamykającego memoriał sprawozdania rektora na temat objął wykształcony na uniwersytetach w Wittenberdze, przydatności poszczególnych lekcji (Von der Lectionem Lejdzie i Strasburgu Jan Mochinger (1603–1652), który beschaffenheytt vndt nothwendigkeytt): Waß die Dialec- swoimi wykładami, podręcznikami oraz komentarzami ticam vnd Rhetoricam betreffen thut bleiben die billig in do pism Cycerona (tak drukowanymi, jak i rękopiśmienny- ihrem werth, erachte auch nichtt daß Jemand sey, der mi), wreszcie głoszonymi z różnych okazji mowami wywarł przemożny wpływ na kulturę retoryczną Gdańska połowy sie zu vntterlaßen oder abzuschaffen begehren wurde30. XVII wieku. Jakkolwiek Mochingerowi poświęcono poniżej Zdanie to wskazuje wyraźnie na fakt, iż nie tylko obecność retoryki w programie nauczania, ale i utrzymanie jej zakre- 31 Fabricius 1628: 91. W przekładzie W. Klesińskiej (Fabricius 1628: 115): „Należy natomiast wszystko doczytać do końca i zakończyć w określonym czasie. Jeśli o mnie chodzi, to tak długo, jak mi Pan 27 Zob. Fabricius 1628. Bóg użyczał zdrowia i jak długo mogłem się poruszać, dbałem 28 Zob. Fabricius 1628: 75–77 i 83 oraz 100–102 i 108 (tłumaczenie). o to i znajdowałem w tym upodobanie. To wszystko odnoszę także 29 Fabricius 1628: 73. do retoryki, w której dawniej zdarzały się te same niedociągnięcia”. 30 Fabricius 1628: 89. W przekładzie W. Klesińskiej (Fabricius 1628: 32 Rękopiśmienne notatki profesora Petera Oelhafa z 1641 roku 114): „Co się tyczy dialektyki i retoryki, to słusznie docenia się wskazują, że zwyczaj drukowana spisów zajęć był w Gdańsku je nadal. Nie sądzę też, aby znalazł się ktoś, kto by pragnął zaniedbać starszy, lecz z powodu zniszczeń podczas II wojny światowej znaczna je lub usunąć”. część z nich przepadła – zob. Mokrzecki 2008: 15.

48 Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim… osobny rozdział, podkreślenie w tym miejscu ważnej roli, że w ramach zajęć w klasie przedostatniej (secunda) jaką odgrywał w ówczesnym oratorstwie gdańskim, nie jest Mochinger skupiał się przede wszystkim na elokucji, gdyż bezzasadne, gdyż w programach zajęć gimnazjalnych z lat to ten właśnie dział retoryki kryje się pod peryfrazą ser- trzydziestych i czterdziestych XVII stulecia retoryka, choć monis Latini ornatu pingendi artificium. zajmująca ważne, trzecie miejsce (po teologii i prawie), jest Nieco więcej o gimnazjalnym kursie retoryki dowiadu- traktowana dość lakonicznie i ogólnikowo, a późniejsze, jemy się z Designatio operum scholasticarum z roku dokładniejsze już programy z lat pięćdziesiątych i sześć- 1642 roku35, według którego Mochinger „starszych słu- dziesiątych opisują często tematy i rodzaje zajęć, których chaczy retoryki” (rhetoristae adultiores36) w najwyższej początki sięgają poprzednich dwóch dziesięcioleci. klasie (prima) miał kształcić w wygłaszania mów podług Oto w Syllabus operarum scholasticarum z 1641 roku odpowiednich wzorów lub idei stylu (secundum ideas czytamy jedynie, że: praescriptas) oraz w sztuce pisania listów, natomiast w przedostatniej (secunda) miał zapewnić i utrwalić Iohannes Mochingerus, Gymnasii Rhetor, cum Deo in prima naukę sprawnego wynajdywania (adinventio prompta) tribu ideas oratorias ob oculos pene pensumque pertexere figur retorycznych (schemata) oraz doboru przykładów epistolicum; in secunda autem sermonis Latini grammatico rhetoricoque ornatu pingendi artificium porro adumbrare jako elementu wzbogacającego elokucyjną warstwę mów institutum habet33. (exornata exempla). Z kolei Syllabus operarum publicarum z 1644 w zwięzłej Z tak zdawkowej charakterystyki zajęć gdańskiego retora formie przynosi nam dokładniejszą już informację nie tyl- nie dowiadujemy się nawet, czy wspomniane tu ideae ko o dniach i godzinach zajęć Mochingera, lecz również oratoriae należy utożsamiać z ideami (gr. ἰδέαι) stylu Her- o gatunkach będących przedmiotem wykładu (panegi- mogenesa, czy raczej mowa tu o bliżej niesprecyzowanych ryk i kaznodziejstwo) oraz o jednym z analizowanych ogólnych zasadach wzorcowej wymowy34. Dowiadujemy podręczników (Institutio oratoria Kwintyliana), podczas się natomiast, że właściwy kurs retoryki obejmował jedynie gdy przewidziane w poprzednich latach omówienie reguł dwie ostatnie, akademickie klasy Gimnazjum, jak również,

35 Zob. Botsack 1642: 132. 33 Botsack 1641: 121. W przekładzie E. Roguszczak (Botsack 1641: 36 Co do tego, że chodzi tu nie o retorów, a o „słuchaczy mówców, 126): „Jan Mochinger, Retor Gimnazjum, z Bożą pomocą, w klasie krytyków sztuki wymowy”, upewnia nas wykorzystanie terminu rhe- pierwszej postanowił naocznie przedstawić wzory krasomówcze torista w podręczniku Mochingera Orator atque rhetorista wydanym i ukończyć zadania epistolograficzne; w drugiej zaś nadal objaśniać w 1641 roku, a będącym przeredagowaną wersją jego wykładów sztukę upiększania mowy łacińskiej gramatyczno-retorycznymi z 1638 roku – zob. Mochinger 1641: 1, 276–283 (http://archive. ozdobami”. thulb.uni-jena.de/hisbest/rsc/viewer/HisBest_derivate_00008439/ 34 Nawiązanie do Hermogenesowego traktatu De ideis jest całkiem VD17-195344340_0001.tif – odczyt 17.02.2015) – na stronach prawdopodobne, gdyż wszystkie pisma greckiego retora przełożył tych autor traktuje synonimicznie terminy rhetorista oraz auscultator cieszący się wielkim autorytetem w gdańskim gimnazjum Johann rhetoricus, orationum auditor comparatus i auditor rhetoricus) oraz Sturm – zob. np. Hermogenes 1571. 5 (rozdział o różnicy pomiędzy oratorem a retorem).

49 Bartosz Awianowicz układania listów miało być przesunięte do programu klasy do kompetencji nie tylko profesora retoryki, lecz również przedostatniej: profesora prawa, gdyż corocznie (annuatim) Peter Oelhaf w sekundzie analizował ze swymi uczniami Partitiones Ioh(annes) Mochingerus […] in prima eloquentiae studioso- oratoriae Gerarda Johannesa Vossiusa39, ćwicząc ich rum tribu diebus Iovis et Veneris hora 9 [nona] orationum et jednocześnie w deklamacjach (declamationes) i pisaniu inscriptionum panegyricarum artes porro exponet et penso rozprawek (dissertatiunculae)40. Wprowadzenie do gdań- isto prospere confecto Quintiliani Institutiones aggredi fixum skiej dydaktyki popularnego podręcznika niderlandzkiego habet, consilia oratoria inde eruturus; ibidem die sabbati 41 hora dicta Chrysostomo37 misso facto tractatores Graecos humanisty być może było zasługą Mochingera, który stu- Latinosque uti et alios percurret, ut ad arcanas tractationis diował w Lejdzie w czasie, gdy Vossius był na tamtejszym ecclesiasticae lineas animadvertendas suos auditores acuat. uniwersytecie profesorem łaciny i historii, choć nie można In secunda autem curia die Marcurii hora similiter 9 [nona] wykluczyć również inicjatywy samego Oelhafa, o którego praeceptis et exemplis fideliter praescritpis epistolarum for- szerokich horyzontach świadczy nie tylko fakt ukończenia mulas formasque proponet38. uniwersytetu w Rostoku (magisterium w 1620 roku), uzyskania doktoratu prawa w Królewcu (1640 roku), lecz Ponadto we wszystkich powyższych spisach zajęć szkol- również fakt, że gdańscy patrycjusze chętnie powierzali mu nych w Gimnazjum gdańskim znajduje się również informa- funkcję preceptora ich synów podczas wojaży do Anglii, cja o tym, iż omawianie zagadnień retorycznych należało Francji, Niderlandów i Włoch42. Chociaż już w latach czterdziestych XVII wieku daje się 37 Chryzostom musiał być zatem przedmiotem zajęć w semestrze poprzednim. Z uwagi na dość częste odwołania Mochingera w jego zauważyć rosnącą objętość i związaną z nią szczegółowość Orator atque rhetorista do mów i homilii Jana Chryzostoma nie ulega drukowanych spisów zajęć w gdańskim Athenaeum, jesz- wątpliwości, że chodzi tu właśnie o tego doktora Kościoła, nie zaś cze dokładniejsze są programy gimnazjalne z lat pięćdzie- o retora Diona Chryzostoma – zob. np. Mochinger 1641: 215–216 (http://archive.thulb.uni-jena.de/hisbest/rsc/viewer/HisBest_deriva- siątych i sześćdziesiątych, gdy rektorem (w 1651 roku) te_00008439/VD17–195344340_0229.tif – odczyt 17.02.2015). został Johann Maukisch. Wprawdzie zachowany program 38 Calovius 1644: 158–159. W przekładzie E. Roguszczak (Calovius z 1652 zawiera jeszcze opis zajęć Mochingera, lecz wobec 1644: 163): „Jan Mochinger, dzięki wsparciu Bożej łaski, stu- diującym wymowę w klasie pierwszej nadal będzie przedstawiać jego śmierci 12 października tegoż roku, kolejne wiążą się sztukę oracji i napisów panegirycznych w czwartki i piątki o godzinie dziewiątej, a po pomyślnym ukończeniu tego zadania postanowił 39 przystąpić do Kształcenia [mówcy] Kwintyliana, zamierzając stamtąd Właściwie Rhetorices contractae, sive Partitionum oratoriarum libri wydobyć rady dla oratora; tamże [tzn. w klasie pierwszej] w sobo- quinque (po raz pierwszy wydane w Lejdzie w 1621 roku). 40 tę o wymienionej godzinie, porzuciwszy Chryzostoma, przejdzie Zob. Botsack 1641: 121; Botsack 1642: 131 i Calovius 1644: 158. do autorów traktatów greckich, łacińskich, jak i innych, aby pobudzić 41 Od 1621 do 1676 roku Rhetorices contractae […] libri quinque swoich słuchaczy do zwrócenia uwagi na ukryte cechy kościelnych miały przynamniej 25 wydań, w tym jedno w Gdańsku w oficynie rozpraw. W klasie drugiej zaś w środę, podobnie o godzinie dzie- Andreasa Hünefelda (w 1648 roku) – zob. Green, Murphy 2006: wiątej, poprzez dokładne przedstawienie reguł i przykładów ukaże 450–451. formuły i odmiany listów”. 42 Por. Kotarski 1993: 19.

50 Catalogus lectionum et operarum publicarum in Gymnasio Gedanensi… anno 1660 [sygn. PAN BG: Ma 3920 8º, adl. 115] Bartosz Awianowicz już z działalnością pochodzącego ze Śląska, niegdysiejsze- na swych zajęciach mów Cycerona Pro Archia poeta i Pro go ucznia gimnazjów we Wrocławiu, Gdańsku i Toruniu oraz lege Manilia, co uwidaczniają ówczesne Catalogi lectio- studenta głównie w Rostoku i Królewcu, Johanna Petera num et operum publicarum, zwłaszcza obszerny katalog Titiusa vel Titza (1619–1689), któremu funkcję profesora z 1664 roku45. Natomiast z ok. trzykrotnie obszerniejszego retoryki powierzono w marcu 1653 roku43. Dbający o regu- niż w programach z lat czterdziestych opisu zajęć Titiusa larne publikowanie spisów zajęć rektor Maukisch powrócił dowiadujemy się, że ów eloquentiae et poetices professor do widocznego wcześniej u Franckenbergera eksponowania zapowiadał dalsze objaśnianie bliżej nieokreślonych mów swojej i profesorów erudycji poprzez wprowadzanie w opis Cycerona oraz kontynuację operum etiam rhetoricorum, zajęć cytatów w greckim (a z czasem i hebrajskim) orygina- tam minorum, quam maiorum, delineationes facillimas le oraz liczniejszych niż za Botsacka i Caloviusa nawiązań poroponere”46 („przedstawiania najprostszych szkiców do klasyków rzymskich (głównie Cycerona i Seneki) oraz dzieł retorycznych, tak mniejszych, jak i większych”). najwybitniejszych humanistów (przede wszystkim Erazma, Ponadto uczniowie najwyższej klasy47 mieli ze sobą nieco rzadziej Lipsiusa i innych). konkurować „w godnym współzawodnictwie” (optabili aemulatione), opracowując wybrane tematy (argumenta) Oto z Catalogus lectionum et operarum publicarum w podobny sposób (similem in modum). Wprawdzie, z 1657 roku dowiadujemy się, że retoryka w układzie jak tego dowodzą drukowane deklamacje uczniów primy programu spadła na miejsce czwarte, ponieważ pomiędzy Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, pisanie tego typu niezmiennie pierwszą w gimnazjalnej hierarchii teolo- deklamacji, niekiedy w formie przeciwstawnych mów na gię a prawo wprowadzono kurs medycyny i rozszerzony ten sam temat, praktykowano również w czasach Mochin- kurs matematyki, przy czym nadal w klasie przedostat- gera48, jednak dopiero za rektora Maukischa pojawia niej (secunda) Partitiones oratoriae Gerarda Johannesa

Vossiusa były przedmiotem wykładu profesora prawa 45 Zob. Maukisch 1664: 20. Por. też idem 1660 i 1662. (od 1653 roku Christian Rosteuscher). Zarówno miej- 46 Maukisch 1657: 201; zob. też Nadolski 1964: 191, który zauwa- sce kursu retoryki, jak i wiadomość o zajęciach Rosteu- ża, że Titius w swym podręczniku Manuductio ad excerpendum schera, opartych na podręczniku niderlandzkiego huma- wspominał o zamiarze opublikowania pracy pt. Delineationes, tam minorum, quam maiorum, artis rhetoricae operum, lecz nisty, powtarzają się zresztą w roku kolejnym, o czym praca taka najwyraźniej nigdy się nie ukazała. Można jednak zaświadcza szczególnie obszerny z uwagi na rocznicę założyć, że mamy tu do czynienia jedynie z tytułem roboczym stulecia Gimnazjum wykaz wykładów na rok 165844; związanym zapewne z dość odległym planem przygotowania do druku notatek z prowadzonych zajęć i wykładów gimnazjalnych natomiast w kolejnym dziesięcioleciu gdański profesor (omawiane poniżej druki Mochingera – Mochinger 1640 i idem prawa w programie sekundy akcentował już wykorzystanie 1641 – powstały z notatek do zajęć prowadzonych odpowiednio sześć i trzy lata wcześniej). 47 Nie jest to w programie z 1657 roku wyrażone expressis verbis, jed- 43 Na temat Titiusa zob. Kotarski 1993: 14–15 i 21; Mokrzecki 1997b: nak w układzie spisów gdańskiego gimnazjum zawsze na pierwszym 369–370 oraz Nadolski 1964: passim. miejscu jest program primy, a dopiero po nim sekundy. 44 Zob. Maukisch 1657: 200 i idem 1658: 240. 48 Zob. Nadolski 1963: 208–212.

52 Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim… się o tym informacja w drukowanych programach szkol- kursu poetyki, również prowadzonego przez Titiusa. Na nych. Podobnie, dopiero w programach z lat pięćdziesią- koniec Catalogus lectionum et operarum publicarum tych znajdujemy informację, że w klasie przedostatniej z 1657 roku przynosi praeteritio, wzmiankującą dostęp- (secunda) poza analizowaniem bliżej nieokreślonych ność dla obydwu najwyższych klas lekcji prywatnych, dzieł Cycerona, w ramach ćwiczeń stylistycznych, obok recytacji i inscenizacji retorycznych w godzinach przedpo- doskonalenia uczniów w pisaniu listów, profesor retoryki łudniowych i wieczornych (de recitationibus, actibusque, miał praktykować progymnasmata: exercitia etiam stili, de privatis item, quae classis utriusque auditoribus horis tam progymnasmatica, quam epistolica, diebus Mercurii antemeridianis ac vespertinis patent, collegiis, nihil hic et Saturni bihorio a septima matutino, uti hactenus, repetimus)52. urgebuntur49 („będzie się kładło, jak dotąd, nacisk rów- Sporo informacji o praktyce nauczycielskiej Titiusa dostar- nież na ćwiczenia stylistyczne, tak progymnasmatyczne, cza wykaz wykładów z roku 1660. Gdański profesor inten- jak i epistolarne, w środy i soboty przez dwie godziny sywnie wówczas pracował nad swym wydanym w tym- od siódmej rano”). Owo „jak dotąd” – ubi hactenus, że roku podręcznikiem stylu w prozie i poezji (tam in w programie z 1657 roku nie odnosi się jedynie do wcze- soluta, quam ligata oratione), którego zawartość omówił śniejszej praktyki Titiusa, gdyż progymnasmata, czyli ćwiczenia w układaniu prostych form i gatunków retorycz- w Catalogus lectionum…, zapowiadając, że obecnie uka- nych50, uczynił tematem swych wykładów już Mochinger że się część pierwsza de verbis excerpendis („o doborze w latach 1636 i 1638, o czym świadczą spisane przez słów”) i o tym, quae ad stilum et Latinitatem perti- jego uczniów rękopisy51. Natomiast wzmianki o lekturze nent („co ma związek ze stylem i poprawnością w języku Trojanek Seneki w primie oraz Jeńca, Skarbu i Dnia za łacińskim”), zaś druga, inwencyjno-argumentacyjna, gdyż trzy grosze Plauta należą do wyszczególnionego osobno poświęcona de rebus excerpendis („doborowi tematów”), dopiero suo tempore53 („za czas jakiś”). Pierwsza część 49 Maukisch 1657: 202. owego podręcznika rzeczywiście ukazała się w 1660 roku 50 W klasycznym układzie Aftoniosa (II poł. IV w. n.e.), kanonicznym pt. Manuductio ad excerpendum (wznowiona w 1676 dla Bizancjum oraz dla większości szkół humanistycznych (w tym dla Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego) aż do pierwszej połowy wie- i 1682 roku), jednak jej kontynuacja najwyraźniej nigdy nie ku XVIII, obejmują: bajkę (μῦθος, fabula), opowiadanie (διήγημα, powstała. Natomiast w ramach zajęć wyszczególnionych narratio), chreję (χρεία, chria, usus), gnomę/sentencję (γνώμη, sententia), refutację ἀνασκευή, destructio, refutatio) i konfirmację w katalogu na rok 1660 Titius zapowiadał jeszcze dla klasy (κατασκευή, confirmatio), miejsce wspólne (κοινὸς τόπος, locus najwyższej lekturę i analizę mów Cycerona In Catilinam communis), pochwałę ἐγκώμιον, encomium, laus), naganę (ψόγος, oraz pewnego celeberrimum Academiae vicinae Prussicae vituperatio), porównanie (σύγκρισις, comparatio), etopeję (ἐθοποιία, ethopoeia), opis (ἔκφρασις, descriptio), tezę (θέσις, thesis) i ocenę oratorem […]. Qui ut jam olim in Rudimentis rhetoricis, prawa (εἰσφορὰ τοῦ νόμου, legislatio). Szerzej na temat recepcji periodorum etiam doctrinam curatissime exposuit, ita progymnasmatów Aftoniosa we wczesnej epoce nowożytnej zob. Awianowicz 2008: passim. 52 Maukisch 1657: 202. 51 Zob. niżej podrozdział 2. oraz Awianowicz 2008: 273–274. 53 Zob. Maukisch 1660: k. C2 verso – [C3] recto.

53 Bartosz Awianowicz nuper admodum de iisdem agere denuo consultum orationes ipsas a praeclaris oratoribus habitas felicius duxit („przesławnego mówcy nieodległej Akademii Pru- imitari possint, commonstrare studebimus). Z podręcz- skiej, który jak już niegdyś w Rudymentach retoryki ników zaś jako stosowany jedynie doraźnie (si licuerit), bardzo dokładnie przedstawił m.in. naukę o periodach, wymienił trzecią księgę Partitiones oratoriae Gerarda tak dopiero co znów postanowił wypowiedzieć się o tych Johannesa Vossiusa, czytaną w poprzednim dwudzie- sprawach”). Mimo braku nazwiska owego „przesławnego stoleciu zwykle przez profesorów prawa56. Nowością jest mówcy”, Titius uczynił tu czytelną aluzję do tytułu jed- natomiast zapewnienie Titiusa o praktykowaniu na jego nego z podręczników królewieckiego profesora retoryki zajęciach również argumentacji i stylistyki w języku nie- Valentina Thilo (1607–1662), mianowicie wydanych mieckim (svada Teutonica). Pewne zmiany widać nadto po raz pierwszy w Królewcu w 1651 roku Rudimenta w programie klasy przedostatniej (secunda określana tu rhetorica, de periodis amplificatione, connexione, juven- mianem altera), w której poza Cezarem duży nacisk miał tutis juvandae causa collecta, a także, jak się wydaje, zostać położony na dzieła pisarzy wczesnochrześcijań- do jakiejś jego nowej edycji, która jednak nigdy nie miała skich, naśladujące styl De officiisCycerona, mianowicie ukazać się drukiem54. Wracając do programu zajęć Titiu- De officiis ministrorum Ambrożego i Divinae institutiones sa na rok 1660, okazuje się, że dla klasy przedostatniej Laktancjusza. Ponadto do ćwiczeń progymnasmatycznych zapowiadał on jeszcze lekturę dialogów Cycerona Cato i epistolarnych w ramach zajęć publicznych i prywatnych Maior de senectute i Laelius de amicitia oraz Commen- (publice privatimque) miały dojść ćwiczenia periodu tarii de bello civili Cezara oraz ćwiczenia form progymna- (periodica) i figur retorycznych (schematica). Podobnie smatycznych i stylu epistolarnego. Pozostałe wiadomości jak w latach poprzednich Titius memoriae potissimum, odnoszą się do lektur poetyckich oraz do zajęć fakulta- et pronunciationis exercendae causa („dla ćwiczenia tywnych (prywatnych), w ramach których znów znalazło zwłaszcza pamięci, a nadto wygłaszania”) planował się przygotowanie młodzieńców do publicznych wystę- również w ramach tzw. zajęć prywatnych urządzanie pów w tzw. aktach progymnasmatycznych, oratorskich szkolnych recytacji oraz „aktów progymnasmatycznych, i poetyckich (actus progymnasmatici, oratorii, poetici55). oratorskich i poetyckich”57. W 1662 roku Titius zapowiadał w ramach programu pri- Titius co pewien czas starał się urozmaicać swoje zaję- my, podobnie jak już pięć lat wcześniej, exercitia oratoria, cia. Tak oto w 1672 roku poza lekturą Cycerona i Lak- minora, maiora, a także ukazanie, jak należy „pomyśl- tancjusza zapowiadał również czytanie Juliana, Florusa niej” naśladować mowy „prześwietnych mówców” (quam i Mureta oraz wykorzystanie nieobecnego w pierwszym okresie jego nauczania Dissertationum academicorum,

54 Ostatnim wydanym dziełem Thilona były Ideae rhetoricae, seu sive programmatum publico nomine editorum, volumen Doctrina de generibus causarum z 1654 roku – por. Green, Murphy 2006: 432. 56 Zob. wyżej omówienie programów z 1644 i 1657 roku. 55 Zob. Maukisch 1660: C3 recto. 57 Zob. Maukisch 1662: C2 recto – verso.

54 Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim…

(Wittenberga 1651) wittenberskiego profesora Augusta Jan Mochinger – teoria retoryczna i praktyka Buchnera58. Najważniejsze jednak dla Titiusa wydawały oratorska w Gdańskim Gimnazjum Akademickim się progymnasmata i ćwiczenia w formie inscenizowanych w latach 1630–1652 aktów, skoro pisał o nich jeszcze jako schorowany prawie siedemdziesięciolatek w programie wydanym w ostat- Rodzina Mochingerów przybyła w 1491 roku z Tyrolu nim roku jego pracy na stanowisku profesora retoryki do Torunia, gdzie szybko weszła do ścisłej elity miasta, 59 i poetyki . a trzech jej przedstawicieli: Markus Mochinger i jego syn Szerokie wykorzystanie w nauczaniu sztuki wymowy Martin oraz Nikolaus Mochinger w XVI w. pełniło tam urząd progymnasmatów, tj. retorycznych ćwiczeń w pisaniu burmistrza. W kolejnym stuleciu najwybitniejszym przed- (i zapewne wygłaszaniu) prostych form od bajki po ocenę stawicielem rodu okazał się jednak przedstawiciel jego prawa, oraz publicznych deklamacji i udramatyzowanych gdańskiej gałęzi, Johann Mochinger, syn kupca Alberta „aktów oratorskich”, choć w programach zwerbalizowane i Cathariny Arlem. Młody Jan po ukończeniu nauki w gim- w pełni dopiero za Titiusa, było niewątpliwie spuścizną nazjach w Toruniu i Gdańsku oraz czteroletnich studiach na uniwersytecie w Wittenberdze przez pięć kolejnych lat praktyki nauczycielskiej Mochingera, o której całkiem (od 1624 do 1628 roku) pogłębiał (m.in. dzięki stypen- dobre wyobrażenie dają nie tylko jego drukowane pod- dium gdańskiej Rady Miejskiej) swą erudycję klasyczną, ręczniki i komentarze, lecz również mowy i rękopiśmienne lecz także w zakresie teologii i języków zachodnioeuro- wykłady. Wypada zatem przyjrzeć się najciekawszym pejskich (angielski, francuski, hiszpański i włoski) oraz z nich, zwłaszcza że Mochinger nie tylko, jak zauważył orientalnych (arabski, syryjski) i hebrajskiego na uczel- Bronisław Nadolski, „górował zdecydowanie” nad swym niach w Lejdzie i Strasburgu, jak również podczas podróży następcą „w pracach naukowych i jako oficjalny mówca naukowych, m.in. do Londynu, Oksfordu, Jeny i Tybingi. Gimnazjum”, ale też, jak się wydaje, wywarł decydujący W 1628 roku powrócił do Gdańska, obejmując stanowisko wpływ na kształt podstawowego kursu retoryki w gdań- diakona w kościele św. Katarzyny (od 1645 roku był pasto- skim Athenaeum w XVII stuleciu, podczas gdy główną rem tegoż kościoła), a w lipcu roku 1630 objął katedrę zasługą Titiusa pozostaje przede wszystkim spopularyzo- retoryki w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, w którym wanie szkolnych inscenizacji oraz wprowadzenie rozbu- pozostał aż do śmierci w 1652 roku60. dowanego kursu poetyki łacińskiej i niemieckiej. Gdy w wieku 27 lat Mochinger zostawał retorem Gim- nazjum (rhetor Gymnasii Gedanensis), miał już za sobą wydanie trzech druków związanych z jego aktywnością ora- torską podczas studiów w Wittenberdze: Oratio de nuptiis 58 Zob. Strauch 1672: b.n.s. 59 Zob. Schelwig 1688: b.n.s. Titius podkreślał w swojej części programu, że będzie się przykładał do pracy dydaktycznej, na ile 60 Szerzej na temat życia i twórczości Mochingera zob. Nadolski 1963: tylko Bóg udzieli mu sił w jego „tak niepewnym stanie” (tam turbido passim i idem 1969: 146–166. Por. też Kotarski 1993: 10 i 19 meo statu). oraz Mokrzecki 1997a: 240.

55 Bartosz Awianowicz

Gallicis famosis (1622) – mowę historyczną o rzezi huge- ryki wykracza poza ramy niniejszego tekstu. Należy jednak notów w noc św. Bartłomieja 1572 roku, dysputę uni- pamiętać, że mowy okolicznościowe, mimo że nie wiązały wersytecką De amplificatione rerum publicarum (1623) się bezpośrednio z programem nauczania, mogły dostarczać i Discursus philologicus de nominibus dei hebraicis, bibli- uczniom cennego materiału do imitacji i, być może, emula- cis et rabbinicis (1623) – niewielki traktat z pogranicza cji, a w przypadku Mochingera był to materiał niewątpliwie filologii i teologii61. Ponadto jeszcze przed objęciem gimna- o dużej wartości, jak bowiem zauważał Bronisław Nadolski: zjalnej katedry wygłaszał jakieś mowy związane z aktyw- „na tle epidejktycznej wymowy, towarzyszącej tym samym nością Rady Miejskiej Gdańska, do czego nawiązywał zdarzeniom w innych miastach Polski – przemówienia w rękopiśmiennym liście do Rady, w którym w 1626 roku Mochingera wyróżniają się treściwością i krótkością, pod- bronił się przed zarzutami o sprzyjanie socynianizmowi62. niosłością tonu, konkretnością szczegółów i dostosowaniem W okresie swej działalności jako profesor retoryki Mochinger ich do miejscowych nastrojów”66. regularnie wygłaszał mowy okolicznościowe zarówno zwią- Spuścizna profesora retoryki w latach 1630–1652 obej- zane z życiem szkoły (np. z okazji odnowienia Gimnazjum muje jednak wiele prac wprost związanych z prowadzo- lub przedstawiające nowych profesorów63), parafii św. Kata- nymi przezeń wykładami i ćwiczeniami gimnazjalnymi. rzyny (np. mowy pogrzebowe, często niemieckojęzyczne64), Przede wszystkim z praktyki nauczycielskiej wyrosły dru- jak i ważnych wydarzeń państwowych. Spośród tych ostat- kowane i rękopiśmienne podręczniki oraz komentarze nich szczególnie wartościowe są mowy upamiętniające retoryczne Mochingera. Drukiem ukazały się w roku 1640 śmierć i elekcje kolejnych Wazów65, a przy okazji dowodzące jego rozważania na temat mów Cycerona zatytułowane Flo- znakomitego warsztatu oratorskiego gdańskiego mówcy oraz ridorum e dissertationibus rhetoricis […] super Cicerone świetnej znajomości historii Rzeczpospolitej. Chociaż mowy […] sylva, a opracowane z myślą o praktyce dydaktycznej swe wygłaszał Mochinger przeważnie w auli gimnazjalnej, już na początku 1637, a nawet w 1634 roku67. Ów druk, a przysłuchiwali się im poza gdańskimi burmistrzami, rajca- powstały również z myślą o słuchaczach gimnazjalnych mi i ławnikami, posłami królewskimi i zagranicznymi rów- zajęć profesora, jest świadectwem afirmatywnego stosunku nież inni profesorowie, jak również uczniowie Gimnazjum, autora do samego Arpinaty oraz humanistycznego cycero- dokładniejsza analiza warsztatu oratorskiego profesora reto- nianizmu. Dał temu wyraz już w amplifikacyjnym Ogło-

61 Na temat dwóch pierwszych szerzej pisał Nadolski 1963: 194–196. szeniu dzieła o tym, jak należy z podziwem analizować 62 Zob. Mochinger 1626: 248 recto – verso: […] numquam cessaturus sum […] vestrum ordinis splendorem venerari obsequio, officiis, 66 Nadolski 1963: 208. oratione. 67 Świadczą o tym list dedykacyjny Mochingera do syndyka gdańskiego 63 Zob. np. Mochinger 1643 i idem 1651. Henryka Fredera, datowany na 14 marca 1637 roku oraz skierowana 64 Zob. np. Mochinger 1631. do uczniów profesora Promulgatio operae de Cicerone perlustrando 65 Zob. Mochinger 1632a; idem 1632b, 1633, 1648 i 1649 (mowa na ad eloquentiae studiosissimos auditores datowana na 21 czerwca cześć Jana Kazimierza dostępna jest pod adresem: http://reader.digi- 1634 roku (zob. Mochinger 1640: B recto i C recto – cały tekst tale-sammlungen.de/resolve/display/bsb10630071.html – odczyt dostępny też on-line: http://digital.onb.ac.at/OnbViewer/viewer. 17.02.2015). faces?doc=ABO_%2BZ155110206 – odczyt 17.02.2015)

56 Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim…

Cycerona (Promulgatio ope- bogactwem i pięknem języka” rae de Cicerone perlustran- (Erasmum, nulli veterum do), w którym stwierdzał, copia ac sermonis nitore że „nie ma nikogo, kto Cycero- cedentem). Istotnym punk- na by nie chwalił, nikogo, kto tem odniesienia dla „reto- by go nie podziwiał” (Cicero- rycznej sylwy” Mochingera nem, quem nemo non lau- była nieraz przezeń przywo- dat, nemo non miratur68). Na ływana Institutio rhetorica, poparcie tych słów umieścił epistolica, elocutoria, et osobne, pełne amplifikacji roz- in M. Tullium Ciceronem działy (II–V) ze świadectwami elogium wittenberskiego autorytetów na temat Arpina- profesora Adama Theodo- ty, poczynając od omówienia ra Sibera (1563–1616). i obrony świadectwa Lutra, Niemniej podręcznik gdań- „który przedkładał Cycerona skiego profesora, obej- nad Arystotelesa” (II: Luthe- mujący poza obszernymi ri, qui Ciceronem Aristoteli komentarzami do kolej- praetulit, judicium infertur nych mów Cycerona (roz- et defensio ejus promittitur). działy XIX–LIX) refleksję Mochinger nie był jednak cyce- na temat teorii retorycz- ronianistą skrajnym. Twierdził nej Arpinaty uzupełnionej o jej recepcję u Kwinty- bowiem, iż uczeń zainteresowa- Tytułowy miedzioryt Orator atque rhetorista Mochingera [sygn. PAN BG: ny zagadnieniami filozoficznym Fa 38290 8º] liana i teoretyków XVI– może z powodzeniem sięgnąć XVII wieku (rozdziały VI– po Senekę lub Terencjusza, Pliniusza i Juliusza Scaligera; XVIII), jest niewątpliwie autorskim wkładem Mochingera temu, kto chce pisać dzieła historyczne, przydadzą się w ówczesną refleksję nad dziełami Cycerona ze szcze- Kurcjusz i Liwiusz, do pisania poezji – Owidiusz i Wergi- gólnym uwzględnieniem możliwości ich wykorzystania liusz; jako wzory pism medycznych mogą posłużyć dzieła w kształceniu retorycznym. Celsusa, teologicznych zaś – Laktancjusza, Tertuliana W roku 1641 w gdańskiej oficynie Andrzeja Hünefelda i Hieronima; z autorów nowożytnych na lekturę zasługuje ukazał się kolejny, bardzo ciekawy podręcznik Mochingera Erazm, który „żadnemu z pisarzy antycznych nie ustępuje pt. Orator atque rhetorista, w którym autor wprowadził wyraźne rozróżnienie na mówcę-praktyka (orator) oraz 68 Mochinger 1640: B verso. na jej teoretyka i zarazem sui generis krytyka literatury

57 Bartosz Awianowicz

(rhetorista), który recte audit, qui vel dicendi docet arti- declamatorum Luisa de Cressoles (Paryż 1620). Więk- ficium, et exercitationum viam commonstrat, vel roga- szą część podręcznika Mochingera wypełnia omówienie tus etiam orationum dictionisque elaboratioris formulas szeregu zasad, jakimi ma się kierować orator (s. 7–276), aliis praescribit69. Jest to twórcze rozwinięcie klasyczne- wśród których niemało uwagi (s. 153–276) poświęca pro- go, rzymskiego jeszcze, rozróżnienia na mówcę-praktyka nuncjacji oraz (w mniejszym stopniu) ćwiczeniu pamięci, (orator) i nauczyciela wymowy (rhetor)70, wynikającego a więc zagadnieniom pozostającym zwykle na marginesie z potrzeby wyodrębnienia kompetencji przyszłego mówcy tradycyjnych podręczników retoryki, retorowi Gimnazjum z jednej i znawcy retoryki71. Na określenie tego drugie- zaś doskonale znanym – tak z jego praktyki oratorskiej, jak go gdański profesor posłużył się tu terminem rhetorista, i dydaktycznej. Za reminiscencję osobistego doświadczenia wywiedzionym z błędnego odczytania przez Petrusa Mosel- gdańskiego profesora można np. uznać passus w podziale lanusa vocatiwu rhetorisce u Gelliusza (XVII 20)72. Warto na cztery obszary, w których współczesny mu mówca może dodać, że materii do nakreślenia kompetencji owego „reto- zdobyć sławę: rysty” dostarczyły m.in. traktaty retoryczne: De eloquentia sacra et humana Nicolasa Caussina (Paryż 1617 lub wyd. Principes duntaxat oratorum nostri aevi, qui aliqua inter se późniejsze73) i Theatrum veterum rhetorum, oratorum et ratione differunt, indicasse, opinor, suffecerit, etsi nec horum omnium plane fiat mentio. Sicuti igitur quatuor orantium car- ceres, seu theatra numerari possunt potiora: ecclesia videlicet, 69 Mochinger 1641: 5 (http://archive.thulb.uni-jena.de/hisbest/rsc/ viewer/HisBest_derivate_00008439/VD17–195344340_0019.tif aula, forum, schola74. – odczyt 17.02.2015). W przekładzie B.A.: „dobrze [tj. ze znaw- stwem] słucha, kto albo naucza sztuki wymowy i pokazuje, jak się Konstatacja ta niewątpliwie nie jest prostym podziałem w niej ćwiczyć, albo też zapytany będzie potrafił omówić zasady wymowy i opracowania wypowiedzi”. teoretyka, gdyż jako mówca Mochinger działał i na rzecz 70 Zob. np. Cyceron, De oratore I 52; I 84; II 10 (tam przykład kościoła (ecclesia), i szkoły (schola), jak też na rzecz Rady z Isokratesem – por. Mochinger 1641: 5: aliquo illustratum eamus Miejskiej i współobywateli Gdańska (forum); wreszcie exemplo; rhetor fuit Isocrates, orator Demosthenes) i III 54. głosił mowy na cześć królów, co pośrednio można nazwać 71 Zob. Mochinger 1641: 7, gdzie rhetorista został zdefiniowany jako discipulus rhetoricus oraz ibidem: 276–344; tu z kolei w osobnych twórczością dworską (aula). Niewątpliwie też z praktyką rozdziałach (XLIV–LII) gdański retor osobno ujął kompetencje oratorską samego autora podręcznika, który obficie czerpał szczególnie istotne nie tyle dla mówcy, ile dla znawcy wymowy. 72 Zob. Mochinger 1641: 282 (http://archive.thulb.uni-jena.de/hisbest/ rsc/viewer/HisBest_derivate_00008439/VD17–195344340_0001. 74 Mochinger 1641: 212 (http://archive.thulb.uni-jena.de/hisbest/rsc/ tif – odczyt 17.02.2015); por. uwagę marginesową Mosel- viewer/HisBest_derivate_00008439/VD17–195344340_0226. lanusa np. w wyd. kolońskim Gymnicusa: Gellius 1537: 652 tif – odczyt 17.02.2015). W przekładzie B.A.: W każdym razie (http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/ – jak sądzę – wystarczy wskazać na pierwszych z mówców naszych bsb10172422_00695.html – odczyt 17.02.2015). czasów, którzy w jakiś sposób się od siebie różnią, nawet jeśli 73 Por. np. wydanie kolońskie Caussin 1626: 6 (http://gdz.sub.uni-goet- o nich wszystkich nawet nie wspomnimy. Można bowiem wymienić tingen.de/dms/load/img/?PPN=PPN733733506&DMDID=DM- jakby cztery szranki czy też może lepiej teatry przemawiających, DLOG_0000 – odczyt 17.02.2015) mianowicie: kościół, dwór, forum i szkołę”.

58 Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim… z historii Rzeczpospolitej w mowach pogrzebowych na cześć Zygmunta III i Władysława IV, a także w mowach z okazji układu sztumskiego75 i koronacji dwóch ostatnich Wazów, wiążą się odwołania historyczne w Orator atque rhetorista, jak np. w rozdziale XLIII (De oratoris existima- tione honoreque, cuius spe recreare sese potest), gdzie sięgnął po wydarzenia z czasów Stefana Batorego76. Owa perspektywa mówcy-praktyka odróżnia Orator atque rhetorista od wcześniejszego Floridorum e dissertationibus rhetoricis […] super Cicerone […] sylva, choć trzeba przyznać, że w podręczniku z 1641 roku nie brak odnie- sień zwłaszcza do traktatów, mów i listów Cycerona oraz do Institutio oratoria Kwintyliana, ale też m.in. do Seneki Starszego, Horacego, Erazma, Juliusza Cezara Scaligera i Krzysztofa Longoliusza. W wielu miejscach dochodzi do głosu praktyka nauczycielska samego Mochingera, np. w wywód o pronuntiatio wplótł on dwa rozdziały De privatis, domesticisque oratoria experimentis (XXXVII: O prywatnych i domowych ćwiczeniach w wymowie) i De occasionibus publice dicendi, ab oratorum quocunque prensandis, haudquaquam certe negligendis (XXXVIII: O okazjach do publicznego przemawiania, które każdy z mówców powinien chwytać i żadną miarą ich nie mar- nować), z których w pierwszym powoływał się na Aftoniosa jako autora Progymnasmatów – podręcznika retorycznych Karta tytułowa Floridorum e dissertationibus rhetoricis… Mochingera [sygn. PAN BG: Ca 3376 8º adl. 3] ćwiczeń wstępnych, analizowanych przez Mochingera podczas jego gimnazjalnych wykładów, w drugim natomiast zalecał jako znakomite ćwiczenie dla przyszłych ich zarówno w doskonale mu znanej z czasów studenckich mówców wygłaszanie mów pogrzebowych i innych pane- Lejdzie, jak i w gimnazjach włoskich i niemieckich77. giryków, powołując się przy tym na częste praktykowanie Natomiast bezpośrednio w praktykę dydaktyczną gdań- skiego profesora retoryki pozwalają wniknąć zachowane 75 Zob. Mochinger 1645. 76 Zob. Mochinger 1641: 273–274. 77 Zob. Mochinger 1641: 203–207 i 208–212.

59 Bartosz Awianowicz

Karta tytułowa rękopiśmiennych Dissertatiunculae subitaneae argumenti rhetorici Mochingera [sygn. PAN BG: Ms. 2189]

60 Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim… w (przeważnie bardzo starannych) rękopisach obszerne też w wykładach poświęconym progymnasmtom zaczerp- notatki z jego wykładów. Spośród dziecięciu takowych nął dystych Jana Doxopatresa (w greckim oryginale i łaciń- manuskryptów znanych na początku XVIII wieku Efraimowi skim przekładzie) z katolickiego, paryskiego wydania Afto- Praetoriusowi78 zachowało się do naszych czasów pięć: niosa z roku 1623, sporządzonego przez jezuitów, o czym Tractatus de progymnasmatibus oratoriis rudimentis i Pro- informują obydwa odpisy83. Co ważniejsze jednak, gdański gymnasmatum oratoriorum delineatio, spisane odpowied- profesor wprowadził też istotne modyfikacje w tradycyj- nio przez Johannesa Tibiusa i Olausa Möllera, słuchaczy nym, uświęconym autorytetem retora z IV wieku, układzie wykładów Mochingera w roku 1636 i 163879; spisane progymnasmatów. Oto bowiem zamiast Aftoniosowych w 1647 roku przez Melchiora Maiora Dissertatiunculae czternastu wprowadził Mochinger dziesięć ćwiczeń reto- subitaneae argumenti rhetorici, oparte, o czym informuje rycznych w następującej kolejności: fabula, narratio, toż- już karta tytułowa, w znacznym stopniu (magnam partem) same z chreją i – w większym stopniu z gnomą – dictum, na dziełach Gerarda Vossiusa i Luisa de Cressoles80; oraz encomium, vituperatio, comparatio, confirmatio, confuta- dwa niedatowane komentarze do traktatów Cycerona: tio, prosopopoeia lub ethopoeia i descriptio84. W zmianie Documenta oratoria ex tribus „De oratore” libris Cicero- kolejności pochwały, nagany i porównania oraz refutacji nianis i Documenta oratoria ex libro Tulliano „De claris i konfirmacji dostrzegamy zabieg obecny wcześniej tylko oratoribus” elicita81. Wszystkie one świadczą o erudy- w XVI wieku u Antoniusa Lullusa, przede wszystkim zaś cji, ale też o intelektualnej samodzielności Mochingera, dopiero w stuleciu XVIII u Johanna Christopha Gottscheda, który będąc luterańskim pastorem, nie wahał się sięgać który podobnie jak Mochinger wysunął nadto konfirmację po opracowania jezuitów. Nie tylko bowiem w Disserta- danej rzeczy (Bestätigung einer Sache) przed jej refutację tiunculae…, traktacie niezmiernie ciekawym ze względu (Widerlegung)85. na poszerzony w stosunku do Orator atque rhetorista Zbieżność ze starszym o blisko 100 lat Hiszpanem z jed- wykład na temat różnych aspektów pronuncjacji82 (zwykle nej, jak też młodszym o przeszło wiek lipskim uczonym marginalizowanej w podręcznikach tak antycznych, jak z drugiej strony jest tylko jednym z wielu argumentów i wczesnonowożytnych), powoływał się na Cresolliusa, ale za tym, by uznać gdańskiego profesora za jednego z ciekawszych retorów nie tylko Prus Królewskich, lecz całej 78 Zob. Praetorius 1713: 73–74 (http://reader.digitale-sammlun- 86 gen.de/de/fs1/object/display/bsb10734437_00097.html – odczyt siedemnastowiecznej Europy , zaś Gdańskie Gimnazjum 17.02.2015) 79 Zob. Mochinger 1636 i 1638. 83 Zob. Mochinger 1636: 8 oraz Mochinger 1638: 7 recto. 80 Zob. Mochinger 1647. 84 Zob. Mochinger 1638: 11 oraz 9 verso – 90 verso. 81 Zob. Bibl. PAN Gd. Ms. 2190 i Ms. 2390. 85 Szerzej na temat Progymnasmata rhetorica Lullusa (Bazylea 82 Na łączną liczbę 230 rozdziałów aż 160 wiąże się ze szczegółowo ok. 1548 i 1551) i Vorübungen der Beredsamkeit Gottscheda oraz opisaną actio (LXXI-CCXXX) – Mochinger rozważa w nich takie analogii pomiędzy nimi zob. Awianowicz 2008: 202–205, 274–275 zagadnienia, jak m.in. siłę głosu, spojrzenie, mimikę, gestykulację i 306–308. (osobno pisze np. o ułożeniu ręki prawej – CXXI i lewej – CXXII), ale 86 O efektach nauczania Mochingera świadczą nadto wygłaszane przez też kwestię ewentualnej brzydoty mówcy (CLXXXIX). jego uczniów publiczne deklamacje, których treść i formę możemy

61 Karta tytułowa traktatu Progymnasmatum oratoriorum delineatio Johanna Mochingera [sygn. PAN BG: Ms. 2191] Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim…

Akademickie połowy XVII wieku za jeden z ważniejszych Fabricius, J. 1628: Denkschrift des Rektors Fabricius über das Schul- ośrodków kształtowania się teorii retorycznej i nauczania system des Gymnasiums, oprac. G. Łopuszańska, przeł. W. Kle- sińska, w: L. Mokrzecki (red.) 2008, Gdańskie Gimnazjum Aka- sztuki wymowy w ówczesnej środkowej Europie. demickie, t. II, Wybór źródeł od XVI i XVII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 67–116.

Franckenberger, A. 1568: Constitutio nova Gymnasii Dantiscani…, Bibliografia oprac. Z. Głombiowska, przeł. E. Roguszczak, w: Mokrzecki L. (red.) 2008: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. II, Wybór źródeł od XVI i XVII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, TEKSTY ŹRÓDŁOWE s. 21–65.

Gellius 1537: Auli Gellii luculentissimi scriptoris Noctes Atticae. Hermogenes 1571: Hermogenes Tarsensis rhetoris acutissimi De Accesserunt eruditissimi viri Petri Mosellani in easdem perdoctae dicendi generibus sive formis orationum libri II. Latinitate donati, annotationes…, apud Ioannem Gymnicum, Coloniae. et scholiis explicati atque illustrati a Ioan(ne) Sturmio, excudebat Botsack, J. 1641: Syllabus operarum scholasticarum in illustri Gym- Iosias Rihelius, [Strasbourg]. nasio Gedanensi a professoribus et collaboratoribus eiusdem Keckermann, B. 1605: Gymnasium logicum, id est de usu et exer- hoc semestri exantlandarum…, oprac. Z. Głombiowska, przeł. citatione logicae artis sbsolutiori et pleniori, libri tres. Annis ab E. Roguszczak, w: Mokrzecki L. (red.) 2008: Gdańskie Gimnazjum hinc aliquot in Academia Heidelbergensi privatis praelectionibus Akademickie, t. II, Wybór źródeł od XVI i XVII wieku, Wydawnictwo traditi…, apud G. Antonium, Hanoviae. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 117–128. Keckermann, B. 1608: Systema rhetoricae, in quo artis praecepta Botsack, J. 1642: Designatio operum scholasticarum, quibus (Deo plene et methodice, et tota simul ratio studii eloquentiae tam clementer benedicente) Gymnasii Gedanensis professores, col- quoad epistolas et colloquia familiaria, quam quoad orationes laboratores ac praeceptores hoc semestri defungentur…, oprac. conformatur, modusque ostenditur et oratores dextre legendi et Z. Głombiowska, przeł. E. Roguszczak, w: Mokrzecki L. (red.) 2008: resolvendi, denique locos communes oratorios concinnandi. Anno Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. II, Wybór źródeł od XVI Christi MDCVI privatim propositum in Gymnasio Dantiscano, apud i XVII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, G. Antonium, Hanoviae. s. 129–138. Keckermann, B. 1610a: Introductio ad lectionem Ciceronis, et aliorum Calovius, A. 1644: Syllabus operarum publicarum, quae currente hoc oratorum fructuosiorem et dexteriorem, pertinens ad specialem semestri ea, qua par est, fide atq[ue] industria in celebri Gedan- partem Systematis rhetorici, privatim tradita in Gymnasio Danti- ensium Athenaeo suscipientur…, oprac. Z. Głombiowska, przeł. scano, apud G. Antonium, Hanoviae. E. Roguszczak, w: Mokrzecki L. (red.) 2008: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. II, Wybór źródeł od XVI i XVII wieku, Wydawnictwo Keckermann, B. 1610b: De natura et proprietatibus historiae com- Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 155–164. mentarius, privatim in Gymnasio Dantiscano propositus, apud G. Antonium, Hanoviae. Caussin, N. 1626: Nicolai Caussini Trecensis e Societate Iesu De eloquentia sacra et humana libri XVI. Editio secunda, non ignobili Keckermann, B. 1611: Systema astronomiae compendiosum in Gym- accessione locupletata, Coloniae Agrippinae: Apud I. Kinckium. nasio Dantiscano olim praelectum et 2. libris adornatum, quorum prior de motu stellarum tum communi tum proprio, posterior de poznać dzięki drukowanym programom – zob. Nadolski 1963: temporis distinctione a motu isto pendente ea docet, quae aliis ad 208–212. frugalem astronomiae usum sufficere, aliis ad legenda pleniora

63 Bartosz Awianowicz

artificum in hoc genere scripta viam sternere possint, apud Haer- Maukisch, J. 1662: Catalogus lectionum et operarum publicarum in edes Gilielmi Antonii, Hanoviae. Gymnasio Gedanensi hoc cursu annuo expediendarum propositus mense Januario. Anno M DCLXII, charactere D.-F. Rhetii, Dantisci. Keckermann, B. 1612a: Systema geographicum duobus libris adornatum et publice olim praeletum, apud Haeredes Gilielmi Antonii, Maukisch, J. 1664: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Hanoviae. Gymnasio Gedanensi hoc cursu annuo expediendarum propositus mense Januario. Anno M DCLXIV, charactere D.-F. Rhetii, Keckermann, B. 1612b: Disputationes pracicae, nempe ethicae, Dantisci. oeconomicae, politicae, in Gymnasio Dantiscano intra biennium ad lectionum philosophicarum cursum habitae, sub praesidio Melanchton, Ph. 1539: Elementorum rhetorices libri duo. Recens Bartholomaei Keckermanni, philosophiae ibidem professoris, ita recogniti ab autore, Vitebergae. scriptae, ut totius philosophiae practicae brevis ac methodica Mochinger, J. 1626: Johannis Mochingeri Epistola ad Senatum Patri- systemata, sumul et praecipuarum materiarum controversias ac um, in qua ab imputato Arrianismo se purgare annititur. – sygn. problemata contineant, apud Haeredes Gilielmi Antonii, Hanoviae. PAN BG: Ms. 494: k. 246 verso – 247 verso.

Keckermann, B. [c. 1620]: Systema grammaticae hebraeae, sive Mochinger, J. 1631: Christliches Trostschreiben an die woledle und sanctae linguae exactior methodus, continens perspicua et brevi Ehren– auch Tugendreiche Frau Margareth Schliewitzin […] wegen ratione eiusdem praecepta, per etymologiam et syntaxin publicis unverhofften Abschiede ihres Edlen und Tugendhafften Sohnes praelectionibus traditum in Gymnasio Dantiscano, apud P. Antoni- Adam von Schliewitz, welcher dem 9. Julij ist verschieden in Flor- um, Hanoviae. entz in diesem 1631 Jahr, abgeschicket von Danzigk durch Johann Mochinger Prediger der Gemeine Christi zu S. Kathrin daselbst. Maukisch, J. 1655: Leges Gymnasii Gedanensis… [1655], oprac. – sygn. PAN BG: Qb 10087 4°. Z. Głombiowska, przeł. E. Roguszczak, w: Mokrzecki L. (red.) 2008: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. II, Wybór źródeł od XVI Mochinger, J. 1632a: Ad universos et singulos in urbe nostra literarum i XVII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, peritos, quibus memoria clementissimi domini nostri Sigismundi III, s. 165–192. Polonorum regis electi, Sveonumque haereditarii, Prussiae ducis etc. venerabilis et jucunda Joh(annes) Mochinger, concionator aedis Maukisch, J. 1657: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Catharineae et rhetore Gymnasii, anno M DC XXII, typis G. Rhetii, Gymnasio Gedanensi hoc cursu annuo expediendarum propositus Dantisci. Calendis Ianuariis. Anno MDCLVII…, oprac. Z. Głombiowska, przeł. E. Roguszczak, w: Mokrzecki L. (red.) 2008: Gdańskie Gimnazjum Mochinger, J. 1632b: Plausus urbis nostrae super electionem serenis- Akademickie, t. II, Wybór źródeł od XVI i XVII wieku, Wydawnictwo simi et potentissimi principis Vladislai Sigismundi regis Sveciae, Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 193–212. domini nostri clementissimi ad fasces Regni Poloniae oracione habenda die 2. Decembris hora X matutina in maximo auditorio Maukisch, J. 1658: Catalogus lectionum et operarum publicarum in lycei nostri descripturus Reipublicae proceres et iteratorum ex Gymnasio Gedanensi hoc cursu annuo expediendarum propositus universa civitate coronam ac optimis artibus deditam juventutem Calendis Ianuariis. Anno MDCLVII…, oprac. i przeł. Z. Głombiowska, officiose ad audientiam invito et advoco Johannes Mochingerus, w: Mokrzecki L. (red.) 2008: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, concionator aedis Catharineae et rhetor Gymnasii […], typis t. II, Wybór źródeł od XVI i XVII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu G. Rhetii, Dantisci. Gdańskiego, Gdańsk, s. 213–270. Mochinger, J. 1633: Plangor et plausus urbis Gedanensis seu orationes Maukisch, J. 1660: Catalogus lectionum et operarum publicarum in duae: prima super excessu Sigismundi III, altera super electione Gymnasio Gedanensi hoc cursu annuo expediendarum propositus Vladislai Sigismundi regum Poloniae et Sveciae etc. publice dictae mense Januario. Anno M DCLX, imprimebat D. F. Rhetius, Dantisci. a Johanne Mochingero, editae sumptibus et typis G. Rhetii, Gedani.

64 Retoryka w Gdańskim Gimnazjum Akademickim…

Mochinger, J. 1636: Ioh(annis) Mochingeri Tractatus de progymnas- Cresollii vacationibus autumnalibus sunt deprom(p)tae, a Carolo matibus oratoriis rudimentis et scholarum de exemplorum variarum autem Neudeccio excerptae, Melchiorisque Maioris manu descrip- annotationum apparatu illustratus, inque ludo eloquentiae Gedan- tae. – sygn. PAN BG: Ms. 2189. ensi cum praeloquiis et interloquiis dissertando exponi inceptus Anno Salutis Recuperatae M. DC. XXXVI. Ad diem XVIII Januari. Mochinger, J. 1648: Oratio ad famam semper prosperam, Serenissimi Scripta haec sunt manu Eruditissimi maximeque industrii Iohannis et Potentissimi Principis Vladislai IV, Poloniae et Sveciae Regis, etc. Tibii, qui audita haec animo comprehendit, et domi ex memoria Dum vivebat, Domini Nostri Clementissimi, Anno Christi M DC XLVI- in pagellis hisce consignavit: admirabile edito specimine quod II, die VII Julii, Gedani, in Splendidissima et Amplissima Corona, verborum etiam omnem apparatum retinere potuerit. – sygn. PAN a Johanne Mochingero dicta, editaque Typis Rhetianis Mochinger, BG: Ms. 508. J. 1649: Oratio in serenissimi et potentissimi principis et domini, domini Johannis Casimiri, Sueciae regis haereditarii, in Poloniae Mochinger, J. 1638: Ioh(annis) Mochingeri Progymnasmatum ora- regem, Divina providentia providentiaque humana illustrem elec- toriorum delineatio. In prima Gedanensis Gymnasii curia, tradi tionem, anno M DC XLIX, die XVIII Januarii, […] honorificentissima coepta Anno M D C XXXVIII, die XVI Januarii: anno eodem, die XXII concione praesente, a Johanne Mochingero dicta: typographeo Octobr(is) favente Deo, absoluta. Excepit scripsitque haec Olaus Rhetiano exscripta, Gedani. Möllerus, mens, si quisquam velde gnavus et assiduus Auditor. – sygn. PAN BG: Ms. 2191. Mochinger, J. 1651: Johannis Mochingeri, eloquentiae professoris, Mochinger, J. 1640: Floridorum e dissertationibus rhetoricis Johannis oratio in Gymnasio Gedanensi anno M DC LI, die XIII Iulii pronun- Mochingeri super Cicerone in Lyceo Gedanensi habitis excerp- ciata, cum ampliss(imorum) d(omi)n(orum) scholarcharum auctorum sylva, de qua in ceteros quasi saltus distributa, lectissi toritate, clariss(imus) M. Michael Falckius ad logices, metaphys- aliquot eloquentiae alumni, facta sententiarum communicatione, icesque, ut et philosophiae practicae professionem suscipiendam, nuncupandis suo loco diebus sermones conferent, e typographeo est introductus, typo Rhetiano, Gedani. – sygn. PAN BG: Ma 3986. Rhetiano, Gedani. Schelwig, S. 1677: De incrementis Bibliothecae Gedanensis epistola Mochinger, J. 1641: Orator atque rhetorista penicillo Iohannis Mochin- et commentatio Samuelis Schelguigii. Gedani: typis D.-F. Rhetii, geri depicti prodi{e}re, ex officina A. Hünefeldii, Gedani. oprac. i tłumacz. Z.L. Pszczółkowska, w: Z. Nowak (red.) 2008, Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. III, Wybór źródeł od XVI Mochinger, J. 1643: Exclamatio panegyrica super Gymnasii Gedan- do XVIII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, ensis natali, quem dies XXII Decembris anni Christiani MDCX- s. 69–96. LIII ruentis attulit, oprac. Z. Głombiowska, przeł. I. Bogumił, w: L. Mokrzecki (red.) 2008: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, Schelwig, S. 1688: Catalogus lectionum et operarum publicarum in t. II, Wybór źródeł od XVI i XVII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Athenaeo Gedanensi hoc cursu annuo expediendarum propositus Gdańskiego, Gdańsk, s. 139–154. Januario ineunte. Anno M DCXXCVIII, per D.-F. Rhetium, Dantisci.

Mochinger, J. 1645: Supplicatio urbis Gedanensis in honorem Dei Strauch, I. 1672: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Optimi Maximi et memoriam Vladislai VI regis Polon(iae) et Sveciae Athenaeo Gedanensi hoc cursu annuo expediendarum propositus etc. etc. pro conservata Borussia et pace restituta in honorifica mense Januario. Anno M DCLXXII, charactere D.-F. Rhetii, Dantisci. panegyri oratione explicata die XXVII Sept(embris) a Joh(anne) Mochingero, concionatore aedis Catharin(eae) et rhetore Gymnasii, Anno M DC XXXV, typis et sumptibus G. Rhetii, Dantisci. OPRACOWANIA Mochinger, J. 1647: Dissertatiunculae subitaneae argumenti rhetorici, Awianowicz, B. 2008: Progymnasmata w teorii i praktyce szkoły acroasibus in Gymnasio habitis praemissae, quae, qua materiae humanistycznej od końca XV wieku do połowy XVIII wieku. Dzieje et sermonis magnam partem ex curriculo in antecessum lectis nowożytnej recepcji Aftoniosa od Rudolfa Agricoli do Johanna Chri- et Gerardi Ioh(annis) Vossii commentariis rhetoricis et Ludovici stopha Gottscheda, Wydawnictwa Naukowe UMK, Toruń.

65 Bartosz Awianowicz

Awianowicz, B. 2009: Humanizm renesansowy w miastach Prus Kró- Mokrzecki, L. 1997b: Titius Jan Piotr, w: Słownik biograficzny Pomo- lewskich, w: Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne rza Nadwiślańskiego, red. Z. Nowak, t. 3, Wydawnictwo Gdańskie, w kulturze polskiej, red. A. Nowicka-Jeżowa, t. II, Humanizm. His- Gdańsk, s. 369–370. torie pojęcia, red. A. Borowski, Wydawnictwo Neriton, Warszawa, s. 149–197. Mokrzecki, L. 2008: Wstęp, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. II, Wybór źródeł od XVI i XVII wieku, red. L. Mokrzecki, Wydaw- Awianowicz, B. 2014: Rhetorische Argumentation in der Konstitu- nictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 7–20. tionen und Programmen der akademischen Gymnasien in Danzig und Thorn von 1568 bis 1658, w: Vergangenes in Erinnerung Nadolski, B. 1959: Poetyka renesansowa rektora gdańskiego Andrzeja rufen… Beiträge zur Kulturgeschichte des Königlichen Preußen, Franckenbergera (1568), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja red. Wł. Zientara, Lit Verlag, Münster, s. 25–32. Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 2, Toruń. Conley, T.M. 1990: Rhetoric in the European Tradition, The University Nadolski, B. 1961: Życie i działalność naukowa uczonego gdańskiego of Chicago Press, Chicago-London. Bartłomieja Keckermanna. Studium z dziejów Odrodzenia na Pomo- rzu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Prace Wydziału Filologiczno- Facca, D. 2005: Bartłomiej Keckermann i filozofia, Polska Akademia -Filozoficznego, t. X, z. 1, Toruń. Nauk. Instytut Filozofii i Socjologii, w:Renesans i reformacja. Studia z historii filozofii i idei,red. L. Szczucki, t. 26, Warszawa. Nadolski, B. 1963: Jan Mochinger – profesor retoryki w Gdańskim Fuhrmann, M. 2001: Humanismus und Christentum. Die doppelte Gimnazjum Akademickim, „Rocznik Gdański”, vol. 22, s. 193–221. Orientierung des europäischen Lehrplans, w: Humanismus und Nadolski, B. 1964: Jan Piotr Titius – profesor wymowy i poezji Menschenbildung, red. E. Wiersing, Essen: Blaue Eule, s. 06–111. w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, „Rocznik Gdański”, vol. 23, Gray, H.H. 1963: Renaissance Humanism: the Pursuit of Eloquence, s. 185–205. „Journal of the History of Ideas” vol. 24, s. 497–514. Nadolski, B. 1969: Ze studiów nad życiem literackim i kulturą umy- Green, L.D., Murphy, J.J. 2006: Renaissance Rhetoric Short-Title słową na Pomorzu w XVI i XVII wieku, Zakład Narodowy im. Osso- Catalogue 1460–1700, 2nd edition, Bodmin, Conrnwall, Ashgate. lińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków. Kennedy, G.A. 1999: Classical Rhetoric and its Christian and Secular Nowak, Z., Szafran, P. (red.) 1974: Księga wpisów uczniów gimnazjum Tradition from Ancient to Modern Times, second edition, revised gdańskiego 1580–1814, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, and enlarged, The University of North Carilina Press, Chapel Hill Warszawa – Poznań. and London. Praetorius, E. 1713: Athenae Gedanenses, sive commentarius his- Kotarski, E. 1993: Rektorzy i profesorowie Gimnazjum Gdańskiego torico-chronologicus succintus, originem et constitutionem Gym- w XVII w., „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 38/3 (1993), nasii Dantiscani illustris, itemque recensionem superiorum ejus s. 3–34. antistitum, seu proto-scholarcharum, nec non vitas et scripta rec- Lichański, J.Z. 2007: Retoryka.Historia – teoria – praktyka, t. I. Histo- torum ac professorum ejusdem continens. Apud Jo(hannem) Frid- ria i teoria retoryki, Wydawnictwo DiG, Warszawa. er(icum) Gleditsch et filium, Lipsiae. Mack, P. 2011: A History of Renaissance Rhetoric 1380–1620, Uni- Saarinen, R. 2011: Weakness of Will in Renaissance and Reformation versity Pres, Oxford. Thought, University Press, Oxford. Mokrzecki, L. 1997a: Mochinger Jan, w: Słownik biograficzny Pomo- Shuger Kuller D. 2004: The Philosophical Foundations of Sacred rza Nadwiślańskiego, red. Z. Nowak, t. 3, Wydawnictwo Gdańskie, Rhetoric, w: Religion and Emotion. Approaches and Interpretations, Gdańsk, s. 240–241. red. J. Corrigan, Oxford University Press, Oxford.

66 PIOTR KOCIUMBAS

Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692) albo gimnazjalnego kantora eksperymenty z epitalamium

iedy dostojny Georg von Bömeln, rajca Głównego Mia- 52-letni mężczyzna, tak jak ona doświadczony już śmier- sta Gdańska, przy akompaniamencie wygrywanych cią współmałżonka. Licząca ok. 40 lat Justina3 i 12 lat Kprzez ratuszowy carillon melodii pieśni pogrzebowych od niej starszy Georg powiedzieli sobie „tak” i wymienili chował w kościele Mariackim swoją czcigodną małżonkę, obrączki w murach fary Mariackiej 16 lutego 1655 roku4. zmarłą 29 grudnia 1653 roku Barbarę z domu von der Zorganizowaną z tej okazji ucztę weselną obejmującą, jak Becke, uprzednio wdowę po zacnym Georgu Stamber- na przedstawicieli elity miejskiej przystało, nietuzinkowe, gerze1, pośród osób wsłuchujących się w owe żałob- zakrapiane przednimi gatunkami win, dania obiadowe oraz ne dźwięki być może znajdowała się szlachetna Justina wyśmienite desery i konfekty, umilali swoim kunsztem z domu Gabriel, córka Lorenza. Owdowiała w 1652 roku znakomici muzycy kapeli Rady Miejskiej, dla których tego po szacownym Davidzie Sielmannie2, poważanym człon- rodzaju okazje stanowiły istotne i w miarę stałe źródło ku Trzeciego Ordynku, zdecydowała się ponownie stanąć dodatkowych przychodów. Obok przygrywania podczas na ślubnym kobiercu, przy czym jej oblubieńcem został 3 Por. Weichbrodt 1988: I 190. 4 Por. Weichbrodt 1988: I 70; Zdrenka 1989: 167. Weichbrodt poda- 1 Por. Weichbrodt 1988: I 70; Zdrenka 1989: 167; Zdrenka 2008: je, iż związek małżeński zawarto 10 lutego, Zdrenka przywołuje zaś 45; Możejko 2015: 209. datę 14 lutego. W późniejszej publikacji historyk powtarza swoje 2 Zdrenka (1989: 167) podaje rok 1653, zaś Weichbrodt (1988: ustalenia, przywołując w nawiasie i ze znakiem zapytania również I 190) – 1752. W późniejszej publikacji (Zdrenka 2008: 45) badacz dzień 10 lutego (Zdrenka 2008: 45). Tymczasem na stronie tytułowej przywołuje ten sam rok, co Weichbrodt, podając jednak więcej druku uświetniającego to wydarzenie odnotowano dzień 16 lutego szczegółów: miesiąc śmierci Sielmanna (kwiecień 1652 roku) i dzień 1655 roku i tę ostatnią datę przyjęto dla niniejszej pracy jako wiążącą. pogrzebu (23 kwietnia 1652 roku). Por. il. 1.

67 Piotr Kociumbas posiłków i nieodzownych tańców, trwających do późnych (obecnie Chociwel w powiecie stargardzkim, województwo godzin wieczornych, kapeliści często raczyli nowożeńców zachodniopomorskie), na co wskazuje często umieszczany i biesiadników dedykowanym koncertem muzycznym. Za- przy jego nazwisku epitet toponimiczny Freienwaldo- nim jednak goście weselni przystąpili do jedzenia i picia, -Pomerano (Freyenw. Pom.). Zanim przybył nad Motła- tradycja nakazywała wysłuchać krótkiego kazania, zapewne wę, nauczał w szkole w miejscowości Reetz (obecnie również oficjalnych gratulacji, powinszowań czy przemó- Recz w powiecie choszczeńskim, województwo zachod- wień laudacyjnych skierowanych do bohaterów uroczysto- niopomorskie)8. W 1647 roku, liczący sobie 38 wiosen ści5. Sama uczta stanowiła również doskonały moment na nauczyciel został powołany na stanowisko kantora przy przekazanie młodej parze oraz gościom okolicznościowych Gimnazjum Akademickim w Gdańsku oraz tamtejszym druków, zawierających mniej lub bardziej udane produk- gimnazjalnym kościele Świętej Trójcy9. Do jego obowiąz- cje poetyckie; uwzględniano w nich okazjonalnie notację ków, poza nauczaniem muzyki i edukacją gimnazjalistów muzyczną zachęcającą zgromadzonych weselników do od- w zakresie wykonawstwa muzycznego, należało przygo- śpiewania pochwał i życzeń, których odbiorcami byli przede towywanie oprawy muzycznej nabożeństw w rzeczonym wszystkim świeżo upieczeni małżonkowie. W ten ostatni kościele w oparciu przede wszystkim o działający przy nurt twórczości wpisywał się niejaki Michael Conovius, szkole zespół wokalno-instrumentalny, a także oprawy który zadedykował Georgowi von Bömeln i jego oblubieni- mniejszych uroczystości o charakterze wewnątrzszkol- cy dwuczęściowe epitalamium zawierające nowołacińską nym. Zobowiązany był również nauczać przedmiotów poezję stychiczną z wplecionym rebusem muzycznym oraz pozamuzycznych, jak choćby języka łacińskiego10. W tym pieśń stroficzną w języku niemieckim. kontekście nie powinien więc dziwić fakt, iż Conovius zaczął się również udzielać jako poeta tworzący po łaci- O życiu Michaela Conoviusa wiadomo niewiele. Funkcjonu- nie i niemiecku, przy czym najwcześniejszy znaleziony jące dotychczas w obiegu naukowym informacje, sprowa- druk świadczący o jego poetyckiej działalności pochodzi dzające się głównie do przywoływania lat jego aktywności dopiero z roku 165011. Dziewięć lat później, 26 marca przy Gdańskim Gimnazjum Akademickim oraz kilkunastu tytułów jego utworów6, można obecnie uzupełnić o kolej- 1659 roku, w aktach Sądu Ławniczego odnotowany został ne ustalenia dotyczące tak jego życia, jak i działalności jako ojczym Marii Henrichs, co sugeruje, iż przed rzeczoną poetycko-muzycznej. Conovius urodził się prawdopodobnie w 1609 roku7 w miejscowości Freienwalde in Pommern zjum Akademickiego. Przy nazwisku Conovius widnieje informacja odnotowująca wiek w chwili jego śmierci w 1692 roku („aet[ate] 83”). Por. Anonim 1779: 45 verso. Na rzeczony rękopis zwrócił 5 Por. Kizik 2000: 99–100, 104, 107, 116–117, 122. moją uwagę Pan Jerzy Marian Michalak, co z wdzięcznością (należną 6 Por. Szyszko 1992: 26–27, 40; Szlagowska 2005: 24; Szlagowska również za udostępnienie mi wypisów z ksiąg APG) odnotowuję. 8 2010: 372, 376–377, 384. Informacji na temat Conoviusa nie znaj- [D]ocuit antea in Schola Rezensi Neomarchichum. Anonim 1779: dziemy w monografii poświęconej gdańskiej poezji okolicznościowej 45 verso. XVII wieku, zob. Kotarski 1993. 9 Por. Anonim 1779: 45 verso. 7 Rok urodzenia ustalono na podstawie zapisu ze sporządzonego 10 Por. Popinigis 2008: 278. w XVIII wieku rękopiśmiennego wykazu kadry Gdańskiego Gimna- 11 Rzecz tyczy się druku: Moeresius et al. 1650.

68 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)… datą musiał być w związku małżeńskim z wdową po Cor- w kontekście jego syna o imieniu Josua, względem którego nelisie Henrichsie12. W dniach 17 i 18 stycznia 1669 roku wspomniana już Anna Bentz, macocha tego ostatniego Conovius wystawił w gimnazjalnym Auditorium Maximum i wdowa po Conoviusie, przygotowując się do ponownego komedię bożonarodzeniową Schrifftmässige Weyhnachts- zamążpójścia, określiła przysługujący pasierbowi spadek -Gespräche […], której warstwa literacka wyszła spod pió- po zmarłym ojcu (tzw. Schicht und Theilung). Prawomoc- ra Johanna Maukischa, rektora Gimnazjum13. Dwanaście ność tego postępowania została potwierdzona przez Sąd miesięcy później, pod datą 29 stycznia 1670 roku, wymie- Ławniczy w dniu 4 marca 1693 roku17. Z owego faktu niony został w aktach Sądu Ławniczego obok swojej mał- można również wydedukować, iż Michael Conovius był żonki Anny Bentz z tytułu zatwierdzenia wspólnego testa- przynajmniej dwukrotnie żonaty. mentu14, zaś 11 sierpnia 1677 i 10 sierpnia 1682 roku Podkreślający na większości sygnowanych przez siebie w protokołach tejże instytucji został odnotowany jako publikacji swoją funkcję jako kantora Gimnazjum oraz świadek15. Zmarł w 1692 roku, przeżywszy 83 wiosny kościoła Świętej Trójcy (Gymnasii et Aedis ad S.S. Trinita- i przepracowawszy pośród gimnazjalnej kadry 45 lat16. tem Cantor, por. il. 1 i 6), Conovius paradoksalnie dał się Nazwisko kantora pojawia się jeszcze w dokumentach poznać przede wszystkim jako autor nowołacińskiej i nie- mieckojęzycznej poezji okolicznościowej18, co w dużej mie- 12 Por. APG, sygn. 300, 43/61, k. 6 verso – 7 recto. Wypis Jerzego Mariana Michalaka. rze jest rezultatem braku wiedzy o skomponowanej przez 13 Por. Bolte 1895: 95–96. Tamże treść strony tytułowej komedii: niego muzyce; ta zaś, w myśl obecnego stanu badań, nie Schrifftmässige Weyhnachts=Gespräche von Des im Alten Testa- zachowała się. Pośród odnalezionych 37 druków i jednego ment verheissenen, aber im Newen Testament geleisteten Messle, rękopisu, które zostały dedykowane znaczącym obywate- des Sohnes Gottes Menschwerdung, und der Gnadenreichen Geburt unsers Herrn Jesu Christi, Auß dem Mose, Propheten und Psalmen, lom Gdańska i zawierają jego utwory, stwierdzić można Evangelisten, und Aposteln, zusammengefasset von D. Johanne obecność: epicediów (najliczniejsza grupa: 27 pozycji)19, Maukischen, Gymnasii Rectore. Und in einem Actu Publico, mit Discipulis Tertiae und Quartae Classis den 17. und 18. Januarii vor Mittage umb 9. Uhr im grossen Auditorio Anno 1669. auffgestellet Rauschning (1931: 276) mylnie podaje, iż Conovius był kantorem von Michaele Conovio, Cantore Gymnasii, et Classis Tertiae Collega. kościoła Świętej Trójcy do roku 1693 przez 50 lat. Dantzig, Gedruckt durch David Friedrich Rheten. Wspomnianego 17 Por. APG, sygn. 300, 43/84, k. 290 verso – 291 recto. Wypis druku nie udało się, jak dotąd, odnaleźć. Zob. także Rauschning: Jerzego Mariana Michalaka. 1931: 272. 18 Por. Popinigis 2008: 279. 14 Por. APG, sygn. 300, 43/71, k. 166 verso – 167 recto. Wypis 19 Chodzi o następujące druki: Anonim – Conovius – Fischer 1655; Jerzego Mariana Michalaka. Botsaccus et al. 1659; Botsaccus et al. [1660]; Conovius [1653] 15 Por. APG, sygn. APG 300, 43/79, k. 118 recto, oraz 300, 43/84, a; Conovius 1653b; Conovius [1653]c; Conovius [1654]c; Conovius k. 123 verso. Wypis Jerzego Mariana Michalaka. Przy pierwszej 1654d; Conovius 1654e; Conovius 1654f; Conovius 1655a; Cono- sygnaturze pojawia się informacja o wieku świadka, który w roku vius 1655b; Conovius 1655c; Conovius 1655e; Conovius 1656; 1677 miał mieć 65 lat. Uwzględniwszy tę informację, należałoby Conovius [1657]a; Conovius [1657]b; Conovius 1658b; Conovius przesunąć rok urodzenia Conoviusa z 1609 na 1612. [1660]a; Conovius [1662]; Conovius [1677]; Conovius – Aschen- 16 [O]fficii 45. Anonim 1779: 45 verso. Właściwy rok śmierci born – Jacobi 1653; Fischer – Conovius 1653; Fischer – Conovius odnajdziemy w: Rypson 1989: 368 oraz Popinigis 2008: 278. 1655; Maukisch et al. 1655; Moeresius et al. 1650; Titius et al.

69 Piotr Kociumbas

epitalamiów (osiem pozycji)20 oraz gratulatoriów (trzy pozycje)21. Są one w znacznym stopniu zdominowane przez aspekt wizualny poprzez zastosowanie głównie akrostychu, niekiedy, jak w przypadku utworów funeralnych, wpisanego w kształt krzyża (carmina quadrata lub can- cellata), bądź weselnego greckiego skyphosu. Właściwe im versi intexti kryły w sobie imiona i nazwiska adresatów utworu, niekiedy stosowną do okoliczności sentencję22. Poezja stanowiła dla Conoviusa szczególne pole ekspery- mentów intermedialnych, obejmujących nie tylko warstwę semantyczną i wizualną wiersza, lecz także audialną, wynikającą z uwzględnionej w utworze notacji muzycznej. Z 12 druków należących do tej grupy szczególnie ciekawie prezentuje się pięć rozbudowanych, wieloczęściowych utworów upamiętniających i uświetniających obrzęd wesel- ny23, które na potrzeby niniejszej pracy, acz w zgodzie z nowożytną tradycją, zbiorczo określono jako epitalamia24. Rajca von Bömeln i jego wybranka otrzymali od Conoviusa czterostronicowy druk in folio, za którego wydanie odpo- wiedzialna była Officina Rhetiana, szczycąca się tytułem

1669. Egzemplarz tego ostatniego dzieła ze zbiorów Universi- täts- und Forschungsbibliothek Erfurt/Gotha dostępny jest online: http://archive.thulb.uni-jena.de/ufb/receive/ufb_cbu_00001595 (03.03.2015); omawiany utwór znajduje się na stronie 16 pliku. 20 Dotyczy następujących druków: Conovius 1654a; Conovius 1654b; Conovius 1655d; Conovius 1657c; Conovius 1660b; Conovius [1665]; Conovius [1679], Conovius – Freitag 1654. 21 Rzecz się tyczy rękopisu: Conovius 1658a oraz druku: Maukisch – Strutius [1657]. Ten ostatni zawiera dwa utwory Conoviusa. 22 Por. Rypson 1987: 91, 103–104; Rypson 1989: 177; Rypson 2001: 110. 23 Szyszko (1992: 39) w wykazie muzyki weselnej zachowanej w dru- kach PAN BG wymienia jedynie dwa z tych utworów; Szlagowska 2010: 376–377 odnotowuje już pięć pozycji. Il. 1. Conovius 1655d., k. [1 recto] [sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 174] 24 Por. Mroczek 1989: 5–6.

70 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)… drukarni miejskiej i gimnazjalnej, a kierowana od siedmiu i kościoła Świętej Trójcy (Votiva vero acclamationis voce lat przez wdowę po Georgu Rhete. Na złożonej antykwą decantata, et submisse oblata a Michaele Conovio Gym- stronie tytułowej znajdziemy odnotowane w języku łaciń- nasii Aedisque ad S.S. Trinitatem Cantore), zaplanowano skim – z kronikarską skrupulatnością i barokową rozłoży- pod szczęśliwą wróżbą na 16 lutego 1655 roku w Gdańsku stością – szczegóły dotyczące wydarzenia, któremu publi- i celebrowano zgodnie z tymi założeniami ([…] Felicibus kacja towarzyszyła (por. il. 1). Zawarta przeto w druku auspiciis Gedani 16. Febr. Anno M. DC. LV. habendos, et pieśń powstała na uroczystości weselne pana Georga von celebrandos patrono laudatissimo munificentissimoque Bömeln, męża wspaniałego, szlachetnego i wielce uczone- animo gratulabundo concepta, et exoptata […]). Formułę go, dostojnego rajcy sławnej Republiki Gdańskiej, będącego dotyczącą sposobu prezentacji utworu oraz jego autorstwa oblubieńcem po raz drugi (ΜΕΛΩΔΙΑ in honores nuptiales zamyka standardowy zwrot wskazujący na właściciela Cum viri Magnifici, Nobilissimi, Amplissimi et Consultis- oficyny, której czcionkami omawianą publikację wydruko- simi dni. Georgii a Boemeln, Inclytae Reip. Dantiscanae wano; a była nim wspominana już wdowa po Georgu Rhete patriae consulis gravissimi, dignissimi secundum sponsi (Typis Viduae Georgii Rhetii). […])25, a także pani Justyny Gabriel, szlachetnej, doskona- Niczego pewnego nie można powiedzieć o patronie-opie- łej i nieustannie opiewanej za cnotliwość, będącej wdową kunie gorliwym w składaniu życzeń, od którego, jak głosi po świętej pamięci panu Davidzie Silemannie ([…] Tum strona tytułowa druku, miał wyjść pomysł napisania pie- Nobilissimae, Lectissimae, Virtutumque eulogiis semper śni. Być może wspomniany patron to postać z bliskiego ornatissimae foeminae Justinae Gabrielis Spectatissimi, otoczenia pana młodego, która za odpowiednią gratyfika- multoque rerum usu Praestantissimi, atque integerrimi cją zleciła znanemu w mieście z wizualnych kompozycji viri Dni. Davidis Silemanii, Civis primarii, et Centum-Viri Conoviusowi napisanie i wydanie okazjonalnego utworu, olim dignissimi, P.M. Relictae Viduae nunc Secundum pragnąc zapewnić sobie przychylność bądź wdzięczność Sponsae […])26, mężu obyczajnym i wybijającym się oblubieńców. A może był nim sam pan młody, który ze w wielu dziedzinach tudzież wybornym mieszczaninie względu na przypuszczalnie serdeczne relacje łączące go i członku Trzeciego Ordynku. Uroczystości, na które pieśń z Conoviusem, poprosił kantora o poetycki prezent ślubny, niniejsza wedle życzenia i z pomysłu opiekuna chwalebne- który miał zapewnić rozrywkę tak głównym bohaterom go i gorliwego w składaniu powinszowań została napisana, uroczystości, jak i zgromadzonym weselnikom27. a następnie donośnym głosem wyśpiewana i pokornie ofiarowana przez Michaela Conoviusa, kantora Gimnazjum Po odwróceniu strony tytułowej i rozłożeniu druku oczom państwa młodych i gości weselnych ukazał się wiersz 25 Za pomoc w tłumaczeniach tekstów łacińskojęzycznych omawianych w języku łacińskim, składający się z 23 stychicznie zesta- w niniejszym opracowaniu chciałbym bardzo serdecznie podzięko- wionych wersów opartych na heksametrze daktylicznym. wać Jackowi Pokrzywnickiemu z Katedry Filologii Klasycznej UG. 26 Przy transkrypcji zwrotów złożonych wersalikami, zawartych w łaciń- 27 O polskojęzycznych, frywolnych zagadkach epitalamijnych pisanych skojęzycznych tytułach, majuskuły pozostawiono jedynie na początku przez toruńskiego poetę Piotra Szenknechta zob. Salmonowicz 1992. nazw własnych. Zasada nie dotyczy passusów w języku greckim. Więcej na temat enigmatografii weselnej zob. Salmonowicz 1980.

71 Piotr Kociumbas

Tekst poetycki został przerwany czcionkami z muzyczną notacją menzuralną w jej białym wariancie, umieszczony- mi w miejsce wybranych 39 sylab tekstu (por. il. 2 i 3). Znajomość tego zapisu stanowiła i wciąż stanowi warunek sine qua non poprawnego odczytania brakujących frag- mentów poezji. Uwzględnienie konceptu polegającego na podstawieniu notacji muzycznej w miejsce wybranych sylab tak, aby można je było zastąpić nazwami solmizacyjnymi lub litero- wymi, nie było pomysłem nowym. Na jednym z rękopisów powstałych ok. 1450 roku franko-flamandzki kompozytor Guillaume Dufay wykorzystał ów sposób do zanotowania swojego nazwiska. Z podobną koncepcją mamy do czynienia w technice kompozytorskiej określonej przez Gioseffo Zarlino w jego Le istitutioni harmoniche z 1558 roku mianem sogetto cavato, a pierwotnie rozwiniętej przez kolejnego twórcę franko-flamandzkiego – Josquina Desprez. Polegała ona na zakodowaniu za pomocą nazw solmizacyjnych dźwięków (ut, re, mi, fa, sol, la) kilku słów na zasadzie powiązania samogłosek z sylab solmizacyjnych z tymi samymi samogłoskami właściwymi sylabom tekstu. Tak zakodowane za pomocą odpowiednich nut (dźwięków) słowa stawały się w ramach cantus firmusfundamentem konstrukcyjnym kompozycji polifonicznych28. Rozwiązanie muzycznego kryptogramu, który przygotował Conovius, poprzez proste podstawienie nazw solmizacyjnych przy uwzględnieniu klucza tenorowego (na czwartej

28 Zob. Apel 2006: 109. Za tę informację dziękuję Agnieszce Lesz- czyńskiej z Instytutu Muzykologii UW. Zob. także: Lockwood 2001: 620–621; Schick 1998: 1560. O technice sogetto cavato w kon- tekście twórczości Teodoro Riccio, królewieckiego kompozytora i kapelmistrza tamtejszego zespołu w drugiej połowie XVI w., zob. Leitmeir 2012: 138–139. Dziękuję Tomaszowi Jeżowi z Instytutu Il. 2. Conovius 1655d., k. [1 verso] [sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 174] Muzykologii UW za wskazanie mi tej publikacji.

72 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

linii), który widnieje tuż za ozdobnym inicjałem, nie przy- niesie jednak spodziewanego rezultatu. Aby poprawnie odczytać zakamuflowane sylaby w pięciu pierwszych wersach tekstu, należy zastosować klucz mezzosopranowy, umieszczony na drugiej linii29. Rozwikłane zagadki-rebusy pozwalają dotrzeć do właściwego przekazu wiersza. Oto podmiot liryczny tożsamy z poetą i gimnazjalnym kantorem, na początku swojej uroczystej, refleksyjnie nacechowanej wypowiedzi, wskazuje na Boga, który będąc sprawcą małżeństwa i odwiecznym wspomożycielem spra- wiedliwego porządku, nie skąpi łaski i następnym sercom dzielącym wspólny, matrymonialny cel:

Au[c]tor, et Adjutor velu[t]ti DEUS ordinis aequi Conjugii quondam fuit, Idem sic remanebit Cordibus unanimis fidusfa cilisque favore. Gratia sublimis quanta est haec? Gloria famae Quanta est! […]

Wczytując się w emfatyczne wykrzyknienia oraz interroga- cje, w ramach których poeta opiewa wzniosłość Boskiej przychylności i chwalebność jej sławy, rozwiązujący muzyczną łamigłówkę goście weselni nagle musieli poczuć się zaskoczeni faktem, iż zastosowany dotychczas sposób odczytywania sylab w połowie piątego wersu nie zdaje egzaminu. Ich przeczucie było zgoła słuszne! Aby zakłó- cić pozorną przewidywalność zagadki, Conovius zamienił w tym miejscu obowiązujący dotychczas „deszyfrujący” klucz mezzosopranowy na klucz tenorowy, pojawiający się na początku zapisu muzycznego. W międzyczasie podmiot liryczny, niewzruszony chwilowymi perturbacjami

29 Sylaby uzupełnione na podstawie zdekodowanego zapisu nutowego Il. 3. Conovius 1655d., k. [2 recto] [sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 174] zostały poniżej uwydatnione tłustym drukiem.

73 Piotr Kociumbas

weselników, przyrównuje Bożą łaskę do słońca, które wysy- ła do wielu swoje promienie ku ich pożytkowi i pomyślno- ści. Podkreśla, iż ten, który miłuje, związany podług prawa z oblubienicą przez sojusz w Chrystusie, zwykł dziękować Jahwe Trójjedynemu:

[…] Quae simulans, fauste quasi solis ad instar, Splendescit multis. Hinc grates solvit IOVAE TRIN-UNI soli, solerter quisquis Amator Legitime vinctus Sponsae per faedera Christi. Quod fas, atque pium, SPONSUSque fatebitur ultro. Ergo: cur animo faceret non Ipse libenter Digna DEO, et mitis […]

Taki oblubieniec z własnej woli wypowie słuszne i święte słowa przysięgi małżeńskiej, czyniąc niniejszym to, co godne jest Pana. Tymczasem gimnazjalny kantor, przerywając tok narracji podmiotu literackiego, w jedenastym wersie znów dokonał niespodziewanej, w żaden sposób nieozna- kowanej zmiany klucza na mezzosopranowy, zapewne powtórnie wywołując u uczestników zabawy intelektualną konsternację. Podmiot liryczny zaś konsekwentnie snuje swoje refleksje, wskazując na ślub jako dobrą okazję, by sprawować uczynki godne Pana. Zapowiada również odśpiewanie psalmowych, miłych dla ucha strof weselnych, które mają zaintonować zebrani na ślubie ku pomyśl- ności oblubieńców, zaświadczając przy okazji, iż uroczy- stość doszła szczęśliwie do skutku. Wskazując na siebie, poeta napomyka o powinności złożenia weselnych życzeń, co czyni w kolejnych wersach; natchnienie do tego czerpie, jak podkreśla, tak z pobożnej miłości oblubieńca, jak i Bożej łaskawości. Podmiot liryczny prosi więc Pana, który wkrótce nakaże ponownie zawieranemu przez obie strony Il. 4. Conovius 1655d., k. [2 verso] [sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 174] małżeństwu trwać nieprzerwanie, by wszystko, co dobre,

74 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)… a pochodzące z Nieba, stało się udziałem nowożeńców. również w kancjonałach luterańskich publikowanych nad Niech Bóg, określony jako Dawca Miłości, sprawuje opiekę Motławą do końca XVII wieku. Na rzeczoną melodię nale- nad obojgiem tak, aby docześnie stanowili zgodną parę, żało odśpiewać kolejny utwór zawarty w weselnym dru- zaś na tamtym świecie mogli się rozkoszować wiekuistym ku, a mianowicie stroficzną pieśń weselną (Braut=Lied) pokojem i zbawieniem: w języku niemieckim (por. il. 5), o czym informowała życzliwych czytelników poprzedzająca ją instrukcja: […] (ut res sibi vendicat ipsa Connubii) psallet SPONSORUM MUSICA grata Die vorhergesetzte Noten im lateinschen Carmine geben dem Großgünstigen Leser die Melodey des gewöhnlichen Carmina, quodque pari dederint haec faedera fausta Kirchen=Gesangs/ nemblich: Nu höret zu ihr Christen=Leut/ geratorum praesentum pacta secunda fami etc. Worauff dieses nachfolgende Braut=Lied kan und mag Gutture cantabunt arguto qualibet hora. gesungen werden. Quid mihi? Nonne licet SPONSIS felicia quaeque Optem pro votis? Ita. Nam cupiunt benefacta Początek rzeczonej pieśni, zapowiedzianej tak w poezji Et pietas SPONSI, jubet et sicipsa favoris łacińskiej, jak i powyższym komentarzu, weselnicy mogli Gratia. Legitimi pacti, DEUS! esse jubebis znaleźć na tej samej stronie druku, na której kończył się Faedera firma novis his junctis, prospera cuncta muzyczny szyfrogram (por. il. 3 i 4). Utwór obejmuje dzie- Coelitus eveniant summo a Tutore IEHOVAH! sięć sześciowersowych strof o identycznej, jak w przypadku Qui, bene compositum servet PAR, Au[c]tor amoris, pieśni kościelnej, budowie, z których każda, o parzystym Aeterna donec pace atque Salute fruantur! układzie rymów, oparta jest z jednej strony na tetrapodii jambicznej w postaci akatalektycznej (wers 1 i 2) i kata- Zaaranżowana przez Conoviusa zabawa kryptograficzna lektycznej (wers 5 i 6), z drugiej zaś – na dypodii nace- bynajmniej nie osiągnęła jeszcze punktu kulminacyjnego. chowanej akatalektycznie. Podmiot literacki, zwracający Po osobistym przekazie zawartym w poezji nowołacińskiej, się w trzech inicjalnych strofach tekstu do chrześcijanina nadszedł czas na zapowiedziany w wierszu uroczysty śpiew pragnącego oprzeć swoje życie na małżeństwie, zachęca go weselny, którego linię melodyczną kreśliły nuty uszere- do radowania się w Panu, zanoszenia ku Niemu modlitw gowane zgodnie z opublikowaną w druku kolejnością. prosto z serca i pokładania w Nim nadziei, co skutkować Powstała w ten sposób melodia w metrum trójdzielnym zapożyczona została od znanej w kręgach protestanckich 30 z wersją melodii opracowaną 10 lat wcześniej przez Johanna Her- pieśni kościelnej Nun höret zu, ihr Christenleut’ , obecnej manna Scheina w drugiej edycji jego kancjonału, a zawartą w can- tusie pieśni nr CXXVI, por. Schein 1645: 229 verso – 232 recto. 30 Por. Zahn 1889: I nr 1741b. W porównaniu z wersją przywołaną Egzemplarz tego dzieła ze zbiorów Bayerische Staatsbibliothek przez Zahna, melodia z analizowanego druku wykazuje drobne München dostępny jest online: http://stimmbuecher.digitale-samm- odstępstwa w strukturze interwałowej, pozwalające na potraktowa- lungen.de/view?id=bsb00092744 (03.03.2015). Rzeczone zmiany nie jej jako kolejny wariant melodii rdzennej. Wariant ów jest tożsamy rytmiczne obecne u Conoviusa (brak kropki przy drugim i dziewiątym (poza dwiema zmianami rytmicznymi, obcymi również Zahnowi) dźwięku od końca) są wynikiem błędu drukarskiego.

75 Piotr Kociumbas

Il. 5. Conovius 1655d. Współczesna transkrypcja melodii pieśni z tekstem pierwszej strofy z zaznaczonymi kolorem emendacjami ma pomyślnością, jak w przypadku bogobojnego Dawida, Mit GOtt/ der wird bescheren i zapewnieniem orantowi wszystkiego, czego ten zapragnie: Daß/ was du wirst begehren.

1. HAb deine Lust an Gott dem HErrn/ Tak jak życiu zawodowemu chrześcijanina właściwe są Der du dich wilt im Eh=stand’ nehrn/ pilność i pracowitość, tak pożycie małżeńskie od początku Gott lobe stet/ cechować winna uprzejmość; jej obecność jest warunkiem Von Hertzen beth/ Bożej łaskawości: So wird dirs wol ergehen. 3. Deines Beruffs gar eben wart/ Wies an David zu sehen. Sieh’ zu/ daß kein Fleiß werd gespart/ Ehliches Leb’n 2. Laß alle deine Zuversicht Sol sich daneb’n Auff GOtt den HErren sein gericht/ In Freundligkeit anheben: Redlich in ehrn Gott Gnad dazu wird geben. Wirstu dich nehrn

76 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

Innym, obok uprzejmości, warunkiem szczęśliwego mał- szacunek swojemu mężowi. Do obojga dołączyły z przyja- żeństwa jest miłość bliźniego (Charitas). Ją to podmiot cielskim nastawieniem niezliczone zastępy aniołów, ciesząc liryczny w apostroficznym zwrocie prosi o nieustanną się ich towarzystwem w czasach, kiedy pierwsi rodzice obecność pośród tych, którzy pragną wiernie i całym ser- byli jeszcze wolni od cierpienia związanego z grzechem cem trwać w pożyciu małżeńskim, zabiegać o potomstwo pierworodnym: i darzyć się szacunkiem. Kto przeto na tym świecie żyje w małżeńskim stanie i czyni to, co podoba się Panu, 6. Gebt allein GOTT dem HErren Preiß/ temu we wszelkich rzeczach dziać się będzie pomyślnie. Der in dem schönen Paradeiß Zaśpiewa on wówczas radośnie, sławiąc Boga i dzięki Hat unverletzt Jemu składając: Gar hoch geschätzt Den Stand/ der Jhm ob allen 4. O du berühmte Charitas! Im Hertzen Wolgefallen. Zu aller Zeit dich finden laß/ Denen/ die sich 7. Als ADAM lag/ und schlieff allein/ Trew/ und hertzlich Da nam Gott seiner Ribben ein Zusammen wollen kehren/ Daraus formirt In Züchten/ und in Ehren. Ein Weib geziert. An Tugend’n/ thät sie lehren: 5. Wer ehlich lebt auff dieser Welt/ Wie sie ihrn Mann solt ehren. Und thut/ was GOtt dem HErrn gefällt Dem wirds geling’n 8. Zu diesen zweyen gantz freundlich/ In allen Ding’n. Ohn Zweiffel habn gesellet sich Wird drüber frölich singen/ Die Eng’l ohn Zahl/ Gott Lob/ und Danck auch bringen. Vnd überall Sich mit ihnen ergetzet/ W imperatywie skierowanym do wspólnoty chrześcijań- Da sie noch kein Leid letzet. skiej, a głównie do nowożeńców i biesiadników obec- nych podczas omawianych uroczystości, podmiot literacki Także dzisiaj niebieskie duchy towarzyszą tym, którzy namawia do oddawania czci jedynie Bogu, który w raju w szacunku decydują się na wspólne i zgodne życie, i wła- docenił i nobilitował ów stan przynoszący Jego sercu śnie ich Bóg pragnie obdarzać swoją łaską. Dlatego też satysfakcję. Dokonało się to za pośrednictwem Adama wieńczące całość kompozycji życzenia, skierowane do pań- i uformowanej z jego żebra nadobnej niewiasty, którą stwa młodych, powiązane są z modlitwą do Chrystusa, aby Pan pouczył w zakresie cnót, w jaki sposób ma okazywać Ten raczył towarzyszyć również i obecnej młodej parze.

77 Piotr Kociumbas

Niech wciąż raduje się ona w wierności; wszak w tymże celu zawarła związek małżeński. Pragnienie powierze- nia Bożej opiece adresatów utworu wyraża w ostatniej strofie osobiście sam poeta ustami podmiotu lirycznego, podpisując się niniejszym pod całością przedstawionych powinszowań:

9. Die himmlischen Frohn=Geisterlein/ Auch heute noch bey denen seyn/ Die sich in Ehrn Zusammen kehrn In Einigkeit zu leben; Denen wil Gott Gnad’ geben.

10. O Allerliebster GottesSohn/ Auch diesem heutgen Paar beywohn! Daß sie in Trew’n Sich stets erfrew’n/ Dazu sie sich vermählen. Ich wil sie Gott befehlen!

Fakt, iż powyższy utwór w założeniu miał być śpiewany na melodię powszechnie znanego hymnu, z pewnością nie był przypadkowy. Każdy z uczestników uroczystości weselnej mógł dzięki temu przyłączyć się do śpiewu, dobrze przecież znając intonowaną w kościele pieśń, i niejako we własnym imieniu wyrazić zawarte w poezji refleksje i powinszowania. Rok wcześniej podobną, choć bardziej rozbudowa- ną publikacją Michael Conovius uświetnił odbywające Il. 6. Conovius 1654a, k. [1 recto] [sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 168] się 24 listopada uroczystości weselne Friedricha Ehlera (1607–1665), od 1650 roku piastującego zaszczytny urząd gdańskiego burmistrza, oraz Anny z domu Flint[h],

78 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)… owdowiałej po zmarłym 18 listopada 1653 roku Johan- ołtarza ([…] nunc Secundum utinam Secundum sponso- nie Rüdigerze31. Okazjonalny druk in folio, obejmujący rum paris Dextro omine debitaque observantia nuncu- cztery karty, został opublikowany – podobnie jak wszystkie patum, decantatum et oblatum apud Aram Matrimonii wymienione w niniejszej pracy utwory Conoviusa ogłoszone […]). Passus dotyczący sposobu prezentacji całego dzieła drukiem – w oficynie należącej do rodziny Rhete. Na karcie podsumowano frazą wskazującą na jego autora i zarazem tytułowej znajduje się dedykacja w języku łacińskim, trady- wykonawcę – kantora Gimnazjum i kościoła pw. Świętej cyjnie już przywołująca kontekst tak samej uroczystości, jak Trójcy ([…] a Michaele Conovio, Gymnasii et Aedis [ad] SS. i publicznej prezentacji dwuczęściowego epitalamium (por. Trinitatem Cantore). Całość zaś karty tytułowej zamknięto il. 6). A powstało ono na solenne z woli Bożej świętowa- standardowym zwrotem ujawniającym miejsce i właściciela nie zaślubin wspaniałego, szlachetnego, wysokiego rangą oficyny, której czcionkami niniejszy druk opublikowano i nader uczonego męża pana Friedricha Ehlera, roztropnego (Dantisci, Typis viduae Georgii Rhetii). burmistrza kwitnącej Republiki Gdańszczan (Epithalamium Epitalamium otwiera parafraza fragmentu biblijnej, dla Cum bono Deo In Solennem Nuptiarum Festivitatem magnifici, nobilissimi, amplissimi, atque consultissimi viri luteran apokryficznej Księgi Mądrości Syracha (Ecclesia- dn. Friderici Ehleri, Florentissimae Reipubl. Gedanensium sticus 26, 3.). Parafrazowany wyimek („Żoná dobra jest 32 praeconsulis prudentissimi […]), oraz wiernej, szlachetnej dźiał dobry; w dźiale bojących śię PAná dána będźie”) i nieskazitelnej pani Anny, wdowy po świętej pamięci panu oraz jego przetworzenie (Cordata a DOMINO Conjux est, Johannie Rüdigerze, mężu wyjątkowym i słynącym szla- et datur illi, Qui vero DOMINUM colit, et sectatur amore) chetnością ([…] Ut Et nobilissimae, integerrimae, et pudi- sprowadzają się do jednej myśli przewodniej: ten, który czci citiae Sacello consecratae dominae Annae viri nobilitate Pana i żyje w bojaźni względem Niego, otrzymuje małżon- clarissimi ac spectatissimi dn. Johannis Rudigeri beatae kę dobrą, roztropną, podążającą w miłości za pobożnym memoriae relictae Viduae […]). W tytule znalazła się rów- mężem (por. il. 7). Powyższa dewiza, w domyśle odwołują- nież informacja o drugim zawartym w publikacji utworze, ca się do pobożności adresatów epitalamijnej uroczystości, zawierającym – w nadziei autora – pomyślną dla małżon- stanowi introdukcję do zasadniczego komponentu oko- ków wróżbę, utworze przez należny nowożeńcom szacunek licznościowego wydawnictwa, czyli utworów poetyckich. zadedykowanym, zaśpiewanym i złożonym u małżeńskiego Kluczowy dla dalszego przebiegu całości kompozycji literacko-muzycznej jest łacińskojęzyczny wiersz, składający 31 Por. Weichbrodt 1988: I 145; Zdrenka 1989: 181. Wg Weichbrodt się z 29 stychicznie uporządkowanych wersów opartych ślub odbył się 24 listopada 1654 roku, zaś oblubienicą była Anna na heksametrze daktylicznym, zawierający, podobnie jak z d. Mackensen. Zdrenka (1989: 101) podaje, iż Ehler ożenił się z Anną z d. Flint[h] 24 października. W późniejszych publikacjach w przypadku druku dedykowanego Georgowi von Bömeln (Zdrenka 2008: 71; Możejko 2015: 205) uwzględniono informacje i jego oblubienicy, odcinki z notacją muzyczną w miejsce o tej samej treści, co u Weichbrodt. Tymczasem karty tytułowe wesel- wybranych 34 sylab tekstu (por. il. 7 i 8). Aby poprawnie nych druków okolicznościowych świadczą o tym, iż uroczystość miała miejsce 24 listopada, zaś wybranką Ehlera była Anna z d. Flint[h], por. HPG 179, 879, 985, 1822. 32 Tłumaczenie za: Biblia Gdańska 1632: Ecclesiasticus 26,3.

79 Piotr Kociumbas odszyfrować nazwy solmizacyjne, należy dla całego wiersza zastosować klucz mezzosopranowy (na drugiej linii), czego finalny efekt został poniżej uwydatniony tłustym drukiem. Tożsamy z poetą i wypowiadający się w patetycznym stylu podmiot liryczny ukazuje Boga jako twórcę ślubów, darzą- cego miłością związek małżeński. Boga, który nakazuje łączyć dwa czyste i pobożne serca oraz stronić od rzeczy przeciwnych niczym od wszelkiego jadowitego owada. Wszak sam je piętnuje, karząc nieprawe ludzkie układy jako Bóg sprawiedliwy, który po wielokroć rozdzielał ludzi trwających w niecnym miłosnym sojuszu. Dziś, uwzględ- niając prawa boskie i ludzkie, oblubieniec Friedrich wielce czcigodny oblubieniec Friedrich Ehler, wielce roztropny burmistrz słynnego miasta portowego, bierze do siebie pełną obawy oblubienicę, zaś w dniu wyznaczonym na tę zacną uroczystość każdy prawdziwie i z serca winszuje mu tego zaszczytu:

COnnubii DEUS Au[c]tor amat pia foedera lecti, Atque jubet solide necti duo pectora casta. Omnia solpugae Contra vitarier instar Vult, hominum poenis quia damnat pacta sinistra. Et quos illicitum vexavit fœdus amoris, Hos quoque multoties DEUS arbiter ipse diremit, Ergo hodie nixus divinis atque profanis Legibus, associat sibi SPONSUS solicitatam SPONSAM FRIDRICUS longe venerabilis EHLER, Nobilis Emporii PRÆCONSUL candidus huius, Cui cum dilecta solenni hac luce diei Il. 7. Conovius 1654a, k. [2 recto] [sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 168] Visceribus quivis imis gratantur honori Felici! […] Uwzględniając figurę subiectio, polegającą na zadaniu pytania i udzieleniu sobie samemu na nie odpowiedzi,

80 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

gratulujących; pragnie niniejszym spłacić swojemu patro- nowi i opiekunowi dług należnych mu pochwał. W apostroficznym zwrocie, nawiązującym do najlepszych tradycji antycznych, twórca w retorycznym uniesieniu przyzywa Muzę, by ta w radosnym wysiłku, wspierając poetyckie natchnienie w pisaniu weselnych życzeń, rozsypała po wersach gorące prośby podmiotu o szczęśliwy związek. W nacechowanych modlitewnie powinszowaniach poeta zwraca się osobiście do oblubieńców i artykułuje swoją życzliwość, prosząc Najwyższego, by złączonym po ślubie nieustannie pomagała łaska Trójcy Przenajświętszej i wola Tejże ku nim się skłaniała. Niech wszelkie zło trzyma się od nich z daleka i nie działa na szkodę duszom ani przy- krości im nie czyni. Jeśliby zaś dusze zabłąkać się miały, niech im będzie dane znaleźć Pana w dobrym nastroju i doświadczyć łagodności Ojca Żywiciela:

[…] Quid me decet? An solusne silebo? Non fa[c]iam: Sed PATRONO mea debita solvam. Euge! Igitur mea Musa veni conamine laeto! Funde preces calidas, ut33 sint felicia pacta His, qui jungendi, junctis quoque gratia solers Triplicis adspiret personae, et blanda voluntas Huius VOBISCUM prope sit, procul ast mala cuncta Sunto, ne noceant animis, nec forte molestent,

33 Błąd w zapisie linii melodycznej. Zamiast dźwięku f pojawia się dźwięk e, co przy zastosowaniu klucza mezzosopranowego wygene- rowałoby sylabę si zamiast poprawnej ut. O słuszności tego stwier- dzenia można się przekonać, porównując zawarty w druku zapis nutowy z jego muzycznym pierwowzorem, por. Zahn 1889: I nr 305. Il. 8. Conovius 1654a, k. [2 verso] [sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 168] Wersja zawarta u Scheina nieznacznie odbiega w zakresie struktury interwałowej i rytmicznej od wersji Zahna, jednak nie w przypadku analizowanego dźwięku, por. Schein 1645: 319 verso. Przekazy utożsamiany z poetą-kantorem podmiot literacki podkreśla Conoviusa (po emendacji) i Zahna są tożsame pod względem pro- retorycznie swoją powinność przyłączenia się do chóru porcji interwałowych i rytmicznych.

81 Piotr Kociumbas

solicitudinibus male si quando exagitentur, w języku niemieckim, o czym szczegółowo informowała fac DEUS inveniant facilem TE qualibet hora, adresatów i weselników poprzedzająca wiersz instrukcja: mitis adesse velis, oro suplex, PATER alme! Die vorhergesetzte Noten im Lateinischen Carmine geben Finalnie podmiot liryczny prosi czcigodnych adresatów dem günstigen Leser die Melodey deß 128. Psalms: nemlich: wo Gott zum Hauß nicht gibt sein Gunst/ etc. worauf außm o przyjęcie jeszcze jednego z serca płynącego powinszo- 1. Buch Mosis des 2. und 3. Capittels dieses genommene wania: Niech Pan, który jest miłośnikiem pokoju, połączy Braut=Lied kan/ und mag gesungen werden. oblubieńców i wspomaga już zaślubionych dopóty, dopó- ki oddech będzie rozgrzewał członki ich ciała (czyli aż Z instrukcji dowiadujemy się jeszcze, iż poniższa pieśń do śmierci). Niech zgoda nieustannie umacnia ich serca, oparta jest na drugim i trzecim rozdziale biblijnej Księgi by te z kolei mogła przepełniać wdzięczność, która zapew- Rodzaju (czyli Pierwszej Księgi Mojżeszowej), a mianowi- ne będzie Trójjedynemu miła: cie na opowieści o Adamie, Ewie i grzechu pierworodnym (por. il. 9). Pieśń obejmuje 19 strof o budowie identycznej, Quod superest capiat par ut si gerabile votum jak w przypadku kontrafakturowanej pieśni kościelnej (por. Cordifluum! Vos pacis amans DEUS unus, et Ille il. 9, 10 i 11). Każda strofa zawiera cztery izosylabiczne Vinciat, et servet copulatos, dum fovet artus wersy akatalektyczne oparte na tetrapodii jambicznej, Spiritus humanos, solidet concordia amantum a rzeczona forma stroficzna, której początki w niemiecko- Corcula, quo solita ingeminent de pectore grates, języcznej poezji sięgają połowy XV wieku, szczególną popu- Quas puto TRIN-UNI sint munera grata futura!34 larnością cieszyła się właśnie w pieśniach protestanckich szesnastego i wczesnego siedemnastego stulecia35. Podobnie jak w pierwszym prezentowanym tutaj druku, Zwracając się do zbiorowości uczestniczącej w weselnych nuty zestawione w kolejności występowania w wierszu obrzędach, utożsamiany z poetą-kantorem podmiot literac- tworzą melodię ewangelickiej pieśni kościelnej, tym razem ki uwydatnia na wstępie radość płynącą z obchodzonych zapożyczoną z hymnu Wo Gott zum Haus nicht gibt sein właśnie uroczystości, radość pozwalającą zapomnieć o bie- Gunst, stanowiącego poetycką adaptację Psalmu 128 żących problemach. Zapowiada też opowieść o powołaniu (127) uwzględnianą w większości niemieckojęzycznych przez Boga stanu małżeńskiego, którą zaleca wysłuchać kancjonałów luterańskich wydawanych w nowożytnym z pilnością i z chrześcijańską nabożnością: Gdańsku. Na tę właśnie melodię w metrum dwudzielnym należało odśpiewać kolejny utwór zawarty w okolicznościo- 1. H.ört/ seht/ und merckt/ wie wunderlich wej publikacji (por. il. 12), czyli stroficzną pieśń weselną Findet an diesem Tage sich die Hochzeitliche Ehrenfrewd/ da man vergist das vorig Leid. 34 Dwa błędy w zapisie linii melodycznej w ostatnim wersie są jako- ściowo identyczne z opisywaną usterką z 16 wersu, por. Zahn 1889: I nr 305; Schein 1645: 319 verso. 35 Por. Frank 1980: 207.

82 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

Il. 9. Conovius 1654a, k. [3 recto] [sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 168] Il. 10. Conovius 1654a, k. [3 verso] [sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 168] 83 Piotr Kociumbas

2. Recht/ und wol thut man/ wenn mit Fleiß/ In Christlicher Andacht/ und Weiß/ dabey wird genommen in acht/ wie Gott den Ehstand hab’ erdacht.

Zanim jednak Bóg w swojej świętości i mądrości uczynił stan małżeński, najpierw stworzył w raju Adama, po czym pogrążywszy go we śnie, powołał z jego ciała do życia piękną kobietę. Ona to miała odpowiadać za mnożenie się rodzaju ludzkiego, przynosząc owoce swojego łona, a także z zastępem aniołów wysławiać Pana:

3. Es hat vor dem Gott From/ und Weiß/ Den ADAM g’schaffn im Paradeiß und auch im Schlaff auß seinem Leib/ gebawet gar ein schönes Weib.

4. Eb’n die solt das Menschlich Geschlecht Reichlich vermehrn/ und daß sie brächt Frücht/ es ordnet auch Gott aldar/ Ihn zu lobn mit der Engelschaar.

Zbudzonemu ze snu Adamowi przedstawiono Ewę w całej jej fizyczności, na co ów zareagował z entuzjazmem, pod- kreślając cielesną jedność między nimi. W ten sposób Bóg, przekazując kobietę mężczyźnie, ustanowił stan małżeński, w którym mężczyzna rezygnując z życia jedynie pośród przyjaciół, dołącza do kobiety:

5. Indem ADAM vom Schlaff erwacht/ Cörperlich ward ihm zugebracht EVA. Er sprach: die gfält allein Il. 11. Conovius 1654a, k. [4 recto] [sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 168] mir/ weil sie ist mein Fleisch und Gbein.

84 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

Il. 12. Conovius 1654a. Współczesna transkrypcja melodii pieśni z tekstem pierwszej strofy z zaznaczonymi kolorem emendacjami

6. Hierauff gab sie Gott an sein’ Hand/ 7. Hefftig ihr diß die alte Schlang Er sätzt’ ein also den Ehstand. Ließ angehn/ und EVAE abdrang drümb sein Freundschafft verläst ein Mann/ Gotts Wort/ üb’rtrat dessen Gebot/ und seinem Weibe hanget an. Sich/ und uns damit bracht in Noht.

Tymczasem szatan pod wcieleniem węża zaatakowawszy 8. Er ADAM selbr sein Herrligkeit niewiastę, namówił ją, by ta złamała dane Bogu słowo Reichen Verstand/ G’walt/ Ehr und Frewd i przekroczyła Jego zakaz, przez co wpędziła ona w biedę verlohr/ kam in Zagen und Forcht/ cały rodzaj ludzki. Adam, gdy uległ podszeptom kobiety, drümb daß er seinem Weib gehorcht. utracił otrzymaną od Pana władzę, roztropność, siłę, esty- mę i radość; po raz pierwszy w życiu doznał też uczucia lęku i strachu. Ów ciężki upadek w grzechu dotyka wciąż 9. Fürwar der schwere Sündenfall każdego człowieka, jednak dzięki wstawiennictwu Syna Rühret/ und trifft noch überall Bożego i wyproszonej przezeń dla ludzkości łasce u Boga, die Mensch’n/ doch Gottes=Sohn verbat wymiar należnej kary został złagodzony: uns/ und die Straff gelindert hat.

85 Piotr Kociumbas

Tymczasem Pan przeklął węża po wszystkie dni jego ist- 14. Im Schweiß soltu dafür dein Brod nienia, jednocześnie zapowiadając rozrachunek z nim za Nehmen zu ess’n/ und dich in Noht sprawą potomstwa niewiasty. Zwracając się do kobiety, kümmerlich nährn/ biß dich wird Gott Bóg nie bez gniewu zapowiedział jej cierpienie, jakiego von hinnen fordern durch den Todt. będzie doznawać podczas rozwiązania, oraz trud życia na ziemi. Na dodatek poddał ją mężczyźnie, aby więcej Po tych słowach pierwsi małżonkowie pogrążeni w smutku nie dochodziło między małżonkami do kłótni i konfliktów. musieli opuścić Eden; wrota ogrodu, przed którymi Pan Kierując słowa do Adama, Pan nie krył swojego rozczaro- postawił na straży cherubina, zostały za nimi zatrzaśnięte. wania faktem, iż Jego słowa miały dlań mniejszą wartość, Ostatecznie jednak przybył z ratunkiem Jezus Chrystus, niż mowa kobiety. Dlatego mężczyzna w pocie czoła będzie który powtórnie rozwarł drzwi Nieba i wciąż zapobiega ich odtąd musiał troszczyć się o pożywienie, aż Pan w momen- ponownemu zamknięciu: cie śmierci wezwie go przed swoje oblicze: 15. Trawrich sie bald darauff behend 10. Ab’r zur Schlangen der HErre sprach: Hingehen müsten ins Elend; Wie machstu so groß Vngemach? es ward geschlossn des Gartens Thür/ Verflucht seistu dein Lebetag/ Gott stellt einen Cherub dafür. des Weibs’ Sahmn dirs vergelten mag. 16. Entlich ab’r darauff kommen ist 11. Auch bald darauff zum Weibe gieng/ Nohtwendig zu uns JEsus CHrist/ Nicht ohne Zorn zu ihr anfieng der hat auffg’than deß Himmels Thor/ sprechend: du solt mit schmertzn gebehrn und ist nicht mehr gesperrt/ wie vor. dich müh’sam auf der Erd ernehrn. W 17 strofie podkreślono fakt trwałej obecności Chrystusa 12. Noch mehr: du unterthan solt sein przy wspólnocie chrześcijańskiej niczym przy oblubienicy, Am gehorsam/ dem Manne dein nawiązując niniejszym do motywiki Pieśni nad Pieśniami; in Billigkeit wie sichs gebürt/ wskazano na Jego gotowość pomocy dopóty, dopóki oblu- damit kein Hader werd gespürt. bienica jest Mu wierna. Chrystus objawia więc Kościołowi chrześcijańskiemu swoją wielką miłość, czego namiastką 13. Folgends auch zum Manne sprach Gott: jest w pewnym sensie miłość pośród małżonków. Tak jak Lästu so fahren mein Gebot? oblubieniec wierny jest swojej wybrance i kocha ją niczym hörst mehr die Red’ des Weibes dein/ własną skórę, tak Chrystus miłuje wspólnotę Kościoła, ab’r meine muß vergeblich sein. którą postrzega jako swoje ciało i członki:

86 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

17. Bleibt bey uns/ als bey seiner Braut w czterech pierwszych wersach strofy 17 i 18, a także Rettet die selb’/ wenn sie Ihm trawt. pierwsze litery skrajnych wersów ze strofy ostatniej. Wyróż- An uns sein groß Lieb’ macht bekand/ nione antykwą i nieznacznie odsunięte od zasadniczego Uns zeigt solchs die Lieb im Ehstand. bloku tekstowego znaki (tu na potrzeby publikacji uwydatnione tłustym drukiem) tworzą intekst uwzględniający 18. Trew ist ein Bräutgam seiner Braut/ imiona i nazwiska rodowe młodej pary H[err] Friederich Liebt sie auch/ wie sein’ eigne Haut: Ehler Fraw Anna Flinthen Brautleute, czyli „Pan Fried[e] Eb’n so liebt Christus sein Gemein rich Ehler [i] Pani Anna Flint[hen –] nowożeńcy”). Być Ub’t alls/ weil sie sein Fleisch und G’bein. może właśnie tę frazę miał na myśli Conovius, pisząc na stronie tytułowej druku o pomyślnej dla małżonków wróż- Zamykając tę epicko nacechowaną pieśń, podmiot lite- bie (łac. omen). racki zwraca się z jednej strony do wszystkich chrześci- Okolicznościową produkcję rekapituluje pamiątkowa dedy- jańskich małżeństw z prośbą o wierność Panu, z drugiej kacja w języku niemieckim skierowana do nowożeńców, zaś – do głównych adresatów niniejszego utworu, którzy korespondująca z treścią ostatniej strofy pieśni o Adamie właśnie dziś się sobie ofiarują36. W modlitewnych powin- i Ewie. Informuje ona, iż całe okazjonalne dzieło zostało szowaniach życzy nowożeńcom, aby Bóg zachował ich aż w uniżeniu odśpiewane i przekazane wielce szlachetnej do końca od wszelkiego nieszczęścia: i drogiej parze z należnej i stosownej powinności przez kantora Michaela Conoviusa (Aus schüldiger und billiger 19. Traut Ihm drüm all’ Christlich’ Ehleut Pflicht in unterthänigkeit dem WolEdlen und liebreichen auch Ihr/ die man vertrauet heut. Paar glückwünschend gesungen/ und übergeben Von Gott woll’ Euch sämptlich biß ans End’ Michaele Conovio, Cantore). Erhalten in allem Elend! Dwa właśnie zaprezentowane utwory nie powinny przysło- nić trzech innych epitalamiów Conoviusa, zawierających Nie byłby Michael Conovius wytrawnym konstruktorem notację muzyczną. W dwóch przypadkach stanowiły one poezji, gdyby nie wzmocnił stopnia komplikacji owej wesel- oprawę uroczystości weselnych nauczycieli miejscowego nej, dwuczęściowej kompozycji dodatkowym elementem. Gimnazjum Akademickiego: Heinricha Milicha (Milichiu- Stanowi go akrostych, będący swoistym rusztowaniem sa), preceptora klas niższych, który 17 sierpnia 1654 roku dla warstwy leksykalnej niemieckojęzycznego wiersza. pojął za żonę Ursulę, córkę pochodzącego z Jawora na Składają się nań pierwsze litery dwóch pierwszych wer- Śląsku Georga Bocka37, a także Georga Neufeldta, profe- sów w 16 pierwszych strofach, następnie pierwsze litery sora filozofii i bibliotekarza, za którego ok. 10 listopada

36 Forma czasu teraźniejszego może wskazywać na to, iż druk został przekazany oblubieńcom jeszcze przed uroczystością zaślubin. 37 Por. Conovius 1654b. Weichbrodt (1990: III 324) podaje, iż Milich Nie wyklucza to jednak możliwości jego prezentacji podczas uczty ożenił się wówczas z Ursulą z d. Röhrberg, córką Georga. Jednak weselnej. współczesne druki przeczą temu twierdzeniu, por. m.in. Titius 1660.

87 Piotr Kociumbas

1654 roku wyszła Elisabetha, córka Johanna (Hansa) Bol- zapis muzyczny nie tworzy konkretnej melodii: 24 dźwięki nera38, członka Trzeciego Ordynku oraz zarządcy kościoła zostały uszeregowane wzrastająco i opadająco w trybie Panny Marii. Ostatnie z wymienionych epitalamiów pod durowym i molowym (w obu przypadkach po 12 dźwię- względem komplikacji najbardziej przypomina to dedy- ków), zaś kolejne 14 nie tworzy określonego porządku, kowane burmistrzowi Ehlerowi i jego wybrance: wple- o czym informują czytelnika odpowiednie przypisy. Dołą- cione w tekst nowołaciński czcionki z notacją muzyczną czony wiersz akrostychiczny w języku niemieckim (Hoch- tworzą melodię hymnu kościelnego Was mein Gott will, zeit=Rätzel) zawiera imię i niewymienione na stronie das g’scheh’ allzeit39, na którą należało odśpiewać nie- tytułowej druku nazwisko panieńskie oblubienicy („Sara mieckojęzyczną pieśń weselną obejmującą dziesięć strof Arents, Brautt”). i skonstruowaną zgodnie z pryncypiami akrostychu (rusz- Jak dalece omawiane dzieła Conoviusa odwołują się towanie stanowi tutaj intekst zawierający imię i nazwisko do antycznej tradycji pisania utworów o charakterze epi- oblubieńca: „M. Georgius Newfeldt”). Druk dedykowany talamijnym? Nie mamy tutaj do czynienia z prostym wyko- państwu Milich jest w głównej mierze łacińskojęzyczny, rzystaniem wzorów klasycznych, lecz z uwzględnieniem a wpleciony w poezję zapis nutowy tworzy melodię pieśni wybranych ich elementów, które po wielowiekowych trans- 40 Wohl dem, der in Gottesfurcht steht , na co wskazują formacjach złożyły się na nowożytne epitalamium europej- umieszczone pod nutami sylaby tekstu pierwszej strofy skie. Korzenie tego ostatniego sięgają antycznego greckiego w języku niemieckim. W druku pochodzącym z 1665 roku, Ὑμέναιος, śpiewanego podczas ceremonii przeprowadza- a dedykowanym Carolusowi Stanislausowi Teutschman- nia oblubienicy do domu oblubieńca, a także ἐπιθαλάμιον, nowi, kandydatowi obojga praw41, oraz Sarze Arendts, stanowiącego pieśń prezentowaną nowożeńcom w czasie wdowie po Johannie Puschellu, burmistrzu Malborka42, ich drogi do komnaty małżeńskiej. Owe formy wypowiedzi wyrażały przede wszystkim pochwałę oblubieńców, tęsk- 38 Por. Conovius – Freitag 1654. Por. także Weichbrodt 1990: III 381. notę za utraconym dzieciństwem, niewinnością, domem Weichbrodt (1988: I 73) podaje, iż ślub odbył się 25 października rodzinnym, refleksję nad bezpowrotną przeszłością, rów- 1654 roku. Współczesne druki okolicznościowe przywołują jednak inne daty: 9 listopada (HPG 173, 3040) oraz 10 listopada (HPG nież lęk przed dojrzałym i nieznanym życiem u boku mał- 301, 1230, 2246, 2247). żonka43. Rzymskie utwory liryczne o charakterze epita- 39 Por. Zahn 1891: IV nr 7568 z uwzględnieniem wariantu 3 (Gesius lamijnym obejmowały różne fazy obrzędu weselnego; 1601) i 4 (Dresden 1597). uwzględniano w nich pochwałę przywoływanego bóstwa 40 Por. Wackernagel 1870: III 8, nr 8; Zahn 1889: I nr 298 (z uwzględnieniem wariantu). i jego potęgę, śpiew przed domostwami oblubieńców 41 Prawdopodobnie ten sam Teutschmann opublikował trzy lata wcze- tudzież na czas przeprowadzania panny młodej do domu śniej swoją dysertację De iure statutario, którą obronił 23 kwietnia przyszłego małżonka, pochwałę obojga, a także – opie- 1662 roku na uniwersytecie w Helmstedt. Por. Teutschmann 1662. wanie czekającego ich szczęścia, powiązane z życzeniami Egzemplarz dzieła ze zbiorów Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel dostępny jest online: http://diglib.hab.de/drucke/49–7-jur-13/start. html (03.03.2015). 43 Por. Komornicka 2006: 224–225; Mroczek 1989: 13–14; Niedź- 42 Por. Conovius [1665]. wiedź 1999: 11–13.

88 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)… potomstwa śpiewanymi przed komnatą małżeńską. Wesel- splendorem obrodziła wielorakimi formami uświetniania na twórczość rzymska w odmianie epickiej zdominowana tak samej uroczystości weselnej, jak i jej głównych boha- była przez opowieści o zdarzeniach koncentrujących się terów, w czym niepoślednią rolę odgrywała epitalamijna wokół zaślubin. Obok typu mitologiczno-narracyjnego, twórczość literacka. W pierwszej połowie XVI wieku obejmującego rozbudowaną historię o uroczystości wesel- upowszechniła się ona we Włoszech, w środowisku szla- nej z uwzględnieniem postaci i wątków mitologicznych, checkim i mieszczańskim, swoim literackim, wyrażanym chętnie uprawiano typ pochwalno-retoryczny wykazujący w języku narodowym, kunsztem dając okazję do zabie- wpływy wymowy popisowej44, uwzględniający laudację gania o względy osób wysoko postawionych. Ów element oblubieńców, rodziców, świetności rodów; tutaj podmiotem rytuału weselnego upowszechnił się w zbliżonym czasie mówiącym był sam twórca. To właśnie dla tego drugiego w innych częściach Europy i tworzony był w językach typu utrwaliła się nazwa epitalamium, inspirowana okre- wernakularnych47. Zwrot w kierunku tradycji starożyt- śleniem wspomnianej już greckiej pieśni wykonywanej nej oraz żywe zainteresowanie tak panegiryczno-lirycz- przed komnatą małżeńską45. nym typem epitalamium, jak i jego pieśniową odmianą w chrześcijańskich krajach europejskich, gdzie związek Właściwe dla wieków średnich epitalamium nabożne małżeński sankcjonowany był przez Kościół, skutkowało wyrosło z powiązania treści religijnych z nurtami literac- uwzględnianiem w nich elementów religijnych właści- kimi mającymi swoje źródła w antycznej poezji weselnej wych średniowiecznemu epitalamium nabożnemu oraz oraz Biblii, choćby w Canticum Canticorum czy Psalmie liryce biblijnej. Znalazło to swoje odzwierciedlenie rów- 45 (44). Chętnie podejmowano w nim motyw zawarcia nież w twórczości autorów z kręgów protestanckich48. związku małżeńskiego, pochwały Boga, dnia zaślubin oraz samej uroczystości; chętnie uwzględniano również Teoretyczny opis nowożytnych utworów weselnych, zapre- biblijne postacie pierwszych rodziców. Treści epitalamijne zentowany przez Juliusa Caesara Scaligera w jego Poetices stanowiły tu element opowieści o charakterze uniwersal- libri septem z 1561 roku, z jednej strony jest wyrazem nym, przybliżającej przemijającą naturę człowieka i jego świadomości złożonej natury twórczości literackiej staro- przeznaczenie46. żytnych w tym zakresie, co przejawia się w próbie osob- nego definiowania hymenajosu (jako pieśni weselnej) Z zapotrzebowania na poezję laudacyjną sankcjonującą oraz epitalamium (jako pieśni wysławiającej zaślubiny); władzę narodziło się ostatecznie epitalamium nowożytne, z drugiej zaś – mianem epitalamium określono tutaj, obok które pełnymi garściami czerpało z poetyki antycznego pieśni śpiewanych przed komnatą małżeńską, liryczną panegiryku czasów antycznych. Dążność do nadawania i epicką twórczość weselną49, co zapewne przyczyniło się zaślubinom odpowiednio wysokiej rangi i otaczania ich 47 Por. Mroczek 2002: 220. 44 Por. Mroczek 2002: 220; Niedźwiedź 1999: 13–14. 48 Por. Mroczek 1989: 31–32. Na temat przykładowych epitalamiów 45 Por. Mroczek 1989: 15–25; Neumann 1994: 1313; w kontekście protestanckich powstających na terenie siedemnastowiecznej oracji weselnych zob. Trębska 2008: 25–26. Rzeczypospolitej zob. Urban 2001. 46 Por. Mroczek 1989: 28–31; Niedźwiedź 1999: 17–18. 49 Por. Mroczek 1989: 40–42; Niedźwiedź 1999: 18–19.

89 Piotr Kociumbas do powszechnego wykorzystywania tej nazwy jako termi- uwzględniające biblijną historię Adama i Ewy, co wskazuje nu nadrzędnego względem wszelakich form literackich na ich bliskie pokrewieństwo ze średniowiecznym epita- i literacko-muzycznych prezentowanych podczas obrzędu lamium nabożnym. W kompozycji dedykowanej państwu weselnego. Neufeldt, wiersz stroficzny wypełnia apoteoza małżeństwa w duchu chrześcijańskim, zawierająca bodaj najwięcej Omawiane tutaj epitalamia muzyczne Conoviusa, stano- komponentów nawiązujących do antycznego epitalamium wiące przejaw twórczości okolicznościowej, można zaliczyć ze wszystkich prezentowanych tutaj źródeł: obok modli- przede wszystkim do genus demonstrativum. Poza tym tewnych życzeń pomyślności dla nowożeńców, charakte- utrzymane są one w stylu średnim, ukierunkowanym na rystycznych dla pozostałych utworów, odnajdziemy tutaj wyważone wplatanie ozdób retorycznych. Jednakże pod- powinszowania dla teściów oraz życzenia potomstwa, niosłość chwili, w której oblubieńcy, dając wyraz swojej powiązane z nadzieją na ich roztropne i odpowiedzialne pobożności, wypowiadają słowa przysięgi małżeńskiej, wychowanie. Tematyka poezji stroficznej koncentrująca nastrajała twórcę na płaszczyźnie poezji łacińskojęzycz- się na religijności jest wynikiem uwzględnienia w zapisie nej do snucia wzniosłych refleksji – w głównej mierze nutowym melodii pieśni kościelnej. W epitalamium dla na temat łaski Bożej i jej udziału w świętowanym wyda- państwa Teutschmann, gdzie zawarta melodia wolna rzeniu. Tematyka religijna i podniosły charakter okolicz- jest od konotacji religijnych, poezję w języku niemieckim ności, zachęcające autora do implementacji elementów cechuje tematyka świecka, bardziej frywolna, odwołująca charakterystycznych dla stylu wysokiego (rozbudowanych się do ceremonii odprowadzania młodej pary do łoża mał- zdań, konstrukcji apostroficznych, pytań retorycznych czy żeńskiego, a poprzez to bezpośrednio nawiązująca do grec- eksklamacji), a także świadomość brania udziału w opisy- kiego ἐπιθαλάμιον. W druku uświetniającym uroczystości wanej uroczystości – inspirowały Conoviusa do przyjęcia weselne państwa Milich zamiast poezji niemieckojęzycznej zasad właściwych liryce bezpośredniej, przy czym uzy- odnajdziemy krótki wiersz w języku łacińskim określony skany w ten sposób monolog liryczny nosi cechy nazna- mianem dodatku (Ἐπίμετρον), którego zwartość wypowie- czonej refleksyjnie mowy okolicznościowej, wzbogaconej dzi i kompaktowość konstrukcji przywodzi na myśl epigra- o elementy liryki inwokacyjnej, skierowanej do adresatów mat. Jak przystało na poezję „kunsztowną”, uwzględniono utworu, Trójjedynego Boga, niekiedy antycznej muzy jako w jego strukturze anagram imienia oblubienicy, co wpisuje uosobienia artystycznej inspiracji. Analizowane epitalamia się w kultywowany przez Conoviusa schemat przyozdabia- w części uwzględniającej notację muzyczną przypominają nia drugiej części analizowanych tutaj epitalamiów różnymi hymny i zaliczyć je należy do typu panegiryczno-lirycz- przejawami poezji wizualnej (akrostychem czy – w jednym nego. Epitalamijne kompozycje w drugiej, pozbawionej przypadku – chronostychem uwydatniającym rok, w któ- nut części, w czterech przypadkach zawierają pieśń stro- rym państwo Teutschmann wzięli ślub), mającej zresztą ficzną w języku niemieckim. W epitalamiach dedykowa- swoje korzenie w kulturze antyku50. nych państwu Ehler i Bömeln pojawiają się mniej lub bardziej rozbudowane passusy o charakterze epickim, 50 Por. Rypson 1989: 10–26.

90 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

Do grupy utworów pióra Michaela Conoviusa, uwzględ- na muzycznie twórczość Conoviusa objęła także gratulato- niających w swoim przebiegu notację muzyczną, należy ria, z czego jedno uwzględnione zostało pośród dedykacji jeszcze pięć drukowanych epicediów in plano na śmierć dla autorów w drukowanym śpiewniku Geistliche Sing= – w głównej mierze – dobrodziejów Gimnazjum Akade- und Bet=Stunde… pióra Johanna Maukischa i Thomasa mickiego: Heinricha Fredera (zm. 1654), gdańskiego Strutiusa z 1657 roku56, drugie zaś – w dwukolorowym burmistrza i burgrabiego królewskiego, gdzie uwzględniona rękopisie autorskim (por. il. 13), pośród utworów opie- została melodia i tekst pierwszej strofy pieśni Hört auf mit wających udaną rekonwalescencję niejakiego Ludovicusa Weinen und Klagen51; Constantina Ferbera (zm. 1654), Proita57. Oba przykłady wykorzystują koncept nut, które burmistrza i protoscholarchy, zawierające melodię i tekst zastępują sylaby tekstu literackiego. pierwszej strofy pieśni Mit Fried’ und Freud’ ich fahr’ Obecność mniej lub bardziej zasymilowanych pierwiastków dahin52; Arnolda Reygera (zm. 1654), rajcy i sędziego, antyku grecko-rzymskiego w kulturze nowożytnego Gdań- z melodią i tekstem 6. strofy pieśni Kommt her zu mir, ska, w szczególności w jej literackiej odsłonie, nie była spricht Gottes Sohn53; Petera Ölhafa (zm. 1654), gim- li tylko zwykłym odzwierciedleniem europejskich tendencji nazjalnego profesora prawa i historii, gdzie uwzględniono w tym zakresie. Nadmotławscy autorzy, chętnie posługując melodię i fragment tekstu 4. strofy pieśni Nun laßt uns się owymi uniwersalnymi, sprawdzonymi i – w podstawo- den Leib begraben54, a także Gregora Camermanna (zm. wej warstwie znaczeniowej – czytelnymi już dla przeciętnie 1655), rajcy Starego Miasta, z melodią i tekstem 8. strofy wykształconego mieszczańskiego odbiorcy motywami, pieśni Ich hab’ mein’ Sach’ Gott heimgestellt55. Naznaczo- aluzjami czy formami wypowiedzi artystycznej, przede wszystkim wychodzili naprzeciw postulatowi konsolidacji 51 Por. Conovius 1654e. Numeracja strofy pieśni, ze względu na brak zachowanego śpiewnika kościelnego w języku niemieckim wydanego więzi społecznych. Dokonywała się ona na gruncie doboru w Gdańsku ok. połowy XVII wieku, została określona na podstawie: znaków identyfikujących mieszkańców grodu nad Motławą. Wackernagel 1874: IV nr 278. Por. także Zahn 1889: I nr 1454a Znaki te w znacznej części miały swój rodowód w kulturze (u Conoviusa drobne odstępstwa melodyczno-rytmiczne). 52 Por. Conovius 1654f. Por. także: Wackernagel 1870: III nr 25; Zahn antyku. Wykorzystywali je artyści i literaci, którzy czerpiąc 1890: II nr 3986 (u Conoviusa drobne odstępstwa melodyczno-ryt- z przeszłości, ukazywali prawną, religijną i kulturową miczne). odrębność Gdańska, jego miejsce w hierarchii władzy, 53 Por. Conovius 1654d. Por. także: Wackernagel 1870: III nr 1464; w makrokosmosie państwa i świata58. Procesowi adaptacji Zahn 1890: II nr 2496c (z wariantem zakończenia: Hof 1608; u Conoviusa drobne odstępstwa melodyczno-rytmiczne). 54 Por. Conovius 1655c. Por. także: Wackernagel 1870: III nr 395; 56 Por. Maukisch – Strutius [1657]. Egzemplarz dzieła ze zbiorów Zahn 1889: I nr 352. Utwór ten (bez podania jego autora) został PAN BG dostępny jest online: http://pbc.gda.pl/dlibra/doccontent?i- przez Marię Przywecką-Samecką lapidarnie określony jako „[s]enten- d=29715&from=FBC (03.03.2015). Omawiane utwory (pierwszy cje moralne z nutami w tekście łacińskim”. Zob. Przywecka-Samecka – jednoczęściowy, drugi – dwuczęściowy) znajdują się na stronie 1993: 154–155. Tamże fotografia całości utworu. 99–102 pliku. 55 Por. Conovius 1655e. Por. także: Wackernagel 1874: IV nr 712; 57 Por. Conovius 1658a. Na wspomniany rękopis zwrócił moją uwagę Zahn 1889: I nr 1680 (u Conoviusa drobne odstępstwa melodyczno- Jacek Pokrzywnicki, co odnotowuję z wdzięcznością. -rytmiczne). 58 Por. Kaleciński 2011: 351–352.

91 Piotr Kociumbas

na potrzeby lokalne idealizowanej tradycji republikanizmu w jego rzymskiej odsłonie sekundowało tworzenie się i pie- lęgnowanie mitu arystokratycznej genealogii, wspieranie poczucia wspólnoty jako jednego narodu politycznego, a także dążność mieszczan do arystokratyzacji i nadawania sobie wizerunków osób szlachetnie urodzonych59. Rów- nież i autorom uprawianej w siedemnastowiecznym Gdańsku twórczości epitalamijnej nie była obca tęsknota do klasycznych wzorów, rozbudzana już na etapie nauki w szkołach przykościelnych i często hołdująca szlachec- kim ambicjom odbiorców. Wynikające z relacji koleżeń- sko-towarzyskich i serwilistycznych utwory dodawały splendoru możnym rodom miejskim na podobieństwo opiewania chwały domów szlacheckich w Rzeczpospo- litej60. Owa forma wypowiedzi w kontekście wszech- obecnego dziedzictwa antyku, przekazywana w znacznej części językiem Cycerona, czyniła zadość z jednej strony arystokratycznym aspiracjom jej adresata (szczególnie w przypadku osób sprawujących ważne funkcje publiczne), z drugiej zaś – miała mu schlebiać i być wyrazem podziwu względem jego intelektu, uczoności czy erudycji. Efemeryczna forma okolicznościowej wypowiedzi Cono- viusa nacechowana jest produkcyjnym pośpiechem i – w pewnym stopniu – schematyzmem wynikającym z powszechnie przyjętej konwencji; co więcej, funkcja emotywna jest tu znacznie zredukowana. Dominuje reflek- syjna powaga i przepojoną duchem religijnym pochwa- ła61. Szablonowe środki wypracowane przez licznych poprzedników zostały tu jednak powiązane z pomysłem

59 Por. Kaleciński 2011: 352. 60 Il. 13. Conovius 1658a, k. 19 recto. [sygn. PAN BG: Ms. 796] Por. Rypson 1989: 177–178. 61 Por. Rypson 1987: 104.

92 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)… niecodziennym jak na lokalne carmina nuptialia: życze- Życzenia, które Michael Conovius złożył Państwu von nia ślubno-weselne w nowołacińskiej oprawie zostały Bömeln, stanowiły dla obojga pomyślną wróżbę: mał- zespolone z nowożytnym zapisem nutowym zastępującym żonkowie przeżyli wspólnie 21 lat. W tym czasie Georg wybrane sylaby łacińskojęzycznego heksametru; zapisem, zdążył zostać (w kilka tygodni po ślubie) burmistrzem, tworzącym linię melodyczną ewangelickiej pieśni kościel- następnie burgrabią królewskim (w 1663 roku), a także nej. Na tę melodię należało zaintonować epitalamijną świętować narodziny syna Gabriela (1658–1740), który pieśń stroficzną w języku niemieckim, u której podstaw poszedł w ślady ojca, piastując funkcję burmistrza i bur- często leżał akrostych zawierający imiona i nazwiska grabiego63. Wieloletnie pożycie małżeńskie przerwała nowożeńców. Owo swoiste kontinuum koncepcyjne, śmierć 72-letniego Georga, która nastąpiła 16 września zastosowane w mniejszym lub większym stopniu w 12 1676 roku64. Zapewne wkrótce po ogłoszeniu tej wiado- utworach Conoviusa (w przypadku epicediów pozbawione mości carillon ratuszowy przez trzy dni wygrywał melodię oczywiście motywów gratulacyjnych), stało się na grun- pieśni pogrzebowej Mitten wir im Leben sind. W dniu 65 cie gdańskim znakiem rozpoznawczym gimnazjalnego pochówku, tj. 24 września , odtwarzano melodię Gott kantora, w erudycyjny sposób łączącego reprezentowane der Vater wohn’ uns bei, anonsującą w południe uroczy- i nauczane przez siebie dyscypliny i przedmioty. Wyma- stości pogrzebowe, o kolejnej godzinie rozbrzmiewała gało ono wzorcowej współpracy tego ostatniego z oficyną pieśń Durch Adams Fall ist ganz verderbt, a następ- należącą do rodziny Rhete; wszak powstałe na jej gruncie nie Mit Fried’ und Freud’ ich fahr’ dahin. Tę ostatnią publikacje wizualno-muzyczne stanowiły w dużej mierze wygrywano przed wybiciem i po wybiciu pełnych godzin do czasu, kiedy przebywający w farze Mariackiej żałob- wspólne dzieło autora i drukarza. Niełatwo jest orzec, nicy odprowadzili ciało burmistrza na miejsce ostatniego w jakim stopniu twórczość ta wynikała z wewnętrznej, spoczynku66. Wdowie i osieroconym synom jeszcze przez nacechowanej uczuciowością i serdecznością potrzeby kolejne trzy dni wygrywający melodię pieśni pogrzebowej złożenia gratulacji nowożeńcom, a w jakim z interesownej carillon przypominał o minionych wydarzeniach, o skła- konieczności okazania respektu względem adresatów czy danych kondolencjach, wymowie głoszonego nad trumną manifestowania hołdu zacnemu protektorowi. Nie bez kazania, dźwiękach funeralnej muzyki wykonywanej przez znaczenia jest tutaj fakt, iż „[z]ademonstrowanie biegło- kapelę Rady Miejskiej, czy wreszcie o stypie. A Justina? ści w posługiwaniu się skomplikowanymi metaforami, Przeżywszy Georga o 13 lat, zmarła w 1689 roku. Została alegoriami, zrozumienie aluzji, zagadki, zręczne dopowie- pochowana 16 czerwca w tym samym kościele, w którym dzenie lemmy i inskrypcji emblematycznej czy w końcu umiejętność dokonania wpisu i rysunku do sztambucha 63 Por. Możejko 2015: 233. decydowały o pozycji towarzyskiej”62. 64 Por. Weichbrodt 1988: I 70; Zdrenka 1989: 166, 167; Zdrenka 2008: 45; Możejko 2015: 206. 65 Por. Weichbrodt 1988: I 70; Zdrenka 2008: 45; Możejko 2015: 209. 62 Kizik 2001: 129. 66 Por. Popinigis 2014: 92–93.

93 Piotr Kociumbas przed ponad dziesięciu laty odprowadzała wzrokiem Schwachheit der Gläubigen Kinder Gottes: Aus dessen Epistel: an znikającą w mrokach kwatery grobowej trumnę z ciałem die Römer am VII. Cap. v. 22. 23. 24. 25. Bey Volckreicher Ver- samlung und Beerdigung Des Weyland Edlen/ Ehrenvesten/ auch 67 swojego drugiego małżonka . Wolweisen Herrn Jacob Stüven/ der Königl. Rechten Stadt Dantzig wolverdieneten Raths=herren etc. Schrifftmässig erkläret und ausgeführet Den IX. Martii 1657. In der Hauptkirchen/ daselbst zu Bibliografia S. Marien…, D. F. Rhete, Dantzig. – sygn. PAN BG: Oe 113 8° adl. 19, HPG nie notuje, Estreicher XVI, s. XII (nie notuje pod nazwiskiem Conovius; w tym kontekście pojawia się ono w tomie XIII, s. 294).

TEKSTY ŹRÓDŁOWE Botsaccus J. et al. [1660]: Parentalia, Honoribus posthumis magnifici, praenobilissimi, amplissimi dni. dni. Alberti Rosenbergii, urbis Akta Sądu Ławniczego w Gdańsku z lat 1659–1693, Archiwum Gedanensis consulis prudentissimi, meritissimi, et Consilii bellici Państwowe w Gdańsku (dalej: APG). – sygn. APG: 300,43/61–84. Commissarii dexterrimi, juxtimque fortissimi. Sacra: Nuncupata Anonim 1779: Rectores, Con-Rectores, Cantores et reliqui Collegae a clientibus, perpetis memoriae et observantis gratitudinis ergo, Omnium in urbe Gedanensi scholarum publicarum a prima earum [Gedani]: Ph. Ch. Rhete. – sygn. PAN GB: Oe 119 8° adl. 4a, HPG fundatione ad nostram usque aetatem, [Gedani]. – sygn. PAN BG: 4521; sygn. PAN BG: Oe 121 8° adl. 4a, HPG 4535, Estreicher Ms. 477, k. 14 recto – 52 recto. XVI, s. XII.

Anonim68, Conovius M., Fischer J. 1655: Debitum Charitatis, beatis Conovius M. [1653]a: Epicedion In tristissimum abitum, et luctuo- manibus Infantuli lectissimi Johannis Samuelis, Viri admodum sissimum obitum optimae spei, et indolis ingenuae pueri Arnoldi Reverendi, Excellentissimi, Clarissimique dn. D. Johannis Maukisii, Spectatissimi et Integerrimi Viri Dn. Ditmaris Havemanni Civis et SS. Theol. prof. publici, Gymnasii Dantiscani rectoris, et ad SS. Mercatoris apud Gedanenses experientissimi, ut et Aedis S.S. Trin. Trinitatis Pastoris meritissimi Filioli Primogeniti Dominica Quasimo- et Divae Annae dicatae Provisoris vigilantissimi fidelissimique. Filii dogeniti, d. 4. Aprilis M. DC. LV. Circa horam matutinam IV. Denati unici ac charissimi instar floris praemature demessi et PLaCIDe d. 7. Mensis Ejusdem Tumulo Professorio in SS. Trinitatis Templo eMIgrantIs. Piae recordationis ergo institutum et Concentum a […] illati, eshibitum…, wd. G. Rhete, Dantisci. – sygn. PAN BG: Oe 117 pertristi Parenti, Agnatis, et Cognatis ad luctum minuendum ded- 8° adl. 204, HPG 4475, Estreicher XVI, s. XVIII. icatum Anno ut Supra Die Sepulchrali Mensis 21 Octobris: wd. G. Rhete, [Gedani]. – sygn. PAN BG: Oe 11 8° adl. 31a, HPG 1241, Bertling E.A.K. 1890: Katalog der Gedanensia der Danziger Stadtbibli- Estreicher XVI, s. XVIII. othek, t. 2, Druckschriften, A.W. Kafemann, Danzig (niepublikowa- ny, z rękopiśmiennymi notatkami). – sygn. PAN BG: Cat. Bibl. 27. Conovius M. 1653b: Lessus In obitum et abitum Foeminae Pietate et Virtute muliebri conspicuae Elisabethae Rhethiae, Conjugis desid- Biblia Gdańska 1632: Biblia Swięta: To jest Księgi Starego y Nowego eratissimae Viri Reverendi, Doctissimi, atque Eximii Ioan-Ludovici Przymierza z Zydowskiego y Greckiego Języká ná Polski pilnie y Ruelli, Pastoris in Lüblow etc. ut Vigilantissimi ita fidelissimi: heu! wiernie przetłumáczone, A. Hünefeld, Gdańsk. – sygn. PAN BG: Vidui moestissimi, Ab Amico vere amico Condolentiae attestandae Hd 15113 8°. gratia profusus Mense Ianuario Ipso 22. die sepulturae Anni 1653, wd. G. Rhete, Gedani. – sygn. PAN BG: Oe 11 8° adl. 26, HPG Botsaccus J. (et al.) 1659: Gemitus S. Pauli: Das ist: Des H. Apos- 1236, Estreicher XVI, s. XVIII. tels Pauli Hertzen=Seufftzer/ über die hinterstellige/ sündliche Conovius M. [1653]c: Letzte Gedancken und Trost=Worte Mit welchen Der Ehrenveste/ Vornehme und Wolgeachte Hr. Cyriacus Kerstens/ 67 Por. Weichbrodt 1988: I 70 i 190. W innym opracowaniu jako rok Gewesenen Kauff= und Handelsmann/ wie auch Wolverdienter śmierci podano rok 1699, por. Możejko 2015: 209. Fewerherr dieser Königl. Stadt Dantzig/ Auff das thewre Verdienst 68 Podpisujący się Owidiuszowym Humanae Memor Sortis. seines einigen Erlösers und Seligmachers Jesu Christi/ bey guter

94 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

Vernunfft seinen Lebens=Lauff und Heimfarth den 15. Februarii Conovius M. 1654d: Lugubre melos Super obitu et abitu luctuosissi- sanfft und seelig geschlossen/ und drauff den folgenden 19. Tag mo magnifici, nobilissimi et consultissimi domini Arnoldi Reygeri, desselben Monaths mit Crist=gewöhnlichen Ceremonien, und Inclytae Reipubl. Gedanensis consulis dignissimi, judicis gravissimi, Volckreicher Versamblung zu H. Dreyfaltigk. in sein Ruh=Bettlein in Deum suum placide pieque demortui anno Christi M. DC. LIV. beygesetzt worden/ Im 88. Jahr seines Alters, wd. G. Rhete, [Dan- Ipso solennis deductionis die, qui erat 5. Octobris decantatum, wd. zig]. – sygn. PAN BG, sygn. Oe 11 8° adl. 30, HPG 1240, Estreicher G. Rhete, Dantisci. – sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 171, HPG 161; XVI, s. XVIII. sygn. PAN BG: Oe 27 2° adl. 224, HPG 2296. Estreicher XVI, s. XVIII. Conovius M. 1654a: Epithalamium Cum bono Deo In Solennem Conovius M. 1654e: Naenia in obitu Benedictae Memoriae magnifici Nuptiarum Festivitatem magnifici, nobilissimi, amplissimi, atque et praenobilissimi dni. Henrici Frederi, praefecti regii praeconsu- consultissimi viri dn. Friderici Ehleri, Florentissimae Rei-publ. lis et vice-praesidis Perpete gratitudine honorandi, justi desiderii Gedanensium praeconsulis prudentissimi Ut Et nobilissimae, causa cum moerore decantata ipsa exequiarum die […] observan- integerrimae, et pudicitiae Sacello consecratae dominae Annae viri tiae ex pietatis ergo f[acta]…, wd. G. Rhete, [Dantisci]. – sygn. PAN nobilitate clarissimi ac spectatissimi dn. Johannis Rudigeri beatae BG: Oe 6 2° adl. 169, HPG 159; sygn. PAN BG: Oe 27 2° adl. 219, memoriae relictae Viduae nunc Secundum utinam Secundum HPG 2291, Estreicher XVI, s. XVIII. sponsorum paris Dextro omine debitaque observantia nuncupatum, decantatum et oblatum apud Aram Matrimonii…, wd. G. Rhete, Conovius M. 1654f: Threnodia pia et calida super obitu et abitu Dantisci. – sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 168, HPG 158, Estreicher magnifici, praenobilissimi atque amplissimi viri Dn. Constantini XVI, s. XVIII. Ferberi Prae-Consulis Dantiscanorum Gravissimi, Scholarchae meritissimi, Patroni et Promotoris sui ante honoratissimi, nunc Conovius M. 1654b: Epithalamium In Honorem Nuptialem, Eximii, (eheu) desideratissimi, ex animo Συμπάσχων perpetuae piaeque Praestantissimi, atque Doctissimi, viri dni. Henrici Milichii, Illustris memoriae testandae ergo ad tumbam ipso die exequiarum decan- Gymnasii apud Gedanenses Collegae Solertissimi sponsi. Et Lectis- tata…: wd. G. Rhete, Dantisci. – sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 170, simae Pudicissimaeque virginis Ursulae, viri Cum viveret Honesti HPG 160; sygn. PAN BG: Oe 27 2° adl. 221, HPG 2293, Estreicher atque Integerrimi Georgii Bocks/ Apud Jauravienses in Silesia Civis XVI, s. XVIII. Filiae Relictae sponsae Non tam boni ominis, quam amoris et moris causa ex animi candidi mente gratulabunda Ad aram Matrimonium Conovius M. 1655a: Bittere Klag und Thränen Des Ehrenvesten/ feliciter contrahentium Ipsa Nuptiarum Festivitate Decantatum et Vornehmen/ und Wolgeachten H. Johannis Borgholten Berühmten oblatum…, wd. G. Rhete, Dantisci. PAN BG, sygn. Oe 6 2° adl. 167, Bürgers/ trewfleissigen/ und wolverdienten Kirch=Vaters zur HPG 157. Estreicher XVI, s. XVIII. H. Dreyfaltigkeit/ und S. Annen dieser Königlichen Stadt Dantzig/ über den früezeitigen/ und unverhofften/ doch Seeligen Todesfall Conovius M. [1654]c: Honor ultimus Quem Super obitu placidissimo seiner sehlig in Gott ruhenden Haußfrawen Der Viel Ehr/ und et abitu beatissimo viro Magnifico, Nobilissimo, Amplissimo atque Tugendsahmen Esther Maurers Als dieselbe nach außgestandenen prudentissimo dni. Gabrieli Schumanno, Seniori Consuli, et Schol- Leibes/ und Todes Schmertzen in hertzlicher Andacht bey gutem archae de Republica Gedanensi, dum vixit, praeclarissime merito, Verstande ihre Seele in die trewe Hand ihres Erlösers befohlen/ declaravit Musa gemens…, wd. G. Rhete, Dantisci. – sygn. PAN und also den letzten Tag des Hewmonden dieses Jahrs 1655. BG: Oe 11 8° adl. 33a, HPG 1245; sygn. PAN BG: Oe 117 8° adl. 141, HPG 4408, Estreicher XVI, s. XVIII69. druku nie zawiera. Również data publikacji druku nie jest zgodna z rokiem śmierci wzgl. pogrzebu Schumanna (zm. 1654), co przeczy 69 W nieopublikowanym katalogu Bertlinga znajduje się informacja, charakterowi druków okolicznościowych, stanowiących artystyczną jakoby Conovius miał być autorem jeszcze jednego epicedium reakcję na bieżące wydarzenie. Por. Bertling 1890: 72. Błędny na śmierć Gabriela Schumanna („Tr. Ged. Gabriel Schumannus. opis Bertlinga został przejęty przez K. Estreichera (pod nazwiskiem D. 1656. 4°”). Umieszczona jednak przy tej pozycji sygnatura XV Canovius), jednak bez podawania sygnatury. Por. Estreicher XVI, q 75 b (obecnie Oe 11 8°) wskazuje na klocek, który rzeczonego s. XVIII.

95 Piotr Kociumbas

sanfft/ und seelig verschieden. Ihr abgelebter Cörper aber den Conovius M. 1655e: ΘΡΗΝΩΔΙΑ Qua Obitum, et abitum Magnifici, dritten Tag des Herbstmonden hernach zu seinem Ruhe=bettlein Nobilissimi, Amplissimique dni. Gregorii Camermanni, Reipubl. mit Christ=gewöhnlichen Ceremonien in die Kirche zur H. Drey- Palaeopolitanae Consulis Gravissimi et meritissimi Qui XXV. die faltigkeit gebracht/ und daselbst dem Schoß der Erden einverleibet Januarii, Anni M. DC. LV. pie placideque animam exhalavit, eamque worden. Zum Zeügniß des Christlichen/ und schuldigen Mitleidens Deo suo, a quo acceperat, reddidit: Corpus vero ejus 1. Februarii auffgesetzt/ verfertigt/ abgesungen/ und wolmeinend übergeben…, mensis die in templo Palaeopoleos terrae mandatum: ad debitum wd. G. Rhete, Dantzig. – sygn. PAN BG: Oe 11 8° adl. 32a, HPG gratitudinis specimen, erga Patronum faventissimum, exhibendum 1243, Estreicher XVI, s. XVIII. lugens lubensque prosecutus est, wd. G. Rhete, Dantisci. – sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 173, HPG 163; sygn. PAN BG: Oe 27 2° adl. Conovius M. (?) 1655b: Die beständige Zuversicht zu der Liebe 228, HPG 2300, Estreicher XVI, s. XVIII. Gottes/Der Edlen/ Viel Ehr= und Tugend=reichen Frawen Lucretiae Preütten/ Des Weyland Ehrenvesten Herren Henrich von Dornen/ Conovius M. 1656: Trawr= Klag= und Trost=Gedicht Auff das frühzeit- Nachgelassenen Fr. Wittwen Im Jahr 1655, wd. G. Rhete, Dantzig. ige und sehlige Absterben Der Weyland Wohl=Edlen/ Viel Ehr=und – sygn. PAN BG: Oe 117 8° adl. 232, Estreicher XVI, s. XIX70. Tugendsamen Frauen Adelgundae Königs/ Des Wohl=Ehrenvesten/ Achtbarn und Wohlgelahrten Herrn Eliae Schröders/Gewesenen Conovius M. 1655c: Honor exequialis viro Nobili, Amplissimo, recht Christlichen vielgeliebten HausFrauen Welche nach dem Excelentissimo, Consultissimoque dn. Petro Ölhafio, J.U.D. Illus- sie den 14. Decembr. in heiliger und fleisiger Anruffung ihres tris Gymnasii Gedanensis Professori Juris, et Historiarum fidelis- Heylands/ und Erlösers CHristi JEsu Ihr Leben sanfft und selig simo, Ejusdemque Inspectori vigilantissimo meritissimoque Feria beschlossen/ den 19. desselben Monaths aber in Volckreicher 3. Nativitatis Christi circiter mediam noctem Anni 1654. Placide Versamlung alhier in Dantzig/ in der Pfarr=Kirchen zur Erden juxtim ac beate in Salvatore suo defuncto, exhibitus, wd. G. Rhete, bestätiget worden/ Beschrieben/ und übergeben…, wd. G. Rhete Dantisci. – sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 172, HPG 162; sygn. PAN – D. F. Rhete, Dantzig. – sygn. PAN BG: Oe 11 8° adl. 32b, HPG BG: Oe 27 2° adl. 226, HPG 2298, Estreicher XVI, s. XVIII. 1244, Estreicher XVI, s. XVIII. Conovius M. 1655d: ΜΕΛΩΔΙΑ in honores nuptiales Cum viri Magnifici, Conovius M. [1657]a: Leich=Tuch Welches Bey zwar unverhofftem Nobilissimi, Amplissimi et Consultissimi dni. Georgii a Boemeln, und traurigen/ jedoch sanfften und seeligen Todes Fall Des wey- Inclytae Reip. Dantiscanae patriae consulis gravissimi, dignissimi land/WollEdlen/ Gestrengen/ Vesten/ und Hochweisen Herrn secundum sponsi Tum Nobilissimae, Lectissimae, Virtutumque Jacob Stüven Dieser Weltberühmten Stadt Dantzig wolverdi- eulogiis semper ornatissimae foeminae Justinae Gabrielis Specta- enten Raths=Verwandten. Dem Sarg und TodtenBahr/ in schül- tissimi, multoque rerum usu Praestantissimi, atque integerrimi viri Dni. Davidis Silemanii, Civis primarii, et Centum-Viri olim dignissi- diger Unterthänigkeit klagend/ und Mitleidend auffgesprengt/ und mi, P.M. Relictae Viduae nunc Secundum Sponsae, Felicibus aus- übergedeckt am Tag des Leichbegängnüsses…, [wd. G. Rhete, piciis Gedani 16. Febr. Anno M. DC. LV. habendos, et celebrandos Danzig]. – sygn. PAN BG: Oe 27 2° adl. 240, HPG 2312, Estreicher patrono laudatissimo munificentissimoque animo gratulabundo XVIII, s. 372 (nie notuje pod nazwiskiem Conovius). concepta, et exoptata, Votiva vero acclamationis voce decantata, Conovius M. [1657]b: Letzte Valet=Rede Der Weiland Wol=Edlen/ et submisse oblata…, wd. G. Rhete, [Dantisci]. – sygn. PAN BG: Viel Ehrbahren/ und Tugendsamen Frawen Frawen Catharinae Oe 6 2° adl. 174, HPG 164, Estreicher nie notuje. Schmieden, An die lieben Ihrigen und Hinterlassenen. […] Sei- nem Hoch=geehrten Herrn Patron Auß mit leidendem Hertzen 70 Informacja, iż druk ów jest autorstwa Conoviusa, pojawia się geschrieben/und schuldiger massen übergeben…, wd. G. Rhete – u K. Estreichera w oparciu o wspomniany katalog gedanensiów D. F. Rhete, Dantzig. – sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 176, HPG 166; Bertlinga. W obu przypadkach pojawia się też odmienna od wystę- sygn. PAN BG: Oe 27 2° adl. 243, HPG 2315, Estreicher XVI, s. XIX. pujących w źródłach wersja nazwiska Canovius. W samym jednak starodruku brak jest jakiejkolwiek danych na temat autorstwa zawar- Conovius M. 1657c: Nuptiarum festo Utinam secundo Quod vir tej w nim poezji. Por. Estreicher XVI, s. XIX; Bertling 1890: 131. Nobilissimus, Amplissimus, juxtim ac Prudentissimus dominus

96 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

Johannes Heckerus, Consul Palaeopole’s, Dignissimus, et Spec- Conovius M. [1662]: Justa funebria Piis Manibus viri magnifici, tatissimus sponsus Cum Nobilissima, Lectissima, Castissimaque nobilissimi, nec non prudentissimi domini Adriani Engelken Dan- virgine Anna Lavinia, viri Nobilissimi, Florentissimi, et Gravissimi tiscanae Civitatis Primariae consulis, ut et scholarchae, Bonarum domini Winholdi Conradi, Celeberrimi Gedanensis Emporii Civis Pri- Artium et Literarum optime meriti patroni ob Eximiam Pietatem, marii Filia sponsa 16. Aprilis anno M. DC. LVII. Solenniter celebrat Praeclaram Virtutem, Splendidam Auctoritatem Laudatissimo, Honoris et observantiae ergo gratulatur…, wd. G. Rhete, Gedani. – Spectatissimo, Eminentißimo, Ipsa Exequiarum die Non tam moris, sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. 175, HPG 165, Estreicher XVI, s. XVIII. quam honoris, amoris, et doloris causa persoluta a Musa gemente Conovius M. 1658a: MΕΛΟΣ Gratulatorium Viro-Juveni Dno Ludovico et condolente…, Ph. Ch. Rhete, [Gedani]. – sygn. PAN BG: Oe 6 Proit. Nobili prosapia, Eruditione, ac Virtutum splendore eminen- 2° adl. 180, HPG 170, Estreicher XVI, s. XIX. tissimo laudatissimoque Favitori et Fotori inter Gedanenses exop- Conovius M. [1665]: Σύγχαρμα Γαμικὸν Quo solennitatem nuptialem tatissimo, Hinc κατ᾽ ἀξίαν Venerando, Cum 15 Dei T.O.M. Bratia, Clarissimi, Consultissimi, Politissimique viri-juvenis Dni. Caroli curaque DD. Medicorum indefessa solidaque Superatis morborum Stanislai Teutschmanni, Juris utriusque Candidati Dignissimi, variis generibus pribus Diutissime lecto affixus detinebatur, tandem sponsi: Ut et Lectissimae, omniumque Virtutum laude Condecora- feliciter eluctando convalesceret, ut Levidense poeseos exerciti- tissimae foeminae Sarae, viri quondam Amplissimi, Spectatissimi, um in Amoris, Honoris, observantiaque, imo immortalis momoria Prudentissimique Dni. Johannis Puschelli, Reip. Mariaeburgensium tesseram Cum dedita debitaque salute longaeva vita, virium res- felicis et honoratatae memoriae prae-consulis meritissimi Relic- titutione, et denique omnimoda felicitate submisso animo, trans- tae viduae, sponsae, Boni ominis, honoris, amoris et moris ergo smissoque calamo precatus nuncupat, et Consecrat…, [Dantisci]. – sygn. PAN BG: sygn. Ms 796, k. 17 recto – 19 verso. Felicibus auspicii celebrandam perlubenter serenare voluit […] a cantionibus, 2. Mensis Martii die Anno qvo AffInIs DeVtsCMannI Conovius M. 1658b: Via Universae Carnis in acrostichide Epitaphii ferIae nVptIaLes In honore erant, D. F. Rhete, Gedani. – sygn. PAN loco Super obitu Luctosissimo magnifici, nobilissimi, amplissi- BG: Oe 6 2° adl. 181, HPG 171, Estreicher XVI, s. XVIII. mi, Strenui Prudentissimique viri Piae Memoriae dni. Johannis Schultzii, Inclutae Reipubl. Dantiscanae consulis Ut Gravissimi Conovius M. [1677]: Querela De mortalium Fragili et caduca in his Ita desideratissimi. Pie Dolentibus Vereque Lugentihus Debiri Terris Vita in obitu Heu nimis! praematuro ac festino viri juvenis Honoris Deditaeque Condolentiae ergo erga Amplissimum dum Clarissimi et Praecellentissimi domini M. Danielis Stüven/ Wit- viveret, nunc vero (eheu!) Desideratissimum dnm. patronum Anno tenbergae Morbo lethali Correpti, Cum Vitam hanc mortalem cum quo Beate Defunctus pLaCIDe eMIgraVIt, adumbrata et oblata…, morte commutavit. Anno DanIeL StVVe MagIster VVittenbergae wd. G. Rhete – D. F. Rhete, [Gedani]. – sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. In Christo beate obIIt, [D. F. Rhete, Gedani]. – sygn. PAN BG: Oe 177, HPG 167, Estreicher nie notuje. 11 8° (33b), HPG 1246; Oe 104 8° adl. 2a(b), HPG 3988; sygn. PAN BG: Oe 111 8° adl. 21a(b), HPG 4036, Estreicher nie notuje. Conovius M. [1660]a: Honor exeqvialis Exhibitus viro nobilissimo, amplissimo, prudentissimoque dno. Gerhardo Bartsch a Demuth Conovius M. [1679]: Nuptiarum solennitatem, viri juvenis domini Haereditario in Nestenpoel Amplissimae Dantiscanae Reipublicae Johannis Rahnii, Dantiscani, SS. Theologiae Studiosi solertissimi, Dum viveret scabino Dignissimo et Laudatissimo Nunc (Eheu!) sponsi, Nec non lectissimae et honestissimae Omniumque Virtutum Desideratissimo in quo Superstites Lugentes Defunctus ex urna Flore Condecoratissimae Foeminae Justinae Hildebrandiae Specta- ferali sic alloquitur, [Ph. Ch. Rhete, Gedani]. – sygn. PAN BG: 6 2° tissimi quondam, et integerrimi viri dn. Michaelis Langwalds/ Apud adl. 178, HPG 168, Estreicher XVI, s. XIX. Marienburgenses (dum viveret) Civis ac Negotiatoris facile primarii, Conovius M. 1660b: ΣΚΥΦΟΣ ΓΑΜΙΚΟΣ ΙΝ ΓΑΜΗΛΙΟΝ Neonymphis […] et Florentissimi relictae viduae sponsae Condecorare rogatus voluit Fausta gratulationis debitaque observantiae causa dedicatus atque debuitque […] anno quo Pari bene composito ConIVgIVIM DIV feLIX oblatus…, Ph. Ch. Rhete, Gedani. – sygn. PAN BG: Oe 6 2° adl. vovet autor, [D. F. Rhete, Gedani]. – sygn. PAN BG: Oe 11 8° adl. 179, HPG 169, Estreicher nie notuje. 34a, HPG 1247, Estreicher XVI, s. XVIII.

97 Piotr Kociumbas

Conovius M., Aschenborn D., Jacobi D. 1653: Lessus funebris Super hertzlichen Vertrawen auff das thewre Verdienst seines Erlösers inopinato e Mortalibus Excessu Magnifici, Nobilissimi, Amplissimi Jesu Christi/ und in gewisser Hoffnung der ewigen Seeligkeit diese et Spectatissimi Dni. Dn. Johannis Rossauen/ Rei-publicae Gedan- mühselige/ und unruhige Welt gesegnet/ und seelig verschieden: ensis Consulis et Camerarii eminentissimi atque meritissimi etc., dagegen aber in das ewige/ und sichere Friedeland der Sehligen der wd. G. Rhete, Dantisci. – sygn. PAN BG: Oe 11 8° adl. 27, HPG Seelen nach/ auffgenommen: Der hinterbliebene Cörper aber den 1237; sygn. PAN BG: Oe 117 8° adl. 117, HPG 4383, Estreicher 15. dieses gedachten Monahts mit gewöhn=Christ= und ansehn- XVI, s. XVIII. lichen Ceremonien in sein Ruh=stättlein der Erden zu S. Marien versäncket/ und verwahret worden/ im Jahr 1655. Erwiesen/ auff- Conovius M., Freitag J. 1654: ΜΕΛΟΣ ΓΑΜΙΚΟΝ Sacris Nuptiarum Hon- gerichtet/und übergeben…, wd. G. Rhete, [Danzig]. – sygn. PAN oribus viri eximii clarissimi juxtim ac doctissimi dni. Georgii New- BG: Oe 11 8° adl. 31b, HPG 1242; sygn. PAN BG: Oe 117 8° adl. feldts/ Illustris Gymnasii Dantiscanorum Professoris Philosophiae 231, HPG 4507, Estreicher XVI, s. XVIII71. dignissimi et Solertissimi sponsi. Cum Praenobili, omniumque Vir- tutum genere florentissima Virgine Elisabetha, Nobilis viri quondam Maukisch J. et al. 1655: Honor exequialis, seni venerando, De scholis atque Spectatissimi dni. Iohannis Bolneri, Antistitis Aedis Marian. Gedan. per XLIII. annos bene merito dn. Georgic Neufeldt/ Huma emeritissimi ac centumviri civisque primarii, Filia sponsa, Gedani nit. Professo. emerito et Oeconomo Gymnasii fidelissimo, Cum a. 10. Novembris, Anno 1654. Ex votivo animo ad aram Matrimoni- C.M. DC. LV. d. XI. Mart. beatissimae animae exuviae Post exactum um feliciter contrahentium cum debita observantia decantatum et LXXI. aetatis annum conditorio professorio in S.S. Trinitatis templo, oblatum…, wd. G. Rhete, [Gedani]. – sygn. PAN BG: Oe 11 8° adl. inferendae solenniter deducerentur, exhibitus a professoribus et 29, HPG 1239, Estreicher XVI, s. XVIII, RISM A/I: C 3504. collegis Gymnasii Gedanensis, wd. G. Rhete, Dantisci. – sygn. PAN BG: Oe 117 8° adl. 194, HPG 4465, Estreicher nie notuje. Fischer P., Conovius M. 1653: Schuldige Pflicht/ und Grab=Gedi- cht Zun letzten Ehren über Das hochschmertzliche/ doch auch Maukisch J., Strutius T. [1657]: Geistliche Sing= und Bet=Stunde/ selige Abscheiden auß dieser Mühseligen Welt Der Viel Ehr/ und Morgens und Abends/ Vor Tische und nach Tische/ In Frieden und Tugendreichen Fr. Annae Mariae Thomson Des Ehrenvesten/ und Kriege/ In Pest= und Hungers=Noth/ In Leben und Sterben zu Wolgeachten Herrn Johan Jencken Vornehmen Kauff= und Han- halten/ Nebenst einem Unterricht/ wie man die Jugend in Schulen dels=Mans dieser weitberühmten Stadt Dantzig Hertz= und viel- wol aus fragen könne/ daß sie hernachmals desto würdiger zur geliebten Eh=Schatzes/ und Hauß=Ehr/ Welche am vergangenem Beicht und Abendmal gehen möge. Auff der Wol=Edelen und Dienstag den 21. Octob. dieses itzt zu end lauffenden Jahrs 1653. Hochweisen Herren Scholarchen Befehl Im hochlöbl. Gymnasio zu nach ausgestandener langwierigen/ und schweren Kranckheit in Dantzig angestellet…, wd. G. Rhete – D. F. Rhete, Dantzig. – sygn. beständiger Gedult und festem Vertrawen auf das thewre Verdienst PAN BG: De 2529 8°. Estreicher nie notuje. ihres Erlösers Jesu Christi/ und gewissen Hoffnung der seligen Aufferstehung von den Todten in dem 25 Jahr ihres Alters diese 71 Welt gesegnet/ und den darauff folgenden 8 dieses Christlichem W katalogu Bertlinga widnieje informacja, przejęta następnie Gebrauch nach in ihr Ruhebettelein des Erdreichs mit grossem przez K. Estreichera, iż Conovius napisał jeszcze epicedium na śmierć niejakiego Roloffa Borgholtena („Letzter Ehrendienst und Trawren der Ihrigen zu S. Marien in Dantzig beygesetzt worden, wd. Gedächtniss bey Leichbestätigung des Roloff Borgholten. D. 1655. G. Rhete, [Danzig]. – sygn. PAN BG: Oe 11 8° adl. 28, HPG 1238, 4°”). Umieszczona obok sygnatura XV q 75 b (obecnie Oe 11 8°) Estreicher XVI, s. XVIII. dotyczy klocka, który jednak rzeczonego druku nie zawiera. Incipit Fischer P., Conovius M. 1655: Letzter Ehren=dienst und Gedächtniß tytułu jest identyczny, jak w przypadku epicedium dla Roloffa Bey ansehnlicher Leich=bestätigung Des weiland Edlen/ Ehren- Rolofsena. Zapewne doszło tutaj do swoistej kontaminacji tytułów westen und Wol=vornehmen Herrn Roloff Rolofsen/ Gewesenen dwóch sąsiadujących adligatów, a mianowicie dedykowanego berühmten Bürgers/ und vornehmen Kauffmanns dieser berühmten Rolofsenowi (Fischer – Conovius 1655) oraz Johannowi Borgholtowi Stadt Dantzig/ Welcher den 11. Octobr. im wahren Glauben/ und z powodu śmierci żony (Conovius 1655a). Por. Estreicher XVI, s. XVIII; Bertling 1890: 72.

98 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

Moeresius J.G. et al. 1650: Ἐπικήδεια καὶ ἐπιτύμβια honori sepulchrali III. primi philologi, caeteri theologii doctores fuere, septimus, Piissimae atque omnium virtutum matronalium dotibus praestan- eorum, qui intra integri decursum seculi diem suum Dantisci tissimae foeminae Annae Rathmanniae, Uxoris olim carissimae, obiere, duobus decessoribus proximis, viris summis, longeque ce- suavissimae, viri clarissimi, doctissimi, hunissimique Dn. Jacobi leberrimis, utroque fautore, altero etiam praeceptore nostro Zetzkii, Scholae Marianae Rectoris dignissimi, fidelissimi, vigilan- aetatem venerando, divino munere (utinam proporro diu!) super- tissimique a Viru Amicis, et Condolentibus ad Viduum moestis- stitibus, secundus, ex Hac Mortalitate ann. Chr. M D LXIX. d. VIII. simum Συμπαθείας καὶ παραμυθίας causa scripta Anno MDCL. die Junii, (qui dies magni etiam nominis virum D. Laurentium Eichsta- Jovis virid, wd. G. Rhete. PAN BG, Dantisci. – sygn. PAN BG: Oe 10 dium, seniorem collegii professorii laudatissimum, ann. abhinc IX. 8° adl. 193, HPG 1206; sygn. PAN BG: Oe 116 8° adl. 168, HPG Athenaeo eripuit aetatis anno LII. muneris eccl. et Gymn. XIIX. 4229, Estreicher XXII, s. 501 (nie podaje roku publikacji). ) placidissime, beatissimeque emigrasset, justa facere volui…, Schein J.H. 1645: Cantional, Oder Gesang=Buch Augspurgischer D. F. Rhete, Dantisci. – sygn. PAN BG: Oe 107 8° adl. 17d, HPG Confession/ In welchem des Herrn D. Martini Lutheri, und anderer 4004, Estreicher XXXI, s. 173 (nie notuje pod nazwiskiem Conovius; frommen Christen auch des Autoris eigene Lieder und Psalmen/ w tym kontekście pojawia się ono w tomie XX, s. 242). sampt etlichen Hymnis und Gebetlein/ etc. So in Chur= und Fürstenthumen Sachsen/ insonderheit aber in beyden Kirchen und Gemeinen allhier zu Leipzig bräuchlich. Verfertiget/ und mit 4. 5. OPRACOWANIA und 6. Stimmen componiret […]. Zum andern mal gedruckt/ und mit 27. schönen Gesängen vermehret, T. Ritzsch, Leipzig.– sygn. Anders S., Beckmann S., Garber K., Sychta S. (red.) 2009: Handbuch Bayerische Staatsbibliothek München: Liturg. 1372 h, RISM A/I: des personalen Gelegenheitsschrifttums in europäischen Biblio- S 1398. theken und Archiven. Danzig – Gdańsk. Danziger Bibliothek der Teutschmann C.S. 1662: Q.D.B.V. De iure statuairo dissertatio quam Polnischen Akademie der Wissenschaften – Biblioteka Gdańska in alma ad Elmum Julia Sub Praesidio dn. Enoch Glaeseri J.U.D. et Polskiej Akademii Nauk. Abteilung I. Gedanensia, vol. 24–26, profess. publ. ord. Patroni, Fautoris, Praeceptoris ac Hospitis sui Olms-Weidmann, Hildesheim – Zürich – New York (dalej: HPG). aetatem Suspiciendi, Ad diem XXIII. Mens. April. In Novi Iulei Audi- Apel W. 2006: Die Notation der polyphonen Musik 900–1600, Breit torio Maiori examinandam publice proponet…, H. Müller, Helm kopf & Härtel, Leipzig. stedt. – sygn: Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel: 49.7 Jur. (13).

Titius J.P. 1660: Piae Memoriae viri Humanissimi, et Doctissimi, Bolte J. 1895: Das Danziger Theater im 16. und 17. Jahrhundert, dn. Henrici Milichii, Goldbergensis Silesii, Gymnasii Gedanensis Verlag von Leopold Voß, Hamburg – Leipzig. Collegae Primi, optime meriti, Qui Uxorem Ornatissimam, Dilectis- Estreicher K., Estreicher S. 1891–2007: Bibliografia polska, simamque Ursulam Bockiam, d. XVIII Novembr. pie defunctam, d. vol. 12–35, (Polska) Akademia Umiejętności – Wydawnictwo Uni- XXI placidissima morte secutus, cum Eadem d. XXIV Mensis ejus- wersytetu Jagiellońskiego, Kraków (dalej: Estreicher). dem, A.H. MDC LX, in Aede SS. Trinitatis, ritu Christiano, ad diem Restitutionis omnium, Terrae Matris gremio mandabitur, Ph. Ch. Frank H.J. 1980: Handbuch Der Deutschen Strophenformen, Hanser Rhete, Gedani. – sygn. PAN BG: Od 17393 8° adl. 138, HPG nie Verlag, München – Wien. notuje, Estreicher nie notuje. Kaleciński M. 2011: Mity Gdańska. Antyk w publicznej sztuce prote- Titius J.P. et al. 1669: Viro plur. rev. ampliss. clariss. excellentissimo- stanckiej res publiki, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk. que, D. Johanni Maukischio, Friburgensi Misnico, SS. Theologiae doctori, et professori publico, Gymnasii Gedanensis rectori, atque Kizik E. 2001: Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzin- ad S. Trinitatis pastori, vigilantissimo, meritissimoque, collegae, ne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku, Wydawnictwo fautori, amico honoratissimo, cum is, rectorum Gymnasii, quorum Uniwersytetu Gdańskiego – Officina Ferberiana, Gdańsk.

99 Piotr Kociumbas

Komornicka A.M. 2006: Epithalamion, w: Słownik rodzajów i gatunków Przywecka-Samecka M. 1993: Dzieje drukarstwa muzycznego w Pol- literackich, red. G. Gazda, S. Tynecka-Makowska, Towarzystwo sce do końca XVIII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław- Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków. skiego, Wrocław.

Kotarski E. 1993: Gdańska poezja okolicznościowa XVII wieku, Wydaw- Rauschning H. 1931: Geschichte der Musik und Musikpflege in nictwa Instytutu Bałtyckiego w Gdańsku, Gdańsk. Danzig. Von den Anfängen bis zur Auflösung der Kirchenkapellen, Kommissionsverlag der Danziger Verlags-Gesellschaft, Danzig. Leitmeir C.T. 2012: Teodoro Riccio’s „Liber Primus Missarum” (1579): a musical ambassador between Prussia and Poland, w: The Musical Rypson P. 1987: Gdańska poezja wizualna XVII wieku, „Rocznik Gdań- Heritage of the Jagiellonian Era, red. A. Leszczyńska, P. Gancarczyk, ski” 47, z. 1, s. 75–119. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk – Uniwersytet Warszawski – Rypson P. 1989: Obraz słowa. Historia poezji wizualnej, Akademia Biblioteka Narodowa, Warszawa. Ruchu, Warszawa. Lockwood L. 2001: Soggetto cavato, w: The New Grove Dictionary of Rypson P. 2001: Piramidy, słońca, labirynty. Poezja wizualna w Polsce Music and Musicians, red. S. Sadie, J. Tyrrell, 23 vol., Macmillan Publishers Limited, London, s. 620–621. od XVI do XVIII wieku, Neriton, Warszawa.

Możejko B. (red.) 2015: Poczet sołtysów, burmistrzów, nadburmi- Salmonowicz S. 1980: Gadki Toruńskie czyli zagadki weselne z prze- strzów, przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej i prezydentów łomu XVII i XVIII w., Towarzystwo Bibliofilów im. J. Lelewela, Toruń. Gdańska od XIII do XXI wieku, Oficyna Gdańska, Gdańsk. Salmonowicz S. 1992: Piotr Szenknecht – satyryk i wierszopis frywolny Mroczek K. 1989: Epitalamium Staropolskie. Między tradycją literacką w XVIII-wiecznym Toruniu, w: idem: Szkice toruńskie z XVII–XVIII a obrzędem weselnym, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii wieku, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń, s. 47–60. Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź. Schick H. 1998: Soggetto, w: Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Mroczek K. 2002: Epitalamium, w: Słownik literatury staropolskiej. Allgemeine Enzyklopädie der Musik, red. F. Blume, 8 vol., Bärenrei Średniowiecze – Renesans – Barok, red. T. Michałowska, B. Otwi- ter, Kassel – Basel – London – New York – Prag, szp. 1557–1561. nowska, E. Sarnowska-Temeriusz, Zakład Narodowy imienia Osso- Schlager K. (red.) 1978: Répertoire International des Sources Musi- lińskich, Wrocław, 218–222. cales. Herausgegeben von der Internationalen Gesellschaft für Neumann, U. 1994: Epithalamium, w: Historisches Wörterbuch Musikwissenschaft und der Internationalen Vereinigung der Musik- der Rhetorik, red. G. Ueding, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, bibliotheken. Serie A/I: Einzeldrucke vor 1800, 7 vol., Bärenreiter, Darmstadt, szp. 1312–1314. Kassel i in. (dalej: RISM A/I).

Niedźwiedź J. 1999: Szesnastowieczne epitalamium łacińskie w Pol- Szlagowska D. 2005: Repertuar muzyczny z siedemnastowiecz- sce, w: Szesnastowieczne epitalamia łacińskie w Polsce, red. nych rękopisów gdańskich, Wydawnictwo Akademii Muzycznej J. Niedźwiedź, tłum. i koment. M. Brożek, Księgarnia Akademicka, im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, Gdańsk. Kraków, s. 11–58. Szlagowska D. 2010: Wedding Music in Seventeenth-Century Gdansk, Popinigis D. 2008: Gimnazjum Gdańskie i muzyka, w: Gdańskie w: Musica Baltica. The Music Culture of Baltic, Cities in Modern Gimnazjum Akademickie, 1 vol., Szkice z dziejów, red. E. Kotarski, Times – Musikkultur der Ostseestädte in der Neuzeit, red. J. Woź- Wydawnictwo Uniwersytetu Gdanskiego, Gdańsk, s. 275–297. niak, Wydawnictwo Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, Gdańsk, s. 363–390. Popinigis D. 2014: Carillony i muzyka carillonowa dawnego Gdań- ska, Wydawnictwo Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki Szyszko R. 1992: Muzyka weselna w dawnym Gdańsku, w: Muzy- w Gdańsku, Gdańsk. ka w Gdańsku wczoraj i dziś, red. J. Krassowski, Wydawnictwo

100 Muzyczne rebusy Michaela Conoviusa (1609–1692)…

Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, Gdańsk, in Stamm– und Namentafeln vom 14.-18. Jahrhundert, vols. 1–5, s. 23–45. Danziger Verlagsgesellschaft P. Rosenberg, Klausdorf – Schwentine. Trębska M. 2008: Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genologia, Zahn J. 1889–1893: Die Melodien der deutschen evangelischen obrzęd, źródła, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa. Kirchenlieder, aus den Quellen geschöpft und mitgeteilt, vol. 1–6, C. Bertelsmann, Gütersloh. Urban W. 2001: Epitalamia i epitafia pastorskiej rodziny Węgierskich w XVII w., w: Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura Zdrenka J. 1989: Rats- und Gerichtspatriziat der rechten Stadt Dan- życia i śmierci, red. H. Suchojad, Semper, Warszawa, s. 167–172. zig, 2 vol., Im Selbstverlag des Vereins, Hamburg. Wackernagel P. (red.) 1864–1877: Das deutsche Kirchenlied von Zdrenka J. 2008: Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342–1792 der ältesten Zeit bis zu Anfang des XVII. Jahrhunderts, vol. 1–5, i 1807–1814. Biogramy, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, B.G. Teubner, Leipzig. Gdańsk. Weichbrodt geb. von Tiedemann D. 1988–1993: Patrizier, Bürger und Namentafeln, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig

101

PIOTR PALUCHOWSKI

Przyczynek do postrzegania antyku w Gdańsku w II połowie XVIII wieku Obraz świata łacińskiego w czasopiśmie „Danziger Erfahrungen”

eżeli spróbujemy określić, z jaką częstotliwością ludzie miejscowego Dworu Artusa2. Motywy greckie i rzymskie współcześni zwykli odwoływać się do różnych epok, to obecne były również w architekturze. Jchyba najbardziej zapomnianym okresem byłoby wcze- Oczywiście odwołania do świata starożytnego licznie wystę- sne średniowiecze. Z drugiej strony prym wiodłyby motywy powały w literaturze powstającej na terenie Gdańska, odnoszące się do czasów starożytnych, przede wszystkim szczególnie w okresach wzmożonego zainteresowania obejmujące dzieje greckie i rzymskie. Podobnie rzecz miała czasami antyku: w renesansie i w oświeceniu. Tę ostatnią się w nowożytnym Gdańsku, gdzie chętnie wykorzystywano epokę charakteryzowało również dążenie do popularyzacji idee republikańskie. Z tego powodu porównywano sytuację nauki, co na gruncie gdańskim spróbował wprowadzić miasta do wzorów weneckich, włoskich, ukuwając zdanie uczony Michael Christoph Hanow, związany m.in. z miej- „Gdańsk Wenecją Północy”, mimo że liczba mostów czy scowym Gimnazjum3. W 1739 roku założył on czasopi- bulwarów, charakteryzująca przecież Wenecję, nie była smo pod nazwą Nützlicher Danziger Erfahrungen, które 1 zbyt duża, pomijając już zupełnie inną sytuację polityczną . miało przedstawiać szerszej rzeszy czytelników ustalenia W aspekcie republikańskim jednak częściej odnoszono się do dziejów starożytnej Grecji i Rzymu. Po dziś dzień 2 Nowożytne odwołania gdańskie w sztuce do antyku, zob. Kaleciński widoczne jest to chociażby w zachowanym gdańskim 2011. 3 malarstwie w Ratuszu Głównego Miasta czy w większości Prantl 1879: 524–525; Hanow 1892: 649–650; Schulz 1941: 25, 43–49; Chojnacki, Sokół 1960: 281–282; Binerowski 1972: zniszczonym, ale utrwalonym na fotografiach, wystroju 315; Rietz 1983: 71–77; Baszanowski 1985: 7–24; Nowak 1993: 145–151; Haller 2005: 275; Baszanowski 1994: 161–162; Palu- 1 Motyw Wenecji w Gdańsku: Kaleciński 2011: 167–173. chowski 2012: 380–381.

103 Piotr Paluchowski współczesnej nauki4. Periodyk znalazł uznanie w mieście, Z tekstu można było się dowiedzieć, że odkrywcą urny ale bardziej z powodu publikowanych tam różnorakich z Juszkowa był młynarz Gottlieb Rodemans. Pojemnik był ogłoszeń niż naukowych artykułów. Okazało się, że krąg częścią pochówku znajdującego się pod starannie ułożony- odbiorców zainteresowanych nauką w Gdańsku jest zbyt mi kamieniami polnymi. Urna była koloru żółtawego, a jej wąski. W końcu zrezygnowano z popularyzacji na łamach wieko od strony wewnętrznej barwy ołowianej. Znalezio- czasopisma, chwilowo wydając osobny periodyk noszący no w niej popiół, kości oraz kilka bursztynowych korali, nazwę Danziger Erläuterungen, zur Beförderung der ponadto jedną sztukę niebieskiego korala wykonanego Einsicht in die beyderseitigen Nutzen mit Gottes Hülfe ze szkła. Pojemnik wraz z zawartością został przeniesio- verfasset im Jahr 17585. Propozycja ta na gdańskim ryn- ny do gdańskiej biblioteki, zaś ludzkie szczątki złożono ku czytelniczym nie została dobrze przyjęta i powrócono w miejscowej krypcie. do systemu przedstawiania doniesień naukowych razem Znalezionemu pochówkowi towarzyszyły trzy monety z anonsami w jednym periodyku. Zmiana ta zbiegła się z okresu rzymskiego. Według rezultatów badań Hanowa, z odejściem Hanowa z redakcji, a artykuły nabrały popu- najstarsza z nich miała pochodzić z ok. 86 roku i przed- larnego, często kompilacyjnego charakteru6. stawiała głowę cesarza Domicjana. Na monecie znajdował Wśród tematyki dominowały treści dotyczące przyrodo- się napis: Caesar, diui: F.10 Domitianus.Cos.XII11. Druga znawstwa, ale obecne były teksty dotyczące historii, także z monet, z napisem Augustus, na której widniała podobi- tej antycznej7. W czasopiśmie w latach 1739–1793 uka- zna cesarza Hadriana ozdobiona wawrzynem, datowana zało się trzynaście artykułów, które traktowały o starożyt- była na 127 rok. Na jej drugiej stronie przedstawiono nych dziejach. kobietę w sukni z podpisem Iustitia12. Trzecia z opisywa- nych monet, miała pochodzić z 180 roku i opatrzona była Pierwszy z nich dotyczył znaleziska przechowywanego napisem: Diuus M. Ant13. w Bibliotece Rady Miasta Gdańska8. Była to urna z mone- tami odkryta we wsi Juszkowo. Nie dziwi fakt, że Hanow Na podstawie datowanych monet Hanow wysnuł przypusz- zainteresował się tym skarbem, gdyż od 1727 roku był nie czenie, że pochówek musi pochodzić z czasów rzymskich tylko profesorem filozofii w Gimnazjum Akademickim, ale i miał miejsce ok. 200 roku. Zwrócił raz jeszcze uwagę na również bibliotekarzem w Bibliotece Rady Miasta Gdańska9. bursztynowe korale, które miały być kolejnym dowodem wskazującym na ten okres14. 4 Na temat czasopisma zob.: Paluchowski 2013; tam też literatura dotycząca tego periodyku. 5 Danziger Erläuterungen… 1758. 10 Skrót został rozwinięty przez Hanowa jako filius: Von einem im Dorfe 6 O późniejszych redaktorach czasopisma: Paluchowski 2013: Gischkau 1744: [2]. 32–34. 11 Von einem im Dorfe Gischkau 1744: [2]. 7 Na temat podziału tematyki: Paluchowski 2013: 135–138. 12 Von einem im Dorfe Gischkau 1744: [2]. 8 Von einem im Dorfe Gischkau 1744: [1–3]. 13 Von einem im Dorfe Gischkau 1744: [2]. 9 Paluchowski 2012: 380–381. 14 Von einem im Dorfe Gischkau 1744: [2–3].

104 Przyczynek do postrzegania antyku w Gdańsku w drugiej połowie osiemnastego wieku…

Warto wspomnieć, że znaleziska takie przechowywano nie z biblioteką, tzw. Willa Papirusów. Na łamach gdańskiego tylko w gdańskiej bibliotece. Urna znaleziona pod koniec periodyku przywołano to odkrycie, gdy w 1751 roku na XVII wieku pod Gniewem znajdowała się w bibliotece gim- terenie owego domostwa odnaleziona została książka, któ- nazjum elbląskiego, a podobną przechowywano również ra składała się z cienkich jak papier arkuszy srebra. Zaby- w Toruniu15. Dużą popularnością wśród badaczy cieszyły tek zapisany został w języku greckim. Gdańscy czytelnicy się również rzymskie monety, o ich odkryciu pisał m.in. mogli się również dowiedzieć, że znalezisko to datowano związany z Gdańskiem Gabriel Rzączyński16. na czasy Tytusa Flawiusza, który rządził cesarstwem, gdy Herkulanum zostało zniszczone przez wybuch wulkanu W czasopiśmie do antyku powrócono w 1761 roku. w 79 roku. W opublikowanym wtedy tekście tematem przewodnim były środki służące do pisania17. Na początku umieszczono W tekście mowa również o używanych na co dzień przez refleksję, że to przede wszystkim pracowitość ludzka spra- mieszkańców republiki i cesarstwa rzymskiego materiałach wiła, iż poszukiwano materiałów, które nadają się do pisa- pisarskich. Początkowo posługiwano się kawałkami żelaza nia. Według tekstu, najstarszym podłożem pisarskim miały lub zwierzęcymi zębami, a podłożem były deski pokryte być liście. Były one używane przez Indian, zbierających woskiem lub też różnokolorowe kamienie. Następnie omó- je z różnych dzikich drzew, często kształtem zbliżone wiono temat związany z papirusem – najbardziej popu- do liści palmowych. Taki kształt powodował, że mieściło larnym i powszechnym materiałem pisarskim przez wiele się na nich sporo treści. Innym sposobem było pisanie na wieków. W tym względzie autor poinformował czytelników, częściach drzew, które znajdowały się tuż pod korą. Odwo- że jednym ze źródeł, z których korzystał, była Naturalis łano się również do XIX rozdziału biblijnej Księgi Hioba, historia Pliniusza Starszego18. Europejczycy z papirusem gdzie mowa o metalowych podłożach do pisania, takich mieli się zaznajomić podczas wyprawy Aleksandra Wiel- jak ołów, miedź i srebro. kiego do Egiptu. W starożytnym Rzymie używano kilku rodzajów tego materiału. Najlepszy papirus zwany był Autor tekstu z 1761 roku sięgnął również do dziejów sta- Augustem, nieco gorszy nosił imię Liwii, a najbardziej rożytnego Rzymu. Akurat w czasie powstawania artykułu powszedni określano mianem papirusu amfiteatralnego. prowadzono wykopaliska w Herkulanum na życzenie Karo- Sytuacja zmieniła się podczas panowania Klaudiusza la Burbona II. Samo miasto zostało odkryte przypadkiem, Cezara. Władca stwierdził, że papirus Augusta jest zbyt na początku XVIII wieku, gdy podczas kopania studni cienki, co powodowało przebicia podczas pisania na dru- odsłonięto teatr miejski. Jednym z najważniejszych herku- gą stronę. Był to powód wprowadzenia nowego rodzaju lańskich znalezisk w tamtym czasie była posiadłość wraz materiału, na który składały się dwa arkusze papirusu Liwii, które obklejały papirus Augusta. Ustalono również 15 O innych znaleziskach na terenie Prus Królewskich: Abramowicz 1983: 157–176. 16 Abramowicz 1983: 181–182; Abramowicz 1979: 151–152. 18 Pliniusz 2004: 170–177 (Plinius Maior, Naturalis historia XIII 17 Auf welche Materien 1761: 13–16. 68–89); Auf welche Materien 1761: 14.

105 Piotr Paluchowski wtedy, że przyjętą szerokością papirusu będzie jedna stopa, diety miał przestrzegać konsul Maniusz Kuriusz Dentatus czyli 29 cm. Na takim materiale miały powstawać dzieła (III wieku p.n.e.), który słynął ze skromności i prostego Cycerona, Wergiliusza i Pliniusza Starszego. życia. Następnie powołano się na Izydora z Sewilli. Miał on pisać, że Rzymianie jedli wieczorem, natomiast nic Gdańscy czytelnicy mogli również zaznajomić się z tech- nie wspomniał o posiłkach południowych. Autor artykułu niką produkcji rzymskiego atramentu. Inkaust miał być dzieli się wątpliwościami z czytelnikami, czy było możliwe, przygotowywany w moździerzach, a w jego skład wcho- że tak pracowici ludzie nie zjadali niczego w ciągu całego dził m.in. węgiel z drzewa świerkowego. Tylko atrament, dnia. Na dowód tego, że tak nie było, podaje inne źródła, którym posługiwali się cesarze rzymscy, miał mieć kolor gdzie mowa, iż jedzono śniadania i posiłek w południe. purpurowy, a jednym z jego składników była krew małży. Ten obyczaj był szczególnie popularny wśród dzieci i osób Autor podkreślił, że nikt w państwie, poza władcami, nie pracujących w rzemieślnictwie. Na rzymskie posiłki składał miał prawa pisać tym rodzajem atramentu, który zwano się jeden kawałek chleba, trochę mleka lub sera i – cza- encaustum19. sami – owoce. Najczęściej jedzono w gronie rodzinnym, W artykule mowa również o Partach. Najwybitniejsi z nich również w towarzystwie przyjaciół. Kolacja miała mieć mieli nie tyle pisać, co wyszywać swoje myśli na tkaninach. miejsce między godzinami trzecią a czwartą. Tak wczesna Skonstatowano, że technika ta musiała być niezwykle pora wieczerzy powodowała, że spożywano jeszcze jeden trudna w przypadku tworzenia dłuższych tekstów. Autor posiłek zwany commessatio22. Podano również nazwę przywołuje również informację, że wiele dzieł zostało miejsca w domu, gdzie jadano, czyli atrium. Gdy pogoda zapisanych na błonach jelitowych zwierząt, jak Iliada dopisywała, posiłki urządzano pod pospolitymi klonami i Odyseja Homera. bądź innymi gatunkami drzew. O życiu codziennym traktuje również tekst z końca Na podstawie informacji zaczerpniętych od Florusa, histo- 1765 roku, dotyczący zwyczajów starożytnych Rzymian ryka żyjącego w czasach panowania Trajana i Hadriana, 20 w czasie posiłków i świętowania . Autor artykułu korzystał mowa o ogniu, który był centralnym miejscem domu; na z popularnej ówcześnie pracy Jeana Rodolphe’a d’Arnay, podstawie Pliniusza zaś – o domach. Budynki od czasów 21 dotyczącej życia prywatnego Rzymian . W czasopiśmie wyprawy italskiej Pyrrusa (III wieku p.n.e.) miały być kryte opowieść rozpoczyna się od czasów republiki. Ówcześni dachówkami i deskami. W tekście znajduje się również Rzymianie mieli korzystać prawie wyłącznie z upraw ogrod- odwołanie do dzieła Plutarcha. Według niego w czasach niczych i tylko z rzadka jeść mięso. Za Seneką podano, konsulatu Kwintusa Eliusza Tuberona (I wiek p.n.e.) wiele że głównym pożywieniem były rośliny strączkowe. Takiej osób miało mieszkać w jednym domostwie. Często takie rodziny liczyły aż po szesnaście osób. 19 Auf welche Materien 1761: 14. 20 Von den Mahlzeiten 1765: 341–344, 349–351, 357–360, 365– 367, 373–376, 381–384, 389–391. 21 Rodolphe d’Arnay 1752. 22 Von den Mahlzeiten 1765: 342.

106 Przyczynek do postrzegania antyku w Gdańsku w drugiej połowie osiemnastego wieku…

Z kolei według Seneki ówczesne domy miały być ruderami, w ich obecności powiedział, że dzisiaj będzie jadł w „Apollo- choć w środku miano czuć atmosferę świątynną z powodu nie”. A to była nazwa którejś z jego wspaniałych jadalni. I tak goszczących w nich cnót: sprawiedliwości, dobroci i uczci- przechytrzył ich obu nieświadomych rzeczy. Każda bowiem wości. Wkrótce jednak zaczęto wznosić bardziej okazałe jadalnia miała, jak widać, oznaczony koszt dań, każda wła- budowle, gdzie znajdowały się specjalne pomieszczenia sne zaopatrzenie i nakrycie stołowe. I służba słysząc, gdzie do goszczenia i zabawiania gości. W tym wypadku autor chce gości przyjmować, wie tym samym, w jakiej wysokości tekstu posłużył się przykładem rzymskiego wodza Lukul- kosztów, z jaką wystawnością i porządkiem mają iść dania. lusa (II/I wieku p.n.e.), opisanego przez Plutarcha23. Ten W „Apollonie” jadło się za pięćdziesiąt drachm. I wtedy także rzymski dowódca miał spożywać posiłki w kilku różnych tyle wydano. A Pompejusza w podziw wprawiła wspaniałość 24 salach jadalnych; każda zaś nosiła imię bóstwa. Do każ- przyjęcia i szybkość obsługi […] . dego pomieszczenia oddelegowana była jedna osoba ze W tekście z gdańskiego czasopisma pojawia się również służby, ponieważ każda jadalnia miała swoje specyficzne Neron. Miał on jadać w sali, która była cała wyłożona cechy, specjalne nakrycia oraz przedmioty gospodarstwa złotem. Ponadto w suficie zaprojektowano otwory, poprzez domowego. Dbano również o to, aby w każdym pomiesz- które spadały na jedzących kwiaty i wlewane były pach- czeniu przyjmowano we właściwy, niepowtarzalny sposób. nące esencje. Z kolei w salach jadalnych Heliogabala Sale jadalne Lukullusa miały być położone na parterze i na zastosowano złote i srebrne tapety, wysadzane szlachet- piętrze, aby móc podziwiać widoki podczas jedzenia. We nymi kamieniami. Do tego płyty stołowe były wykonane współczesnym tłumaczeniu Plutarcha, tak został oddany z czystego złota. opis jednej z sytuacji mających miejsce w domu Lukullusa: Mowa również o zwyczaju leżenia podczas jedzenia. gdy był wolny, podeszli do niego na forum Cyceron i Pompejusz. Tę pochodzącą z Azji tradycję miał po raz pierwszy odno- Cyceron zaliczał się do największych jego przyjaciół, Pompejusz tować Homer. Zwyczaj dotarł też później do Rzymu, jed- był z nim poróżniony z powodu owego dowództwa, przywykli nak aż do czasów Juliusza Cezara, kobiety uważały go za jednak spotykać się często i rozmawiać z sobą uprzejmie. nieprzyzwoity. Zwykle podczas jedzenia górne części ciała Pozdrowił go Cyceron i zapytał, jak tam spotkanie. Lukullus spoczywały na poduszkach i były nieznacznie uniesione. odrzekł: „Bardzo chętnie” – i zapraszał ich do siebie. A Cyce- Opierano się na lewym łokciu, a prawą ręką chwytano ron: „My chcemy być przyjęci do stołu u ciebie dzisiaj, tak jak jedzenie. Leżanki były obite słomą, sianem, a te droższe dla ciebie będzie przygotowany”. Tu wzbraniał się Lukullus skórą kóz lub owiec. i prosił o dzień zwłoki. Ale ci powiedzieli, że nie pozwalają. Nie pozwolili także dawać zarządzenia służbie, żeby nie kazał W tekście z 1765 roku mowa również o rzymskich stołach, przygotować czegoś więcej ponad to, co jemu samemu ma być początkowo skromnych, drewnianych. Później, w okresie podane. Zgodzili się tylko na tyle, by do jednego ze służących cesarstwa rzymskiego, popularnością zaczęły się cieszyć

23 Plutarch z Cheronei 1996: 120–155 (Plutarchus, Lucullus 1–43). 24 Plutarch z Cheronei 1996: s. 153 (Plutarchus, Lucullus 41, 3–6).

107 Piotr Paluchowski okrągłe i owalne stoły z jedną nogą, często bardzo bogato również początki badania historii nauki. W tej mierze rzeźbione. Wykonywano je z drewna bukowego, cytry- można wskazać na artykuł dotyczący antycznych dzie- nowego lub dla najbogatszych, z kości słoniowej. Blaty jów medycyny30. Mowa w nim o starożytnych bóstwach, stołów były osłaniane płytami ze złotej i srebrnej blachy które uznawane były w różnych kulturach za prekursorów z dodatkiem szlachetnych kamieni, często nakrywane leczenia ludzi. Wśród nich wymieniono: Horusa, Apolli- pięknymi obrusami. na, Bachusa, Hermesa, Merkurego i wreszcie Eskulapa. Opis historii medycyny rozpoczęto od starożytnego Izra- Wszyscy mieli obowiązek zdejmować obuwie przed salą, ela, gdzie głównym lekarzem był jedyny Bóg, następnie gdzie jadano. Czasami otrzymywano miękkie buty. Przed mowa była o lecznictwie w Asyrii, Babilonii, Egipcie oraz ucztą, gościom przynoszono wodę, którą obmywano ręce w Grecji. i stopy. Ponadto w bogatszych domach podczas posił- ku nacierano skórę gościom różnego rodzaju esencjami Również świat grecki był przedmiotem zainteresowania i pachnidłami. Z kolei gdy jadano przy dużym stole, każdy redaktorów periodyku. Gdańscy czytelnicy w 1771 roku gość miał wskazane miejsce, do którego doprowadzał go mogli przeczytać historię o Solonie31 i o Diogenesie gospodarz. Jeśli natomiast jadano na leżankach, miejsce z Synopy32. głównego domownika było tak położone, aby mógł łatwo Tematyka antyczna obecna była w artykułach przekrojo- kontaktować się ze sługami. wych jak chociażby w tym traktującym o powozach33. Tekst Do tematyki związanej z rzymską codziennością wróco- ten został zredagowany na podstawie pism Bernarda de no jeszcze w 1788 roku, kiedy to przedmiotem rozwa- Montfaucona, francuskiego benedyktyna, który zajmował żań był przepych i ekstrawagancja z czasów republiki się zabytkami klasycznej starożytności, a obecnie jest i cesarstwa25. uznawany za twórcę paleografii. Gdańscy czytelnicy mogli się dowiedzieć, że rzymskie karoce były ciągnięte przez Jednak w gdańskim czasopiśmie sięgano nie tylko do tra- niewolników lub muły. Jeszcze inny tekst dotyczył nad- dycji rzymskich. W tamtym czasie zaczęto odkrywać ludzkich wręcz możliwości możliwości pamięci w okresie cywilizację egipską, co zaznaczyło się tekstami dotyczący- starożytności34. mi mumii, które badał francuski przyrodnik Georges-Louis Leclerc Comte de Buffon26; pisano również o opiece nad zwierzętami27, o sztuce hieroglifów28, czy o panujących 29 tam zwyczajach pogrzebowych . Czas oświecenia to 30 Kurze Geschichte 1773: 313–315, 329–331, 345–347, 361– 363, 453–454, 478–479, 609‑611; Kurze Geschichte 1774: 25 Ueber Pracht 1788: 347, 361–362, 401–402. 21–23, 81–83, 117–119. 26 Von den Mumien 1774: 33–35, 46–47, 57–59, 69–71, 94–95. 31 Solon 1771: 1–2. 27 Der Thierdienst 1763: 37–41. 32 Diogenes 1778: 593–595. 28 Ueber die älteste Art 1787: 262; 285–287. 33 Von dem Alterthum 1772: 605–607, 617–619, 629–630. 29 Todtengericht 1773: 525–526. 34 Von verschiedner Beschaffenheit 1785: 610–611, 621–622.

108 Przyczynek do postrzegania antyku w Gdańsku w drugiej połowie osiemnastego wieku…

Zestawiając artykuły dotyczące świata starożytnego, należy Ueber die älteste Art 1787 = Ueber die älteste Art zu schreiben, zauważyć, że w większości są to teksty dotyczące życia Hieroglyphen genannt, „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, nr 28, s. 262; nr 30, s. 285–287. codziennego. Kierowano je do konkretnego, wyedukowa- Ueber Pracht 1788 = Ueber Pracht und Verschwendung bey den alten nego odbiorcy. Gdy mowa o starożytnych twórcach, takich Römern, „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, nr 31, s. 347; nr 32, jak Plutarch, Seneka, Pliniusz Starszy, przyjmowano, s. 361–362; nr 35, s. 401–402.

że czytelnik zetknął się wcześniej z tymi postaciami i nie Von den Mahlzeiten 1765 = Von den Mahlzeiten und Gastmahlen było potrzeby tłumaczenia, kim były. der Römer, „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, nr 46, s. 341–344; nr 47, s. 349–351; nr 48, s. 357–360; nr 49, s. 365–367; nr 50, s. 373–376; nr 51, s. 381–384; nr 52, s. 389–391. Bibliografia Von den Mumien 1774 = Von den Mumien, nach dem Herrn Buffon, „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, nr 4, s. 33–35; nr 5, s. 46–47; nr 6, s. 57–59; nr 7, s. 69–71; nr 9, s. 94–95.

TEKSTY ŹRÓDŁOWE Von einem im Dorfe Gischkau 1744 = Von einem im Dorfe Gischkau gefundenen Hendnischen Begräbnisse, „Nützlicher Danziger Erfah- Auf welche Materien 1761 = Auf welche Materien hat man vor der rungen”, nr 45, [s. 1–3]. Erfindung des Papieres geschrieben?, „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, nr 4, s. 13–16. Von dem Alterthum 1772 = Von dem Alterthum der Kutschen. Aus dem Französischen, „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, nr 49, Danziger Erläuterungen… 1758 = „Danziger Erläuterungen, zur Beför- s. 605–607; nr 50, s. 617–619; nr 51, s. 629–630. derung der Einsicht in die beyderseitigen Nutzen mit Gottes Hülfe verfasset im Jahr…”, nr 1–12. Von verschiedner Beschaffenheit 1785 = Von verschiedner Beschaf- fenheit des Gedächtnisses, „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, Der Thierdienst 1763 = Der Thierdienst der altern Egypter, „Wöchen- nr 49, s. 610–611; nr 50, s. 621–622. tliche Danziger Anzeigen”, nr 9, s. 37–41. Diogenes 1778 = Diogenes von Sinope, „Wöchentliche Danziger OPRACOWANIA Anzeigen”, nr 50, s. 593–595. Abramowicz A. 1979: Urny i ceraunie, Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Kurze Geschichte 1773 = Kurze Geschichte der Arzneykunst, Wydział II – Nauk Historycznych i Społecznych, Łódź. „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, nr 27, s. 313–315; nr 28, s. 329–331; nr 29, s. 345–347; nr 30, s. 361–363; nr 36, Abramowicz A. 1983: Dzieje zainteresowań starożytniczych w Polsce, s. 453–454; nr 38, s. 478–479; nr 49, s. 609–611. t. 1: Od średniowiecza po czasy saskie i świt oświecenia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Kurze Geschichte 1774 = Kurze Geschichte der Arzneykunst, „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, nr 3, s. 21–23; nr 8, s. 81–83; Baszanowski J. 1985: Gdański prekursor demografii Michał Krzysztof nr 11, s. 117–119. Hanow 1695–1773. „Przeszłość Demograficzna Polski”, t. 16, s. 7–24. Solon 1771 = Solon, „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, nr 1, s. 1–2. Baszanowski J. 1994: Hanow (Hanovius) Michał Krzysztof (1695– Todtengericht 1773 = Todtengericht bey den alten Egyptiern, nach 1773), w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. Rollins Erzählung, „Wöchentliche Danziger Anzeigen”, nr 42, S. Gierszewski, t. 2: G–K, Wydawnictwo Gdańskie, Gdańsk, s. 525–526. s. 161–162.

109 Piotr Paluchowski

Binerowski Z. 1972: Hanow Michał Krzysztof, w: Słownik pracowników Paluchowski P. 2013: „Danziger Erfahrungen” w latach 1739–1793. książki polskiej, red. I. Treichel, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Studium z dziejów gdańskiego czasopiśmiennictwa, Wydawnictwo Warszawa, s. 315. Semper, Warszawa.

Chojnacki W., Sokół S. 1960: Hanow (Hanovius) Michał Krzysztof Pliniusz 2004: Historia naturalna (Wybór), t. 1, wstęp, przekład (1695–1773), w: Polski Słownik biograficzny, t. 9, Wydawnictwo i komentarz I. i T. Zawadzccy, De Agostini Polska, Wrocław. Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław, s. 281–282. Plutarch z Cheronei 1996: Żywoty sławnych mężów (Z żywotów rów- Haller A. 2005: Die Ausformung von Öffentlichkeit in Danzig im 18. noległych), z języka greckiego przełożył i komentarzem opatrzył Jahrhundert bis zur zweiten Teilung Polens im Jahre 1793, Verlag M. Brożek, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Dr. Kovač, Hamburg. Prantl [K.] 1879: Hanov Michael Christoph, w: Allgemeine Deut- Hanow 1892 = Hanow Michaël Christoph, w: Katalog der Handschri- sche Biographie, 10, Verlag von Duncker & Humblot, Leipzig, ften der Danziger Stadtbibliothek, vol. 1, Kommissions-Verlag der s. 524–525. L. Saunierschen Buch- und Kunsthandlung, Danzig, s. 649–650. Rietz H. 1983: Michał Krzysztof Hanow (1695–1773), w: Wybitni Kaleciński M. 2011: Mity Gdańska. Antyk w publicznej sztuce prote- Pomorzanie XVIII wieku. Szkice biograficzne, red. J. Borzyszkowski, stanckiej res publiki, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Gdańsk, s. 71–77. Nowak Z. 1993: Michała Krzysztofa Hanowa wspomnienie zasług pro- tobibliotekarzy gdańskich XVII i XVIII wieku, w: Bibliologia dyscypli- Rodolphe d’Arnay J. 1752: De la vie privée des Romains, Chez Marc- ną integrującą. Studia ofiarowane Profesor Barbarze Bieńkowskiej, -Michel Bousquet, Lausanne. red. M. Mlekicka, Wydawnictwo IHNOiT, Warszawa, s. 145–151. Schulz B. 1941: Das Danziger Akademische Gymnasium im Zeitalter Paluchowski P. 2012: Hanow Michael Christoph, w: Encyklopedia der Aufklärung, „Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvere- Gdańska, red. B. Śliwiński, Fundacja Gdańska, Gdańsk, s. 380–381. ins“, 76, s. 5–102.

110 CZęŚĆ Ii

NOTY

Stare druki

gdańskich księgozbiorach – zarówno instytucjonal- Rady Miasta Gdańska). Bogata pod względem tematycz- nych, jak i prywatnych – literatura antyczna oraz do- nym kolekcja została podzielona przez właściciela na grupy; Wtycząca starożytności istniała w zasadzie od powstania mamy tu księgi astrologiczne, matematyczne, historyczne, świadomego gromadzenia ksiąg, najpierw rękopiśmien- filozoficzne, medyczne, prawnicze, teologiczne, a także lite- nych, następnie drukowanych. Zwłaszcza w przypadku raturę piękną, autorstwa zarówno pisarzy renesansowych, bibliotek instytucjonalnych wynikało to z programów na- jak i antycznych. Dzieła autorów starożytnych – greckich uczania w szkołach, które w dużej mierze uwzględniały au- oraz rzymskich – stanowią dość znaczną część całej kolek- torów klasycznych. W momencie tworzenia się w Gdańsku cji. Wśród nich znaleźć można staranne edycje wytworzone świadomego prywatnego kolekcjonerstwa książek, jak się w weneckiej oficynie Alda Manucjusza (1449–1515), okazuje, pisarze antyczni z jednej strony mieli odbiorcom a wcześniej opracowane przez współpracowników drukarza do zaoferowania pewne prawdy życiowe, moralne, etyczne, skupionych w założonym przez niego stowarzyszeniu Aldi podstawy do nauki, czy też samodoskonalenia, z drugiej Neacademia (w tym współoprawne editiones principes natomiast – stawali się, również i mimowolnie, przedmio- pism dwóch najsłynniejszych greckich historyków: Hero- tem kolekcji1. dota i Tukidydesa, wariant A Bukolik Teokryta z 1495– 1496 roku czy też zbiorcze wydanie dzieł Stacjusza). Inne Wśród gdańskich księgozbiorów historycznych jednym warte wzmianki edycje pism antycznych, które znalazły z ważniejszych jest bibliofilska kolekcja markiza Orii Jana uznanie w oczach Bonifacia i trafiły do jego księgozbioru, Bernarda Bonifacio (1517–1597). Przechowywany do dziś to między innymi wydawane w latach 1544–1555 tłuma- w Polskiej Akademii Nauk Bibliotece Gdańskiej (PAN BG) czenia na język łaciński pism Arystotelesa, sporządzone księgozbiór owego italskiego humanisty i bibliofila stał się przez Joachima Periona (1499–1559) i wydrukowane głównym zrębem powołanej aktem fundacyjnym i otwartej przez działającego w Bazylei uczonego, profesora języka w 1596 roku Bibliotheca Senatus Gedanensis (Biblioteka greckiego na tamtejszym uniwersytecie, księgarza i druka-

1 Na temat kolekcjonowania książek w Gdańsku oraz roli książki rza Johanna Oporina (1507–1568). W kolekcji Bonifacia w nadbałtyckim mieście patrz m.in.: Nowak 2008: 37–61; 79–88. nie zabrakło również ilustrowanych edycji dzieł antycznych.

113 Maria Otto

Biblioteka Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Reinhold Curicke, Der Stadt Danzig Historische Beschreibung. Amsterdam, Dantzigk: Verlegt durch Johann und Gillis Janssons von Waesberge, 1687. [sygn. PAN BG: Od 4503 2°].

Wśród ksiąg przekazanych przez markiza Radzie Miasta wydawniczej Melchiorre Sessy (?–1565) i Pietra dei Ravani Gdańska na potrzeby mającej wówczas dopiero powstać (fl. 1516–1528), a opatrzony okazałą drzeworytową ilu- biblioteki znajduje się między innymi opatrzone ręcznie stracją na karcie tytułowej oraz, już nieco skromniejszymi, barwionymi drzeworytami tłumaczenie na język łaciński drzeworytami w tekście, na których wyobrażono opisywane pism medycznych greckiego lekarza Dioskoridesa (edycja przez autora gwiazdozbiory (edycja z 1517 roku). Kolejną z Frankfurtu nad Menem, wydana w oficynie Christiana godną wzmianki ilustrowaną edycją tekstów antycznych Egenolffa (1502–1555) w 1543 roku), a także astrono- znajdującą się w księgozbiorze Bonifacia jest komentowa- miczny traktat Hyginusa, wydany w weneckiej oficynie ne wydanie dzieł Wergiliusza, wydrukowane w weneckiej

114 Stare druki oficynie prowadzonej przez dziedziców Lucantonia Giunty Cezara (Londyn, 1655) – wszystkie ze zbiorów Biblioteki (fl. 1538–1566). Pisma poety rzymskiego zostały opatrzo- Rady Miasta Gdańska. Nierzadko do dziś zachowały się ne licznymi drzeworytami wykonanymi na wzór ilustracji w oryginalnych, renesansowych oprawach – jak wspo- zawartych w strasburskiej edycji z 1502 roku, opracowanej mniane powyżej egzemplarze Sofoklesa i Hezjoda, oba przez Sebastiana Branta (1457–1521) i drukarza Johanna oprawione w pergamin na desce, przyozdobiony ślepymi Grüningera (1455–1532). Jednak jedną z ważniejszych tłoczeniami. Z kolei wśród woluminów niegdyś należących ksiąg w kolekcji Bonifacia, z punktu widzenia recepcji do Bibliotheca Zappio-Johannitana – kolekcji książkowej antyku w czasach wczesnej nowożytności, jest weneckie przekazanej kościołowi świętego Jana przez Zachariasza wydanie z 1538 roku Graecae grammaticae institutiones, Zappio (ca. 1620–1680) wraz z legatem pieniężnym czyli dwujęzyczne (grecko-łacińskie) wydanie Erotemata przeznaczonym na jej powiększenie – znaleźć można autorstwa Manuela Chrysolorasa (ca. 1350–1415), którego między innymi bazylejskie wydanie Ab Urbe condita Liwiu- działalność przyczyniła się do powstania italskiego filhelle- sza z 1543 roku, oryginalny tekst wraz z tłumaczeniem nizmu. Ów podręcznik do nauki gramatyki języka greckiego, eposów Homera (Bazylea, 1582), czy też przełożone na podobnie jak pisma pisarzy greckich wydane w oryginale, język łaciński przez Dorotheusa Camillusa (1499–1578) świadczy o zainteresowaniu Bonifacia nie tylko literaturą, tragedie Eurypidesa (Bazylea, 1541). W owym księgozbio- ale i językiem oraz kulturą starożytnych Greków2. rze znalazło się również miejsce dla opracowanej przez Johanna Alberta Fabriciusa (1668–1736) serii Bibliotheca Literatura antyczna zaznacza swą obecność również Graeca, której jeden z egzemplarzy, ale o odmiennej pro- w innych gdańskich księgozbiorach prywatnych – zarów- weniencji, prezentowany jest na wystawie. Wydawnictwo no w zbiorach naukowych, jak i kolekcjach bibliofilskich. to, w którym Fabricius opublikował teksty greckie od cza- Jest również szeroko reprezentowana w zasobach bibliotek sów Homera aż do upadku Konstantynopola, wychodziło instytucjonalnych – kościelnych oraz Bibliotheca Sena- w latach w latach 1705–1728, a kilkadziesiąt lat po tus Gedanesis. Do dziś w magazynach PAN Biblioteki śmierci Fabriciusa, w latach 1790–1812, kontynuował Gdańskiej przechowywane są liczne egzemplarze dzieł je Gottlieb Christoph Harless. klasyków antycznych, opatrzone czy to ekslibrisem Biblio- theca Senatus Gedanensis, czy też dawną sygnaturą Z prywatnych księgozbiorów naukowych warto zwrócić Bibl. Mar. świadczącą o przynależności danego woluminu uwagę na zbiory gdańskich praktyków (np. medyków 3 do zbiorów biblioteki działającej niegdyś przy kościele Krzysztofa i Henryka Heyllów ), naukowców (jak astro- Mariackim w Gdańsku. Przykładem tego typu obiektów noma Jana Heweliusza, botanika Jakuba Breyna, czy też przyrodnika Jacoba Theodora Kleina i jego zięcia – fizyka mogą być prezentowane na wystawie edycje: tragedii Sofo- klesa (Frankfurt nad Menem, 1555), poematów Hezjoda (Bazylea, 1574) czy opatrzonych komentarzami pism 3 W księgozbiorze Heyllów, noszącym znamiona księgozbioru naukowego, użytkowego, wśród licznych pism medycznych znaleźć można teksty medyczne autorów antycznych jak Hipokratesa, czy też Gale- 2 Na temat biblioteki Bonifacia patrz m.in. Welti 1985. na. Szerzej na ten temat zob. Sokół 1963; Otto 2013: 103–104.

115 Maria Otto i burmistrza gdańskiego – Daniela Gralatha starszego), Keckermanna literatura antyczna przede wszystkim stano- a także nauczycieli, w tym profesorów Gdańskiego Gimna- wiła, podobnie jak i dla wspomnianych powyżej Heyllów, zjum Akademickiego (jak rektora tejże szkoły oraz profesora narzędzie do pracy, zarówno naukowej, jak i pedago- teologii Samuela Schelwiga czy orientalisty Johanna Fidal- gicznej. Z drugiej jednak strony obecność wśród zgro- kego), w których pojawiają się teksty autorów antycznych, madzonych przez uczonego woluminów prac takich, jak w dużej mierze stanowiąc podstawę warsztatu pracy ich poezja Horacego (Lyon, 1571), czy też wszystkie pisma właścicieli. Salustiusza (Amsterdam, 1594), świadczyć może również o prywatnym jego zainteresowaniu starożytnością4. W bogatej kolekcji książkowej profesora Gimnazjum Gdań- skiego, wybitnego uczonego i pedagoga Bartłomieja Kecker Bogate kolekcje książkowe posiadali również następcy manna (1572–1609) znalazło się miejsce między innymi Keckermanna, jak Johann Peter Titius (1619–1689) dla pism Arystotelesa. Egzemplarz frankfurckiej edycji, – pochodzący z Legnicy poeta, profesor wymowy i poezji która w 1596 roku wyszła spod pras drukarskiej oficyny w Gdańskim Gimnazjum Akademickim. Wśród książek Andreasa Wechela (?–1581), następnie należał do pastora niegdyś znajdujących się w jego posiadaniu do dziś zacho- Adolfa Mundta (1809–1900), o czym informuje naklejka wał się egzemplarz utworów Horacego. Tekst wydany donacyjna umiejscowiona na wyklejce woluminu. Dwuję- w Antwerpii w 1580 roku został opatrzony notatką prowe- zyczne wydanie – tekst oryginalny wraz z tłumaczeniem na niencyjną: Ex donatione Petri Titi Silesii olim contuberna- język łaciński, opracowanym przez filologa i prawnika Giu- lis mei, która świadczy nie tylko o tym, iż Titius był wła- lia Pace (1550–1635) – zostało oprawione w jasną skórę ścicielem owego woluminu, ale i o tym, że – co było dość i opatrzone licznymi marginaliami. Ciekawą drogę przebył charakterystycznym zachowaniem w Gdańsku XVII wieku egzemplarz Institutionis oratoriae libri XII Kwintyliana – książkę podarował w prezencie. Titius, czego dowiaduje- wydany w Bazylei przez dziedziców Nicolasa Brylingera my się właśnie z rękopiśmiennych notatek umieszczanych w 1579 roku. Jego pierwszym właścicielem była bliżej czy to na wyklejce przedniej, czy to karcie ochronnej, dość niezidentyfikowana osoba o inicjałach I. P. C., które wraz często obdarowywał książkami zarówno Bibliotekę Rady z datą 1585 zostały wytłoczone na oprawie sporządzonej Miasta Gdańska, jak i – czego przykładem omawiany Horacy – swoich przyjaciół. z jasnej skóry. Zakupiony przez Keckermanna w Gdańsku w 1587 roku, o czym informuje notatka proweniencyjna: Na wystawie zaprezentowano nie tylko książki, które nie- Ex libris Bartholomaei Keckermanni Gedanensis. Emit me gdyś należały do uczonych gdańskich i z Gdańskiem zwią- 7 g pruteniculibus Anno 1587 Gedan. Mense Nouembri, zanych, ale również wydane drukiem katalogi na potrzeby następnie znalazł się w posiadaniu gdańskiego burmistrza aukcji. Ich lektura daje nam możliwość prześledzenia, jak Eggerta von Kempen (1571–1636), czego świadectwem ważna dla uczonych gdańszczan była literatura antyczna jest kolejna rękopiśmienna nota proweniencyjna, tym razem o treści Sum Eggerti a Kempen. W końcu trafił 4 Szerzej na temat księgozbioru zgromadzonego przez Bartłomieja do Bibliotheca Senatus Gedanensis. Z pewnością dla Keckermanna zob. Gryzio 2008: 225–244.

116 Stare druki i antyku dotycząca. Dla przykładu w księgozbiorze nale- można również, za pośrednictwem katalogu aukcyjnego żącym do orientalisty, profesora w Gdańskim Gimnazjum z 1715 roku, bogaty księgozbiór kolejnego profesora gim- Akademickim Johanna Fidalkego (1703–1763) znacz- nazjum – Samuela Schelwiga (1643–1715). A wśród ną grupę stanowią akademickie dysertacje dotyczące woluminów, jakie posiadał, znaleźć można takie pozycje, starożytnej literatury, kultury, filozofii. Z pewnością dla jak edycja z 1595 roku wszystkich dzieł nauczyciela retory- wykładowcy stanowiły one pomoc w procesie kształcenia ki i poety Auzoniusza czy Punica Syliusza Italika. Również uczniów gimnazjum. Pewna część księgozbioru Fidalke- syn Schelwiga – Gottlieb (1683–1727) w trakcie życia go współcześnie znajduje się w zbiorach PAN Biblioteki zgromadził księgozbiór, w którym część stanowiły teksty Gdańskiej. W dużej mierze są to woluminy, które trafiły autorstwa pisarzy antycznych, jak dzieła Tacyta wydane do kolekcji Johanna Uphagena (1731–1802). Wśród nich w Antwerpii w 1600 roku, czy też Apulejusza (Paryż, znajdują się takie pozycje, jak amsterdamskie wydania 1688). autorów klasycznych: Diktysa Kreteńczyka z 1702 roku czy W przypadku bibliofilskich kolekcji książkowych należą- Liwiusza z 1738. W księgozbiorze gdańskiego patrycjusza, cych niegdyś do gdańskich patrycjuszy, obecność lite- rajcy, bibliofila i historyka poczesne miejsce zajmowały ratury antycznej wynika z jednej strony z prywatnych również woluminy zawierające edycje poetów rzymskich: zainteresowań ich właścicieli, z drugiej natomiast – z ich Wergiliusza (Amsterdam, 1746), Owidiusza (Amsterdam, preferencji estetycznych. Pisma te bowiem nierzadko są 1727), Syliusza Italika (Utrecht, 1717), Waleriusza Flak- elegancko wydrukowane, opatrzone czy to frontyspisami, kusa (Lejda, 1724) – wszystkie niegdyś znajdujące się czy to licznymi, często zaprojektowanymi przez uznanych w posiadaniu orientalisty Fidalkego. Poza tym w kolekcji artystów drzeworytami i miedziorytami. Wychodziły spod tegoż profesora znajdowały się pisma klasyków greckich, pras najznamienitszych europejskich drukarzy, którzy jak prezentowane na wystawie wydanie wszystkich dzieł działali w wiekach XV–XVIII. W zbiorach PAN Biblioteki Józefa Flawiusza. To eleganckie wydanie z Niderlandów, Gdańskiej znajdują się zarówno pojedyncze egzemplarze, opatrzone frontyspisem wykonanym w technice miedzio- jak i całe grupy woluminów z księgozbiorów gdańskich rytniczej, zostało przygotowane przez filologa klasycznego urzędników i patrycjuszy. Wśród nich wydzielić można Siwarta Haverkampa (1684–1742), któremu zawdzię- książki autorstwa pisarzy antycznych, jak należące niegdyś czamy opatrzone krytycznym komentarzem wydania pism do kupca i burmistrza Bartłomieja Schachmanna (1559– Tertuliana, Lukrecjusza oraz Salustiusza. 1614) bazylejskie wydanie komedii Terencjusza (ta opa- Z kolei w życiu naukowym botanika Jakoba Breyna podob- trzona komentarzami edycja tekstu w 1532 roku wyszła ną rolę, czyli narzędzia służącego do badań, źródła wiedzy, spod pras oficyny należącej do Johanna Frobena), czy też pełniły prace starożytnych przyrodników, które najpierw Ab Urbe condita Liwiusza, wydane we Frankfurcie nad znajdowały się w jego księgozbiorze, następnie zaś, zawar- Menem w 1578 roku, które należało do prawnika i syn- te w katalogu aukcyjnym z 1765 roku, zostały sprzeda- dyka miejskiego Heinricha Lemkego (ok. 1540–1594). ne podczas publicznej aukcji. Na wystawie podziwiać Trzy lata po jego śmierci w 1597 roku księgozbiór, wraz

117 Maria Otto z kolekcjami Aleksandra Glasera (1534–1594) i Caspara oficyna Giuntów fl( . 1538–1566) wydała własny druk Schütza (1540–1594), został zakupiony przez Radę Mia- dzieł Wergiliusza, również z komentarzami, opatrzony sta Gdańska i wcielony do zbiorów powołanej rok wcześniej drzeworytami wykonanymi na wzór tych zastosowa- Biblioteki Rady Miasta Gdańska. nych przez Grüningera. Egzemplarz edycji Giuntów trafił Warto również zwrócić uwagę na druki pism autorów do zbiorów Bibliotheca Senatus Gedanensis za sprawą antycznych pochodzące z księgozbioru patrycjusza Hen- donacji Bonifacia, egzemplarz edycji Grüningera z kolei ryka Schwarzwalda (1619–1672), jak zaprezentowane pierwotnie należał do niezidentyfikowanego właściciela na wystawie, opatrzone komentarzem Philippa Beroalda o inicjałach A. P. H. (1453–1505) wydanie Złotego osła Lucjusza Apulejusza. W księgozbiorze ufundowanym przez gdańskiego patrycju- Owa edycja z 1504 roku urzeka starannością zarówno sza Friedricha Gottlieba Engelcke i opatrzonym ekslibrisem merytoryczną, jak i estetyczną, albowiem na wysokim biblioteki kaplicy świętej Barbary znaczną część stanowią poziomie jest nie tylko komentarz do tekstu antycznego teksty antyczne oraz pisma dotyczące starożytności. Nie- opracowany przez uczonego, ale i warstwa graficzna. Jak- które z nich dotyczą antycznej architektury, jak prezento- kolwiek tekst nie został opatrzony rycinami, jednak wydaw- wana na wystawie Roma vetus ac recens utriusque aedi- ca zdecydował się zarówno na nawiązujący do tradycji ficiis ad eruditam cognitionem expositis. Tekst Alessandra kodeksu rękopiśmiennego (wówczas już nieco archaiczny, Donatiego (1584–1640) wydany w Rzymie w 1665 roku ale w późniejszych wiekach znowu podziwiany właśnie za został opatrzony licznymi miedziorytami przedstawiają- nawiązania do pierwocin drukarstwa) układ tekstu na stro- cymi architekturę Wiecznego Miasta. Co ciekawe, prace nie, pozostawienie szerokich marginesów, zastosowanie dotyczące starożytnej architektury w kolekcji oznakowa- ozdobnych inicjałów i drzeworytowej bordiury. nej ekslibrisem kaplicy świętej Barbary spotykamy dość Innym przykładem postinkunabułu wydanego w estetyce często. Warto tu wspomnieć o francuskim przekładzie De charakterystycznej dla wczesnej XV-wiecznej książki architectura Witruwiusza, wydanym w Paryżu przez Jeana drukowanej jest edycja dzieł zebranych Wergiliusza opra- Baptiste’a Coignarda (1637–1689) w 1673 roku. Wolu- cowana przez Sebastiana Branta (1457–1521) i wydana min został oprawiony w brunatną cielęcą skórę, na której przez Johanna Grüningera (1455–1532) w jego strasbur- wyciśnięto złocony superekslibris Biblioteki Rady Miasta skiej oficynie w 1502 roku (egzemplarz został zaprezento- Gdańska. Na wyklejce przedniej znajduje się ekslibris wany na wystawie). Utwory rzymskiego poety opatrzone kaplicy świętej Barbary i notatka proweniencyjna w języku licznymi komentarzami (okalającymi tekst właściwy) łacińskim, z której wynika, że Friedrich Gottlieb Engelke oraz jeszcze liczniejszymi drzeworytami (w tym wieloma przekazał ów wolumin Bibliotece w 1682 roku. Wydanie całostronicowymi) stanowił nie lada gratkę i dla filologów zostało przygotowane przez Claude’a Perraulta (1613– (zarówno naukowców, jak i studentów), i dla bibliofilów. 1688), francuskiego lekarza i architekta. Tłumaczenie Edycja ta, a zwłaszcza zdobiące ją drzeworyty, zdobyła Witruwiusza opatrzono licznymi miedziorytami, których takie uznanie w Europie, że niedługo później wenecka autorami są między innymi: Gerard Edelinck (1640–1707;

118 Stare druki francuski rytownik o flamandzkich korzeniach, członek fran- Wybór starych druków prezentowanych na wystawie ma za cuskiej Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby), Jean Le zadanie zobrazować zainteresowanie gdańszczan starożyt- Pautre (1622–1682; francuski rytownik i dekorator), Nico- nością. W ekspozycji uwzględniono więc zarówno katalogi las Pitau (1632–1671; rytownik pochodzący z Antwerpii) aukcyjne księgozbiorów gdańszczan, w których znajdowały i Gerard Scotin (1643–1715; rytownik i kartograf). się teksty antyczne oraz prace na temat starożytności, jak Na zainteresowanie gdańszczan literaturą antyczną reago- i przykłady edycji z wieków XVI –XVIII, które pochodziły wali nie tylko księgarze, ale i drukarze nadbałtyckiego z gdańskich kolekcji prywatnych lub instytucjonalnych miasta. Stąd w ofercie gdańskich oficyn wydawniczych (np. Biblioteki Rady Miasta Gdańska) i były wykorzysty- znaleźć można było teksty starożytne – zarówno w orygi- wane w edukacji. Każdy egzemplarz został opatrzony notą nale, jak i w przekładzie. Przykładem jest edycja Epistolae katalogową, składającą się z dwóch części: w pierwszej, Familiares Cycerona wydana w 1663 roku przez wdowę stricte bibliotecznej, znalazły się informacje dotyczące po księgarzu i nakładcy Georgu Försterze, czy też, pocho- cech fizycznych woluminu, jego adres bibliograficzny, dzące z księgozbioru Henryka Schwartzwalda, wydanie a także informacje o proweniencji; w drugiej części – o wła- tego samego tekstu z 1634 roku. ścicielu woluminu lub o współtwórcach edycji. Maria Otto

119 Widok na kościół Świętej Trójcy i klasztor franciszkanów, w którym mieściło się Gimnazjum Akademickie. Reinhold Curicke, Der Stadt Danzig Historische Beschreibung. Amsterdam, Dantzigk: Verlegt durch Johann und Gillis Janssons von Waesberge, 1687. [sygn. PAN BG: Od 4503 2º] Rękopisy

okonanie wyboru rękopisów, które mieściłyby się w pro- albo muzykaliów gdańskich, można by znaleźć interesujące filu przygotowywanej wystawy, w tym także rzecz ja- obiekty wystawowe. Stąd też zauważalna w prezentowa- Dsna katalogu, wydaje się zadaniem łatwym i zarazem nym wyborze dysproporcja sygnatur. Znaczna ich liczba skomplikowanym. Sprawę ułatwiał zapewne niemieckoję- pochodzi właśnie z trzech pierwszych w kolejności tomów zyczny przewodnik po zasobach rękopiśmiennych Danziger – od Ms. 785 i tworzącego razem z nim jedną całość Ms. 2 Stadtbibliothek, znany pod skróconym tytułem Katalog der po Ms. 2459; rękopisy z kolejnych woluminów (czwartego Handschriften der Danziger Stadtbibliothek1. Opracowany i piątego) reprezentowane są bardzo skromnie, właściwie na przełomie XIX i XX wieku, katalog ten zawiera – jak wia- tylko przez manuskrypt o sygnaturze Ms. 4003 (zob. też domo – rozmaite działy, w tym podstawowy w kontekście nota 23). naszego „ogrodowego” pomysłu zestaw Handschriften zur Wybierać, jak już zasugerowałem, nie zawsze było łatwo, Philologie, Literatur- und Gelehrtengeschichte (Rękopisy nawet przy założeniu, że podstawową część kolekcji wysta- dotyczące filologii, historii literatury i nauki). W pierwszej wowo-katalogowej miałyby tworzyć rękopiśmienne mate- kolejności wypadało zatem przejrzeć odpowiednie stronice tomu trzeciego (s. 265–346), wybierając pozycje związane riały filologiczne. Jako że powodów dałoby się wyliczyć – mówiąc ogólnie – z badaniami nad literaturą, zwłaszcza kilka, postaram się nieco bardziej rozwinąć ową kwestię. starożytną. W trakcie prac uznałem jednak za słuszne roz- Przede wszystkim trzeba było mieć na uwadze warunki, szerzenie poszukiwań na pozostałe sekcje tomu trzeciego, w tym powierzchnię, w jakich czy też na jakiej prezento- a następnie pierwszych dwóch woluminów. Mniej szcze- wane będą poddawane selekcji obiekty. Ostateczna liczba gółowo natomiast przypatrywałem się zawartości dwóch wybranych materiałów rękopiśmiennych nie mogła znacz- kolejnych części, tj. czwartej i piątej, mimo że w przydzie- nie przekroczyć dwóch dziesiątek, tymczasem podstawo- lonych tam rękopisach z dawnych bibliotek kościelnych wy zespół z wzmiankowanego działu Handschriften zur św. Katarzyny, św. Jana czy biblioteki kościoła Mariackiego, Philologie […] liczy dwie setki sygnatur, z czego poszcze-

1 Bertling 1892; Günther 1903; Günther 1909; Günther 1911; Gün- gólne numery zawierają niejednokrotnie większą liczbę ther 1921. tytułów niż jeden. Wybieranie okazałoby się łatwiejsze,

121 Jacek Pokrzywnicki gdyby kolekcja PAN Biblioteki Gdańskiej obfitowała w śre- znawców tematyki antycznej (najczęściej – wykładowców dniowieczne kopie tekstów starożytnych. Tego rodzaju gimnazjalnych czy akademickich). materiały świetnie wpisywałyby się w tematykę naszego Z formułowanych do tej pory zdań można wysnuć nastę- projektu. Nie występują jednak w zbiorach naszej sza- pujący wniosek: zasób manuskryptów, całkiem sporych cownej gdańskiej biblioteki, co było zresztą powodem rozmiarów, który pozostawał do naszej dyspozycji podczas westchnień wytrawnego filologa, a przy okazji profesora przygotowań do wystawy, to raczej zespół obrazujący recy- w nadmotławskim Gimnazjum Akademickim, Gottlieba powanie treści antycznych w dawnym Gdańsku; zespół Wernsdorfa (1717–1774), który zdobył się na rzecz przed rękopiśmiennych artefaktów poświadczających, w oparciu nim w Gdańsku niepraktykowaną: postanowił wydać roz- o jakie wzorce starożytne kultura mieszczan znad Motławy proszoną dotąd spuściznę czwartowiecznego retora grec- rozwijała się i nabierała – by tak powiedzieć – kształtów. kiego, Himeriosa z Prusias (por. także nota 36). W tym Dokonanie reprezentatywnego wyboru spośród tej kolekcji miejscu wspominam o utyskiwaniach Gottlieba Wernsdorfa jest zatem obarczone sporym ryzykiem. Łatwo narazić przede wszystkim po to, żeby zaznaczyć, z jakiego rodza- się na krytykę i to zresztą sytuacja – jak się wydaje – nie ju zbiorami rękopiśmiennymi mamy w PAN Bibliotece do uniknięcia. Stąd też moja decyzja o innej taktyce dobie- Gdańskiej do czynienia: to nie jest kolekcja, na podstawie rania materiałów rękopiśmiennych; decyzja, żeby nadać której można by pokazać bezpośrednio, tj. poprzez śre- temu wyborowi charakter bardziej indywidualny. Jakie dniowieczne jeszcze rękopisy, proces kulturowej infiltracji, są tego rezultaty dobierania, Czytelnik naszego katalogu jaka dokonywała się za sprawą tekstów starożytnych, krok (a wcześniej również Zwiedzający) może przekonać się po kroku odnajdywanych przez odkrywców starożytności osobiście, śledząc dalsze karty naszego wydawnictwa. z XIV–XVI wieku. Można by jednak też od razu dodać, Tutaj pozostaje mi jedynie wymienić niektóre rękopisy. że w naszej nadbałtyckiej części Europy zasobów rękopi- Oprócz tego, że w ramach zaprezentowanego na wystawie śmiennych z literaturą antyczną nie należy się spodziewać. porządku mamy do czynienia z narracją zorganizowaną, I jest to prawda, z którą – niestety – musimy się pogodzić. na którą zdecydowanie wpływa tematyka eksponowanych Zbiór rękopisów PAN Biblioteki Gdańskiej, dawniej zwa- obiektów, również w grupie manuskryptów pojawiają nej Bibliotheca Senatus Gedanensis, dokumentuje raczej charakterystyczne motywy przewodnie. Niektóre rękopisy zachodzący w okresie nowożytnym proces zapoznawania odnoszą się na przykład do tematu nauczania literatury się z grecko-rzymskim antykiem niejako z drugiej ręki. antycznej, a właściwie – są tego nauczania zapisem. Tu Tymczasem źródłem pierwszego rzędu, tj. materiałami, na choćby komentarz i przekład wybranych ód Horacego podstawie których stworzono wspominane tu manuskrypty, (Ms. 2393, nota 33), jaki opracował Theodor Friedrich były – w większości przypadków – albo drukowane edycje Kniewel (1783–1859) podczas zajęć z literatury rzymskiej dzieł starożytnych czy opracowań powstałych w oparciu u Johanna Karla Simona Morgensterna (1770–1852) o teksty klasyczne, albo informacje bezpośrednio prze- w Gimnazjum Akademickim w Gdańsku. Tej tematyce kazywane przez wywodzących się z epoki nowożytnej dałoby się też przypisać manuskrypt (Ms. 2395, nota 30)

122 Rękopisy

Christiana Friedricha Wernsdorfa (1751–1795), innego na wystawie i w katalogu egzemplarz uzupełniają ponadto ucznia gdańskiej szkoły gimnazjalnej, który jako trzynasto- interesujące marginalia, niejednokrotnie w języku łaciń- letni chłopiec podjął się tłumaczenia na niemiecki Listów skim. Świadczą one nie tylko o popularności dzieła Reinhol- Pliniusza Młodszego (ok. 61–113), a następnie – rów- da Curickego, ale również, i to bardzo wymownie, o przy- nież Pliniuszowego – Panegiryku na cześć Trajana. Pracę wiązaniu mieszczan znad Motławy do języków klasycznych naukową z kolei – znowu w zakresie badań nad literaturą (do czego powrócimy jeszcze za chwilę). starożytną – reprezentuje rękopis (Ms. 2375, nota 36) Odrębną grupę, znowu tematycznie powiązaną z nauką, wspominanego już Gottlieba Wernsdorfa (1717–1774), ale już poza murami Gimnazjum Akademickiego, zresztą – ojca Christiana Friedricha. np. w ławach uniwersyteckich, reprezentują notatki wykła- Między wiekiem XVI a XVIII mieszkańcy Gdańska chętnie dowe z zajęć poświęconych już to literaturze (Georgiki przywoływali zdarzenia historyczne jako dowód na szcze- Publiusza Wergiliusza Marona, zob. Ms. 2182, nota 20), gólną pozycję ich rodzinnego miasta w ramach I Rzeczy- już to geometrii (wykłady z pierwszej księgi Elementów pospolitej. Sposób, w jaki swoje miasto opisywali, nasuwa Euklidesa, Ms. 2257, nota 31), które zachowały się niejedno skojarzenie z historiografią starożytną. Wokół tego w kolekcji bibliotecznej rodziny Clüverów. Do notatek ze tematu zogniskowane jest więc i w naszym katalogu kilka studiów, jakie przechowywali w swoich księgozbiorach manuskryptów. Gdańszczanie epoki nowożytnej zdawali dawni gdańszczanie – absolwenci Gimnazjum Akade- sobie sprawę, że umiejętne prowadzenie narracji histo- mickiego – można również zaliczyć rękopis z wykładów rycznej ułatwia pogłębiona znajomość tekstów słynnych na fakultecie medycznym uniwersytetu w Montpellier dziejopisarzy starożytnych. Stąd w bibliotekach miasta (pocz. XVII wieku, Ms. 2326, nota 32). Zespół ten z kolei nad Motławą różnego rodzaju komentarze do historyków stanowi przykład na wciąż wyraźną w teorii medycznej greckich i łacińskich. Z rękopiśmiennych tekstów komen- obecność ustaleń rodem ze starożytnych traktatów Hipo- tujących do katalogu wybrany został ten, w posiadaniu kratesa (ok. 460 p.n.e. – ok. 370 p.n.e.) czy Klaudiusza którego znajdowała się toruńsko-gdańska rodzina Zernecke Galena (ok. 130–200). (zob. Ms. 2459, nota 22). Ślady lektury dzieł starożytnych Lingua Latina – język starożytnych Rzymian – to kolejny historyków można przykładowo również dostrzec w tekście temat, jaki powraca w naszym katalogu. Biorąc pod uwagę Der Stadt Dantzig Historische Beschreibung… Reinholda system szkolnictwa europejskiego Zachodu w okresie nowo- Curickego (1610–1667) (zob. Ms. 914, nota 42). Nie cho- żytnym, który bazował na nauczaniu języków klasycznych, dzi zresztą jedynie o cytaty bezpośrednio przywołane przez trudno oczekiwać, żeby teksty łacińskie nie pojawiały się gdańskiego autora, lecz także o wstępne partie samego w tak dużej liczbie, z jaką mamy do czynienia, przeglądając dzieła i próbę opisania miasta od czasów najdawniejszych. katalogi biblioteczne zbiorów dawnych. Określony model Pomysł ten można by wpisać w tradycję o starożytnym edukacji, opartej na wzorcach grecko-rzymskich, kształto- rodowodzie, wymieniając chociażby słynne dzieło Ab Urbe wał – jak wiadomo – pewne nawyki wśród absolwentów condita Tytusa Liwiusza (59 p.n.e. – 17). Prezentowany szkół gimnazjalnych (takich jak Gimnazjum Akademickie

123 Jacek Pokrzywnicki w Gdańsku); nawyki polegające na wykorzystywaniu języka Do tej grupy należą zbiory praw i różnego rodzaju archi- Rzymian nawet wtedy, gdy można go było zastąpić wła- waliów gdańskich. Prawa obowiązujące niegdyś w nad- sną mową rodzinną. Tego rodzaju praktykę obserwujemy motławskim mieście zgromadził choćby – jak czytamy na – z jednej strony – w przywołanym wcześniej dziele Rein- karcie tytułowej rękopiśmiennego kodeksu Ius publicum holda Curickego, a z drugiej – w wydanych w XVIII stuleciu Dantiscanum (Gdańskie prawo publiczne pracach słynącego w swoim czasie z badań przyrodniczych – Ms. 832, nota 41) – z niemałą starannością i zaanga- Jacoba Theodora Kleina (1685–1759). W tym przypadku żowaniem (łac. magno studio collegit et in unum corpus akurat wszystkie wydane pod jedną datą studia zostały redegit) Elias von Trewen (1625–1680). Zbiór ten ma ogłoszone drukiem, a egzemplarz autorski, jaki zaprezen- zresztą swoją własną historię. Opisał ją w Preussische towano na wystawie (Ms. 2238, nota 43), zredagowany Sammlung…2 osiemnastowieczny uczony gdański Micha- został przede wszystkim po łacinie; zawiera on również el Christoph Hanow (1695–1773), a streszczenie tych odręczne łacińskie uzupełnienia autora, a nawet korespon- wywodów znajdziemy w pierwszym tomie katalogu ręko- dencję z przyrodnikiem – René Antoinem Ferchaultem de pisów Danziger Stadtbibliothek, firmowanym przez Ernsta Réamurem (1683–1757) – ale już w języku francuskim. Augusta Bertlinga (1838–1893). Jako znawca gdańskich Ważnym elementem wszystkich zebranych w jednym archiwaliów, Bertling twierdził, że zbiór Eliasa von Tre- tomie prac Jacoba Theodora Kleina był – chciałoby się wena to świadectwo wytężonej pracy, która nie została powiedzieć – szczególnego rodzaju pluralizm językowy: jednak wykonana odpowiednio dokładnie. Niedostatecz- mowa starożytnych Rzymian, mimo że dominująca, w tych na skrupulatność twórcy zbioru miała, zdaniem Augusta naukowych opracowaniach jest wspomagana i dopełniana, Bertlinga, stanowić powód, dla którego Rada Miasta nie w razie potrzeby, terminami z języków nowożytnych. wydała pozwolenia na druk. Nie pomogło nawet odwołanie do dworu królewskiego w Warszawie. Rajcy gdańscy zda- Ślady kultury antycznej dostrzeżemy i w innych materia- nia nie zmienili i publikacja Eliasa von Trewena na prasy łach rękopiśmiennych z kolekcji PAN Biblioteki Gdańskiej. drukarskie nie trafiła3. Znajomość literatury starożytnej, w tym akurat przypadku twórczości Publiusza Owidiusza Nazona (43 p.n.e. Odrzucone przez Radę Gdańska dzieło tworzą cztery – 17/18), poświadczają fragmenty Żalów (Tristia). Wpro- księgi, z których każda dzieli się na mniejsze jednostki, wadzone jako partie chóru, dobrze korespondują one zwane z łacińska tituli („rozdziały”), capita („podrozdzia- z oryginalnym tekstem szesnastowiecznej sztuki łacińskiej ły” czy „paragrafy”) i articula („artykuły” czy „ustępy”). Hecastus Jorisa van Lanckvelta (1487–1558). Trzeba W pierwszej księdze, przykładowo, podział treści wygląda zaznaczyć, że to poezja śpiewana. Muzykę do niej skom- 2 Preußische Sammlung allerley bisher ungedruckten Urkunden, ponował i podłożył pierwszy kierownik Kapeli Rady Miasta Nachrichten und Abhandlungen dadurch die Rechte und Geschich- Gdańska Franciscus de Rivulo (?–1564). te der Kirchen, des Staats und der Gelehrten besonders in dem Polnischen Preußen theils ergänzet, theils erläutert und verbessert Na ekspozycji i w katalogu znalazło się też klika rękopisów, werden 1750: 42–46. których obecność wydawać by się mogła nieoczywista. 3 Bertling 1892: 696.

124 Rękopisy następująco: księga I: O prawach królewskich dotyczących – o kompetencjach członków Ławy sądowej (łac. Sca- nadawania, potwierdzania i wprowadzania zmian w przy- bini) (s. 273–274 w numeracji oryginalnej) i o sposo- wilejach i statutach [miejskich]; księga II: O prawach kró- bach funkcjonowania urzędów, których niemieckie nazwy lewskich związanych z wydawaniem wyroków sądowych, odzwierciedla jeden klasyczny, można powiedzieć, termin władzą zwierzchnią [imperium], a poza tym – o sądach, aedilis („edyl”). Opisująca zasady funkcjonowania gdań- cenzurze, sprawach wyznaniowych, monetarnych, skar- skiego „edylatu” strona królewska miała na myśli – jak bowych i podatkowych; księga III – dotyczy regulacji, wnioskujemy z łacińskiej konstytucji (wł. constitutiones) jakie wspólnota miejska, czyli civitas, stworzyła sama z roku 1570 – zarówno architekta-budowniczego, jak i respektowania których domagała się od swoich członków; również Bauknechta, czyli pomocnika-zastępcy głównego księga IV – wypełniona została ustaleniami dotyczącymi budowniczego. Pod pewnymi względami główny budowni- działalności handlowej na terenie miasta, a także zasadami czy miasta miał podobne zadania do współczesnego archi- funkcjonowania poszczególnych cechów rzemieślniczych. tekta miejskiego. W czasach powstania zbioru Eliasa von Już pobieżny ten przegląd zawartości poszczególnych ksiąg Trewena urzędnik ten decydował w Gdańsku o przyznaniu pokazuje pewną zależność terminologiczną od wzorców pozwolenia na budowę na wszelkich gruntach miejskich, starożytnych, rzymskich (do tej tradycji prawnej zalicza się reprezentując stanowisko Rady Miejskiej. Pod koniec księgi chociażby wspomniany już termin imperium). Jeżeli nato- II opisano m.in. kompetencje i zadania innych grup urzęd- miast sprawdzimy dokładniej, jakie treści kryje w sobie niczych, z łacińska określanych mianem procuratores, – przykładowo – księga druga, podobne czy identyczne notarii czy scribae. nawet rozwiązania w zakresie terminologii jawić się będą W tym miejscu jeszcze parę zdań o zbiorach archiwaliów jeszcze bardziej wyraźnie. gdańskich. Na wystawie i w katalogu pojęcie „archiwa- W drugiej księdze przedmiotem opisu jest choćby to, liów” stosujemy – dość swobodnie – do różnorakich kopii w jaki sposób funkcjonować miały władze gdańskie (łac. tekstów urzędowych, do literatury okolicznościowej czy też magistratus). W rozdziale pierwszym mowa „O autory- nawet do rozmaitych tekstów drukowanych, które umieścił tecie, o władzy i o prawach wszystkich trzech ordynków w swoim trzyczęściowym kodeksie (skrócony tytuł orygi- razem”, czyli Rady, Ławy i przedstawicieli pospólstwa, nalny: Codex diplomaticus der Stadt Danzig…; Ms. 784, reprezentowanego przez tzw. Trzeci Ordynek. Następnie Ms. 785, Ms. 2; zob. nota 40) gdańszczanin, absolwent te same kwestie rozpatruje się oddzielnie w odniesie- Gimnazjum Akademickiego, a potem także uniwersytetów niu do Rady Miejskiej, nazwanej z łacińska „senatem” w Lipsku i Lejdzie, Johann Benjamin Schmidt (1734– (senatus). W kolejnych rozdziałach mowa m.in. również 1774). Zbieranie materiałów do dziejów rodzinnego miasta o urzędzie burgrabiego, reprezentującego władzę królewską – zapisanych pierwotnie w różnych językach, głównie po w mieście, syndyka miejskiego, sekretarza i jego zastępcy; łacinie i niemiecku – stanowi dowód na szczególny rodzaj dwaj ostatni to – camerarius, succamerarius; następnie fascynacji przeszłością. Właściwie dałoby się zestawić – jak to w miastach lokowanych na prawie niemieckim je z przywołanym już dwukrotnie dziełem Der Stadt Dantzig

125 Jacek Pokrzywnicki historische Beschreibung… Reinholda Curickego. Tam fizycznych obiektu – istotnym elementem identyfikacyj- pomysł napisania historii miasta został – chociaż z pewnym poszczególnych rękopisów, jakie zostały w katalogu nymi perypetiami – ostatecznie zrealizowany. Johann zaprezentowane, jest system sygnatur opracowany jesz- Benjamin Schmidt miał znacznie mniej szczęścia. W ogóle cze za czasów Ernsta Augusta Karla Bertlinga i Ottona nie przystąpił do dalszego opracowania zebranych mate- Günthera. System ów uznałem za obowiązujący nie tylko riałów. Prawdopodobnie nie zdążył: zbyt wczesna śmierć z tego powodu, że do dzisiaj pozostaje on w użyciu (w mia- uniemożliwiła dalszą pracę (nieco więcej na ten temat we rę jak pojawiają się kolejne, polskojęzyczne woluminy wspomnianej nocie 40). Jest to więc jakby ślad po dziele „Katalogu rękopisów…“ PAN BG)4; zależało mi również, nienapisanym, aczkolwiek planowanym, a także kolejny aby poprzez stosowną notację sygnaturową odwołać się przykład fascynacji przeszłością; fascynacji łatwo zauwa- do stanu badań, jaki dla zasobu rękopiśmiennego PAN żalnej w środowisku wykształconych mieszczan dawnego BG, a niegdyś Danziger Stadtbibliothek, ustalili obaj Gdańska. Generalizując, należałoby chyba powiedzieć, wspomniani niemieckojęzyczni autorzy. Wyniki tych badań, że klucz do rozumienia historii, a może nawet raczej chociaż niekiedy liczą sobie ponad sto lat, podczas konstru- do umiejętnego opowiadania o zdarzeniach minionych owania not dla rękopisów stanowiły bardzo istotny punkt tkwił w zrozumieniu i odnalezieniu formy oraz stylu wła- wyjścia. Poza tym najważniejsze szczegóły w zakresie ściwych dla tego rodzaju narracji. Dzieła historiografii sta- opisu fizycznego konfrontowane były zawsze z ustaleniami rożytnej były w tych poszukiwaniach brane pod uwagę, i to opublikowanymi w poszczególnych tomach Katalog der bez wątpienia w pierwszej kolejności. Dlatego – może na Handschriften…. Nie starałem się każdorazowo powie- zasadzie pewnego rodzaju elipsy, jako rezultat kulturowych lać wszystkich informacji niemieckojęzycznego katalogu, interferencji tego, co starożytne, z tym, co z nowożytności zakładając, że zainteresowany Czytelnik może sięgnąć – zawędrował „Kodeks…” Johanna Benjamina Schmidta do tej publikacji samodzielnie; dzisiaj stosunkowo łatwo zarówno do gablot, jak i na karty naszego katalogu. odnaleźć ją w internecie5. Powinienem również dodać, że spójność metodologiczną i merytoryczną części począt- kowych not – zarówno w zakresie rękopisów, jak i starych Zasady konstruowania not katalogowych druków – katalog zawdzięcza wysiłkowi współautorki tej dla rękopisów

Jak zapewne zauważą Czytelnicy naszej książki, noty 4 Por. Uwagi Damroki Majkowskiej we Wstępie do Dzienis i wsp. 1978: IX. katalogowe składają się z dwóch zasadniczych części. 5 Trzeba przy tym pamiętać, że pochodzące z zasobów sieciowych Pierwsza – z założenia poddana większemu rygorowi elektroniczne wersje katalogu nie posiadają informacji o brakach, metodycznemu – prezentuje podstawowe informacje na jakie powstały w wyniku działań zbrojnych podczas II Wojny Świa- temat rękopisu. Oprócz imienia (i nazwiska) osoby odpo- towej. Odpowiednio skorygowane w tym zakresie woluminy katalogu udostępniane są jedynie na miejscu w wyspecjalizowanej czytelni wiadającej za wytworzenie manuskryptu, tytułu dzieła PAN Biblioteki Gdańskiej. Nieco więcej na temat strat wojennych (lub dzieł) datacji i lokalizacji czy przedstawienia cech w kolekcji rękopisów PAN BG – Dzienis i wsp. 1978: VIII.

126 Rękopisy książki – dr Marii Otto. Bardzo Jej za to w tym miejscu tytułów (np. w nocie 43, poświęconej dziełom Jacoba The- dziękuję. odora Kleina, Ms. 2238). W niektórych opisach wprowa- dzam dodatkowo odwołania do zasobów sieciowych, chcąc Z większą – by tak powiedzieć – swobodą redagowana w ten sposób uwidocznić podobieństwo formalne rękopisu była druga część noty. Z reguły dłuższa niż opisany właśnie prezentowanego w katalogu z obiektem, który można początek, partia ta zawiera charakterystykę niektórych obejrzeć w internecie (por. np. notę 34, poświęconą ano- wewnętrznych elementów danego rękopisu. Oczywiście, nimowym Wykładom z retoryki, Ms.2188). Wzrastająca od razu pojawia się kwestia, jak należy w tym kontekście nieustanie liczba różnorakich materiałów rękopiśmiennych rozumieć określenie „wewnętrzny“? Otóż, skłonny byłbym w bibliotekach cyfrowych czy uwidocznionych w Sieci zaliczyć tutaj zarówno informacje o autorze (jeżeli jest portalach konsorcjów bibliotecznych pozwala również na znany) danego rękopisu, jak i to, co stanowi tego rękopisu porównywanie – to rzecz, którą trudno byłoby przecenić zawartość. Innymi słowy: starałem się przybliżać poten- – charakteru pisma rękopisów przechowywanych w PAN cjalnym Czytelnikom zarówno postaci, które przyczyniły Bibliotece Gdańskiej z bardzo odległymi geograficznie, się do powstania danego manuskryptu, jak i treściową a w jakimś stopniu podobnymi, realizacjami kaligraficzny- zawartość rękopiśmiennego tytułu. Powstałe w ten sposób mi, np. z renesansowej Italii. Zresztą porównywanie pisma charakterystyki bardzo się od siebie różnią, co – z jednej humanistycznego z rozpowszechnionym w XV, a nawet strony – może budzić zastrzeżenia (z reguły dążymy w róż- XVI wieku na terenie Pomorza pismem gotyckim wydaje nego rodzaju pracach dokumentacyjnych do nakreślenia się samo w sobie frapującą przygodą, by odwołać się pewnego schematu działań), ale też – z drugiej strony do podtytułu znanej pracy o paleografii łacińskiej Paola – daje szansę, by przedstawić charakterystykę obiek- Cherubiniego i Alessandra Pratesiego – L’avventura grafica tu bardziej indywidualnie (po pierwsze wskazuję na to, del mondo occidentale6. Zatem i takie zapisy pojawiają co mnie w konkretnym rękopisie zainteresowało, a po dru- się od czasu do czasu w poszczególnych notach (por. gie – na sposób, w jaki dany manuskrypt czytam). Niekiedy Ms. 2369, nota 6). będzie to dopracowany retorycznie początek tekstu (tak Jacek Pokrzywnicki jest np. w nocie 29, dotyczącej Dictata ethica Michaela Falcka, Ms. 2186) albo też skomentowany krótko przekład 6 Cherubini i Pratesi 2010.

127

Catalogus variorum librorum publica auctione in aedibus d[omi]n[i] Prof[essoris] Schelgvigii ad d[iem] [ ] Jan[uarii] cIɔ Iɔcc XV divendendorum per Georg Mattern. Accedit Appendix librorum selectorum publicae auctioni ibidem subjiciendorum 1 Gedani: typis Johannis Zachariae Stollii […], [1715].

atalog sprzedanego podczas aukcji w 1715 roku księgozbioru należącego do biblio Sygn. PAN BG: tekarza Biblioteki Rady Miasta Gdańska i profesora Gdańskiego Gimnazjum Aka- Od 19973 8º adl. 7 demickiego – Samuela Schelwiga (1643–1715). Schelwig, absolwent teologii K [1] k. tyt., 22 s., [1] k. tyt., 32 s., [4] k.; 8º. Oprawa: tektura, półskórek (skórzane rogi okładziny górnej i dolnej oraz grzbiet). Proweniencja, znaki własnościowe: na k. tyt. recto 1-wszej pracy współoprawnej okrągła pieczęć Zur Danziger Stadt-Bibliothek.

129 130 na uniwersytecie w Wit- Jako zapalony miłośnik tenberdze, od 1673 roku ksiąg, Schelwig zgromadził związany był z Gdań- pokaźną bibliotekę prywat- 1 skiem, gdzie pracował ną, w skład której wchodzi- jako profesor filozofii ło ponad 1300 jednostek inwentarzowych. W księ- (później również teologii) gozbiorze znajdowały się w Gdańskim Gimnazjum zarówno pozycje drukowa- Akademickim oraz bi- ne, jak i rękopisy. bliotekarz istniejącej przy Po śmierci profesora jego gimnazjum książnicy. kolekcja została sprzeda- Jego działalność naukowa na na aukcji, a zachowa- na polu teologii i filozofii ny katalog daje możliwość sprawiła, iż otrzymał god- analizy typowej kolekcji ność rektora gimnazjum, książek posiadanych przez a także pastora kościoła kadrę naukową gimnazjum. Świętej Trójcy. Przez lata Aukcję przeprowadził jeden Schelwig poświęcał wie- z działających w Gdańsku le uwagi temu, aby po- zawodowych licytatorów prawić funkcjonowanie – Georg Mattern, który Biblioteki Rady Miasta w latach 1692–1719 zorga- nizował 16 licytacji księgo- Gdańska. Z jednej strony zbiorów prywatnych. Wśród wykonywał pracę popu- zlicytowanych przez niego laryzatorską, publikując kolekcji znajdowały się zbio- druczki: De incrementis ry m.in. kolejnego profeso- Bibliothecae Gedanensis ra Gdańskiego Gimnazjum epistola et commentatio Akademickiego – Friedricha (przedstawiającą dzieje Büthnera (1622–1701), gdańskich księgozbiorów) czy też burmistrza gdań- oraz Invitatio ad frequen- skiego Konstantego Pahla Samuel Schelwig [nr inw. PAN BG: 5452] tandam bibliothecam (za- (1632–1691). chęcającą do odwiedzania biblioteki). Dodatkowo w bi- Współoprawne z innymi gdańskimi katalogami aukcyjnymi z początku XVIII wieku. bliotece organizował liczne spotkania naukowe, wykłady i dyskusje. Maria Otto

131 Bibliotheca quam Johann Fidalcke conquisit, magnisque sumtibus instruxit, cujus pars his plagulis descripta publica auctionis lege distrahetur a Joanne Godofr[iedo] Barthelsen

2 Gedani: typis Johannis Friederici Bartels, [1764–1766].

Sygn. PAN BG: astor w kościele świętego Bar- Od 20059 8º tłomieja w Gdańsku i profesor orientalistyki w Gdańskim Gim- Wol.: [4] k., 134 s.; [1] k. tyt., P nazjum Akademickim, Johann Fi- s. 135–294, [1] k.; [1] k. tyt., s. 295–468; [1] k. tyt., s. 469– dalke (1703–1763) był jednym 666; 8º. z wielu gdańskich uczonych posia- dających zasobne księgozbiory. Ab- Oprawa: skóra na tekturze; grzbiet solwent uniwersytetów w Rostoku wzmocniony płótnem. i Lipsku, studiował filologię, filozo- fię, a przede wszystkim teologię; Proweniencja, znaki własnościowe: na wyklejce przedniej ekslibris uczestniczył również w wykładach Ex Bibliotheca Fidalkiana oraz z hebraistyki i orientalistyki. Swoje- naklejka Vermächtniss des mu zamiłowaniu do języka hebraj- Pfarrers Adolf Mundt † in Danzig skiego oraz teologii biblijnej dawał d. 22. Juni 1900; na k. tyt. verso wyraz w pracy naukowej – spod jego okrągła pieczęć Zur Danziger pióra wyszły między innymi opubli- Stadt-Bibliothek. kowane w Lipsku rozprawy teologiczne, w tym De Theocratia Judae orum ex historia sacra delineata; z kolei w Gdańsku, jako promotor, sygnował swoim nazwiskiem takie dysertacje, jak Historia Infantici- dii Herodis recensita et illustrata, której respondentem był Gottlieb Octavius Grimm, czy też obroniona

132 2

133 2

134 Jacoba Heinricha Zerneke, czy samego Fidalkego sportretowa- nego na tle własnej biblioteki), 2 a także serii miedziorytów przed- stawiających praktyki wolnomu- larskie, znanych pod wspólnym tytułem Assemblée de Francs- -Maçons pour la Reception des Maîtres. W kompozycji ekslibri- su Fidalkego zauważyć można elementy masońskie i mistycz- ne: tarcza przedstawiona na tle labrów z akantu została uwień- czona uskrzydlonym, otoczonym promieniami okiem. Po śmierci profesora jego kolekcja książek została sprzedana podczas aukcji, które odbywały się w latach 1764–1766. Na ich potrzeby wydano czteroczęściowy katalog, który obejmował ponad 10 000 tomów księgo- zbioru prywatnego Fidalkego. Widok na kościół św. Barłomieja w Gdańsku. Reinhold Curicke, Der Stadt Danzig Historische Beschreibung. Amsterdam, Część owej zasobnej kolekcji, Dantzigk: Verlegt durch Johann und Gillis Janssons von Waesberge, 1687. [sygn. PAN BG: Od 4503 2º] w której znajdowały się pisma teologiczne, judaistyczne, przez Johanna Conrada Eichhorna (1718–1790) De more orientalne, a także teksty autorów antycznych oraz ich lugentes reficiendi epulo ex ritibus Hebraeorum feralibus. opracowania nowożytne, w tym również rozprawy akade- Przez lata Fidalke zgromadził zasobny księgozbiór, który mickie dotyczące starożytności: literatury, kultury, filozofii, z jednej strony stanowił dla niego element warsztatu zostały zakupione przez Bibliotekę Rady Miasta Gdańska. naukowego, z drugiej natomiast był wyrazem bibliofilstwa. Inne trafiły do księgozbiorów uczonych, w tym gdańskich Woluminy zostały opatrzone ekslibrisem autorstwa praw- (między innymi Karla Beniamina Lengnicha i Jana Upha- dopodobnie Johanna Martina Beringerotha (1713–1767) gena), po których śmierci zostały przekazane działającej – lipskiego miedziorytnika, autora licznych portretów przy Gdańskim Gimnazjum Akademickim bibliotece. wykonanych tą techniką (między innymi burmistrza Torunia Maria Otto

135 Bibliotecae Breynianae pars […] sive catalogus librorum philo logico-philosophico-historicorum, itinerariorum, inprimis autem medicorum, botanicorum et historiae naturalis scriptorum et variorum, quam magno studio et sumptu sibi comparavit 3 D[ominus] Johan[nes] Philipp[us] Breynius […] publica auctionis lege distrahendae per Joan[ne] Godofr[iedo] Barthelsen

Gedani: typis Jo[hannis] Fried[erici] Bartels, [1765].

Sygn. PAN BG: ogate księgozbiory gdańskich uczonych, czy też patrycjuszy bywały sprzedawane na Od 20009 8º aukcjach. Taki los spotkał kolekcję książek zebraną przez gdańskiego botanika Jakoba Breynego (1637–1697) oraz jego syna, doktora nauk medycznych i przyrodnika, [1] k. tyt., 176 s., [1] k. tyt., B Johanna Philippa Breynego (1680–1764). Prawdopodobnie obaj byli wychowankami s. 177–396 (i.e. 398), 8 s.; [1] k. tyt., 54 s.; 8º. Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego (chociaż próżno szukać nazwiska ojca w księ- dze wpisów uczniów gimnazjum). Już w dzieciństwie Jakob zainteresował się botaniką skóra. Oprawa: i chociaż nie mógł formalnie kontynuować swojej edukacji w tym zakresie, to podczas Proweniencja, znaki własnościowe: pobytu w Lejdzie, kształcąc się w fachu kupieckim, jednocześnie – jako wolny słuchacz na k. tyt. verso okrągła pieczęć Zur – uczęszczał na zajęcia organizowane na lejdejskim uniwersytecie. Dodatkowo oddawał Danziger Stadt-Bibliothek. się także obserwacjom w istniejącym przy uniwersytecie od początku XVII wieku ogrodzie botanicznym. Po powrocie z Lejdy Breyne dzielił czas pomiędzy prowadzenie rodzinnej firmy a pracę naukową. Wzorem swego nauczyciela ChristianaMentzela wyprawiał się w teren w okolicy Gdańska, obserwując rosnącą tam roślinność. Początkowo planował bowiem przeprowadzenie kompleksowych badań nad lokalną florą. Ostatecznie jednak rozszerzył swoje zainteresowania również na roślinność egzotyczną, a jego najsłynniejsza praca – Exoticarum aliarumque minus cognitarum plantarum centuria prima – dotyczyła właśnie flory egzotycznej. Jako zamożny kupiec, Breyne mógł przygotować sobie odpowiedni warsztat pracy. W swej posiadłości założył ogród botaniczny, prawdopodobnie na wzór analogicznego ogrodu istniejącego przy uniwersytecie w Lejdzie, który mógł podziwiać podczas swego pobytu w owym mieście. Oprócz ogrodu Breyne założył rów- nież muzeum przyrodnicze, w którym gromadził nie tylko okazy botaniczne, ale również

136 3

muszle, skamieliny i minerały. Dwa z jego eksponatów opisane przez gdańskiego medyka Georga Segera – wypchana koza oraz orzeszki indyjskie – wskazują, iż kolekcja nosiła znamiona przyrodniczego museum curiositatum. Uczony przez lata powiększał również bogaty księgozbiór liczący ok. 4900 woluminów, któ- ry po jego śmierci przejął jego syn – przyrodnik – Johann Philipp. Wszystko to (ogród, muzeum, kolekcja książek) miało mu służyć jako

137 3

138 baza, podstawa do badań. Księgozbiór dotyczących historii naturalnej znajdowały Jakuba, podobnie jak i reszta jego się w nim również prace filologiczne, warsztatu pracy, po jego śmierci filozoficzne i historyczne. Wśród 3 służył Johannowi Philippowi. autorów przeważali współ- W swych zainteresowa- cześni, jednak Breynowie niach przyrodniczych odwoływali się rów- poszedł on w ślady nież do nauk pisarzy ojca, z tym że nie antycznych. ograniczał się Prezentowany kata- do samej botani- log został współ- ki, ale specjalizo- wydany z katalo- wał się również giem aukcyjnym w zoologii i pa- zbioru natura- leontologii, któ- liów z kolek- rej był jednym cji botanika z prekursorów. (Verzeichniß Z wykształcenia des von seel. medyk, wycho- Herrn Doct. wanek Uniwer- Johann Philipp sytetu w Lejdzie, Brayne nachge- podobnie jak oj- lassen berühm- ciec poświecił ten Naturalien się głównie pracy Cabinets welches naukowej. Księgo- in Danzig in der zbiór ojca poszerzył, Langgasse für baares w związku z czym ze- Danziger Geld den [ ] spół ten, sprzedany pod- 1765 an den Meistbiet- czas aukcji w 1765 roku, henden soll verkaufet werden liczył niemalże 5 tysięcy wolu- von Johann Gottfried Barthel- minów. I jakkolwiek kolekcja była sen. Danzig: gedruckt bey Johann przede wszystkim księgozbiorem użyt- Friedrich Bartels, [1765]). kowym, naukowym, to w jej skład wchodziły liczne publikacje z zakresu zupełnie innych nauk: Maria Otto obok książek medycznych, botanicznych oraz

Jakub Breyne [nr inw. PAN BG: 4982] 139 Pars bibliothecae Kleinio-Gralathianae quae complectitur apparatum librorum ad historiam naturalem spectantium, philosophi- corum et mathematicorum, juncta collectione itinerariorum studio 4 historiae naturalis praecipue inservientium Gedani: typis Schreiberianis, [1772].

Sygn. PAN BG: XVIII wieku jedny- Aa 14421 8º adl. 1 mi z ważniejszych [2] k., 212 s.; 8º. Wpostaci w gdańskim środowisku naukowym Oprawa: tektura, półskórek (skórzane rogi okładziny górnej byli uczeni skupieni wokół i dolnej oraz grzbiet). Towarzystwa Przyrodni- Proweniencja, znaki własnościowe: czego w Gdańsku (Socie- na wyklejce przedniej naklejka tas physicae experimen- Vermächtniss des Pfarrers Adolf talis, Naturforschende Mundt † in Danzig d. 22. Juni Gesellschaft). Wśród 1900; na k. tyt. verso oraz na s. tyt. pracy współoprawnej założycieli towarzystwa podłużna pieczęć Stadtbibliothek znajdowali się teść i zięć Danzig. – Jakub Teodor Klein (1685–1759) i Daniel Gralath starszy (1708– 1767). Z wykształcenia historyk, prawnik i ma- tematyk, Klein zapisał się na kartach historii Gdańska jako wybitny przyrodnik specjalizujący się głównie w zoologii. Jakub Teodor Klein 140 4

141 4

142 W celach naukowych kolekcjonował obiekty przyrodnicze – rośliny, owady, zwierzęta oraz założył ogród botaniczny. Podobnym celom służył mu bogaty księgozbiór. Jego zięć 4 – Daniel Gralath – z powodzeniem łączył pracę nauko- wą ze służbą miastu. W 1754 roku został ławnikiem, od 1758 roku był rajcą, następnie w 1762 roku objął urząd burgrabiego królewskiego, a od 1763 roku aż do śmierci piastował urząd burmistrza Gdańska. Jego zainteresowania naukowe dotyczyły nauk ścisłych, głównie interesował się elektrycznością, której poświecił swoje pisma. Po śmierci Kleina pokaźną bibliotekę przejął jego wnuk, historyk Da- niel Gralath młodszy (1739–1809), ale już w 1772 roku jej część, wraz z wybranymi publikacjami z kolekcji ojca, sprzedał podczas publicznej aukcji.

Prezentowany egzemplarz jest katalogiem owej aukcji, której przedmiotem były książki z zakresu historii naturalnej, filozofii i matematyki. Katalog poprzedza wstęp do czytelnika, w którym między innymi podkreślane są zasługi pierwszego właściciela księgozbioru – Kleina. Sam katalog został podzielony na 4 grupy: Libri ad Historiam Naturalem spectantes, Libri Omissi, Itineraria oraz Libri Philosophici, et Mathematici. Wewnątrz każdej z grup zastosowano układ formatami, a poszczególne pozycje są opisane w sposób skrótowy (podany został autor, tytuł, miejsce i data wydania).

Druk współoprawny z katalogami: Bibliothecae Richteria- nae pars […]. Gottingae: litteris Friedr. Andr. Rosenbusch, [1774]; Catalogus bibliothecae D. Daniel. Wilhelmi Trilleri […]. [Vittenbergae]: ex officina Dürrii, [1783].

Maria Otto Herb rodziny Gralathów

143 Karl Benjamin Lengnich

Catalog der Bibliotheck in der Oberpfarrkirche St. Marien 5 in Danzig

[Gdańsk, 1789/1790.]

Sygn. PAN BG: Ms. 1018 arl Benjamin Len- Papier, LX, 109, [5], [2] k.; 32 x gnich (1743–1795) 20 cm Kto jeden z wyróż- niających się absolwen- Oprawa: skóra ze złotymi tłoczeniami, na okładzinie dolnej tów Gimnazjum Aka- data 1793 oraz znak kościoła demickiego w Gdańsku Mariackiego w Gdańsku; na (1756–1761). Studiował okładzinie górnej na złoto w Lipsku do 1765 roku. wytłoczony tytuł Catalogus Od roku 1772, jako du- Bibliothecae Marianae Gedanensis. chowny, był związany Proweniencja, znaki własnościowe: z kościołem Bożego Ciała dwie ostatnie karty dodane przez w Gdańsku; dwa lata póź- Theodora Hirscha po 28 marca 1843 roku. niej objął stanowisko diakona w gdańskim koście- le Mariackim, a w roku 1789 zaczął pełnić funk- cję bibliotekarza zbiorów tamtejszej kościelnej biblioteki. Poprzez małżeń- stwo z Johanną Augustą Lengnich (od roku 1773) był podwójnie skoligaco- ny z Gottfriedem Lengni- chem (1689–1774). Jako Gottfried Lengnich [sygn. PAN BG: EM4] 144

oddany zięć, sporządził bibliografię prac gdańskiego historyka, a także wprowa- 5 dził uzupełnienia do autobiograficznego szkicu zasłużonego dla miasta teścia. Zbierał również numizmaty, i to meto- dycznie, czego dowodem jest do dziś zachowany katalog, sygnowany numerem Ms. 1118 (w kolekcji PAN BG). Na szczególną uwagę załuguje również drugi katalog – Ms. 1018 – zawiera- jący książki ze zbioru przechowanego w kościele Mariackim. W XVIII wieku zawartość gdańskiej mariackiej kolekcji bibliotecznej pozostawała nierozpozna- na. Porządkując zasób tej biblioteki, Karl Benjamin Lengnich dokonał więc pewnego rodzaju naukowego odkrycia. Wyniki swoich badań starał się zresz- tą upowszechniać, dlatego też katalog mariackiego zbioru bibliotecznego wystę- puje ostatecznie w dwóch odmianach: rękopiśmiennej, o zasięgu lokalnym, a także szerzej dostępnej, drukowanej w czasopiśmie o tytule Historisch-lit- terarisch-bilbiographisches Magazin (rocznik 1791 oraz 1792). Drukowana wersja została jednak okro- jona: nie podaje informacji o książkach wydanych po 1500 roku, a współtwo- rzących przecież kolekcję przy koście- le Mariackim i zawierających m.in. również teksty autorów klasycznych;

146 w druku zupełnie pominięto rękopisy; wersji z czasopisma brak także interesującego szkicu 5 o historii owej biblioteki (w ręko- pisie Ms. 1018: k. VI recto – VIII verso). Wreszcie – ręko- pis Karla Benjamina Lengnicha ma nad partią oddaną do druku i tę przewagę, że w części wstęp- nej manuskryptu autor odkrywa swoje bibliofilskie pasje. Pisał mianowicie: Meine Vorliebe zur Bücherkun- de hat mir die Beschreibung der in derselben befindlichen Bücher erleichtert und mich ein Vergnügen darin suchen und finden lassen, sie mit einer Genauighkeit und Sorgfalt aus- zuarbeiten, die, wie ich hoffe, den Kenner befriedigen wird. („Pasja księgoznawcza ułatwiła opisanie znajdujących się w niej < tzn. w bibliotece kościelnej > książek i pozwoliła znajdować przyjemność w opracowaniu ich z dokładnością i starannością, która – jak ufam – zadowoli znawcę”). Katalog rękopiśmienny dzieli się na dwie główne części (Teile). Pierwsza zawiera spis starych

147 5

druków podzielony na 3 rozdziały (Abschnitte). W począt- spisu świadomie zrezygnował z zasad podziału wykorzy- kowym znalazły się druki kwalifikowane dziś jako inkunabu- stywanych do pracy z drukami (por. Vorbericht, s. 53); ły (1460–1500), ale bez daty wydania; w drugim – inkuna- w zamian zastosował kryterium materiałowe, tworząc dwie buły datowane (1471–1500); rozdział trzeci zawiera opisy grupy rękopisów pergaminowych i papierowych, z charak- książek wydanych później, tzn. po roku 1500. terystycznym dla Biblioteki Mariackiej układem wedle formatu, ale numeracja i struktura wprowadzona dla druków Na stronie 51 rozpoczyna się spis rękopisów z Bibliote- pozostała w kolejnej partii katalogu ta sama (stąd choćby ki Mariackiej (Verzeichniss der in der Bibliotheck der Abschnitt IV z rękopisami pergaminowymi, od formatu OberpfarrKirche St. Marien befindlichen Handschriften największego do najmniejszego; Abschnitt V – odpowiednio […]). Poprzedzony został wstępem, który Karl Benjamin z rękopisami papierowymi, w tym samym porządku). Lengnich pomyślał chyba jako rodzaj szkicu, nadając mu nazwę Vorbericht („wstępne sprawozdanie“). Tu autor Jacek Pokrzywnicki

148 Arystoteles

De cura rei familiaris (Oeconomica), liber I Isocratis oratio De vitae institutione ad Demonicum scripta 6

Tłumaczenie: Leonardo Bruni iewielkich rozmiarów książka rękopiśmienna, sygnowana jako Ms. 2369, posiada Sygn. PAN BG: Ms. 2369 bogatą historię, a jej wnętrze to – by tak powiedzieć – prawdziwa uczta dla oczu każ- Pergamin; 50 k.; 18 x 12 cm; Ndego miłośnika kaligrafii. Otto Günther w trzeciej części katalogu rękopisówDanziger XV wiek. Stadtbibliothek zasugerował, a Manfred Welti – po przeprowadzeniu szczegółowych Oprawa: tektura na zewnątrz badań – potwierdził, że pochodzi ona ze słynnej darowizny markiza d‘Oria, Giovanniego oklejona zielonym pergaminem ze Bernardino Bonifacio (1517–1597), który na sześć lat przed śmiercią, tj. w roku 1591, ślepymi tłoczeniami; na grzbiecie zapisał swój bogaty księgozbiór Gimnazjum Akademickiemu w Gdańsku. W zamian otrzy- oprawy wzmocnienie ze skóry mał dożywotnią rentę i dach nad głową, tzn. jedno z pomieszczeń w wykorzystywanych garbowanej i tłoczonej – częściowo od drugiej poł. XVI wieku na cele szkolne zabudowaniach klasztornych przy kościele na ślepo (okładzina górna i dolna), Świętej Trójcy na gdańskim Starym Przedmieściu. Można by zastanawiać się, czy gdańsz- częściowo ze złoceniami (grzbiet). czanie wystarczająco docenili gest włoskiego szlachcica, ale dzięki tej donacji mamy Proweniencja, znaki własnościowe: obecnie w gdańskich zbiorach PAN Biblioteki Gdańskiej przykład wspaniałej kaligrafii z kolekcji Giovanniego Bernardino renesansowej, prawie tak spektakularnej, jak ta, którą podziwiamy, obcując z rękopisa- Bonifacio. mi włoskiego humanisty Poggia Braccioliniego (1380–1459) i jego na- śladowców. Gdań- ski rękopis Ms. 2369 spisany został humanistyczną antykwą, zwaną przez ludzi renesansu

149 6

150 6

151 littera antiqua renovata. Wśród d’Orianów gdańskich podobne pismo znajdziemy 6 choćby w rękopisie sygnowanym jako Ms. 2434. Co do przykładów obecnie bardziej odległych geograficznie – podobny sposób pisania zauważymy choć- by w kodeksie S. Marco 332 (Biblioteca Medicea Laurenziana), datowanym również – tak jak Ms. 2369 – na XV stulecie. W kodeksie z Florencji znalazł się łaciński przekład życiorysu Marka Antoniusza (83–30 p.n.e.) z Żywo- tów równoległych Plutarcha z Che- verso) zawierają tekst Izokratejskiej Mowy do Demonika. ronei (ok. 50 – ok. 125). Tłuma- Ten przekład również jest atrybuowany Bruniemu, i to przez czenie wykonał słynny renesansowy autora notatki na wyklejce przedniej okładziny, gdzie zapi- „ekspert“ w zakresie translacji z języka grec- sano w trzeciej linii: Isocratis oratio de vitae institutione kiego na łaciński, Leonardo Bruni (ok. 1370– ad Demonicum scripta. Eodem interprete. Zaimek eodem, 1444), zwany ze względu na pochodzenie Aretinus (urodził czyli – przekładając na polski – „przez tego samego [tłuma- się w Arezzo). Spod ręki Bruniego, który jezyka Homera, cza]“, odnosi się do wcześniejszej partii notatki, w której Platona i Arystotelesa uczył się we Florencji pod kierunkiem występuje imię wraz z przydomkiem autora przekładu: Ari- Manuela Chrysolorasa (ok. 1355–1415) – bizantyńskiego stotelis de cura rei familiaris lib. I/Leonhardo Aretino Inter- dyplomaty, ale i propagatora języka greckiego na Zacho- prete (odpis nie uwzględnia w pełni oryginalnej pisowni). dzie Europy – wyszły tłumaczenia fragmentów Homera, a także Ksenofonta, Platona czy Plutarcha. Oprócz tego W tekście sporo zapisków marginalnych, będących świa- wśród translatorskich osiągnięć Bruniego-Aretinusa wyli- dectwem zaangażowanej lektury (np. k. 33 recto lub cza się Ekonomika (http://www.perseus.tufts.edu/hopper/ 34 recto, 36 recto, 37 recto). Wzrok przyciągają również text?doc=Perseus%3atext%3a1999.01.0047) w trzech elegancko iluminowane inicjały (np. k. 1 recto, 3 verso, księgach, przez tradycję, choć raczej błędnie, przypisywa- 13 recto, 24 recto); a także – na prawej stronie karty 1 na Arystotelesowi. Przekład pierwszej i trzeciej księgi tego – dwie kolorowane na zielono jaszczurki, które wydają się dzieła możemy znaleźć w początkowej partii gdańskiego strzec herbu z trzema wieżami w tarczy, umieszczonego rękopisu Ms. 2369 (karty 3 verso – 24 recto); pozostałe w centrum dolnego marginesu tej strony. karty (nie licząc wprowadzenia – od k. 28 recto do k. 50 Jacek Pokrzywnicki

152 Publius Vergilius Maro Opera 7 (Strasburg: Johann Groeninger, 1502)

śród ok. 300 edycji (w tym 170 poświadczonych edycji inkunabułów) wydanych Sygn. PAN BG: Cd 16651 przez drukarza strasburskiego Johanna Grüningera (1455–1532) znaleźć można 4º traktaty naukowe i beletrystykę, teksty humanistów, a także pisma klasyków an- W [6] k., CCCCVII (i. e. 409), XXXIIII k.; tycznych. Przykładem starannej pracy drukarskiej i edytorskiej jest opatrzone komenta- ilustracje; 2º. rzami i drzeworytowymi ilustracjami wydanie wszystkich pism Wergiliusza, przy którym Oprawa: renesansowa w stylu Grüninger współpracował z humanistą i satyrykiem Sebastianem Brantem (1457–1521). italskim (1597 r.): świńska skóra Drukarz i wydawca zastosowali uważany wówczas już za nieco przestarzały układ ma- na desce; ślepe tłoki układające się teriału na kartach, wzorowany na średniowiecznych rękopisach. W związku z tym tekst w ramki; w tłoczeniach wykorzystano właściwy, okolony licznymi komentarzami, motywy floralne oraz popiersia znajduje się na środku karty. W edycji świętych; w znajdującej się na środku pism Wergiliusza una- ocznia się częsty oprawy plakiecie sceny biblijne – na w starej książce ma- riaż utilitas okładzinie górnej pasja Chrystusa, na dolnej scena alegoryczna o tematyce z delectatio. Książka ma być użytecz- funeralnej. na, w związku z czym tekstowi poety rzymskiego towarzyszy obfity komen- Proweniencja, znaki własnościowe: inicjały właściciela (A.P.H.) wytłoczone tarz dodany na uży- tek studentów na okładzinie górnej oprawy; na s. i uczonych. Brant do- konał kompila- recto k. tyt. okrągła pieczęć Zur cji komentarzy autorstwa Maurusa Danziger Stadt-Bibliothek. Serviusa Honoratusa (IV–V wiek), Tyberiusza Klaudiu- sza Donata (fl. 430), Christofora Landiniego (1424–1498), Do- mizia Cal- deriniego (1446– 1478) i Antonia Manci- nellego (1452–1505). Jednak

153 154 155 7

156 7

157 zarówno wydawca, jak i edytor, zdawał sobie sprawę, że przy rosnącej konkurencji w postaci licznych 7 drukarni nie tylko w Strasburgu, ale i w innych miastach Europy, ciężko może być znaleźć rynek zbytu dla nawet najlepszej i najbardziej uczonej edycji tekstu. W związku z tym, aby poszerzyć grono ewentualnych odbiorców, twórcy książki postanowili stworzyć edycję, która zaspokoi nawet najbardziej wyszukane gusta bibliofilów. Dlatego na początku poszczególnych ksiąg pojawiają się drzeworytowe inicjały o różno- rodnej kompozycji (wpisane są w nie przedstawienia figuralne, postaci zwierzęce, motywy floralne), cały tekst natomiast zdobi aż 213 drzeworytów. W owych ilustracjach, zwłaszcza tych, które stanowią komentarz do Eneidy, zaobserwować można wysoki stopień szczegółowości i dbałość o bogate zapełnienie nie tylko pierwszego, ale i drugiego planu. Przykładem może być jedna z serii rycin, na których przedstawiono Eneasza wędrującego wraz z Sybillą po Hadesie. Uciekinier z Troi wraz ze swoją przewodniczką przechodzą przez przed- sionek Hadesu; zamieszkują go, wy- obrażone na rycinie, różne mary oraz potwory: Chimera, Gorgony, Harpie, Hydra z Lerny, sturęki olbrzym Bria- reus, centaury, a także Furie – zwane niekiedy Eumenidami. Na pierwszym planie znajduje się natomiast brama do Hadesu przedstawiona jako pie- kielna paszcza.

Maria Otto

158 Caius Iulius Caesar

Julius der erst Romisch keiser von seinen kriege 8

(Strasburg: Johann Grieninger, 1507) Römische History vsz T. Livio (Strasburg: Johann Grieninger, 1507) Sygn. PAN BG: Cd 2031 4º ługotrwała współpraca drukarza czy też wy- CXXVI (i. e. 138) k.; ilustracje; 4º. dawcy z uczonymi często przynosiła efekty adl.: CCCXLIII (i. e. 344) k.; Dw postaci powstania znakomitych edycji pism. ilustracje; 4º. Tak było w przypadku Aldi Neacademia, czyli sto- Oprawa: brunatna skóra na desce; warzyszenia uczonych, gromadzących się wokół ślepe tłoczenia wykonane między weneckiego drukarza i filhellena Alda Manucjusza innymi rolką i radełkiem (rozety, (1449–1515). Członkowie tej instytucji na potrzeby motywy floralne); zachowane drukarni tegoż Manucjusza przygotowywali edycje ślady po zapięciach; XVI wiek, tekstów autorów antycznych, głównie greckich. Po- prawdopodobnie Gdańsk. dobne owoce przyniosła współpraca strasburskie- Proweniencja, znaki własnościowe: go drukarza Johanna Grüningera (1455–1532) na s. tyt. 1-wszej pracy notatka z humanistą i satyrykiem Sebastianem Brantem proweniencyjna Wenczeslaus Cocus et sui possident me (1457–1521). Oficyna wydawnicza Grüningera (Posiadają mnie Wieńczysław Cocus i jego działała na przełomie XV i XVI wieku. Grüninger rodzina); Wenceslaus Cocus – pisarz wydawał teksty zarówno autorów antycznych, miejski w Gdańsku od 1540 r.; jak i współczesnych. Wśród pisarzy starożytnych pochodził z Torunia; absolwent warto wymienić historyków, takich jak Cezar czy uniwersytetu w Lipsku; na s. recto Liwiusz; poetów – na przykład Wergiliusza. Wy- k. tyt. okrągła pieczęć Zur Danziger chodzące spod pras jego drukarni teksty były za- Stadt-Bibliothek. równo w języku oryginalnym, jak i w przekładzie na język niemiecki. Z reguły tekst opatrywano

159 licznymi drzeworytowymi ilustracjami oraz ilustrowaną kartą tytułową. 8 Przykładem tradycyjnej pracy wydawniczej Johanna Grüningera jest wolumin należący niegdyś do gdańskiego pisarza miejskiego Wenceslausa Cocusa. Zawiera on współ- oprawne teksty wydane przez Grüningera w 1507 roku: sporządzony przez humanistę i kosmografa Matthiasa Ringmanna (1482– 1511) przekład pism Gajusza Juliusza Cezara oraz, również w języku niemieckim, Ab Urbe condita Tytusa Liwiusza. Oba teksty zosta- ły opatrzone licznymi drzeworytowymi ilustracjami będącymi swoistym komentarzem

160 8

161 do przekazów historycznych. Dbałość drukarza 8 o warstwę estetyczną jego prac przejawiła się rów- nież w zastosowaniu ele- ganckich drzeworytowych inicjałów.

Maria Otto

162 Aulus Gellius Noctium Atticarum libri XIX 9 Bazylea: Andreas Cratander, 1519.

ydane w bazylejskiej oficynie Andreasa Cratandera (1490–1540) monumentalne Sygn. PAN BG: Cd 6051 4º dzieło Aulusa Gelliusa (ca. 125 – po 180) – rzymskiego erudyty i kolekcjonera [4], 106, [22] k.; 4º. ciekawostek. Składająca się z 400 rozdziałów praca w dużej mierze stanowi zapis W adl. 1: [6] CXLVI (i. e. 148) k.; 4º. lektury Gelliusa, w związku z czym współcześnie ma ogromne znaczenie dla odtworzenia wiedzy o zaginionych pismach autorów antycznych. Wartość tekstu jest zatem porów- adl. 2: [8] CIX fol. (i. e. 109), [1] k.; nywalna do wartości Biblioteki Focjusza, albowiem – podobnie jak pismo patriarchy 4º. Konstantynopola – tekst rzymskiego erudyty odsłania przed czytelnikiem bogactwo Oprawa: świńska skóra na desce; niezachowanej do dziś literatury antycznej. Znaczenie pracy Gelliusa docenili gdańsz- ślepe tłoczenia wykonane rolką czanie. W historycznych zbiorach Biblioteki Rady Miasta Gdańska istniało przynajmniej i radełkiem (ramki wypełnione floralnymi motywami); zachowane 15 różnych starodrucznych edycji (tyle zachowało się do czasów współczesnych); zapięcia. niektóre z ciekawymi proweniencjami, jak egzemplarz z księgozbioru gdańskiego patrycjusza, historyka i bibliofila Jana Uphagena (1731–1802). Zgromadzone egzemplarze Proweniencja, znaki własnościowe: na k. tyt. verso notatka rękopiśmienna zostały wydrukowane w najznamienitszych europejskich oficynach, jak działająca we oraz okrągła pieczęć Zur Danziger Florencji oficyna Giuntów (edycja z 1513 roku), kolońskie drukarnie Johanna Sotera Stadt-Bibliothek. (edycja z 1526 roku) i Martina Gymnicha (1549), bazylejska drukarnia Heinricha Petri (1565) czy też działająca w Amsterdamie oficyna Johanna Janssoniusa Van Waesberge (edycja z 1666 roku). Tekst współoprawny z pismami Makrobiusza i Pietro Crinito. Karty tytułowe wszystkich druków zostały zaopatrzone w bogate drzeworytowe bordiury, same pisma natomiast w drzeworytowe inicjały. Na bordiurze na karcie tytułowej do dzieła Aulusa Geliusa wyobrażeni: u góry personifikacjeKairos i Metanoia, u dołu z kolei Hercules Gallicus (per- sonifikacja elokwencji przedstawiona pod postacią potężnego mężczyzny, który trzyma łuk i pęta tłum ludzi łańcuchami wyrastającymi z jego ust), a po bokach postacie kobiece – popełniająca samobójstwo Lukrecja oraz Judyta z głową Holofernesa. Kompozycja ta,

163 9

164 9

165 sygnowana jako 5512 HF, prawdopodobnie została walkę z morskimi monstrami, a także sygnet drukarza wykonana przez Hansa Francka/Hansa Lützelburgera – Andreasa Cratandera (w polu tarczy wyobrażono Oppor- 9 (fl. 1505–1522). Drzeworytowa bordiura okala również tunitas stojącą na globie). pierwszą stronę tekstu Geliusa. Przedstawiono na niej Maria Otto

166 9

167 Sophocles 10 Tragodiai hepta. Tragoediae septem Francoforti: (apud Pet[rum] Brubachium), 1555. Sygn. PAN BG: Cc 14967 8º rankfurckie wydanie tragedii Sofoklesa z połowy 427, [1] s.; 8º. FXVI wieku. Opublikowana Oprawa: renesansowa w stylu 53 lata po editio princeps italskim (pergamin na desce; ślepe tłoczenia: ramki z motywami (Wenecja: Aldus Manutius, geometrycznymi; w plakietach, 1502), ta zgrabna i elegancka opatrzonych sentencjami łacińskimi, książeczka w poręcznym for- sceny figuralne: na okładzinie górnej macie octavo zawiera opatrzo- dwie kobiety podczas uczty na ny inicjałem, na którym przed- wolnym powietrzu, w tle panorama miasta; na okładzinie dolnej scena stawiono męską twarz, grecki w stylizowanym na antyczne tekst pism tragika ateńskiego. wnętrzu); na okładzinie górnej Karta tytułowa została wydru- wytłoczony rok wykonania – 1564 kowana na czerwono-czar- oraz inicjały, prawdopodobnie no oraz w dwóch językach: właściciela, WMV; na grzbiecie naklejka z imieniem autora oraz greckim (w którym jest tekst) miejscem i datą wydania. i łacińskim. Nazwisko drukarza znajduje się w kolofonie. Proweniencja, znaki własnościowe: na okładzinie górnej wytłoczone Zastosowana czcionka grecka inicjały, prawdopodobnie właściciela: była wzorowana na wprowa- WMV, oraz data 1564; na dzonym przez wspomnianego wyklejce przedniej ekslibris Ex Manucjusza kroju, dla którego Bibliotheca Senatus Gedanensis; na inspiracją stało się kursywne, k. ochronnej recto podłużna pieczęć Przekazano Z Muzeum Wojska; codzienne pismo greckie, nie na k. tyt. recto okrągła pieczęć Zur zaś – jak w przypadku innych Danziger Stadt-Bibliothek. wówczas będących w użyciu

168 czcionek – kaligrafia bizantyjska. W związku z tym tekst jest pełen ligatur i abrewiatur, co z jednej strony 10 może i zapewnia oszczędność papieru, z drugiej jednak – podraża koszty przygotowania zasobu typograficz- nego potrzebnego do wydrukowania danego tekstu.

Braubach zaproponował swoim nabywcom edycję zawierającą tekst pozbawiony uczonych komentarzy. W ramach wstępu umieścił epigramaty na cześć Sofoklesa, mię- dzy innymi autorstwa Symonidesa i Dioskoridesa. Co ciekawe, mimo że od powstania sztuki drukarskiej minęło już wówczas ponad 100 lat, Braubach umieszcza na końcu druku, tuż nad kolofonem, indeks sygnatur składkowych – przydatny w przypadku braku numeracji kart czy też stron, tu świadczący natomiast o ślepym naśladownictwie wzorców sięgających jeszcze epoki inkuna- bułów. Tymczasem druki z połowy XVI wieku zaopatrywano (z reguły) w numerację stron (podobnie rzecz się ma z prezentowaną edycją), w związku z czym tego typu indeks nie był potrzebny.

Maria Otto

169 10

170 Hesiodus

Poemata, quae extant, omnia, Graece, cum varia interpretatione Latina 11 Basileae: ex Officina Oporiniana, [1574].

śród historycznych zbiorów PAN Biblioteki Gdańskiej, a zatem sięgających cza- Sygn. PAN BG: Cc 8392 8º sów, gdy placówka nosiła nazwę Biblioteki Rady Miasta Gdańska, zachowało się [8] k.500 (i. e. 398) s., [16, 1 cz.] W15 różnych edycji pism greckiego poety Hezjoda. Są to woluminy k., 261 [1] s., [11] k.; 8º. wydrukowane przez takich drukarzy, jak Oprawa: renesansowa w stylu działający w Wittenberdze w latach italskim (pergamin na desce; ślepe 1597–1617 Lorenz Säuberlich (edy- tłoczenia: w medalionach popiersia, cja z 1601 roku), Franciscus Hackius, prawdopodobnie uczonych; który pracował w Lejdzie w latach wykonane rolką ramki z motywami floralnymi; plakieta opatrzona 1638–1664 (edycja z 1650 roku), sentencją w języku łacińskim; a także przez księgarza i wydawcę zachowane zapięcia); na grzbiecie Johanna Gottfrieda Dycka działają- naklejka ze skróconym adresem cego w Lipsku w latach 1745–1762 bibliograficznym. (edycja z 1746 roku), czy też amster- Proweniencja, znaki własnościowe: damską firmę wydawniczą Elzevier notatka rękopiśmienna (dystych (edycja z 1657 roku). W zbiorach elegijny; w języku łacińskim: życzenia pomyślności i boskiej książnicy znajdują się również trzy opieki) na wyklejce przedniej; edycje Hezjoda wydane w Bazylei notatka proweniencyjna na u Johanna Oporina. k. ochronnej recto (w 1583 r. wolumin zakupił Martinus Themas); Na wystawie zaprezentowano jedno inicjały właściciela również na z bazylejskich wydań pism poety okładzinie górnej oprawy (MTMD z Askry. Równoległy tekst grecki czyli Martinus Themas Medicinae i łaciński wyszedł spod prasy Johan- Doctor [?]); na k. tyt. recto okrągła pieczęć Zur Danziger Stadt- na Oporina (1507–1568) – szwaj- Bibliothek; na k. tyt. verso ekslibris carskiego drukarza, wcześniej Ex Bibliotheca Senatus Gedanensis.

171 11

172 nauczyciela języka łacińskiego w szkole i profesora języka greckiego na Uniwersyte- cie w Bazylei. W ciągu 27 lat działalności 11 drukarskiej Oporin wydał ok. 700 druków, z których większość stanowiły książki naukowe (między innymi pierwodruk atlasu ana- tomicznego Andreasa Vesaliusa De humani corporis fabrica). Nie stronił również od literatury klasycznej, czego przykładem jest chociażby prezentowany obiekt, czy też przetłumaczona przez tworzącego w języku łacińskim niemieckiego poetę Heliusa Eoba- nusa Hessusa (1488–1540) Iliada Homera, pisma Arystotelesa w tłumaczeniu na język łaciński, a także – wydane przez niego kolejno w 1539 i 1545 roku – editiones principes Diodora Sycylijskiego (jedynie księgi XVI–XX) oraz Oracula Sibyllina. Zainteresowania Oporina antykiem zauwa- żyć można również analizując jego sygnet drukarski. Drukarz czerpał tu z mitologii greckiej: na swój sygnet wybrał przedstawienie mitycznego śpiewaka Ariona, trzy- mającego w rękach lutnię czy skrzypce (w zależności od wariantu sygnetu) i prze- mierzającego morze na grzbiecie delfina. W jednej z wersji sygnetu kompozycja figu- ralna została opatrzona sentencją: Invia virtuti nulla est via (Cnota zawsze znajdzie odpowiednią drogę do celu).

Maria Otto

173 Photius

Bibliotheke tou Photiou. Librorum quo legit Photius Patriarcha 12 excerpta et censurae

Augusta Vindelicorum: ad Insigne Pinus: (ex Officina Typographica Iohannis Praetorii), 1601.

Sygn. PAN BG: Cc 12626 2º ugsburskie wydanie Biblioteki Focjusza (ok. 810–891), patriarchy Konstantynopola to editio princeps opracowane przez Davida Hoeschela (1556–1617). Hoeschel, [6] k., 985 (i.e. 967), [1 cz.] s.; 2º. Arektor i bibliotekarz w Augsburgu, w 1594 roku wraz z Marcusem Welserem Oprawa: gładki pergamin; na grzbiecie (1558–1614) założył w rodzinnym mieście oficynę wydawniczą noszącą nazwę Ad naklejka ze skróconym adresem Insigne Pinus. Welser, potomek znamienitego augsburskiego rodu, był znakomicie wy- bibliograficznym. kształconym patrycjuszem; studiował między innymi w Rzymie, gdzie został uczniem Proweniencja, znaki własnościowe: Marca Antoine’a Mureta (1526–1585), zwolennika cycerońskiej łaciny i jednego ze na k. tyt. verso ekslibris zdolniejszych renesansowych stylistów łacińskiej prozy. Z powodzeniem łączył pracę Ex Bibliotheca Senatus Gedanensis. wydawniczą z naukową, zasłynął jako autor pism historycznych dotyczących dziejów Augsburga oraz Bawarii, a także czynów Karola Wielkiego; dodatkowo należał do rady rodzinnego miasta, piastował też urząd senatora.

174 Podobnie jak Welser, również Hoeschel odebrał staranne wykształcenie. Jego zain- 12 teresowanie Focjuszem mogło wynikać z wpływu, jaki miał nań jego nauczyciel – humanista, filolog, bizantynista Hieronim Wolf (1516–1580). Edycja Biblioteki, jak wydawcy zaznaczyli na karcie tytułowej, została sporządzona w oparciu o cztery kodeksy rękopiśmienne z różnych zakątków Europy (Ex Graecia, Germania, Italia, Gal- lia). Tekst został opatrzony notami dotyczą- cymi przede wszystkim dotąd nie wydanych fragmentów starożytnych pism. Hoeschel dedykował wydanie swemu wspólnikowi Marcusowi Welserowi oraz augsburskie- mu patrycjuszowi i urzędnikowi miejskiemu Quirinowi Rehlingerowi (1540–1605). Edy- cja spotkała się z pozytywnym przyjęciem (o czym świadczy chociażby ciepła dedykacja autorstwa francuskiego humanisty Isaaca Causabona), między innymi z tego powodu, że sam tekst Focjusza już na prze- łomie XVI i XVII wieku uważany był za bardzo ważne źródło do poznania dawno utraco- nych zabytków starożytnego piśmiennictwa greckiego. Dedykowana przez autora bratu – Tarazjuszowi – Biblioteka to wykaz, wraz z obszernym opisem, 279 książek, które Focjusz przeczytał. Dzieło niezwykle ważne, albowiem znaczna część omawianych pism nie dotrwała do czasów współczesnych.

Maria Otto

175 12

176 12

177 Theophrastos 13 De historia plantarum libri decem Amsterdam: Henricus Laurentius, 1644.

Sygn. PAN BG: Cc 16449 2º księgozbiorze historycznym PAN Biblioteki Gdańskiej, sięgającym czasów Biblioteki Rady Miasta Gdańska, pokaźną grupę stanowią zielniki i inne książki botaniczne. [10] k., 1187, [1 cz.] s., [44] k.; Część zachowanych do dziś obiektów niegdyś należała do gdańskich uczonych ilustracje; 2º. W – botaników, medyków, profesorów medycyny w Gdańskim Gimnazjum Akademickim; Oprawa: skóra cielęca na desce; inne zostały zakupione przez bibliotekę, aby zaspokoić potrzeby działających w Gdańsku ślepe tłoczenia (ramka; motywy floralne w plakiecie i rogach ramki), teoretyków i praktyków botaniki oraz medycyny. Wśród zachowanych do dziś w gdańskiej zachowane zapięcia; na grzbiecie książnicy starych druków o tematyce botanicznej znajdują się pisma autorów antycznych, naklejka ze skróconym adresem jak Dioskorides czy też Teofrast, a także średniowiecznych i nowożytnych, w tym prace wydawniczym. Leonharta Fuchsa, Karola Linneusza. Gdańscy uczeni już na etapie nauki w Gimnazjum Proweniencja, znaki własnościowe: mogli zatem zapoznać się z europejską myślą botaniczną, w tym z osiągnięciami jej sta- na wyklejce przedniej ekslibris Ex rożytnych przedstawicieli. Przykładem może być grecki filozof przyrody, nazywany ojcem Bibliotheca Senatus Gedanensis. botaniki Teofrast z Eresos (ok. 370–287 p.n.e.), którego Peri phyton historia, wydana w 1644 roku w amsterdamskiej oficynie Henrica Laurentiusa, prawdopodobnie została zakupiona przez bibliotekę na potrzeby nie tylko profesorów i uczniów gimnazjum, ale i innych uczonych. Edycja zawiera dwujęzyczny tekst – oryginalny grecki i tłumaczenie na język łaciński sporządzone przez Teodora Gazę (ok. 1398–1476), greckiego filologa, autora przekła- dów na język łaciński pism greckich takich autorów jak Homer, Arystoteles czy właśnie Teofrast. Gaza wsławił się na polu upowszechniania literatury i języka greckiego nie tylko poprzez sporządzanie wzmiankowanych przekładów, ale przede wszystkim za sprawą swojej Grammatike eis mere tessara, czyli pierwszej na Zachodzie gramatyki języka greckiego, wydanej przez Alda Manucjusza w jego weneckiej oficynie w 1495 roku; a także – pracy na uniwersytecie w Ferrarze, gdzie od 1447 roku wykładał język grecki.

178 13

179 W wydanej przez Lauren- tiusa edycji grecko-łaciński 13 równoległy tekst został opatrzony licznymi komentarzami, a także ilustracjami, na których przedstawiono opisywane rośliny.

Maria Otto

180 Marcus Tullius Cicero

Epistolae Familiares. Cum Pauli Manutii Annotationibus brevis in margine adscriptis 14

Gedani: Sumptibus Viduae Georgii Försteri, 1663.

sięgarz i nakładca Georg Förster (1615–1660) działający w Gdań- Sygn. PAN BG: Cd 4646 Ksku, Lublinie, Warszawie, Kra- 8º kowie i Amsterdamie (w czterech 511, [1 cz.] s.; 8º. ostatnich miastach znajdowały się Oprawa: gładki pergamin; na filie jego firmy, której główną siedzibą grzbiecie naklejka ze skróconym było nadbałtyckie miasto), specjalizo- adresem bibliograficznym. wał się głównie w publikowaniu pism Proweniencja, znaki własnościowe: autorów polskich. Jednak wśród prac, na wyklejce przedniej ekslibris Ex które wyszły spod pras jego oficyny, Bibliotheca Senatus Gedanensis; wówczas już zarządzanej przez wdo- na k. tyt. verso okrągła pieczęć Zur wę po nim – Annę Konstancję, zna- Danziger Stadt-Bibliothek. leźć można także pisma najznamie- nitszego rzymskiego mówcy Marka Tulliusza Cycerona. Tekst został wy- drukowany w zgrabnym, poręcznym formacie octavo, rozpropagowanym na przełomie XV i XVI wieku przez jednego z wybitniejszych europejskich drukarzy – Alda Manucjusza (1449–1515). Podobnie jak w przypadku druków wydanych przez wybitnego wenecjanina, tak i w wydanej

181 w Gdańsku edycji Epistolae familia- 14 res liczą się nie tyle jej walory es- tetyczne, ile war- tość merytoryczna. Dziedzice Förstera nawiązali do dobrych praktyk oficyny Manucjusza nie tylko w ten sposób, czyli poprzez rezygnację z dodatków takich jak ryciny (chociaż niektóre druki, któ- re wyszły spod pras oficyny Förstera, bywały poprzedza- ne miedziorytowymi frontyspisami), ale także poprzez uwzględnienie w wydawnictwie komentarza do Cy- cerona autorstwa samego Paw- ła Manucjusza (1512–1574). zarówno To nie jedyne gdańskie wydanie pism Cycerona. Autor przez wieki w oryginale, jak i w przekładzie na języki narodowe; szuka- w całej Europie cieszył się ogromną popularnością: był czytany no u niego inspiracji, porady moralnej, a także wykorzysty- w szkołach, uważany za wzór do naśladowania, jego styl pisa- wano go do nauki poprawnego posługiwania się językiem nia kopiowano. Zapotrzebowanie na pisma mówcy było ogrom- łacińskim. ne, a drukarnia, która wydawała jego dzieła, raczej nie miała problemów ze znalezieniem rynku zbytu. Cycerona czytano Maria Otto

182 Homerus Ilias 15 Londyn: James Flesher, 1669.

zbiorach Biblioteki Rady Miasta Gdańska pokaźną grupę tworzyły Anglicana, głów- Sygn. PAN BG: Cc 9180 2º nie siedemnastowieczne. Wśród nich znaleźć można było również przekłady dzieł [21] k., 520 s., [47] k. tabl.; 2º. klasycznych na język angielski, jak chociażby londyńskie wydanie Iliady Homera, W adl.: [2] k., 358 s., [24] k. tabl.; współoprawne z Odyseją. Oba teksty zostały przetłumaczone na język angielski i opa- 2º. trzone licznymi całostronicowymi ilustracjami: w Iliadzie znajduje się [47] kart tablic, Oprawa: brunatna skóra na w Odysei – [24]. Każdy miedzioryt dedykowany jest innemu angielskiemu szlachcicowi, kartonie. a na przedstawieniu uwzględniono herb adresata dedykacji. Proweniencja, znaki własnościowe: Edycja powstała dzięki staraniom szkockiego kartografa i tłumacza Johna Ogilby na wyklejce przedniej ekslibris Ex (1600–1676), który początkowo wiązał swoją przyszłość z karierą tancerza, w związku Bibliotheca Senatus Gedanensis. z czym otworzył szkołę tańca; następnie pracował jako prywatny nauczyciel. W końcu lat czterdziestych XVII wieku rozpoczął pracę tłumacza – nauczywszy się języka łaciń- skiego podjął się trudu przełożenia pism Wergiliusza na język angielski, następnie zaś, osiągnąwszy niemały sukces na tym polu, podjął się nauki języka greckiego i zaczął tłu- maczyć takie dzieła, jak Bajki Ezopa czy też eposy Homera. Wszystkie teksty opatrywane były licznymi, starannie wykonanymi miedziorytami. Przez lata Ogilby współpracował w tej materii z miedziorytnikiem pochodzącym z Pragi, który większość życia spędził w Londynie – Václavem Hollarem (1607–1677). Spuścizna Hollara jest bardzo obfita, do dziś szacuje się, że stworzył ok. 2700 miedziorytów na przeróżne tematy: religijne, mitologiczne, historyczne, heraldyczne, geograficzne, przyrodnicze; tworzył również portrety, projektował frontyspisy oraz inicjały. Prezentowana edycja została wydrukowana przez Jamesa Fleshera (fl. 1649–1671) w jego londyńskim warsztacie. Karta tytułowa została wydrukowana na czerwono-czar- no, w tekście natomiast zastosowano liczne inicjały i winiety. Ogilby swoje tłumaczenie

183 15

184 15

185 dedykował królowi Anglii 15 i Szkocji Karolowi II (1630– 1685), a dedykacja poprzedzi- ła dodany do eposu Homera życiorys greckiego poety.

Maria Otto

186 Jo. Alberti Fabricii […] Bibliothecae Graecae Liber IV. De Libris Sacris Novi Foederis, Philone Item Atque Josepho […]. Accedunt Cl. Ptolemaei Liber De Apparentiis Fixarum […] Et Philippi Labbei S.J. Elogium Galeni Chronologicum 16 Hamburgi: Apud Christianum Liebezeit, 1717.

ohann Albert Fabri- Sygn. PAN BG: Ce 57132 4º cius (1668–1736) [1] k. front., [7] k., 711 [1 cz.] s.; Jbył teologiem i filolo- 4º. giem klasycznym, uży- Oprawa: pergamin. wającym pseudonimu Sincerus Veridicus. Ów Proweniencja, znaki własnościowe: na wyklejce ekslibris Ex Bibliotheca niemiecki klasyk i biblio- Senatus Gedanensis; na k. tyt. graf, profesor retoryki recto okrągła pieczęć Zur Danziger i etyki na uniwersytecie Stadt-Bibliothek; na k. ochronnej w Hamburgu, był au- podłużna pieczęć: Przekazano torem licznych pism, Z Muzeum Wojska. wśród których znaczną część stanowią edycje tekstów, w tym klasycznych. Już jako młody człowiek, podczas nauki w Quedlinburgu, zain- teresował się pracą na- ukową, a pod wpływem dwóch książek, z którymi zapoznał się za pośred- nictwem swego men- tora Samuela Schmida

187 – Adversariorum libri LX Kaspara von Bartha i Polyhistor Daniela Georga Morhofa – opra- 16 cował koncepcję serii Bibliotheca Latina i Bi- bliotheca Graeca. W Hamburgu Fabricius po- znał Johanna Friedricha Mayera (1650–1712) – profesora teologii, niegdyś dzierżącego profe- surę na uniwersytecie w Wittenberdze, właści- ciela jednej z większych prywatnych kolekcji książkowych w XVIII wieku. Jako uczony, Fabricius zajmował się pra- cą twórczą i edytorską. Był autorem wydanej w 1728 roku bibliografii Centifolium Luthera- num, a także katalogu prac dotyczących logiki zatytułowanego Specimen elencticum historiae logicae z 1699 roku oraz Decas decadum, sive plagiariorum et pseudonymorum centuria – młodzieńczej pracy, wydanej anonimowo w 1689 roku, w której znajdowało się zestawienie plagiatów i literackich mistyfikacji. Jednak szczytowym osiągnięciem Fabriciusa było opra cowanie dwóch serii: Bibliotheca Latina wraz z suplementem zatytułowanym Bibliotheca Lati- na mediae et infimae aetatisi Bibliotheca Grae ca. Na wystawie zaprezentowano czwarty tomtej pomnikowej edycji pism greckich wydawanej w latach 1705–1728, a następnie kontynuowa- nej przez filologa klasycznego Gottlieba Christo- pha Harlessa w latach 1790–1812. W publikacji zebrane zostały teksty greckie od czasów Homera aż do upadku Konstantynopola w 1453 roku. Każdy wolumin opatrzono frontyspisem, na któ- rym przedstawiono wnętrze biblioteki.

Maria Otto

188 Publius Ovidius Naso Metamorphoses 17 Bruxelles: Chez François Foppens, 1677. Amsterdam: La Veuve de Jean Jacob Schipper, 1677.

etamorfozy Owidiusza przez wie- Sygn. PAN BG: Cd 9839 2º ki były bardzo popularną lekturą. [8] k., 520 s., [1] k. tyt., s. 521– MOd 1471 roku, w którym w Bolo- 574 (i. e. 572); ilustracje; 2º. nii opublikowano editio princeps jego Oprawa: pergamin. dzieł, do 1800 roku wydrukowano liczne wydania pism owego rzymskiego po- Proweniencja, znaki własnościowe: na k. tyt. verso ekslibris Ex ety. Nieco ponad 200 lat po pamiętnej Bibliotheca Senatus Gedanensis. edycji profesora literatury, humanisty Francesco del Pozzo (I poł. XV wieku–1490) sporządzonej na potrzeby drukarza bolońskiego Baldassarre Azzoguidi (fl. 1471–1480) powstała opatrzona licznymi miedziorytami am- sterdamsko-brukselska dwujęzyczna (tekst łaciński z przekładem na język francuski) edycja. W owym wydaniu każdej opowieści poety rzymskiego towarzyszy zarówno streszczenie, jak i opis, komentarz. Tłumaczenie spo- rządził Pierre du Ryer (1606–1658) francuski dramaturg. Praca nad tłu- maczeniem Metamorfoz Owidiusza nie była jego jedynym zadaniem

189 translacyjnym, przygotowywał bowiem przekłady pism innych autorów antycznych – i greckich, i rzymskich (między innymi Herodota, Polibiusza, Seneki czy Liwiusza). 17 Wolumin wyszedł spod pras amsterdamskiej drukarni zarządzanej przez wdowę po Janie Jakobsz Schipper (fl. 1671–1684). Jakkolwiek do naszych czasów nie zachowały się żadne dane dotyczące życia prywatnego wdowy Schipper (nie znamy nawet jej imienia), to jednak przez kilkanaście lat pracy pod nazwiskiem zmarłego męża wydała przynajmniej ok. 30 publikacji w języku holenderskim, francuskim, włoskim i łacińskim. Oprócz Owidiusza spo- śród autorów antycznych poświadczona jest rów- nież edycja pism Józefa Flawiusza z 1682 roku w tłumaczeniu na język holenderski. Praca stanowi przedruk (z zastosowaniem oryginalnej karty tytułowej z zaklejonym pierwotnym adresem wydawniczym) edycji opublikowanej w tym samym roku w Brukseli przez Françoisa Foppensa (fl. 1637–1686). Na winiecie użytej na stronie tytułowej dzieła wyobrażono mityczne bóstwa – Minerwę i Apollina – wieńczące popiersie poety Owidiusza. Wokół nich znajduje się grupa putt wykonujących czynności związane ze sztukami: część z nich gra na różnych instrumentach, inne oddają się sztu- kom malarskim i rzeźbiarskim. Całość została opatrzona dedykacją autorstwa Foppensa, skierowaną do młodego księcia Charlesa Thomasa de Lorraine-Vaudémont (1670– 1704); jego portret przedstawiono na winiecie rozpoczynającej dedykację. Popiersie młodzieńca otaczają atrybuty różnych sztuk i nauk (między innymi muzyki i astronomii).

Maria Otto

190 Iosephos Flavios Opera omnia. Tomus I 18 Amsterdam, Lejda, Utrecht: R. & G. Wetstenios, S. Luchtmans, J. Broedelet, 1726.

o śmierci gdańskiego Sygn. PAN BG: Cc 10252 2º orientalisty Johanna Fi- [1] k., [1] k. front., [3] k., 12 s., dalke (1703–1763) jego P s. 17–28, [14] k., 982 s., [2] k. zasobna, składająca się z ok. tabl.; ilustracje; 2º. 10.000 woluminów biblio- Oprawa: pergamin ze ślepo teka została sprzedana na wytłoczoną arabeską. aukcjach i uległa rozprosze- niu. Część książek ze zbio- Proweniencja, znaki własnościowe: na wyklejce przedniej ekslibris rów uczonego pozostała Ex Bibliotheca Fidalkiana; na nim w Gdańsku i do dziś prze- naklejony kolejny ekslibris Karla chowywana jest w zbiorach Beniamina Lengnicha (wariant: na PAN Biblioteki Gdańskiej tle klasycznej architektury kobieta – dawnej Biblioteki Rady z otwartą księgą siedzi na cokole; Miasta Gdańska. Stało się obok 3 putta; cokół ozdobiony wieńcem laurowym i owalną tarczą tak z woluminami zakupio- herbową Lengnicha). nymi przez książnicę, a tak- że przez gdańszczan, któ- rych zbiory następnie trafiły do magazynów najstarszej gdańskiej biblioteki publicznej. Jednym z tego typu obiektów jest zbiór dzieł Józefa Flawiusza wydanych w 1726 roku

191 przez drukarzy holenderskich: Rudol- pha Wetsteina (1679–1742) i jego 18 brata Gerarda (1680–1755) oraz Samuela Luchtmansa (1685–1757) i Jakoba Broedeleta (fl. 1712– 1726). Dwutomowe wydanie zo- stało przygotowane do druku przez holenderskiego filologa klasycznego Siwarta Haverkampa (1684–1742), a w jego skład weszła dwujęzyczna (oryginał grecki z przekładem łaciń- skim) edycja Iudaike archaiologia, opracowana przez Johna Hudsona (1662–1719) – związanego z Uni- wersytetem w Oksfordzie filologa klasycznego, bibliotekarza w Bodle- ian Library. Hudson wsławił się jako wytrawny edytor i komentator dzieł antycznych, a oprócz pism Józefa Flawiusza opracował i przygotował do druku edycje dzieł Wellejusza Paterkulusa, Tukidydesa oraz dzie- ła i fragmenty 21 autorów zebrane w serii Geographicae Veteris Scrip- tores Graeci Minores, wydawanej w latach 1698–1712.

Maria Otto

192 Lucius Apuleius

Commentarii a Philippo Beroaldo conditi in asinu[m] aureu[m] Lucij Apuleij 19

Wenecja: Bartolomaeus de Zanis, 1504.

rodzony w Bolonii Filippo Beroaldo (1453–1505) był profesorem retoryki i literatury Sygn. PAN BG: Cd 1452 4º antycznej na uniwersytecie działającym w jego rodzinnymi mieście. Sławę przynio- 237 (i. e. 238) k.; 2º. sły mu liczne komentarze U Oprawa: półpergamin ze ślepymi oraz edycje dzieł pisarzy an- tłoczeniami; zachowane zapięcia. tycznych, które zachowały się do naszych czasów. Wśród ko- Proweniencja, znaki własnościowe: na k. tyt. verso ekslibris Henryka mentowanych przez Beroaldo Schwarzwalda. autorów warto wymienić Ti- bullusa, Swetoniusza, Cezara, Cycerona i Apulejusza. Komentarz do Złotego osła Apulejusza wydawany był kilkakrotnie. Na wystawie zaprezentowana została edycja opublikowana w Wenecji w 1504 roku. Drukarz – Bar- tolomaeus de Zanis (fl. 1486– 1518) – idąc za wzorcem przejętym jeszcze z książki rękopiśmiennej, nie opatrzył swojego druku kartą tytułową zawierającą pełne dane biblio- graficzne (autor, tytuł, miejsce

193 19

194 i data wydania oraz drukarnia), ale ograniczył się do skróconego zapisu: Commentarii a Philippo Bero- aldo conditi in asinu[m] aureu[m] Lucij Apuleij. 19 Dane na temat wydania zdecydował się przenieść do kolofonu. Nie tylko umiejscowienie elementów metryczki książki stanowi świadectwo tradycyjnego w epoce inkunabułów i postinkunabułów naśladowa- nia wzorców zaczerpniętych z tradycji książki rękopi- śmiennej, ale również samo rozmieszczenie tekstu na karcie świadczy o tego typu strategii drukarza (tekst właściwy, okolony komentarzami, umiejscowiony jest w centralnej części karty). Pierwsza strona tekstu, któ- rą stanowi dedykacja skierowana do absolwenta uniwersytetu w Bolonii, arcybiskupa diecezji w Kalocsa Petera Váradi (ok. 1450–1501), została zaopatrzona w drzeworytową bordiurę w stylu antykizującym (po bokach 2 kolumny stylizowane na antyczne; u ich zwieńczeń – postaci ludzkie; u dołu ramki dwa putta podtrzymują plakietę z tarczą o pustym polu; kompozycja zwieńczona portykiem, w którym znajduje się postać Boga; po jego dwóch bokach lwy; dolny fragment ozdobiony wijącą się gałęzią). Zanim w 1832 roku trafił do zbiorów Biblioteki Rady Miasta Gdańska, egzemplarz należał do boga- tego księgozbioru gdańskiego patrycjusza Henryka Schwarzwalda (1619–1672). Kolekcja Schwarz- walda, mecenasa artystów i uczonych, liczyła ponad 3 tysiące woluminów, wśród których znaczną część stanowiły Polonica. Poza tym w księgozbiorze patrycjusza znalazły się książki historyczne, geograficzne, filozoficzne czy teologiczne, w tym również inkunabuły.

Maria Otto

195 Caspar Cruciger [Młodszy] 20 In Georgicon Vergilii M[agistri] Caspari Crucigeri Vi[t]tebergae, 1559.

Sygn. PAN BG: Ms. 2182 p r aw i o n y między Papier; 338 k.; ok. 21 cm x 16 cm. innymi z podręczni- kami sztuki retorycz- Oprawa: charakterystyczna dla O nej i epistolograficznej książek ze zbioru Simona Clüvera: tektura obciągnięta rękopisem tekst Georgik rzymskie- muzycznym na pergaminie; grzbiet go poety Wergiliusza wzmocniony tłoczoną na ślepo skórą (70 p.n.e – 19 p.n.e.) jaśniejszej barwy; na okładzinie umieszczono w ostat- górnej w górnym lewym rogu niej partii rękopisu o sy- inicjały: S C I V D, u dołu rok 1588 gnaturze Ms. 2182. oraz między nimi tłoczony na ślepo superekslibris herbowy Clüvera. Słynny poemat Wergi- lego, zapisany raczej Proweniencja, znaki własnościowe: starannym pismem na okładzinie górnej w górnym lewym rogu inicjały: S[imon] C[luverius] (humanistyczną an- I[uris] V[triusque] D[octor], czyli tykwą), „pokrywają“ – „Simon Clüver, doktor obojga praw” komentarze, które po- oraz, tłoczony na ślepo superekslibris chodzą od związanego herbowy Clüvera. z Wittenbergą teologa Caspara Crucigera Młodszego (1525– 1597). Rękopis był niegdyś własnością gdańszczanina Simo- na Clüvera (1540–1598), wuja Philippa Clüvera (1580–1622),

196 20

197 20

198 słynnego geografa. Simon, chociaż urodził się w Gdańsku, współczesnych wers oznaczany z reguły numerem 315); po powrocie ze studiów w Wittenberdze (od roku 1558) dwie pozostałe zajmują odpowiednio karty 299 recto i sponsorowanej przez Radę Miasta podróży zagranicznej – 318 verso oraz 319 recto – 338 verso. Pod koniec księgi 20 związał się z Toruniem, gdzie pracował na zlecenie tam- czwartej mamy do czynienia z przestawianiem oryginalnej tejszego magistratu. Dalsze studia, tym razem w Bazylei, kolejności kart. Ostatni w kolejności na odwrotnej stronie zaowocowały doktoratem z prawa. W drugiej połowie lat karty 319 pojawia się wers hic vero subitum ac dictu osiemdziesiątych XVI stulecia Simon Clüver przeniósł się mirabile monstrum – numerowany obecnie jako 554 na z kolei do Norymbergi. Tam dopiero osiadł na stale, żeniąc 566 wersów czwartej części poematu. Poemat czytano się i pozyskując dla siebie stanowisko miejskiego syndyka. na zajęciach niewątpliwie do końca, wskazuje na to zapi- Do Gdańska co prawda już nie wrócił, ale nad Motławę sany w dolnym lewym rogu strony wyraz aspiciunt. Jako trafiła z powrotem część jego biblioteki, w tym – zbiór no- tzw. „reklamant”, pokazywał od jakiego słowa powinna tatek z czytania Georgik pod kierunkiem Caspara Crucigera rozpocząć się treść na stronie kolejnej, a jeżeli spojrzymy Młodszego. do tekstu oryginalnego, łatwo przyjdzie ustalić, że słowo to rozpoczyna ostatnie dwanaście wierszy poematu. Dzięki szczegółowemu datowaniu wiemy, że zajęcia rozpo- częły się 19 stycznia 1559 roku. Na początku wykładowca Otto Günther twierdził, że opatrzony notatkami tekst Georgik wyszedł spod pióra Simona Clüvera. Same sło- dyktował studentom informacje niezbędne dla lepszego wa poematu Wergiliusza zapewne nie były zapisywane rozumienia utworu: zaczął od krótkiego omówienia geno- w trakcie zajęć (jak wspomniano – zbyt staranne pismo, logicznego, wskazując na związki z poezją dydaktyczną nawiązujące do popularnego w czasach renesansu „anty- Hezjoda, następnie przedstawił skrótowo treść poszcze- kizującego” wzorca: antykwy humanistycznej), ale już gólnych czterech ksiąg poematu. Wstępne dyktowanie nie rozrzucone po całej powierzchni stron zapiski sugerują ograniczało się jednak do przedstawienia treści, ponieważ pośpiech, który cechować może tylko osobę starającą się dalej w rękopisie pojawiają się paragrafy z tytulikami De notować w szybkim tempie. utilitate, co na polski można by nieco dowolnie tłumaczyć „O pożytku z czytania dzieła”, czy De expositione ipsa Czytanie ze zrozumieniem obszernych fragmentów jednego – „O samej czynności komentowania”. Wreszcie – bez- z najbardziej znanych poematów rzymskiej starożytności pośrednio przed tekstem poematu następuje niedługie wiele mówi o charakterze szesnastowiecznej edukacji streszczenie drugiej księgi, tj. Summa 2 libri Georgicorum; uniwersyteckiej, która – by tak rzec – starała się ogarniać pierwsza księga została całkowicie pominięta. Dodać war- całość wiedzy, w tym – w ramach niezbędnych podstaw to, że to niejedyne pominięcie. Takich opuszczeń znaleźć – wiedzę o literaturze. Dlatego zrozumiała wydaje się sytu- można w analizowanym przez Caspara Crucigera Młodsze- acja, z jaką mamy do czynienia tutaj: protestancki teolog (tak możemy nazywać młodszego z Crucigerów) nauczał go tekście nieco więcej. Jeżeli od karty 290 recto rozpoczy- adepta nauk prawnych, czyli Simona Clüvera właśnie, jak na się tekst części drugiej poematu, to nie jest cała księga, dobrze i dogłębnie rozumieć teksty poetów starożytnych. lecz tylko jej fragment – od wersu Nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor do końca (w wydaniach Jacek Pokrzywnicki

199 Clement Edmondes 21 Observations upon Caesars comentaries Londyn: Roger Daniel, 1655.

Sygn. PAN BG: Cd 2056 4º patrzone frontyspisem i licznymi ilu- [1] k. front., [22] k. tabl., 196 s., [1] k. tyt., 142 s., 10 s.; 4º. Defekt Ostracjami wydanie – brak k. sygn.: Aaa3-Aaa4. komentarzy do pism Gajusza Juliusza Ce- Oprawa: brunatna skóra; grzbiet i okładziny wzmocnione skórą zara. Komentarzowi w XX wieku. towarzyszą relacje Cezara – zarówno Proweniencja, znaki własnościowe: na k. front. verso ekslibris z jego walk z Gal- Ex Bibliotheca Senatus Gedanensis lami, jak i z wojny oraz rękopiśmienna notatka domowej prowa- proweniencyjna: E. Drumond dzonej przeciwko 20 Maij 1656; na k. tyt. recto Pompejuszowi. okrągła pieczęć Zur Danziger Komentarze Stadt-Bibliothek. – tekst Clemen- ta Edmondesa (1566/7–1622) – zostały napisane w języku angielskim i opublikowane przez działające- go w Lon- dynie

200 21

201 i Cambridge drukarza i księgarza Rogera Da- niela (fl. 1627–1666). Praca została opatrzo- 21 na licznymi całostronicowymi ilustracjami, w tym portretem Cezara, a także frontyspisem, na którym stylizowana na antyczną kompozycja, składająca się między innymi z kolumn korynckich, została uwieńczona portretem autora w ozdobnej plakiecie. Z kolei na karcie tytułowej współwydanych komentarzy do Wojny domowej Cezara umieszczono wi- nietę pełniącą rolę sygnetu drukarskiego Ro- gera Daniela: w centrum pierścienia oplecio- nego przez dwa ukoronowane węże znajduje się rzymski orzeł; na pierścieniu wyobrażono napis: Ad ardua per aspera tendo. Edmondes, angielski polityk, urzędnik, czło- nek niższej izby parlamentu, swoją pracę dedykował przyjacielowi – angielskiemu żoł- nierzowi Francisowi Vere (ok. 1560–1609). Tekst właściwy, czyli pisma Cezara i komentarze Edmondesa, został poprzedzony życio- rysem rzymskiego wodza oraz poezją okolicz- nościową – utworami dedykacyjnymi, których autorami byli historyk, topograf i antykwa- riusz William Camden (1551–1623), poeta i historyk Samuel Daniel (1562–1619), poeta Josuah Sylvester (1563–1618) oraz dramaturg Ben Jonson (1572–1637). nie tylko utrzymywało ścisłe kontakty, zarówno gospodar- Prezentowany egzemplarz należał do bliżej niezidentyfiko- cze, jak i kulturalne, z Anglią, ale również Gdańsk licznie wanego Brytyjczyka – E. Drumonda, który zakupił książkę zamieszkiwali przybysze ze Szkocji (stąd gdańskie tereny rok po jej wydaniu. Trudno jednoznacznie określić, w jaki o nazwie Stare Szkoty). Egzemplarz z defektem: brak k. sposób wolumin trafił do zbiorów Biblioteki Rady Miasta o sygn. Aaa3–Aaa4. Gdańska, warto jednak odnotować, że nadbałtyckie miasto Maria Otto

202 Komentarz do „Annales” Korneliusza Tacyta [Toruń?], XVII – początek XVIII w. 22 eżeli otworzyć rękopis Ms. 2459, zaraz na pierwszej karcie dostrzeżemy dużymi Sygn. PAN BG: Ms. 2459 literami wykaligrafowany napis Tomus I. W przypadku tej książki rękopiśmiennej Papier, 134 k.; 34,5 x 21 cm. Jmamy bowiem do czynienia z częścią większej całości, na którą – jak informuje katalog Otto Günthera – składało się w sumie pięć woluminów. Wszystkie wchodziły Oprawa: brązowa skóra w skład kolekcji należącej do legitymującego się barwnym życiorysem Jakoba Heinricha z tłoczeniami (ramki z motywami floralnymi wykonane rolką; plakieta Zernecke (1672–1741). Postać ta znana jest nie tylko ze swoich historycznych zain- pusta; ślepy wycisk); zachowane teresowań, ale również z aktywności na polu, by tak rzec, polityki miejskiej Torunia. rzemyki do zawiązywania oprawy. W mieście tym Jacob Heinrich Zernecke miał – z jednej strony – okazję sięgnąć po wy- sokie stanowiska w aparacie administracyjnym (w 1699 roku – sekretarz Rady; w 1706 – członek Ławy Starego Miasta; w 1713 – burmistrz), z drugiej zaś… skazany został na śmierć w związku z tzw. „tumultem toruńskim” w roku 1724. Na szczęście, dzięki wstawiennictwu wpływowych osób, w tym przedstawicieli zakonu jezuitów i wojewody chełmińskiego, zasądzonego wyroku nie wykonano. Jacob Heinrich Zernecke opuścił jednak Toruń i osiadł w Gdańsku. Przenoszenie się z miejsca na miejsce, zarówno po- dyktowane koniecznością, jak i dobrowolne, wydaje się być wpisane w dzieje rodziny Zernecke. Do Torunia trafiła ona z rugijskiego Bergen. Sam Jacob Heinrich, wzorem wielu swoich rówieśników, podróżował po Europie, zwłaszcza po krajach północno-zachodnich; wysłał zresztą również w tego rodzaju podróż „kształcącą” własnego syna, Heinricha (1709–1775) („Opis podróży…” tego ostatniego stał się również przedmiotem naszego zainteresowania, patrz Ms. 854). Jednak to nie podróże, chociaż odgrywające ważną rolę w kształceniu humanistycz- nym, są w przypadku rękopisu o sygnaturze Ms. 2459 najbardziej istotne, lecz treść pierwszego dzieła spośród dwóch zamieszczonych w tym woluminie: zredagowanych w języku łacińskim, jeszcze w pierwszej połowie XVII stulecia, resolutiones. Sam termin resolutio używany bywał wtedy, gdy np. w ramach komentarza starano się zaprezentować strukturę utworu, układ treści itp. Tutaj mamy do czynienia z analizą

203 22

204 22

205 zachowanych ksiąg Annales rzymskiego mistrza w pisaniu z początkiem września 1636 roku, a więc na 36 lat przed historii – Korneliusza Tacyta (56–117). Elegancki język, narodzinami późniejszego właściciela odpisu (bo z odpi- 22 jak również deklarowana bezstronność (to Korneliuszowi sem mamy tutaj do czynienia, o czym świadczy chociażby Tacytowi zawdzięczamy znane sformułowanie sine ira et staranne pismo ręczne, niespotykane raczej na pierwszym studio, sugerujące pisanie z dystansem, bez uprzedzeń) etapie pisania, czyli właśnie – „na brudno”). Od razu, w jednej z pierwszych fraz zdaniowych „wstępu”, komen- stanowiły ważny punkt odniesienia i swego rodzaju szkołę tator sugeruje, że Tacyta postrzega jako autora przydat- w konstruowaniu narracji nego w rozumieniu historii i polityki, skoro – jak powiada odpowiedniej dla dzieła – „Historyk z niego przede wszystkim wprawny, ale też historycznego. W swoim bystry i mądry – tak bardzo, że sprawia wrażenie, jakby dorobku Jacob Heinrich zamieszkał w umysłach władców i przejrzał ich najskrytsze Zernecke miał – jak wia- myśli; poza tym – ponieważ jego sposób prezentacji [poli- domo – kilka prac, m.in. tycznych] planów, posunięć, rozwoju sytuacji [i] rezultatów Das bei denen schwedi- [działania] przywodzi na myśl nasze czasy”. schen Kriegen bekriegte Thorn (Thorn 1712), Historicus hic est imprimis sollers et acutus prudensque; która została poświęcona ita ut Principum in mentibus vixisse, eorumque intimas historii Torunia w cza- cogitationes perspexisse videatur. Deinde quia consilia, sach wojen ze Szwecją faeta, progressus, casus ad nostri aevi similitudinem w wieku XVII i XVIII. recenset [k. 2 recto].

Wiedzę zdobywaną Jak zasugerowaliśmy, zachętą do czytania Tacyta mógł być w oparciu o lekturę, też doskonały styl. Zdanie, które zamyka krótką charaktery- z komentarzem, poszcze- stykę zalet pisarskich rzymskiego historyka, to rodzaj siedem- gólnych zachowanych nastowiecznego reklamowego hasła, rzecz jasna retorycznie ksiąg Annales, Jacob Heinrich Zernecke wykorzystywał, ukształtowanego. Autor sformułował je tak: „Nie ma nic pisząc po niemiecku, w języku swojej lokalnej ojczyzny poważniejszego, zwartego, dopracowanego, genialniejszego” i przede wszystkim – o Toruniu. Jak można wnioskować (Nihil eo gravius, compressius, castigatius, ingeniosius [k. 2 na podstawie ustaleń Ottona Günthera, komentarz łaciń- recto]). Można dopowiedzieć: nic dziwnego, że tego rodzaju ski do Annales Korenliusza Tacyta nie został przepisany tekst trafił do biblioteki domowej Jacoba Heinricha Zernecke. osobiście przez właściciela książki. Dziełko to powstało Któż – wśród osób wykształconych w tamtym czasie – nie jeszcze przed narodzinami Jacoba Heinricha Zernecke. Na chciałby efektywniej, z lepszym rozumieniem obcować ze starożytnym klasykiem rzymskiej historiografii. karcie 2 (w górnym prawym rogu) zaznaczono bowiem, że ingressus, czyli „wstęp” do komentarza zaczęto pisać Jacek Pokrzywnicki

206 [Franciscus de Rivulo

Nihil sodales […] [Muzyka do przedstawienia „Hecastus” Jorisa van Lanckvelta vel Georgiusa Macropediusa]. 23

[Gdańsk/Królewiec, 1563.]

ękopis Ms. 4003 z PAN Biblioteki Gdańskiej może zwracać uwagę z kilku powo- Sygn. PAN BG: Ms. 4003 dów. Przede wszystkim jako źródło do poznania twórczości Franciscusa de Rivulo Papier; 13,5 x 20,5 cm; 4 księgi R(?–1564), pierwszego kierownika Kapeli Rady Miejskiej w Gdańsku, a po drugie głosowe: 136; 119; 112; 114 k. – z perspektywy filologicznej – jako zbiór tekstów recypujących tematy znane z literatury Oprawa: brązowa skóra, dodatkowo starożytnej. Formatem przypomina on współczesne zeszyty nutowe (liczona w centyme- wzmocniona na grzbiecie tłoczonym trach szerokość jest większa niż wysokość) i wstępuje w czterech woluminach – księgach pergaminem; ślepe tłoczenia na obu opatrzonych cyframi rzymskimi (I–IV). Jest to zbiór kompozycji na głosy ludzkie, bo też okładzinach. Franciscus de Rivulo specjalizował się w utworach przeznaczonych do śpiewania, wpi- sując się w tradycję kompozytorską tzw. szkoły franko-flamandzkiej (poł. XV–XVI wiek). Specjalnością jej przedstawicieli były wielogłosowe utwory a capella tworzone w technice polifonii imitacyjnej. Franciscus de Rivulo był raczej cenionym twórcą: jego kompozycje motetowe opublikowano w 1564 roku w Norymberdze wraz z utworami znanych przedstawicieli wspomnianej właśnie szkoły – Josquina des Prés (ok. 1440–1521), Nicolasa Gomberta (1500–1556), Orlanda di Lasso (1532–1594) i innych (tom IV i tom V owego wydawnictwa trafił zresztą do zasobów Münchener Digitalisierungszentrum). Dziś dysponujemy 27 utworami, których autorstwo Franciscusa De Rivulo nie podlega dyskusji. Kompozycji tych było jednak z pewnością więcej. Znawczynie twórczości pierwszego kierownika Kapeli Rady Miejskiej w Gdańsku – Agnieszka Leszczyńska i Monika Kaźmierczak – twierdzą zgodnie, że wśród niesygnowanych, a zachowanych, fragmentów muzycznych jego autorstwa można wymienić muzykę do sztuki Hecastus Jorisa van Lanckvelta (1487–1558), zwanego z łacińska Macropediusem. Ten popularny w swoim czasie autor – jak wielu humanistów – pisał nie tylko utwory dramatyczne, ale

207 również podręczniki; wreszcie sam komponował muzykę Wspólnego Życia, realizujących postulaty prereformacyj- do własnych tekstów dramatycznych. Hecastusa (1539 nego ruchu devotio moderna. Wiadomo, że twórca tego 23 Köln) przepracowywał: reedycja w Utrechcie – w roku ruchu, Geert Groote (1340–1384), z rezerwą wypowiadał 1552. W życiorysie Jorisa van Lanckvelta można by wska- się na temat studiów w rodzaju artes liberales; preferował zać na kilka zdarzeń, które znajdą odzwierciedlenie w jego np. rozważania moralnofilozoficzne. Zapewne też dlatego twórczości dramatycznej, utrzymanej w duchu moraliza- Joris van Lanckvelt łączył we właściwy sobie sposób poboż- torskim. Oprócz poznania doktryny Marcina Lutra i jego ność z wiedzą o greckiej i rzymskiej literaturze starożytnej: zwolenników istotny był akces do zgromadzenia Braci w interesującym nas dramacie Hecastus na płaszczyźnie

208 ideowej dialog prowadzony był z tekstem Biblii, forma dramatycznych renomowanego humanisty, Johannesa utworu zaś – językowa i metryczna – ukształtowana została Reuchlina (1455–1522). w oparciu o wzorce rzymskie (komedie Plauta i Terencju- Tekst chóru umuzyczniony przez Franciscusa de Rivulo 23 sza). Wprowadzenie do tekstu oddzielnych partii chóralnych zupełnie różni się od wersji, którą przygotował Joris van to zapewne wynik uważnej lektury Horacjańskiej Ars poeti- Lanckvelt we wspomnianym drugim wydaniu utrechckim ca (por. v. 193–195), poszczególnych tragedii Seneki Młod- z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych szesnastego stu- szego, ale też literatury powstałej współcześnie – utworów lecia. Jako autor tekstu i – w ponownej edycji – również

209 kompozytor, zaproponował Macropedius całko- wicie inną organizację melodyczną niż Franciscus 23 de Rivulo, rytm opierając na anapestycznych strukturach słów (dwie krótkie wartości/sylaby poprzedzające długą wartość/sylabę). W wersji pierwszej, utrwalonej w gdańskim rękopisie Ms 4003, czyli u de Rivulo właśnie, znajdziemy natomiast formuły jambiczne (podstawowa stopa jambiczna zawiera sylabę/wartość długą, którą poprzedza krótka). U obu kompozytorów mielibyśmy zatem do czynienia z dość wyraź- nym przykładem łączenia starożytnej z gruntu teorii wersyfikacyjnej i renesansowej praktyki kompozytorskiej, ale w różnych wariantach tekstowo-dźwiękowych. Jest to przykład na dosyć swobodne, ale i zarazem uza- Tekst gdański, znany z opisywanego rękopisu, został roz- sadnione modyfikowanie treści: do ustalonego już tekstu szerzony o niezamieszczony w żadnej z dwóch wersji autor- przedstawienia wprowadzone zostają fragmenty pocho- skich fragment (v. 19–20) piątej elegii księgi pierwszej Owi- dzące od innych autorów. O ile w sztuce Macropediusa diuszowych Żalów (łac.: Tristia). Dwuwiersz ten wprowadza tytułowy bohater dzieli doświadczenie z biblijnym Hiobem, pewne zamieszanie do jambicznych struktur oryginału, gdyż opuszczony przez bliskich i przyjaciół, o tyle elegia piąta – rozpatrywany od strony metrycznej – stanowi przykład z pierwszej księgi Żalów zawiera motyw kontrastujący: dystychu bazującego na metrum daktylicznym: Owidiusz chwali przyjaźń z Celsusem, który odwiódł poetę od samobójstwa, gdy ten w przerażeniu czekał na oficjal- Thesea Pyrithous non tam sensisset amico, ną relegację z Italii nad Morze Czarne. Parą przysłowiowo si non infernas vivus adesset aquas. dobrych przyjaciół w mitologii greckiej, wprowadzoną do utworu przez starożytnego poetę jako urozmaicający W przekładzie, którego autorką jest Marlena Puk, warto przykład, byli również Tezeusz i Pejritoos. A zatem śpiewa- dodać poprzednie dwa wersy: ne w przedstawieniu Hecastus teksty mają nie tylko odsyłać Gdyby mój statek z dobrym płynął wiatrem, – w planie ideowym – do ksiąg Pisma Świętego; zawierają może wierności twojej bym nie poznał, też elementy mitologii niechrześcijańskiej, lecz o wymowie jak by Tezeja nie znał Pejritoos, zgodnej z ogólnym przesłaniem sztuki. gdyby nie dotarł żywy do podziemi. Jacek Pokrzywnicki

210 Jan Długosz

Annales seu Chronicae inlcyti Regni Poloniae. Libri VII–IX, X (usque ad annum 1406)/Roczniki albo kroniki sławnego Królestwa 24 Polskiego

[S.I., XVII wiek.]

a grzbiecie tego pokaźnych rozmiarów Sygn. PAN BG: Ms. Uph. foliału czytamy, że wewnątrz znajduje fol. 70 się Chronica Prussiae ab anno 1241 N Papier; 30 x 19,5 cm; 734, [4] k. usque ad annum 1406. Rzecz dotyczy jednak nie tylko Prus, lecz całej Polski, Oprawa: XVII w.; pergamin a nawet regionu środkowoeuropejskiego, (prawdopodobnie wtórna). o czym – jak wiadomo – świadczy zawar- Proweniencja, znaki własnościowe: tość Roczników… Jana Długosza (1415– z kolekcji bibliotecznej Johanna 1480), twórcy obszernej historii Polski, Uphagena. dzieła przedstawiającego wydarzenia od początków państwowości aż po piętna- stowieczną współczesność. Przypomina to w istocie zamierzenie starożytnego historyka rzymskiego Tytusa Liwiusza (59 p.n.e. – 17), autora znanych z pewnością Janowi Długoszowi obszernych dziejów Rzymu Od założenia miasta (łac. Ab Urbe condita libri CXLII). Poprawną identyfikację treści dzieła podaje Katalog der Handschriften der Danziger Stadt Bibliothek; stamtąd dowiadujemy się

211 również, które z 12 ksiąg dzieła Jana Długosza znalazły się w tym rękopisie: 24 księgi od siódmej do dziesiątej; ostatnia zaś częściowo, tzn. z zapisami do roku 1406. Ciąg dalszy Roczników… – również pisanych – można przeczytać w prezentowanej na stronie wirtualnej biblioteki Polona wersji rękopiśmiennej. Już w pierwszej chwili daje się zauważyć, że wersja przechowywana w kolekcji PAN Biblioteki Gdańskiej została utrwalona charakterem przypominającym włoskie humanistyczne rękopisy, również te z gdańskiej kolekcji d’Orianów. Trzeba jednak dodać, że nie było to pisanie szczególnie staranne: autorowi odpisu zdarzają się pomyłki, które niekiedy zauważa i stara się korygować, dopisując na marginesach brakujące fragmenty tekstu lub ujmując czy skreślając czerwoną kreską wyrazy niepotrzebne (np. k. 422 verso). Odpisujący zdecydował się poza tym ujawnić swoje imię: na ostatniej zapisanej karcie czytamy: Lucas Przemyslij manu propria scripsit, tj. „…napisał własną ręką”. Postać to bliżej nieznana, ale niewątpliwie godna wzmianki, choćby za sprawą ozdobników, które czytelnik napotyka na kolejnych

212 kartach rękopisu. Przyciągają uwagę inicjały oraz ozdobne liniowe wykończenia liter, rysowane głównie 24 czerwonym kolorem, na przemian z ciemnym – używanym również do pisania. Dominują motywy roślinne (w inicjałach), w tym owocowe (przy wykończeniach liter). Najczęściej to żołędzie, niekiedy w formie… fallicznej (por. np. il. k. 728 verso; k. 733 recto – verso). W rękopisie odnaleźć można szereg marginaliów, co najmniej dwóch różnych rąk, pisanych albo piórem (to zazwyczaj krótkie komentarze, rodzaj glos do treści dzieła lub korekty nazw własnych), albo wyrysowany ołówkiem (trzecia ręka) skrót NB, czyli nota bene. Rękopis stanowił własność Johanna Uphagena (1731–1802), który jednak śladów lektury własnej nie zostawił (ewentualnie mogłyby to być wspomniane skróty NB). Prawdopodobnie korzystał we własnej pracy naukowej z zakupionego przez siebie pierwszego pełnego wydania z roku 1711. Marginalia naniesiono zapewne przed oprawieniem książki, niektóre bowiem wychodzą poza krawędzie zewnętrzne kart (por. np. k. 530 recto; 560 verso).

Jacek Pokrzywnicki

213 Sztambuch Petrusa Himmelreicha

Johannes Posthius Gemerschemius 25 Tetrasticha in Ovidii Metamor. Lib. XV

(Franofurti: G. Corvinus), 1563. Sygn. PAN BG: Ms. 2500 zbiorach rękopisów PAN Biblioteki Gdańskiej pokaźną kolekcję tworzą sztambu- chy. Sztambuch, inaczej zwany imionnikiem, jest rodzajem pamiętnika. Tego typu [390] k.; ilustracje; 8º Wpamiątkowe książeczki tworzyło wielu gdańszczan, zbierając wpisy czy to podczas Oprawa: skóra brunatna ze złotymi podróży po Europie w okresie studiów, czy to w rodzinnym mieście. Sztambuch stano- tłoczeniami (zachowane resztki wi fascynujące źródło wiedzy na temat, czasem co prawda tylko i wyłącznie luźnych, farby); w plakiecie na okładzinie górnej wytłoczony Bóg na kuli powiązań między patrycjuszami i uczonymi na całym kontynencie. ziemskiej, poniżej odbywa się Prezentowany obiekt należał do pocho- Sąd Ostateczny; przedstawienie dzącego z Królewca Petera Himmelreicha opatrzone słowami [Deus] Iudicaturus Est Vivos Et Mortuos (?–1582) – rektora gimnazjum w Elblągu, (Bóg mający zamiar sądzić żywych który zmarł piastując urząd rajcy. Himmel- i zmarłych); powyżej wytłoczone reich prowadził sztambuch w latach 1564– inicjały właściciela M P H, poniżej 1573, zbierając wpisy w takich miastach, data 1565; na okładzinie dolnej jak rodzinny Królewiec, Gdańsk czy też wytłoczona plecionka inspirowana Lubeka. Co ciekawe, na sztambuch składa stylem orientalnym. się interfoliowane dzieło Johanna Postha Proweniencja: M. Petrus (1537–1597) zatytułowane Tetrasticha Hiemelreich Regiomontanus in Ovidii Metamor. Lib. XV (Franofurti: (nota proweniencyjna na s. tyt.); G. Corvinus, 1563). Każdy czterowiersz Donante Daniele Placotomo, possidet Herman Frederus – inspirowany daną historią z Metamorfoz S[ecretarius] G[edanensis] MDCX poety rzymskiego Publiusza Owidiusza (nota proweniencyjna na s. tyt.); Naso – stanowi komentarz do ryciny. Trzy na k. 2 verso okrągła pieczęć z nich są ręcznie barwione. Na interfoliach Zur Danziger Stadt-Bibliothek. Petrowi Himmelreichowi wpisali się między innymi profesor poezji na Uniwersytecie

214 25

215 25

w Królewcu, następnie sekretarz Rady Miasta Gdańska, autor Historia Rerum Prussicarum Caspar Schütz (1540–1594) właściciel (prawdopodobnie) nawiązał do opowieści Owidiu- czy też konrektor szkoły w Sonderhausen, diakon w koście- sza o zarazie na Eginie – opatrzył ją notatką 1564 Pestis in le Mariackim w Gdańsku, pochodzący z Arnstadt Johann Prussia (zaraza w Prusach) oraz epitafium ku czci zmarłej Steger (–1594). Nierzadko na wpis składał się cytat z lite- wówczas Margarety Grubin. ratury antycznej – między innymi fragmenty Iliady Homera czy Wojny z Jugurtą Sallustiusza. W ciekawy sposób sam Maria Otto

216 Alessandro Donati

Roma vetus ac recens utriusque aedificiis ad eruditam cognitionem expositis 26

Romae: ex Officina Philippi Rubei, 1665.

dańskie księgozbiory – zarówno instytucjonalne, jak i prywatne – niejednokrotnie Sygn. PAN BG: Eb 14363 4º poświadczają zainteresowanie antykiem wśród wykształconych gdańszczan. Liczne, [1] k. front., [5] k., 537 (i.e. 541), zachowane do dziś, egzemplarze z kolekcji patrycjuszowskich dotyczą starożytnej G [1] s., [8] k., [4] k. tabl.; [117] literatury, historii, kultury oraz sztuki. Wiele z nich, zwłaszcza tych dotyczących sztuki, ilustracji w tekście; 4º. stanowią publikacje ilustrowane, opatrzone misternie wykonanymi drzeworytami lub Oprawa: pergamin. miedziorytami. Tego typu literatura, w tym naukowe traktaty, istnieje już w księgozbiorze założycielskim Biblioteki Rady Miasta Gdańska, czyli w kolekcji Jana Bernarda Bonifa- Proweniencja, znaki własnościowe: cio. Markiz Orii posiadał w swych zasobach między innymi opracowane przez Marco Friedrich Gottlieb Engelcke (nota proweniencyjna na wyklejce: Fabio Calviego (1440–1527) Antiquae Urbis Romae cum regionibus simulachrum Friederich Gottlieb Engelcken (Romae: Valerius Dorichus Brixiensis, 1532), na którego kartach przedstawiono mię- Bibliotecae intulit anno 1684); dzy innymi Kapitol czy też budynki znajdujące się w pobliżu Via Appia, na Eskwilinie, biblioteka kaplicy świętej Barbary (wycięty ekslibris z karty ochronnej).

217 Polach Marsowych. Wolumin został w późniejszych czasach współoprawiony z [57] kartami rycin, na 26 których wyobrażono starożytne budynki oraz detale architektoniczne. Tradycję zainteresowania antykiem, w tym starożyt- ną architekturą i sztuką, kontynuowano w latach późniejszych. Jednym z piękniejszych zabytków piśmiennictwa tego typu przechowywanych w PAN Bibliotece Gdańskiej jest bogato ilustro- wana praca Alessandro Donatiego zatytułowana Roma vetus ac recens utriusque aedificiis ad eruditam cognitionem expositis. Pierwodruk pracy został wydany w 1638 roku w rzymskiej oficynie drukarza i księgarza Manelfo Manelfie- go (?–1649). Praca już rok później doczekała się wznowienia, kolejne wydania natomiast datujemy między innymi na lata 1648, 1662, 1665, 1694, 1725, 1738. Pracę wydawano przede wszystkim w Rzymie i w Amsterda- mie – bogato ilustrowaną. Prezentowany egzemplarz w 1665 roku wyszedł spod prasy drukarza i nakładcy Filippo de Rossiego (fl. 1634–1677). Donati (1584–1640), jezuita i profesor retoryki, nauczyciel w Collegio Romano, w czterech księgach przedstawił zarówno topografię, jak i walory architektoniczne Wiecznego Miasta. Jego wywód opatrzony został licznymi rycinami, z których 4 stanowią rozkładane karty; wśród pozostałych 117, ujętych w liczbowaniu całości, większość to całostronicowe ilustracje, na których przedstawiono rzymskie budowle, w tekście natomiast wyobrażono monety i medale. Egzemplarz zawiera notę donacyjną autorstwa burmistrza gdańskiego Friedricha Gottlieba Engelcke (1658–1716) – dyspozytora księgozbioru opatrywanego ekslibrisem kaplicy świętej Barbary.

Maria Otto

218 Heinrich Zernecke

Umbständliche Reise-Beschreibung, welche er in seinen Academischen Jahren Anno 27 1730. angefangen und mit dem Ende des 1733sten Jahres, Gottlob, glücklich und gesund vollführet

[Gdańsk, po 2 sierpnia 1733.] Sygn. PAN BG: Ms. 854 Papier; 23 x 18 cm; 205 k. s. 854 to jedna z rękopiśmiennych książek do dziś za- Oprawa: skóra, na okładzinach chowanych w kolekcji PAN Biblioteki Gdańskiej (oprócz górnej i dolnej herby rodziny Mwspomnianego rękopisu m.in. Ms. 852, Ms. 853 Zernecke (tłoczone i złocone). i Ms. 855 czy Ms. 2459), które pozostawili po sobie aż trzej przedstawiciele toruńsko-gdańskiej rodziny Zernecke (Zerneke). Dwaj z nich urodzili się w Toruniu – Jacob Hein- rich (1672–1751) oraz Heinrich (1709–1775); najmłodszy zaś Andreas – w Gdańsku (1745–1821). Rękopis, o którym mowa, był własnością i wytworem środkowego w tym wyli- czeniu Heinricha. Ten dobrze wykształcony i ustosunkowany mieszczanin (w latach 1730–1733 studiował prawo) przed wyjazdem na studia uczęszczał również do Gimnazjum Aka- demickiego w Gdańsku (1724–1729), chociaż regularne pobieranie nauki rozpoczął w Gimnazjum w Toruniu. Po powrocie do Gdańska w 1733 wstąpił w związek małżeń- ski z Eleonorą Constantią Wahl, córką jednego z gdańskich burmistrzów – Johanna Wahla (1682–1757). Sam zresztą sprawował szereg funkcji w miejskim aparacie administracyjnym, m.in. w roku 1758 został wybrany burmistrzem,

219 27

220 a w roku 1765 – miejskim komisarzem artylerii. Nie była i rozmaite świeckie budynki użyteczności publicznej, a także mu obojętna kwestia gdańskiego szkolnictwa: m.in. razem prywatne gabinety monet, kuriozów, ogrody, herbaria, z syndykiem Gottfriedem Lengnichem (1689–1774) i rajcą wreszcie – prywatne biblioteki. Wśród tych ostatnich dwie 27 Karlem Gottliebem Ehlerem (1685–1753) starał się szukać kolekcje należące do słynnych uczonych, np. Johanna wyjścia z kryzysowej wówczas sytuacji w tej dziedzinie. Alberta Fabriciusa (1668–1736), autora popularnych Jego postawa nie powinna dziwić; a wręcz przeciwnie – po w swoim czasie Bibliotek – greckiej i łacińskiej. człowieku wykształconym na uniwersytetach w Wittenber- Obie, rzecz jasna, znajdowały się w księgozbiorze Biblioteki dze czy Lejdzie – bardzo popularnych uczelniach w osiem- Rady Miejskiej w Gdańsku, ale także w księgozbiorach pry- nastowiecznej Europie niemieckiego obszaru językowego watnych, np. Gottlieba Wernsdorfa (1717–1774). – należałoby się spodziewać promowania nowoczesnych Inny posiadacz prywatnych kolekcji książek w Hamburgu to rozwiązań w dydaktyce szkolnej. Świadectwem takiej, hu- również znana postać wśród uczonych osiemnastowiecznej manistycznej w całym tego słowa znaczeniu, postawy, którą Europy. Autor Opisu podróży… miał okazję złożyć wizytę z założenia cechuje otwartość na nowe doświadczenia inte- słynnemu Johannowi Christophowi Wolffowi (1683–1739), lektualnej natury, jest zredagowany po niemiecku dziennik wytrawnemu znawcy języków bliskowschodnich. Heinrich podróżny. Nieco skrócony tytuł tego opracowania z podróży Zernecke notował potem, że zbiór Wolffa „…wśród bibliotek brzmi w przekładzie na język polski: Szczegółowy opis prywatnych w Hamburgu, za wyjątkiem zbioru pana dok- podróży, które on [tj. autor] rozpoczął w latach nauki na tora Fabriciusa, nie ma sobie równych, tak ze względu na uniwersytecie w roku 1730, a zakończył – chwała Bogu ilość, jak i na wartość” (s. 150 [79 verso] Er – zdrów i szczęśliwy z końcem 1733 roku. führte uns auff seine Bibliotheque, welche unter denen Podróże rozpoczęły się 7 czerwca 1730 roku. Data ostatnia privat-Bibliothequen in Hamburg, außer Herrn D. Fabritii, w książce i zarazem dzień powrotu do Gdańska – to 9 paź- ihres gleichen nicht hat, sowohl in Ansehung der Menge, dziernika 1733 roku. Po drodze autor miał okazję zobaczyć, als Kostbahrckeit der Wercke). Właściciel pokazywał między innymi, z większych miast: Lipsk (27 lutego 1730), z omówieniem cenne rękopisy i druki, w tym sury Koranu Berlin (11 czerwca), Wittenbergę (15 czerwca), Merse- czy „dużą ilość książek potępionych i zakazanych, o różnej burg (5 lipca), Drezno (13 sierpnia 1730), Wittenbergę tematyce, zarówno negujących istnienie Boga, afirmują- (22 września), Magdeburg (10 kwietnia 1732). A potem cych je, prezentujących stanowisko sceptyków, [książki] – 27 czerwca 1733 – Bremę, Amsterdam – 4 lipca 1733; obsceniczne i inne tego rodzaju”, których tytuły częściowo Haarlem – 22 lipca 1733, Haag – 25 lipca 1733; 26 zresztą potem wymienia, np. Johannis Bodnini Colloqu- tegoż miesiąca – Lejdę; Rotterdam – 29 lipca 1733; Delft ium Heptaplomeres de abditis rerum sublimum arcanis – 29 lipca 1733. („…w siedmiu częściach rozmowa o ukrytych tajemnicach Przykładowo – na czerwiec 1733 roku przypadły odwiedziny spraw niebiańskich) albo Petri Pomponatii de naturalium Hamburga. Heinrich Zernecke między 8 a 24 czerwca effectuum causis (…o przyczynach sił oddziałujących zwiedzał wówczas – jak miał zresztą w zwyczaju – kościoły w naturze) czy też Iulii Caesaris Vannini Amphitheatrum

221 aeternae providentiae divino magicum (…bosko-magiczny w dziedzinie nauki, niejako z woli przeznaczenia, dzię- amfiteatr wiecznej opatrzności) itp. ki wybitnemu talentowi, nieustającej pracy, niezwykłej 27 Można też powiedzieć, że Heinricha Zerneckego cechowa- erudycji. Lecz ze względu na jego szczególną skromność ła wrażliwość na przestrzeń miejską i podmiejską. Autor (gdyż [sam] nie zezwolił dla siebie tego uczynić) ci, którzy omawia rozmaite budowle, prezentując niekiedy własno- wezwali [go] to tego miasta – opiekunowie uniwersytetu ręcznie wykonane szkice konstrukcyjne lub – nawet – całe i rajcy – postarali się, aby w tym miejscu pomnik ten został założenia z zakresu inżynierii hydrotechnicznej. Dzięki temu umieszczony, wzniesiony i postawiony. Sam [zmarły] wiecz- zorientowaniu na opis przestrzeni wyraźnie reprezentowane ność dla siebie w umysłach ludzi zapewnił. Zmarł [dnia] są na kartach Beschreibung inskrypcje. Dostrzegał je na 21 stycznia 1609 roku“.) bramach, budynkach fortyfikacyjnych, a także we wnę- Interesujące samo w sobie jest również kaligraficzne zacię- trzach kościołów. cie twórcy książki. Można by je kojarzyć z wyrafinowanym Dlatego też choćby w Lejdzie, z którym to miastem pod poczuciem estetyki ludzi renesansu, którzy w swoich zapi- koniec życia był związany Joseph Justus Scaliger (1540– sywanych ręcznie książkach dbali o jakość pisma i harmo- 1609), Heinrich Zernecke zwiedzał francuski kościół Marii nię zapisanych słów z materiałem ilustracyjnym. Panny i zanotował – dziś niezachowany – tekst inskrypcji acek okrzywnicki upamiętniającej uczonego: J P Deo Optimo Maximo sacrum et aeternae memoriae Jose- phi Iusti Scaligeri, Iulii Caesaris a Burden Filium, principum Veronensium nepotis, viri, qui invicto animo una cum parente, heroe maximo, contra fortunam adsurgens ac ius sibi persequens, imperium maioribus ereptum ingenio excelso, labore indefesso, eruditione inusitata in litteraria republica quasi fataliter recuperavit; sed praesertim eiusdem modestiae, quod sibi fieri vetuit, iidem qui in urbem hanc vocarunt, curatores academiae ac urbis cons[ule]s, hoc in locum monumentum p[oni], e[xigi], l[ocari], c[uraverunt]. Ipse sibi aeternum in animis hominum reliquit. 1609 obiit 21 Ianuar[ii]. („[Pomnik] Bogu Najlepszemu Największemu poświęcony i wiecznej pamięci Josepha Justusa Scaligera, syna Juliu- sa Cesara z Burden [sic], wnuka książąt Werony, męża, który – niepokonany duchem – wraz z ojcem, wielkim bohaterem, występując przeciw losowi i zdobywając dla siebie [ten] przywilej, władzę odebraną przodkom odzyskał

222 Johannes Mochinger

Floridorum ex dissertationibus rhetoricis super Cicerone in Lyceo Gedanensi habitis excerptorum sylva 28

Gedani: e Typographeo Rhetiano, 1640.

ohann Mochinger (1603–1652), Sygn. PAN BG: Cd 4309 8º syn kupca Alberta i mieszczki [200] k.; 8º. Katarzyny z domu Arlem, był J Oprawa: gładki pergamin; na gdańszczaninem, profesorem retoryki grzbiecie naklejka ze skróconym w Gdańskim Gimnazjum Akademic- adresem bibliograficznym. kim. Jako członek gdańskiej elity in- Proweniencja, znaki własnościowe: telektualnej, przyjaźnił się między in- na wyklejce przedniej ekslibris nymi z najwybitniejszym w tamtych Ex Bibliotheca Senatus czasach naukowcem z nadbałtyc- Gedanensis; na k. przedtytułowej kiego miasta – Janem Heweliuszem. verso pieczęć Zur Danziger Stadt- I chociaż mieszkali w tym samym Bibliothek; pojedyncze marginalia. mieście i z pewnością regularnie się widywali, to do dziś zachowała się korespondencja między astronomem a profesorem. W jednym z listów Heweliusz zachwalał Mochingero- wi astronomię jako naukę, w innym z kolei nauczyciel z Gimnazjum przekazał przyjacielowi panegiryk na jego cześć, zatytułowany Geda- ni Gloria. Świadectwem bliskości, jaka istniała między dwoma uczonymi, jest również karta tytułowa

Jan Mochinger [nr inw. PAN BG: 152] 223 wydanego w drukarni Andrzeja Hünefelda w 1641 roku Mochingerowego traktatu do- 28 tyczącego retoryki, a zatytułowanego Ora- tor atque rhetorista. Wprawne oko zauwa- ży drobną dedykację umieszczoną w polu jednego ze sztandarów przedstawionych na karcie tytułowej: In honorem D[omi]n[i] Autoris I[ohannes] Hevelke S[alutem dat]. Mochinger przez lata skutecznie łączył obowiązki nauczycielskie z pracą lite- racką i naukową. Wydał liczne wiersze okolicznościowe napisane na cześć jego przyjaciół – profesorów i patrycjuszy gdańskich, a także podręcznik do retoryki zatytułowany Orator atque rhetorista oraz komentarze do mów Cycerona – Flo- ridorum Rhetoricorum ex Cicerone Sylva. W publikacji tej Mochinger przedstawia swoje wykłady na temat Cycerona, jakie dawał w Gdańskim Gimnazjum Akademic- kim. Tekst został dedykowany, wówczas syndykowi, a w latach 1647–1654 burmistrzowi gdańskiemu, Henrykowi Frederowi (1604–1654). Materiał został podzielony na 64 kwestie, które dotyczą takich zagadnień, jak pisma Cycerona, ich cechy charakterystyczne, ale i recepcja twórczo- ści mówcy w czasach późniejszych (np. stosunek Lutra do Cycerona), nowożytne, drukowane edycje jego dzieł czy też porów- nanie Cycerona do Demostenesa.

Maria Otto

224 Michael Falck

Dictata ethica ex decem libris Ethicorum Aristotelis ad Nicomachum; Prolegomena in libros Politicorum Aristotelis 29

[Gdańsk, XVII w.]

ichael Falck (1622–1676), absolwent (1740) i w kolejnych latach (1651–1652) Sygn. PAN BG: Ms. 2186 profesor Gimnazjum Akademickiego w Gdańsku jawi się przede wszystkim jako Papier; 21 x 18 cm; [345] k. aktywny kaznodzieja z pewnym dorobkiem w zakresie teologii. Jednak w zamiesz- M Oprawa: tektura, grzbiet czonej przez Ephraima Praetoriusa w Atenach Gdańskich (s. 100) bibliografii prac Mi- wzmocniony skórą. chaela Falcka znajdą się i takie, które są efektem pełnej zaangażowania lektury tekstów antycznych. To na przykład opublikowane w Strasburgu (Argentorati 1650) Collegium politicum in VII libros „Politicorum” Aristotelis (Zbiór tekstów na tematy polityczne, dotyczący siedmiu ksiąg „Polityki” Arystotelesa) albo – będąca właściwie utrwalonym w postaci drukowanej rezultatem dysputy filozoficznej, jaką zorganizowano 13 czerwca 1646 roku w Królewcu (Regiomonti) – Disputatio physica de natura elementorum ad mentem Aristotelis (Dysputa fizyczna na temat właściwości cząstek składowych natury według doktryny Arystotelesa). Arystoteles był zresztą bardzo intensywnie studiowanym przez Michaela Falcka myślicielem starożytnym. Potwierdzałaby to zawartość klocka introligatorskiego z kolekcji PAN Biblioteki

225 29

226 29

227 Gdańskiej (sygn. Ms. 2186) zbie- Cum intelligentia rerum pendeat rającego pisma Michaela Falcka ab intelligentia verborum ipsaeque 29 i innych autorów o filozoficznych litterae, ut vocum, voces notionum zainteresowaniach: oprócz Mi- in animo, ita notiones ipsae rerum sunt symbola, moralem philosophi- chaela Falcka – także Heinricha am tractaturi de nomine primo dici- Nicolai (1605–1660), następnie mus. Quae „ethica” dicatur a Grae- królewieckiego profesora nauk co tum ἦθος, cum ἔθος – moribus moralnych Wilhelma Witzendorfa et consuetudine; Illo, quia circa (1609–1646) albo rajcy gdań- mores, quibus hominem ad finem skiego Georga Schrödera (1635– suum producitur, occupatur; hoc, 1703). Ostatni z nich przepisał quoniam consuetudine et crebris zresztą inne, niewymienione we actionibus comparatur. wspomnianym zestawieniu Falc- („Jeżeli rozumienie rzeczy miało- kianów dziełko pt. Prolegomena by być zależne od rozumienia słów – a jak litery [są sym- in libros „Politicorum” Aristotelis (Wprowadzenie do ksiąg bolami] słów, słowa symbolami sformułowanych w umyśle „Polityki” Arystotelesa), liczące w rękopisie 19 kart. Znacznie pojęć, pojęcia zaś same w sobie symbolami rzeczy – to większe rozmiarami są natomiast, zamieszczone również w tej oprawie (od k. 56 recto do k. 189 verso), Falckowe wówczas, nosząc się z zamiarem przedstawiania zagadnień Dictata ethica ex decem libris Ethicorum Aristotelis ad filozofii moralnej, najpierw mówimy o terminie []. Nicomachum, tzn. Wykłady z etyki na podstawie dziesięciu To, czym jest , Grek określałby zarówno [wyrazem] ksiąg Etyki nikomachejskiej Arystotelesa. Dictata… liczą ἦθος, jak [i wyrazem] ἔθος, [mając na myśli] bowiem 133 karty. Termin dictata sugeruje zresztą, że to i . Tym pierwszym, gdyż odnosi się ono tekst wypowiadany na głos i następnie zapisywany, tak jak do , które skłania człowieka do działania podczas wykładu. Z jednej strony obecność licznych skrótów w zamierzonym przez niego celu; tym drugim, ponieważ w piśmie, za pomocą którego utrwalono Dictata…, mogłaby łączy ono [w sobie] i ”). i ogólna staranność sugeruje, że mamy do czynienia z prze- Elegancki język to zresztą cecha niejednego wstępu w tek- znaczonym do lektury odpisem z istniejących już notatek. stach naukowych o starożytnym rodowodzie. Rozważa- Oto zresztą, jak wygląda fragment wstępny (z rozwiniętymi nia na temat Etyki nikomachejskiej korespondują zatem skrótami, nieco zmienioną ortografią i przestankowaniem), – by tak powiedzieć – z antycznymi wzorami poprzez wybór w ramach którego autor prezentuje etymologię terminu „ety- tematu (tekst Arystotelesa), jak i formę (wypracowany styl ka”. Widać tu wyraźnie, że pierwsze zdania wykładu zostały partii początkowej). skonstruowane przez Michaela Falcka bardzo starannie, tworząc struktury zretoryzowane, periodyczne. Jacek Pokrzywnicki 228 Christian Friedrich Wernsdorf

Übersetzung der Briefe (angefangen 1764 d. 20sten Januar, geendigt 1766, d. 24sten May), wie auch der Lob-Rede auf den 30 Cayser Trajanus (angefangen 1766, d. 26ste May, geendigt 1767, d. 4ten August) des Cajus Plinius Cäcilius Secundus

Dantzig, 1764–1767.

nteresujące zamierzenie translatorskie kryje w sobie niepozorny wolumin o sygna- Sygn. PAN BG: Ms. 2395 turze Ms. 2395: w nowożytnym Gdańsku to bowiem jedyne kompletne tłumaczenie Papier; 20 x 17 cm; 2, 561, 139 k. Iwszystkich listów Pliniusza Młodszego (61 – ok. 113). Dodatkowo ciekawość budzi fakt, że przekładający z języka łacińskiego na niemiecki w chwili rozpoczęcia całej pracy Oprawa: tektura, marmurkowa miał jedynie trzynaście lat. Komu przyszłoby do głowy podejmować się takiej pracy? Mógł wyklejka; XIX wiek. to być jedynie ktoś, kto wyrastał w rodzinie wyraźnie stawiającej na edukację dzieci. Proweniencja, znaki własnościowe: Christian Friedrich Wernsdorf (1751–1795), bo o nim mowa, miał szczęście urodzić ze spuścizny pastora Adolfa się w jednej z bardziej wyróżniających się, jeżeli mowa o zaangażowaniu w sprawy Mundta. nauki, familii gdańskich. Jako trzeci syn Gottlieba Wernsdorfa (1717–1774), profesora Gimnazjum Akademickiego w Gdańsku, miał z pewnością dobre warunki do nauki. Sam zresztą uczęszczał do szkoły, w której pracował ojciec, ale w Księdze wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego (Catalogus discipulorum gymnasii Gedanensis) jego nazwisko pojawia się dopiero pod rokiem 1769, i to od razu w klasie ostatniej, tj. „prymie” (łac. prima classis), przygotowującej bezpośrednio do zajęć uniwersyteckich. Trzynasto- letni chłopiec mógł „zarazić się” pomysłem przełożenia Pliniuszowej korespondencji od ojca, o którym wiadomo, że prowadził u siebie w domu dodatkowe nauczanie dla wszystkich swoich dzieci, również dziewcząt. Z podręczników do łacińskiej stylistyki, w której – między innymi – celował Gottlieb Wernsdorf, zawsze poświęcano wiele uwagi sztuce pisania listów. Zbiór epistolograficzny Pliniusza Młodszego, stworzony przecież do czytania, doskonale nadawał się do ćwiczeń w pisaniu korespondencji; poza tym – co w XVIII stuleciu było nie bez znaczenia dla ludzi z niemieckojęzycznego obszaru

229 30

230 kulturowego – za sprawą przykładowo tego właśnie zbioru w ramach regularnie podejmowanego wysił- ku translatorskiego można było osiągnąć biegłość 30 w operowaniu językiem niemieckim. Dla młodego Christiana Friedricha kolejnym zadaniem, powią- zanym z jednej strony z nauką łaciny, a z drugiej – niemieckiego, było tłumaczenie na ten ostatni język reprezentującej tzw. rodzaj okolicznościowy (łac. genus demonstrativum) mowy pochwalnej dla Trajana, zwanej często z grecka Panegirykiem (od gr. πανηγυρικὸς λόγος). Ten dość trudny sty- listycznie, „zretoryzowany” tekst mógł Christian Friedrich Wernsdorf traktować jako kolejny stopień wtajemniczenia w tajniki warsztatu filologicznego.

Jacek Pokrzywnicki

231 Simon Clüver

Explicatio primi Euclidis libri tradita a M[agistro] Iohanne 31 Balduino

[Wittenberga,] 23.10.1563–31.01.1564.

Sygn. PAN BG: Ms. 2257 uklidesowe Elementy ze zbioru notatek wykładowych gdańszczanina Simona Clüve- ra, sygnowane jako Ms. 2257, oprócz osoby posiadacza wiąże z prezentowanym Papier; 22 x 16 cm; 363 k. Ew innym miejscu rękopisem Ms. 2182 również pewna kwestia terminologiczna (zob. Oprawa: charakterystyczna dla nota 20). Nie dotyczy ona może bezpośrednio Georgik, objaśnianych przez wittenber- książek ze zbioru Simona Clüvera: skiego teologa Caspara Crucigera Mlodszego (nieco więcej o tym w nocie do rękopisu tektura obciągnięta rękopisem muzycznym na pergaminie; Ms. 2182), lecz pism retorycznych, jakie znalazły się w tej samej oprawie (np. Dispo- grzbiet wzmocniony tłoczoną na sitiones rhetoricae omnis generis epistolarum, czyli Zalecenia retoryczne dla listów ślepo skórą jaśniejszej barwy; na każdego rodzaju). Powiązanie to przedstawia się następująco: przynajmniej od czasów okładzinie górnej w górnym lewym Arystotelesa ze Stagiry wiadomo, że grecki termin στοιχεῖον (w liczbie mnogiej στοιχεῖα), rogu inicjały: S C I V D, u dołu rok tłumaczony przez starożytnych Rzymian jako elementum (l. mn. elementa), w swojej 1588 oraz między nimi tłoczony wieloznaczności mógł być wykorzystany nie tylko na ślepo superekslibris herbowy Clüvera. na określenie podstaw geometrii, jak u Euklidesa (IV/III wiek p.n.e.), ale też ma odniesienie do sil- Proweniencja, znaki nie nacechowanego retorycznie pojęcia toposu, własnościowe: na okładzinie górnej w górnym lewym rogu ułatwiającego proces wynajdywania i tworzenia inicjały: S[imon] C[luverius] I[uris] argumentów (te odpowiednio wykorzystane sta- V[triusque] D[octor], czyli – „Simon nowią o skutecznym przekonywaniu, czyli w za- Clüver, doktor obojga praw” oraz sadzie o kwestii w retoryce najistotniejszej). tłoczony na ślepo superekslibris herbowy Clüvera. Poza tym, jeżeli zastanowić się nad datami, które wskazują na czas powstania notatek – czy z retorycznego pisania listów i z Georgik, czy też z Ele- mentów Euklidesa – to staje się bardziej oczywiste, jak wyglądał plan studiów wittenberskich Simona

232 31

233 Clüvera. Najpierw (od roku 1559) życie znakomitym i w wielu kwe- młody gdańszczanin uczęszczał stiach, z jakimi mają do czynienia 31 m.in. na zajęcia z historii literatu- ludzie, wygodnym, ale również ry (Georgiki u Caspara Crucigera sprawią, że twoja dusza wzbogaci Młodszego) i pisania wybranych się i zacznie sprawniej obejmo- form tekstowych (retoryka w epi- wać to wszystko, czego będziesz stolografii), następnie uczestni- próbował używać w medycynie czył w wykładach z przedmiotów, na późniejszym etapie praktyki” które dzisiaj zaliczamy do nauk ([…] ad cognoscendam geome- ścisłych – tu przykładem będzie triam et numerorum scientiam, geometria jako dział matematyki. mi fili, multum studii adhibe- Wykłady z Elementów Euklidej- to. Non enim solum vitam tuam skich prowadzone były w latach illustrem et ad multa commodam 1563–1564 (od 23 października in humanarum rerum statu effi- tegoż roku do 31 stycznia roku cient, sed etiam animam auc- następnego). Przy katedrze stawał tiorem et clariorem reddent ad wówczas magister Johann Baldu- omnium quorum usus in medici- in z Wittenbergi. Swój kurs zaczyna experire…, k. 238 recto). Na nał od słów zachęty, i to kilkupo- prawej stronie karty następującej ziomowej, idąc za przykładem, – kolejne zachęty z odwołania- między innymi, Johanna Scheubla mi, jak poprzednio, chociaż nie vel Scheubeliusa (1554–1570) jedynie, do autorów starożytnych – kartografa i astronoma, ale też (np. do Plutarcha z Cheronei). autora edycji Elementów (pierwsze sześć ksiąg wydał Na dalszych kartach dukt pisma staje się mniej staranny. i opracował Johann Scheubel w Bazylei w 1550 roku). Prawdopodobnie wtedy właśnie rozpoczęły się właści- Otóż, tak jak przed nim słynny Johann Scheubel, Johann we wykłady. W zapiskach znajdziemy niekiedy ilustracje. Balduin powoływał się zarówno na starożytnych uczonych, W geometrii według Euklidesa to rzecz nieprzypadkowa: jak i na bieżące korzyści z Eukidesowej nauki. W rękopisie rysunki, jako dodatkowy element objaśniający poszczególne z Gdańska na prawej stronie karty 238 przeczytamy na rozumowania, wprowadzano już w starożytności, czy to na przykład przełożone na łacinę słowa przypisane Hipokrate- zwojach papirusowych, czy to najstarszych zachowanych sowi z Kos (ok. 460 p.n.e. – ok. 370 p.n.e.). Ten starożyt- bizantyjskich rękopisach Elementów. ny znawca problematyki medycznej miał zapisać w liście Jacek Pokrzywnicki do syna Thessalosa: „Staraj się usilnie […] poznać geome- trię i wiedzę o liczbach. Nie tylko bowiem uczynią one twoje

234 [Notatki z wykładów profesorów fakultetu medycznego na uniwersytecie w Montpellier] [Montpellier, XVI/XVII w.] 32 siążka zawiera kilka zespo- Sygn. PAN BG: Ms. 2326 łów notatek, które – zapewne Papier; 20 x 14 cm; 178, [4] k. Kna początku XVII wieku – spisano na fakultecie medycznym uniwer- Oprawa: pergamin (zapewne XVII w.), na zewnętrznych stronach sytetu w Montpellier. Słynny już za czasów obu okładzin widoczne otwory średniowiecznych ośrodek studiów lekarskich na sznurki (te prawdopodobnie (data założenia uniwersytetu – rok 1289) przyciągał chętnych w kolorze zielonym), do studiowania medycyny również w okresie nowożyt- nym. W kolekcji PAN zabezpieczające książkę przed Biblioteki Gdańskiej zachowały się dwa zeszyty z notatkami tego rodzaju. Drugi, którym nagłym otwarciem. się tutaj nie zajmujemy, został przez Ottona Günthera oznaczony numerem kolejnym Proweniencja, znaki własnościowe: i w zbiorze rękopisów PAN BG funkcjonuje jako Ms. 2327. Trudno orzec, kto mógł na s. recto k. 1 okrągła pieczęć Zur wykłady zanotować. Czy można wiązać ten zespół notatek z osobą Joachima Oelhafa/ Danziger Stadt-Bibliothek. Ölhafa (1570–1630), znanego lekarza gdańskiego, który na przełomie XVI i XVII stulecia miał sposobność przysłuchiwać się prowadzonym na uniwersytecie w Montpellier wykładom? Na pewno w tekście nie ma żadnych informacji na temat osoby spisującej prezentowane z katedry treści. Jest też bardzo prawdopodobne, że notatki sporządzono nie podczas wykładów, lecz po nich, na co wskazuje kaligraficzne pismo i – ogólnie – sta- ranność, o którą trudno podczas szybkiego notowania słów wypowiadanych bezpośrednio z profesorskiej katedry. Zresztą niektóre zespoły tematyczne, jak np. praktyka lekarska Montpellier (zob. niżej), funkcjonowała jako rodzaj dzieła o ustalonej formie, co mogą sugerować zapisy na koniec poszczególnych części, np. finis librii tertii huius operis, tj. koniec księgi trzeciej tego dzieła (k. 167 verso). Już nawet pobieżna lektura pozwala upewnić się, jak wiele – wciąż jeszcze – medycyna przełomu XVI/XVII w. zawdzięczała osiągnięciom medycyny starożytnych Greków i Rzymian. W tekście wstępu (praefatio) przywołano, tylko na stronie prawej pierwszej karty (recto), rzymskiego lekarza Galena (ok. 130–200) i słynnego Greka, Hipokratesa z Kos (ok. 460 p.n.e. – ok. 370 p.n.e.).

235 32

236 W tomie pierwszym znalazły się: Monspeliensis, seu formulae medi- Pathologia universalis e prelec- camentorum morbis tam externis, tionibus nobilissimi et clarissimi quam internis accommodatae, 32 viri d[omini] I[ohannis] Varandai, quibus in communi praxi utuntur d[octoris] med[icinae] et in cele- doctores Monspelienses, praele- berrima Monspeliensi Gallorum gente reverendissimo et spectatis- Academia professoris regii (Pato- simo d[omino] I[ohanne] Plaesino, logia ogólna – z wykładów szla- doctore medico et universitatis chetnego i sławnego pana, pana pro tempore decano. E praelec- Jeana Varanda, doktora medycyny tionibus D. [?] Schironii, professo- i profesora królewskiego na sław- ris quondam ibidem et doctor[is] nym uniwersytecie we francuskim medici (Praktyka Montpellier, czyli recepty lekarstw, dostosowanych Montpellier, k. 1 recto – 50 verso). tak do chorób zewnętrznych, jak Tekst wykładów został ostatecznie i wewnętrznych, które w powszech- opublikowany – pod tym samym nej praktyce stosują lekarze z Mont- tytułem, lecz w nieco zmienionej pellier. Z wykładu czcigodnego, formie – w wydaniu dzieł wszystkich znakomitego pana Jeana Plaesi- Jeana de Varanda (ok. 1563–1617) na, doktora medycyny i – czasowo w roku 1658. – dziekana uniwersytetu; z wykła- Na drugiej pozycji znalazła się dów D. [?] Schirona, niegdyś pro- Methodus medendi universalis cla- fesora tamże i doktora medycyny). rissimi viri Iohan[nis] Saportae, doct[oris] medic[inae] et Ten zespół notatek podzielony został na cztery księgi. Pierw- professoris in Academia Monspeliana regii, nec non pro sza – od k. 103 recto do k. 131 verso (z właśnie podanym tempore vicecancellarii, k. 51 recto – k. 60 recto (Ogólna tytułem); druga, […] de medicamentis purgantibus seu metoda leczenia sławnego pana Jeana Saporta, dokto- catharticis dictis (O lekarstwach przeczyszczających albo ra medycyny i profesora królewskiego na Uniwersytecie zwanych katartycznymi) – k. 132 recto – k. 151 recto; w Montpellier, jak również – czasowo – zastępcy kanclerza trzecia, De ventriculo (O żołądku) – na k. 152 recto – 167 [uniwersytetu]); trzeci zespół notatek wykładowych w tym verso; ostatnia zaś, nosząca tytuł De febrium putridarum tomie nosi tytuł Methodus medendi seu tractatus de fun- curandarum forma (O sposobie leczenia gorączek cuch- dationibus curativis praelegente clarissimo viro domino nących) oraz De tertiana exacta et vere intermittente O malarii trzydniowej i rzeczywiście ustępującej czasowo, Varanda[e]o, doctor[e] medico et in florentissima Mon- k. 169 recto – k. 178 recto. speliensi Gallorum Academia professore regio (k. 63 verso – k. 101 recto); następna w kolejności pojawia się Practica Jacek Pokrzywnicki

237 Theodor Friedrich Kniewel

Anmerkungen zu einigen Oden des Horatz. Eine Vorlesung des 33 Herrn Prof. [Karl] Morgenstern; Übersetzung einer Oden des Horatz

Gdańsk, 1798–1799.

Sygn. PAN BG: Ms. 2393 biór odręcznych notatek Theodora Friedricha Kniewela (1783–1859), Papier, 20 x 18 cm; 18 k. Zspisanych w czasie nauki w Gdań- Oprawa: tektura. skim Gimnazjum Akademickim w roku Proweniencja, znaki własnościowe: 1798–1799 na zajęciach z przedmiotu dar dla Danziger Stadtbibliothek „retoryka i poezja” u profesora Karla z kolekcji bibliotecznej Theodora Morgensterna (1770–1852). Od karty Friedricha Kniewela z roku 1856. 11 recto – sporządzony w tym samym czasie przekład wybranych wierszy z I księgi ód Horacego. Theodor Friedrich Kniewel, jedna z wybitniejszych postaci w życiu kulturalnym Gdańska z przełomu XVIII i XIX wieku, urodził się w mieście nad Motławą. Tutaj również odebrał wykształcenie na szczeblu podstawowym (w szkole przy koście- le św. Katarzyny) i średnim (w Gimna- zjum Akademickim). Podobnie do Karla Morgensterna wybrał studia na uniwersytecie w Halle, gdzie kształcił się w zakresie teologii, filozofii i filologii, mając okazję – tak jak niegdyś jego gdański profesor gimnazjalny – słuchać wykładów słynnego filologa Friedricha Augusta Wolfa (1759–1824).

238 Jako student medycyny, immatrykulowany został również na uniwersytet 33 w Dreźnie. W Gdańsku pracował w szkolnictwie (od 1805 roku do 1825, z przerwą w latach 1807– 1809), będąc świadkiem likwidacji i przeorganizo- wania Gimnazjum Akade- mickiego w Gimnazjum Miejskie (1817). W nowo otwartej placówce objął posadę nauczyciela języka greckiego i łacińskiego. Sam nauczyciel, Karl Mor- genstern, rozpoczął w Gdań- sku pracę z opinią dobrego wykładowcy (w Halle z sukcesem wykładał historię filozofii); za sprawą ręko- pisu z „lekcji o Horacym”, Ms. 2393, możemy z kolei twierdzić, że na zajęciach w Gimnazjum Akademickim w Gdańsku Karl Morgen- stern potrafił zaciekawić uczniów (przynajmniej niektó- 3, 2, 14, 16, 13, 17, 18, 19, III 1, 13, 9, 14, 16, 8; IV 4; rych) i że jest to rzeczywiste świadectwo rozbudzenia filo- III 6, 30, 11, 3, 7; I 4; IV 5, 8; III 11 cd.). W drugiej partii logicznych zainteresowań u młodego Theodora Friedricha Theodor Friedrich Kniewel sporządził prozatorski przekład Kniewela. ód numerowanych jako I 24, 3, 22, 4; II 10, 3, 2, 14, 19; Część pierwsza, wykładowa, zawiera skrótowy życiorys III 1, 16, 13, 17, 19. poety (k. 1 verso – 2 recto), a także niezbyt rozbudowane charakterystyki 27 ód z różnych ksiąg (I 24, 3, 22, II 10, Jacek Pokrzywnicki

239 [Vorlesungen über Rhetorik/Wykłady z retoryki]

[XVII w.]

34 tto Günther w trzecim tomie Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbibliothek Sygn. PAN BG: Ms. 2188 pod numerem 2188 umieścił zbiór przepisów retorycznych. Zeszyt ten, nadgryzio- Papier; 21,5 x 17 cm; 127 k. Ony zębem czasu, a raczej – by tak powiedzieć – szkodników, nie zawiera żadnych Oprawa: papier z licznymi szczegółowych informacji, które pozwoliłyby określić dokładniej czas powstania całości uszkodzeniami (ślady żerowania i wskazać ewentualnego autora. Jedynie pismo i treść sugerują, że Wykłady z retoryki owadów). spisano w siedemnastym stuleciu. Być może śladem dawnego (pierwszego?) właściciela Proweniencja, znaki własnościowe: są trzy skrócone wyrazy (imiona i nazwisko?) w dolnym lewym rogu pierwszej karty. na s. recto k. 3 okrągła pieczęć Zur Danziger Stadt-Bibliothek. Jeżeli przeczytamy ten zapis Pr[of]es[s]or[is] Phil[lologiae] B[eckherii], można by zbiór notatek z wykładów łączyć z osobą związanego z Elblągiem Georga Beckhera (zm. 1678?), który był pierwszym autorem dzieła Orator extemporaneus, wznowionego w zmienionej już wersji przez związanego z Braniewem jezuitę Michaela Radaua (1617– 1687). Do podręcznika Orator extemporaneus zostaje odesłany czytelnik zapisanego wykładu na karcie 80 verso, gdzie zapisano: Deberent nunc quidem praxes quaedam apponi, sed quia tempus finem imperat, ideo hic diutius non immorabimur; eas enim qui expetit, habere poterit in multis panegyricis vel saltem in Oratore extemporaneo.

240 34

Interesujące jest w przypadku tych wykładów to, że poja- (Teraz właściwie trzeba zaprezentować przykłady, lecz wiające się niekiedy w tekście przykłady realizacji orator- – jako że czas się kończy – tu nie będziemy ich przed- skich są w języku polskim. stawiać. Jeżeli zaś ktoś by sobie życzył, może je znaleźć w licznych mowach pochwalnych lub przynajmniej w [pod- Zespół notatek Ms. 2188 miał w zamyśle autora koncepcji, ręczniku] Orator extemporaneus). jak i – zapewne – przepisującego, służyć jako podręcznik

241 do nauki retoryki. Nie mamy tu jednak do czynienia z zamkniętą całością: na samym końcu pojawia się 34 zapis Reliqua desunt, co znaczy: „brakuje reszty [tekstu]” (k. 125 verso). To, co zostało zapisane, prezentuje się jako dobrze zorganizowana całość. Materiał podzielony został na sekcje (łac. sectiones); drobniejsze partie tekstu w ramach „sekcji” noszą z kolei nazwę artykułów (articuli). Te zaś dodatkowo zostały uporządkowane za pomocą numerowanych symboli paragrafów i odrębymi tytulikami. Dyspozycja treści wygląda następująco: Wstęp (k. 3 recto); sekcja I: Herby polskie obja- śnia się za pomocą różnorakich wiadomości (łac. Stemmata Polona varia eruditione illustrantur, k. 3 recto); sekcja II: Mowy pogrzebowe objaśnia się za pomocą narzędzia oratorskiego – wskazówkami teoretycznymi i przykładami (k. 40 recto); sekcja III: O mowie, której przedmiotem jest chwalenie godności (łac. De oratione gratulatoria dignitatum, k. 57 recto). W dalszych partiach tekstu zmienia się charakter podziału, gdyż rolę nadrzędnej jednostki organizu- jącej wywód zaczyna pełnić „część” (łac. pars); na nią składają się już wymieniane „sekcje”. W ramach tych ostatnich autor wykładu wprowadza z kolei formułę inicjalną „zapytasz” lub „zastanowisz się” (łac. w rodzaju doradczym, jakie na sejmach w obecności króla quaeres). Część pierwsza nosi tytuł: O mowie żałobnej wygłaszają senatorowie albo posłowie i inni urzędnicy kró- i weselnej (k. 85 recto); część druga – Praecepta oratio- lestwa; następnie również dołączone zostają przykłady). Tu num generis deliberativi a senatoribus aut legatis aliisque również brak początku (o czym zaświadcza sformułowanie regni officialibus in comitiis praesente rege dici solitarum desunt quaedam initio); część trzecia: O mowie wygłasza- nej w obozie (de oratione castrensi – k. 123 recto). breviter expediuntur; quibus deinde etiam praxes sub- iciuntur (Krótka prezentacja zaleceń dotyczących mów Jacek Pokrzywnicki

242 Beniamin Groddeck

Excerpta ex scriptis viri celeberrimi Alberti Schultensii, professoris Lugdunensis in Bat[avia], tam editis, quam calamo exceptis, 35 in quibus origines verborum excellunt, ad cognoscendum tam primigeniam, quam propriam cuiuscumque verbi, quantum fieri potest, significationem, secundum ordinem Lexici Buxtorfiani adornata.

[Lipsk?], 1745–1746.

enjamin Groddeck (1720–1776) – to przedstawiciel znanej gdańskiej rodziny kupiec- Sygn. PAN BG: Ms. 2351 kiej o naukowych inklinacjach. Podobnie jak jego stryj Gabriel (1672–1709) intere- Papier; 24 x 18,5 cm; 300 s. Bsował się językami wschodnimi. Idąc w ślady wielu gdańszczan, studiował na kilku uniwersytetach europejskich: w Lipsku, gdzie uzyskał stopień magistra w 1747 roku, Oprawa: półskórek (okładziny a następnie w Amsterdamie i Lejdzie. Ostatnia z trzech uczelni interesowała Grodecka tekturowe, po zewnętrznej stronie oklejone papierem marmurkowym, przede wszystkim z powodu wykładów Alberta Schultensa (1686–1750), cenionego wzmocnienia grzbietu w XVII/XVIII wieku orientalisty. W Lejdzie przebywał przez rok, a potem poprzez Lipsk i zewnętrznych krawędzi okładzin dotarł do Wittenbergi, w której starał się – z sukcesem – o adiunkturę na wydziale filo- ze skóry); XIX wiek. zoficznym. Jako uniwersytecki wykładowca języka hebrajskiego, opublikował m.in. pracę Proweniencja, znaki własnościowe: o tytule De necessaria linguarum Arabicae et Hebraicae connexione (O koniecznym dar z kolekcji pastora Adolfa łączeniu języków arabskiego i hebrajskiego). Opowiadał się w niej za prowadzeniem Mundta. badań nad językiem Biblii z wykorzystaniem języka arabskiego. W roku 1748 trafił ponownie do rodzinnego miasta, gdzie w Gimnazjum Akademickim objął stanowisko nauczyciela języka greckiego i języków „orientalnych”, semickich. Tym samym Gimna- zjum Akademickie zyskało niezwykle kompetentnego i ambitnego hebraistę. Dbałość o katedrę „języków wschodnich” to zresztą dowód na konsekwencję w realizowaniu humanistycznego postulatu opanowania języków nie tylko Grecji i Rzymu, ale też – ze względu na tradycję biblijną – języków semickich, w tym zwłaszcza hebrajskiego.

243 35

244 Rękopis Ms. 2351 z kolekcji PAN Biblioteki Gdańskiej zawiera de facto dwie zupełnie 35 różne pod względem tematycz- nym prace. Wspólna numeracja obejmuje zarówno część doty- czącą wypisów leksykograficz- nych z prac Alberta Schultensa, jak i zbiór notatek Groddecka, traktujących o historii i staty- styce Gdańska. Tym ostatnim brak jednak karty tytułowej, która powinna pojawić się mie- dzy stroną 235 a 236. Zdaje się, że nie zatroszczył się o nią sam autor, który „bez uprzedze- nia” na odwrotnej stronie (verso) karty zawierającej ostatnie wypisy z Schultensa wprowadza tekst następnej pracy. Nas interesuje jednak pierwsze z dzieł, którego tytuł prze- tłumaczyć można następują- co: Wypisy z dzieł sławnego pana Alberta Schultensa, profesora lejdeńskiego w Holandii, zarówno opublikowa- gdańszczanina z twórczością naukową i leksykograficzną nych jak i rękopiśmiennych, w których pierwsze miejsce rodziny Buxtorfów (Johannesa I i Johannesa II), których zajmuje etymologia wyrazów; [wypisy] sporządzone według słownik – publikowany po raz pierwszy w 1609 roku – był zasad słownika Buxtorfów, aby zrozumieć, na ile to możli- zresztą, z pewnymi uzupełnieniami i zmianami, wznawiany we, tak pierwotne, jak i właściwe znaczenie słowa. nawet w XIX wieku. Zgodnie z praktyką, która funkcjono- Jak wynika z tytułu, słownik powstał w czasach studiów wała wśród badaczy tekstów hebrajskich w czasach obu uniwersyteckich Groddecka, podczas pobytu w Lejdzie. Być Buxdorfów, Alberta Schultensa i Groddecka, hasła obja- może jest jednym z niewielu namacalnych śladów nauki śniane są w języku łacińskim. u Alberta Schultensa. Zarazem pokazuje obycie ambitnego Jacek Pokrzywnicki

245 Himerii sophistae eclogae et declamationes integrae XXXIV. 36 Edycja: Gottlieb Wernsdorf Gdańsk, [ca. 1752] – 1761.

Sygn. PAN BG: Ms. 2375 espół 10 woluminów ręko- piśmiennych, od sygnatu- Papier; 10 woluminów: 158 k.; 132 k.; 119 k.; 104 k.; 113 k.; Zry Ms. 2372 do Ms. 2381, 133 k.; 122 k.; 139 k.; 127 k.; mieści w sobie rezultaty jed- 52 k. nego z najambitniejszych Oprawa: tektura obciągnięta w Gdańsku doby nowożytnej papierem marmukowym; grzbiet przedsięwzięć z zakresu edy- wzmocniony pergaminem. cji tekstów antycznych. Autor Proweniencja, znaki własnościowe: i realizator tego pomysłu, Got- księgozbiór Gottlieba i Christiana tlieb Wernsdorf (1717–1774) Friedricha Wernsdorfów; na s. recto nie urodził się co prawda 1-wszej k. okrągła pieczęć Zur w Gdańsku, a w chętnie od- Danziger Stadt-Bibliothek. wiedzanej przez mieszczan nadmotławskich Wittenber- dze. Jednak najbardziej twór- cze lata trwającego pięćdzie- siąt siedem lat życia spędził właśnie w Gdańsku, gdzie pracował w Gimnazjum Aka- demickim od 1744 roku na stanowisku profesora języka greckiego i języków orientalnych, a następnie – od roku 1748 aż do śmierci – jako profesor retoryki i poezji. Pomysł Gottlieba Wernsdorfa na wydanie mało komu znanego w XVIII wieku późnoantycznego autora – Himeriosa z Prusias w małoazjatyckiej Bitynii (ok. 320–383) – wydawał się trudny

246 36

247 do uzasadnienia, ale pokazywał też, jak ambitną osobą jest z kolei wyciągi z mów Himeriosa; Wernsdorf przygotował podejmujący to wyzwanie trzydziestokilkuletni przybysz je do druku, opierając się na pierwszym wydaniu Bibliote- 36 z Wittenbergi. Ponad półtorej dekady prac zaowocowało ki, przygotowanym przez Davida Höschela (1556–1617) przygotowaniem dokładnego, opatrzonego komentarzem (zob. nota 12). Jednak opracowany w ten sposób Himerios i łacińskim przekładem, wydania trzydziestu czterech mów był źródłem nieustannych utrapień dla autora edycji. Sam okolicznościowych, zachowanych częściowo w Bibliotece Gottlieb nie doczekał chwili, w której wydanie ukazało się patriarchy konstantynopolitańskiego Focjusza (ok. 810 drukiem. Dopiero w kilkanaście lat po śmierci osiadłego – ok. 891), a częściowo w rękopisach, rozrzuconych po w Gdańsku uczonego, dzięki wstawiennictwu i zachę- Europie Zachodniej i Południowej. Prezentowany rękopis tom takich badaczy, jak filolog Gottlob Christoph Harless – trzeci w kolejności z dziesięciu – zawiera, jak siedem (1738–1815) czy filolog i archeolog Christian Gotlob Heyne pozostałych, tekst pierwszej z mów (Mowa z okazji wesela (1729–1812), edycję tę, co prawda w skróconej formie, Sewera, tzw. ἐπιθαλάμιος λόγος), w całości opracowanych przygotował dla oficyny Vandenhoecka i Ruprechta Jo- od strony edytorskiej przez Gottlieba Wernsdorfa. Zamiesz- hann Christian Wernsdorf (1723–1793), młodszy brat czone w dwóch pierwszych tomach Eklogi Focjańskie to Gottlieba, również zajmujący się wydawaniem autorów

248 starożytnych. Himie- rios z Gdańska ukazał się zatem ostatecznie 36 w całości w roku 1790 w Getyndze. W kolekcji PAN Biblioteki Gdań- skiej zachował się natomiast egzemplarz pośmiertnego wydania Himeriosa z wpisem wdowy po Gottliebie, Gottliebe Elisabethy Johanny (zm. 1793), która ofiarowała ten wolumin ówczesnej Bi- bliotece Rady Miejskiej (sygn. PAN BG: Cc 8625 8°). Dodać war- to, że w poszukiwania wydawcy dla gdańskiej edycji Himeriosa anga- żowali się Carl Benja- min Lengnich, o któ- rym mowa przy okazji katalogu biblioteki ko- ścioła Mariackiego (por. Ms. 1018), a także syn Gottlieba Wernsdorfa, Christian Friedrich, autor przekładu listów Pliniusza Młodszego (por. Ms. 2395).

Jacek Pokrzywnicki

249 [Johann Wilhelm Ludwig Bärreysen] 37 [Zbiór notatek z rozmaitych wykładów Friedricha Augusta Wolfa] [Halle] 1801–1802.

Sygn. PAN BG: Ms. 2365 ohann Wilhelm Ludwig Bär- reysen – autor notatek (atry- Papier; 21,5 x 17,5 cm; 163 k. Jbucja według Ottona Gün- Oprawa: tektura oklejona papierem thera) pochodził z Gdańska; marmurkowym. w roku 1796 wpisany został jako uczeń klasy drugiej tutej- szego Gimnazjum Akademic- kiego. Bardzo prawdopodobne, że studiował równolegle z The- odorem Kniewelem na uniwersytecie w Halle, gdzie obaj młodzi gdańszczanie mieli oka- zję uczestniczyć w rozmaitych zajęciach filologicznych Frie- dricha Augusta Wolfa. Postu- denckie losy Bärreysena rów- nież przypominają w ogólnym zarysie curriculum Theodora Kniewela. Bärreysen pracował jako nauczyciel i pełnił posługę kapłańską: trafił mianowicie na posadę nauczyciela w szkole Conradinum; sprawował także w trzeciej dekadzie XIX stulecia urząd pastora w kościele w So- bieszewie (niem.: Bohnsack).

250 37

251 W kolekcji PAN Biblioteki Gdańskiej zachowało się sporo Consilia Scholastica. Praelectio publica 1801–1802, zbiorów notatek z zajęć u Friedricha Augusta Wolfa (por. k. 119 recto – 125 verso (Rady pedagogiczne. Wykład 37 Katalog der Danziger Stadtbibliothek, t. III, zestawienie publiczny); Erklärung einiger Oden des Horaz von F[rie- w indeksie na s. 373). Zbiór sygnowany jako Ms. 2365 drich] A[ugust] Wolf. Im Winterhalbenjahr 1801–1802, zawiera w pierwszej kolejności notatki z wykładów Friedri- k. 128 recto – 148 recto (Friedricha Augusta Wolfa wyja- cha Augusta Wolfa, które wykładowca ów poświęcił dwóm śnienie niektórych ód Horacego. W semestrze zimowym dialogom Platońskim – Fedonowi i Eutyfronowi. Pierwsza 1801–1802); na samym końcu Uebersetzung des Plato karta tytułowa, jak i wszystkie pozostałe, które zawierają Apologie des Sok[rates], k. 157 recto – 162 recto). tytuł, została dodana prawdopodobnie w chwili, gdy Bär- Na recto karty 157 przekład Obrony Sokratesa – niedokoń- reysen zdecydował się zebrać materiały w jednym wolu- czony. Umieszczone na końcu poszczególnych partii notatek minie. Pierwotnie tytuły poszczególnych zespołów notatek brzmiały raczej lakonicznie. Np. wykłady z obu dialogów zapisy w rodzaju Nonnihil deest (w Consilia scholastica) to Plato (k. 3 recto) albo – z Hymnów homeryckich – De czy Nonnulla desiderantur (w Volesungen über Platos hymnis Homericis; z fragmentu II ks. Iliady – Schiffsca- Apologien…) również świadczą o niekompletności tych talog (Katalog okrętów). Po scaleniu wszystkich notatek materiałów. w jednej oprawie wprowadzono następujące tytuły: Po komentarzach do Hymnów homeryckich pojawia się F[riedrich] A[ugust] Wolfs Vorlesungen über Platos Apolo- rzecz – w porównaniu do pozostałych – nietypowa. Przywo- gien des Sokrates, den Phädon, und Eutyphron. Im Som- łane już jako tytuł Consilia scholastica – Rady pedagogicz- mer 1801, k. 2 recto (Friedricha Augusta Wolfa wykłady ne to cykl wykładów, w ramach których Wolf charakteryzo- na temat Platona Obrony Sokratesa, Fedona i Eytyfrona); wał rozmaite zagadnienia dotyczące nauczania (de rebus Catalogus navium et copiarum, Ilias β 484–877, öffent- didacticis), a poza tym starał się przedstawić słuchaczom lich erklärt von Wolf im Winter 1801–1802, k. 47 recto zasady pedagogiki (de arte pedagogica). Tu dominuje język (Katalog okrętów i wojsk, Iliada ks. II 484–877, publicznie łaciński i dość staranne pismo; na koniec dopiero widzimy objaśniony przez Wolfa w zimie 1801–1802); Fragment fragment po niemiecku, w którym bardziej pośpiesznie aus Wolfs Vorlesungen über die 4 ersten Bücher der Ilias zapisywane litery stają się trudne do odczytania. enthaltend die Einleitung, und die Erklärung von Ilias Podobnie z komentarzem do ód horacjańskich, formuło- I 1–166. 1801–1802, k. 71 recto – 109 verso (Fragment wanym niekiedy w języku łacińskim (I 4, 11), niekiedy zaś wykładów Wolfa na temat czterech pierwszych ksiąg po niemiecku (I 1, 3; II 1). Od recto karty 136 (pierwotnie Iliady, zwierający wprowadzenie i objaśnienie [wersów] s. 267) pojawiają się także objaśnienia do epod (3, 10, 1–166 pierwszej księgi Iliady); Observationes in Hymnos 13), naprzemiennie z komentarzem do ód (IV 13; I 21, 30; Homericos, od k. 111 recto do karty 116 recto (Uwagi III 12; I 6, 7, 8, 9, 12, 13, 14, 15, 4). do „Hymnów homeryckich”), w których m.in. odwołania do znanych Prolegomena ad Homerum (k. 112 recto); Jacek Pokrzywnicki 252 Korespondencja Marcina Lutra i Filipa Melanchtona (odpis) w wyborze Vittebergae, 1544. 38 Korespondencja Marcina Lutra lub – z pisownią bliższą oryginalnej – Martina Luthra Sygn. PAN BG: Ms. 2446 (1483–1546) oraz Philippa Melanchtona (1497–1560), którą znajdziemy w PAN Biblio- Papier; 16 x 11 cm; 127 k. tece Gdańskiej, jest jednym z dość wczesnych odpisów zbiorów epistolograficznych tych Oprawa: zawierający treści obu wybitnych intelektualistów i reformatorów religijnych z pierwszej połowy XVI wieku. religijne rękopis łaciński na Na zewnętrznym marginesie karty 2 (recto) zapisano miejsce i datę roczną sporządzenia pergaminie (zapewne XIV/XV wiek); prawdopodobnie karta nigdy nie wyboru: Vittebergae 1544, czyli „w Wit- weszła w skład przygotowywanej tenberdze [w roku] 1544”. całości (świadczy o tym sposób zakończenia prawej kolumny Oprócz listów Marcina Lutra adresowa- na wewnętrznej stronie dolnej nych do Filipa Melanchtona oraz, raczej okładziny: pisany czerwonym sporadycznie, do innych osób w dalszej kolorem wyraz nagle się urywa; reszta kolumny pozostaje partii wyboru (k. 66 recto – 118 recto) niezapisana). uwzględniono również listy, które z kolei Proweniencja: pierwsza notatka wysyłał sam Filip Melanchton: tak samo na s. recto pierwszej karty, jak w przypadku korespondencji Lutra prawdopodobnie z informacjami na – do kilku osób. Dokładny opis zbioru temat proweniencji, nieczytelna; w XIX stuleciu w zbiorach Augusta znajdziemy na s. 306 katalogu Ottona Wilhelma Friedricha Unselta, Günthera. Wiadomo zatem, że zebrane pastora w Cedrach Wielkich (na w wyborze listy adresował Marcin Luter podstawie zapisu na skrzydełku tylnej okładziny: A.W.F.U. – t. Groß do Filipa Melanchtona (13), do zajmu- Zü[nd]er 1826 im Febr[uar]); jącego się kompozycją Ludwiga Senfla następnie w kolekcji Theodora (ok. 1490–1543), a także do teologa Kniewela, o czym informuje zapis na s. recto k. 1: ex i pedagoga Johanna Agricoli (1494– auct[ione] b[eati] Unselt, pastoris 1566). Inni dwaj adresaci z gdańskiego Gros[s]-Zünder, Gedan[i] 7/10 zbioru Ms. 2446 to książę i elektor sak- (18)33 Kniewel; w roku 1856 przekazany do kolekcji Danziger soński Johann Friedrich (1503–1554) Stadtbibliothek.

253 oraz zaangażowany politycznie prawnik i historyk Georg Dietrich Veit (1506–1549), z łacińska zwany Theodorem Brück (1483/84–1557). Vitusem; Johann Hess (1490–1547), który propagował idee 38 Z kolei z kręgu korespondentów Filipa Melanchtona znaj- Reformacji we Wrocławiu; Philipp Gluenspiess (zm. 1559?) dziemy w rękopisie Ms. 2446 m.in. takie postaci, jak teolog z Mansfeld, rodzinnego miasta Marcina Lutra; humanista

254 i działacz reformacyjny Jan Łaski młodszy (1499–1560); Jacob, a raczej – Johann Sturm (1507–1589), twórca humanistycznego gimnazjum w Strasburgu; nie zabrakło też koronowanej głowy – króla Anglii Henryka VIII (1491– 1547), adresującego swój list do Filipa Melanchtona, jak i listów tego ostatniego do władcy Anglii.

Jacek Pokrzywnicki 255 Collectio litterarum a viris eruditis ad dominum Adrianum et dominum Georgium Pauli, gymnasii Dantiscani professores publicos nec non dominum Adrianum Pauli, ecclesiae Petro- -Paulinae pastorem aliosque e diversis locis superiori saeculo 17. 39 scriptarum.

[Różne miejsca powstania, 1602–1684.]

Sygn. PAN BG: Ms. 2450 iedemnastowieczny zbiór korespondencji członków gdańskiej rodziny mieszczańskiej Pauli, wbrew tytułowi dodanemu przez historyka Valentego Schlieffa (1680–1750), Papier; 20 x 16,5 cm; 7, 462 k. Spisanej na przestrzeni osiemdziesięciu dwóch lat – aż do roku 1684. Wśród noszących Oprawa: pergamin na tekturze; na to nazwisko adresatów i wysyłających Valentin Schlieff oraz bibliotekarz Otto Günther okładzinie górnej i dolnej ślady po (1864–1924) naliczyli w sumie pięć osób. Trzy o imieniu Adrian (I – 1548–1611; wiązaniu, ułatwiającym pewniejsze II – 1605–1622; III – 1633–1684), jednego Georga (zm. 1650) oraz Reinholda (zm. zamknięcie książki (resztki paska widoczne pod wyklejką obu 1682). Reinhold i Adrian III to bracia; ich ojciec – Georg – był natomiast bratem, prawdo- okładzin); w górnej partii grzbietu podobnie młodszym, Adriana II. Najstarszy Adrian I to ojciec dwóch ostatnich. Wszyscy pisany atramentem tytulik (zatarty; ci mężczyźni odebrali bardzo dobre wykształcenie. Adrian II obronił nawet doktorat z me- w trzeciej, najniższej linii czytelne dycyny; poza tym cała piątka związana byłą ze szkolnictwem, głównie gdańskim: Pauli etc.). Adrian I jako rektor szko- ły przy parafii św. Piotra i Pawła na Starym Proweniencja, znaki własnościowe: Przedmieściu; na tym samym obszarze, geograficznie z kolekcji bibliotecznej Valentina rzecz ujmu- jąc, jako profesor me- Schlieffa. dycy- n y

256 w Gimnazjum Akademickim działał Adrian II; podobnie było i Pawła Adrian III – uzyskał stanowisko na uniwersytecie z jego bratem, specjalizującym się w teologii Georgiem; w Marburgu, które zajmował do końca życia. najmłodsi bracia – Adrian III oraz Reinhold – również po- Korespondencja to w całym tego słowa znaczeniu huma- 39 święcili się tej dyscyplinie, jednak Reinhold – inaczej niż nistyczna. Najwięcej zachowało się listów o tematyce podtrzymujący rodzinną tradycję pracy na parafii św. Piotra literackiej – jakby takie listy autorzy chcieli w pierwszej

257 39

kolejności upubliczniać. Sfera prywatna również bywa ujawniana, ale pozostaje ona zawsze na drugim planie, zewnętrznych marginesach poszczególnych kart. Prawdo- jako temat pośledniejszy, mało interesujący dla członków podobnie to właśnie za sprawą Valentina Schliffa wykona- rei publicae litterarum – „republiki listów”, jaką stworzyli no oprawę całości; być może od niego pochodzą również wykształceni ludzie w czasach nowożytnych, naśladując wkładki zawierające przede wszystkim nazwiska kore- starożytnych mistrzów – w tym między innymi Cycerona spondentów gdańskiej rodziny. Warto przy okazji dodać, i Pliniusza Młodszego. że treść listów spisała jedna osoba, ponieważ regularne, Sama w sobie wydaje się interesująca praca Valentina zgrabne pismo – zarówno w partiach łacińskich, jak i nie- Schliffa, znanego ze swojej bibliofilskiej pasji gdańszcza- mieckich, czy niekiedy również greckich i transkrypcjach nina, który starał się uprzystępnić zbiór epistolograficzny z hebrajskiego – pozostaje niezmienione na przestrzeni rodziny Pauli, dopisując, choć bez konsekwencji, swoim całego woluminu. nieco nerwowym pismem krótkie streszczenia listów na Jacek Pokrzywnicki

258 Johann Benjamin Schmidt

Catalogus librorum ad historiam Polonicam spectantium, impressorum et manuscriptorum 40 Codex diplomaticus der Stadt Danzig, worinnen die Handfesten, Freyheits Briefe, Sygn. PAN BG: Ms. 1500 Verträge, Landes- und Friedens-Schlüsse, Verordnungen und andere Urkunden, Papier; 20 x 15,5 cm; 58 k.; welche diese Stadt und ihre Ländereyen entweder umittelbar, oder in Absicht XVIII w. ihrer Verbindung mit der Provinz Preussen betrachtet, angehen, aus zum Theil Oprawa: tektura obciągnięta gedruckten glaubwürdigen Nachrichten zusammengetragen […] brązową skórą; w plakiecie wypełnionej barwioną na czerwono skórą ślepy wycisk (skrócony tytuł [Gdańsk, 1769–1774.] rękopisu). t. I – zaginiony; sygnatura PAN BG: Ms. 784 t.II – 8 k., k. 521–920 (kontynuowana numeracja z I tomu); papier; oprawa tekturowa, obciągnięta brązową skórą; na okładzinie górnej tłoczony na złoto herb gdański; 34,5 x 21 cm; na wyklejce przedniej exlibris herbowy z napisem De La Bibliothèque de Jean Beniamin Schmidt; sygnatura PAN BG: Ms. 785 t. III – 173 k.; papier; oprawa: tektura oklejona papierem marmurkowym; 35,5 x 23 cm; na wyklejce przedniej exlibris herbowy z napisem De la bibliothèque de Jean Beniamin Schmidt; sygnatura PAN BG: Ms. 2

ohann Benjamin Schmidt (1737–1774), z wykształcenia prawnik, a z zamiłowania historyk, zajmował się zbieraniem książek i różnorakich dokumentów. Miał również Jzwyczaj spisywać pozycje domowego księgozbioru, co nie było może niczym szcze- gólnym w stuleciu XVIII, ale – na szczęście dla nas – na przykładzie tego rodzaju pasji zbieraczej możemy zobaczyć, w jaki sposób członkowie wspólnoty miejskiej Gdańska kultywowali wiedzę o historii ich małej ojczyzny. Jest to – z jednej strony – historia, która nie stroni od odwoływania się do starożytnych wzorców, jak to na przykład czynił Gottfried Lengnich; z drugiej zaś chodzi o zgodne z osiemnastowiecznymi standardami,

259 oznaczającymi dokładność i rzetelność, uprawianie histo- no o jednej publikacji jego autorstwa. Jest to nie do końca riografii naukowej par excellence. może oryginalna rozprawa na temat ludi saeculares (świę- cie rocznicowym państwa rzymskiego). W istotnej części 40 W niedługim, trzydziestosiedmioletnim życiu Johann Benja- odwoływał się tam autor do cztery lata wcześniejszego min Schmidt sporządził dwa katalogi, których tytuł zdradza, artykułu Gottlieba Wernsdorfa, profesora Gimnazjum Aka- co najbardziej ich twórcę interesowało: druki i rękopisy demickiego w Gdańsku, który również nawiązał do kwestii dotyczące historii Królestwa Polskiego. Starszy katalog, ludi saeculares. Tekst Schmidta wydrukowano w latach mniejszych rozmiarów, nosi datę 1764 i łaciński tytuł: 1758–1759, w zbiorowej pracy upamiętniającej dwóchset- Catalogus alphabeticus scriptorum Poloniae, quem possi- lecie istnienia Gimnazjum Akademickiego w Gdańsku (Acta debat J. B. Schmidt. W drugim, bardziej rozbudowanym Iubilaei Secundi, pars posterior, s. 117–122). i skomplikowanym (ze względu na dwie metody spisywa- nia zbiorów – alfabetyczną i według formatu) jest więcej Można przypuszczać, że Johann Benjamin Schmidt pozycji (517 według Słownika biograficznego Pomorza przygotowywał się do napisania jakiegoś większego dzieła Nadwiślańskiego; jednak zagmatwana, nanoszona powtór- poświęconego dziejom rodzinnego miasta, ale z nieznanych nie i poprawiana numeracja w części z układem według powodów do publikacji nie doszło. Ostatecznie pierwszy formatu dochodzi do numeru 1167). Autor obu spisów w osiemnastym wieku dokonał tego Daniel Gralath Młodszy należał do tej grupy ludzi osiemnastowiecznego Gdańska, (1739–1809), który – wedle opinii specjalistów – stworzył która bardzo intensywnie uczestniczyła w życiu kulturalnym dzieło historyczne całkiem dobrej jakości (zob. t. I Versuch). miasta. Absolwent Gimnazjum Akademickiego, a potem Nie wiadomo dokładnie, w jakim czasie powstał trzy student w Wittenberdze, Lipsku i Lejdzie, po powrocie częściowy zbiór Johanna Benjamina Schmidta. Jeżeli jed- do rodzinnego miasta w roku 1760 brał udział w posiedze- nak założymy, że sporządzony jego ręką indeks (Ms. 1211) niach Natur- forschende Gesellschaft zu Danzig. do kolekcji dokumentów historycznych Daniela Gralatha Obecnie jawi się raczej jako starszego (Ms. 2008–2010), zredagowany został przed aktywny odbiorca treści rozpoczęciem pracy nad woluminami Ms. 784, 785 i 2, naukowych niż ich wówczas można przyjąć, że spisanie i skompletowanie twórca. Wia- autorskiego zbioru zajęło Johannowi Benjaminowi Schmid- domo na towi nie więcej niż cztery lata (od końca roku 1769 do roku pew- 1774); raczej nie trwało to dłużej niż dwa lata, wszak niezachowany tom pierwszy (Ms. 784) zawierał wyraźną sugestię co do tempa pracy: Incepi 14 Nov. 1768 – s. 1; Hic substiti d. 15 Febr. 1769 – s. 520 („Zaczą- łem 14 listopada 1768 roku; tutaj zatrzymałem się w dniu 15 lutego 1769 roku – s. 520”).

260 40

261 O ile pismo w trzyczęściowym Kodeksie dyplomatycznym Johanna Benjamina Schmidta wydaje się 40 nerwowe, chwilami nieco chaotyczne, o tyle sposób opisywania materiałów można chyba traktować jako metodyczny. Dzięki indeksom z zachowanej części kolekcji jesteśmy w stanie ogarnąć zawartość poszcze- gólnych woluminów. W tomie II o sygnaturze Ms. 785 znajdują się (licząc wedle porządku obejmującego całość) teksty o numerach 344–628, w tomie III (Ms. 2) – numery 629–791. Na podstawie indeksów można wnioskować, że zbieranie było rozłożone w czasie; stop- niowo pojawiały się nowe materiały z różnych wieków, dlatego autor nie próbował układać kolejnych nabytków chronologicznie. Można chyba powiedzieć, że Johann Benjamin Schmidt zbierał wszystko, co dotyczyło rodzinnego miasta. Znajdziemy w Kodeksie dokumenty będące świadectwem działań o charakterze handlowym albo teksty upamiętniające ważne dla miasta zdarzenia; niekiedy zresztą zdarzenia mające reperkusje nie tylko na szczeblu lokalnym – miejskim czy dzielnicowym – lecz także w skali całego państwa polskiego. Chociaż brak w Kodeksie dyplomatycznym jakiejś wyraźnej metody dobierania treści, to jednak potrafimy w tej kolekcji wyróżnić pewne tematyczne grupy. Przy- kładowo – w woluminie Ms. 785 jedna z takich grup zawiera materiały dotyczące sporów między pospól- stwem a Radą Miasta w połowie XVIII wieku (484– 526, potem również pojedyncze numery). Najpewniej jednak wszystko zależało od ilości i (być może również) rodzaju treści. Im dłuższy tekst, tym bardziej – jak się wydaje – zwracał uwagę twórcy kolekcji.

Jacek Pokrzywnicki

262 Elias von Trewen, alias Schröder

Ius publicum Dantiscanum. Hoc est privilegia, statuta, indulta, decreta et rescripta regia etc. A divis Regni Poloniae regibus 41 aliisque Principibus exteris civitati Gedanensi data et conscripta. Sygnatura PAN BG: Quae sparsim et confuse in paucorum manibus magno studio Ms. 832 collegit et unum in corupus redegit […] Papier; XVII/XVIII wiek; 31 x 19,5 cm; 411 k.

[Gdańsk, ok. 1657.] Oprawa: „półskórek“ – wzmocnienia ze skóry garbowanej i okleina z papieru marmurkowego. s. 832 – pod tym numerem August Bertling umieścił w Katalogu rękopisów ówcze- Proweniencja, znaki własnościowe: snej Biblioteki Miejskiej (Danziger Stadtbibliothek) tekst zatytułowany Ius publicum na wyklejce przedniej okładki MDantiscanum (Gdańskie prawo publiczne ). W podtytule – zgodnie ekslibris z łacińskim napisem: z konwencją epoki – pojawiają się bardziej szczegółowe informacje na temat zawartości Ex bibliotheca Erdmanniana. zbioru (bo ze zbiorem de facto mamy w tym przypadku do czynienia). Czytamy więc, że na Ius publicum Dantiscanum składają się przywileje i statuty (łac. privilegia, statuta), zezwolenia (łac. indulta), dekrety i reskrypty królewskie (łac. decreta et rescripta regia), które wydali i wy- stawili dla Gdańska władcy zarówno Pol- ski, jak i innych tery- toriów (łac.: a divis Regni Poloniae regibus aliisque principibus exteris civitati Gedan[ensi] data et conscripta). Powstały prawdopodobnie na

263 przełomie wieku XVII i XVIII rękopis jest jednym z wielu tego rodzaju zbiorów, w któ- 41 rych teksty łacińskie i niemieckie przeplatają się ze sobą, tworząc ostatecznie interesują- cy, chociaż treściowo i chronologicznie nie zawsze jednorodny, amalgamat (zob. choćby Ms. 785). W stuleciu XVII, w którym ukaza- ło się m.in. drukiem słynne Opisanie miasta Gdańska… (Der Stadt Dantzig Beschre- ibung…) sekretarza miejskiego i historyka Reinholda Curickego (1610–1667), obserwujemy zresztą rosnące zainteresowanie dziejami miasta wśród najlepiej wykształ- conych i najzamożniejszych mieszczan nad- motławskich. Dzieło Curickego napisane zostało w języku niemieckim, ale sam autor, jak potem również czytelnicy jego dzieła, nie stronił od łacińskich wstawek i uzupeł- nień (zob. np. nota do Ms. 914). W zbiorze sygnowanym jako Ms. 832 proporcja jest odwrotna: więcej miejsca zajmują teksty redagowane w języku Cycerona, niemczyzna zaś jawi się jako język ważny, acz drugopla- nowy. Oczywiście, łatwo można wytłuma- czyć tego rodzaju, jak powiedziałby ktoś, zaburzenie proporcji, kiedy język – było, nie było – martwy przeważa nad żywym i roz- wijającym się; łacina dla królów polskich, wypowiadających się przy pomocy swoich kancelistów, w wielonarodowej I Rzeczy- pospolitej stanowiła wygodne narzędzie powszechnej komunikacji.

Jacek Pokrzywnicki

264 Reinhold Curicke

Der Stadt Danzig Historische Beschreibung worinner von dero Uhrsprung, Situation, Regierungs-Art, geführten Kriegen, religions- und Kirchen-Wesen außführlich gehandelt wird. Verfasset 42 und zusamen getragen […] im Jahr Christi 1645. Anitzo aber mit Sygnatura PAN BG: sonderbahrem Fleiß, nebst vielen dazu gehörtigen Kupferstücken Ms. 914 in offentlichen Druck außgegeben […] anno Domini 1686. Und mit Papier; 32 x 20,5 cm; 54 s., [1] k., s. 55–56, [5] k., s. 97–100, [2] k., vielen newen additionibus vermehret und continuiret biß auff die s. 101–102, s. 102a-102e, [1] k., gegenwertige Zeit s. 102f, [1], [3] k., s. 103–108, [1] k., k. 108a, [2] k., s. 109–114, [2] k., s. 115–116, [1] k., s. 117–120, [2] Amsterdam und Danzig: Johann und k., s. 121–122, [2] k., s. 123–128, Gillis Janssons von Waesberge Buch- [2] k., s. 129–130, [2] k., s. 131– 270, [4] k., s. 271–272, [2] k., händlern, 1668. s. 273–294, [1] k., s. 295–312, [1] k., s. 313–342, [2] k., s. 343–428, [2] k., s. 429–432, [62] k. ługi tytuł tego obfitującego w liczne Oprawa: tektura; mozaika w kol. jasnozie- marginalia druku brzmi w języku pol- lonym i brązowym; ciemnobrązowa cerata Dskim następująco Historyczny opis na grzbiecie i narożnikach; u góry grzbie- miasta Gdańska, w którym traktuje się tu ozdobne złocone tłoczenia w skórze (szlaczek zawierający motywy roślinne, o jego [sc. miasta] początku, położeniu, pod nim pozioma złota kreska, pod nią formie sprawowania władzy, prowadzonych ozdobny wycisk, motyw roślinny, poniżej wojnach, sprawach religijnych i kościel- dwie poziome złocone kreski i tłoczony, złocony napis „CURICKE CHRONIK”, pod nych. Zredagowany i zebrany w całość nim kolejne dwie poziome złocone kreski; […] w roku Pańskim 1654. Teraz jednak poniżej dwa ozdobne wyciski, oddzielone z osobliwą pracowitością, wraz z wielo- złoconą poprzeczną kreską); u dołu grzbie- ma przynależnymi do niej miedzioryta- tu ozdobne złocone tłoczenia w skórze (szlaczek zawierający motywy roślinne). mi wydany w upublicznionym druku […] Proweniencja, znaki własnościo- w roku Pańskim 1686. A także uzupełnio- we: m.in. w księgozbiorach Albrechta ny wieloma dodatkami i doprowadzony aż Rosenberga i Jacoba Theodora Kleina; na do współczesności. Jego autor, Reinhold Reinhold Curicke. Reinhold Curicke, Der Stadt Danzig k. tyt. verso okrągła pieczęć Zur Danziger Historische Beschreibung. Amsterdam, Dantzigk: Verlegt Stadt-Bibliothek. durch Johann und Gillis Janssons von Waesberge, 1687. [sygn. PAN BG: Od 4503 2º] 265 42

266 Curicke (1610–1667), sekretarz miejski i historyk, nie w rok po śmierci twórcy, w nie tylko ulepszonej, jak głosi miał okazji doczekać chwili, w której nastąpiła publikacja zapis z karty tytułowej, ale też i ocenzurowanej przez tej popularnej zaraz po wydaniu i w wieku osiemnastym władze miejskie wersji (chociaż istniał też pewien ograni- 42 książki o dziejach Gdańska. Opóźnienie wynikało pośrednio czony nakład nieocenzurowany). Do wydania doprowadził z zapatrywań religijnych autora, który był zwolennikiem kal- syn Reinholda, Georg Reinhold Curicke (1650–1708). winistów i w czwartej, ostatniej części Beschreibung… dał Książkę urozmaicają ryciny wykonane według rysunków wyraz swoim poglądom. Ostatecznie dzieło opublikowano budowniczego miejskiego Petera Willera (zm. ok. 1700).

267 42

268 Druk sygnowany jako Ms. 914 jest jednym z ciekawszych „adnotowanych” egzemplarzy Beschreibung…. Wszystko za sprawą 42 licznych marginaliów i notatek znanych wła- ścicieli – syndyka miejskiego Albrechta Ro- senberga czy Jacoba Theodora Kleina. „Rąk uzupełniających” – akurat w tym egzempla- rzu – dzieło Reinholda Curickego znajdziemy więcej. Wśród nich – choćby Gottfrieda Lengnicha, którego charakterystyczne drobne pismo można napotkać na s. 128 w dolnym lewym rogu (zob. il. na s. 268). Uzupełnienia – wykonywane pieczołowicie przez kolejnych właścicieli egzemplarza – tworzą szczególny amalgamat dwujęzyczny: niemieckie dopiski przeplatają się z łacińskimi. Tych ostatnich jest mniej, ale ich obecność sugeruje szczególny stosunek gdańskich czytelników dzieła Curicke- go do języka Cycerona. W tego rodzaju dziele historycznym mowa Rzymian zdaje się na miejscu; widzimy to zarówno w tekście oryginalnym, drukowanym, gdzie oprócz cytowanych in extenso dokumentów źródłowych pojawia się szereg inskrypcji, najczęściej w tekstach epitafiów. Czytelnicy natomiast komentują po łacinie fragmenty tekstu (np. s. 5) albo dodają całe łacińskie passusy czy zamknięte, poetyckie niekiedy, całości (por. choćby krótki wiersz na prawej stronie, tzw. recto, kartki wklejonej między stroną 50 a 51).

Jacek Pokrzywnicki

269 Jacob Theodor Klein; [René Antoine Ferchault de Réamur]

Tentamen methodi ostracologicae sive dispositio naturalis cochlidum et concharum in suas classes, genera et species, 43 iconibus singulorum generum aeri incisis illustrata. Accedit lucubratiuncula de formatione, cremento et coloribus testarum, Sygnatura PAN BG: quae sunt cochlidum et concharum; tum commentariolum in Ms. 2238 locum Plinii Historiae Naturalis libro IX, capite XXXIII de concharum differentiis, denique sciagraphia methodi ad genus Papier; 27,5 x 22,6 cm; [6] k., 177 [1] s., [13], [4] k., 44, [1] serpentium ordinate digerendum s., 15, [1] k., 12, [1] k. tabl.; wklejone między stronami 66–67 własnoręcznie przez Jacoba Lugduni Batavorum, 1753/[Gedani, post editionem et 11.01.1757]. Theodora Kleina malowane ilustracje i komentarz po łacinie; na końcu luzem: przepisany siążka – jak można się domyślać – to egzemplarz autorski. Należała pierwotnie przez autora książki list René do kolekcji Jacoba Theodora Kleina (1685–1759) – związanego z Gdańskiem praw- Antoine’a Ferchaulta de Réamura nika, historyka, matematyka i przyrodnika; postaci doskonale wykształconej i znanej z podziękowaniami za nadesłany K w świecie naukowym osiemnastowiecznej Europy. W pięknej oprawie znajdziemy kilka egzemplarz Tentaminis… – k. 4; dwie oddzielne, różnych rozmiarów publikacji wydanych pod tą samą datą. W polskim tłumaczeniu karta tytułowa edycji karty z ilustracjami Jacoba oryginalnej brzmi: Próba metody klasyfikacji zwierząt , czyli natu- Theodora Kleina i łacińskim opisem ralny podział na klasy, rodzaje i gatunki, ilustrowany miedziorytowymi Oprawa: maroquin (barwiona podobiznami poszczególnych rodzajów. Dochodzi [do tego] rozprawka o formowaniu na czerwono koźlęca skóra), na się, wzroście i ubarwieniu pancerzy, jakie posiadają . Następnie – krótki okładzinach górnej i dolnej, a także komentarz do trzydziestego trzeciego rozdziału dziewiątej księgi na grzbiecie – tłoczenia barwione Pliniusza Starszego, poświęcony różnicom między , wreszcie – zarys na złoto; karty wyklejki z papieru metody oznaczania w porządku rodzaju . marmurkowego; brzegi kart wygłądzone i farbowane na złoto. Chociaż związane z problematyką biologicznej systematyki gatunkowej, wszystkie te Proweniencja, znaki własnościowe: prace zostały sformułowane w języku łacińskim, który łączył, choćby w warstwie słownej, na wyklejce przedniej ekslibris zarówno tradycję nauki z czasów starożytnych, jak i ustalenia badaczy nowożytnych. herbowy Gralathów z napisem Ex Jeżeli spojrzeć właśnie z perspektywy językoznawcy czy filologa, można dostrzec, jak bibliotheca Gralathiana. autor oraz inni cytowani przez niego badacze kształtują językowe tworzywo, nadając nowe

270 43

271 43

272 znaczenia stosowanym osiadły w Gdańsku uczo- już przez starożytnych ny. Na czterokartkowej wyrazom. Jako przy- wkładce Jakub Theodor 43 kład niech służą mają- Klein przepisał – nieco ce grecki rodowód drżącą dłonią – list, któ- wyrazy: concha (oryg. ry został wysłany z Fran- ἡ κόγχη – „muszla” lub cji przez René Antoine- „mięczak”) czy cochli- ’a Ferchaulta Réamura des (oryg. przymiotnik (1683–1757). Podzię- κοχλιοειδής – „spiral- kowania za egzemplarz ny”), wyraz powsta- Tentaminis… wysłała ły z dwóch innych do Gdańska osoba chy- rzeczowników – ὁ/ἡ ba równie ważna dla κόχλος („ślimak”, „mię- francuskojęzycznego czak w muszli skręco- kręgu naukowego, jak nej jak spirala”) oraz τὸ Jakob Theodor Klein dla εἶδος („to, co widzia- niemieckiego. W każ- ne”, „kształt”). Nawet dym razie w Biographie tego rodzaju drobne universelle, ancien- przemieszczenia znane et moderne (edycja czeniowe mogą suge- z 1843 roku) czytamy, rować, że dla Jacoba że „[René Antoine Fer- Theodora Kleina i jego chault Réamur] to jeden współczesnych język z najbardziej uzdolnio- pochodzący z italskiego Lacjum wciąż nadawał się do pisanych badaczy natury (naturalistes et physiciens), których nia prac naukowych. Zarazem jednak Tentamen… i inne wydała Francja”. List Réamura w odpisie kończy niemiec- wydane równolegle prace systematyczne nie miały w sobie kojęzyczna notatka, dodana przez gdańskiego autora książ- nic z konserwatyzmu. W razie potrzeby mowa Pliniusza ki. Jakob Theodor Klein zaznaczył, że na podziękowania Starszego ustępowała tym językom, którymi mówiono nie zdążył odpisać. Trudna sytuacja rodzinna – cierpienie w osiemnastowiecznej Europie – niemieckiemu i holender- w domu (wegen meines Haus Creützes) – jak również skiemu albo francuskiemu. śmierć obdarowanego badacza z Francji uczyniły dalszą korespondencję bezzasadną. Na końcu książki znajdziemy m.in. tekst poświadczający, jak interesujących korespondentów ze świata nauki miał Jacek Pokrzywnicki

273

Bibliografia

[post 1794]: Carl Benjamin Lengnich, Archidiakon und Bibliothekar Bahr E. 1936–1944: Zernecke, Jacob Heinrich, w: Altpreussische bey der Oberpfarrkirche zu St. Marien in Danzig. Biographie. Herausgegeben im Auftrage der Historischen Kommis- sion fur Ost- und Westpreussische Landesforschung von…, red. 1747–1750: Preußische Sammlung allerley bisher ungedruckten C. Krollmann, 2 (Maltitz–Z), Grafe & Unzer; N. G. Elwert, Konigsberg, Urkunden, Nachrichten und Abhandlungen dadurch die Rechte und Marburg a. der Lahn, s. 838. Geschichte der Kirchen, des Staats und der Gelehrten besonders in dem Polnischen Preußen theils ergänzet, theils erläutert und Baumeister A.: Wolf, Friedrich August, w: Allgemeine Deutsche Bio- verbessert werden, bey T. J. Schreiber, Danzig. graphie, 43 (1898), s. 737–748, http://www.deutsche-biographie. de/index.html [dostęp: 23.09.2015]. 1753–1755: George Schröder, Rathsherr zu Danzig, w: Preußische Lie- ferung alter und neuer Urkunden, Erörterungen und Abhandlungen Beckher G. 1650: Georgi Beckheri Elbingensis Orator extemporaneus zur Erläuterung der Preußischen Geschichte und Rechte für allerey seu artis oratoriae breviarium bipartitum, cuius pars prior continet Leser, red. M. Hanow, vol. 1, Leipzig, s. 385–388. praecepta generalia, posterior praxin in specie ostendit, apud Ludo- vicum Elzevirum, Amstelodami. Augustowska K. 1992–1997: Clüver Filip, w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. A. Gierszewski, t. 1: A–F, Wydaw- Beckher G. 1659: Orator extemporaneus, sive artis oratoriae breviari- nictwo Gdańskie, s. 227–228. um bipartitum, olim a Georgio Beckhero Elbingensi editum, nuper vero Michaeli Radau S. J. vindicatum. Nunc denuo singulari stu- Babnis M.: Schlieff, Valentinus, w: Śliwiński B. [et al.] (red.) 2012: dio auctius et emendatius editum. Acessit index locupletissimus, Encyklopedia Gdańska, Fundacja Gdańska, Gdańsk. sumptibus Ch. Kirchneri, Lipsiae. Bahr E. 1936–1944: Schlieff, Valentin, w: Altpreussische Biographie. Bertling E.A. (red.) [1759]: Acta iubilaei secundi Gymnasii Gedanensis Herausgegeben im Auftrage der Historischen Kommission fur Ost- anno Domini MDCCLVIII Die XIII Junii solenniter celebrati, publicis und Westpreussische Landesforschung von…, red. C. Krollmann, impensis prelo subiecta a T. J. Schreibero, Gedani. 2 (Maltitz–Z), Grafe & Unzer; N. G. Elwert, Konigsberg, Marburg a. der Lahn, s. 491–492. Bertling E.A.K. 1892: Katalog der die Stadt Danzig betreffenden Handschriften der Danziger Stadtbibliothek, Schroth, J. A. Gustav, Bahr E. 1936–1944: Willer, Peter, w: Altpreussische Biographie. Danzig. Herausgegeben im Auftrage der Historischen Kommission fur Ost- und Westpreussische Landesforschung von…, red. C. Krollmann, 2 Biblioteka Jagiellońska 1997: Catalogus codicum manu- (Maltitz–Z), Grafe & Unzer; N. G. Elwert, Konigsberg, Marburg a. der scriptorum Medii Aevi Latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Lahn, s. 807–808. Cracoviae asservantur, wyd. 1, Inst. Ossolinianum, Wratislaviae.

275 Bibliografia

Bieńkowska B., Maruszak E. 2005: Książka na przestrzeni dziejów, Henrici L. B. ab Huyssen, Russorum Caesari a consiliis intimis Wydawn. Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Doku- bellicis et iustitiae etc; praemittitur praeter vitam auctoris et mentacyjnej, Warszawa. doctorum de eo testimonia Samuelis Ioachimi Hoppii, schedias- ma de scriptoribus historiae Polonicae, prlurimis annotationibus Bigi E.: Bracciolini, Poggio, http://www.treccani.it/enciclopedia/poggio- auctum, Gabrielis Groddeckii proferssoris publici ac bibliothecarii -bracciolini_%28Dizionario-Biografico%29 [dostęp: 25.05.2015]. Gedanensis accedunt utrobique indices locupletissimi, sumptibus Birkenmajer A. et al. (red.) 1971: Encyklopedia wiedzy o książce, I. L. Gleditschii, Lipsiae. Wrocław. Długosz J. ca. 1695–ca.1705: Tertia pars Historiae Polonicae, w: Bloemendal J., Norland H.B. (red.) 2013: Neo-Latin drama and theatre http://polona.pl/item/6068634/7 [dostęp: 3.09.2015]. in early modern Europe, Brill, Leiden. Dowiat J. [e.al.] (red.) 1972: Polska w świecie: szkice z dziejów kultury Bogucka M. 1972: Książka jako element kultury masowej w Gdańsku polskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. w XVII wieku, w: Polska w świecie: szkice z dziejów kultury polskiej, red. J. Dowiat [et al.], Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Drabczyński M., Galewski T., Trzaska F. 1958: Od rękopisu do książki, Warszawa, s. 267–272. Warszawa. Cherubini P., Pratesi A. 2010: Paleografia latina: L’avventura grafica Drygas A. 1992–1997: Klein Jakub Teodor, w: Słownik biograficzny del mondo occidentale, Scuola Vaticana di Paleografia, Diplomatica Pomorza Nadwiślańskiego, red. A. Gierszewski, t. 2: G–K, Wydaw- e Archivistica, Città del Vaticano. nictwo Gdańskie, s. 396–399. Cieślak E. (red.) 1998: Historia Gdańska, t. 4, cz. 1: 1815–1920, Dzienis H., Kordel J., Majkowska D. 1978: Katalog rękopisów Biblio- Sopot. teki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk. Sygnatury Ms. 5000–Ms. 5411, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN, Cieślak E. 1992–1997: Curicke Rajnold, w: Słownik biograficzny Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Pomorza Nadwiślańskiego, red. A. Gierszewski, t. 1: A–F, Wydaw- nictwo Gdańskie, s. 234–235. Fabian E.: Brück, Gregor, w: Neue Deutsche Biographie, 2 (1955), s. 653–654, http://www.deutsche-biographie.de/index.html [dostęp: Cieślak E. 1992–1997: Lengnich Karol Beniamin, w: Słownik biogra- 23.09.2015]. ficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. A. Gierszewski, t. 3: L–P, Wydawnictwo Gdańskie, s. 47–48. Fabiani-Madeyska I. 1995: Jan Bernard Bonifacio markiz Orii Funda- tor Biblioteki Gdańskiej 1596, wyd. 1, Wydawnictwo „Marpress”, Couvier G. 1843–1865: Réamur (René–Antoine Ferchault de), w: Gdańsk. Biographie universelle ancienne et moderne: histoire par ordre alphabétique de la vie publique et privée de tous les hommes, red. Fabricius J.A. 1728: Bibliotheca Latina sive notitiae auctorum veterum L. Michaud, 35 (Raabe–Ricord), A. Thoisnier Desplaces, F. A. Brock- Latinorum: Tomus I: ad cuius calcem accedunt epistulae Q[uinti] aus, s. 286–289. Curtii nomine anno 1500 Regii Lepidi Vulgatae, apud S. Coleti, Venetiis. Cox Brinton A. 1930: Maphaeus Vegius and his Thirteenth Book of the Aeneid: A Chapter on Virgil in the Renaissance, Stanford. Filocamo G., Bloxam M.J. (red.) 2009: Uno gentile et subtile ingenio, Brepols Publishers, Turnhout. Czyżak B. 1998: Starogdański nurt kultury, w: Historia Gdańska, t. 4, cz. 1: 1815–1920, red. E. Cieślak, Sopot, s. 191. Gasch S.: Senfl, Ludwig, w: Neue Deutsche Biographie, 24 (2010), s. 254–256, http://www.deutsche-biographie.de/index.html [dostęp: Długosz J. 1711: Ioannis Dlugossi seu Longini, canonici quondam 23.09.2015]. Cracoviensis, Historiae Polonicae libri XII. Quorum sex posteriores nondum nondum editi, nunc simul cum prioribus ex manuscripto Géhin P., Spieralska B. 2008: Jak czytać rękopis średniowieczny, rarissimo in lucem prodeunt ex bibliotheca et cum praefatione Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”, Warszawa.

276 Bibliografia

Gierszewski S. (red.) 1992–1997: Słownik biograficzny Pomorza Günther O. 1911: Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbiblio- Nadwiślańskiego, Wydawnictwo Gdańskie, Gdańsk. thek: T. 4, Die musikalischen Handschriften der Stadtbibliothek und der ihrer Verwaltung befindichen Kirchenbibliotheken von Gieysztor A. 2009: Zarys dziejów pisma łacińskiego, wyd. 2, Wydaw- St. Katharinen und St. Johann in Danzig, Kommissions-Verlag der nictwo Naukowe PWN, Warszawa. L. Saunierschen Buch- und Kunsthandlung, Danzig. Gliński M.: Hirsch Simon Joseph Theodor, w: Śliwiński B. [et al.] (red.) Günther O. 1921: Die Handschriften der Kirchenbibliothek von 2012: Encyklopedia Gdańska, Fundacja Gdańska, Gdańsk. St. Marien in Danzig. Mit einer Einleitung über die Geschichte Gliński M.: Theodor Friedrich Kniewel, w: Śliwiński B. [et al.] (red.) dieser Bibliothek und 9 Tafeln Abbildungen, Danzig. 2012: Encyklopedia Gdańska, Fundacja Gdańska, Gdańsk. Hanow M. (red.) 1753–1755: Preußische Lieferung alter und neuer Gralath D. 1789–1791: Versuch einer Geschichte Danzigs auf zuver- Urkunden, Erörterungen und Abhandlungen zur Erläuterung der läßigen Quellen und Handschriften, bey Gottlieb Leberecht Hartung; Preußischen Geschichte und Rechte für allerey Leser, Leipzig. Commission bey Friedrich Maurer, Konigsberg. Himerios 1790: Himerii sophistae quae reperiri potuerunt, videlicet Gruchała J. 2002: Lucunda familia librorum: Humaniści renesansowi eclogae e Photii Myriobiblo repetitae et declamationes e codicibus w świecie książki, Universitas, Kraków. Augustanis, Oxoniensibus et Vaticanis tantum non omnes nunc primum in lucem prolatae. Accuratae recensuit, emendavit, Latina Gryzio B. 2008: Księgozbiór Bartłomieja Keckermanna, „Rocznik versione et commentario perpetuo illustravit denique disserta- Biblioteki Narodowej“, 39–40, s. 225–244. tionem de vita Himerii praemisit Gottlieb Wernsdorfius in Athe- Grzeszczuk S., Kawecka-Gryczowa A. (red.) 1975: Dawna książka naeo Gedanensi quondam professor publicus, Regiae Doctrinarum i kultura Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięć- Societati Berolinensi itemque Latinae Ienensi adscriptus, apud setlecia sztuki drukarskiej w Polsce, Zakład Narodowy im. Osso- Vandenhoeck et Ruprecht, Gottingae. lińskich, Wrocław. Hirsch S.J.T. ca. 1837: Geschichte des academischen Gymnasiums in Grześkowiak-Krwawicz A. 1998: Gdańsk oświecony: Szkice o kultu- Danzig in ihren Hauptzügen dargestellt, Gedruckt in der Wedelschen rze literackiej Gdańska w dobie Oświecenia = Die Aufklärung in Hofbuchdruckerei, Danzig. Danzig Skizzen über die Danziger Literaturpflege im Zeitalter der Kaźmierczak M. 2013: Pieśni świeckie Franciscusa de Rivulo – pierw- Aufklärung, IBL, Warszawa. szego kapelmistrza Kapeli Rady Miasta Gdańska, mps, Gdańsk. Günther O. 1903: Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbi- Klein T.: Johann Friedrich der Großmütige, w: Neue Deutsche Biogra- bliothek: Tl. 2: Handschriften zur Geschichte Danzigs (Nachträ- phie, 10 (1974), s. 524–525, http://www.deutsche-biographie.de/ ge), Handschriften zur Geschichte von Ost- und Westpreussen, index.html [dostęp: 23.09.2015]. Handschriften zur Geschichte Polens, Sonstige Handschriften historischen Inhalts, Ortmannsche Handschriften, Uphagensche Konopczyński W. (red.) 1977–: Polski słownik biograficzny, Handschriften, Danzig. Warszawa–Kraków.

Günther O. 1909: Katalog der Handschriften der Danziger Stadtbi- Kötz G. ca. 1902: Die Chronik der Stadt Danzig von Curicke – ein typo- bliothek: Tl 3. Juristische Handschriften, Theologische Handschrif- graphisches Unikum, Im Selbstverlage des Vereins, [Marienwerder]. ten, Philosophische Handschriften, Naturwissenschaftliche und Kretschmar G.: Heß, Johann, w: Neue Deutsche Biographie, 9 (1972), mathematische Handschriften, Handschriften über Technologie, s. 7–8, http://www.deutsche-biographie.de/index.html [dostęp: Kriegwesen, Landwirschaft, Handels- und Staatswissenschaften, 23.09.2015]. Medizinische Handschriften, Handschriften zur Philologie, Lite- ratur- und Gelehrtengeschichte, Nachträge zu den in Teil 1 und 2 Krollmann C. (red.) 1936–1944: Altpreussische Biographie. Her- beschrieben Handschriftengruppen, Danzig. ausgegeben im Auftrage der Historischen Kommission fur

277 Bibliografia

Ost- und Westpreussische Landesforschung von …, Grafe & Unzer; i jego następcy, red. A. Szarszewski, B. Siek, Gdański Uniwersytet N. G. Elwert, Konigsberg, Marburg a. der Lahn. Medyczny, Gdańsk, s. 103–109.

Kurkowa A. 1978: Gdański ekslibris XV–XVIII wieku. Katalog wystawy, Otto M. 2013: Motywy antyczne w sygnetach drukarskich XVI–XVIII Gdańsk. wieku, „Libri Gedanenses“ 29/30, s. 35–51.

Lanckvelt J. van 1541: Hecastus Macropedii. Fabula, non minus pia, Petrucci A., Osmólska-Mętrak A., Kujawiński J. 2010: Pismo: Idea quam iucunda, in qua facinorosus quisque mortalium (dummodo i przedstawienie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, salutis suae rationem habebit) tamquam in speculo quodam con- Warszawa. templari poterit, quemadmodum per Christum post veram suorum Piotrowska E. 1985: Jan Uphagen – historyk gdański XVIII wieku criminum poenitudinem ad beatam adeoque laetam mortem per- i jego księgozbiór: Próba interpretacji inwentarza bibliotecznego, veniat, Hillenius, M., Antverpiae. „Roczniki Biblioteczne. Organ naukowy bibliotek szkół wyższych“ 27, 1–2, s. 193–207. Leszczyńska A. 2009: Franciscus de Rivulo and the Manuscript Gdańsk, Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk 4003, w: Uno Plezia M., Chigerowa M. (red.) 2007: Słownik łacińsko-polski, Wyd. gentile et subtile ingenio, red. G. Filocamo, M.J. Bloxam, Brepols 2 reprint, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Publishers, Turnhout, s. 259–269. Podlaszewska K. 1992–1997: Zerneke Jakub Henryk, w: Słownik Livius Titus. 1898: Titi Livi ab urbe condita libri. Editionem primam biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. A. Gierszewski, t. 4: curavit G. Weissenborn, editio altera (avam curavit M. Mueller) R–Ż, Wydawnictwo Gdańskie, s. 524–525. Pars I. Libri I–X. Editio Stereotypica, Teubner, Leipzig. Pokrzywnicki J. 2015: Co może (do)powiedzieć neolatynista w kwestii Majewski M. 1992–1997: Falck Michał, w: Słownik biograficzny Pomo- gdańskiego oświecenia? Czyli o pracy z dawnymi zbiorami spe- rza Nadwiślańskiego, red. A. Gierszewski, t. 1: A–F, Wydawnictwo cjalnymi w Gdańsku, w: Zbiory specjalne w bibliotekach polskich. Gdańskie, s. 399–400. Problematyka badawcza i organizacyjna, red. A. Borysowska, Seria „Bibliotekarza Zachodniopomorskiego” 15, s. 7–19. Michaud L. (red.) 1843–1865: Biographie universelle ancienne et Athenae Gedanenses, sive commentarius histori- moderne: histoire par ordre alphabétique de la vie publique et Praetorius E. 1713: co-chronologicus succinctus, originem et constitutionem gymnasii privée de tous les hommes, Thoisnier Desplaces, A; Brockaus, F. A. Dantiscani illustris itemque recensionem superiorum eius antisti- Mokrzecki L. 1977–: Walenty Schlieff, w: Polski Słownik biograficzny, tum seu protoscholarcharum, nec non vitas et scripta rectorum red. W. Konopczyński, 35 (Sapieha Jan – Schroeder Eliasz, Warsza- et professorum eiusdem continens. Accedit series I. rectorum wa–Kraków, s. 522–524. scholarum reliquarum publicarum Gedanensium, II rectorum gymnasiorum, tum Thoruniensis, tum Elbingensis, J. F. Gleiditsch Neue Deutsche Biographie Müller G.: Luther, Martin, w: , 15 (1987), et Sohn, Lipsiae. s. 549–561, http://www.deutsche-biographie.de/index.html, [dostęp: 23.09.2015]. Pszczółkowska Z. L. 1992–1997: Groddeck Beniamin, w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. A. Gierszewski, t. 2: Nowak Z. 2008: Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem: Szkice G–K, Wydawnictwo Gdańskie, s. 114. z dziejów i kultury książki w Prusach Królewskich od XV do XVIII wieku, Wyd. 1, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk. Pszczółkowska Z. L. 1992–1997: Groddeck Gabriel, w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. A. Gierszewski, t. 2: G–K, Nowak Z., Szafran P. 1974: Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdań- Wydawnictwo Gdańskie, s. 114–115. skiego 1580–1814, Warszawa – Poznań. Reuther H.: Dietrich, Veit, w: Neue Deutsche Biographie, 3 (1957), Otto M. 2013: Książka przyrodniczo-medyczna w gdańskich księgo- s. 699, http://www.deutsche-biographie.de/index.html [dostęp: zbiorach prywatnych między XV a XVIII wiekiem, w: Joachim Oelhaf 23.09.2015].

278 Bibliografia

Reychman J. (red.) 1969: Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, Schwarz F. 1936–1944: Kniewel, Theodor Friedrich, w: Altpreussische Warszawa. Biographie. Herausgegeben im Auftrage der Historischen Kom- mission fur Ost- und Westpreussische Landesforschung von …, Reychman J. 1969: Katedra języków orientalnych Gdańskiego Gim- red. C. Krollmann, vol. 1, Grafe & Unzer; N. G. Elwert, Konigsberg, nazjum Akademickiego, w: Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, Marburg a. der Lahn, s. 342–343. red. J. Reychman, Warszawa, s. 83–121. Semkowicz W.A. 2007: Paleografia łacińska, Wyd. 2, Universitas, Reychman K. 1928: Ex-librisy gdańskie, Warszawa. Kraków. Rivulo F. de 1564: Thesauri musici tomus quartus continens selectis- Sokół S. 1960: Medycyna w Gdańsku w dobie Odrodzenia, Zakład simas quinque vocum harmonias, quas vulgo motetas vocant, ex Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN, Wrocław. officina Iohannis Montani et Ulrici Neuberi, Noribergae. Sokół S., Pelczarowa M. 1963: Księgozbiór gdańskich lekarzy Krzysz- Rokosz M. 1982: Wenecka oficyna Alda Manucjusza i Polska w orbicie tofa i Henryka Heyllów, Biblioteka Gdańska PAN, Gdańsk. jej wpływów, Ossolineum, Wrocław. Stupperich R.: Melanchthon, Philipp, w: Neue Deutsche Biographie, Schachman B. 2012: Bartholomäus Schachman (1559–1614): The art 16 (1990), s. 741–745, http://www.deutsche-biographie.de/index. of travel, Skira; Qatar Museums Authority, Milan, [Daw’ah, Qatar] html [dostęp: 23.09.2015]. Schindel U.: Heyne, Christian Gottlob, w: Neue Deutsche Biographie, Szafran P. 1968: Katalog aukcyjny i aukcja biblioteki Fryderyka Fabri- 9 (1972), s. 93–95, http://www.deutsche-biographie.de/index.html ciusa w 1727 roku na tle aukcji bibliofilskich w Gdańsku do końca [dostęp: 23.09.2015]. XVIII wieku, „Libri Gedanenses“ 1, s. 55–106. Schwarz F. 1936–1944: Clüver Philipp, w: Altpreussische Biographie. Szafran P. 1970–1971: Gdańscy organizatorzy aukcji książkowych Herausgegeben im Auftrage der Historischen Kommission fur Ost- w XVII i XVIII w. oraz przepisy normujące przebieg aukcji, „Libri und Westpreussische Landesforschung von …, red. C. Krollmann, Gedanenses“ 4–5, s. 119–129. vol. 1, Grafe & Unzer; N. G. Elwert, Konigsberg, Marburg a. der Lahn, s. 106. Szafran P. 1971: Z problematyki badawczej studiów nad mieszczań- skimi księgozbiorami prywatnymi w Gdańsku XVII–XVIII w., „Rocznik Schwarz F. 1936–1944: Clüver Simon, w: Altpreussische Biographie. Gdański“ 31, no. 1, s. 73–92. Herausgegeben im Auftrage der Historischen Kommission fur Ost- und Westpreussische Landesforschung von …, red. C. Krollmann, Szafran P. 1975: Księgozbiory prywatne w siedemnastowiecznym vol. 1, Grafe & Unzer; N. G. Elwert, Konigsberg, Marburg a. der Gdańsku. Numer specjalny, „Bibliotekarz Gdański“, s. 53–70. Lahn, s. 106–107. Szafran P. 1992–1997: Oelhaf Joachim, w: Słownik biograficzny Pomo- Schwarz F. 1936–1944: Falck, Michael, w: Altpreussische Biographie. rza Nadwiślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 3: L–P, Wydawnictwo Herausgegeben im Auftrage der Historischen Kommission fur Ost- Gdańskie, s. 347–348. und Westpreussische Landesforschung von …, red. C. Krollmann, Szarszewski A., Siek B. 2013: Joachim Oelhaf i jego następcy, Gdański vol. 1, Grafe & Unzer; N. G. Elwert, Konigsberg, Marburg a. der Uniwersytet Medyczny, Gdańsk. Lahn, s. 175. Szymański J. 1975: Pismo łacińskie i jego rola w kultu- Schwarz F. 1936–1944: Kniewel, Theodor Freidrich, w: Altpreussische rze, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN, Biographie. Herausgegeben im Auftrage der Historischen Kom- Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. mission fur Ost- und Westpreussische Landesforschung von …, red. C. Krollmann, vol. 1, Grafe & Unzer; N. G. Elwert, Konigsberg, Śliwiński Błażej [et al.] (red.) 2012: Encyklopedia Gdańska, Fundacja Marburg a. der Lahn, s. 342–343. Gdańska, Gdańsk.

279 Bibliografia

Thremaer E.: Morgenstern, Karl Simon, w: Allgemeine Deutsche Bio- Wernsdorf G. usque ad 1761: Himerii sophistae eclogae et declama- graphie, 22 (1885), s. 231–233 (http://www.deutsche-biographie. tiones integrae XXXIV [recensuit Gottlieb Wernsdorf], Gedani. de/index.html [dostęp: 23.09.2015]. Wernsdorf J. C.: Praefatio, w: Himerii sophistae quae reperiri potuerunt, van Engen J.H. 1988: Devotio moderna. Basic writings, Paulist Press, videlicet eclogae e Photii Myriobiblio repetitae et declamationes New York. e codicibus Augustanis, Oxoniensibus et Vaticanis […] in lucem Varanda J.D. 1658: Ioannis Varandei, consiliarii medici, professoris prolatae […], s. 5–50. regii et decani Facultatis Medicae Montspeliensis opera omnia Wesołowska E., Puk M., Wójcik A. 2002: Publius Ovidius Naso Żale: ad fidem codicum ipsius auctoris manuscriptorum recognita et Wybór, Wydaw. Ars Nova, Poznań. emendata.: Postrema hac editione multis tractatibus numquam antea editis auctiora. Cura et studio Henrici Gras, doctoris medici Wetesko L. 2008: Ars scribendi. O sztuce pisania w średniowiecznej Montspeliensis, vice-decani Collegii Medicorum Lugdunensium, Polsce katalog wystawy, Muzeum Początków Państwa Polskiego, Christianissimo et Serenissimo Principi de Turenne a consiliis Gniezno. medicis, sumptibus C. Fourmy, Lugduni. Zernecke J. H. 1712: Das bey denen schwedischen Kriegen bekriegte Weichbrodt–Tiedemann D. von post 1986: Patrizier, Bürger, Einwohner Thorn oder zuverläszige Erzehlung desjenigen was sich bey dieser der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom Stadt im Jahr 1629, 1655, 1658 und 1703 in anfällen Bloqvir – 14–18 Jahrhundert, Klausdorf – Schwentine. Bombardir – und Belagerungen denckwürdiges zugetragen: dabey Welti M.E. 1976: Giovanni Bernardino Bonifacio, Marchese d’Oria im ein nöthiger Anhang zur thornischen Chronicke, Gedruckt und Exil 1557–1597. Eine Biographie und ein Beitrag zur Geschichte zufinden bey J. Nicolai, Thorn. des Philippismus, Genève. Ziegler T.: Sturm, Johann, w: Allgemeine Deutsche Biographie, 37 Welti M.E. 1985: Die Bibliothek des Giovanni Bernardino Bonifacio, (1894), s. 21–38, http://www.deutsche-biographie.de/index.html marchese d‘Oria, 1517–1597, der Grundstock der Bibliothek [dostęp: 23.09.2015]. Danzig der Polnischen Akademie der Wissenschaften, P. Lang, Bern, New York.

280 Sygnatury obiektów zaprezentowanych w części katalogowej wraz z numeracją poszczególnych not

Stare druki Numer noty Rękopisy Numer noty Od 19973 8º adl. 7 1 Ms. 2369 6 Od 20059 8º 2 Ms. 2182 20 Od 20009 8º 3 Ms. 2459 22 Aa 14421 8º adl. 1 4 Ms. 4003 23 Cd 16651 4º 7 Ms. Uph. fol. 70 24 Cd 2031 4º 8 Ms. 854 27 Cd 6051 4º 9 Ms. 2186 29 Cc 14967 8º 10 Ms. 2395 30 Cc 8392 8º 11 Ms. 2257 31 Cc 12626 2º 12 Ms. 2326 32 Cc 16449 2º 13 Ms. 2393 33 Cd 4646 8º 14 Ms. 2188 34 Cc 9180 2º 15 Ms. 2351 35 Ce 57132 4º 16 Ms. 2375 36 Cd 9839 2º 17 Ms. 2365 37 Cc 10252 2º 18 Ms. 2446 38 Cd 1452 4º 19 Ms. 2450 39 Cd 2056 4º 21 Ms. 785 (Ms. 1500; Ms. 784**/Ms. 2) 40 Ms. 2500* 25 Ms. 832 41 Eb 14363 4º 26 Ms. 914*** 42 Cd 4309 8º 28 Ms. 2238**** 43 Ms. 1018 5

* Chociaż klasyfikowana jako rękopis, książka ta jest interfoliowanym egzemplarzem drukowanej edycji Johanna Postha Tetrastichia in Ovidii Metamorphoseon Libri XV, Francofurti 1563. Opracowała dr Maria Otto. ** Egzemplarz zaginiony w czasach II Wojny Światowej, ale wspomniany jako jeden z kilkutomowej całości. *** Podobnie jak Ms. 2500 – książka drukowana, zawiera jednak również bardzo liczne marginalia. **** Książka drukowana, ale zawiera też odręczne uzupełnienia autora. Noty katalogowe starych druków opracowała dr Maria Otto, PAN BG. Noty katalogowe rękopisów w opracowaniu dr. Jacka Pokrzywnickiego, KFK UG.

281

Indeks imion i nazwisk

Imiona greckie w transkrypcji łacińskiej; w wieloczęściowych imionach rzymskich indeksowane jest imię rodowe (nomen gentilicium), a pierwsze imiona, jak np. Marcus, podawane są w ostatniej kolejności; obok imion i nazwisk łacińskich, zlatynizowanych lub niemieckojęzycznych w nawia- sach formy imienne polskie; nie uwzględniono imion mitologicznych.

Abramowicz Andrzej 105, 109 Arpinata (zob. Cicero Marcus Tullius) Aelius Tubero Quintus 106 Artemisia (Artemizja) 28, 294 Aeschines 45 Arystoteles ze Stagiry (zob. Aristoteles Stagirites) Aeschylus 35, 46 Assaricus Daniel (Assaryk Daniel) 23 Aftonios (zob. Aphthonius Antiochensis) Augustowska Kazimiera 275 Agricola Johann (Schnitter) 65, 253 Aulus Gelliusz (zob. Gellius Aulus) Ajschines (zob. Aeschines) Aurelius Severus Alexander Augustus Marcus 46 Ajschylos (zob. Aeschylus) Awianowicz Bartosz 10, 15, 18, 41, 43, 45, 46, 53, 61, 65, 66 Albinovanus Celsus 57, 210 Azzoguidi Baldassarre 189 Aleksander Wielki (Alexander Magnus) 45, 105 Ambrosius (Ambroży) 54 Babnis Maria 24, 39, 275 Anchises (Anchizes) 28 Bahr Ernst 96, 275 Anders Stefan 99 Balduin Johann 232, 234 Annaeus Florus Lucius 35, 54, 106 Bärreysen Johann Wilhelm Ludwig 250, 252 Annaeus Minor Seneca Lucius 35, 52, 53, 57, 59, 106, 107, 109, Bartel Johann Friedrich 132, 136, 139 190, 209 Barth Kaspar von 188 Aschenborn Daniel 69, 98 Barthelsen Johann Godfried 132, 136, 139 Antonius Marcus (Antoniusz Marek) 152 Bartsch von Demuth Gerhard 97 Apel Willi 72, 99 Baszanowski Jan 103, 109 Aphthonius Antiochensis 53, 59, 61, 65 Batory Stefan (Báthory István) 59 Apuleius Lucius 193 Baumeister A. 275 Aretinus Leonardus vel Leonhardus (zob. Bruni Leonardo) Becke Barbara von der 67, 99 Aristoteles Stagirites 35, 45, 46, 57, 113, 116, 149, 152, 173, Beckher Georg 240, 275 178, 225, 228, 232 Beckmann Sabine 99 Arlem Albert 55 Bentz Anna 69 Arlem Catharina (Katarzyna) 55, 223 Beringeroth Johann Martin 135

283 Indeks nazwisk

Beroaldo Filippo 118, 193, 195, 294 Büthner Friedrich 131 Bertling Ernst August Karl (1838–1893) 94–96, 98, 121, 124, Buxtorf Johannes I 243, 245 126, 263, 275 Buxtorf Johannes II 243, 245 Bertling Ernst August (1721–1769) 275 Bieńkowska Barbara 110, 276 Caecilius Firmianus Lactantius Lucius 54, 57 Bigi Emilio 276 Caesar Caius Iulius 54, 107, 115, 159, 160, 193, 200, 202 Binerowski Zbigniew 103, 110 Plinius Caecilius (Cäcilius) Secundus Caius (Cäjus) 35, 57, 105, 106, Birkenmajer Aleksander 276 109, 110, 123, 229, 249, 258, 270, 273, 299 Bloemendal Jan 276 Calderini Domizio 153 Bloxam Jennifer M. 276, 278 Calov Abraham (Calovius Abraham) 46, 50, 52, 63 Bock Georg 87 Camden William 202 Bock Ursula 87–90, 95, 99 Camermann Gregor 91, 96 Bogucka Maria 276 Causabon Isaac 175 Bogumił Izabela 10, 15, 18, 23, 36, 37, 39, 65 Caussin Nicolas 58, 63 Bolner Elisabeth 88 Cecilia Gustavsdotter Vasa 32, 33, 39 Bolner Johann 88, 98 Cecylia Wazówna (zob. Cecilia Gustavsdotter Vasa) Bolte Johannes 69, 99 Celsus Aulus Cornelius 57, 210 Bömeln Gabriel von 93 Ceynowa Andrzej 12 Bömeln Georg von 67, 68, 70, 71, 79, 90, 93 Cherubini Paolo 127, 276 Bömeln Justina 67, 71, 93, 96 Chigerowa Maria 278 Bonifaccio Giovanni Bernardino Marchese d’Oria 280 Chojnacki Władysław 103, 110 Bonisławski Wojciech 11 Christoph II von Baden-Rodemachern 32 Borcken Johann (Jan) 27, 37, 39, 294 Christus (zob. Jezus Chrystus) Borgholt Esther (zob. Maurer Esther) Chrysoloras Manuel 50 Borgholt Johann 95 Chrysostom (zob. Johannes Chrysostomus) Borysowska Agnieszka 278 Chrystus (zob. Jezus Chrystus) Borzyszkowski Józef 110 Cieślak Edmund 276 Botsack Johann (Botsaccus Johannes) 49, 50, 52, 63, 69, 94 Cicero Marcus Tullius 15, 16, 18, 24, 35, 42–48, 52–54, 56–59, Bracciolini Poggio 149, 276 61, 63, 65, 92, 106, 107, 119, 181, 182, 193, 223, 224, 258, Brant Sebastian 115, 118, 153, 159 264, 269 Braubach Peter 168, 169 Claudius Donatus Tiberius (Klaudiusz Donat) 153 Breyn (Brayne, Breyne) Jakob (Jacob) 18, 115, 117, 136, 139, 293 Clüver Philipp 19, 123, 198, 275, 279 Breyn Johann Philipp 136, 139 Clüver Simon 19, 123, 196, 199, 232, 234, 279 Broedelet Jakob 191, 192 Cocus Wenceslaus 18, 159, 160 Brożek Mieczysław 100, 110 Coignard Jean Baptiste 118 Brubach Peter (zob. Braubach Peter) Conley Thomas M. 42, 66 Brück Georg 254, 276 Conovius Michael 10, 17, 67–76, 78–81, 83–85, 87, 88, 90–99 Bruni Leonardo 149, 152 Conovius Josua 69 Brylinger Nicolas 116 Conrad Anna Lavinia 97 Buchner August 55, 295 Conrad Winhold 97 Budzyński Józef 29, 39 Cornelius Tacitus Caius (vel Publius) 19, 117, 203, 206 Buffon Georges-Louis Leclerc Comte de 108, 109 Corvinus G. 214

284 Indeks nazwisk

Couvier Georges 276 Edelinck Gerard 118 Cox Brinton Anna 276 Edmondes Clement 200, 202 Cratander Andreas 163, 166 Egenolff Christian 114 Cressoles Luis de 58, 61 Ehler Anna (zob. Flint Anna) Crinito Pietro 163 Ehler Friedrich 78–80, 87, 88, 90, 95 Cruciger Caspar młodszy 196, 199, 232, 234 Ehler Karl Gottlieb 221 Cureus (Curaeus) Achatius (Achacy) 10, 15, 23, 24, 27, 28, 33–40 Eichstaedt (Eichstadius) Lorenz 94–99 Cureus Johann (Jan) 28 Engelcke Friedrich Gottlieb 118, 217, 218 Curicke Georg Reinhold 265 Engelke Adrian 97, 118 Curicke Reinhold (Rajnold) 19, 46, 114, 120, 123, 124, 126, 135, Erasmus Roterodamus (Erazm z Roterdamu, Geerts Geert) 46, 52, 264, 265, 267, 269, 276, 277 57, 59 Curius Dentatus Manius (Kuriusz Dentatus Maniusz) 106 Erik XIV Vasa (Eryk XIV Szwedzki) 31, 33 Curtius Rufus (Kurcjusz Rufus) 57 Estreicher Karol 94–99 Cyceron (zob. Cicero Marcus Tullius) Estreicher Stanisław 94–99 Czarnek Barbara 11 Euclides Megarensis (Euklides z Megary) 19, 123, 232, 234 Czema Achacy 27, 33, 34 Euripides (Eurypides) 35, 45, 46, 115 Czyżak Bogdan 276 Fabian Ekkehart 276 Daniel Roger 200, 202 Fabiani-Madeyska Irena 276 Daniel Samuel 202 Fabius Maximus Verrucosus Cunctator Quintus 45 Daubmann Johann 38, 39 Fabius Quintillianus Marcus 44, 49, 50, 57, 59, 116 Daubmannus Ioannes (zob. Daubmann Johann) Fabricius Friedrich (Fryderyk) 279 Demonicus (Demonik, syn Hipponika) 149, 152 Fabricius Jakob (Jakub) 43, 47, 48, 63 Demosthenes (Demostenes) 45, 58, 297 Fabricius Johann Albert (Sincerus Veridicus) 115, 187, 188, 221, 276 Des Prés (Desprez; Lebloitte) Josquin 72, 207 Facca Danilo 42, 66 Diogenes Sinopensis (Diogenes z Synopy) 35, 108, 109 Falck Michael 65, 127, 225, 228, 278, 279 Długokęcki Wiesław 12 Ferber Constantin (Konstanty) 28, 39, 45, 91, 95, 99 Długosz Jan (Dlugossius Johannes) 211, 212, 276 Fidalke Johann (Fidalcke Johann) 18, 116, 117, 132, 135, 191 Domitianus Titus Flavius (Domicjan) 104 Filip II Macedoński 45 Domitius Ahenobarbus Nero Lucius 107 Filocamo Gioia 276, 278 Donat Klaudiusz (zob. Claudius Donatus Tiberius) Flavius Iosephus (Flavios Josephos, Flawiusz Józef) 105, 117, Donati Alessandro 118, 217, 218 190–192 Dorn Henrich von 96 Flavius Sabinus Vespasianus Titus 18 Dorn Lucretia (zob. też: Preütt Lucretia) Flesher James 183 Dowiat Jerzy 276 Flesher Joachim 183 Doxopatres Ioannes 61 Flesher Petrus 183 Drabczyński Marian 276 Flint (Flinth) Anna 78, 79, 87 Drumond E. 200, 202 Florentinus Poggius (zob. Bracciolini Poggio) Drygas Aleksander 276 Florus (zob. Annaeus Florus Lucius) Dufay Guillaume 72 Focjusz I Wielki (zob. Photius) Dyck Johann Gottfried 171 Fokylides (zob. Phocylides) Dzienis Helena 23, 40, 126, 276 Foppens François 189, 190

285 Indeks nazwisk

Förster Georg 119, 181, 182 Groddeck Gabriel 276, 278 Fourmy Christophe 280 Groote Geert 208 Franck Hans 166 Grubin Margareta 216 Franckenberger Andreas (Frankenberger Andrzej) 23, 24, 43–46, Gruchała Janusz Stanisław 277 52, 63, 66 Grüninger Johann 115, 118, 153, 159, 160 Frank Horst Joachim 82, 99 Gryzio Beata 11, 116, 277 Freder Heinrich 56, 91, 95, 214, 224 Grzegorz z Nazjanzu (zob. Gregorius Nazianzenus) Freitag Johannes 70, 88, 98 Grześkowiak-Krwawicz Anna 4, 277 Friccius Klemens 23 Grzeszczuk Stanisław 277 Froben Johann 117 Günther Otto 121, 126, 149, 199, 203, 206, 235, 240, 250, 253, Fuchs Leonhart 178 256, 277 Fuhrmann Manfred 43, 66 Gustav I Eriksson Vasa (Gustaw I Waza) 24, 33, 34, 275 Gymnich Martin 58, 63, 163 Gabriel Justina 67, 71 Gabriel Lorenz 67 Hackius Franciscus 171 Gajusz Juliusz Cezar (zob. Caesar Caius Iulius) Hadrianus Publius Aelius (Hadrian) 104, 106 Galewski Tadeusz 276 Haller Ansgar 103, 110, 238, 239, 250 Gasch Stefan 276 Hannibal 45 Géhin Paul 276 Hanow Michael Christoph (Michał Krzysztof) 103, 104, 109, 110, Gellius Aulus 46, 58, 63, 163 124, 275, 277 Gemerschemius Johannes Posthius 214 Harles (Harless) Gottlieb Christoph 115, 188, 248 Gessius Bassianus Alexianus Marcus Iulius (zob. Aurelius Severus Havemann Arnold 94 Alexander Augustus Marcus) Havemann Dietmar 94 Gierszewski Stanisław 40, 109, 275–279 Haverkamp Siwart 117, 192 Giese Tiedemann 27 Hecker Anna Lavinia (zob. Conrad Anna Lavinia) Gieysztor Aleksander 277 Hecker Johann 97 Giunta Lucantonio 115, 118, 163 Heliogabal (zob. Varius Avitus Bassianus) Gläser Enoch 99 Henrichs Cornelis 68, 69 Gliński Mirosław 277 Henrichs Maria 68 Gluenspieß (Gluenspiess, Gluenspies) Philipp 254 Henry VIII Tudor (Henryk VIII) 255 Głombiowska Zofia 11, 38, 39, 63–65 Hermann Salomon 23 Gombert Nicolas 207 Hermogenes Tarsensis (Hermogenes z Tarsu) 49, 63 Gosławska-Fortuna Anna 11 Hesiodus 24, 45, 48, 115, 171, 199 Gottsched Johann Christoph 61, 65 Heß (Hess) Johann 254 Gralath Daniel młodszy 143, 260, 270, 277 Hessus Eobanus Helius 173 Gralath Daniel starszy 116, 140, 143, 260, 270, 277 Heyll Christoph (Krzysztof) 96, 115, 116, 279 Gray Holborn Hanna 43, 66 Heyll Heinrich (Henryk) 96, 115, 116, 279 Green Lawrence D. 15, 17–20, 50, 54, 66 Heyne Christian Gottlob 248, 279 Gregorius Nazianzenus 46 Hezjod (zob. Hesiodus) Grieninger Johann (zob. Grüninger Johann) Hieronymus Stridonensis (Hieronim ze Strydonu, Eusebius Sophronius Grimm Gottlieb Octavius 132 Hieronymus) 57 Groddeck Benjamin (Beniamin) 243, 245, 278 Hildebrand Justina 97

286 Indeks nazwisk

Hillenius Michael 278 Katarzyna Wazówna (zob. Katarina Gustavsdotter Vasa) Himerius Sophista (Himerios z Prusias) 19, 122, 246, 248, 249, 277 Kawecka-Gryczowa Alodia 277 Himmelreich Peter (Petrus) 214 Kaźmierczak Monika 11, 207, 277 Hiob 210 Keckermann Bartholomäus (Bartholmaeus, Bartholomew, Bartło- Hippocrates Ceus (Hipokrates z Kos) 115, 123, 234 miej) 10, 15, 16, 41–43, 46, 47, 63, 64, 66, 116, 277 Hirsch Simon Joseph Theodor 144, 277 Kempen Eggert von 116 Hoeschel David 174, 175 Kennedy George Alexander 41, 66 Hollar Václav 183 Kerstens Cyriacus 94 Hołomej Aleksandra 12 Kizik Edmund 68, 93, 99 Homerus 34, 183, 252 Klaudiusz (zob. Tiberius Claudius Nero Germanicus) Hoppe Johann (Hoppius Iohannes Jan) 25, 28, 33, 34, 38, 39, Klein Jacob (Jakob) Theodor 18, 19, 115, 124, 127, 140, 143, 276, 295 265, 269, 270, 273, 276 Horatius Flaccus Quintus (Horacy) 26, 29–31, 35, 38, 59, 116, Klein Thomas 277 123, 293 Klesińska Wanda 48, 63 Höschel David 248 Klott-Żychska Marta 11 Hudson John 192 Kniewel Theodor Friedrich 18, 122, 238, 239, 250, 253, 277, 279, 293 Hünefeld Andreas (Andrzej) 50, 57, 65, 94, 224 Kociumbas Piotr 10, 11, 17, 18, 67, 70, 72, 74, 78, 84, 92 Komornicka Anna Maria 88, 100 Isidorus Hispanicus 58, 106 Konarski Krzysztof 33, 34 Isocrates (Izokrates) 24, 28 König Adelgunde 96 Izydor z Sewilli (zob. Isidorus Hispanicus) Konopczyński Władysław 277–278 Kordel Jan 276 Jacobi Daniel 69, 98–99 Kotarski Edmund 11, 50, 52, 55, 66, 68, 100 Jan Finlandzki (zob. Johan III Vasa) Kötz Gustav 277 Jan III Waza (zob. Johan III Vasa) Kretschmar Georg 277 Jansson von Waeseberge Gillis 46, 114, 120, 135, 265 Krollmann Christian 275, 277, 279 Jansson von Waesberge Johann 46, 114, 120, 135, 163, 265 Krzysztof II Badeński (zob. Christoph II von Baden-Rodemachern) Jencke Anna Maria zob. Thomson Anna Maria Ksenofont (zob. Xenophon) Jencke Johann 98 Kubiak Agnieszka 11 Jezus Chrystus (Iesus, Jesus Christus) 25, 27, 29, 30, 35–36, 47, Kujawiński Jakub 278 63–65, 69, 74, 77, 86–87, 94–98, 153, 265, 278 Kukwa Martin 11 Johan III Vasa 31, 32 Kurcjusz Rufus (zob. Curtius Rufus) Johann Friedrich I Sachsen von (Johann Friedrich I, książę i elektor Kurkowa Alicja 278 saski) 253 Kuropatwa Justyna 4, 11 Johannes Chrysostomus 50 Kwintus Eliusz Tuberon (zob. Aelius Tubero Quintus) Johnson Ben 202 Kwintus Fabiusz Kunktator (zob. Fabius Maximus Verrucosus Cunctator Quintus) Kaleciński Marcin 11, 91, 92, 99, 103, 110 Kwintylian (zob. Fabius Quintilianus Marcus) Karol Burbon II 105, 186 Karol Wielki 174 Laktancjusz (zob. Caecilius Firmianus Lactantius Lucius) Katarina Gustavsdotter Vasa 34 Lanckvelt Joris van (Macropedius Georgius) 20, 124, 207–210, 278 Katarzyna Jagiellonka 31, 32 Landino Christoforo 153

287 Indeks nazwisk

Lang Martin (Marcin) 26 Maior Melchior 61 Langwald Justina (zob. Hildebrand Justina) Majewski Michał 278 Langwald Michael 97 Majkowska Damroka 126, 276 Laska Anna 11 Makrobiusz (zob. Macrobius Antonius Theodosius) Lasso Orlando di 207 Mancinelli Antonio 153 Lauban (Laubanus) Melchior 10, 15, 23, 24, 26, 27, 29, 30, 36, Manucjusz Aldus (zob. Manuzio Aldo) 39, 297 Manuzio Aldo (Manutius; Manucjusz Aldus) 113, 159, 168, 178, Laurensz Hendrik (Laurentius Henricus) 178, 180 181, 182, 279 Lebloitte (zob. Des Prés) Manuzio Paolo (Manutius Paulus) 182 Leitmeir Christian Thomas 72, 100 Marchewka Anna 11 Lemke Heinrich (Henryk) 117 Marcjalis (zob. Valerius Martialis Marcus) Lengnich Gottfried 144, 221, 259, 269 Marcus Evangelista 152 Lengnich Karl Benjamin (Beniamin) 18, 135, 144, 146–148, 191, Marcus Ulpius Nerva Traianus (zob. Ulpius Nerva Traianus Marcus) 249, 275, 276 Marek Ewangelista (zob. Marcus Evangelista) Lengnich Johanna Augusta 144 San Marco (zob. Marcus Evangelista) Le Pautre Jean 119 Maro Publius Vergilius (zob. Vergilius Maro Publius) Leszczyńska Agnieszka 72, 100, 207, 278 Maruszak Elżbieta 276 Lichański Jakub Zdzisław 42, 66 Mattern Georg 129, 131 Lichnerowicz Ewa 11 Maukisch Johann (Jan) 46, 50, 52–54, 64, 69, 70, 91, 98, 99 Licinius Lucullus Lucius 107 Maurer Esther 95, 98 Liebezeit Christian (Christianus) 187 Mausolus (Mauzolos) 95, 277 Linde Adrian de 42 Mayer Johann Friedrich 188 Linden Nicolaus (Mikołaj) 28 Melanchton Filip (zob. Melanchthon Philipp) Linné Carl von (Linneusz Karol) 178 Melanchthon (Schwarzerdt) Philipp 13, 24, 38, 41, 42, 45, 46, 64, Lipsius Iustus (Lipsjusz Justus, Joost Lips) 52 253–255, 279 Livius Titus Patavinus (Liwiusz Tytus) 35, 45, 46, 57, 115, 117, Michaud Louis Gabriel 276, 278 123, 159, 160, 190, 211, 278 Milich Heinrich 87–90, 95, 99 Lockwood Lewis 72, 100 Milich Ursula (zob. Bock Ursula) Longolius Christophorus (Longoliusz Krzysztof) 59 Milichius Henricus (zob. Milich Heinrich) Lossius Petrus 48 Mlekicka Małgorzata 110 Loyzjusz Szymon 28 Mochinger Albert 55 Luchtmans Samuel 191, 192 Mochinger Johann (Jan) 10, 15, 16, 18, 43, 48–50, 52, 53, 55–62, Lukullus (zob. Licinius Lucullus Lucius) 64–66, 223, 224, 294 Lullio Antonio (Lullus Antonius) 61 Mochinger Markus 55 Luther Martin (Luter Marcin) 57, 99, 188, 253, 278 Mochinger Martin 55 Lützelburger Hans 166 Mochinger Nicolaus 55 Moeller Heinrich (Moller Henryk) 10 Łaski Jan Młodszy 30, 255 Moeresius Johann Georg 68, 69, 99 Mokrzecki Lech 48, 52, 55, 63–66, 278 Mack Peter 42, 66 Möller Olaus 61, 65 Macrobius Antonius Theodosius 35, 163 Montfaucon Bernard de 108 Macropedius Georgius (zob. Lanckvelt Joris van) Morgenstern Karl 122, 238, 239, 280

288 Indeks nazwisk

Morhof Daniel Georg 188 Pauli Adrian II (1605–1622) 256, 257 Mosellanus Petrus 58 Pauli Adrian III (1633–1684) 256, 257 Możejko Beata 67, 79, 93, 94, 100 Pauli Georg 256 Mroczek Katarzyna 70, 88, 89, 100 Pauli Reinhold 256 Müller Gerhard 278 Paulus Tarsensis (Paweł z Tarsu) 24, 25, 27, 35, 38 Müller Henning 99 Pelczar (Pelczarowa) Maria 279 Mundt Adolf 116, 132, 140, 229, 243 Perion Joachim 104, 113 Muret Marc-Antoine 54, 174 Perrault Claude 118 Murphy James Jerome 50, 54, 66 Petri Heinrich 163 Petrucci Armando 278 Nadolski Bronisław 23–25, 27, 40, 42, 45, 52, 55, 56, 63, 66 Pętlicka Wanda 11 Nazon (zob. Ovidius Naso Publius) Phocylides 45 Nefelius Kasper 36 Photius 163, 174, 175, 248 Neron (zob. Domitius Ahenobarbus Nero Lucius) Piotrowska Elżbieta 278 Neufeldt Elisabeth (zob. Bolner Elisabeth) Pitagoras (zob. Pythagoras) Neufeldt Georg 87, 90, 98 Pitau Nicolas 119 Nicocles 28, 39 Placotomus Daniel 214 Nicolai Heinrich 228 Plaesinus Iohannes 237 Nicolai Johann 280 Plato (Platon) 35, 44, 46, 152, 252 Nikokles (zob. Nicocles) Plautus Titus Maccius (Plaut) 46, 53, 209 Nicomachus (Nikomachos) 225, 228 Plezia Marian 278 Norland Howard B. 276 Plinius Caecilius Secundus Caius (Pliniusz Młodszy) 123, 229, 249, Nowak Zbigniew 39, 47, 65, 66, 103, 110, 113, 278 258 Plinius Secundus Caius (Pliniusz Starszy) 35, 57, 105–106, 109, Oehl Kurt 110, 270, 273 Oelhaf (Ölhaf) Peter (Piotr) 48, 91, 96 Plutarchus Chaeroneus (Plutarch z Cheronei) 45, 107, 294 Oelhaf (Ölhaf) Joachim 50, 235, 278, 279 Podlaszewska Krystyna 278 Ogilby John 183 Pokrzywnicki Jacek 10, 17, 18, 71, 91, 127, 148, 152, 199, 206, Ogonowska Ewa 11 210, 213, 222, 228, 231, 234, 237, 239, 242, 245, 249, 252, Oporin (Herbster) Johannes 113, 171, 173 255, 258, 262, 264, 269, 273, 278, 281 Osmólska-Mętrak Anna 278 Pompeius Magnus Cnaeus (Pompejusz) 107, 200, Otto Maria 10, 17, 18, 115, 119, 127, 131, 135, 139, 143, 149, Popinigis Danuta 68, 69, 93, 100 158, 162, 166, 169, 173, 175, 180, 182, 186, 188, 190, 192, Posth Johann (Johannes) 214 195, 199, 202, 203, 216, 218, 224, 240, 256, 278, 281 Pozzo Francesco del 189 Ovidius Naso Publius 18, 20, 24, 35, 36, 46, 57, 94, 117, 124, Praetorius Ephraim 23, 40, 61, 66, 225, 278 189, 190, 210, 214, 216, 280, 281 Praetorius Johann 174 Owidiusz (zob. Ovidius Naso Publius) Prantl Karl 103, 110 Pratesi Alessandro 127, 276 Pace Gulio 116 Preütt Lucretia 96 Pahl Constantin (Konstanty) 131 Proit Ludovicus 91, 97 Paluchowski Piotr 10, 17, 18, 103, 104, 110 Przemyslij Lucas 212 Pauli Adrian I (1548–1611) 256 Przywecka-Samecka Maria 91, 100

289 Indeks nazwisk

Pszczółkowska Zenobia Lidia 65, 278 Rossau Johann 98 Puk Marlena 210, 280 Rosteuscher Christian 52 Puschell Johann 88, 97 Rubeus Philippus 217 Puschell Sara 88, 90 Rüdiger Anna (zob. Flint Anna) Pythagoras 45 Rüdiger Johann 79, 95 Ruelius Johann Ludwig 94 Radau Michael 240, 275 Ryczek Wojciech 42 Radziwiłł Zofia, po mężu Czema 27, 33 Ryer Pierre du 189 Radziwiłł Mikołaj (Radziwil Nicolaus) 39 Rypson Piotr 69, 70, 90, 92, 100 Rahn Johann 97 Rzączyński Gabriel 105 Rahn Justina (zob. Hildebrand Justina) Rauschning Hermann 69, 100 Saarinen Risto 42, 66 Ravani Pietro dei 114 Sallustius Crispus Caius (Salustiusz) 216 Réamur René Antoine Ferchault de 124, 270, 273, 276 Saport Jean 237 Rehlinger Quirin 175 Säuberlich Lorenz 171 Retell Michael (Michał) 10, 15, 23–28, 33–40, 294–296 Scaliger Iulius Caesar (Scaliger Juliusz, Giulio Cesare della Scala) 57, Reuchlin Johannes 209 59, 89, 222 Reuther Hans 278 Scaliger Iosephus Iustus (Scaliger Joseph Iustus) 222 Reychman Jan 279 Schachmann Bartholomäus (Schachman Bartłomiej) 117, 279 Reychman Kazimierz 279 Schein Johann Hermann 75, 81, 82, 99 Reyger Arnold 91, 95 Schelwig Samuel 42, 55, 65, 116, 117, 129, 131, 293 Rhete David Friedrich (Dawid Fryderyk) 69, 94, 96, 97 Scheubel (Scheubelius) Johann 234 Rhete Elisabeth 94 Schick Hartmut 69, 72, 100 Rhete Georg 71, 94, 96–99 Schindel Ulrich 279 Rhete Philipp Christian 97–99 Schipper wdowa (po Janie Jacobszu) 189, 190 Rhete wdowa (po Georgu) 71, 94–99 Schiron D. 237 Rhete (rodzina drukarzy) 73, 93 Schlager Karlheinz 100 Rhode (Rhodus) Franciscus 38 Schlieff Valentin (Valentinus, Walenty) 256, 275, 278 Rhode Jakob (Jakub) 39, 43 Schmid Samuel 187 Riccio Teodoro 72, 100 Schmidt Johann Benjamin (Beniamin) 125, 126, 259, 260, 262 Richau Nicolaus (Richavius Nicolaus) 36, 39 Schmieden Catharina 96 Richau Sophia 36, 39 Schreiber Thomas Johann (Johannes) 140 Richaviusówna Zofia (zob. Richau Sophia) Schröder Adelgunde (zob. König Adelgunde) Rietz Henryk 103, 110 Schröder Elias (zob. Trewen-Schröder Elias Constant von) Ringmann Mathias 160 Schröder Georg 228, 275 Ritzsch Timotheus 99 Schultens Albert 243, 245, 295 Rivulo Franciscus de 20, 124, 207, 209, 210, 277–279 Schultz Johann 97, 243, 245, 295 Rodemans Gottlieb 104 Schulz Bernhard 103, 110 Rodolphe d’Arnay Jean 106, 110 Schumann Gabriel 95 Rokosz Mieczysław 279 Schütz Caspar 118, 216 Rolofsen Roloff 98 Schwarz Friedrich 279 Rosenberg Albrecht (Albert) 94, 101, 265, 269 Schwarzwald Heinrich (Henryk) 118, 193, 195

290 Indeks nazwisk

Scotin Gérard 119 Tacyt (zob. Cornelius Tacitus Publius) Seger Georg 137 Tarasius (Tarazjusz) 175 Semkowicz Władysław Aleksander 279 Teofrast (zob. Theophrastus Eresius) Seneka Młodszy (zob. Annaeus Minor Seneca Lucius) Teognis (zob. Theognis) Senfl (Senfel) Ludwig 253, 276 Terentius Afer Publius (Terencjusz) 24, 57, 117, 209 Septimius Florens Tertullianus Quintus 57, 117 Tertulian (zob. Septimius Florens Tertullianus Quintus) Servius Honoratus Maurus 153 Teutschmann Carl Stanislaus 88, 90, 97, 99 Sessy Melchiorre 114 Teutschmann Sara (zob. Puschell Sara) Severus (Sewer, adresat mowy Himeriosa) 248 Themas Martinus 171 Sewer Aleksander (zob. Aurelius Severus Alexander Augustus Marcus) Theognis 24, 45, 48 Shuger Kuller Debora 42, 66 Theophrastus Eresius 178 Siber Adam Theodor 57 Thessalus (Thessalos, syn Hipokratesa z Kos) 234 Siek Bartłomiej 278, 279 Thilo Valentin 54 Sielmann David 67 Thomson Anna Maria 98 Sofokles (zob. Sophocles) Tiberius Claudius Nero Germanicus 105, 123, 153 Sokół Stanisław 103, 110, 115, 279 Tibius Johannes 61 Solon 108, 109 Titius Johannes Petrus (Titius Jan Piotr, zob. Titz Johann Peter) Titus Flavius Sabinus Vespasianus 18, 105 Sophocles 35, 36, 115, 168, 169 Titz Johann Peter 13, 15, 16, 52 Soter Johann 163 Trajan (zob. Ulpius Nerva Traianus Marcus) Spieralska Beata 276 Treichel Irena 110 Stamberger Barbara (zob. Becke Barbara von der) Trewen-Schröder Elias Constant von 96, 124, 125, 263 Stamberger Georg 67 Trzaska Filip 276 Starek Elżbieta 11 Tylewska-Ostrowska Zofia 11 Steger Johann 216 Stolle Johann (Stollius Johannes) Zacharias 129 Uchański Jakub 33, 36, 37 Strauch Aegidius (Idzi) 55, 65 Ulpius Nerva Traianus Marcus 19, 106, 123, 229, 231 Stroband Heinrich (Henryk) 45 Unselt August Wilhelm Friedrich 253 Strutz (Strutius) Thomas 70, 91, 98 Uphagen Johann (Jan) 117, 135, 163, 211, 213, 277, 278 Stupperich Robert 279 Sturm Johann Valerius Martialis Marcus 29, 217 Stüve Daniel 97 Van Engen John H. 280 Stüve Jacob 94, 96 Váradi Peter 195 Sylvester Josuah 202 Varanda Jean de 237, 280 Szafran Przemysław 47, 66, 278, 279 Varius Avitus Bassianus 107 Szarszewski Adam 278, 279 Veit Dietrich 254, 278 Szczepanowicz Michał 4, 11 Vere Francis 202 Szlagowska Danuta 68, 70, 100 Vergilius Maro Publius 18, 24, 27, 29, 35, 37, 38, 57, 106, 114, Szymański Józef 279 117, 118, 123, 153, 159, 183, 196, 199 Szyszko Romuald 68, 70, 100 Verpoorten-Wernsdorf (Wernsdorff) Gottliebe Elisabetha Johanna 249 Vesalius Andreas 173 Śliwiński Błażej 110, 275, 277, 279 Vitruvius Pollio Marcus 118

291 Indeks nazwisk

Vitus Theodorus (zob. Veit Dietrich) Wilmar Catharina (Katarzyna), po mężu Borcken 27, 39 Vossius Gerard Johannes 16, 50, 52, 54, 61, 298 Wilner Augustin 45 Witczak Agnieszka 38 Wackernagel Philipp 88, 91, 101 Witruwiusz (zob. Vitruvius Pollio Marcus) Waesberge Gillis (zob. Jansson von Waesberge Gillis) Witzendorf Wilhelm 228 Waesberge Johann (zob. Jansson von Waesberge Johann) Władysław IV Waza 59 Wahl Eleonora Constantia 219 Włodarski Józef Arno 12 Wahl Johann 219 Wolf Friedrich August 88, 99, 175, 238, 250, 252, 275 Wechel Andreas 116 Wolff Johann Christoph 221 Weichbrodt-Tiedemann Dorothea von 67, 79, 87, 88, 93, 94, 101, Wójcik Andrzej 280 280 Walczak Anna 11 Xenophon 34, 35, 46, 152 Welser Marcus 174, 175 Welsius Andrzej (Andreas) 23 Zahn Johannes 75, 77, 81, 82, 88, 91, 101 Welti Manfred Edwin Zanis Bartholomaeus de 193 Werden Johann (Jan) 28 Zappio Zacharias (Zachariasz) 115 Wergiliusz (zob. Vergilius Maro Publius) Zarlino Gioseffo 72 Wernsdorf (Wernsdorff) Christian Friedrich 18, 19, 122, 123, 229, 231, 246 Zawadzka Irena 110 Wernsdorf (Wernsdorff) Gottlieb Młodszy 19, 122, 123, 221, 229, Zawadzki Tadeusz 110 246, 248, 260, 277, 280 Zdrenka Joachim 67, 79, 93, 101 Wernsdorf (Wernsdorff) Johann Christiann 248, 280 Zernecke Andreas 219 Wesołowska Elżbieta 280 Zernecke Heinrich 203, 219, 221, 222 Wespazjan (zob. Flavius Sabinus Vespasianus Titus) Zernecke (Zerneke) Jacob Heinrich 203, 206, 219, 275, 280 Wetesko Leszek 280 Zernecke (rodzina) 19, 123, 219 Wetstein Rudolph 192 Zetzkius Jacob 99 Wetstein Gerard 192 Ziegler Theobald 280 Wilichius Jedoch 28 Zygmunt II August 26, 37, 40 Willer Peter 267, 275 Zygmunt III Waza 59

292 Indeks rzeczy

Tytuły lub napisy mające charakter dewizy czy lemmy oznaczono w skorowidzu kursywą; nazwy pospolite w języku polskim, które nie stanowią podstawy tematyzowania, występują na drugiej pozycji; w języku łacińskim zachowano szyk oryginalny z tekstów zamieszczonych w katalogu.

Ab Urbe condita 115, 117, 123, 160, 211 199 Abstinentia quorundam ciborum 34 antyteza (zob. retoryka – antitheton) Acta Iubilaei Secundi 260 archeologiczne znaleziska 104, 105 actus oratorius (zob. akt oratorski) argumentatio (argumentacja dialektyczna i retoryczna) 16, 42, 44, Ad ardua per aspera tendo 202 53, 54, 66, 232 Ad puerulum Iesum 29 −− w języku niemieckim (zob. svada Teutonica) Ad Sophrosynen. Poculis valedicens 30 Ars Poetica (zob. też: Flaccus, Quintus Horatius) 209 adinventio prompta (zob. retoryka – w programach nauczania) 49 artes liberales 208 Adulatio 34 Athenae Gedanenses sive commentarius historico-chronologicus 40, adulterii poena 34 66, 278 Adversariorum libri LX 188 Athenaeum (zob. Gdańskie Gimnazjum Akademickie) Amor coniugalis 34 atrament 106, 256 akrostych 70, 87, 88, 90, 93 Aulaeum Gratiarum (Kobierzec Gracji) 29–31, 39 akt fundacyjny 113 auscultator (zob. retoryka – auscultator ) −− oratorski 16, 53, 54, 55 −− poetycki 54 Bei denen schwedischen Kriegen bekriegte Thorn 206, 280 −− progymnasmatyczny 54 Biblia 79, 89, 94, 209, 243 Aldi Neacademia 113, 159 Biblioteca Medicea Laurenziana 152 alumni 23, 65 Biblioteka Focjusza (zob. Myriobiblon) 163, 174, 175, 248 anagram 90 biblioteka Breynego 136 anapest (zob. metryka) −− cyfrowa 127 Anmerkungen zu einigen Oden des Horatz 238 −− Fidalkego 132–135 Annales (zob. też: Cornelius Tacitus Publius) 203, 206, 211 −− gimnazjum w Elblągu 105 Annales seu Chronicae inlcyti Regni Poloniae (Roczniki albo kroniki −− Kniewelów 238, 253 sławnego Królestwa Polskiego) 211–213 −− Rady Miejskiej w Gdańsku (zob. Bibliotheca Senatus Gedanensis) Antiquae Urbis Romae cum regionibus simulachrum 217 −− Schelwiga 117, 129–131 antyczne konwencje gatunkowe 28 Bibliotheca Graeca 115, 187, 188, 221, 248 antykwa humanistyczna (zob. też: pismo humanistyczne) 149, 196, −− Latina 188, 278, 221

293 Indeks rzeczy

−− Latina mediae et infimae aetatis 188 d’Oriana 152, 212 Bibliotheca Senatus Gedanensis 113, 115, 116, 118, 122, 168, daktyl (zob. metryka) 171, 174, 178, 181, 183, 187, 189, 200, 221, 223, 249 Danziger Erfahrungen 17, 103, 109, 110 Bibliothecae Richterianae pars… 143 Danziger Erläuterungen, zur Beförderung der Einsicht in die beydersei- Bibliotheke tou Photiou. Librorum quo legit Photius Patriarcha excerp- tigen Nutzen mit Gottes Hülfe verfasset im Jahr 1758 104, 109 ta et censurae (zob. Myriobiblon) Danziger Stadtbibliothek 94, 110, 121, 124, 126, 140, 149, 238, 240, 252, 253, 263, 275, 277 bordiura (zob. zdobnictwo książkowe) De Aenea gestante patrem Anchisen humeris 28 botanika 115, 117, 136, 139, 178 De Artemisia Mausoli regis fidissima coniuge 28 Bracia Wspólnego Życia (Fratres vitae communis, Broeders van het De amplificatione rerum publicarum 56 Gemene Leven) 208 De apro Calydonio 28 bukoliczna tradycja 27 De Craeso rege ditissimo 28 budowniczy miejski (zob. Stadtbaumeister) De efficacia Christi crucifixi sacramento cenae fidelibus obsignata 29 De eloquentia sacra et humana 58, 63 carmina gratulatoria 27 De fragilitate rerum humanarum 28 Catalog der Bibliotheck in der Oberpfarrkirche St. Marien in Dan- De Geniis 35 zig 144, 275 De Gratiis 35 Catalogus bibliothecae D. Daniel. Wilhelmi Trilleri (zob. Bibliothecae De historia plantarum libri decem (gr. Peri phyton historia) 178 Richterianae pars…) De humani corporis fabrica 173 Catalogus lectionum et operarum publicarum 51–53, 64, 65 De hymnis Homericis 252 De imperio Gnei Pompeii 45 Cato Maior de senectute 54 De incrementis Bibliothecae Gedanensis epistola et commenta- Centifolium Lutheranum 188 tio 65, 131 Charmides 44 De liberis educandis 44 chór 81, 124, 209 De Maria Virgilii matre somniante se lauream ramum enixam esse 35 chronostych 90 De more lugentes reficiendi epulo ex ritibus Hebraeorum feralibus 135 Codex diplomaticus der Stadt Danzig 125, 259 De mortuorum resurectione 25 Collectio litterarum a viris eruditis ad dominum Adrianum et dominum De nativitate Christi 35, 36 Georgium Pauli 256 De natura et proprietatibus historiae commentarius 47, 63 collega 24, 38, 39, 98, 99 De natura, officio et excubiis angelorum 25 Collegio Romano 218 De necessaria linguarum Arabicae et Hebraicae connexione 243 Commentarii de bello civili 54 De nuptiis clariss[imi] viri d. doctoris Ioannis a Borcken 39 −− a Philippo Beroaldo conditi in asinu[m] aureu[m] Lucij De officiis 46, 54 Apuleij 194, 195 De officiis ministrorum 54 De Socrate, qui oraculo Apollinis omnium Graecorum habitus est commessatio (zob. posiłki – w starożytnym Rzymie) sapientissimus 28 Conradinum (Gdańsk) 250 De oratore 46, 54 conrector 24 De Penatibus 35 Consilia scholastica 252 De Tartaro 28 Constitutio nova gymnasii Dantiscani 23, 43, 45, 46, 63 De Theocratia Judaeorum ex historia sacra delineata 132 cyceronianizm 56 Decas decadum, sive plagiariorum et pseudonymorum centuria 188 Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona 212 declamationes (zob. retoryka) czytanie (zob. lektura) dedykacje 79, 87, 91, 175, 183, 186, 190, 195, 224

294 Indeks rzeczy delectare (zob. retoryka) egipskie mumie 108, 109 Delineationes, tam minorum, quam maiorum, artis rhetoricae exemplum (zob. retoryka) operum 52 ekloga 27, 248 Denkschrift des Rektors Fabricius über das Schulsystem des Gymna- Ekonomika (zob. Oeconomica) siums 47–48, 52 ekslibris (exlibris) 115, 118, 132, 135, 168, 171, 174, 178, 181, Designatio operum scholasticarum 49, 63 183, 187, 189, 191, 193, 196, 200, 217, 218, 223, 232, 259, devotio moderna 208, 280 263, 270, 278 dialektyka 42–44, 48 elegia 25–28, 32, 34–39, 171, 210, 295 Dialogus de podagra 39 Elegia continens causas, cur Filius Dei factus sit homo , Dictata ethica ex decem libris Ethicorum Aristotelis ad Nicoma- 37 39 chum 127, 225, 228 Elegiarum libri II 39 Discursus philologicus de nominibus dei hebraicis, biblicis et elektryczność 143 rabbinicis 56 Elementa (Elementy) 132, 232, 234 Disputatio physica de natura elementorum ad mentem Aristotelis 225 −− wieloznaczność terminu 232 Disputationes practicae 47, 64 eloquentia (zob. retoryka) Dissertationum academicorum, sive programmatum publico nomine elokucja (zob. retoryka – elocutio) editorum volumen 54 encaustum (zob. atrament) Dissertatiunculae subitaneae argumenti rhetorici 16, 60, 61, 65 enumeracja (zob. retoryka – enumeratio) Divinae institutiones 54 Eos (periodyk) 40 docere (zob. retoryka) epicedium 26, 28, 37, 95, 98 Documenta oratoria ex libro Tulliano „De claris oratoribus” elicita ex epigramat 27, 28, 34, 37, 90, 169 tribus „De oratore” libris Ciceronianis 61 Epimythiorum in historias et fabulas libri IV (zob. też: Retell donacyjna nota 116, 218 dramat nowołaciński 20, 207–209, 276 Michael) 39 drukarska oficyna 23, 43, 46, 50, 57, 70–71, 79, 93, 113–119, Epistolae (Epistulae) familiares 119, 181, 182 116, 119, 158, 159, 163, 171, 173, 174, 178, 181, 182, 190, epitafium 28, 216 195, 218, 224, 248, 279 epitalamium 33, 34, 36–38, 67, 68, 79, 88–90, 100 drukarski sygnet 166, 173, 202, 278 Epithalamion scriptum clarissimo Viro […] Iohanni Hoppio et pudicis- Duae elegiae Latina et Graeca, in honorem coniugii domini Martini simae Virgini Annae 38, 100 Langei 39 Epithalamium in nuptiis […] D[omini] Magistri Iohannis Hoppi et Dwór Artusa (Artushof) 103 honestissimae Virginis Annae 38 epoka aleksandryjska 26 Eclogae et declamationes integrae XXXIV (zob. też: Himerius Sophis- etyczna filozofia (zob. etyka) ta) 246, 280 etyka (filozofia moralna) 45, 53, 55, 57, 58, 66, 89, 178, 187, editiones principes (zob. edycje – pierwsze) 222, 228 edycje (wydania) komentowane 114, 115, 117, 118, 153, 180, Etyka nikomachejska 228 182, 193, 195, 248 etymologia 26, 64, 228, 245 −− pierwsze (editiones principes) 113, 168, 173, 174–175, 189 −− pism antycznych 113, 114, 115, 116, 117, 118, 153, 159, Ex carmine V: „Quis multa gracilis” 29 160, 163, 166, 168, 169, 171, 173, 192, 193, 246 exemplum (zob. retoryka) −− ilustrowane 113, 114, 115, 118, 153, 158, 159, 160, Excerpta ex scriptis viri celeberrimi Alberti Schultensii 243 162, 163, 166, 178, 180, 183, 189, 190, 191, 192, 217, Exercitium Graecae et Latinae linguae 39 218, 270 Explicatio primi Euclidis libri 232

295 Indeks rzeczy fakultatywne zajęcia (zob. prywatne lekcje) Historia Rerum Prussicarum 216 fakultet medyczny 235 hodoeporicon 27 Farrago epimythiorum ex variis historiarum et fabularum exemplis hugenoci 56 collecta 39 humanistyczne nowe szkoły 43 ferekratej (zob. metryka) humanizm renesansowy 43, 44, 66 Filebos (Fileb) 44 filozofia moralna (zob. etyka) ideae oratoriae 49 floralne motywy 153, 158, 159, 163, 171, 178, 203, 213, 265 Ideae rhetoricae, seu Doctrina de generibus causarum 54 Floridorum e dissertationbus rhetoricis […] super Cicerone […] syl- Ilias 33, 38, 106, 216, 252 va 56, 59, 65 −− w przekładzie 173,183, 186 franko-flamandzka szkoła 207 In Catilinam orationes 53 frontyspis (zob. zdobnictwo książkowe) In Timarchum 45 inicjał (forma graficzna) 73, 118, 152, 158, 162, 163, 168, 183, 213 Gedani Gloria 223 −− właściciela 116, 118, 153, 168, 171, 196, 214, 232 geometria 123, 232, 234 inkaust (zob. atrament) Gdańskie Gimnazjum Akademickie (Gimnazjum Akademickie w inkunabuły 118, 148, 153, 169, 195 Gdańsku, Gymnasium Dantiscanum) 10, 13, 23, 24, 25, 26, 27, inscenizacje retoryczne (zob. akt oratorski) 28, 30, 35, 37, 41, 42, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 52, 53, 55, inspiracje antyczne 10, 23 56, 58, 61, 68, 69, 71, 79, 87, 91, 103, 104, 114, 116, 117, Institutio oratoria 44, 49, 59 120, 122, 123, 124, 125, 129, 130, 131, 132, 135, 136, 144, Institutio rhetorica, epistolica, elocutoria et in Marcum Tullium Cice- 149, 178, 219, 223, 224, 225, 229, 238, 239, 243, 246, 250, ronem Elogium 57 257, 260 Institutiones literatae sive de discendi atque docendi ratione 45 −− rektorzy 23–25, 28, 41, 43–48, 50, 52, 63, 66, 69, 116, 131 interfolium 214 −− konstytucje 43–45, 46 Introductio ad lectionem Ciceronis 42, 47, 63 −− programy zajęć 41, 43–45, 47–55, 63, 66, 113 Invitatio ad frequentandam bibliothecam 131 genethliacon 27 inwokacja 36, 38, 90 Geographicae Veteris Scriptores Graeci Minores 192 Imaginum liber 27, 34, 37, 39 Georgiki (Georgicon libri IV) 37, 123, 196, 199, 232, 234 Gimnazjum Akademickie w Toruniu 43, 45, 46, 52, 55, 219 Iudaike archaiologia 192 Gimnazjum Miejskie w Gdańsku (Städtisches Gymnasium zu Ius publicum Dantiscanum 124, 263 Danzig) 239 glikonej (zob. metryka) jamb (zob. metryka) Gratulatio Musarum Gedanensium 39 jedenastozgłoskowiec falecejski (zob. metryka) Gymnasium logicum 16, 42, 63 jedzenie 68, 107 jezuici 61, 203, 218, 240 herbowe zwierzęta 32 języki klasyczne (grecki) 9, 14, 23, 24, 25, 26, 28, 44, 46, 48, 50, Heroides (Heroidy) 46 52, 61, 70, 71, 105, 113, 115, 152, 159, 168, 171, 173, 175, Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel 88, 99 178, 180, 183, 188, 190, 192, 221, 231, 239, 243, 246, 258 hetera 29 −− (łaciński) 9, 14, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 43, 49, 50, 53, 55, Hippomanes et Atalanta venereo concubitu Cybeles templum propha- 61, 68, 69, 71, 75, 79, 88, 90, 91, 93, 113, 114, 115, 116, nantes, in leones mutantur 35 118, 123, 124, 125, 152, 168, 171, 173, 174, 178, 180, Historia conversi Pauli 35, 36, 38 182, 183, 189, 190, 192, 203, 206, 207, 221, 229, 231, Historia Infanticidii Herodis recensita et illustrata 132 234, 239, 245, 248, 252, 253, 254, 258, 260, 264, 269, 270

296 Indeks rzeczy

−− semickie (orientalne) 124, 221, 243, 246 książki botaniczne 139, 178 −− wernakularne (ojczyste) 25, 89 −− zakazane 221 Julius der erst Romisch keiser von seinen kriege 159 Laelius de amicitia 54 kaligrafia 127, 149, 169, 222, 235 laudacja 27, 89 kalwinizm 267 Leges gymnasii Gedanensis 1655 46 kantor 10, 23, 67–69, 71, 73, 74, 79, 81, 82, 87, 93 lektura autorów klasycznych 24, 25, 53, 54, 57, 123 kaplica 118, 217, 218 −− tekstów biblijnych 24 −− św. Barbary (Gdańsk) 118, 217, 218 Liber epigrammatum unus 39 katalog aukcji książek 116, 117, 119, 129, 131, 135, 139, 133, literackie gatunku 27−28, 49, 100 191, 279 logika 41–43, 48, 188 −− biblioteczny 52, 94, 95, 96, 98, 110, 121, 124, 126, 144, ludi saeculares 260 146, 147, 148, 149, 203, 211, 240, 249, 252, 253, 260, luteranizm 42, 44, 61, 75, 79, 82 263, 275, 276, 277 −− numizmatyczny 146 Maecenas atavis, edite regibus 26 −− okrętów greckich (Ilias) 25, 252 magistrat (magistratus) gdański 125 −− struktura 148 −− toruński 199 Manuductio ad excerpendum 52, 53 klasztorne zabudowania 149 marginalia (zob. notatki – na marginesach) klocek introligatorski 95, 98 mecenat 195 Kobierzec Gracji (zob. Aulaeum Gratiarum) Memoriał Fabriciusa (zob. Denkschrift des Rektors Fabricius über das kodeks rękopiśmienny 118, 121, 122, 126, 146, 147, 149, 175, Schulsystem des Gymnasiums) 246 Metamorfozy (Metamorphoses) 35, 36, 189, 214 kolekcja bibliofilska 113, 115, 117 Methodus medendi universalis 237 −− biblioteczna 146, 123, 211, 238, 256 Metryka 19, 26, 168, 195, 209, 210 −− curiositatum 137 −− anapest 210 −− przyrodnicza 137, 143 −− daktyl 71, 79, 210 komedia 24, 69, 117, 209 −− ferekratej 26 komentarze (zob. edycje – komentowane) −− glikonej 26 komploracyjna partia 28 −− jamb 75, 82, 210, 246 korespondencja (listy) 124, 223, 229, 253, 256, 257, 273 −− jedenastozgłoskowiec falecejski 26 Korespondencja Marcina Lutra i Filipa Melanchtona (odpis) w −− strofa alcejska 26 wyborze 253 −− alkmańska 26 kościół (parafia) św. Bartłomieja (Gdańsk) 23, 132 −− archilochijska 26 −− Mariacki (Gdańsk) 67, 93, 115, 121, 144, 146, 148, 216, −− asklepiadejska 26 249 −− saficka mniejsza 26 −− św. Katarzyny (Gdańsk) 55, 56, 121, 238 −− wiersz asklepiadejski mniejszy 26 −− św. Piotra i Pawła (Gdańsk) 256, 257 mitologia 89, 173, 183, 210, 283 −− Świętej Trójcy (Gdańsk) 23, 68, 69, 71, 79, 120, 131, 149 monety 104, 105, 125, 218, 221 Księga Hioba 105 motetowe kompozycje 207 −− Mądrości Syracha (Ecclesiasticus) 79 mowa elit 25 −− Pierwsza Mojżeszowa 82 Musa lyrica sive poeticarum epiphyllidon pars melica 24, 27, 39 −− Rodzaju 88 museum curiositatum (zob. kolekcja – curiositatum) −− wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 66, 229, 278 Myriobiblon 174

297 Indeks rzeczy

Naturalis historia 105 parodia poetycka 26, 29, 30, 39 Naturforschende Gesellschaft zu Danzig (Societas Physicae Experimen- Partitiones oratoriae 16, 50, 52, 54 talis, Towarzystwo Przyrodnicze w Gdańsku) 140, 260 Pathologia universalis 237 nauczanie łaciny 24, 123 patriarcha Konstantynopola (zob. Focjusz I Wielki) 163, 174, 248 Nihil sodales 207 pieśń 25–27, 29–31, 36, 38, 67, 68, 71, 75, 76, 78, 82, 85–91, Noctium Atticarum libri XIX 163 93, 277 Norma enarrandi ac penitus inspiciendi duos gravissimos oratores, −− kościelna 27, 75, 82, 88, 90–93 Demosthenem et huius aemulum M.T. Ciceronem 45 −− świecka 277 notatki wykładowe 232, 235, 237, 238, 240–242, 250, 252 pisarskie materiały 105 −− na marginesach 58, 118, 152, 212, 253, 258 pismo 109, 127, 149, 152, 163, 168, 196, 199, 206, 235, 240, −− Notatki z wykładów profesorów fakultetu medycznego na uniwer- 252, 258, 262, 269, 278, 279 sytecie w Montpellier 235–237 −− gotyckie 168 nowe szkoły humanistyczne (zob. szkoły humanistyczne nowe) −− hieroglificzne 108 Nützlicher Danziger Erfahrungen (zob. Danziger Erfahrungen) −− humanistyczne (zob. też: antykwa humanistyczna) 127, 149, 196, 199 OberpfarrKirche St. Marien (zob. kościół Mariacki) −− ręczne 206, 222 Observationes in hymnos Homericos 252 pochwalne utwory 27, 89, 231, 241 Observations upon Caesars comentaries 200 Poemata, quae extant, omnia, Graece, cum varia interpretatione Od założenia miasta (zob. Ab Urbe condita) 211 Latina 171 Odyssea 106, 183 poeta laureatus 24 Oeconomica (Ekonomika, De cura rei familiaris) 149, 152 podróże 27, 55, 199, 203, 214, 221 ogród 32, 37, 86, 106, 136, 137, 143 −− naukowe 55 −− botaniczny 106, 136, 137, 143 polifonia 72, 207 −− różany 37 Polonica 195 okolicznościowe utwory 10, 25, 26, 27, 56, 68–93, 94–99, 100, Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska 9–11, 18, 46, 47, 51, 125, 202, 224, 231, 248 57, 59–62, 64, 65, 70, 72–74, 78, 80, 81, 83, 84, 91, 92, oprawa (książkowa) 115, 116, 118, 129, 132, 136, 140, 144, 149, 94–99, 101, 113–115, 117, 120, 122, 124, 126, 127, 129, 153, 159, 163, 168, 171, 174, 178, 181, 183, 187, 189, 191, 131, 132, 135, 136, 139, 140, 144, 146, 149, 153, 159, 163, 193, 196, 200, 203, 207, 211, 213, 214, 217, 219, 223, 225, 168, 171, 174, 178, 181, 183, 187, 189, 191, 193, 196, 200, 228, 229, 232, 235, 238, 240, 243, 246, 250, 252, 253, 256, 203, 207, 211, 212, 214, 217–219, 223, 225, 229, 232, 235, 258–259, 263, 265, 270 238, 240, 243, 245, 246, 249, 250, 252, 253, 256, 259, 263, Oracula Sibyllina 173 265, 270, 276, 279 Oratio de arte poetica 45 Polyhistor 188 −− de nuptiis Gallicis famosis 55 poprawność stylu (zob. retoryka – Latinitas) Orator atque rhetorista 16, 44, 50, 57, 59, 61, 65, 224 popularyzacja nauki 103, 104 −− extemporaneus 240, 241, 275 posiłki 68, 106–108 O Venus regina Cnidi Paphique 29 −− w starożytnym Rzymie 106–108 Praecepta de regno ex oratione Isocratis ad Nicoclem Cypri regem, in panegiryk 32, 49, 50, 59, 89, 90, 123, 223, 231 honorem consulatus 28, 39 Panegyricus Traiani (Panegiryk Trajana) 123, 231 praeteritio (zob. retoryka) papirus 105, 106, 234 Pro Archia poeta 45, 52 Papirusów Willa 105 Pro Caelio 45 parafia 56, 256, 257 Pro lege Manilia 45, 52

298 Indeks rzeczy

Pro Marcello 45 152, 153, 163, 171, 175, 193, 195, 196, 199, 200, 203, 210, Pro Milone 45 212–214, 219, 221, 228, 232, 234, 235, 239, 245, 246, 248, Pro rege Deiotaro 45 253, 254, 259, 260, 263, 264, 276, 281 progymnasmata (zob. retoryka) rhetorista (zob. retoryka) Progymnasmatum oratoriorum delineatio 61, 62, 65 Rhetorices contractae […] libri quinque 50 Promulgatio operae de Cicerone perlustrando 56, 57 Roczniki albo kroniki sławnego Królestwa Polskiego (zob. Annales seu propempticon 27 Chronicae…) prywatne lekcje 47, 48, 53, 54, 59, 183 Roma vetus ac recens utriusque aedificiis ad eruditam cognitionem przyrodnicze zainteresowania (zob. zainteresowania – przyrodnicze) expositis 118, 217, 218 Rudimenta rhetorica, de periodis amplificatione, connexione, juven- Rada Miasta Gdańska 23, 27, 33, 39, 55, 56, 58, 67, 93, 100, tutis juvandae causa collecta 54 104, 113–116, 118, 119, 124, 125, 129, 131, 135, 163, 171, rzymski dom 30, 88, 106–108 178, 183, 191, 195, 199, 202, 203, 207, 216, 217, 221, 240, 249, 252, 262, 275, 277 sapiens atque eloquens pietas 43 Ratusz Głównego Miasta 103 Sapientia Ulyssis triumphans 28 rebus 17, 67, 68, 73 Scriptores Historiae Augustae 46 respublica litterarum (republika listów) 258 Sertum Musarum 29–33, 37, 39 retoryka 10, 41–44, 47–50, 52–56, 58, 59, 66, 117, 127, 187, Sermonis Latini ornatu pingendi artificium(zob. retoryka – elocutio) 193, 218, 223, 224, 234, 238, 240, 242, 246 składkowe sygnatury 169 −− antitheton (antyteza) 45 Societas Physicae Experimentalis (zob. Naturforschende Gesellschaft −− auditor rhetoricus 49 zu Danzig) −− auscultator 49 socynianizm 56 −− declamationes 16, 50, 246, 277, 280 Solvitur acris hiems grata vice veris et Favoni 26 −− delectare 45 Specimen elencticum historiae logicae 188 −− discipulus rhetoricus 58 Der Stadt Dantzig (Danzig) Historische Beschreibung 19, 46, 114, −− dispositio 44, 270 120, 123, 126, 135, 265 −− dissertatiunculae 16, 50 −− docere 45, 46 Stadtbaumeister (budowniczy miejski) 125, 267 −− elocutio 44 stoły 107, 108 −− eloquentia 42, 43, 44, 50, 52, 56, 58, 63, 65 strofa (zob. metryka) −− exemplum 33, 34, 49 studium particulare 23 −− enumeratio 45 Sturmiański ideał (zob. sapiens atque eloquens pietas) −− inventio 42, 49 stylistyka 14, 54, 229 −− Latinitas 53 −− dzieła historycznego 229 −− podręcznik 41, 43–45, 48–50, 48, 49, 50, 52–59, 61, 196, stypendia 55 208, 224, 229, 240, 241 svada Teutonica 54 −− praeteritio 37, 53 Syllabus operarum publicarum 49, 63 −− progymnasmata 15, 16, 53–55, 61, 65 Syllabus operarum scholasticarum 49, 63 −− pronuntiatio 15, 16, 59 symbol 25, 32–34, 38, 228 −− rhetorista 49, 57–58 syndyk miejski 56, 117, 125, 199, 221, 224, 269 −− varietas stylistyczna 46 Systema astronomiae compendiosum 47, 63 −− w programach nauczania 43, 48, 49, 54, 56, 61, 63 Systema grammaticae Hebraeae 47, 64 rękopis 10, 13, 42, 47, 48, 53, 55, 56, 60, 61, 68–70, 72, 91, Systema rhetoricae 16, 41–43, 47, 63 94, 100, 113, 116, 118, 121–124, 126, 127, 131, 146–149, szkice dzieł retorycznych (zob. retoryka – w programach nauczania)

299 Indeks rzeczy teatr miejski (Pompeje) 105 −− Strasburgu 48 – szkolny 24 −− Rostoku 50, 52, 132 Tentamen methodi ostracologicae 270 −− Wittenberdze 48, 55, 131, 188, 199, 221, 260 Tetrasticha in Ovidii Metamor. Lib. XV 214 Theatrum veterum rhetorum, oratorum et declamatorum 58 varietas stylistyczna (zob. retoryka) toruński tumult 203 Vandenhoeck und Ruprecht (oficyna wydawnicza) 248, 277 Towarzystwo Przyrodnicze w Gdańsku (zob. Naturforschende Gesell- Verzeichniß des von seel. Herrn Doct. Johann Philipp Brayne nach- schaft zu Danzig) gelassen berühmten Naturalien Cabinets welches in Danzig in der Tractatus de progymnasmatibus oratoriis 61, 65 Langgasse für baares Danziger Geld den [ ] 1765 an den Meist- tragedia 35, 36, 115, 168 Tragodiai hepta. Tragoediae septem 168 biethenden soll verkaufet werden 139 Tristia 20, 124, 210 Virtus cum naufragio enatat 34 Vita Alexandri 45 wanitatywna topika 27 Voluptatibus in universum dediti vel intemperantes 34 wolnomularstwo 135 Vota 34

Übersetzung der Briefe […] des Cajus Plinius Cäcilius Secundus 229 wiersz asklepiadejski mniejszy (zob. metryka) winieta (zob. zdobnictwo książkowe) uczty 67, 68, 87, 108, 168 wniebowstąpienie 25 Umbständliche Reise-Beschreibung 219–222 wojaże (zob. podróże) Universitäts- und Forschungsbibliothek Erfurt/Gotha 70 wokalna muzyka 207, 209, 210 uniwersytecka edukacja 56, 199, 229 współoprawiony druk (zob. klocek introligatorski) uniwersytet 9, 10, 14, 221, 222, 237, 243 −− rękopis (zob. klocek introligatorski) w: −− Amsterdamie 243 wydania (zob. edycje) −− Bazylei 113, 173, 199 Wykłady z retoryki (Vorlesungen über Rhetorik) 240–242 −− Bolonii 193, 195 wymowa okolicznościowa (epideiktyczna) 56, 231 −− Dreźnie 239 wyzwolone sztuki (zob. artes liberales) −− Ferrarze 178 −− Frankfurcie nad Odrą 24 zainteresowania antyczno-filologiczne 103, 108, 173, 218 −− Halle 238, 239, 250 −− przyrodnicze 136, 139, −− Hamburgu 188 −− naukami ścisłymi 143 −− Heidelbergu 24 Zbiór notatek z rozmaitych wykładów Friedricha Augusta Wolfa 250 −− Halle 238, 239, 250 zdobnictwo książkowe 14, 114, 115, 153, 158, 159, 160, 178, −− Hamburgu 188 180, 183, 189, 191, 200, 202, 214, 217, 218, 234, 270 −− Królewcu 50, 52, 216 −− bordiura 118, 163, 166, 195 −− Lejdzie 48, 50, 55, 59, 125, 136, 139, 221, 243, 260 −− frontyspis 14, 117, 182, 183, 188, 200, 202 −− Lipsku 41, 125, 132, 144, 159, 243, 260 −− Marburgu 257 −− winieta 28, 59, 68, 126, 183, 190, 202 −− Montpellier 19, 123, 304, 237 zmartwychwstanie 50 −− Oksfordzie 192 zoologia 139, 140 −− Rostoku 50, 52, 132

300 Indeks nazw geograficznych i etnicznych

Alta Ripa (zob. Brzeg) Cambridge 202 Aegina (zob. Egina) Campidoglio (zob. Kapitol) Alt-Schottland (zob. Stare Szkoty) Capitolinus (zob. Kapitol) Alte Vorstadt (zob. Stare Przedmieście) Cedry Wielkie (Groß Zünder) 253 Alzacja 43 Chełmno (Kulm, Culmen) 24, 25, 33, 39 Amsterdam (Amstelodamum) 46, 114, 116, 117, 120, 135, 163, Chociwel (Freienwalde in Pommern) 68 178, 181, 189, 191, 218, 221, 243, 265 Città del Vaticano (zob. Watykan) Anglia (England) 41, 50, 186, 202, 255 Cnidus (zob. Knidos) Antwerpia (Antverpia, Antwerpen) 116, 117, 119, 278 Collis (zob. Kapitol) Argentoratum (zob. Strasburg) Culmen (zob. Chełmno) Arnstadt 216 Cypr 28, 29, 39 Czarne Morze (Pontus Euxinus) 210 Askra (Ascra) 171 Asyria 108 Dantiscum (zob. Gdańsk) Augsburg (Augusta Vindelicorum) 174, 175 Dantzig (zob. Gdańsk) Danzig (zob. Gdańsk) Babilon (Babylon) 108 Daw’ah 279 Babilonia 108 Delft 173, 221 Bawaria (Bayern) 75, 99, 174 Drezno (Dresden) 88, 221 Bazylea (Basel, Bâle, Basilea) 61, 113, 115–117, 163, 171, 173, 199, 234 Egina (Aegina) 216 Bergen 203 Egipt 105, 108 Bitynia (Bithynia) 246 Elbląg (Elbinga, Elbing) 105, 214, 240, 275, 278 Bohnsack (zob. Sobieszewo) Ellada (zob. Grecja) Bolonia (Bononia, Bologna) 189, 193, 195 Ercolano (zob. Herkulanum) Bóbr 36 Europa 16, 19, 41, 47, 61, 63, 66, 89, 105, 118, 122, 152, 158, Braniewo (Braunsberg) 240 175, 182, 203, 214, 221, 248, 270, 273, 276 Brema (Bremen) 27, 30, 36, 39, 221 – południowa 248 Breslau (zob. Wrocław) – środkowa 47, 63, 211 Brzeg (Alta Ripa) 24 – zachodnia 47, 55, 123, 152, 178, 203, 248

301 Indeks nazw geograficznych i etnicznych

Ferrara 178 Kalocsa 195 Florencja (Firenze) 152, 163 Kapitol (Capitolinus Collis, Campidoglio) 217 Francja (France) 50, 273 Katar (Qatar) 279 Frankfurt nad Menem (Francofurtum ad Moenum, Franfurt am Klausdorf 101, 280 Main) 114–117, 168 Knidos (Cnidus, Tekir) 29 Frankfurt nad Odra 24 Königsberg (zob. Królewiec) Freienwalde in Pommern (zob. Chociwel) Konstantynopol (Istanbul) 115, 163, 174, 188, 248 Kraków 66, 99, 100, 275–279 dańsk (Dantzig, Danzig, Gedanum, Dantiscum) 9, 10, 15–20, G Królewiec (Königsberg, Regiomontum) 24, 38, 39, 50, 52, 54, 207, 17, 23–28, 30, 32, 33, 35–43, 45–50, 52, 53, 55–59, 61, 214, 216, 225 63–69, 71, 78, 79, 82, 91–96, 98–101, 103–110, 113–127, Kulm (zob. Chełmno) 129, 131, 132, 135–137, 139, 140, 143, 144, 146, 149, 152, Kwedlinburg (Quedlinburg) 187 153, 159, 160, 163, 168, 171, 178, 181–183, 187, 191, 195, Kwidzyn (Marienwerder) 277 196, 199, 200, 202, 203, 207, 210–212, 214, 216–219, 221, 223–225, 228, 229, 232, 234, 235, 238–240, 243, 245, 246, 248–250, 252, 253, 256, 258–260, 263–265, 267, 269, 270, Lacedemończycy 34 273, 275–280 Lacjum (Latium, Lazio) 273 Genewa (Genève) 280 Lejda (Lugdunum Batavorum, Leiden) 48, 50, 55, 59, 117, 125, Getynga (Gottinga, Göttingen) 143, 277 136, 139, 171, 191, 221, 222, 243, 245, 260, 270, 276 Gischkau (zob. Juszkowo) Lipsk (Leipzig, Lipsia) 40, 41, 52, 66, 125, 132, 144, 159, 171, Gniew (Mewe) 105 221, 243, 260, 275, 276, 278 Gniezno 280 Londyn (Londinium, London) 55, 115, 183, 200 Grecja (Ellada, Ellas) 32, 243 Lubeka (Lübeck) 214 Grecy (Graeci) 25, 26, 32, 175, 192 Lubiatowo (Lüblow) 94 Groß Zünder (zob. Cedry Wielkie) Lublin 181 Lugdunum Batavorum (zob. Lejda) Haga (Haag) 221 Lutherstadt-Mansfeld (zob. Mansfeld) Halle (Halla vel Halae Saxonum) 238, 239, 250 Hamburg 99, 101, 110, 187, 188, 221 Magdeburg 221 Hanau 42, 47 Malbork (Mariaeburgum, Marienburg) 24, 28, 39, 88, 97 Haarlem 221 Mansfeld (Lutherstadt-Mansfeld) 254 Heidelberg 24, 41, 63 Marburg (Marburg an der Lahn) 257, 275, 278, 279 Helmstedt 88, 99 Marienwerder (zob. Kwidzyn) Herkulanum (Ercolano) 105 Merseburg 221 Hesja (Hessen) 24 Mewe (zob. Gniew) Indianie 105 Montpellier 7, 19, 123, 235, 237 Istanbuł (zob. Konstantynopol) Motława (Mottlau) 23, 24, 68, 75, 91, 122, 123, 199, 238 Izrael 108 Niderlandy 43, 50, 52, 117 Jawor (Jauravia) 87, 95 Niemcy 43, 264 Jena 55 Norymberga (Nürnberg, Norinberga) 199, 207, 279 Juszkowo (Gischkau) 104, 109 Nowy Jork (New York) 99, 100, 280

302 Indeks nazw geograficznych

Oxford (Oxonium) 55, 66, 192 Stare Przedmieście (Alte Vorstadt) 149, 256 Opole 39 Stare Szkoty (Alt-Schottland) 202 stargardzki powiat 68 Pafos (Paphus) 29, 38 Strasburg (Argentoratum) 43, 48, 55, 153, 158, 159, 225, 255 Pestum (Paestum, Pesto) 37 Styks (Styx) 37 Polska (Polonia) 7, 32, 45, 56, 64, 65, 100, 109, 110, 195, 211, Szkocja (Scotland, Alba) 47, 186, 202 260, 263, 276, 277, 279, 280 Szprotawa (Sprottau) 24, 36 Pomorze 24, 25, 39, 40, 47, 66, 109, 110, 127, 260, 275–279 Szwecja (Sverige) 24, 31, 37, 47, 206 Poznań 66, 278, 280 Praga (Praha, Prag) 100, 183 Śląsk (Silesia) 24, 29, 39, 43, 47, 52, 87, 95, 99, 116 Preussen, Provinz 259 Prusias (niepoprawnie: Prusa) 16, 39, 53, 64, 100, 211, 216 Tekir (zob. Knidos) Prusy (Borussia, Prussia) 16, 19, 39, 43, 45, 47, 53, 54, 61, Toruń (Thorn) 9, 10, 19, 43, 45, 46, 52, 55, 65, 66, 100, 105, 64–66, 100, 105, 122, 211, 216, 246, 278, 286 135, 159, 199, 203, 206, 219, 280 – Królewskie 43, 45, 47, 61, 66, 105, 278 Tybinga (Tübingen) 55 – Książęce 47 Tyrol (Tirol, Tirolo) 55 Pylos 149, 256 Vitteberga (zob. Wittenberga) Qatar (zob. Katar) Quedlinburg (zob. Kwedlinburg) Warszawa 9, 10, 39, 66, 100, 101, 110, 124, 181, 276–279 Watykan (Città del Vaticano) 276, 277, 280 Recz (Reetz) 68 Wenecja (Venetiae, Venezia) 103, 168, 181, 193 Regiomontum (zob. Królewiec) Wilno (Vilnius) 32, 45, 47 Rostok (Rostock) 50, 52, 75, 132 Wisła 31 Rotterdam 221 Wittenberga (Viteberga, Vitteberga,Wittenberg) 19, 24, 39, 41, 47, Rzym (Roma) 30, 33, 34, 103, 105, 107, 118, 174, 218, 232, 48, 55, 57, 64, 97, 131, 171, 188, 196, 199, 221, 232, 234, 235, 269 243, 246, 248, 253, 260 Rzymianie (Romani) 15–20, 39, 106, 218 Witzenhausen 24 Wrocław (Vratislavia, Wratislavia, Breslau) 39, 40, 47, 52, 66, 100, Sonderhausen 216 109, 110, 254, 275, 276, 277, 279 Schwentine 101, 280 Zachodniopomorskie województwo 68 Sobieszewo (Bohnsack) 250 Stagira 232 Żytawa (Zittau) 24

303