TVE 29e jrg. nr. 1, maart 201 1 Tussen e n Ee m Tijdschrift voo r regional e geschiedeni s

Loenen en zijn gemeentegrenze n Het 'Huis Gods' tussen Vecht en Eem Afscheid van Ida Kemperma n Soest als 'paepsch' boerendorp

J~*i'- V

TVE 29e j'rg. nr. 1, maart 201 1 Tussen Vecht en Ee m

Tijdschrift voor regional e geschiedenis

De St.-Nicoldaskerk van (foto Cerdi s Michielse-Oud). Zie ook het artikel He t Huis Gods.

Uitgegeven door de Stichting Tussen Vecht en Eem Inhoud Van tot Soest

Kees de Kruijte r In di t numme r make n wi j onz e naa m Tussen Bewegende grenze n Vecht e n Eem meer da n waar . De gemeentegrenzen va n Loenen, , Uit d e uiterst e hoe k va n 'onze ' Vechtstree k Nigtevecht en Vreeland 1798-201 1 3 worden d e vel e grenswijzigingen besproke n di e Loenen, Loenersloot , Nigtevech t e n Vreelan d Hans Mous Weg van vanaf 179 5 tot hede n hebbe n ondergaan . Sind s Een interview met Id a Kemperman-Wilke 13 dit jaa r make n zi j onderdee l ui t va n d e nieuw e gemeente Stichts e Vecht. Da n i s er nó g ee n arti - Henk Michiels e kel ui t d e . Ein d 201 0 nam Id a Kem- Het 'Huis Gods' tussen Vecht en Eem perman afschei d al s archivari s va n Weesp . Voo r Over de spirituele betekenis van het kerkgebou w veel historisch e onderzoeker s wa s zi j een onver - in de Middeleeuwen 1 5 moeibare steunpilaar , oo k voo r auteur s i n TVE , vandaar ee n interview me t haar . Lieu de memo/re De porseleinfabriek va n Weesp in de Kromme De andere kan t van ons gebied, Eemland, is i n Elleboogsteeg 2 8 dit numme r vertegenwoordig d me t ee n artike l over Soes t i n d e 17 6 en i8 e eeuw . J e zo u he t n u De nieuwe fietskaart va n TVE 3 0 niet zeggen , maar Soes t wa s i n die tijd ee n dor p van boere n e n dan hoofdzakelij k va n 'paepsche ' Piet Leupe n boeren. Het middenstuk, 't Gooi, krijgt aandach t De Cooise marke en 'middeleeuwse toestanden ' door midde l va n ee n artike l va n Pie t Leupe n Enkele overwegingen bi j het nieuwe boek van Anton Ko s 31 over d e erfgooier s e n hu n middeleeuws e toe - standen, naa r aanleidin g va n he t proefschrif t Henk Michiels e van Anto n Ko s Van meente n to t marken (1280- Portret van een 'paepsch' boerendor p 1568). E n tenslott e i s e r ee n bijdrag e ove r d e Soest in de zeventiende en achttiende eeuw 3 7 middeleeuwse kerkstichtinge n i n hee l he t ge - bied tussen Vecht e n Eem . Boekbesprekingen • Oases van rust - Geschiedenis van de Afscheid & welkom Hilversumse begraafplaatse n 44 In dit numme r neme n we oo k afschei d va n Han s • Gooise pracht 46 van Gelde r e n Joop Smids , di e same n vana f be - • Geschiedenis van Het Spiege l 47 gin 200 4 to t ein d 201 0 on s tijdschrif t al s vrijwil - Jaarverslag TVE 49 ligers maa r we l hee l professionee l hebbe n op - gemaakt. Me t he n zij n we blij , dat we i n Olf Hen - Archiefnieuws 53 selmans ee n deskundig e e n eve n enthousiast e Agenda uitgelich t 54 opvolger hebbe n gevonden . Vana f di t numme r Agenda 55 gaat hi j TV E opmaken. Henk Michielse

Illustratie omsla g voo r (inzet) : Portret van Petronella Hedriks Stalenhoef (1788-1875), echtgenote van Petrus Hil- horst (co/l Gerard Derks). Zie het artikel ove r Soest. Omslag achter: De plattegrond van de nieuwe gemeente Sticht - se Vecht.

© TVE 2011. Alle rechten voorbehouden. Niet s ui t deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen i n ee n geautomatiseerd gegevensbestand , of openbaa r gemaakt , i n enige vorm o f o p enig e wijze , hetzij elektronisch , mechanisch, door fotokopieën , opnamen , o f enig e ander e manier , zonde r voorafgaand e schriftelijk e toestem - ming van de uitgever. D e uitgever heef t ernaa r gestreefd d e rechten van de illustraties volgens wettelijke bepa - lingen te regelen . Degenen di e desondank s mene n zeker e rechte n te kunne n doen gelden, kunnen zic h alsno g tot d e uitgever wenden.

TVE 29e/rg. 2011 Bewegende grenzen De gemeentegrenzen va n Loenen, Loenersloot, Nigtevecht en Vreeland 1798-2011 Kees de Krui/ter

Vooral historisch geïnteresseerden zal het opvallen, dat aloude plaatsen tussen Vecht en Eem, in het bijzonder de laatste tijd, in herindelingsperikelen terech t zijn gekomen of dreigen te komen. Zo hebben we de gemeente Wijdemeren gekregen die oude gemeenten als Loosdrecht en Nederhorst den Berg heeft opgeslokt. Zo'n herindeling wordt niet altijd van harte aanvaard en ook achteraf kan er veel ongenoegen uit voortkomen. In TVE schreven de stadsarchivaris Anne Medema en de toenmalige burgemeester Peter Rehwinkel van Naarden een gedegen artikel over de vier nooit uitgevoerde gemeentelijke herindelingsplanne n rond Naarden en 1921-1952, in het perspectief van een nieuwe herindeling, waarbij tot voor kort in elk geval naast Naarden en Bussum ook de vestingsteden Muiden en Weesp gemoeid waren. Inmiddels zijn op 1 januari 201 1 Loenen, Loenersloot, Nigtevecht en Vreeland, samen de oude gemeente Loenen , in een nieuw gemeentelijk verband terechtgekomen: de gemeente . Tot ons genoegen was Kees de Kruijter, redacteur van De Vechtkroniek, bereid om zijn artikel over de oude gemeentegrenzen van Loenen ook in TVE te plaatsen. (Redactie)

'Gemeentegrenzen zij n allermins t stabiel ; integendeel, ten gevolg e va n politieke , economisch e en social e factore n i n d e 19 6 eeu w ware n zi j vee l i n beweging . D e motieve n di e to t ee n grenswijziging leiden veranderen ten dele met de tijdsomstandigheden. Zo zal het in de 196 eeuw gebezigde argumen t va n ee n bepaald e grenswijzigin g te n eind e smokkelari j tege n t e gaa n n u niet mee r gehoord worden. Bepaalde motieven, die thans veel gehoord worden, waren vroege r ook actueel. Zo werd e r reeds vroeg gestreefd naa r rationele e n goed bestuurbar e eenheden , zij het ook dat een eeuw geleden uiteraard in een andere schaal gedacht werd dan thans.'1

Vele wijzigingen vanaf 179 5 ties gemeente n ee n gezamenlijk e secretari s t e geven. Ee n voorbeeld hierva n i s de combinati e Vanaf d e Frans e Tijd (V95) zij n de grenze n va n , , Maartensdijk , Tienhoven , de gemeente n vel e male n gewijzigd . Bi j veran- Vleuten, Westbroek e n Zuilen. Door beëindigin g dering van de politieke situatie - e n dat kwam in van de Franse overheersing in 1813 kwam er niet de tijd van d e Frans e bezetting regelmatig voo r veel van dit pla n terecht. Naderhan d zij n er no g - richtte n d e landelijk e e n provincial e overhe - vele pogingen gedaan om gemeenten samen te den zic h ook o p reorganisati e va n d e plaatselij - voegen, maar niet a l die voorstellen zij n gereali- ke besturen . D e rede n daarvoo r wa s bijvoor - seerd, voora l doo r verze t va n d e ingezetenen . beeld vereenvoudigin g va n d e administraties , Vanaf omstreek s 185 5 tot aa n d e Tweed e We - meestal me t he t oo g o p kostenbesparing . Z o reldoorlog blee f he t rusti g o p he t front va n d e werd i n 181 2 voorgesteld om bepaalde combina- gemeentelijke reorganisaties .

TVE 29e jrg. 2011 3 Kaart v. Croonenburghs Geregt (Loenen-Kronenburg) en 'Huys te Croonenburgh (het voormalige kasteel van de heren van Kronenburg) liggen als enclaves in de provin- cie (naar E , E. Brandes-de Lestrieux). herindeling va n onz e gemeent e misschie n oo k nog niet d e laatste is!

Oorspronkelijke gebiedsindeling van Loenen

In d e tij d va n d e Republie k de r Verenigd e Ne - derlanden (voo r 1795 ) la g he t dor p Loene n o p de grens va n d e provincie s Utrech t e n Holland : een dee l va n he t dor p la g i n Utrech t (Loenen - Stichts geheten ) e n ee n dee l i n Hollan d (Loenen - Kronenburg geheten; zie de kaarten 1 en 5). Deze situatie dateerd e va n 1297 , toen d e here n va n Amstel - di e d e mach t i n Loene n bezate n - d e strijd tege n d e Hollands e grave n verloren . Hu n goederen, waaronde r he t kastee l Kronenburg , werden verbeur d verklaar d e n bi j Hollan d inge - | S TIC H T S HOLLAND S lijfd. Vanaf di e tijd bestond Loene n dus uit twe e Na 194 5 deed d e noodzaak zic h voor om d e be- gedeelten me t el k ee n eige n bestuur . He t stuurskracht va n d e gemeente n t e vergroten , Utrechtse gedeelt e omvatt e he t grootst e dee l vooral omda t d e gemeentebesture n steed s van he t dor p Loenen , d e vestin g Nieuwerslui s meer betrokke n werde n bi j d e uitvoerin g va n en ook de meeste buitenplaatsen . wettelijke regelingen . He t besture n va n ge - De situati e wa s ingewikkeld , wan t kastee l meenten wer d steed s ingewikkelder . I n d e 20 e Kronenburg la g al s ee n Hollands e enclav e o p eeuw zij n d e taken va n d e gemeente n for s uit - Utrechts grondgebie d e n d e oud e dorpsker k - gebreid. Den k maa r aa n he t beoordele n va n gewijd aa n Sin t Ludgeru s - o p Holland s gebied. bouwaanvragen (bouwvergunningen) e n de uit - Loenen-Nieuwersluis (Stichts) was verreweg het voering va n d e milieuwetgevin g (hinderwet - belangrijkste gerecht . Loenen-Kronenbur g be - vergunningen). D e laatste tij d vroe g de uitvoe - vatte behalv e de kerk slecht s enkel e verspreid e ring va n d e We t Maatschappelijk e Ondersteu - huizen. Het betrekkelijk klein e dorp Loene n ken - ning (WMO) d e voll e aandach t va n de gemeen- de dus twee gerechte n (met schou t e n schepe- ten. A l dez e zake n vereise n grot e deskundig - nen al s bestuurders ) e n oo k twe e rechthuizen : heid va n he t ambtenarenapparaat . D e samen - het oude gemeentehuis va n Loenen (Rijksstraat- voeging va n gemeenten wa s e n i s bedoeld o m weg 104) , daterend va n 1720 , was to t 181 1 het hieraan tegemoet te komen. rechthuis van Loenen-Nieuwersluis; schuin daar- De in de Frans e Tijd (1795-1813 ) gestarte wijzi - tegenover bevon d zic h he t raad - o f rechthui s gingen i n d e bestuurlijk e indelin g va n on s van Loenen-Kronenbur g (Rijksstraat-we g 113 - grondgebied duren voort tot o p de huidige dag. 115, beken d al s he t raadhui s va n Kronenburg , In di t artike l worde n d e achtereenvolgend e omstreeks 170 0 gebouw d i n opdrach t va n d e heer va n Kronenburg) . Voo r d e inwoner s wa s grenswijzigingen va n d e dorpe n Loenen , Loe - deze verdelin g va n he t dor p vaa k zee r verwar - nersloot, Nigtevecht e n Vreeland i n de loop va n rend, nie t i n d e laatst e plaat s doorda t d e voor - meer da n tweehonder d jaa r o p ee n ri j gezet . schriften en belastingen heel verschillend waren.2 Opdat wi j maa r zulle n weten , da t d e huidig e

4 TVE 29e jrg. 207 1 Van dorpsgerechten naar gemeente n (provincies), zoda t som s dri e o f vie r stukke n van verschillend e geweste n to t éé n departe - e Tegen he t eind e va n d e i8 eeu w omvatt e he t ment werde n samengevoegd . El k departemen t gewest (d e provincie ) Utrech t vij f stede n was verdeel d i n zeve n ringen . Elk e rin g wa s (Utrecht, Amersfoort, Rhenen , Wijk bi j Duurste - weer onderverdeel d i n gerechten (d e later e ge- de e n Montfoort ) e n circ a 14 0 dorpsgerechte n meenten), waarva n he t bestuu r doo r d e stem - (plattelandsgemeenten zoude n we n u zeggen) . gerechtigde burger s wer d gekozen . He t aanta l Naast d e bovenvermeld e gerechte n Loenen - dorpsgerechten, da t voordie n circ a 14 0 be - Nieuwersluis (Loenen-Stichts ) e n Loenen - droeg, wer d teruggebrach t to t 69 . Voo r onz e Kronenburg (Croonenburgh s gerecht ) ware n omgeving had dat vrijwel geen gevolgen. dat oo k d e gerechte n Loenersloot-Oukoop-Te r De oud e gerechte n Loenen-Stichts , Nigte - Aa, Nigtevecht , Vreeland , Oud-Loosdrech t e n vecht e n Vreeland werden omgevorm d tot zelf - . Aa n he t hoof d va n el k gerech t ston d standige bestuurseenheden , zonde r da t e r het colleg e va n schou t e n schepenen , geassis - grenswijzigingen plaatsvonden . Loenersloo t teerd door een secretaris. In die tijd ha d een ge- kreeg wel te maken met een grenswijziging: het recht d e functies van bestuursorgaan e n rechts- vroegere gerech t Loenersloot-Oukoop-Te r A a college. Dez e situati e blee f bestaa n to t 1811 , werd zodani g opgesplitst , da t Loenersloot - toen d e rechterlijk e take n overginge n naa r Oukoop (zonde r Te r Aa ) i n 179 8 zij n samenge - nieuw i n he t leve n geroepe n rechtscollege s e n voegd met Abcoude-Baambrugge, terwijl Ter Aa de bestuurlijk e take n bi j d e gemeentebesture n werd gecombineer d me t ee n gedeelt e va n Ru - bleven. Vana f di e tij d spreke n w e oo k va n ge - wiel, namelijk Nieuwer ter Aa. meenten in plaats van gerechten. De reorganisatie va n 179 8 heeft nie t lan g ge- Met d e koms t va n d e Franse n i n 179 5 moes - duurd: i n 180 1 zijn Loenersloot , Oukoo p e n Te r ten d e oud e dorpsbesture n worde n afgeze t e n Aa herenig d to t ee n zelfstandig e bestuurseen - nieuwe besture n worde n gekoze n doo r grond - heid. I n 180 1 herkregen d e oorspronkelijk e ge - vergaderingen va n burgers , di e vana f di e tij d rechten namelij k hu n onafhankelijkhei d terug , hun eige n vertegenwoordiger s i n d e besture n zodat he t aanta l gerechte n i n d e provinci e mochten kiezen . Da t proce s verlie p nie t overa l Utrecht wee r o p he t oud e geta l va n circ a 14 0 even vlekkeloos. I n sommige dorpen vond gee n kwam. Doo r wijziginge n va n d e provinciegren s afzetting plaat s o f kwa m he t oud e gerechtsbe - van Utrech t me t d e geweste n Gelderlan d e n stuur n a de afzetting gewoon terug. D e gerech- Holland werd he t aantal gerechten bi j de staats- ten i n onz e omgevin g behielde n i n d e period e regelingen va n 180 1 en 180 5 zelfs verhoog d to t 1795-1798 nog hun oude grenzen. 151. Deze regelingen hadden - o p d e eerder ver - melde herenigin g va n he t gerech t Loenersloot - Oukoop-Ter A a na - gee n directe gevolgen voor De Staatsregelingen van 1798,1801 en 1805 de grenze n va n d e ander e gerechte n i n onz e omgeving. De Constitutie (grondwet) van 1798 brak met d e oude gewestelijk e indelin g (he t provincialisme ) van d e Republie k e n brach t ee n centralistisc h Inlijving bij Frankrijk en herstel van de bestuur tot stan d met als gevolg dat van boven- onafhankelijkheid af voo r he t gehel e lan d wettelijk e regelinge n doorgevoerd konde n worden . He t lan d wer d Nadat i n 181 0 d e Noordelijk e Nederlande n al s verdeeld i n departemente n me t gehee l ander e koninkrijk Hollan d bi j he t Frans e keizerrij k wa - grenzen da n d e voormalig e geweste n ren ingelijfd , werd oo k i n on s lan d me t ingan g

TVE29ejrg. 2011 5 Kaart 2 en y. Grenscorrectie van 182 8 (RHCW Breukelen).; : de driedelige gemeente; rechts: Loenersloot tot één geheel samengevoegd.

van 1 januari 181 1 de Frans e administratiev e or - organiseerd. Va n ee n total e terugkee r naa r d e ganisatie va n kracht . Sindsdie n ston d aa n he t oude toestande n ko n echte r gee n sprak e mee r hoofd va n d e gemeent e d e 'maire ' (burge - zijn. I n het nieuw e koninkrij k onde r d e regerin g meester), di e wer d bijgestaa n doo r twe e van konin g Willem I werden nieuw e grondwet - 'adjoints' (wethouders ) e n ee n 'consei l munici- ten (181 4 e n 1815 ) ingevoerd . Dez e legde n d e pal' (gemeenteraad). D e taa k va n d e gemeen - grondslag voo r ee n nieuw e organisati e va n d e ten wer d verzwaard , onde r mee r doo r he t bij - gemeentebesturen. Daarbi j i s ook gekeken naa r houden va n d e i n 181 1 ingevoerd e Burgerlijk e de grenzen van de gemeenten. Stand. O m d e koste n va n d e administrati e t e Bij Koninklij k Beslui t va n 1 4 novembe r 181 5 verlagen brach t gouverneur-generaa l Lebru n i n werd het voorstel van Gedeputeerde Staten van 1812 het aanta l gemeenten terug van 15 1 tot 55 . Utrecht goedgekeurd , waarbi j he t plattelan d Als gevol g va n dez e maatrege l ontston d ee n van de provincie opnieuw werd ingedeeld. Voor nieuwe gemeent e Loenen , bestaand e ui t d e onze omgevin g betekend e di t da t Loenen - voormalige gerechte n Loenersloot-Oukoop-Te r Stichts, Loenen-Kronenburg , Vreelan d me t d e Aa, Ruwie l (gedeeltelijk), Breukelerwaard , Mijn - polder Dorssewaard, Nigtevecht en Loenersloot - den, Loenen-Kronenburg e n Loenen-Stichts. Oukoop-Ter A a wee r zelfstandig e gemeente n Na d e bevrijdin g va n d e Frans e bezette r i n werden. D e buurtschappe n Ou d Ove r e n Mijn - 1813 za g d e bevolkin g me t verlange n ui t naa r den viele n toe n - kort e tij d - onde r Loenen - herstel va n d e situati e va n voo r 1795 . Doo r d e Kronenburg (Loenen-Hollands). achtereenvolgende maatregele n van het Frans e De wet va n 1 9 mei 181 9 bracht wijziginge n i n regime was de gemeentelijke organisati e gedes- de grens tussen de provincies Utrech t e n Noor d

6 TVE 29 jrg. 201 1 -Holland: naar Noord-Hollan d ginge n onde r 1872), eist e ee n algemen e wettelijk e regelin g meer over : Nederhors t de n Berg , Ankeveen e n voor d e gemeenten. Deze wet legd e nieuwe be- Kortenhoef; aa n Utrech t werde n toegevoeg d ginselen vast zoal s rechtstreekse verkiezing van de polde r Klei n Muide n (than s bi j Nigtevecht) , de raa d doo r inwoners , verkiezin g va n d e be - Loenen-Kronenburg e n Mijnden . Me t ingan g stuurders voo r ee n bepaal d aanta l jare n (du s van 1 oktober 181 9 werden d e beide gemeente n niet mee r voor het leven ) en financiële zelfstan - Loenen-Kronenburg en Loenen-Nieuwersluis de - digheid va n d e gemeenten behouden s toezich t finitief samengevoeg d to t éé n gemeent e Loe - van het provinciaal bestuur . nen, di e vana f da t momen t gehee l onde r d e Deze e n ander e bepalinge n werde n uitge - provincie Utrech t ressorteerde . D e buurtschap- werkt i n de gemeentewet va n 1851, die ook ee n pen Oud Over en Mijnden werden verenigd me t einde maakt e aa n het verschi l tusse n stedelijk e Oud- e n Nieu w Loosdrech t e n viele n daarme e en plattelandsgemeenten . I n d e gemeentewe t onder de provincie Noord-Holland. 3 waren teven s bepalinge n opgenome n ove r sa - menvoegen e n opheffe n va n gemeenten . D e rijksoverheid wild e onde r ander e tot ee n goed- De grenscorrectie van 1828 kopere bestuursvoering kome n doo r ee n aanta l gemeenten same n t e voegen . Hiervoo r wa s De gemeent e Loenersloot-Oukoop-Te r A a (d e vanaf 184 6 a l gee n volstrekt e instemmin g va n laatste nie t t e verwarre n me t Nieuwe r te r Aa ) de gemeentebesturen mee r vereist. Wel moes t bestond tot no g uit dri e afzonderlijke delen . De hun advie s worde n ingewonne n e n werde n rijksoverheid steld e zic h n a 182 0 ten doe l klein e voorwaarden gestel d aa n he t treffe n va n d e gemeenten te verenigen en daarmee d e admini- noodzakelijke financiële regelingen . straties te vereenvoudigen. Ook wilde zi j verbe- Als gevolg van deze ontwikkeling verzocht d e tering aanbrenge n i n moeilijk e grensverlope n minister va n Binnenlands e Zake n o p 6 novem - die nie t er g werkbaar waren . Da t gol d i n iede r ber 184 8 aa n d e gouverneu r va n d e provinci e geval voo r Loenersloot-Oukoop-Te r Aa . He t ka - Utrecht ee n plan te ontwerpen o m door vereni- daster maakt e dez e situati e aanhangi g bi j d e ging va n gemeente n to t vereenvoudigin g va n 4 rijksoverheid. Bi j een Koninklij k Beslui t ui t 182 8 de administratie te komen. I n januari 1849 deel- kwam d e gewenst e grenscorrecti e to t stand , de d e ministe r me e da t he m d e vormin g va n zodanig dat door grondruil met Loene n en Breu- grote gemeente n voo r oge n stond , zoal s dez e kelen d e nieuw e gemeent e Loenersloo t ko n reeds bestonde n i n Friesland . Doo r dez e ont - ontstaan, waarmee d e combinatie Loenersloot - wikkeling kwame n i n d e jaren n a 184 8 verschil - Oukoop-Ter A a kwa m te vervalle n (zi e kaar t 2) . lende planne n to t samenvoegin g va n gemeen - De grenzen va n d e gemeente Ruwiel , die even - ten te r sprake , maa r d e meest e daarva n haal - eens ui t dri e va n elkaa r gescheide n gebiedsde - den niet de eindstreep. len beston d (zi e hiervoo r d e kaarte n 3 e n 4) , We beperken on s nu tot d e gemeenten i n on- bleven toe n no g ongemoeid . Aa n dez e eigen - ze omgeving . D e gouverneu r va n d e provinci e aardige gebiedsindeling kwa m pa s een einde bi j aan stelde in 1849 d e minister e n het college van de herindeling van 1964. Gedeputeerde State n voo r o m d e gemeente n Loenen, Loenersloot-Oukoop-Te r Aa , Nigte - vecht, Vreeland e n Ruwie l te verenigen tot ee n De grondwet van 1848 nieuwe gemeent e Loenen . Toen hierove r gee n overeenstemming ko n worde n bereik t me t d e De grondwet va n 1848 , tot stan d gekome n on - betrokken partijen, kwam het college van Gede- der invloe d va n ministe r J.R . Thorbeck e (1798 - puteerde State n i n 185 1 met het voorstel aa n de

TVE 29e jrg. 201 1 7 Kaart 4: Overzichtskaart gemeentelijke herindeling Vechtstreek in 1964 ( RHCVV, archief Loenen). kant va n d e ingezetene n va n Loenersloo t no g een voorstel om met Ruwie l verenigd te moge n worden, maa r oo k di t pla n wer d nie t gereali - seerd. Vanaf di e tijd tot aa n de Tweede Wereld- oorlog bleef he t rustig op het gebied van de ge- meentelijke herindelingen in onze omgeving. De eerste activiteite n o p di t terrei n begonne n i n het najaa r va n 1940 , toen provinci e e n rij k plan - nen maakte n voo r herindelin g va n onde r mee r Nigtevecht. Zi e hiervoo r onde r he t kopj e 'Nigtevecht bi j Loene n (1989)' . D e oorlo g wa s amper afgelopen, of d e inwoners va n Oud Over en Mijnde n maakte n zic h ster k voo r ee n grens- correctie.

Oud Over en Mijnden bi j Loenen (1952 )

De buurtschappen Oud Over en Mijnden zijn per 1 januari 195 2 afgescheide n va n d e gemeent e Loosdrecht e n samengevoeg d me t Loenen . Voor di e tijd was d e Vecht d e grens tussen Loe - nen e n Loosdrecht . Omda t d e inwoners va n d e gemeentebesturen va n Loene n e n Loenersloo t buurtschappen aa n d e oostkan t va n d e rivier om te verenigen. Dit voorstel werd i n 185 3 no g voor hu n voorzieningen mee r betrokke n ware n eens herhaald , maar i n 185 5 berichtte d e minis - op Loene n dan op Loosdrech t e n de afstand tot ter va n Binnenlands e Zaken , dat d e voorgestel- het gemeentehui s va n Loosdrech t 4 tot 5 km. de combinati e nie t tot stan d ko n kome n doo r bedroeg, namen zi j in 1945 zelf het initiatief o m verzet van de ingezetenen. zich te verenigen me t d e gemeente Loenen . Op Na de mislukking van he t voorstel ui t 184 9 stel - hun verzoek schree f mr . dr . N.J.C.M . Kappeyn e de het colleg e van Gedeputeerde State n i n 185 1 van d e Coppello , advocaa t t e Amsterda m e n aan Vreeland en Nigtevecht voor om samen één woonachtig i n huiz e 'Kalorama ' i n Oud Over , i n gemeente te vormen, maar in 1854 moest d e mi- september va n da t jaa r voo r he n ee n rekwes t nister to t d e conclusi e kome n da t d e voorge - voor he t colleg e va n Gedeputeerd e State n va n stelde combinati e nie t to t stan d ko n komen , de provinci e Utrecht . Daari n verzochte n zi j t e ook weer vanwege verzet van de ingezetenen. mogen overgaa n naa r Loene n me t al s voor - naamste argument , dat zij cultureel en econo- misch met Loenen één geheel uitmaken en he t Na 185 5 een zonderlinge situatie is, dat zij staatkundig daarentegen bij Loosdrecht behooren , waarmede Van 185 5 tot aa n de Tweede Wereldoorlog von - zij van nature geen betrekkingen onderhouden- den er geen wijzigingen i n de gemeentegrenze n Een dergelijke procedur e duur t al s regel lang , meer plaats . Zi e kaar t 3 voor d e gemeentelijk e zoals w e oo k hiern a no g enkel e male n zulle n grenzen n a 185 7 i n d e westelijk e helf t va n d e zien. Veel overleg en geschrijf i s nodig tussen de provincie Utrecht . We l kwa m i n 188 2 va n d e verschillende bestuurslage n o m to t ee n grens -

TVE2gejrg. 2011 Een kijkje in de Mijndensedijk vanaf de kruising met de Bloklaan.

wijziging t e komen . Z o oo k dez e keer : d e pro - telijke indelin g va n d e gehel e Vechtstreek . D e vincie overlegd e me t d e beid e gemeentebestu - provincie dee d di t i n het kade r va n het streve n ren, woog d e verschillende argumente n pr o e n om groter e gemeente n t e vormen , di e geach t contra e n kwam tot ee n conclusie. Daarn a volg- kunnen worden ove r voldoende bestuurskrach t de overleg met he t ministerie va n Binnenlands e voor ee n plaatselijk e gemeenscha p t e beschik - Zaken. I n januari 195 1 machtigde d e minister he t ken. In mei 1958 zette het provinciebestuur hier - provinciaal bestuu r o m ee n ontwerpregelin g toe ee n eerst e sta p doo r he t voorste l t e doe n voor d e grenscorrecti e o p t e stellen . Ondank s tot herindelin g van het gebie d van de gemeen- verzet va n Loosdrech t loodst e d e ministe r zij n ten Breukelen , , Loenen , Loener - wetsontwerp i n he t najaa r va n datzelfd e jaa r sloot e n Ruwiel , niet i n de laatst e plaat s o m d e door he t parlement . D e wet betreffend e dez e situatie va n Ruwiel , bestaand e ui t dri e va n el - grenswijziging wer d o p 1 4 november 195 1 aan- kaar gescheiden gebiedsdelen (volgens he t pro- genomen, zoda t d e inwoners va n Oud Over e n vinciebestuur ee n uitzonderlijk eigenaardige Mijnden pe r 1 januari 195 2 - vooruitlopen d o p aardrijkskundige vorm), eveneen s o p t e lossen . de latere herindeling van de gehele Vechtstree k Ten aanzien van Loenen achtte de provincie he t - konde n overgaa n naa r d e gemeente Loenen , wenselijk, dat Vreeland e n Nigtevech t bi j de ge- waarop zi j al zo lang georiënteerd waren: kerke- meente Loene n zouden worden gevoegd en bo- lijk, culturee l (verenigingsleven ) e n econo - vendien enkel e grenscorrectie s zoude n plaats - misch.5 vinden me t Abcoude , Breukele n e n Loener - sloot. Gevolg van dit voorstel wa s jarenlang overle g Herindeling van de Vechtstreek (1964 ) tussen d e provinci e e n d e betrokke n gemeen - ten. He t overle g me t Nigtevech t leidd e to t d e Na d e samenvoegin g va n d e gemeente n Breu - conclusie, dat d e positie va n deze gemeente la - kelen-Sint Pieter s e n Breukelen-Nijenrod e i n ter moest worden bezie n in samenhang met d e 1949 startte het provinciaal bestuur van Utrech t aangrenzende Noord-Hollands e gemeente n een onderzoek naa r herziening van de gemeen- (Weesp e n Nederhorst de n Berg) en dus voorlo-

TVE 29e jrg. 2011 9 pig buiten d e herindelin g va n d e Vechstree k 9 oktober va n dat jaa r tot divers e gemeentebe - moest worde n gehouden . Nigtevech t blee f o p sturen met twee voorstellen: dat moment du s nog zelfstandig. a. samenvoegin g va n d e gemeente n Neder - Voor Vreelan d wa s e r - ondank s d e fell e te - horst de n Berg , Ankeveen , Kortenhoe f e n genstand van het gemeentebestuur e n de inwo- 's-Craveland of ners - gee n ontkome n mee r aan . Vlak voo r d e b. samenvoegin g va n d e gemeente n Neder - behandeling va n he t wetsontwerp i n d e Eerst e horst den Berg, Vreeland, Nigtevecht, Ankeveen Kamer schreef dagbla d Trouw, dat d e bevolkin g (gedeeltelijk) e n Weesperkarspel (gedeeltelijk) . van Vreeland zic h nooit me t Loene n za l verzoe- Gedeputeerde State n ware n va n menin g da t in nen. de huidige omstandigheden meer dan ooit aanlei- In het artikel kwam ook d e burgemeester va n ding bestaat te overwegen, in hoeverre door sa- Vreeland e n Nigtevecht, F . D. Sprenger, aa n he t menvoeging van noodlijdende of steunbehoeven- woord di e zij n menin g al s volg t verwoordde : de gemeenten met financieel sterkere gemeen- Het blijft toch maar broddelwerk, deze samen- ten, levenskrachtiger bestuurseenhede n i n het Ze- voeging van gemeenten . Al s z e n u pers e enkele ven kunnen worden geroepen. Burgemeeste r e n gemeenten willen opheffen, laten ze het dan in wethouders va n Nederhors t de n Ber g schreve n één keer goed doen en één gemeente Vecht - in ee n preadvie s aa n d e gemeenteraad positie f streek oprichten, waarin alle kleine gemeenten te staan tegenover dit plan, maar variant a. af te uit deze streek opgaan. Loenen en Vreeland al- wijzen me t he t oo g op he t grot e verschi l i n ge- leen is een heel slechte combinatie, omdat de be- aardheid e n karakte r va n d e bevolkin g e n d e volking van deze plaatsen elkaar totaal niet ligt verschillen i n structuu r va n d e desbetreffend e (Trouw van 5-1-1963). gemeenten. Op 2 0 novembe r 196 3 wer d d e We t to t ge - Het colleg e steld e voo r varian t b . te aanvaar - meentelijke herindeling van de Vecht-streek va n den, omda t dez e gemeente n ee n eenhei d vor - kracht. Me t ingan g va n 1 april 196 4 zij n onde r men i n geografisch , geologisch , sociaal , histo - meer d e volgend e grenswijziginge n doorge - risch, culturee l e n economisc h opzich t (onde r voerd: Vreelan d wer d samengevoeg d me t Loe - meer dezelfd e bestaansbronnen) . Aa n d e pro - nen to t d e nieuw e gemeent e Loenen . Loene n vincie Noord-Hollan d wer d meegedeeld , dat d e stond ee n gedeelt e aa n d e zuidwestkan t va n gemeente zo u meewerke n aa n ee n samenvoe - zijn gebie d a f aa n Breukele n e n kree g aa n d e ging van Nederhors t de n Berg , Vreeland, Nigte- noordwestkant klein e gedeelte n va n Abcoud e vecht, Ankevee n (gedeeltelijk ) e n Weesperkar - (ten ooste n va n he t Amsterdam-Rijnkanaal ) e n spel (gedeeltelijk), maa r dit voorstel i s uiteinde- van Loenersloo t (te n ooste n va n rijksweg 2 ) er- lijk nie t gerealiseerd. I n de jaren 197 0 e n 197 1 is bij. D e gemeenten Loenersloo t e n Ruwie l wer - een ontwerpregeling opgesteld voor samenvoe- den opgeheve n e n voorzove r nie t toegevoeg d ging van de gemeenten Nederhors t de n Berg en aan Loenen verdeeld over Breukelen en Kocken- Nigtevecht, maa r oo k di t pla n heef t d e eind - gen (zie kaart 4).6 streep nie t gehaald. 7 O p provinciaa l e n rijksni - veau was men in de jaren zeventig van de vorige eeuw tot d e overtuiging gekomen, dat gemeen- Nigtevecht bi j Loenen (1989 ) telijke herindelin g streeksgewij s aangepak t moest worden , me t nam e voo r he t verkrijge n De plannen voor herindelin g van Nigtevecht be - van ee n regionaa l beel d e n ee n sanerin g di e gonnen reed s i n het najaa r va n 1940 . He t colle - voor circa 25 jaren toereikend zou zijn. ge va n Gedeputeerd e State n va n d e provinci e De provincie Utrech t steld e drie werkgroepe n Noord-Holland richtt e zic h i n ee n circulair e va n samen: voor Utrecht-Zuidwest , Utrecht-Midden-wes t

10 TV£ 29e jrg. 2011 Kaart 5: De grens van de oude gemeente Loenen . en Utrecht-Noordwest , di e gezamenlij k i n 198 1 het rappor t 'Gemeentelijk e herindelin g i n he t westelijk dee l va n d e provinci e Utrecht ' uit - brachten. Daari n kwa m d e variant voo r o m Ab- coude, Nigtevech t e n Loene n t e combineren . Nigtevecht ha d inmiddel s uitgesproke n zic h t e kunnen verenige n me t ee n indelin g bi j d e pro - vincie Utrecht , omda t he t voorste l voo r ee n aparte provinci e voo r he t Goo i e n d e Vecht - streek nie t realiseerbaa r blee k t e zijn . I n he t daaropvolgende overleg veranderden de plannen. Bij d e Herindelingswe t Utrecht-Wes t va n 1 5 september 198 8 i s ten aanzie n va n Nigtevech t een definitieve beslissin g genomen, waarbij on- der mee r beslote n wer d pe r 1 januari 198 9 d e nieuwe gemeent e Loene n t e vorme n doo r sa - menvoeging va n d e opgeheve n gemeente n Nigtevecht (1.27 0 inwoners ) e n Loene n (me t 6.922 inwoners , waaronde r Vreeland) . Teven s vonden enkel e grenscorrectie s plaats , waaron- der he t overdrage n va n enkel e gedeelte n va n de Loosdrechtse plasse n (het recreatie-centru m Mijnden, d e Mijndens e Slui s en een klei n stukj e plassengebied) aa n de gemeente Loosdrecht. 8

Ontstaan van de gemeente Stichts e Vech t (2011)

Ruim tien jaar n a de herindeling van 1989, waar- bij Nigtevecht bi j de gemeente Loene n werd ge- voegd, bego n o p provinciaa l e n rijksnivea u d e discussie ove r ee n 'urgent e bestuursproblema - tiek' va n d e gemeenten Breukelen , Abcoude e n samenvoeging va n d e gemeente n Abcoude , Loenen (d e zogenaamd e BAL-gemeenten) . D e Breukelen, D e Rond e Vene n e n Loene n tot d e gemeenten zoude n afzonderlij k ove r t e weini g gemeente 'Vech t e n Venen' . Omda t voo r di t bestuurskracht beschikke n o m i n d e toekoms t herindelingsvoorstel nie t voldoend e draagvla k de plaatselijke gemeenschappen voldoende va n bestond, zegd e d e staatssecretari s d e Tweed e dienst te kunne n zijn . D e voor d e hand liggend e Kamer to e me t d e betrokke n gemeente n e n conclusie wa s om dez e dri e gemeente n same n met d e gemeent e Maarsse n t e wille n onder - te voegen, al of nie t i n combinatie me t ee n gro- zoeken of e r alternatieven mogelij k zouden zijn . te buurgemeente . O p 1 4 mei 200 9 bespra k d e Uit he t overleg met d e gemeentebesturen kwa - Tweede Kame r een wetsvoorstel va n d e staats- men de volgende alternatieven naa r voren: secretaris va n Binnenlands e Zake n e n Konink - - Combinati e 1 : samenvoegin g Breukele n e n rijksrelaties, drs . A.Th.B. Bijleveld-Schouten , to t Loenen zonde r e n i n samenwerkin g me t

TVE 29e jrg. 2011 11 Maarssen e n samenvoegin g Abcoud e e n D e C.J. de Krui/te r wa s onder meer archivaris en Ronde Venen; ambtelijk secretaris van de generale synode van - Combinati e 2 : samenvoeging Breukelen , Loe - de Gereformeerde Kerken in Nederland, nen e n Maarsse n e n samenvoeging Abcoud e voorts medeoprichter van de Historische Kring en De Ronde Venen; Gemeente Loenen, thans nog parttime archivaris - Combinati e 3 : samenvoeging Abcoude , Breu - bij He t Regionaal Historisch Centru m Vech t en kelen en Loenen. Venen te Breukelen en het Protestant s Landelij k Voor d e gemeente n Breukele n e n Maarsse n Dienstencentrum t e Utrecht . Vanaf 199 4 to t had combinati e 2 d e eerst e voorkeur ; voo r d e heden lid van de redactie van de Vechtkroniek, gemeente Loene n wa s dez e combinati e haa r uitgave van de Historische Kring Gemeent e tweede voorkeur . He t gemeentebestuu r va n Loenen. Hij ' publiceerde eerder ook in TVE. Loenen ha d al s eerst e voorkeu r samenvoegin g van Breukelen en Loenen. D e gemeente Abcou- de hield vast aan het oorspronkelijke pla n tot d e Noten vorming va n ee n gemeent e 'Vech t e n Venen' , eventueel uitgebreid met Maarssen . 1. Ui t he t woord voora f va n ir. P. Kluyver in : W.A.G. Op basi s va n d e voorkeuren va n d e gemeen- Perks, 'Geschiedenis va n d e gemeentegrenzen i n tebesturen steld e d e staatsecretari s o p 1 8 no - de provincie Utrecht van 1795-1940', in: Provinciale Almanak voor Utrech t 34 . Alphe n aa n de n Rij n vember 200 9 in een gewijzigd herindelingsvoor - 1962, 3-81. Dez e publicatie i s ook d e voornaamste stel Vecht e n Plassengebie d aa n de Tweede Ka - bron voor de periode 1795-1940 van dit artikel. mer voor om te kome n tot twe e herindelingen , 2. D e gegevens voor di t gedeelt e zij n ontleen d aan: enerzijds samenvoegin g va n d e gemeente n drs. F.E . Brouwer , Inventarisse n van de archieven Breukelen, Loene n e n Maarsse n e n anderzijd s van de gemeente Loenen (1547) 1595-194 3 (1956) , samenvoeging va n d e gemeente n Abcoud e e n 1993, p. 1 7 en 19. De Rond e Venen. I n de toelichting bi j d e herin- 3. Idem . deling Breukelen , Loene n e n Maarsse n staa t t e 4. Zi e over de totstandkoming van het kadaster: Loe - lezen, da t hierme e ee n grot e Vechtgemeent e nen in 1832 . Grondgebruik e n eigendom. Tekst , Ka- ontstaat me t ongeveer 62.00 0 inwoners, die het dastrale atlas provincie Utrecht 14 , Utrecht/Loenen 2007, p. 9-17 . Utrechtse stroomgebied van de Vecht bestrijkt. 5. Ontleen d aan: Zwannie Hageman en Kees de Kruij- De gemeente wordt verbonden door de Vecht ter, 'Grenswijziging tussen Loosdrecht e n Loenen. met haar cultuurhistorisch e e n recreatieve func- Herindeling va n Ou d Ove r e n Mijnden' , in: Vecht- tie. Maarssen heeft een mee r stedelij k karakter kroniek, nummer 2 5 (november 2006), p. 3-15 . dan Breukele n e n Loenen , me t d e opgaven die 6. D e gegevens voor di t gedeelt e zij n ontleend aan: daarbij horen , waaronder stedelijke vernieuwing. Regionaal Historisc h Centru m Vech t e n Vene n te Gedeelde opgaven liggen in de bescherming van Breukelen (RHCVV) , Archie f gemeent e Loene n het Vechtlandschap, de problematiek die samen- (1944-1964), inv. nrs. 1 3 en 1 4 en archief gemeente hangt met de grote verkeersdruk (sluipverkeer, Vreeland, inv. nrs. 337-340. luchtvervuiling, vermindering autogebruik). 9 He t 7. D e gegevens voo r di t gedeelt e zij n ontleend aan: RHCW, Archie f gemeent e Nigtevech t 1943-1988 , gewijzigde wetsontwerp i s op 5 juli 201 0 aange- dossiernummer 11. nomen doo r d e Eerst e Kamer . D e herindelin g 8. D e gegevens voor dit gedeelte zij n ontleend aan: gaat i n op 1 januar i 2011 . D e plattegrond va n d e RHCW, Archie f gemeent e Loene n (1964-1988) , nieuwe gemeent e Stichts e Vech t i s t e zie n o p inv. nrs. 80 en 87. op de achterzijde van dit nummer . 9. Ontleen d aa n het wetsontwerp va n 1 8 november 2009 tot samenvoegin g va n d e gemeenten Breu - kelen, Loenen en Maarssen en van de gemeenten Abcoude en De Ronde Venen.

12 TV£29ejrg. 2011 Weg van Weesp Een interview met Id a Kemperman-Wilk e

Hans A/lous

Ida Kemperman nam op 2 december jl. afscheid als archivaris van Weesp tijdens een drukbezochte receptie. De Erespeld van Weesp, die zij toen in ontvangst moch t nemen, was de beloning voor haar inzet van bijna 29 jaar voor het archief. Een week later werd de Cultuurprijs van Weesp aan haar uitgereikt. Tusse n Vecht en Eem sprak met haar over wat zij in die jaren bereikt heeft.

Ida Kemperman maak t tijden s he t gesprek me t toor kwa m e r ee n professionel e studiezaal . TVE enkele male n duidelij k da t zi j zic h ster k bi j Steeds mee r persone n e n archieve n bode n Weesp betrokke n voelt , mee r da n bi j haa r daarna hu n archieven , foto' s e n filmmateriaal woonplaats Zeist . Zi j vermoed t da t di t oo k t e aan ter opnam e i n he t gemeentearchief . Daar - maken heef t me t d e overeenkomsten me t Tiel , naast werden door acquisiti e belangrijk e archie - waar z e gebore n wer d e n waa r z e i s ven e n fotoverzamelinge n verworven . Dez e opgegroeid. Beide plaatsen liggen aan een rivier archieven zoude n anders waarschijnlijk verdwe - in he t ope n land , ee n landscha p da t haa r nen zijn. bijzonder aanspreekt . Ze heef t aanvankelij k al s verpleegkundig e Veel belangstelling gewerkt. Toe n e r kindere n kwamen , i s z e ge - Omdat Ida Kemperman ee n aanstelling voor 1 6 stopt me t werken. Daarna heeft z e in Den Haa g uur had, waren de vaste openingstijden va n het de archivarisopleiding gevolgd . Ron d 198 0 lee k archief beperk t tot dri e ochtenden i n d e week . het zoeke n naa r ee n baa n o p ee n archie f ee n Toch i s de aanloop altijd groot geweest. Je kunt kansloze missie. Dat z e in 1982 in Weesp aa n de trouwens oo k va n inloo p spreken , voora l o p slag kon, was ee n buitenkansje . He t wa s inder - marktdagen kome n mense n gemakkelij k bin - tijd gebruikelij k da t nieuw e medewerker s va n nenlopen, o p zoe k naa r d e gegeven s va n he t de gemeente Wees p langsginge n bi j B . en W . . huis waar me n woont o f naa r ee n foto (Wees p Bij die gelegenheid werd haa r naa r haar motiva- heeft ee n uitgebreid fotoarchief). Voor dit soor t tie gevraagd. Zij vertelde dat dankzij het archie f contacten i s de kleinschaligheid van Weesp ee n de inwoner s va n Wees p mee r kenni s ove r hu n groot voordeel . Vee l inwoner s kenne n he t ar - woonplaats konde n opdoen: 'Als je meer van je chief e n d e gemeentearchivaris . Hierva n maak - stad weet, ben je er meer bij betrokken.' Dit i s al ten oo k vee l scholiere n e n studenten, o p zoe k die tijd haar drijfveer gebleven. naar gegeven s voo r ee n werkstuk , dankbaa r In 198 2 wa s e r i n feit e gee n archief , alle s gebruik. Verder leerde n vee l nieuw e bewoner s moest va n d e gron d a f opgebouw d worden . van Wees p Ida kennen tijden s d e informatie - Stukken lage n he r en der over he t stadhuis ver - avonden voo r nieuw e inwoners , waa r z e altij d spreid, o p zolde r lage n verschillend e fotoal - stond met een eigen stand. bums. Eerst moest du s alles bijeengezocht wor - Trots vertel t Ida ove r enkele va n haa r den. Tot 199 3 was de studiezaal van het archief , 'topstukken': in afwachtin g va n d e bou w va n ee n nieu w - ee n rechtsboek va n het gerecht Weesp; dit i s stadskantoor, ee n klein e ruimt e di e afgescho t een incunabel ui t 148 3 met aantekeninge n i n was va n ee n fietsenstalling va n he t stadhuis . een vorm van stenoschrift i n de kantlijn; Pas met d e openin g va n he t nieuw e stadskan - - ee n brie f va n Maurit s va n Nassa u aa n he t

TVE2<)ejrg. 201 1 13 Ida Kemperman op haar afscheidsreceptie als archivaris van Wieesp. Hier met de vertegenwoordiger van TV £ (foto Gerdis Michielse-Oud).

bestuur va n Weesp ui t he t rampjaa r 1672 ; hij www.gooienvechthistorisch.nl ka n n a verloo p schrijft ove r d e koms t va n ee n ijsbreke r ui t van tijd ee n aanvullende servic e bieden , 24 uu r Amsterdam di e d e hel e Vech t moe t ope n per dag , 7 dagen pe r week , di e ve r uitgaa t bo - houden, zoda t d e Hollands e waterlini e i n ven de service van een klein archief. stand blijft; Van begi n a f aa n schree f Ida elke ze s weke n - ee n kis t ui t he t Bartholomeusgasthui s va n een artikeltje i n een huis-aan-huisblad, bijv. over Weesp waari n zic h d e nalatenscha p bevind t een bepaal d gebou w o f ee n gebeurtenis . Ver - van ee n Engels e kapiteinsweduw e di e i n der heef t z e twee fotoboeke n uitgegeven : ee n het gasthuis wa s opgenomen. Tot haa r bezit - met oud e e n recent e foto' s va n ee n bepaald e tingen behoorden o.a . de schoolschriften va n plek; ee n ander me t foto's naa r glasnegatieve n haar zoo n di e ee n scheepvaartopleidin g aa n uit d e jaren 1900-1920 , gemaakt doo r ee n huis - het Nava l College in Engeland volgde (1824); schilder, waaro p vaa k mense n aa n he t wer k t e - artsenbriefje s ui t d e ig e eeu w waari n d e zien zijn. Samen met Aukje Zondergeld heef t z e doodsoorzaak bi j overlijde n vermel d staa t ter gelegenhei d va n 65 0 jaar stadsrech t Wees p (deze verklaringen bleven zelden bewaard). een boek uitgegeven me t all e oude prente n e n tekeningen van Weesp met daarbij een beschrij- ving va n d e historisch e achtergrond . I n TVE Internet speelt grote rol heeft z e a f e n toe ee n artike l geschreven , bijv . Het archiefwerk i s in de loop der tijd veranderd. in de rubriek Archiefnieuws. Ook in het bla d van Van oudsher stond he t behee r van de archieve n de Historisch e Krin g Wees p hebbe n divers e voorop. Tegenwoordi g i s d e archivari s voora l artikelen van haar gestaan. bezig o m d e bestande n voo r he t publie k toegankelijk t e maken . Compute r e n interne t Met haa r afschei d kom t e r voor Ida Kemper- spelen hieri n ee n grot e rol . Ida vindt di t ee n man gee n ein d aa n he t werke n i n archieven . goede ontwikkeling. Samen me t haa r moede r gaa t z e onderzoe k De kleinschalighei d va n he t archie f va n doen naa r he t jeugdhui s va n haa r moede r i n Weesp ma g goede kante n hebben , ee n schaal - Tiel. Mogelij k za l hierva n versla g worde n ge - vergroting door midde l van een te vormen regi - daan in het historisch tijdschrift va n Tiel. onaal archie f Gooi - e n Vechtstree k heef t Ida's voorkeur. D e gezamenlijk e archievenwebsit e

14 TVE29ejrg. 2011 Het 'Huis Gods'tussen Vecht en Eem Over de spirituele betekenis van het kerkgebouw i n de Middeleeuwe n

Henk A/I/ch ie/se

De wereld rond het jaar 1000 werd bedekt met een 'witte kleed ' van kerken, schreef de cluniacenzer monnik Raoul Claber in zijn Historiae uit 1048. 1 Zo stralend was het bij ons tussen Vecht en Eem wet niet, al waren er ook hier in de if eeuw enkele 'witte' tufstene n kerken te bewonderen.2 Nu staat in bijna alle plaatsen tussen Vecht en Eem een middeleeuwse kerk of heeft er een gestaan zoals in Hilversum. Ze zijn allemaal van baksteen, met soms hier en daar nog wat tufstenen resten boven of onder de grond. Enkele van die kerken hebben een geschiedenis die ver teruggaat, tot de 8e en

Kerkstichtingen tusse n Vecht en Ee m kapellen in de Middeleeuwen, ca. 720-1200 , ca i6e-i8e eeuw waarin algemen e gegeven s zij n samengeva t over onderwerpe n al s d e stichter s va n kerken , Tussen Vech t e n Ee m zij n no g negentie n de patroonheiligen , d e bouwwijz e va n houte n middeleeuwse kerke n t e vinden , terwijl e r vie r en stene n kerken , d e romaans e bouwstijl , zijn verdwene n doo r bran d o f afbraak : i n opgravingen enzovoor t (p . 1-105) , naas t ee n Ankeveen, Bussum , Hilversu m e n Oud - uitgebreide catalogu s va n d e Noord-Hollands e Loosdrecht. Zeve n stamme n ui t d e periode va n kerken e n kapelle n to t 120 0 inclusie f uiteraar d de 8 e tot e n met d e i2 e eeuw; twaalf ui t d e tij d die in ons gebied (p. 105-218). daarna tot i n he t begi n va n d e l6 e eeuw . Ove r de meest e kerke n i s in Tusse n Vecht en Eem wel Werinon, Amuthon en Naruthi geschreven, terwij l e r natuurlij k oo k elder s De oudste kerke n i n onz e streke n werden , ne t gegevens t e hale n zijn. 4 Belangrij k voo r on s als elder s i n Noord-Holland , gestich t o p d e be - onderwerp i s he t aardig e boe k ui t 200 5 va n woonde hoge r gelege n gebiede n lang s d e A.M. Numan , Noord-Hollandse kerken en Vecht e n in het latere Goo i (zie afb. 2). Ze zullen

TVE 29e jrg. 2011 15 Afb. 1 . De St.-Willibrordskerk van Nederhorst den Berg, met romaans tufstenen deel. (foto Cerdis Michielse-Oud). van Liudge r opsomt , gaa t hi j ineen s ove r o p Liudgers moedertaa l e n di e va n zij n familiele - den, waardoo r dez e bro n extr a betrouwbaa r oogt. De betreffende tekste n zij n a l vaak geciteerd, maar i k wil z e in dit artikel toch graag weer aan - halen. Over de kerk van Naarden staat er: An Na- ruthi thiu kirica end/ kiridand fan Almeri to tafel- bergon (i n Naruth i d e ker k e n he t kerkenlan d van he t Almer e to t d e Tafelberg) . Ove r Neder - horst de n Berg : An Werinon thiu kirica endi al thatgilendi (i n Werenon d e kerk e n alle land) e n over Muiden : An Amuthon thiu kirica endi ki- ridand. In het vervolg van de lijst wordt no g ge- sproken ove r ander e plaatse n i n onz e streke n zoals Utermeri , terwij l ove r d e geboorteplaat s van Liudge r ineen s weer - vermoedelij k ui t eer - bied voo r d e heilig e - i n he t Latij n geschreve n wordt: Suecsno n ubi natus est sanctus Liudgerus (Suecsnon waar St. Liudger i s geboren).7 Deze dri e kerke n ware n zogenaamd e eigen - kerken, i n he t persoonlijk e bezi t va n Liudge r e n zijn familie, zoal s oo k d e abdi j va n Werden hu n van hou t zij n gewees t naa r he t grondpla n va n eigenabdij was. In de tijd van de Karolingers was de toenmalige boerenbehuizingen . Natuurstee n dat d e normal e gan g va n zaken ; bijn a all e ker - - tufstee n ui t d e Eife l - wer d i n Nederlan d pa s ken ware n eigenkerke n va n keizers , koningen , e vanaf de ne eeuw gebruikt; baksteen vanaf ein d hoge adel. Vanaf de I2 eeuw kwam het zogehe- i2e eeuw . D e preciez e gegeven s ove r d e stich - ten patronaatsrecht i n d e plaat s va n he t eigen - ting va n d e oudst e kerke n - Werinon / kerkrecht. D e stichte r va n ee n ker k o f zij n Nederhorst de n Berg , Amuthon/Muiden , Na - rechtsopvolger wa s gee n eigenaa r meer ; hi j ruthi/Naarden, naas t Attingahem/Breukele n - mocht voortaa n ee n kandidaa t voo r he t pas - zijn ne t al s di e va n ander e oudst e kerke n gro - toorsambt voordrage n - d e benoemin g ge - tendeels verdwene n i n d e nevele n va n d e tijd . schiedde door d e bevoegde kerkelijk e instantie , Daarom basere n historic i zic h o p bronne n di e het zogehete n collatierecht - e n d e inkomste n meest ui t ee n later e tij d stammen : naas t oor - van de kerk werden verdeeld tussen de pastoor, konden voora l d e lijste n me t bezittinge n va n de kerk, de armen en de bezitter va n het patro - kerkelijke instellinge n zoal s abdije n e n bisdom - naatsrecht. I n on s gebied bezate n d e abdi j va n men.5 Voor on s gebie d i s zo'n lijs t va n d e abdi j Elten, Utrechts e kapittel s van St . Jan, St. Marie van Werden ui t d e tij d ron d 90 0 va n groot be - en Oudmunster, d e Utrechtse St.-Paulusabdi j e n lang. Dez e abdij , di e gestich t wa s doo r d e ui t hoge here n zoal s d e Van Amstel s patronaats - onze streke n geboortig e Liudger , ha d va n he m rechten. zijn bezittingen i n de Vechtstreek en het huidig e De kerk van Naruthi is in de golven van de Zui- Gooi gekregen.6 D e bron i s heel bijzonder. Zoal s derzee verdwenen , ne t al s late r di e va n Oud - gebruikelijk i s d e lijs t i n he t Latij n geschreven , Naarden; e r i s geen spoo r mee r va n te vinden . maar al s d e monnik-schrijve r d e schenkinge n Nadat he t Goo i i n 96 8 wa s geschonke n aa n d e

16 TVE 29e jrg. 2011 Afb. 2. De oudste kerken werden gebouwd op de be- woonde hoger gelegen gebieden langs de Vecht en in het Gooi (uit: A. Buitelaar, De St/chtse ministerialiteit en de ontginningen in de Utrechtse Vechtstreek, Verloren, Hilversum 1993). St.-Vitusabdij va n Elten , wer d d e Naardens e kerk aa n St. Vitus gewijd e n omdat Naarde n d e moederkerk wa s va n all e ander e kerke n i n he t Gooi, werd St. Vitus ook d e heilige patroo n va n veel ander e kerken . He t patronaatsrech t ove r de Naardens e ker k werd gedeeld doo r Elte n e n het Utrechts e kapitte l van St . Jan; het collatie - recht wa s oo k hie r aa n ee n representan t va n het Utrechtse bisdom. 8 Uit opgravinge n i n 1975-197 6 i s gebleken, dat er i n Muide n te n noorde n va n d e huidig e ker k een negende-eeuw s houte n kerkj e heef t ge - staan. D e romaanse kerk die van vóór 117 0 moet zijn, werd i n 1450 , uitgezonderd d e toren, afge- broken e n vervange n doo r ee n gotische . D e kerk kwa m i n he t bezi t va n d e bisscho p va n Utrecht di e haar vervolgens afstond aa n het Ka - pittel van St. Marie. De kerk van Nederhorst de n Berg wordt voor he t eerst genoemd i n het doo r Liudgers nee f geschreve n Vita Sanct i Liudgeri (ca. 840) . Van dez e ker k wete n w e he t meest , dankzij enkel e recent e artikele n va n El s va n Damme. D e (houten) ker k van Liudge r zal de in- vallen va n d e Noormanne n nie t overleef d heb - wijst o p d e 12 6 eeuw. D e huidig e ker k wer d i n ben. I n d e 12 6 eeuw wer d e r ee n tufstene n ro - 1462 gewijd. Eveneens van Nederhorst de n Ber g maanse ker k gebouwd , waarva n he t patro - afgescheiden wa s d e ker k va n Loenen , toege - naatsrecht behoord e aa n d e machtig e Here n wijd aa n Sint Liudger . Ds . Van der Linde n veron- van Amstel, ministerialen (dienstlieden, diensta- derstelt, da t d e nederzettin g Lon a di e i n 95 3 del) van de Utrechtse bisschop , en hun verwan- door keize r Ott o I aan bisscho p Balderi k va n te opvolgers. Dez e kerk werd in de 14 C eeuw uit - Utrecht wer d geschonken , we l ee n kerkj e ge - gebreid met ee n bakstenen gotisch koor en een had moet hebben. " D e parochie stamt i n elk ge- sacristie.9 val va n voor 1138 , want i n da t jaa r besloo t bis - schop Andreas va n Cuyck to t stichtin g va n d e Veenontginningen e n bevolkingsgroei parochie Nieuwe r Te r Aa (bij Breukelen ) lo s van Er zijn in elk geval nog vier kerken in ons gebied Loenen." I n Nigtevech t dateer t d e ker k ui t d e die van voor d e 13s eeuw stammen. Als Attinga- 13C eeuw , maa r e r zij n funderinge n gevonde n hem geïdentificeer d ma g worde n al s Breuke - die erop wijzen dat e r a l voor 120 0 een kleiner e len10, dan i s de aan Sint Piete r gewijde kerk daa r kerk heeft gestaan. Aan de andere kant van ons de oudste . Liudge r deel t i n zij n levensbeschrij - gebied doe t ee n i n 192 1 te Baar n opgegrave n ving va n Bonifatiu s mee , da t dez e i n Attinga - christelijke begraafplaats ui t de tijd van de Karo- hem heef t gewerkt . D e ker k va n Wees p wa s lingers vermoeden , da t oo k daa r a l vroe g ee n een dochte r va n Nederhors t de n Ber g e n da - kerkje gestaan kan hebben. teert ui t d e n e-i2e eeuw . Bi j opgravinge n wer - Twee ontwikkelingen hebbe n bewerkt, dat e r den sporen gevonden va n een tufstenen kerkj e vanaf 120 0 steed s mee r kerke n bijkwamen : d e uit di e tijd. Oo k haa r patroonheilige St. Lauren s veenontginningen e n d e bevolkingsgroei. 13 Sind s

TV£ 29e jrg. 2011 17 Afb. 3. De heilige Liudger geeft leiding aan de bouw van de abdij van Werden (coll. Staatsbibliothek zu Berlin, Stiftung Preuszischer Kulturbesitz, Berlijn). het patronaatsrecht ; hi j wa s du s kennelij k d e belangrijkste geldschiete r e n kerkstichter . D e kerk werd gewijd aan de apostel Paulus , Antoni- us Abt, en de martelaar Cornelius.14 De bevolkingsgroei zorgde ervoor, dat er nieu- we parochie s bi j kwamen, afgescheiden va n d e oude moederkerken . Z o werde n Lare n (ca . 1260) e n Huize n (1380 ) losgemaak t va n Naar - den, terwijl Blaricu m (ein d 14s eeuw) e n Hilver - sum (1460) op hun beurt va n Lare n werden los - gekoppeld. Oo k d e politie k speeld e ee n ro l bi j kerkstichtingen. I n Vreeland ha d bisscho p Hen - drik va n Vianden i n 126 2 ee n kastee l late n bou - wen tegen zij n machtige ministerialen d e Here n van Amste l e n tege n zij n eige n onderdanen , waardoor d e plaats zo ging bloeien, dat hi j deze al in 126 5 stadsrechten ko n geven e n er ee n pa- rochiekerk gestich t ko n worden. Volgens d e Ca- talogus Episcoporum Ultrajectinorum (Lijs t va n Utrechtse bisschoppe n 695-1378 ) ston d he t o p zijn graf in de Dom wel erg vroom beschreven: Struxi Martine, Vredelant pro pace tuorum, Pace beatoru m fruar, u t tecum sin e fine. Vreeland he b i k gebouwd , Martinu s die tijd ook ontstonden duidelij k begrensd e pa - (patroon va n d e Utrechts e Domkerk . HM) , rochies. He t initiatie f voo r kerkstichtinge n la g ter will e va n d e vred e de r Uwen . Mog e i k dan ofwe l bi j adellijk e here n ofwe l bi j d e bis - de vred e de r gelukzalige n genieten , o m schop va n Utrecht ofwe l bi j de parochiane n di e zonder ophouden bi j u te zijn. 15 een eige n ker k wilden . Aa n d e veenontgin - Het ging hem overigens mee r om zij n vorste- ningen heeft Loosdrech t zij n ker k te danken . In lijke macht , da n o m he t hei l va n d e gelovigen . 1332 werd d e plaat s ee n zelfstandig e parochie , Aan d e tegenstelling Utrecht-Hollan d ha d Eem - los va n Loenen . Va n dez e 'oudkerk ' wer d ver - nes-Buiten med e zij n stadsrechte n t e danke n volgens i n 140 0 doo r bisscho p Frederi k va n evenals zij n parochieker k (1352) , die werd afge - Blankenheim d e ker k te r Syp e afgescheiden , scheiden va n die van Eembrugge . I n 143 9 wer d vandaar d e name n Oud - en Nieuw-Loosdrecht . ook Eemnes-Binne n va n Eembrugg e losge - In d e zogenaamd e Fundat/ebrie f (me t ee n Ne - maakt. I n beid e gevalle n berustt e he t collatie - derlandse translati e ui t 1647 ) waarin o.a . de in- recht (recht om de pastoor te benoemen) bij de komsten va n d e kerk werden geregeld , zegt d e St.-Paulusabdij i n Utrecht , ne t al s bi j d e vóó r bisschop, da t d e kerke n vermenigvuldig d moe - 1385 gesticht e parochieker k va n Baarn , di e ge - ten worde n al s olijfplante n e n da t ambachts - wijd wa s aa n St. Nicolaas . (Zie voor ee n volledi- heer Woute r va n Mijnde n e n ander e parochia - ge lijs t va n kerkstichtinge n he t overzich t o p nen o m ee n 'parochiale kerk ' hadde n gevraag d p.19.) Bi j a l dez e afscheidinge n blee f e r ee n vanwege d e 'verr e afgeleegentheyt ' va n d e band bestaa n tusse n d e moederker k e n d e kerk i n Oud-Loosdrecht , 'd e natt e weege n i n dochterkerken, onder mee r i n de vorm va n ee n het wintersaisoen ' e n 'd e moeyelijck e passa - jaarlijkse betaling. gien'. Van Mijnden en zijn nakomelingen krege n

18 TVE2gejrg. 2011 De middeleeuwse kerkstichtingen tussen Vecht en Eem

8e - i2 e eeuw - Breukelen , ca. 720, St.-Pieterskerk, gesticht door Bonifatiu s op de plek van een Fries e godentempel. I n de latere Middeleeuwen iet s meer i n de richting van het dorp verplaatst . - Nederhors t de n Berg, ca. 800, St.-Willibrordkerk , gestich t doo r Liudger , genoem d i n d e goederenlijst va n zijn abdi j Werde n (ca . 900) . Moederker k va n o.a . Muiden , Naarden , Weesp, Ankevee n e n Loenen . Ro - maans schip e n toren ui t d e 12 C eeuw. Gotisch koor e n sacristie ui t d e I4e eeuw. Viel vanaf 120 0 onder he t Kapittel van Oud-Munster, Utrecht . - Muiden , ca. 800, ker k gewijd aa n St. Nicolaa s e n St . Catharina. Vermoedelijk gestich t doo r Liudger , bezi t van Werden. I n 95 3 door Ott o I geschonken aa n de St.-Maartensker k (Dom) , Utrecht . D e romaanse ker k dateert van voor 117 0 en is in 1450, uitgezonderd d e toren, vervangen door een gotische. - Naarden , ca. 800, de kerk van Naruthi , vermoedelijk gesticht door Liudger , ook i n bezit van Werden. Late r in handen van de abdij van Elten en aan St. Vitus gewijd. De moederkerk van de andere kerken i n het Gooi. De huidige kerk in (nieuw-)Naarden gebouwd tussen 1380 en 1440, na de brand van 1468 vergroot. - Weesp , I2e eeuw, St.-Laurenskerk. Bi j opgravingen zij n sporen van een romaanse ker k gevonden. D e huidi- ge kerk werd gewijd i n 1462. Later werden nog koor en middenschip verhoogd. - Loenen , ca. 1100 (?), St.-Ludgeruskerk (gewij d aa n Liudger) . He t oudste gedeelt e va n d e huidige kerk , he t koor, i s van tufsteen. Het middenschip e n de kruisbeuken zijn uit 1300. Later nog uitgebreid. - Nigtevecht , in de I2e eeuw bestond e r blijkens opgravingen ee n kleine kerk. D e latere kerk stamt gezie n de stijl en gebruikte bouwmateriale n ui t de 13 C eeuw, bij de overgang van romaans naar gotisch. Vermoedelijk gewijd aan St. Pieter. I n 1673 op de muren n a verwoest.

13* - i6 e eeuw - Ankeveen, c a 1250, St.-Maartenskerk, koor e n toren afgebroken in 1830, de rest i n 1907. - Laren, ca. 1260, St.-Vituskerk, gebouwd op het huidig e St.-Janskerkhof . Dochterva n Naarden . N a de Refor - matie afgebroken. D e huidige kerk in het dorp Laren , gebouwd i n 1521 al s kapel. - Vreeland, 1265 , de kerk, gewijd aa n St. Nicolaas, i s gesticht toen d e plaats van bisscho p Hendri k va n Vian- den stadsrechten kreeg, nadat hij er eerst een kasteel had gebouwd. - Muiderberg . I n 132 4 stichtte Graa f Wille m i n Muiderberg ee n capelerije ' (fundati e voo r ee n kapelaa n o m zielsmissen te lezen) ter nagedachteni s aa n Flori s V. Er zou dus al een kerk moeten zijn.' 6 Rond 147 5 werd er een grotere ker k gebouwd. - Ou d Loosdrecht, i n 1332 eigen parochiekerk, afgescheiden van Loenen. In de 19' eeuw afgebroken. - Eemnes-Buiten , ca. 1340 toestemming va n Willem II van Hollan d om ee n ker k te bouwen , di e kort daaro p verwoest werd door de bisschop van Utrecht. I n 1352 een eigen parochie en kerk, gewijd aan St. Nicolaas. - Soest , ca. 1350. De kerk i s gewijd aan St. Petrus en St. Paulus. De toren dateert uit 1481 . D e moederkerk va n alle kerken in Eemland was die van Leusden. - Blaricum , eind i4e eeuw afgescheiden van Laren, kerk ook gewijd aan St. Vitus. - Kortenhoef , voo r 138 0 was e r a l een kapel. D e gotische Heili g Kruiskerk werd ergen s tussen 138 0 en 149 5 gebouwd. - Hu/zen , 1380, St.-Vituskerk, afgescheiden van Naarden. Het koor i s later gebouwd. - Baarn, vóó r 1385 , St.-Nicolaaskerk , vie l onde r d e St.-Paulusabdi j Utrecht . N a d e Reformati e Paulusker k genoemd. - Nieu w Loosdrecht . D e zogenaamde Fundatiebrie f va n bisscho p Frederi k va n Blankenhei m ui t 1400 . Paro - chiekerk, afgescheide n va n Ou d Loosdrech t e n o.a . gewijd aa n St. Paulus. Collatierecht bi j Woute r va n Mijnden en zijn nakomelingen. - Hilversum , in 141 6 wordt d e St.-Vituskapel door bisscho p Frederi k van Blankenheim verheve n tot parochie - kerk en afgescheiden van de St. Vitus in Laren. In de 18 C eeuw afgebrand. - Eemnes-Binnen , 1439, Sint Pieterskerk , parochie door bisscho p Rudolf van Diepholt afgescheide n van Eem- brugge. Collatierecht bi j St.-Paulusabdij, Utrecht. - Bussum , 1520 kapel gebouwd, gewijd aan St. Vitus. Viel onder de parochie Naarden .

TVE 29e jrg. 2011 19 A/b. 4. De St.-Liudgerkerk van Loenen (foto Cerd/s Michielse-Oud). ge d e positie va n d e St.-Paulusabdij i n Eemland. De ker k va n Nieuw-Loosdrech t ha d dri e pa - troonheiligen: Paulus , Cornelius e n Anthonius Abt. Dez e laatst e heilige , di e al s kluizenaa r ha d geleefd, was populai r i n kringen va n d e streng e Moderne Devotie , die rond 140 0 in de Nederlan- den opbloeide , oo k i n onz e regio. 19 Verder wa - ren er kerken gewijd aa n oude missionarissen i n ons gebied : St. Willibror d (Nederhorst de n Berg) e n St. Liudge r (Loenen), aa n d e patroo n van he t Utrechts e bisdo m e n d e lievelingsheili - ge va n d e Franke n St. Maarten (Ankeveen ) e n aan het Heili g Kruis (Kortenhoef).

Van vergaderzaal tot Hui s Gods Patrocinia In d e Middeleeuwe n ko n gee n ker k gewij d Toen missionarissen al s Bonifatius e n Liudger de worden, al s zi j gee n relieke n e n ee n eerste kerke n i n d e Vechtstree k e n Naruth i patroonheilige had . Over de spirituele betekeni s bouwden (rond 800) , ha d zich al een diepgaan- van di e relieke n wi l i k he t i n d e volgend e de veranderin g voorgedaa n i n d e visi e o p d e paragraaf no g hebben, hie r gaa t he t mi j om d e kerk al s gebouw . D e middeleeuws e concepti e vraag welk e patrocini a (patroonheilige n va n van he t kerkgebou w betekend e ee n total e kerken) i n on s gebie d voorkwamen. 17 I k he b e r breuk me t di e va n d e christene n ui t d e eerst e zo'n 1 4 gevonden, terwijl e r i n Noord-Holland i n eeuwen, zoal s te leze n valt i n de diepgravend e z'n gehee l 3 4 waren. 18 D e vroegst e kerke n studie va n d e Frans e mediëvis t Dominique werden vaa k gewij d aa n heilige n di e dich t bi j logna-Prat: La Maison Dieu. Une h/sto/r e monu- Christus stonde n zoal s Petrus . D e doo r mentale de I' Église au Moyen Age v. 800-v. 120 0 Bonifatius gesticht e ker k va n Breukele n droe g (Het Hu/ s Gods . Een monumentale geschiedenis zijn naa m evenal s vermoedelij k d e ker k va n van de Kerk in de Middeleeuwen ca. 800 - ca. Nigtevecht. Late r krege n oo k d e kerke n va n 1200).20 Anders da n d e ondertitel zo u doen ver - Soest e n Eemnes-Binne n St. Piete r als patroon. moeden, gaa t di t typisc h Frans e boe k vo l ge - De invloed van d e abdij Elte n leidd e tot ze s St. - leerdheid nie t over d e architectuurgeschiedeni s Vituskerken: Naarden , Laren , Huizen , Blaricum , van he t kerkgebouw , maa r ove r he t 'vertoog ' Hilversum en Bussum. van kerkelijk e schrijver s aangaand e d e beteke - Aan de patroonheiligen i s ook vaa k d e ouder - nis van de kerk al s gebouw i n relatie tot d e Ker k dom va n de kerken a f te lezen . Zo komt d e ver - als 'Mystiek Lichaa m van Christus' en als organi- ering voor d e oosters e heilige n St. Nicolaa s en satie, en in het bijzonder ove r het kerkelijk e ver - St. Catharina , beiden patroo n va n d e ker k i n toog i n de tijd da t oo k d e eerste kerke n tusse n Muiden, vana f d e 12 6 eeuw o p tengevolg e va n Vecht e n Ee m werden gesticht : d e tij d va n d e de kruistochten . Oo k St. Lauren s als patroo n Karolingers (ca . 800-1040) , toen d e christelijk e (Weesp) wijs t zoal s a l vermeld o p d e i2 e eeuw . spiritualiteit i n het algemee n ster k o p he t Oud e De kerke n va n Eemnes-Buite n e n Baar n ware n Testament georiënteerd raakte. 21 eveneens aa n St. Nicolaas gewijd . Soes t ha d Paulus al s heilig e patroon , ongetwijfeld vanwe -

20 TVE29ejrg. 2011 A/b. 5. De St-Nicolaaskerk van Eemnes-Buiten (foto Gerdis Michielse-Oud).

God woont niet i n steen Jezus zelf wa s al s gelovige jood, evenal s zij n di- recte discipelen, nog op de Tempel in Jeruzalem gericht. Toe n hi j d e handelaar s ui t d e Tempe l verjoeg, ze i hij : £ r staa t geschreve n 'Mijn huis moet een huis van gebed zijn', maar gij heb t e r een rovershol van gemaakt.22 D e christene n va n de eerst e eeuwe n daarentege n ontwikkelde n een totaal nieuwe kij k op stenen tempels, zowel tegenover d e Tempeltraditie i n het Jodendom 23 als tegenove r d e tempel s va n d e 'heidenen' : God woont niet in steen. Tegenove r d e Joods e Tempel stelde n kerklerare n al s Cregoriu s va n Nazianze e n Johannes Chrisostomus , dat Chris - tus voortaa n d e Tempe l was . I n he t Romeins e Rijk waren tempel s sacrosanct; ze waren gehei- ligd doo r d e godhei d e n heili g doordat z e juri - disch afgescherm d ware n va n he t profane . Maar bi j Paulu s i n d e Tweede Brief aan de Kor/'n- thiërs (6,16 ) ston d a l te lezen : de tempel van de levende Cod, dat zijn wij. Go d i s 'zonder plaats' , schreef Augustinus ; d e leerlinge n va n Christu s zijn 'vreemdelinge n e n pelgrims ' o p aard e e n geen 'stedebouwers' zoal s Kaïn . Daarom noem- het profane . Da t gebeurd e allereers t bi j plaat - den d e christene n hu n vergaderzaa l oo k lieve r sen waa r d e christene n hu n martelare n her - niet 'Hui s va n God' (Dominicus), maa r kree g zi j dachten, waar di e begraven waren o f waar hu n de naa m va n d e gemeenscha p di e e r samen - relieken werden vereerd. Het kerkgebouw wer d kwam; i n Latijns e lande n d e Ecclesia, Église , net al s d e beelde n e n icone n voortaa n gezie n Kerk, in Germaanse d e Kuriakè, Kerk. Heilig was als een 'medium' om het goddelijke zichtbaar te niet d e vergaderplaats , heili g wa s allee n he t maken. D e kerke n werde n 'lieu x d e memoire' , Mysterie dat er gevierd werd. plaatsen van herinnering. De relieke n va n martelare n e n ander e heili - Ommekeer gen gaa n z o ee n beslissend e ro l spele n i n d e Toen keize r Constantij n godsdienstvrijheid voo r heiligmaking van het kerkgebouw. Vanaf eind 4e de christene n afkondigd e e n late r he t christen - eeuw wordt he t gewoonte o m he t kerkgebou w dom zelfs staatsgodsdienst werd, verdween de- aan ee n heilig e to e t e wijden . Gee n erkend e ze visi e o p d e ker k al s gebou w steed s meer . kerk zonder relieken. Vandaar dat kerkstichters , Vóór d e 7 e eeuw beston d e r nog geen wijdings- ook di e tussen Vecht e n Eem, zoveel moeite de - ritueel, dat aa n he t kerkgebou w ee n apart sta - den om relieken te verwerven. Sinds de tijd va n tuut gaf . Da t d e christelijk e kerke n 'sacrosanct' Humanisme e n Reformatie (i6e eeuw) i s het ge- werden, wa s eers t gee n theologisch e kwestie , woonte geworde n o m d e katholiek e preoccu - maar lag op het terrein van het burgerlijk recht . patie me t relieke n t e bespotten : 'a l da t gedo e Net al s aa n d e heidens e tempel s wer d aa n d e met botjes' . E r waren inmiddel s oo k we l enor - christelijke ee n aparte statu s toegekend, buite n me uitwasse n gegroeid . Maa r d e oorspronkelij -

TVEiqejrg. 201 1 21 ke gedacht e wa s toc h hee l fundamenteel : d e deman de opdracht om enkele relieke n van Sint gestorven e n levend e gelovige n vormde n sa - Vitus naar Naarde n te brengen , terwijl doo r d e men éé n lichaa m e n di e verbondenhei d wer d vicaris-generaal va n he t aartsbisdo m Keulen , tot uitdrukkin g gebracht in de altaren boven het blijkens een Haardens Charter, in 1501 veertig da- graf va n de heiligen of hu n relieken e n de even- gen aflaa t worde n geschonke n bi j bezoe k aa n 27 eens to t d e kerkruimt e behorend e begraaf - de relieke n o p verschillend e feestdagen. D e plaats. translatio, d e overbrengin g va n relieke n naa r een nieuwe rustplaats , werd ee n groot kerkelij k Rel/eken tussen Vecht en £em feest. I n 83 6 werden d e relieke n va n Sin t Vitus Het eerst e wat ee n missionaris, zoals d e uit on- in een lange triomftocht va n de abdij van St. De- ze streken afkomstig e Liudger , dee d al s hi j ker - nis in Parij s naa r d e abdi j va n Corve y gebracht . ken stichtte, wa s zorge n voo r relieken. 24 Hi j e n Zelfs i n onz e tij d i s no g geprobeer d va n zo' n missionarissen al s Willibrord e n Bonifatiu s volg - translatio ee n religieu s spektake l t e maken . Z o den d e aanbeveling van paus Gregoriu s d e Gro- organiseerde kapelaa n Hammerschla g va n d e te (540-604 ) o m d e afgodentempels nie t te ver - Bussumse St.-Vitusparochi e o p 1 1 juni 195 3 ee n woesten maar z e over te brenge n 'van de cultus grote processie , waarin d e pa s verworven relie - der demonen tot he t onderhouden van de ware ken van St . Vitus i n een zilvere n bust e werde n God' doo r z e doo r midde l va n exorcism e me t rondgedragen. Hi j wild e e r ee n tegenhange r wijwater van demonen te zuiveren, er altaren te van d e Larens e Sacramentsprocessi e va n ma - bouwen e n er relieke n te plaatsen , zoals onde r ken, maa r dez e 'nieu w uitgevonde n traditie ' 28 meer i n Breukele n gebeurde . Willibror d kree g sloeg niet meer aan. van pau s Sergius vermoedelijk relieke n mee van ondermeer Maria , Petrus , Paulu s e n Johannes de Doper , zoal s wordt afgelei d ui t zij n kerk - e n De kerkwijding al s 'Frankische uitvinding ' kloosterstichtingen. I n d e geloofsbelevin g va n de latere Middeleeuwen werden de relieken van Het kerkgebouw , volgen s d e oudchristelijk e e n heiligen voora l vereer d al s 'weg naar de hemel' vroegmiddeleeuwse opvatting , wer d geheilig d door hu n afgesmeekt e voorspraa k bi j Go d e n door d e vierin g va n d e eucharistie . Maa r lang - 25 als bescherming tegen allerlei kwaad. Zo werd zaamaan ontstaa t i n d e wereld va n he t Franki - al hee l vroeg gebeden tot St. Laurens , de kerk - sche Rij k ee n rijk e liturgi e va n d e kerkwijdin g patroon va n Wees p (d e heilig e Laurentius , di e door samenvoeging van twee rituelen: enerzijds geroosterd was op het vuur): de translatio, d e plechtig e plaatsin g va n d e re - Laurentius, jij die door jouw geloof de vlam- lieken en anderzijds d e zegening van de kerk e n men van je beulen heb t overleefd, toon ons wijding va n he t altaa r me t heilig e olie . D e kerk - hoe wij door he t vuur van ons geloof aan het wijding, zeg t logna-Prat , i s ee n 'Frankisch e uit - hellevuur kunne n ontkomen.26 vinding'. De kerk va n Naarde n was, als bezit va n d e abdij Uit de vroeg-Frankische rituele n die ook in on- van Elten , aan de daar hooglijk vereerde Sint Vi- ze streken gevolgd zulle n zijn, i s in de loop va n tus gewijd, maa r beza t no g gee n relieke n va n enkele eeuwen de 'exuberante' rite van de kerk- s de heilige . Da t veranderd e ein d 15 eeuw . I n wijding gegroeid . logna-Pra t zeg t he t nie t me t 1469 werde n i n d e Sant a Mari a Magior e onde r zoveel woorden, maar ui t zij n boe k val t te con - vele ander e relieke n lichaamsdele n va n Sin t Vi- cluderen, da t d e ontwikkeling va n dit rituee l e n tus gevonden. D e abt va n d e abdi j va n Corvey , van d e achterliggend e gedachtegan g nau w sa - al sind s 83 6 he t centru m va n d e Vitusverering , menhangt me t twee ander e trends i n de katho- gaf in 1499 aan de Utrechtse kanunni k Tijmen Ti- lieke kerk : d e clericalisering e n d e hiërarchiese-

22 TV£ 29e jrg. 2011 Afb. 6. De St.-Nicolaas & Catharinakerk van Muiden. De toren is romaans, tufsteen (foto Cerdis Michielse-Oud). ring. E r kom t steed s mee r onderscheid , zelf s scheiding, tusse n d e cleru s ('d e kerk' ) e n d e 'gewone' gelovigen , een scheidin g di e zic h oo k voltrekt i n he t kerkgebouw : he t voornaamste , heiligste deel , he t 'priesterkoor ' i s e r voo r d e bisschop e n d e priester s e n d e ander e cleric i (diakens, lectore n etcetera) e n de res t va n d e kerkruimte voo r d e gewone gelovigen . D e kerk wordt oo k steed s mee r ee n hiërarchisch e orga - nisatie: d e steed s machtige r pause n e n d e bis - schoppen bovenaan en onderaan het lekenvolk , de bred e mass a di e niet s mee r i n t e brenge n heeft behalv e al s he t machthebber s (keizers , koningen, vorsten , machtig e adel ) betreft . He t kerkgebouw wa s nie t mee r heili g omda t daa r de gelovige n same n d e eucharisti e vierden , maar d e ker k i s pa s heili g al s hi j doo r d e bis - schop i s geconsacreerd. Een omvatten d beel d va n waa r he t bi j d e kerkwijding o m draai t geef t d e Ord o ad benedi- candurn eccleslo m (ord e va n diens t bi j d e kerk - wijding), die in de jaren 840 i s ontwikkeld e n la- ter i s opgenome n i n he t Pontificale da t i n he t toenmalige Heilig e Rooms e Rijk , dus ook i n on- 29 ze streken , i n gebrui k was. logna-Pra t be - ornamenten, d e liturgisch e kledin g e n he t schrijft (me t vie r schema' s e n al ) d e vie r stap - vaatwerk. pen waarin de ceremonie zich voltrekt. 3. Dan gaa t d e bisscho p naa r buiten , zing t ee n 1. D e eerst e sta p verloop t buite n he t litanie e n wijd t d e hoofdingan g va n d e ker k kerkgebouw. Cleru s e n kerkvol k verzamele n met heilig e olie. Het hele gevolg loopt me t d e zich ron d d e ten t waari n d e relieke n zij n relieken rond de kerk en als de processie in de geplaatst. Bisscho p e n cleru s trekke n dri e kerk i s aangekomen , houd t d e bisscho p ee n keer ron d d e ker k e n besprenkele n d e preek, waarin hi j de patroonheilige(n ) va n d e buitenmuren me t wijwater. D e bisschop slaa t kerk presenteert , d e bouwer s e n weldoener s drie kee r o p d e deu r e n vraag t o m dez e t e oproept t e wake n ove r d e nieuw e stichtin g openen voor de 'Koning der glorie'. en de gelovigen om de tienden te betalen. 2. Bij de tweede sta p gaa n d e bisscho p e n dri e 4. In de laatste fase plaatsen bisschop en clerus officianten d e kerk in , terwijl d e overigen me t de relieken achter een gordijn, u/' t he t oo g van de relieke n buite n blijven . D e bisscho p loop t de gewone gelovigen . D e altaarstee n word t van de en e hoek naa r de andere e n schrijft i n met oli e gezalfd e n de relieken worden aang e de vorm va n een kruis he t Grieks e e n Latijns e -bracht. D e diaken s beklede n vervolgen s he t alfabet o p d e grond (Christu s al s d e alpha e n altaar en de lichten worden aangestoken. Dan 30 omega, he t begi n e n he t einde ). Hi j zegen t volgt d e laatst e act e va n d e kerkwijding , d e het altaa r e n d e binnenmure n e n bewierook t plechtigste: d e viering van d e eucharistie, di e en zalft he t altaa r met heilig e oli e en tenslott e gedurende acht dagen zal worden herhaald. zegent hi j he t gehel e gebou w evenal s d e Deze hoogkerkelijk e betekenisgevin g verhin -

TV£ 29e jrg. 201 1 23 derde overigen s niet , da t kerke n oo k voo r de groeperingen . Tussen Vech t e n Ee m zij n minder hooggestemd e doeleinde n konde n geen aanhanger s va n zulk e beweginge n be - worden gebruikt , voora l i n d e steden . Z o kend; we l vana f he t eind e va n d e 14s eeuw d e dienden grote kerkgebouwen in tijden van nood strenge, naa r binne n gekeerde , richting va n d e wel al s schuilplaats voo r mense n e n vee, terwijl Moderne Devotie : de broeder - e n zusterhuize n er zelf s ee n handelsrout e doo r ko n lope n zoal s van he t Gemen e Leve n e n d e klooster s va n d e in d e Utrechts e Buurkerk. 3' Voor on s lijk t da t Tertiarissen, de Birgitten e n de reguliere Kanun - vreemd, voo r Middeleeuwer s niet . Heme l e n niken van St. Augustinus.33 aarde, het heiige en profane waren nog niet van De aanhanger s va n he t 'orthodoxe ' stand - elkaar gescheiden , maa r nau w me t elkaa r punt zoal s de redacteur va n de Acta synodi Atre- verweven. batensis, d e Handelingen van de synode van Atrecht (Arras , 1025 ) wezen te r verdedigin g o p Tegenstemmen de monumentale traditie waarop de Kerk steunt Niet elk e middeleeuws e christe n wa s he t eens en vergeleke n he t kerkgebou w me t oudtesta - met d e nieuwe opvattingen. logna-Pra t laa t oo k mentische voorbeelde n zoal s he t Tabernake l enkele tegenstemme n horen . Zo werden in Or - van Mozes e n de Tempel in Jeruzalem. Het kerk- leans in 102 2 mensen tot d e brandstapel veroor - gebouw wer d omschreve n al s ee n 'special e deeld, di e i n d e lij n va n d e oud e kerklerare n plaats', waar God 'meer present' i s en 'zijn gena- meer da n gereserveer d stonde n tegenove r d e de overvloedige r verspreid' . Bonizo n va n Sutri , heiligverklaring va n kerkgebouwen . D e verwer - theoreticus e n tijden s d e zogenaamd e Investi - ping va n he t kerkgebou w al s heili g 'Hui s Gods ' tuurstrijd martelaa r voor d e vrijheid van de ker k hing doorgaan s same n me t verze t tege n d e tegenover keizer s e n ander e werelds e bemoei - macht e n rijkdo m va n d e klerikal e kerk . I n d e als, schrijft ron d 1080, dat de handen van de bis- historische roma n La Pass/on selon Juette (Het lij- schop ongevoelig e stene n van natuur doe n ver - densverhaal volgens Juette) di e speel t ron d 117 0 anderen e n ee n doo r mensenhande n gemaak t in d e Waalse sta d Hoe i (Huy), wordt d e tegen- huis late n verkere n i n 'he t verblij f va n d e Drie - stem perfec t geformuleerd . D e schrijfster Clara eenheid e n d e engelen'. Om kerkgemeenscha p Dupont-Monod laa t haa r hoofdpersoon ove r d e te zij n moe t me n in he t kerkgebou w zijn . He t bouw van grote kerken zeggen: 'vertoog' ove r he t kerkgebou w al s Hui s God s de mannen denke n dat ze God zijn (....). Je bereikt ein d n e eeu w zij n hoogtepun t al s d e moet wel stupide zijn om de hemel te willen kerkwijding zelf s word t gezie n al s ee n evenaren. In Cod geloven, dat beteken t al je 'sacrament', al s voorwaarde voo r d e andere ze- 1 eigen onzichtbare kathedraal bouwend ven sacramenten van de katholieke kerk . Juette ha d zic h aangeslote n bi j d e lekenbewe - De ultiem e tegenste m wer d he t calvinisme , ging va n d e Begijnen , di e ee n vroom leve n wil - dat vana f d e jare n 157 2 i n Nederlan d d e over - den leiden, weg van d e wereld e n een a l te we- hand kreeg. 34 Vana f da t momen t kwame n all e reldse kerk . Zi j lie t zic h late r insluite n i n haa r kerken i n handen van de overheid e n werden zi j kluis tegen d e kape l aa n van he t leprozenhui s - bestemd voo r d e gereformeerd e erediens t e n zoals bij ons een paar eeuwen later Suster Bert - golden z e niet meer al s heilig 'Huis Gods', maar ken (1426-1514 ) zic h lie t inmetsele n bi j d e als vergaderplaat s va n d e kerkelijk e gemeent e Utrechtse Buurker k - e n stierf i n 1216, door hee l om he t Woord God s te aanhoren. Voor de gere- veel mense n al s ee n heilig e vereer d maa r ge - formeerden heef t he t kerkgebou w niet s heiligs ; wantrouwd e n gehaa t doo r d e hog e clerus . I n de ker k i s 'ee n heilig e vergaderin g de r war e dezelfde tij d ware n oo k a l d e beweginge n va n Christgelovigen', zoal s d e Nederlandse Geloofs- Waldenzen e n Kathare n opgekomen , evenal s belijdenis he t in artikel 2 7 stelt.35 andere door d e officiële ker k als ketters vervolg-

24 TVE 29e j'rg. 2011 Afb. 7 . Responsorium van de metten op het feest van de kerkwijding. het daa r allee n maa r helemaa l me e eens zijn . : •V ! . Met di e liturgie, die haar besla g kreeg in de ioe O ' quam me - tu - én-dus es t * lo - cu s eeuw, zijn we ver verwijderd va n de protestant- V»>^ qu a se nuchterheid e n nog verder va n de oudchris- "^Vfr1% ; ' A * v* % ! s. * : • : telijke verwerping van stenen godshuizen, maar is- ! e * Ve- r e no n es ! hie a- li - u d ni-s i ze i s wel prachtig qu a muziek e n tekst, pur e poëzie. ^ ! < V V >•" . ? V \ i V • In d e teksten va n het feest va n de kerkwij- do- mu s De - i e t por-t a Cae - ding kome n w e alle motieve n ui t het theoreti- sche vertoo g ove r he t kerkgebou w tegen : de : * .^%<\ , • • • • • kerk al s Hui s va n God, als geduchte plaat s e n li. V. Haec es ! domu s Dómi-n i tïrmi-ie r &• - di- poort van de hemel, Christus de hoeksteen van 5 " • " » \ .A A ' de Ker k als gemeenschap en van de kerk al s ge- bouw, d e gelovige n al s 'levende stenen' . He t ü- ca- Ut . be- ne tunda - ta cs i supra tir-mam openingslied, de Introïtus, van de mis luidt: Terribilis est locus i'ste: hic domus Dei est *V*% ï.. v "" ^ "• " - et porta caeli: et vocabitur aula Dei. pe- tram . * Ve - re . V. Gló-ri- a Pa-tr i e t Fi - Hoe schrikwekkend i s deze plaats. Dit is het : -» t v An ^ v Huis Gods en de poort va n de hemel: zij zal .V % genoemd worden God s verblijf. li- o . e l Spi - ri - lu - i San - cto . * Ve- re . Een responsorium va n de metten heef t dezelf - de strekking: O quam metuendus est locus iste. De poëzie van de kerkwijding Vere non est h/c al/ud nisi domus Dei et porta caeli. Alle middeleeuws e kerke n tusse n Vech t e n O, ho e ontzagwekkend i s deze plaats . Ja, Eem, die er nu nog staan, zijn zeker volgens het het is niets ander s dan het huis van God en plechtige ritueel geconsacreerd. E n als een kerk de poort van de hemel (zie afb. 7). eenmaal gewijd was, werd elk jaar het feest van De lyrie k i s uiteraard he t sterks t i n de hymn e de kerkwijdin g gevierd . I n de katholiek e ker k Urbs Jerusalem beata, een anoniem gedich t ui t gebeurt dat nog steeds trouwens. Bi j het schrij- eind 7e eeuw met motieven ontleend aan de bij- ven va n dit artikel he b ik vaak geluister d naa r belboeken Tobias, Isaïas, Danie l e n de Apoca- een cd met de gezangen va n de mis en andere lyps, dat gezongen wordt tijden s d e vespers en delen van het officie zoal s de metten e n lauden de lauden. De kerk wordt bejubel d al s het nieu- en de vespers van het feest va n de kerkwijding, we Jeruzalem en als bruid van Christus. D e hym- gezongen doo r de monniken va n de Franse be- ne opent met: 36 nedictijner abdi j va n Fontgombault. Voor ge- Urbs Jerusalem beata wone parochiekerke n i s d e kerkwijdin g sind s Dicta pacis visio het Tweed e Vaticaan s Concili e (begin jaren zes - Quae construitur in caelis tig van de vorige eeuw) zee r versoberd, maar in V/vis ex lapidibus, abdijen waar z e gregoriaans zij n blijven zingen, Et Angelis coronata, is de oude liturgi e van het feest va n de kerkwij- Ut sponsata comité. ding no g steeds i n volle glori e t e horen . Ken - Jeruzalem, gelukzalig e stad , beel d va n d e ners spreken ove r d e 'onvergelijkelijke rijkdom ' vrede, i n d e heme l gebouw d va n levend e van deze liturgie en als simpele liefhebber ka n ik stenen e n doo r engele n omgeve n al s haa r

TVE 29e jrg. 2011 25 bruidsstoet. 1200. Ee n archeologische, bouwhistorisch e e n his - Het tweede couple t luidt : torische inventarisatie , Zutphe n 2005 . Zi e voo r middeleeuwse kerke n tusse n Vech t e n Ee m on s Nova veniens de caelo, tijdschrift Tusse n Vech t e n Eem : 'Oud e kerke n i n Nuptiali thalamo. het Gooi' TVE 1971/3; Eemnes-Binnen 1971/11 ; Nieuw Praeparata, ut sponsata, -Loosdrecht 1972/9 ; Hilversu m 1973/6 ; Eemnes - Copuletur Domino. Buiten 1974/4 ; Kortenhoe f 1975/1 ; Blaricu m 1975/ 1 Plateae e t muri ejus en 1985/2 ; Muiderber g 1976/4 , 1978/1 , 1979/1 , 1 Ex auro purissimo . 99°/3; Huize n 1979/2 ; Wees p 1982/2 ; Bussu m 1983/1-2; Breukele n 2005/2 ; Nederhors t de n Ber g Nieuw daal t zi j uit de hemel neer , klaar voo r 1993/2, 2008/1 ; Lare n 2010/1 . Naas t d e publicatie s haar huwelijksfees t o m zic h t e verenige n genoemd i n volgend e note n zij n no g geraad - met d e Heer . Haa r strate n e n mure n zij n pleegd: A.M. Fafiani e e.a. , Loene n - Geschiedeni s van he t zuiverste goud . en architectuu r (Monumenten-Inventarisati e Pro - Een kerkgebou w da t j e z o bezonge n hebt , ku n vincie Utrecht) , Zeis t 2000 . Charlotte J.C. Broer , je toch nie t zomaa r late n ombouwen tot ee n ap - 'De Sint-Paulusabdi j i n Utrech t e n haa r rechte n i n partementencomplex. Baarn e n omgeving ' i n TV E 2002/2 ; Ja n H.M . Hil - horst e n Jos G.M. Hilhorst, Soest , Hee s en D e Birk t van d e achtst e to t d e zeventiend e eeuw , Hilver - Met dan k voor hun commentaar en aanvullende sum 2001 ; A.C.J. de Vrankrijker, D e historie va n d e gegevens aan pastoor J. Vriend uit Laren, aan Vesting Naarden , Bussum-Naarde n 1965 ; T . Pluim , prof. Piet Leupen en aan de leden van de TVE - Uit d e geschiedenis va n Baarn , Baarn 1975' ; C.C.M. onderzoeksgroep 'Katholie k e n Protestant ca. Collard, D e ker k va n d e Heilig e Nicolaa s t e Baarn , 1550-1750', met name Jan Baar, Ruud Hehenkamp, Baarn 1980 . Zie voor d e kerstenin g e n he t middel - Kees d e Kru/;'ter , Ba s d e Ligt , Arie Manten , Jan eeuwse kerkelijk e e n godsdienstige leve n in het al- Out en prof. Cerrit Schutt e gemeen d e betreffend e hoofdstukke n i n d e Alge - mene Geschiedeni s de r Nederlanden , dee l 1 Haar- lem 198 1 en deel 3 Haarlem 1982. Henk Michielse studeerde geschiedenis in Nijme- gen en promoveerde in de sociale wetenschappen 5. Numa n noemt dri e van die overzichten: het goede- renregister va n d e Sint-Maartensker k i n Utrecht , aan de Universiteit van Amsterdam, waar hij de kerkenlijste n va n d e doo r Willibror d gesticht e werkte als hoofddocent in de Faculteit Sociale abdij va n Echternac h e n d e goederenlijs t va n Wetenschappen. Momenteel is hij onder meer Liudgers' abdij van Werden. Numan, a.w., p. 3-4. hoofdredacteur van TVE en projectleider van he t 6. Zi e voo r ee n kort e schet s va n Liudger : Hen k Mi - TVE-onderzoeksproject 'Katholie k e n Protestant chielse, 'Dat leve n de s heilige n bissco p Sunt e Lud - ca. 1550-1750' . ger', i n TVE 2010/1. 7. Zi e voor d e oudste kerken: J. Ruinen, 'Oude kerke n Noten tussen Vech t e n Eem' , in : TV E 1971/1 . Numa n ver - wijst i n een noot we l naa r dez e publicatie, maar i n zijn literatuurlijst kom t dez e helaas niet voor . 1. Zi e voor Raoul Glaber : Georg e Duby , Het jaa r dui - 8. Zi e voor d e deling van het patronaatsrech t tusse n zend, Amsterdam 1993 . Vertaling van L'a n mil , Pa- de abdi j e n he t kapittel : Harry va n der Voort , 'D e rijs 1967. Sint-Vituskerk o p he t Sint-Janskerkhof' , i n TV E 2. Tufstee n uit de Eifel heeft ee n lichtgrijze kleur . 2010/1. 3. Protestante n make n overigen s o m gevoelsrede - 9. El s N.G. van Damme, 'De familie van Aemstel en de nen oo k we l bezwaa r tege n d e opheffin g va n hu n strategische Ber g ter Horst' , in: TVE 2007/1; El s N.G. kerkgebouw waa r zi j generaties lan g bi j elkaar zij n van Damme , 'De Willibrordkerk i n Nederhors t de n gekomen. Berg. Nieuw lich t o p d e vroegste geschiedenis' , in: 4. Mij n belangrijkste bron voor middeleeuwse kerke n TVE 2008/1. in he t algemee n is : A.M. Numan, Noord-Hollands e kerken e n kapelle n i n d e Middeleeuwen , ca . 720 - 10. Buitelaar identificeer t i n zij n proefschrif t Attinga - hem al s Breukelen net al s dr. Arie Manten. Zie hier -

26 TVEiqejrg. 201 1 voor: A.L.P . Buitelaar , D e Stichts e ministerialitei t deel 3, Haarlem 1982, p. 221. en d e ontginninge n i n d e Utrechts e Vechtstreek , 22. Het Evangelie volgens Lucas , 19, vs. 45-46. (proefschrift), Hilversum 1993, p. 109-114; Arie Man- 23. Ruud Hehenkam p wee s mi j erop , da t e r naas t d e ten, 'Bonifatius e n daarna . Middeleeuws e kerk - tempeltraditie i n he t jodendo m juis t ee n andere , stichtingen i n e n ron d d e Vechtstreek' , in : TV E profetische, traditi e bestond , waaro p d e eerst e 2005/1. christenen konden teruggrijpen. 11. S . va n de r Linden , 100 0 Jaa r dorpsleve n aa n d e 24.Arnold Angenendt , Liudger. Missionar , Abt , Bis - Vecht. Loene n aa n d e Vech t 953-1953 , Loene n schof im Frühen Mittelalter, Munster 2005. 1954- 25. Henk va n Os , D e We g naa r d e Hemel . Reliekver - 12. Arie A . Manten , Breukele n e n omgevin g tusse n ering i n de Middeleeuwen, Baar n 2000. I n dit boe k 400 en 1200, Hilversum 2001, p. 248-255. ook ee n bijdrag e van Caspa r Staal, He t bisdo m 13. Zie voo r d e veenontginninge n i n on s gebied : Dr . Utrecht: relieken , relikwieë n e n reliekhouders , p . Chris d e Bont , 'Vene n rondo m he t Gooi . Middel - 163-198. eeuwse veenontginninge n tusse n Vech t e n Ee m 26.Geciteerd bij Van Os, a.w., p. 18. (ca. 800-1350)' , in: Historische Cano n tussen Vech t 27.A.C.J. d e Vrankrijker , Sin t Vitus, Bussu m 1955. Na - en Eem , Venster 7 , p . 44-49 ; Chri s d e Bont , 'Twe e dere gegeven s ove r Naarde n dan k i k aa n Jan Out . vechten o m d e Eem.. . Ove r d e ontginningsge - Zie ook : Adelhar d Gerk e osb , De r heilig e Vitus i n schiedenis va n Eemnes' , in : TVE 2009/3, Jell e Ver - Corvey 836-1986, Corvey 1986. vloet, 'Ee n natt e bedoening . D e middeleeuws e 28.Ruud Hehenkamp , 'He t trappenhuis . Verkennin g veenontginningen i n he t Vechtgebied' , in: Dic k van he t rijk e rooms e leve n i n Bussu m tussen 1920 - Jonkers e n Hen k Michiels e e.a . (red.), Water - ge - 1970', in: TVE 2008/3. schiedenis & actualiteit , Naarden-Bussu m 2010 . 29.logna-Prat, a.w., p. 265 e.v.. Buitelaar, D e Stichtse ministerialiteit . 30.Pastoor J . Vriend va n d e St. Jan i n Laren wees mi j 14. Bas d e Lig t schree f ee n uitvoeri g artike l ove r d e op deze betekenis. stichting van de parochie Nieuw-Loosdrecht , waar - 31. Zie onder mee r J. Kroonenburg e.a. , D e grote ker k in oo k d e bewaar d gebleve n documente n i n he t van Naarde n i n historisc h perspectief , Naarde n Latijn en I7e-eeuws Nederland s zij n opgenomen: B . 1984. Voo r d e Buurkerk : Llewellyn Bogaers , Aards, de Ligt , 'D e stichtin g va n d e Sypeker k i n he t jaa r betrokken e n zelfbewust . D e verwevenhei d va n 1400', in : HK L Historisch e Krin g Loosdrecht , apri l cultuur e n religi e i n katholie k Utrecht , 1300-1600 , 2000, p . 41-80 . Zi e ook : H . Brunekreef , 'Ee n ker k Utrecht 2008, p. 60. voor Nieuw-Loosdrecht' , in: TVE 1972/9. 32. Clara Dupont-Monod, L a Passio n selo n Juette, Pa - 15. Zie hiervoor : Hen k Michielse , 'Heilige n e n harnas - ris 2009;. He t leven van Juette i s opgetekend doo r sen. Utrechts e bisschoppe n tussen Vech t e n Eem' , haar vertrouweling , d e norbertij n Hugue s d e Flo - in: TVE 2006/2. reffe. Zi e voor d e historisch e Juette : Georges Du - 16. Over d e ker k va n Muiderber g e n d e stichtin g va n by, Dame s du Xlle siècle , Pari s 1995 , deel I, p. 133 - de 'capelerije ' i s i n TV E getwist doo r Klaa s Sierks - 151 (Nederlandse vertalin g Edelvrouwe n ui t d e Xlle ma en mw. H . Danner. Werd er een kapel gebouwd eeuw, Amsterdam 1997). of wa s e r a l ee n kerk ? Zi e TV E 1976/4 , 1978/ 1 e n 33.Zie hiervoor Michielse , 'Geen begeerde van keel en 1979/1- buik.' 17. H.J. Kok , Enig e patrocine a i n he t middeleeuws e 34.Zie voor d e Reformati e i n ons gebied d e artikelen- bisdom Utrecht, Assen 1958. reeks di e hierover d e afgelopen jaren i n TVE is ver- 18. Numan, Noord-Hollandse kerken. schenen. 19. Zie voo r d e Modern e Devotie : Hen k Michielse , 35.Met dan k aa n prof . dr . Gerri t Schutte , emeritus - 'Geen begeerd e va n kee l en buik . Opkomst e n on- hoogleraar aa n de VU. dergang va n d e laatmiddeleeuws e klooster s tus - 36.Choeur de s moines d e PAbbay e d e Fontgombault , sen Vecht en Ee m ca. 1400-1579', in: TVE 2010/3814- Fête d e l a Dédicace . D e abdij va n Fontgombaul t i s 20. Dominique logna-Prat , La Maison Dieu . Une histoi- een broeines t va n reactionai r katholicisme , maa r re monumentale d e l'Eglis e a u Moyen Age (v. 800- de monniken zingen op de cd heel mooi, zij het wel v.1200), Paris 2006 (683 pp.). zeer ingehouden. 21. A.H. Bredero , 'He t godsdiensti g leve n circ a 1050 - 1384', in: Algemene Geschiedeni s der Nederlanden ,

TVE2<)ejrg. 201 1 27 Lieu de memoire De porseleinfabriek van Weesp in de Kromme Elleboogstee g

Aukje Zondergeld-Hamer

In de Kromme Elleboogstee g in Weesp staat he t ervan uit, dat zo'n onderneming hem grote win- gebouw va n d e voormalige Weespe r porselein - sten zo u brengen , hoewe l d e fabrie k i n Berlij n fabriek. Ee n gevelsteen herinner t hie r no g aa n pas succesvo l werd , toen Frederi k d e Grot e e r deze bijzonder e bestemming . Al s e r iet s i s wa t een staatsbedrijf van had gemaakt. Weesp op d e kaart zett e - d e chocoladefabrie k Een tijdlang leek he t erop, dat Gronsvel d me t van Va n Houte n eve n terzijd e - da n i s da t we l zijn kleinschalig e fabrie k ee n scho t i n d e roo s het achttiende-eeuwse Weesper porselein. had gedaan . D e Zevenjarig e Oorlo g (1756-1763 ) Het fabriekspand i s een onopvallend gebouw , bracht he m zeke r tot halverweg e d e jaren zes - oorspronkelijk ee n klein e jeneverstokerij . Toe n tig de wind i n de zeilen. Door dez e oorlog wer d de porseleinfabrie k begon , wa s d e jeneversto - de porseleinfabricage i n Saksen een tijdlang stil- kerij al s belangrijkst e bro n va n bestaa n i n gelegd. Weesp langzaa m maa r zeke r o p haa r retour . Een groot dee l van Gronsvelds personee l wa s Ook i n d e Kromm e Elleboogstee g moeste n afkomstig ui t d e Duits e landen . Z o kwa m i n d e branderijen worden stilgelegd. loop va n 176 0 Niclaus Pau l naa r Weesp. Hi j ha d In 175 7 koch t ee n Nederlands-Engels e firma in d e jaren, dat Gronsvel d e r gezant was , in d e in di e stee g ee n geweze n branderi j me t bij - porseleinfabriek va n Berlij n gewerkt . Hi j wa s behorende pakhuize n om er 'porselein of aarde- een kundig arcanist, kende de geheimen va n de werk' t e maken , maa r d e ondernemin g wer d porseleinfabricage. Zij n koms t betekend e ee n geen succes . Twe e jaa r late r werde n d e fa - doorbraak: e r werd n u voor het eerst 'echt' por - brieksgebouwen overgenome n doo r Bertram selein gemaakt . Behalv e Duitser s heef t Grons - Philip Albrecht , graa f va n Gronsveld-Diepen - veld oo k ee n aantal Frans e porseleinwerkers i n broick-lmpel (1715-1772) , dros t va n Muide n e n dienst gehad . D e bekendste va n he n was Loui s slotvoogd va n he t Muiderslot . Gronsvel d ver - Victor Gerverot . Deze heef t maa r kort e tij d i n bleef i n di e tijdin De n Haa g in verband me t d e Weesp gewerkt, juist toen d e productieperiod e décharge va n zij n gezantscha p bi j Frederi k d e ten eind e liep . Hi j werkt e e r voora l al s vogel - Grote va n Pruisen . Hi j lie t daa r zij n portret ma - schilder. Vanuit Weesp vertrok Gervero t naa r de ken door D e Spinny, die voor het hof van Willem fabriek va n Höchs t (n u Frankfurt a m Main ) e n V werkte. Di t portre t hang t i n he t stadhui s va n vervolgens kwa m hi j in contact me t ds . Joannes Weesp,in d e Porseleinzaa l va n he t Gemeente - de Mol , d e porseleinfabrikan t i n Loosdrecht , museum. voor wiens bedrijf hi j veel betekend heeft .

Extra glorie Alchimist Waarom koo s Gronsvel d voo r porselein ? Waar - Iemand di e 'vee l diens t aa n Gronsvel d gedae n schijnlijk heef t hi j zich bi j zijn keuze laten leide n heeft nopen s 't legge n e n besorgen de r couleu- door d e behoeft e he t aanzie n da t hi j genoot , ren voo r di e sij n porcelainfabricq' , wa s d e a l extra glori e t e verlene n doo r ee n porseleinma - tijdens zij n leve n legendarisch e graa f d e Sain t nufactuur aa n zij n naa m te verbinden . Vermoe - Germain. Deze avonturier wa s ee n geoefend al- delijk heef t d e tijden s zij n verblij f i n Berlij n i n chemist. Hi j was een gunsteling van Madame de 1751 gestichte Pruisisch e porseleinfabrie k he m Pompadour e n werd i n 176 0 al s gehei m agen t hiertoe geïnspireerd. In ieder geval heeft Grons - van konin g Lodewij k XV van Frankrij k naa r De n veld zic h nauwelijks i n de financiële consequen - Haag gestuurd . Al s alchemis t hiel d D e Sain t ties va n ee n dergelij k bedrij f verdiept . Hi j gin g Germain zich oo k bezi g me t occult e zaken . Hi j

28 TVE 29e jrg. 201 1 De porseleinfabriek in de Kromme Elleboogsteeg te Weesp (foto Aukje Zondergeld Hamer).

beweerde, dat hij zeer oud was, hij zou geboren een hoeveelhei d porseleinaard e e n ee n terrine, zijn ten tijde van Karel V (1500-1558). die n u t e zie n i s i n he t Gemeentemuseu m va n In 176 7 stond d e fabriek va n Gronsvel d e r z o Weesp. slecht voor , da t dez e ee n vergeefs e pogin g In d e opstalle n va n d e Weespe r porseleinfa - deed dez e t e verkope n aa n d e koninklijk e fa - briek i s tot circ a 180 0 ee n katoendrukkeri j ge - briek van Sèvres . Waarschijnlijk werd d e fabriek vestigd geweest. Momenteel worden e r antieke in 177 0 stilgelegd. Gronsveld overlee d twee jaa r meubelen verhandeld . D e eigenaa r heef t i n d e later. Ee n reek s va n oorzake n zoal s concurren - gevel ee n stee n aangebrach t te r herinnerin g tie e n wijzigin g i n d e heersend e mod e word t aan de porseleinfabriek . voor dez e uiteindelijk e mislukkin g aangevoerd . Hoofdzaak wa s toch, da t Gronsvel d zij n fabrie k Literatuur als een vorstelijk speeltj e heef t gezien, dat zich - zelf ko n betalen . Ee n verkeerd e inschatting , W.M. Zappey, 'Porselein en zilvergeld i n doordat d e meest e porseleinfabrieke n zwaa r Weesp', in: Hollandse Studiën 12, Dordrecht gesubsidieerd moeste n worden . E n Gronsvel d 1982. had geen kapitaal achter de hand. A.L. den Blaauwen (red.), Loosdrechts porselein Begin 177 4 maakt e ee n schrijve n va n Grons - 1774-1784, Zwolle 1988. velds privésecretari s D e Mol ero p attent da t o p een veiling i n Muiden materiaa l ui t d e Weespe r fabriek zo u worden aangeboden . D e Mol koch t

TVE 29e jrg. 201 1 29 Fietsen langs cultuurhistorische hoogtepunte n tussen Vecht en Ee m

Drie vertegenwoordigers va n Tussen Vecht e n Ee m waren o p vrijdag 2 1 januari te gas t o p ee n bijeenkomst va n d e portefeuillehouder s Economi e e n Wer k va n he t Gewes t Goo i e n Vecht - streek. Voorzitter Ja n Vollers, coördinator va n de Canonwerkgroep Hen k Michiels e e n ontwer - per Han s Mous kwamen daa r de kaart Fietse n met d e canon Tussen Vecht en Ee m presenteren. Na een korte presentati e va n Han s Mous overhandigd e Ja n Vollers trots he t eerst e exemplaa r aan commissievoorzitter Ja n Rensen . Ook d e overig e portefeuillehouder s mochte n ee n exem- plaar in ontvangst nemen. Aanleiding om d e kaart juist i n januari aan te bieden was, dat op 1 januari het nieuwe Regio - naal Burea u voo r Toerism e Goo i & Vech t va n star t i s gegaan . Di t burea u i s onderdee l va n iTRovator, het nieuwe regionale innovatieplatform voor toerisme dat sinds april 201 0 actief i s en waartoe het Gewest Gooi en Vechtstreek he t initiatief heeft genomen. De kaart i s een welkome aanvulling op de Historische Canon Tussen Vecht en Eem. De prach- tige uitvoerin g i s het wer k va n vade r Eri k e n zoon Jurriaan va n Wijland. Met behul p va n dez e kaart kunne n d e 'te bezoeke n plaatsen ' di e i n d e Cano n genoem d worden , pe r fiets bezoch t worden. Daaro m zijn niet allee n deze plaatsen, maar ook het netwerk va n fietsknooppunten o p de kaart aangegeven. Op de achterkant staa t informatie ove r 6 9 te bezoeke n punten, zodat d e kaart zelf s zonde r d e Cano n gebruikt ka n worden (wa t va n d e kan t va n TV E natuurlijk nie t ge- propageerd wordt). De kaart kos t € 5,95 e n i s te bestelle n bi j de penningmeester va n de Stichting Tussen Vech t en Eem ([email protected]).

30 TVE 29e jrg. 201 1 De Gooise marke en 'middeleeuwse toestanden' Enkele overwegingen bi j het nieuwe boek van Anton Ko s Piet Leupen ledereen die even met of zonder hond een rondje over de heide gaat lopen, zal vroeg of laat te weten komen dat het Coo/s Natuurreservaat, waarin hij zich dan ophoudt, een directe erfgenaam is van de erfgooiersorganisatie. Als we, overigens met alle terughoudendheid, over een eigen identiteit van het Gooi willen spreken, dan wordt die voor een niet onbelangrijk deel nog immer door het historische fenomeen van die erfgooiersorganisatie bepaald. Anton Kos, zoon van een erfgooier, is in 2010 gepromoveerd op een proefschrift dat nieuw licht werpt op de erfgooiers en hun organisatie. Wie wat diepe r boor t naa r d e geschiedenis va n met behul p va n verschillend e historisch - dit gebied, zal al snel merken da t di e erfgooier s wetenschappelijke discipline s t e lij f wer d ge - en hu n organisati e daari n centraa l staan . Vel e gaan. Som s hebbe n di e aanpakke n verhelde - studies e n artikele n zij n ove r di t onderwer p i n rend gewerk t - i k den k aa n he t artike l va n O . de loop van de tijd verschenen. E n het bijzonde - Moorman van Kappen in dit tijdschrift i n 1984 - , re i s dat n a de opheffing va n d e laatste erfgooi- maar som s ook helemaa l niet. I n een niet z o ver ersorganisatie, de Vereniging Stad en Lande van achter on s liggen d verlede n wer d he t verze t Gooiland i n 197 1 en volgend e jaren , d e belang - van d e Gooier s tege n d e aantastin g va n hu n stelling voor dez e instellin g niet i s opgedroogd, rechten algemee n beschouw d al s ee n achter - integendeel. I n het laatst e kwart va n de afgelo- haalde e n tege n d e tijdgees t ingaand e reactie . pen eeuw e n het eerste decennium van de nieu- Zij werden afgeschilderd al s een conservatief e n we eeu w zij n nie t allee n steed s opnieuw artike - bij tijden ru w e n opstandi g volkje , da t d e teke- len en (deel)studies, maa r oo k publieksgericht e nen des tijds nie t wilde begrijpen . Hu n eigen be- publicaties verschenen. E n zoals de titel van een lang ging voor. Eerde r he b i k al op dit verschijn- boek ove r he t Goo i het zegt : He t Gooi leeft, zo u sel en o p dez e eenzijdig e e n du s onjuist e voor - men met evenvee l rech t kunne n zeggen: De erf- stelling van zaken mogen wijzen. Deze visie lijk t gooiers leven. Toch wel opmerkelijk , di t van ee n gelukkig nu definitief achterhaald. dooie club te moeten vaststellen. Dat hebbe n w e t e danke n aa n ee n nieu w Ook i n dit tijdschrift i s ruim aandach t aa n he t boek ove r d e erfgooier s e n hu n marke - onderwerp besteed . Altij d stonde n daari n d e organisatie. Van meente n to t marken luid t d e gebruiksrechten va n de erfgooiers o p de Gooise koptitel2, e n de auteur i s een zoon van ee n ras - gronden (weidegronden , heidevelden , venen , echte erfgooier , zi j he t niet-scharend . Me t di e moerassen e n wildernissen ' centraal . Evenz o laatste, hie r wa t plageri g bedoeld e toevoegin g luidden vervolgen s altij d d e vragen : waa r ko - raken we metee n in medias res. Want scharend men di e rechte n vandaan , wie wa s d e eigenaa r of nie t scharen d i s he t belangrijkst e criteriu m van de grond i n het Gooi, en hoe zijn die Gooise waarmee Gooier s ooi t elkaa r d e maa t namen . boeren i n staat geweest om eeuwenlang niet al- De geïnteresseerden i n deze materie zulle n oo k leen voor hu n rechten o p te komen , maar voor - thans zeke r nog weten wa t me t di e termen be - al ook hu n belange n me t redelij k succe s te ver - doeld wordt. Zo' n veertig, vijftig jaa r e n lange r dedigen tegen kaper s o p d e kust ? He t blijkt ee n geleden wa s di t begrippenpaa r zelf s praktisc h weerbarstige materi e di e i n d e 19 6 en 20 e eeuw iedere leze r va n D e Gooi- en Eemlander bekend ,

TVEiqejrg. 2011 31 Jacques Stevens (1908-2007), 'Erfgooiers aan de stembus. Gisteren kozen in Laren en Blaricum de scharende Erfgooi- ers een vertegenwoordiger in het bestuur van Stad en Lande van Gooiland', De Gooi- en Eemhnder, 194 6 (Streekarchief Gooi en Vechtstreek - collectie Stevens 0067-004).

alleen al doordat hi j of zi j er regelmatig mee ge- ren tot d e gemene gronden en veldslag hadden, confronteerd wer d i n he t plaatselijk e nieuws . dus hu n ve e mochte n brenge n o p d e meen t Kos heef t he t onderschei d verfijn d e n nog pre - (dat i s het scharen). 3 Als z e maar ee n hoev e be - ciezer omschreven . Hi j i s daarbij gestui t o p ee n zaten, z o was i n de eerste schaarbrie f va n 140 4 achterliggend e n elementai r verschijnsel , da t vastgelegd. N a bijn a veertig jaa r (1442 ) zie n w e niet slecht s i n d e middeleeuwse , maa r zelf s i n dan de bepaling opduiken dat men alleen mocht de hel e pre-modern e samenlevin g val t waa r t e scharen al s men ove r ee n aangeërfd e boerderi j nemen. I k haas t m e om erbi j te zeggen : niet al- met lan d beschikte . Aa n d e statu s va n gerech - leen i n het Gooi , maar, naa r mijn overtuiging, in tigd zijn , da t wi l zegge n he t hebbe n va n ee n heel West-Europa. Over andere gebieden he b i k recht van veldslag, werd nie t getornd, dat rech t onvoldoende kenni s va n zaken , maa r he t zo u bleef ongeschonden . Maa r i n d e praktij k veran - me niet s verbazen al s dit fenomeen oo k buite n derde da t toch : ee n groe p boere n wer d uitge - Europa i s voorgekomen. Waar gaat het over ? sloten va n d e mogelijkhei d o m t e scharen , z e mochten geen 'veldslag (meer) doen'. Het lijk t allemaa l zee r ingewikkeld , maa r i s Schaarrechten dat ook zo ? De vraag i s natuurlijk: hoe i s deze te- genstrijdigheid te verklaren? Ik wil Kos ' voorstel- Laten we i n Kos ' studie duiken . Hi j vertelt - e n ling va n zake n o p di t pun t aanvulle n e n hoo p herhaalt dat i n andere bewoordingen o p ander e hiermee bi j te drage n aa n ee n ophelderin g va n plaatsen i n zij n boe k - da t e r aanvankelij k spra - de laatst e reste n onduidelijkhei d ron d di t pro - ke wa s va n ee n gelijkheidsbeginse l onde r all e bleem. Al s w e daa r gree p o p wille n krijgen , markegenoten, da t z e allemaa l gerechtig d wa - moeten w e namelij k wa t nauwkeurige r naa r al-

32 TVE 29e jrg. 201 1 gemene middeleeuws e attitude s e n mentalitei - men te zijn met het oog op de toekomst; van nu ten kijken . E n al s we da t doen , krijge n w e ee n af aa n zoude n gee n ander e boerderije n me t verrassend inzich t i n wa t eeuwenlan g d e ge - landbezit da n d e vanoud s overgeërfd e no g i n woonste zaa k va n d e werel d was . I n ee n ve r aanmerking komen o m hu n gebruiksrechten o p verleden verkrege n rechte n o f privilege s kon - de Goois e meente n t e effectueren . Nieuwko - den namelij k nie t zomaa r aa n kan t worde n ge - mers i n d e sta d Naarde n e n o p he t plattelan d schoven, da t zo u ee n diep e inbreu k zij n ge - werden hierme e geweer d va n he t gebrui k va n weest o p he t aloud e gewoonterech t e n o p a l de collectieve gronden . Maa r he t i s de vraag o f eeuwen vaststaand e e n onveranderlijk e - z o het di t allee n was . Degene n di e nie t ove r ee n dacht me n - maatschappelijk e verhoudingen . aangeërfde hoev e beschikte n e n gee n bouw - Zeker al s he t groepe n va n rechtsgenote n land of grond op de eng hadden, zaten al in een (rechtskringen) betrof . positie waari n va n schare n nauwelijk s sprak e De markegenoten va n d e Goois e mar k vorm - was. Z e waren we l gerechtig d to t he t scharen , den zo' n rechtskring . He t zij n mense n di e alle n want z e behoorde n to t he t collectief , to t d e eenzelfde juridisc h statuu t bezitten , di e alle - rechtskring, maar konden in de praktijk dit rech t maal vri j o f hori g o f halfhori g zijn . Z e hebbe n blijkbaar a l geruime tijd niet uitoefenen. Z e keu- een eige n rechtbank , eige n regel s e n gewoon - terden wat, bezate n ee n geit o f wat kippen ; ze ten. Ee n voorzitte r leid t d e vergaderin g e n hadden geen lan d op d e eng, kortom, voor he n wordt bi j d e rechtspraa k geholpe n doo r oor - viel er al weinig te scharen. Zulke minder vermo- deelvinders (schepenen) , wijze , oud e manne n gende lede n va n d e mark e moete n e r oo k ge - uit d e eigen rechtskring, die du s he t vonni s vel - weest zijn . len. I n de Middeleeuwen zij n rechtspraak e n be- In 1442 werd du s ook ee n al langer bestaand e stuur mi n o f mee r synoniemen , z e ligge n i n ie - praktijk vastgelegd , zonder da t aa n d e rechte n der geval in eikaars verlengde. D e vakterm i n de van alle Gooise boeren al s collectief, en dus ook bronnen hiervoo r is : jurisdictio, letterlijk : he t van d e arm e boeren , wer d geraakt . Zeker , d e recht zeggen . He t wa s ondenkbaa r da t nieuw e laatsten krege n a f e n toe toestemming om wa t reglementen o f verordeninge n inbreu k konde n vee op d e meent te brengen , maar i n a l di e ge- maken op de bestaande gewoonten, rechten en vallen was e r sprak e va n ee n individuel e gunst , gebruiken binne n zo' n organisatie , laa t staa n niet va n ee n vanzelfspreken d gebruiksrecht. 4 dat zi j dez e konde n afschaffe n o f vervangen . Wel konden zi j nog heideplaggen of turf steken , Bestaande rechte n moeste n du s ontzie n wor - imkeren, note n rape n e n paddestoele n verza - den. Maa r al s de noodzaak erto e dwon g o m d e melen. E n wa t voo r 144 2 gold , gol d uiteraar d situatie aa n te passe n - e n Ko s geeft voorbeel - ook voo r later e brieven , z o laa t Ko s duidelij k den hierva n - da n lost e me n gereze n proble - zien. men op andere wijze op. Regel s werden aange - De Gooiers di e allemaal ove r dezelfd e schaar - scherpt o f verhelderd . Me t al s gevol g da t e r rechten beschikten , vormde n du s ee n apart e mensen uit de boot vielen. groep met ee n eigen rechtstatuut o f een rechts- Maar zul t u n u tegenwerpen , daa r liete n d e kring (d e marke) , t e midde n va n vel e ander e gerechtigden di e doo r zo' n aanscherpin g i n d e rechtskringen (d e buurschappen , d e steden) . schaarbrief va n 1442 , getroffe n werden , he t Maar z e konde n sind s 144 2 nie t allemaa l di t toch nie t bi j zitten ? Werd va n d e ee n op d e an- recht oo k i n praktij k brengen . He t mooi e va n dere da g hu n ve e d e toegang tot d e gemeen - het boek van Ko s is, dat hi j ons aan de hand van schappelijke weide n ontzegd ? Z o bruus k wer d de verordeninge n binne n di e en e rechtskrin g die maatregel natuurlij k nie t ingevoer d o f uitge - van Goois e boeren eigenlij k ee n typisch middel- legd. Zi j lijkt o p he t eerst e gezicht voora l geno - eeuws (e n nieuwe-tijds ) instituu t voorschotelt ,

TVE 29e jrg. 2011 33 Vergadering erfgooiers in Hof van Holland te Hilversum, vóór 1912 (Stads- en streekarchief Naarden. Fotocollectie archief Stad en Lande Stichting).

met ee n sterk conserveren d e n conservatief ka - In d e Middeleeuwe n e n nieuw e tij d ware n e r rakter, zoal s e r zovel e bestonde n i n di e pre - legio va n dergelijk e constellaties , di e hee l industriële samenleving . Tegelijkertij d laa t hi j anders zij n (geworden) da n je z o o p he t eerst e zien hoe ondanks d e institutionele, economisch- gezicht zo u denken . Z e verrade n iet s va n ee n sociale e n nie t i n he t mins t mental e belemme - middeleeuwse mentaliteit , van de zucht om he t ringen die aan zo'n ruraal systeem vastzitten, er oude al s iet s goed s e n he t nieuw e al s iets , o p blijkbaar toc h opmerkelijk e veranderinge n kun - zijn zachts t gezegd , onbetrouwbaar s t e nen plaatsgrijpen . Wan t oo k a l werde n oud e beschouwen. He t i s bovendie n ee n zee r verbanden ontzien , er werden al s het ero p aa n interessant onderwerp om na te gaan, hoe deze kwam, we l degelij k nieuw e verhoudinge n ge - vastgeroeste denkkader s werde n losgewrikt . creëerd. Dit i s lang e tij d oo k nie t gelukt , wan t d e han g Het klink t on s wat vreem d i n d e oren , maa r naar he t oud e vertrouwd e i s e n blijf t ee n zee r hoe behouden d oo k e n gericht o p he t vasthou - hardnekkige menselijke drijfveer . den aa n he t oud e vertrouwde, ee n eige n dyna - miek val t e r nie t aa n t e ontzeggen . D e oud e rechtsstructuren werden slecht s hee l geleidelij k Sociale cohesi e uitgehold, z e werden nie t afgeschaft , maa r ble - ven intusse n toc h bewaard . Nie t enkel e jaren , Keren w e teru g naa r onz e erfgooiers . Wa t i s maar zelf s vel e eeuwen , ja, zelfs tot 1971 . Naar verder z o bijzonder aa n deze groep? I k denk da t buiten toe ha d het e r du s d e schij n van dat bin - de gelijkgerechtigdhei d va n all e Cooier s (he t nen het collectief d e gelijkwaardigheid e n de ge- principe da t binne n d e groep iederee n rech t o p lijkgerechtigdheid intac t bleven , terwijl i n feit e veldslag, du s o p he t schare n had ) erto e gelei d intern ee n steed s duidelijke r wordend e schei - heeft, dat bi j het opdoeken van de Gooiersorga- ding tusse n ar m e n rijk , tusse n have's e n have nisatie i n 197 1 en volgend e jare n nie t allee n d e not's zich aftekende. E n dit verschijnsel was nie t nog echt scharend e boere n (he t ware n e r toen specifiek voo r he t Gooi , maa r tro f me n aa n i n nog slecht s 150) , maa r oo k d e i n feit e niet - markegenootschappen i n heel West-Europa. Z o scharende Gooier s (bijn a 5000 ) aanspraa k kon - bleef ook de behoudende mentaliteit binne n die den make n o p ee n uitkering . I n 197 1 was ee n wereld bestaa n e n past e di e tegelijkertij d zic h lijst va n 108 8 gerechtigd e erfgooier s (waarva n ook aan de eisen van nieuwe tijden aan. 624 niet scharend) ui t 170 8 als uitgangspunt ge -

34 TVE 29e jrg. 2011 Ferdinand Hart Nibbrig (1866-1915) , Gijs Kalis genaamd Prijkel, ou d 80 jaar, olieverf o p doek, 190 1 (Particuliere collectie). nomen.5 Doo r d e uitbetalin g va n ee n bedra g werden zi j niet voor he t feitelij k gebrui k va n d e meenten, maa r voo r hu n rech t al s (veldslag ) gerechtigden schadeloo s gesteld . Interessant i s te vermelden dat het hel e begrip veldslag al niet meer i n he t vocabulai r va n d e Erfgooierswe t van 191 2 voorkomt. 6 Me n houd t he t o p 'gerechtigden'. Me t d e noti e 'veldslag ' wee t men da n blijkbaa r nie t goe d raa d meer . Me n had beter kunnen weten. De langzame uithollin g van het recht van veel Gooiers om te schare n heef t du s niet gelei d to t de afschaffing ervan ; integendeel, tot he t eind e van he t bestaa n va n d e organisati e konde n d e niet scharend e erfgooier s althan s hu n rech t o p scharing blijkbaa r onverkor t handhaven . Ko s merkt o p da t d e niet-scharende n vana f 191 2 over he t algemee n werkte n d e reglemente n zelfs me t steed s mee r succe s aanstuurde n o p van de Gooise marke wél: conflicten werden ge- de ontmantelin g va n d e marke : e r wa s immer s kanaliseerd, e r werd , aldu s Kos , adequaa t me t voor hen alleen nog geldelijk gewin te halen. 7 I k tegengestelde belange n omgesprongen. 9 D e meen da t di t ee n toc h we l ee n bijzonde r frap - 'middeleeuwse toestanden ' waren o p d e kepe r pant voorbeeld i s van het eeuwenlang voortbe- beschouwd misschie n no g nie t z o slech t o f in - staan va n 'middeleeuws e toestanden' . Ko s humaan. Tenslotte, er is nog een opmerkelijk as- heeft me t di t minutieuz e onderzoe k bovendie n pect aa n d e Goois e mark e e n oo k hiero p heef t laten zie n da t ondank s groeiend e economisch e Kos geattendeerd . I n d e lat e Middeleeuwe n en social e tegenstellingen, voortkomend ui t d e groeide d e bemoeieni s va n d e landshee r (d e ontwikkeling va n d e maatschappi j i n mee r mo - graaf va n Holland ) me t di t instituut . Onde r d e dern-kapitalistische richting , eigenlij k ee n zeke - Bourgondische hertogen kwam het tot ee n con- re sociale cohesie i n het Goo i lange tijd i n stand fontatie tusse n beid e partijen . D e Gooier s gin - bleef, a l moeten we natuurlij k d e positie van d e gen immer s gewoo n hu n gan g o p d e meente n arme boere n oo k nie t idealiseren : [Ee n collec- en trokken zic h weinig aa n van d e rechte n va n tief] functioneerde ... als een vangnet voor d e ar- de landsheer . Dez e laatst e maakte , onde r in - mere boere n e n op welke wijze d e gronden ook vloed va n he t opkomend e Romeins e recht , door een organisatie werden beheerd , men zorg- steeds mee r wer k va n ee n helder e e n scherp e de er altijd voor dat ze niet werden overgeëxploi- omschrijving van zijn soevereiniteit i n het graaf - teerd, waardoor ze ook niet uitgeput raakten. Dit schap, overigen s nie t allee n omda t hieraa n fi- 'probleem', oorzaak of gevolg, speelt [ ...] een nanciële consequenties verbonden konde n wor - bescheiden rol, maar hoe bescheiden die rol ook den. was, het had wel invloed op de opvattingen en Ten aanzie n va n d e Goois e mark e botse n vooral acties van de verschillende partijen. 8 twee verschillend e opvattinge n o p elkaar : di e Natuurlijk waren er binnen de marke tegenge- van d e landsheer , namelij k da t he t Goo i bi j Hol - stelde belangen, die van de stad Naarden tegen- land hoord e e n dat hi j o p gron d va n zij n lands - over d e dorpen, of di e van d e social e lage n on- heerlijke rechte n d e eigendo m ove r all e gron - derling in het binne n he t collectief onderling , of den e n wildernisse n daa r bezat , e n di e va n d e die va n he t bestuu r tegenove r d e leden . Maa r boeren di e he t gebruikrech t ove r di e gronde n

TVE2gejrg. 2011 35 bezaten e n grafelijke inmengin g nie t accepteer - Noten den. Zi j dachte n nie t i n Romeinsrechtelijke , maar i n gewoonterechtelijk e termen . D e zaa k 1. D e Cooise bosmarke , di e door Ko s (zie volgende liep hoo g op , zoda t e r geprocedeer d moes t noot) ook uitgebreid behandeld wordt, late n we in worden, eers t voor he t Hof van Holland en late r dit artike l wegen s ruimtegebre k buite n beschou - wing. Zie ook noot 9. in beroe p zelf s voo r d e centrale rechtsinstellin g 2. Anton Kos , Van meenten to t marken . Een onder- van d e Bourgondisch e Nederlanden , d e Grot e zoek naar de oorsprong en ontwikkelin g van de Raad (in 1474). Kos noemt di t 'het proces van de Cooise marken en de gebruiksrechten op de gemene eeuw' e n zeker heef t he t vonnis enorm e bete - gronden van de Cooise markegenote n (1280-1568) , kenis gehad voo r he t voortbestaan va n de mar- Hilversum 2010; in Leiden als dissertatie verdedigd. ke al s instituut , doorda t i n feit e d e gebruiks - 3. Overigen s i s Kos' taalgebruik ee n enkele maa l wat rechten va n de Gooiers toe n doo r d e toenmali- onduidelijk of inconsistent: bijv . op p. 401 (de con- ge overhei d erken d werden. D e graaf werd wel - clusie van hoofdstuk 6 ) schrijft hi j niet allee n dat iswaar oo k erken d al s eigenaar 10, maa r di e er- scharende erfgooier s he t mees t t e zegge n had - den, maa r da t zij over he t recht va n veldslag be- kenning hiel d i n de praktijk nie t vee l in ; na 1474 schikten. Hij wekt hie r m.i . bij onbevangen lezer s zou me n volgen s hedendaag s begrippe n d e de suggesti e da t d e niet-scharende n gee n rech t Gooiers d e eigenaar s va n de gemen e gronde n van veldsla g hadden . Zie in tegenstelling hierme e kunnen noemen. " in het bijzonder p. 137: Ik [Kos ] denk du s dat de niet- Mooi vin d i k de passag e waarme e Kos ' con- scharende geërfden wel over het recht van veldslag beschikten, maa r zoal s gezegd, geen mogelijkheid clusie van het laatste hoofdstu k (6 ) begint, laa t zagen om te scharen en allengs uit het boerenbedrijf ik die als blijk van instemming met de inhoud en verdwenen, terwijl zij die hoedanigheid of gerechtig- waardering voo r di t belangrijk e boe k integraa l heid behielden. O f p. 406 (voorlaatste zi n van de aanhalen: He t was net als water dat d e steen uit - Algemene conclusies) : E r vond al vroeg een schei- holt; langzamerhand werden de gewoonterech- ding plaats tusse n scharend e en niet-scharende erf- ten van de erfgooiers binnen he t vigerende en op gooiers, maar beidefn ] ware n van oorsprong veld - Romeins recht gestoelde geschreven recht ge- slaggerechtigd. bracht. En daarmee ingekapseld [...], waardoor 4. Kos , p. 179. ze gedoemd ware n te verdwijnen.'2 5. Voorlopig e lijs t 1706 . Zo blijken er in de voorlopige lijst voo r Blaricu m uit 1706 2 2 Blaricummers te zijn die wel het recht to t schare n bezitten , maa r he t Prof. dr. P. Leupen is emeritus-hoogleraar mid- niet gebruiken. deleeuwse geschiedenis aan de Universiteit van 6. Kos , p. 188. Amsterdam. Hij was onder meer redacteur van 7. Kos , p. 246. TVE. 8. Kos , p. 198. 9. Kos , p. 249. Dit geldt zeer zeker niet voor het Gooi- Anton Kos , Van meenten tot marken. Een onder- se bos, waar de reglementen (bosbrieven ) nie t ge- zoek naar de oorsprong en ontwikkeling van de handhaafd werden. 10. Wat ook tot o p zeker e hoogt e betrekkelij k was, Cooise marke n e n de gebruiksrechten op de ge- omdat Elte n in rechte over het bloot eigendom be- mene gronden van de Cooise markegenote n schikte: het stift had in 1280 het Gooi verpacht aan (1280-1568), Hilversu m 2010 , 446 blz., ingenaaid, Holland. D e graaf was dus pachter van Elten. Niet - geïllustreerd (deel s i n kleur), ISB N 978-90-8704 - temin wenst e d e Grote Raa d daar zij n vingers nie t 180-9. P|ïJs: € 33- aan te branden. 11. 11.Kos , p. 284. 12. 12.Kos, p. 400.

36 TVE 29e jrg. 201 1 Portret van een 'paepsch' boerendorp Soest in de zeventiende en achttiende eeu w Henk Michielse

Wie op de website van TVE de index van het tijdschrift raadpleegt op het zoekwoord Soest, krijgt maar weinig treffers, zeven in totaal, naast een aantal vermeldingen in het kader van de bredere Eemlandse geschiedenis. De meeste artikelen over Soest verschenen in 2009, in het fraaie themanummer over de geschiedenis van Eemland, waaraan juist ruimschoots werd meegewerkt door Soesters vanuit de Historische Vereniging. Ter vergelijking: bij Baarn zijn er 51 treffers en bij Eemnes 47. In de Historische Canon van TVE is het niet anders. Daar komt Soest maar één keer voor en de andere twee plaatsen in Eemland bewesten de Eem elk ruim twaalf maal. De verklaring is heel simpel. De Historische Vereniging van Soest was tot 200 9 niet bij TVE aangesloten, ook al lag Soest net als Eemnes en Baarn tussen Vecht en Eem, en dus werd er in ons tijdschrift maar zelden over die plaats gepubliceerd. Het gevolg kan zijn, dat er bij TVE-lezers wellicht minder kennis over de geschiedenis van Soest bestaat dan bij de andere plaatsen in de regio. Een leemte, die nu gelukkig voor een flink deel kan worden opgevuld. Eind vorig jaar presenteerde de Historische Vereniging Soest een uitstekend verzorgde studie over 'Soest in de zeventiende en achttiende eeuw', waarin alle aspecten van de dorpsgeschiedenis op deskundige wijze in tien hoofdstukken aan bod komen. Het boek is hoofdzakelijk geschreven door de historisch-geograaf Gerard Derks; het hoofdstuk over bestuur en rechtspraak door Mieke Heurneman van Erfgoed Utrecht, die ook meewerkte aan het Eemlandnummer van TVE. De kern van het verhaal is, dat Soest een dorp van boeren was en 'paepsch'.

Een boerendor p Tegenwoordig telt Soes t zo' n 45.70 0 inwoners , van wi e e r trouwen s opvallen d vee l afstam - s e Iemand zoal s ik , die maar fragmentarisch o p d e melingen zij n va n Soester s ui t d e 17 e n i8 hoogte wa s van de Soeste r geschiedenis, kree g eeuw. Bijn a 400 jaar geleden, in 1632 , woonden bij he t binnenrijde n va n d e plaat s nooi t d e er blijken s ee n nauwkeurig e optekenin g te n indruk, da t he t hie r o m ee n oorspronkelij k behoeve va n ee n nieuw e belasting , he t boerendorp ging , integendeel . Pa s toen i k no g hoofdgeld, 60 1 mensen , onde r wi e begrepe n niet z o lan g gelede n een s i n d e kerkbuur t lie p elcken mensche, man, vrouwe e n k/ndt, r/jck ende rondom d e oud e middeleeuws e Petrus - e n arm, oudt ende jongh, knechte n en maeghden, Pauluskerk aa n de zuidoostzijde va n d e Soeste r niemand uytgesonder t do n alleen de Eng en daar fraaie boerderije n za g staan, kon i k sooghk/nderen, die noch geen jaer oudt si/n . me goe d voorstellen , da t Soes t ooi t ee n echt e Anderhalve eeu w later , i n 1786 , telde he t dor p plattelandsplaats wa s gewees t e n ho e di e e r 1121 inwoners, bijn a ee n verdubbelin g dus . D e moet hebben uitgezien. samenstelling va n d e bevolkin g wa s intusse n

TVE 29e jrg. 2011 37 Afb. 1. De St.-Petrus & Pauluskerk van Soest (foto Gerdis Michielse-Oud). 1789-1790 laa t enkel e klein e verschuivinge n zien. He t aanta l boere n i s gestegen to t 4 9 te n koste van het aantal keuters. E r zijn ook nieuw e beroepen bi j gekomen: 3 koopmannen, 2 winke- liers en een vrachtrijder, terwijl e r dan 3 smeden zijn in plaats van een.

Het boerenbedrijf Vanouds waren i n Soest de boerenbedrijven ge- mengd, waarbij , aldu s Derks , d e akkerbou w i n dienst ston d va n d e veehouderij. Aan he t begi n van de 17 E eeuw wa s er nog veel grootgrondbe - zit, voora l va n burger s ui t Amersfoor t e n Utrecht, maar oo k toen waren e r a l boeren me t veel eigen land. I n de i8e eeuw kwamen e r nieu- we grote boerenbedrijve n bij , doordat ee n aan - tal boerenfamilie s zic h wis t o p t e werke n e n niet statisch ; e r kwame n mense n bi j e n e r door aankoop , huwelijkspolitie k e n verervin g trokken mense n weg . Opmerkelij k i s d e grot e veel grond wis t t e verwerven. O p di e grote be - immigratie va n katholieke n afkomsti g ui t Oost - drijven werkten naas t de boerenfamilie zel f no g Nederland en uit Westfalen en Rijnland, die voor meiden e n knechte n e n som s ee n schaapher - het merendeel als dagloner kwamen werken. der, terwij l e r i n drukk e tijde n oo k no g daglo - Het overgrot e dee l va n d e dorpsbewoner s ners waren. In 1787 hadden er van de 56 boeren- leefde van de landbouw. Preciez e lijsten met be- huishoudens 3 4 personeel, dus ruim 60 %. Twee- roepen zij n e r pa s vana f 1748 , maar e r i s gee n entwintig huishouden s hadde n ee n o f twe e enkele reden om aa n te neme n dat he t voor di e dienstboden, maa r e r ware n e r oo k me t drie , tijd essentiee l ander s was . Ui t d e Sett/ngh e van vier of zelfs vijf. d' personele taxatie van primo maij 175 0 tot 175 1 De oude boerderijen van Soest behoorden zo- blijkt da t e r va n d e i n totaa l 21 5 huishouden s als in heel Midden-Nederland tot he t zogenaam- 142, du s rui m 66% , direct va n d e landbou w leef - de hallenhuistype. He t boerenhui s beston d ui t den. E r waren toen 3 9 boeren, 1 9 keuterboeren, drie beuken : een hog e middenbeu k e n twee la - 74 daghuurders , 7 schaapherder s e n 2 imkers . gere zijbeuken . He t woongedeelt e bevon d zic h De huisnijverhei d ga f aa n 11, 6 % van d e bevol - in he t voorhui s e n wa s doo r midde l va n ee n king ee n bestaan : 2 spinners , 2 wever s e n 2 1 brandmuur gescheide n van het achterhui s waa r spinsters, voornamelij k weduwen . Daarnaas t het bedrij f wer d uitgevoerd . D e brede midden - waren e r volgen s Gerard Derk s voor ee n dor p beuk i n he t achterhui s wa s d e deel , di e j e ko n als Soes t opvallen d vee l ambachtslieden : 6 bereiken vi a hoge , dubbel e inrijdeure n i n he t kleermakers, 3 timmerlieden, 5 schoenmakers, 2 midden va n d e achtergevel . Aa n weerszijde n wagenmakers, 2 dekkers, 2 naaisters e n 1 smid, van d e dee l waren d e potstallen voo r he t rund - in totaal 2 0 personen di e 9, 3 % van de huishou - vee en ergens in een hoek tegen de achtergeve l dens uitmaakten . Tenslott e werde n e r no g 5 was plaats voor de paardenstal. bakkers vermeld , 5 herbergiers , 1 houtbaas, 1 De boerenerven waren volgen s Gerard Derks schipper, 1 pastoor , 1 predikant , 1 bode , 1 koster, niet va n ee n vas t type , maa r konde n plaatselij k tevens schoolmeeste r e n 1 barbier, terwij l e r verschillen a l naa r gelan g d e omstandigheden . ook nog 3 renteniers bleke n te zijn . Ee n lijst va n In Soest waren z e relatief groot . Naas t d e lang -

38 TVE 29 jrg. 2011 Afb. 2. Boerderij 't K/ooster ; deze herinnert nog aan het middeleeuwse Brigittenklooster (foto Gerard Derks).

huisboerderij stonde n e r oo k ander e bouwsel s In 1580 , ee n paa r jaa r n a Holland , wer d i n zoals ee n bakhuis , schuren , hooibergen , vaa k Utrecht bi j plakkaat van 1 juli de uitoefening van ook ee n schaapskoo i e n i n enkele gevalle n ee n de katholiek e godsdiens t i n he t hel e huis voo r d e vaste arbeider . Hoevee l koeie n e r Nedersticht verboden . I n Soes t wa s daa r eers t in Soeste r stalle n stonden, heeft Derk s kunne n nog weini g va n t e merken . We l wer d o p achterhalen dan k zi j ee n aanta l lijste n va n aa n kerstavond 158 0 d e ker k bezoch t doo r de runderpest gestorven koeien in 1769,1770 en beeldenstormers, maa r d e pastoor , Gover t 1772. Van d e 5 5 rundveehouders di e met nam e Claeszn, schijnt nog enkele jaren ongestoord t e genoemd worden , hadde n e r 2 3 vijf o f minde r hebben kunne n doorwerken . Pa s o p 2 4 koeien, tien beschikten over 6 tot 1 0 beesten en augustus 158 7 stelde n d e State n va n Utrech t veertien ove r 1 1 tot 15 . Maar ach t boere n hiel - een predikan t aan , maa r di e wer d a l ee n jaa r den mee r da n 1 5 koeien , waarva n e r ee n he t later doo r d e kerkmeester s afgezet . He t wa s hoogste aantal had, 24. voor d e State n moeilij k o m voo r Soes t e n andere dorpe n i n Eemlan d gekwalificeerd e predikanten t e vinden . D e dominee s di e e r i n Soest kwamen , hadde n he t moeilij k e n bleve n Een 'paepsch' dorp meestal nie t lang . Zi j kregen gee n enkel e steu n van d e rijker e e n invloedrijk e bewoner s va n Hoewel d e auteurs he t nie t explicie t thematise - Soest die katholiek bleven. Pas na 1619 kwam de ren, i s een van de rode draden i n het boek toc h gereformeerde gemeent e langzaa m to t enig e de verhouding tussen de grote katholieke meer - bloei, al werd z e niet groot. I n 1663 waren er op derheid e n d e gereformeerd e minderheid . Di e de ongevee r 75 0 inwoner s maa r 3 9 belijdend e kwestie speel t bi j allerle i onderwerpen : bi j he t lidmaten va n d e Nederduit s Gereformeerd e kerkelijk leve n natuurlijk , maa r oo k bi j he t be - Kerk, voornamelij k 'gering e lieden' . D e twe e stuur, het onderwijs en de armenzorg.

TVE 29e/'rg. 2011 3 9 Afb. 3. De achttiende-eeuwse veepest (coll. Atlas Van Stolk). Deze werd toen wel gezien als straf van God.

GODS SI.AANDF.HAND OVK R NEDERLAND-DOORBKRJKS^-SJEKTF . CuMDE I RUND \ K K gemeenschappen stonde n overigen s nie t al s functies. Tot het dorpsgerecht behoorde n naas t gesloten fronte n tegenove r elkaar . Regelmati g de secretaris e n de schout, een buurmeester e n kwamen e r huwelijken ove r e n weer voo r e n i n schepenen di e respectievelijk voo r éé n en twee sommige families , oo k aanzienlijke , ware n e r jaar doo r d e maarschal k va n Eemlan d werde n zowel katholieke als gereformeerde leden. benoemd ui t d e mee r aanzienlijk e dorpsbewo - ners op voordracht va n het zittende bestuur. D e Dorpsbestuur schout kwa m altij d va n buiten he t dorp ; hij was De bewoner s va n plaatse n al s Soes t hadde n volgens zij n instructie va n 162 1 verplicht ervoo r met twe e soorte n bestuurder s t e maken , bo - te zorge n da t allee n mense n va n d e ware Evan- venlokale e n plaatselijke . Voo r hee l Eemlan d gelische Gereformeerde Religie werde n aange - was e r d e maarschalk , di e ee n belangrijk e ro l steld i n openbar e ambte n e n hi j moes t goede speelde bi j de hoge rechtspraak. Daarnaas t was correspondentie ende eenigheyd houden met de het kwartier Eemlan d onderverdeeld i n een aan- Dienaren des Coddelyken Woords, den selven tal gerechte n o f ambachten , d e zogehete n am - doende alle mogelyke ende behoorlyke hulp ende bachtsheerlijkheden. Het i s vanzelfsprekend da t assistentie. Maa r i n Soes t zate n katholieke n i n e de betreffend e functionarisse n to t d e gerefor - de 17 e en i8 gewoon i n het dorpsgerecht . meerde religie behoorden. De katholieke n va n Soes t di e du s d e grot e Officieel moeste n ook d e leden van de dorps- meerderheid van het dorp uitmaakten, moesten gerechten, di e zowe l he t bestuu r al s d e recht - het al s gelovige n doe n me t ee n schuilker k e n spraak verzorgden , ui t protestante n bestaan ; stiekeme kerkdiensten , maa r praktisc h all e katholieken ware n uitgeslote n va n bestuurs - buurmeesters i n Soest waren, in elk geval vanaf

40 7VE 29e jrg. 2011 1674) katholiek. Net al s de zeven schepenen ver- se schoolmeester. Toe n i n he t begi n va n d e I7 e tegenwoordigde d e buurmeester d e 'buren', de eeuw ee n nieuw e schoolmeeste r wer d be - gebruikers e n eigenare n va n d e grond . Hi j wa s noemd, eisten d e katholieke n da t hi j geen psal - verantwoordelijk voo r d e algemen e gan g va n men zo u zinge n e n z o zo u meewerke n aa n d e zaken in het dorp e n voor d e dorpsfïnanciën. D e gereformeerde eredienst . Hee l vee l leerlinge n buurmeester zorgd e ervoor , da t d e gemeen - had de school niet, niet allee n doordat lan g niet schappelijke koste n eerlij k ove r d e inwoner s alle kindere n onderwij s volgden , maa r voora l werden verdeeld , betaalde d e salarissen van d e ook doorda t d e katholieke n hu n kindere n e r schout, de secretaris, de schepenen, de bode en weg hielden . In 176 1 klaagde d e Soeste r school- de koster en regelde de reparaties aan bruggen, meester, dat e r wel vijf bijschole n waren, terwijl de (gereformeerde) kerk , de woning en tuin van de buurmeester s daa r niet s tege n deden . Ge- de dominee . I n d e i7 e eeu w ware n d e schepe - rard Derks veronderstelt , da t he t hie r gaa t o m nen o m onbekend e redene n voornamelij k pro - kleine schooltjes voor d e katholieke elite , waar- testant, maar in de i8e eeuw waren ook zij door- bij d e onderwijzer s bi j bepaald e familie s aa n gaans katholiek. huis lesgave n aa n ee n hee l beperk t aanta l kin - In 174 7 schreven schout e n schepenen n a ee n deren. klacht ove r katholiek e dorpsbestuurder s aa n de Niet allee n he t onderwijs , maa r oo k d e zor g Staten: gereformeerd waren slecht s eenige wey- voor d e armen e n vooral voor d e wezen veroor - nige daghuurders e n ambagtsliede n e n twe e a zaakte grote moeilijkheden . D e twee armmees - drie geringe boeren (-) so verre selfs dat tot Soes t ters werde n ui t ee n nominati e vanweg e he t onmogelijk buurmeesters , schepenen , ouder- dorpsgerecht voo r twe e jaa r benoem d doo r d e lingen, diaconen, armmeesters en kerkmeesters ambachtsheer. Oo k hie r gol d eigenlij k d e rege l alle van de gereformeerde religie konnen ge- dat katholieke n zo' n amb t nie t beklede n moch - maakt worden. Miek e Heumema n geef t ee n ten. Maa r wat te doen i n een dorp, dat overwe - staatje va n vijf persone n di e i n de periode 1740 - gend katholie k wa s e n waa r juis t oo k d e mee r 1760 drie of vie r kee r buurmeeste r werden , van welvarenden tot d e rooms e religi e behoorden ? wie e r maa r éé n protestant was . D e vier katho - Vanaf 170 2 was he t i n el k geva l zo , dat e r altij d lieken betaalde n i n 174 2 tussen d e 8 e n 1 3 gul- één protestantse e n één katholieke armmeeste r den aa n bijdragen , d e enig e gereformeerd e functioneerden. Daarme e ware n d e probleme n maar 2 gulden en 5 stuivers. In 1795, het jaar van echter no g nie t opgelost . He t armenfonds , in - de Bataafs e revolutie , was driekwar t va n d e le - clusief he t onroerend goed bestemd voor d e ar- den va n he t doo r d e dorpsbewoner s gekoze n men, werd voo r beid e godsdienstig e gezindte n Comité Revolutionair katholie k evenal s bi j d e aangewend. Maar steeds mee r waren schenkin - daarna ingesteld e Provisionele Municipaliteit. gen voo r d e arme n voo r slecht s éé n gezindt e Voortaan konde n d e katholieke n oo k formee l bestemd. Z o schon k ee n kinderloo s katholie k bestuursfuncties bekleden . echtpaar i n 177 9 bi j testament a l hu n bezi t aa n de Roomsc h Cesind e Armen binnen deesen dor- Onderwijs en armen- en wezenzorg pe. Daaro m verzochte n d e predikan t e n d e ge - De verhouding katholiek-gereformeer d speeld e reformeerde kerkeraa d e n d e pastoo r e n d e ook op het gebied van onderwijs e n armenzorg. armmeesters va n d e katholieke parochi e i n dat- De schoolmeesters, di e tegelijkertijd koste r wa- zelfde jaa r aan Gedeputeerde State n he t dorps - ren van de officiële kerk , behoorden voor zove r gerecht t e machtige n tot he t verdele n va n he t bekend allemaa l to t d e gereformeerd e religie , armenfonds e n d e daarto e behorend e goe - wat voor allerlei problemen zorgde. D e katholie- deren ove r d e twee groeperingen . Opmerkelij k ken wilden voo r hu n kindere n gee n protestant - is, dat d e katholieke n akkoor d ginge n me t ee n

TV£29e/rg. 2011 41 Boerderij aan het Kerkpad (foto Gerard Derks). in 173 5 wer d bepaald , da t katholiek e onder - steunde kindere n voortaan onder de katholiek e armmeesters vielen.

Compleet portre t

In het voorgaande he b i k een tweetal aspecte n van he t boe k besproke n di e mi j he t mees t opvielen. Maa r het boe k va n 28 7 pagina's geef t voorzover he t bronnenmateriaa l da t toelaat , een complee t portre t va n he t boerendor p gelijke verdeling , hoewe l he t kapitaa l voora l Soest. Alle belangrijk e aspecte n worden i n tie n door d e katholieke n wa s opgebrach t e n d e hoofdstukken competen t beschreven , t e stukken lan d afkomstig waren uit d e erfenis van beginnen me t d e historisch-geografisch e een katholie k echtpaar . Wellicht was dit destijds situatie. Da n volge n hoofdstukke n ove r d e voor hen het best haalbare, aldus Derks. bevolkingssamenstelling, ove r verkee r e n Het heftigst e deba t ontston d ove r d e wees - waterstaat, d e middele n va n bestaan , he t kinderen. I n 168 9 wild e d e gereformeerd e pre - bestuur, he t kerkelijk e leven , onderwijs , d e dikant, daari n gesteun d doo r d e dros t namen s gilden van Soest (waarover oo k uitvoeri g i n he t s de ambachtshee r - toe n prin s Wille m III - da t Eemlandnummer va n TV E 2009/3 ' bericht) , d e arme kinderen naar de gereformeerde ker k zou - armenzorg e n to t slo t d e buitenplaatse n e n den gaan . D e katholiek e dorpsbestuurder s za - herengoederen. Ee n vijfta l bijlagen , me t gen dit uiteraar d nie t zitten. Om tweedracht t e overzichten betreffend e d e period e 1600-1800 , voorkomen steld e d e dros t voo r o m voortaa n van d e dorpsbestuurders , d e kerkmeesters , d e twee armmeester s t e benoemen , naast d e pro- armmeesters e n d e twe e gildebesturen , testantse oo k ee n katholieke . Maa r hi j bleef er - completeren d e uitgave. bij, da t arm e weeskindere n i n d e gereformeer - Het boe k i s rechttoe rechtaa n i n heldere taa l de religie zouden moeten worden opgevoe d e n geschreven, me t vaa k i n kade r uitweidinge n dat zi j bij uitbesteding noch direct noc h indirec t over wetenswaardig e zaken . Het i s grondig ge- in de roomse religi e zoude n worden geïntrodu - documenteerd e n uitgebrei d geïllustreerd . ceerd. Ook dit voorstel werd doo r he t dorpsbe - Soms i s he t bronnenmateriaa l verrassen d rijk , stuur afgewezen . Weeskinderen werden , als zi j maar in andere gevallen, zoals bij het onderwijs , niet doo r famili e werde n opgevangen , i n he t is e r nie t zovee l t e vinden . Z o staa t e r i n d e openbaar 'aanbesteed ' e n da n tege n vergoe - Soester archieve n maa r weinig ove r d e aar d e n ding va n d e kan t va n d e armmeester s onder - omvang van het onderwij s aa n d e jeugd. Bij het houden. Late r blijk t da t d e dros t i n iede r geva l onderwerp armen - en wezenzorg stokt he t ver - wilde voorkomen , da t kindere n di e ui t gerefor - haal som s bi j gebrek aa n verdere gegevens . D e meerde ouder s gebore n ware n e n va n d e ar - auteur, i n he t geva l va n onderwij s e n armen - men onderhoude n werden , doo r famili e o f an - zorg Gerard Derks, probeert d e leemtes nie t o p derszins i n d e rooms e religi e zoude n worde n te vulle n door e r andere literatuu r ove r hetzelf - opgevoed. Ho e he t afliep , heef t Gerard Derks de onderwerp di e buiten Soes t speelt, bi j te be- helaas nie t kunne n achterhalen . Waarschijnlij k trekken. Da t maak t he t beel d meermale n we l kwam e r ee n oplossin g zoal s i n Eemnes , waar , wat onvolledig , maa r ee n zwaarwegen d be - aldus Ja n Out i n he t Eemlandnumme r va n TVE , zwaar vin d i k dat niet , omdat e r zoveel wel ge -

42 TV E 29e jrg. 2011 Portret van Petrus Janse Hilhorst, 1786-186 7 (coll. Gerard Derks).

C.J.M. Derk s e n W.A. Heurneman , Soest in deze- ventiende en achttiende eeuw, Soes t 2010 , Histo - rische Verenigin g Soest ; ISB N 978-90-805481-3 - 8. Prijs : € 25; te bestelle n bi j d e uitgeve r o f ver - krijgbaar bi j d e boekhandel s Va n d e Ve n e n D e Plantage i n Soest .

Een nieuw boe k van Charlotte Broer, Monniken i n het moeras

Korting voor donateurs van TVE In april verschijnt d e studie Monniken in het moera s - d e vroegst e geschiedeni s van de abdij van Sint - Laurens in he t Oostbroe k bi j Utrecht van Charlott e Broer. D e abdi j wer d gestich t i n 112 1 en wer d i n 1122 begiftigd doo r keizeri n Mathilde , echtgenot e vonden i s e n oo k he t a l da n nie t beschikbaa r van keizer Hendri k V. zijn va n bronnenmateriaa l to t he t geschiedver - Dr. Charlotte Broer i s ook binnen TV E bekend. In haal behoort . 2002 publiceerde zi j in ons tijdschrift ove r d e bezit- Wat d e geschiedeni s va n Soes t betreft , be - tingen va n d e Utrechts e Sint-Paulusabdi j i n Eem - schikken w e n u ove r twe e uitstekend e studies . land e n spra k zi j o p d e Ope n Da g i n Baar n ove r In 200 1 verschee n he t omvangrijk e boe k va n hetzelfde onderwerp . Jan en Jos Hilhors t ove r de oudste geschiedeni s De publicatie , di e word t uitgegeve n doo r d e Soest, Hee s e n D e Birkt van de achtst e tot d e ze- auteur, za l medi o apri l 201 1 verschijnen. He t boe k telt 30 4 bladzijde n e n i s geïllustreerd. D e winkel - ventiende eeuw. Aa n di t boe k is , om d e eerde r prijs bedraagt € 22,95. genoemde reden , i n TV E geen besprekin g ge - Donateurs va n TV E kunnen he t boe k tege n ee n wijd, a l i s er i n later e publicatie s i n ons bla d we l aantrekkelijke kortin g va n € 5,0 0 verkrijge n doo r aan gerefereerd e n heeft Jo s Hilhors t i n TV E ook voorintekening to t aa n d e verschijningsdatu m 1 6 over ander e Eemlands e onderwerpe n geschre - april. Zi j krijge n he t boe k bovendie n zonde r bijko - ven (TV E 2008/4 , 2009/3) . Hopelij k kom t e r bin - mende kosten thuisbezorgd. nen nie t a l te lang e tij d ee n derd e studi e di e d e U kun t va n di t aanbo d gebrui k make n doo r € ige e n 20 e eeuw behandelt . Wi e daaro p nie t wi l V,95 over t e maken op bankrekeningnummer 4 0 41 43 2 ten nam e va n C.J.C . Broer, Stadionlaa n 41, wachten, ka n oo k terech t i n he t goed e tijd - 3583 R B Utrecht , onde r vermeldin g va n Sint - schrift va n d e Historisch e Verenigin g Van Zoys Laurensabdij. U dient e r wel voor te zorgen dat o p tot Soest , da t voora l aandach t besteed t aa n d e de overschrijvin g duidelij k u w naa m e n adre s zij n negentiende- e n vroegtwintigste-eeuws e ge - vermeld; handi g i s di e gegeven s eve n apar t doo r schiedenis. Wie mee r wi l weten ove r Soes t i n d e te geven ([email protected] o f via telefoonnum- I7e e n i8 e eeuw , da n i k hie r ko n verhalen , za l e r mer 030-25 4 1 9 94). N a ontvangst va n de betalin g allesbehalve spij t va n krijgen , al s zij/hi j he t on - en het uitkome n va n het boe k za l Monniken in het moeras u z o spoedi g mogelij k worde n toegezon - derhavige boe k heeft aangeschaft . den.

TVE 29e jrg. 2011 43 Boekbesprekingen

Oases van rust Geschiedenis van de Hilversumse begraafplaatsen

Ter gelegenhei d va n he t zevend e lustru m va n de Hilversums e Historisch e krin g 'Albertus Perk ' verscheen ein d vori g jaa r Oose s van rust . Ge - schiedenis van de Hilversums e begraafplaatsen . Het i s een uitgav e va n 'Albertus Perk ' e n Muse - um Hilversu m i n samenwerking met he t Streek - archief Goo i e n Vechtstreek , onde r d e eindre - dactie va n Kari n Abrahamse, archivari s va n da t streekarchief. Dertie n auteur s hebbe n aa n di t yjescluedems rati c/e tlik-i'rsumsi' hi'qruujpltuitten fraai geïllustreerd e boekwer k meegewerkt . Naast artikele n ove r d e bestaand e e n verdwe - nen Hilversums e begraafplaatse n (waaronde r wel hee l er g groot voo r éé n dode ! Hi j wijst d e één clandestiene! ) kome n onderwerpe n aa n theorie over het bestaa n van Hilversums e hune - bod als de geschiedenis van het begraven in ons bedden nie t metee n af , maa r overtuigend e be - land, spookverhalen, kinder- en oorlogsgraven. wijzen ervoor zijn nog steeds niet gevonden. Het eerste hoofdstuk geef t ee n overzicht va n Het begrave n i n d e ker k word t i n he t derd e het begrave n i n Nederland vanaf d e prehistorie. hoofdstuk beschreven . N a d e kerstenin g va n Het gaa t onde r ander e ove r grafheuvel s e n ur - het Goo i rond 90 0 bepaald e he t christelijk e ge - nenvelden, begrave n i n d e kerk , d e eerst e be - loof da t all e overledene n i n gewijd e gron d graafplaatsen, grafmonumente n e n crematie . moesten worde n begraven , i n Hilversu m ko n Volgens d e auteu r wild e me n vroege r i n d e men hiervoo r pa s vanaf 141 6 in de toen pa s ge- buurt va n d e ker k worde n begraven , omda t wijde ker k o p d e Kerkbrin k terecht . N a d e Re - men da n nabi j aldaa r begrave n heilige n kwa m formatie mochte n d e katholieke n hu n begrafe - te liggen. nismissen nie t mee r i n d e ker k o p d e Kerkbrin k houden, want di e was gereformeerd geworden. De H/'lversum-cu/tuur Daarom weken z e hiervoor ui t naa r he t huidig e In 'Begraven o p d e heide' leze n we ove r d e be - St.-Janskerkhof i n Laren , terwijl z e hu n meest e graafpraktijken va n bewoner s i n e n ron d d e doden op de gemeentelijke begraafplaat s op de plek va n he t later e Hilversu m ui t d e nieuw e Kerkbrink begroeven. steentijd tot aa n de komst van het christendom. In 175 1 gingen d e Hilversums e jode n o p zoe k Onder ander e d e Hilversum-cultuur , d e Zeven - naar ee n ple k voor ee n eige n begraafplaats . Z e bergjes di e tien grafheuvel s bevatten , waar Al- kochten voo r da t doe l gron d aa n d e Goois e bertus Per k d e eerst e opgravinge n lie t verrich - Vaart. D e begraafplaat s kree g d e naa m 'Beth ten, word t beschreven . Oo k urnenvelden , d e Chaim', wa t 'Hui s de s levens ' betekent . Ron d Romeinse tijd e n een Merovingisch-Karolingisc h 1850 moes t me n uitzie n naa r ee n ander e plek , grafveld aa n de Liebergerweg komen aa n de or- want d e begraafplaats wa s bijna vol. Na veel ge- de. Bi j de grafheuvels ui t ron d 220 0 voor Chris - zoek von d me n ee n terrein aa n wat n u d e Bo - tus meld t d e auteu r da t ove r d e dod e ee n demanstraat is . Na de oorlog was d e joodse ge- grafheuvel va n circ a 5 m hoog e n 30 m i n door - meente vee l t e klei n o m d e begraafplaat s t e snee wer d opgeworpen . Zo' n heuve l lijk t m e kunnen onderhouden ; gelukki g ware n vrijwil -

44 TV E 29e j'rg. 2on ligers berei d dat al s een vorm va n boete en ver- nabij d e Bosdrift . Oo k hie r ligge n bijzonder e zoening te doen. mensen begrave n zoal s d e fabrikantenfamili e Veen e n circusdirecteu r Kare l Strassburger . D e De oudste begraafplaats begraafplaats wordt no g steeds gebruikt. 'Gedenkt t e sterven' , Hilversum s oudst e be - Aan de Bosdrif t bevind t zic h de Nieuw e Alge - graafplaats, komt uitgebreid aa n de orde. Eigen- mene Begraafplaats , di e va n 189 0 to t 196 4 i n lijk ha d d e auteu r achte r 'oudste ' 'behalv e he t gebruik was . Architect L.A . Springe r heef t dez e kerkhof' moeten toevoegen, want nie t iederee n begraafplaats i n landschapstij l ontworpen , da t werd vóór de iqe eeu w i n de kerk begraven. Een wil zegge n romantisch, met slingerend e paden , geldlening va n ee n vermogend e Amsterdams e heuvels e n onverwacht e doorkijkjes . He t bijbe - koopman wa s nodi g om d e financiering ron d t e horende dienstgebou w kree g toe n noga l wa t krijgen. D e begraafplaats lig t achte r d e ker k o p kritiek. O p deze begraafplaats ligge n enkele be - de Kerkbrin k e n wa s bedoel d voo r all e gezind - kende Hilversummer s al s auteu r Co r Bruij n e n ten; vel e bekend e Hilversums e familiename n schilder J.H.B . Koekkoek . I n 200 5 wer d d e be - zoals Per k e n Vlaandere n staa n i n he t be - graafplaats weer voor begraven opengesteld. graafboek. Oo k lede n van rijk e Amsterdamsefa - milies al s Bronkhors t e n Corve r Hooft , di e zo - Architect Dudo k mers i n hu n landhuize n i n he t Goo i woonden , Toen d e Nieuw e Algemen e Begraafplaat s i n werden hie r begraven. Uit he t armenboe k blijk t 1925 vo l dreigd e t e raken , zoch t d e gemeent e hoe groot d e kindersterft e i n di e tijd was . Voor naar een plek voor ee n nieuwe begraafplaat s i n de arme n ware n e r houte n grafmonumenten , het noorde n va n Hilversum . Directeu r Publiek e waarvan weini g i s overgebleven . Nada t dez e Werken e n late r z o vermaard e architec t W.M . begraafplaats vo l was , wer d zi j verwaarloosd . Dudok kree g d e opdrach t voo r ee n ontwerp . Gelukkig i s dankzi j d e Stichtin g 'Hilversum , Pa s Het werd een strak ingericht geheel met lichtge - Op!' he t restan t gerestaureer d e n bewaar d ge - kleurde gebouwen , waaro p noga l wa t kritie k bleven. kwam. Kritie k wa s e r oo k va n Amsterda m da t Dat geld t nie t voo r d e rooms-katholiek e be - vond dat dez e begraafplaats t e dicht bi j zijn wa- graafplaats aa n d e St.-Annastraat , di e i n 185 1 terwinplaats wa s gelegen. Maar n a veel overle g achter d e St.-Vitusker k tot stan d kwam. Op de- werd he t gehee l toch mi n of mee r gerealiseer d ze begraafplaats was een tiental bijzondere gra- volgens Dudok s plan . N u i s de Noorderbegraaf - ven t e vinden , namelij k va n zoeaven , soldate n plaats een rijksmonument va n de eerste orde en van d e paus . Omda t e r i n di e buur t no g mee r deze wordt no g steeds gebruikt. r.-k. instellinge n kwamen , spra k me n va n 'Klei n De jongst e begraafplaat s va n Hilversum , d e Rome'. Vanwege d e herindeling van de kern van Zuiderhof bi j d e Hoomeboegs e heide , i s even - Hilversum moest deze hoek minus de kerk worden eens ontworpe n doo r Dudok . Dez e i s oo k mo - afgebroken. Herbegravingen vonden plaats op de dern va n bouw e n ruim va n opzet. Oo k n u wa s St.-Barbarabegraafplaats. Nu is er een plantsoen. er ee n discussi e ove r he t ontwerp , maa r oo k De tweede r.-k . begraafplaat s beston d maa r verschil va n menin g ove r he t plaatse n va n ee n zeer kort : va n 190 3 tot 1908 . Zij la g aa n d e Eik - pijporgel i n de aula. Sommigen vonde n ee n pla- bosserweg, maa r blee k a l gauw ee n verkeerd e tenspeler a l voldoende. He t werd ee n pijporgel, plek i n verban d me t d e uitbreidin g va n Hilver - dat i n 196 7 werd ingewij d doo r d e bekend e or - sum. Eers t wa s e r ee n voetbalveld voo r HV V ' t ganist Pie t va n Egmond . Oo k hie r word t no g Gooi, daarna kwame n e r woningen. Ee n nieuwe steeds begraven. begraafplaats voo r katholieke n wer d verdero p Oases van rust zie t e r prachtig ui t vanwege d e in d e wijk gepland : de St.-Barbarabegraafplaat s talloze mooi e afbeeldingen , veela l i n kleur ,

TVE 29e jrg. 201 1 45 maar d e eindredacti e erva n ha d zorgvuldige r gekund. E r zijn ee n hoofdstuk ove r begrave n i n het algemee n e n twe e uitgebreid e hoofdstuk - ken ove r begrave n o p d e heid e e n begrave n i n de kerk . Di t leid t to t doublures , du s ha d he t al- gemene hoofdstu k bete r i n d e twee specifiek e hoofdstukken verwerkt kunne n worden. Boven- dien i s de informatie ove r grafheuvels som s ver- warrend. E r zij n taalfoute n i n blijve n zitte n e n de alinea-indelin g pe r hoofdstu k i s tamelijk wil - lekeurig: e r staan lang e naas t kort e alinea's , ali- nea's worden gescheide n doo r ee n rege l wit o f springen in , sommige eerst e regel s van alinea' s zijn gekleurd , d e meest e niet . Da t ha d conse - quenter gekund . Bi j elk e grot e begraafplaat s i s een luchtfot o erva n geplaatst , maa r vanweg e de herkenbaarhei d wa s ee n dee l va n d e kaar t van Hilversu m bete r geweest . E n i k ha d ee n hoofdstuk me t ee n uitgebreid overzich t va n di- verse soorte n grafmonumente n e n doodssym - bolen verwacht. Door d e afwisselin g va n d e onderwerpe n i n lange e n kort e bijdrage n i s Oase s van rust ee n prettig leesbaa r boek geworden. Men krijgt ee n goed beeld van de geschiedenis va n de begraaf - Gooise Prach t plaatsen va n Hilversu m e n va n d e zor g ervoo r schitterende architectuu r of verwaarlozin g ervan . Oo k d e inspanninge n en d e betekeni s va n kerkbesture n e n architec t Dudok e n d e rol va n raa d en ambtenarij kome n Hoewel e r i n he t boe k Goois e Pracht - schitte- duidelijk over. Doo r dit alle s i s deze interessant e rende architectuur word t gesproke n va n buiten- uitgave ee n welkome bijdrag e aa n de geschied- plaatsen, bevinde n di e zic h gehee l volgen s he t schrijving van Hilversum en zijn inwoners. zogeheten poldernederland s o p ee n plek . Te - gen taalontwikkelin g i s gee n krui d gewassen , Fr/ts Booy maar die heeft gelukkig geen nadelige gevolge n voor d e prachtige buitenhuizen , villa's en heren- Karin Abrahams e (eindredactie) , Eri k va n de n huizen. Inclusie f dez e buitenplaatsen , di e e r i n Berg, Stef van Breugel, Wim Lindeboom e n Joke de loo p de r eeuwe n i n He t Goo i doo r vermo - Ubbink (redactie) , Oase s van rust. Geschiedenis gende liede n werden gebouwd, bevat he t boe k van de Hilversumse begraafplaatsen, Hilversu m een overzich t va n d e 5 2 mooist e voorbeelde n 2010, uitgav e va n d e Hilversums e Historisch e van wa t bekend e architecte n al s Berlage , Du - Kring 'Albertu s Perk ' e n Museu m Hilversu m dok, D e Bazel , Hamdorff , Cuyper s e n andere n i.s.m. het Streekarchief Goo i en Vechtstreek; rij k realiseerden. Prachtige foto's aangevuld met in- geïllustreerd. ISBN 9789 081 5 6561 5. Prijs: € 25. formatie ove r d e gebouwen , d e opdrachtge - vers, eventuel e bewoner s e n d e geschiedenis , maken Goois e Prach t to t ee n handzam e gid s

46 TVE29e/rg. 2011 voor ee n iede r di e nade r kenni s wi l make n me t bij toneelvoorstellinge n i n di t schitterend e ge - wat He t Goo i aa n architectonisch e pareltje s t e bouw o p d e hoe k Emmastraat/Luitgardewe g bieden heeft . wijst d e auteur o p he t repertoir e da t toneelge - Het boe k i s ee n compilati e va n d e mooist e zelschappen i n d e jare n zesti g e n zeventi g ko - objecten di e eerder werden behandel d i n de se- zen. Moderne stukken, die veel harder, somber , rie He t Gooi toen en nu. Niet alleen buitenplaat - kritisch, ordinai r e n som s zelf s smeri g waren . sen, maa r oo k kerken , radio - e n televisiestu - Daar wa s he t Goois e publie k nie t va n gediend , dio's, fabrieken , schole n e n ander e openbar e zo luid t zij n conclusie . Waarvan akte . Lo s daar - (nuts)gebouwen kome n aa n d e orde . E n te - van i s het boe k ee n onmisbar e gid s voo r ieder - recht, som s lijk t He t Goo i we l ee n proeftui n een di e zic h i n vogelvluch t o p d e hoogt e wi l waar architectonisch e creativitei t i n combinati e stellen va n ee n selecti e va n architectonisch e met opmerkelij k particulie r o f bestuurlij k door - hoogtepunten i n he t Goo i e n wellich t daarn a zettingsvermogen zulk e gebouwe n mogelij k het uitgekozen objec t wil bekijke n en/o f bezoe - maakte. ken. Jammer dat dat in het geval van de landhui- Zo had het hee l wat voeten in de aarde, voor- zen en villa's niet altijd mogelijk zal zijn. dat Dudo k zij n Hilversum s stadhui s ko n realise - ren e n op zij n beurt moes t d e piepjonge F.C . de Joris Cammelbeeck Bazel (2 1 jaar ) di e d e supervisi e ha d ove r d e bouw va n d e St.-Vitusker k i n dezelfd e gemeen - Gooise Pracht - schitterende architectuur . Onde r te da t me t ee n burn-out bekopen. Dudo k kree g redactie va n Arie de n Dikke , Ed van Mensch e n zijn opdrach t voo r ee n nieu w stadhui s i n 1915 . Eddie de Paepe , Zwoll e 2010 , Uitgeveri j Het wer d uiteindelij k o p 1 4 jul i 193 1 geopend. Waanders. ISBN: 9789040077364. Prijs: 17,95. Nog jaarlijk s kome n e r duizende n liefhebber s het stadhui s e n vele ander e gebouwe n va n zij n hand in Hilversum bekijken. Het Spiegel Ook al zijn de praatjes bi j de plaatjes i n Gooise geschiedenis van een villawijk Pracht me t betrekkin g to t he t getoond e ge - bouw adequaat, soms wordt wat mee r informa - tie gemist . Zoal s i n d e toelichtin g bi j d e dorps - Opnieuw verras t Paul Schneider s ons me t ee n kerk va n Blaricu m waari n word t vermel d da t schitterend boe k ove r ee n aspect va n d e histo - kerktorens sind s d e Frans e tijd altij d eigendo m rie va n Bussum , namelij k He t Spiegel - geschie- waren van de burgerlijke overheid. Waarom? Wij denis van een villawijk, 1874-heden . Wi j kenne n vermoeden ui t overweginge n va n strategisch e de auteu r va n meerder e publicaties , zoal s va n aard, maa r zoude n he t graa g zeke r weten . D e drie kloeke delen, zeker waar het d e inhoud be - tekst bi j het tolhuis va n dezelfde gemeente laa t treft, ove r d e geschiedeni s va n Bussum , ee n a l zien ho e he t oo k kan . Sommige tolhuize n had - wat oude r overzich t va n d e Bussume r histori e den ee n pannenda k e n ander e ee n riete n dak - en d e geschiedeni s va n d e plaatselijk e Hoger e bedekking. Rede n voor ee n pannendak : al s he t Burgerschool (zie TV E 2010/2). tolhuis lang s he t spoo r va n d e Goois e tram lag , Het Spiegel laat zic h vlot leze n e n he t taalge - was d e kan s o p bran d doo r rondvliegend e von - bruik i s niet gespeen d va n d e onderkoeld e hu - ken groot. mor, di e d e auteu r eige n is . D e titel wijs t ero p In deze tijd va n discussie s ove r verminderin g dat het gaat over de geschiedenis van 'een villa- van subsidie s aa n kuns t e n cultuur , spring t d e wijk'. Ee n understatement! Want al s er in Neder - tekst bi j Theater Gooiland in het oog. Ter verkla- land oo k maa r ee n villawij k bijzonde r is , dan i s ring va n d e teruglopend e bezoekersaantalle n dat wel het Spiegel. Hoe zo, het Spiegel en waar

TVE 29e jrg. 201 1 47 ligt di e wijk da n wel? I n Bussu m natuurlijk ! Van - zelfsprekend voo r Bussumers , maa r ho e wee t bijvoorbeeld ee n 'Hagenees ' o f ee n Groninge r dat? Daaro m wa s he t bete r gewees t da t 'Bussum' in de titel was vermeld. De compositi e va n he t boe k i s helde r e n vi a de inhoudsopgave zij n dingen gemakkelijk teru g te vinden. Da t geldt oo k voor d e index achteri n het boek . Het i s verbazingwekkend wat Paul Schneiders allemaal ove r he t Spiege l naa r vore n heef t ge - haald. He t anekdotisch e schuw t hi j niet . Hi j i s daarvoor, i n he t bijzonder , vee l dan k verschul - digd aan de 'Spiegeldocumentatie' va n d e fami- lie Langemeijer te Bussum , zonder daarbi j ande- re personen en instanties tekort te doen. Het Spiege l ontston d n a d e openin g va n d e Oosterspoorweg i n 1874 . Amsterdammers kon - den zic h hier makkelij k vestigen . D e wijze waar - op d e kavels werden uitgegeven doet haas t mo- dern aan . D e overhei d faciliteerd e hoogstens , maar lie t d e marktwerkin g zovee l mogelij k o p haar beloop . He t Spiege l i s door d e tijden hee n een woonplaat s gewees t va n bijzonder e men - sen, mensen va n allure . Den k aa n Herma n Gor - ter, Frederi k van Eeden , Karel Cornells Piete r de Bazel e n vel e anderen . Paul Schneider s vertelt Wij kunne n all e 'Spiegelaars' , d e gemeent e daar even uitvoerig al s onderhoudend over . He t Bussum, vel e geïnteresseerde n e n nie t i n d e belang van het boek overstijgt dan ook het loca- laatste plaat s d e auteu r zel f felicitere n me t d e le en regionale i n hoge mate. Al weer een reden verschijning van dit boek . om 'Bussum' in de titel op te nemen...! Het i s zeer verleidelijk om van alles over de in- Anne Medema houd va n he t boe k t e vertellen . Wi j zulle n di e verleiding weerstaan. U kunt vee l beter zel f he t Paul Schneiders , Het Spiege l - geschiedeni s van boek, da t ee n echte pageturne r is , ter han d ne - een villawijk, 1874-heden , Laren , z.j. , Uitgeveri j men. Het Spiegel i s zeer smaakvol uitgegeven en Van Wijlan d B.V. ; geïllustreerd. ISB N 978-90 - voorzien va n passend e e n treffende illustraties . 77285-23-7. Prijs: € 24,95; uitsluitend verkrijgbaa r Zonder royal e sponsorin g i s he t nie t mogelij k bij boekhandel Lo s te Bussum . om een boek als dit zo fraai uit te voeren.

48 TVE 29e jrg. 201 1 Stichting Tussen Vecht en Eem Jaarverslag 2010

Hoogtepunt va n 2010 was de lustrumviering van muziek va n Arleen va n Wijland (zang ) e n Wille- TVE met i n oktober een concert en een receptie. ke Smits (piano). In samenwerkin g me t d e Verenigin g Vriende n van he t Gooi , di e haa r 75-jari g bestaa n vierde , Viering van het TVE-Lustrum en Open dag werd teven s ee n Symposium gehouden me t al s TVE vierde i n 2010 haar 40-jarig bestaan. Dit was thema Water . Twee weke n daarvoo r wa s e r d e reden vooreen uitgebreid programma. Het TVE- presentatie va n het gezamenlij k samengesteld e tijdschrift brach t i n me i ee n lustrumspecia l ui t boek Water - geschiedenis & actualiteit. met artikele n ove r d e TVE-regi o doo r d e tij d heen, va n stadsrechte n i n 135 1 tot oprichtin g Belangrijke evenemente n van lycea begin 20e eeuw. Op 1 1 maart wer d i n d e Lindenhoev e t e Laren , Op zondag 3 oktober von d i n d e Grote kerk in na ee n voordrach t doo r Hen k Michiels e ove r Naarden d e Lustrumviering van TV E plaat s me t historische mythe s onde r mee r rondo m d e pa - een feestelij k concer t waari n werke n va n d e troon va n he t St.-Janskerkhof, he t eerst e num - 20e-eeuwse componist Fran k Martin ten gehor e mer va n he t TVE-tijdschrif t i n 201 0 aangebode n werden gebracht , gevolg d doo r ee n receptie . aan d e voorzitte r va n d e H K Laren , Antoinett y Dit concer t wa s doo r TV E georganiseerd i n sa - van de n Brink , aa n wethoude r Le o Jansse n e n menwerking me t d e Stichtin g Vriende n va n d e aan pastoo r JJ. Vriend va n d e basilie k va n Sin t Grote Kerk , in nauw overleg met organis t Wyb e Jan i n Laren . E r volgde ee n discussi e ove r visi e Kooijmans e n d e organisato r va n d e orgelcon - op e n mythevormin g omtren t historisch e wer - certserie van de Grote Ker k Hen k Eijlers . Ook de kelijkheid, i n d e aanwezighei d va n ee n aanta l Frank Martin Stichting, met nam e secretaris Fer - auteurs va n di t voora l aa n Lare n gewijd e num - ry Jongbloed was bij de opzet betrokken. mer. Hans Mou s heett e namen s he t bestuu r va n De uitreiking va n d e Em/ I Luden-penning doo r TVE all e aanwezige n welkom , i n he t bijzonde r de Emi l Luden-commissi e di e i s samengestel d de echtgenot e va n Fran k Marti n e n twe e va n uit vertegenwoordiger s va n d e Sta d e n Land e zijn dochters. Daarop hiel d Ferr y Jongbloed ee n Stichting, Tussen Vech t e n Eem , d e Vriende n korte inleidin g ove r d e componis t me t ee n in - van he t Goo i e n he t Gooi s Natuurreservaat , troductie o p d e muziek : d e indrukwekkend e vond op 2 3 april plaats i n het stadhui s va n Naar - Passacaille pour orgue, de Sonata da chiesa per den. D e penning wordt toegekend voor verdien- flauto e organo, d e Dre y Minnelieder für Sopran sten op he t gebie d va n d e regionale geschiede - und Klavier e n d e liefelijk e Jrois chants de Noël. nis of behoud van het historisch gegroeide land - De werke n werde n uitgevoer d doo r Wyb e schap. Dit jaar kwam daarvoor i n aanmerking E d Kooijmans (orgel), Dick de Reu s (fluit) e n Rein a van Mensch wegens zij n grote inze t op vele ter - Boelens (zang) . Hoewe l tamelij k mode m spra k reinen. Hi j i s hoofdredacteur va n TV E geweest, het concert de aanwezigen zeer goed aan. is reeds lan g bestuursli d va n H K Albertus Perk , De recepti e wer d geopen d me t ee n toe - zet zic h in voor behou d va n monumenten e n i s spraak va n loco-burgemeeste r va n Naarde n lid van menig bestuur op dit gebied in en om Hil - Frans va n Vugt . Hi j vergelee k Tussen Vech t e n versum. Sinds kort versterkt hi j het dagelijks be- Eem met Tweestromenlan d Mesopotamië , ee n stuur va n TVE . Henk Michiels e hiel d d e Emi l Lu- gebied bi j uitste k geschik t voo r he t ontstaa n den-lezing over: Gee n begeerde van keel en buik - van rijke oogst e n cultuur. D e voorzitter van TVE Opkomst e n ondergang van de laatmiddeleeuwse Jan Vollers gaf i n zijn toespraak ee n korte terug- kloosters in Naarden en de regio ca. 1400-1579. Hi j blik o p he t verlede n e n vooral ee n schet s voo r had zijn voordracht voorzien van rijk beeldmate- de toekomst . Dez e lustrumvierin g wer d be - riaal. D e bijeenkoms t wer d opgeluister d doo r zocht door circ a 160 bezoekers.

TVE29ejrg. 2011 49 Ed van Mensen, de winnaar van de Ludenprijs (penning & oorkonde) te m/dden van burgemeester Roest van Laren, die de prijs uitreikte, en de voorzitters van drie toekennende organisaties: TVE, Stad & Lande en Vrien- Uitreiking Ludenprijs; bloemen voor de musici Arleen den van het Gooi. van Wijland (zang) en Willeke Smits (piano).

De Ope n Da g me t symposiu m e n excursie s tussen Amsterda m e n Naarden ; z o lie t hi j zie n heeft TV E same n me t d e Verenigin g Vriende n hoe ingewikkel d d e verantwoordelijkheden va n van he t Goo i georganiseerd . D e da g wer d de divers e overhede n waren . Ondank s eerder e gehouden i n Muiden, waar voorafgaand aa n d e pogingen kwam tenslotte pa s in 1995 een lande- festiviteiten o p 3 0 septembe r d e lijke waterschapswe t to t stand . D e volgend e boekpresentatie plaatsvon d i n he t Muiderslot. voordracht werd gehouden door drs . Ton Bade , Het wa s ee n ee r voo r TV E e n d e W C da t d e met al s titel : Actuel e uitdagingen voor ruimte voorzitter va n TV E d e nieuw e commissari s va n voor water, milieu en d e men s in het Vechtge- de koningi n d e hee r Joha n Remke s berei d ha d bied. Hi j betoogde da t natuu r e n dus ook wate r gevonden he t eerst e exemplaa r va n he t boe k economische waard e heeft , zoal s voo r bewo - Water - geschiedenis e n actualiteit i n ontvangs t ning en recreatie, iets wat politie k va n belang i s te nemen . D e hee r Remke s ga f i n zij n en waar men pa s in deze tijd oog voor gaat krij - dankwoord aa n vee l belangstellin g voo r d e gen. Di t vormd e ee n goed e overgan g naa r he t waterproblematiek va n Nederland te hebben en forumdebat, gelei d doo r Hetty Laverman , vice- er oo k vee l me e t e make n t e hebbe n gehad . voorzitter va n d e WG, aa n d e han d va n stellin- Voorafgaand aa n de aanbieding hield prof. Jell e gen ove r he t Noordelij k Vechtplassengebied . Vervloet ee n interessan t betoo g ove r d e Hierop wer d gereageer d doo r he t forum : betekenis va n wate r i n on s gebied , waarbi j hi j prof.dr. Luu c Mur , voorzitte r va n d e Vechtplas - vanuit historisch perspectief ee n overzicht boo d sencommissie, Patrick Poelmann , dijkgraaf va n van prehistorie tot lat e Middeleeuwen. He t was de Stichts e Rijnlande n e n Ron Gast, voorzitte r een sfeervoll e bijeenkoms t waarbi j d e meest e van Stichting het Groene Hart . auteurs van het 'Waterboek' aanwezig waren. Door d e loco-burgemeeste r va n Hilversum , Op zaterda g 1 6 oktober volgd e i n Muide n i n mevrouw Jooren - va n de r Boor , wer d d e Orde het clubgebou w va n d e Koninklijk e Nederland - van Oranje Nassau uitgereikt aa n d e secretari s sche Zeil- en Roeivereeniging ee n goe d bezoch t van d e Goois e Natuurwach t Edward Klomp, te- (ook circ a 16 0 bezoekers ) symposiu m da t al s vens bestuursli d va n d e WG. N a d e lunc h ko n thema had : Hoe bepaalt water het landschap tus- men deelneme n aa n ee n zee r winderig e maa r sen Vecht en Eem? wel zonnig e boottocht naar Pampus, waa r me n De loco-burgemeeste r va n Muide n F . Win - een rondleiding kreeg door het fort da t n u weer nubst spra k ee n welkomstwoord , waarn a goed gerestaureer d is , o f naa r he t Muiderslo t prof.dr. Gerard van de Ven, emeritus-hoogleraar voor ee n bezoe k me t rondleidin g i n het slo t e n waterstaatsgeschiedenis, d e openingslezin g in d e tuin . To t slo t ee n gezellig e receptie . Bi j hield. Hi j voerde zij n gehoo r lang s d e eeuwen - vertrek wer d aa n all e gaste n ee n kopi e uitge - oude waterschapsgeschiedeni s va n he t gebie d reikt van een i8e-eeuwse kaart van de regio.

50 TVE 29e jrg. 2011 Henk Michielse bij het uitspreken van de Ludenlezing Ed van Mensch, de winnaar van de Ludenprijs, bij het 2010 over De opkomst & ondergang van de laatmiddel- borstbeeld van generaal Luden, de naamgever van de eeuwse kloosters in de regio. prijs.

TVE tijdschrift met ontwerper s Eri k e n Jurriaan Van Wijlan d Ook dit jaar kwamen e r twee TVE-special s uit, in en i s in december 201 0 aan de drukker aange - mei he t lustrumnummer , TV E 40 jaar e n i n sep - boden. tember he t bovenvermeld e boe k Watersame n - I n november startt e e r een overleg tussen TVE met d e WG, dat inmiddel s ee n zee r goede ont - en de historisch e verenigingen in Huizen ove r vangst heeft gekregen. D e maart- en december- de organisatie va n een Open Da g in Huizen in nummers bevatte n gevarieerd e bijdragen , me t oktober 201 1 e n ove r ee n themanummer . in maar t extr a aandach t voo r Lare n e n i n de - Voor beide werd door d e Stichting Energiebe - cember voor de reformatie i n ons gebied. sparing Huize n subsidi e te r beschikkin g ge - In apri l heef t Matthij s Witt e zij n werk al s re - steld. dacteur neergelegd , Jaap Groenevel d dee d da t eind december . Ev a Schil d beëindigd e haa r Werkgroepen werk al s redactiesecretaris e n werd gewoon re - - Ee n lid van d e werkgroep Oude Wegen tussen dactielid. Redactieli d Frits Boo y ontving voo r Vecht en Eem leverde ook dit jaar een bijdrag e zijn verdienste n betreffend e d e geschiedeni s aan het TVE tijdschrift. van het oud e kinderboe k d e H . van Alphen Prij s - D e werkgroep Katholie k & protestant leverd e 2010. meerdere bijdragen . Zij streeft naa r publicati e van een boek, gepland voor 2013. Nieuwe Initiatieven - D e werkgroe p Naoorlogse Gastarbeid vroe g - Overleggroe p Nera-gebouw : ove r behou d e n opnieuw subsidi e aan . Me n streef t naa r ee n bestemming vind t voora l overle g plaat s tus - eerste klein e publicati e medi o 201 1 e n naa r sen de verschillende overheden . het opzette n va n ee n reizend e tentoonstel - - D e opze t va n ee n Gid s op cultureel-historisc h ling. gebied werd voortgeze t doo r verde r overle g - He t Projec t Begraafplaatse n koo s voo r ee n van DB-lede n me t d e musea , waarbij n u oo k bescheiden opzet . Flos Wisse Smi t heef t nog - de instanti e iTRovato r i s betrokke n di e al s maals ee n enquêt e ui t late n gaan , maa r ont - koepel van de VW's za l gaan functioneren. E d ving geen aanvullende respons. van Mensch , Ja n Voller s e n Han s Mou s wer - ken hieraan. Andere activiteiten - E r i s dit jaa r ee n TVE-fïetsroutekaar t ontwor - - TVE-vertegenwoordiger s ware n weer actie f i n pen waarvan d e weg voert lang s d e i n de Ca- het Historisc h Café Naarden, da t me t succe s non va n TV E besproke n locaties . D e kaar t i s zijn lezinge n blijf t organisere n i n Naarden - resultaat va n samenwerkin g va n Han s Mou s vesting.

TVE 29e jrg. 201 1 si Vrolijke bezoekers bij de uitreiking van de Ludenprijs en de Ludenlezing. voor TV E e n d e historisch e vereniginge n publi - ceren ee n kostbar e zaak . Printing on demand kan ee n oplossin g zijn ; Ral f d e Jong, sind s kor t DB-medewerker, ga f ee n toelichting . Aa n he t eind van de vergadering werd Pau l van Oven, de oud-penningmeester, bedank t voo r zij n jaren - lange inzet. Ook ging veel dank naa r Jan Lamm e voor zijn werk al s DB-lid. De tweede jaarlijks e bijeenkoms t wa s o p 1 8 november i n Museu m Huizen . Allereers t wer d Hennie Lustig-d e Kruyff , oud-secretaris TVE , her- dacht. Zi j overlee d gehee l onverwach t i n okto - - He t bestuu r blijf t va n pla n d e lieux de memoi- ber. Belangrij k was vervolgens de inleiding door re te bundele n di e i n TV E en i n Cooi s Leve n Marieke Hendrik s ove r d e nieuw e diens t voor werden gepubliceerd , aangevul d me t recen - toerisme i'TRovator, di e gaat werken met behul p tere. Streefdatu m voo r publicati e wa s e n i s van nieuw e medi a waari n d e digital e belevin g 2011. centraal staat . D e inhou d ka n med e aangele - - D e websit e van TV E wordt no g steed s goe d verd worde n doo r historisch e organisaties . bezocht e n aangevuld , e n i s i n he t bijzonde r Meegedeeld wer d da t AB-li d Cerri t Verhoe f uitgebreider geworde n wa t betref t d e Regio - geëerd i s met d e erepenning va n gemeente La - nale Agend a o p cultureel-historisc h gebied . ren voo r zij n wer k voo r Stichtin g Oud e Land - Astrid Becker e n Eva Schil d houde n me t d e bouwgewassen. webmaster bij wat e r geboden wordt. Dagelijks Bestuur Het A/gemeen Bestuur als netwerkorganisatie Het D B kwam i n 201 0 i n nege n regulier e verga - Als netwerkwerkorganisatie va n bijna 40 histori- deringen bijee n e n had éé n vergadering me t d e sche instellingen houdt TV E jaarlijks twee verga - redactie va n he t TVE-tijdschrift , terwijl e r regel - deringen va n he t Algemee n Bestuur , waaraa n matig werkbijeenkomste n plaatsvonden , zoal s afgevaardigden va n de organisaties deelnemen . ter voorbereidin g va n he t Lustru m e n d e Ope n Daarbij werde n TV E e n he t A B i n apri l opge - Dagen in 2010 en 2011. schrikt doo r he t overlijde n kor t n a elkaa r va n Er traden dri e nieuw e bestuurslede n aa n di e twee vertegenwoordigers , Bar t va n Geenen , zich spoedi g inwerkten , zoda t i n maar t d e se - voorzitter va n H K Blaricum , e n Chri s Houwer , cretaris d e donateursadministrati e aa n d e nieu - voorzitter va n H K Eemnes . Beide n hadde n i n we penningmeeste r ko n overdragen . Oo k E d maart nog de AB-vergadering bezocht . van Mensc h en Astrid Becker werden sne l in di- Voor d e vergadering o p 1 0 maart genoo t he t verse taken betrokken. Op 8 april werd door D B AB gastvrijheid i n he t nieuw e tehui s va n d e H K en redacti e afscheidgenome n va n redactieli d Blaricum. D e nieuwe TVE-bestuursleden stelde n Matthijs Witt e e n d e bestuurslede n Pau l va n zich voor: Ed van Mensch, Astrid Becker e n Iny Oven e n Jan Lamme . Helaa s heef t Ral f d e Jong Hoogendijk, penningmeester . E r volgd e onde r zijn taak al s technisch medewerke r medi o 201 0 meer ee n voordrach t doo r Carl a va n Linge n weer neergelegd. over Publicitaire aspecten in verband met een te houden evenement , zoal s ee n symposium : Ho e Heleen N/emei/er-Hesselink, secretari s TVE maak j e j e al s verenigin g bekend . Bovendie n i s (foto's Erik van Wijland)

52 TV E 29e jrg. 2011 Archiefnieuws

Archief Waalse kerk terug in Naarden Anne Medema De 22e november 2010 , een dag waarop ee n wa- terig najaarszonnetj e he t Hollands e polderland - schap overgoot , wa s ee n belangrijk e da g voo r het Stads - e n streekarchie f t e Naarden . D e ar - chivaris ree d die dag, in gezelschap van een col- lega va n d e Gemeentewerf , i n ee n knalgel e dienstauto naa r d e Universiteitsbibliothee k t e Leiden. He t doe l va n dez e rei s naa r d e oudst e universiteit va n on s land , gestich t i n 1575 , was belangrijker voo r d e histori e va n Naarden , da n met d e Waalse kerken , zou hie r zonder he t be - de aanschouwe r o p he t eerst e gezich t zo u ver - staan van de gemeente zeke r nie t hebbe n gele- moeden. Bi j d e Universiteitsbibliothee k berus - gen. I n 173 3 vond i n Naarde n zelf s ee n synod e ten d e archieve n va n d e Waals e kerke n i n Ne - van d e Waalse kerken plaats! Aan het begi n van derland, die daa r ooi t i n bewarin g zij n gegeve n de ig e eeuw wa s d e lakennijverhei d vrijwe l sti l door d e Commission Walonne . De laatst e jare n komen t e liggen . Da t leidd e tot he t vertrek va n is men daar tot he t inzicht gekomen, dat het be- de Waalse wevers. D e laatste 1 3 lidmaten voeg- ter i s da t d e archieve n va n plaatselijk e Waals e den zic h n a d e opheffin g va n d e ker k me t hu n kerken z o mogelij k wee r worden gerepatrieer d familieleden bi j d e Nederland s Hervormd e ge - naar de plaatsen waar z e ooit zijn gevormd. meente. Ee n logische stap , want d e Waalse ge- Het archie f va n d e Waals e gemeent e va n meenten vormde n ee n Franstalig e afdelin g va n Naarden ove r d e periode 1651-182 0 met ee n to- de Nederlands e Hervormd e Kerk . D e laatst e tale omvan g va n ongevee r 2, 5 strekkend e me - predikant va n d e Waals e ker k i n Naarden , ds . ter, bevon d zic h eveneen s onde r di t conglome - Anosi, die op 5 juli 181 9 afscheid nam, heeft no g raat aan archieven. Met name n a de val van Ant- tot 1855 , hij was toen 9 3 jaar, een jaarlijks pensi- werpen i n 158 5 vestigde n zic h vel e Franstalig e oen van 750 gulden genoten. (Waalse) protestante n i n d e Noordelijk e Neder - Met he t archie f va n d e Waals e gemeent e i s landen. Ee n aantal van hen ging in Naarde n wo- wederom ee n stukje histori e va n Naarde n thui s nen, waa r destijd s d e lakenindustri e floreerde . gekomen! Veel Walen beoefenden he t weversambacht. Zi j verlangden i n hun eigen taal de zondagse evan- gelieprediking t e volgen . E n zo werd i n 165 1 de Waalse ker k va n Naarde n gesticht. D e gemeen- te kree g ee n onderkomen i n d e voormalige ka - pel van het Mariaconvent aa n de Kloosterstraat . Op 4 augustu s 165 2 werd d e eerst e predikant , Jean Matho n uit he t Zeeuws e Groede , i n zij n ambt bevestigd. Rijkdom was bij deze eenvoudige wever s nie t te vinden. Het was in allerlei opzichten een zaa k van 'klein e luyde n me t grot e zorgen' . He t gra f van Comenius, die voor wat betref t zij n geloofs- opvattingen e n oo k anderszins , bande n ha d

TVE 29e jrg. 201 1 53 Agenda uitgelicht

De Denker denkt weer De gerestaureerde Denker (foto Kee s Hageman). Satan, poète of penseu r zoals Rodi n zelf zijn be- roemde beel d noemde, staat weer al s herbore n centraal i n d e tentoonstellin g D e denker denkt weer in Singer Laren. Het beeld werd op 1 7 janu- ari 200 7 ontvreemd , maa r twe e dage n late r zwaar beschadig d teruggevonden . Ee n advies - commissie kwam tot d e conclusie dat 'door her - stel va n d e uiterlijk e vor m he t beel d d e sym - boolwaarde voo r d e collecti e van Singe r kan herwinnen e n da t d e restaurati e zo u worde n uitgevoerd i n samenspraa k tusse n restaurato - ren e n ee n begeleidingscommissie' . He t aanta l ingrepen moes t zovee l mogelij k 'reversibe l e n beperkt blijven'. Op 1 8 novembe r 201 0 keerd e he t beel d n a een uitvoerig e restaurati e teru g i n he t Singer Museum. Rui m twe e jaa r hadde n deskundige n van he t Musé e Rodi n i n Parijs , d e Universitei t van Amsterdam e n het Rijksmuseu m met succe s aan het herstel gewerkt. Vanaf 2 8 januari 201 1 is het voor het publiek weer te zien. In d e begeleidend e catalogus , di e rij k geïllu - Het Singer Museumt zeg t ove r he t beeld : Er streerd i s me t prachtig e foto's , word t uitge - zijn weinig kunstwerken z o beroemd als D e Den- breid ingegaa n o p d e aanslag , d e restauratie , ker en toch weten we niet veel over de geschiede- het ontstaa n va n d e Denke r e n d e Rodin s va n nis van dit fascinerende beeld. In deze tentoon- Singer. stelling komt d e Poor t van de Hel, waarvoor D e Denker is ontworpen, uitgebreid aan bod. Daar- Eva Schild naast staan he t creatiev e genie van Rodin en zijn inspiratiebronnen centraal. De tentoonstellin g loop t no g t/ m 2 2 mei . Zi e voor openingstijde n d e Agend a elder s i n di t Vroeg afgietsel nummer. Rodin kree g i n 1880 opdracht voo r twee monu - mentale bronze n deure n voo r ee n kunstnijver - heidsmuseum da t nooi t gebouwd is . Van de 227 figuren waarui t d e zes meter hog e Hellepoor t i s samengesteld, heef t hi j divers e loss e beeld - houwwerken e n afgietsel s gemaakt . He t beel d van Singe r i s een van d e vroege afgietsels , ee n van de 40 denkers van het formaat van de Helle- poort. Bezoeker s va n d e tentoonstellin g kun - nen d e gerestaureerd e Denke r bewondere n e n vergelijken me t d e twee vroegst e Denker s ooi t gegoten, respectievelij k i n 188 4 e n 1896 , speci- aal overgevlogen uit Melbourne e n Genève.

54 TV£29e/rg. 2011 Agenda

Historisch Café Naarden HK Nederhorst den Berg Het Historisc h Caf é Naarde n vindt i n principe plaat s i n 11 maart: Jaarvergadering me t lezin g ove r de Drents e Wijnproeverij De Samaritaan, Marktstraa t 41 , Naarden , landbouwkoloniën doo r Wi l Schackman n ui t Gronin - vanaf 20.00 uur; toegang gratis: gen, schrijve r va n he t boek : D e Proefkolonie , Berg - 15 maart: Lucienn e Keize r over restauratie van de ves- plaats, Kerkstraat 7 , aanvang 20.00 uur . ting Naarden. 8 april: Lezing over d e geschiedenis van de Nederlandse 17 mei: Hen k Michiels e ove r d e heilig e Liudger & d e kinder- en jeugdliteratuur tot ca. 1960 door Frits Boo y vroegste geschiedenis van Naarden en de regio. uit Baarn . De lezing wordt gehoude n i n de Bergplaats , Kerkstraat 7 en begint om 20.00 uur . HK Baerne Tot 1 mei: Tentoonstelling Twe e eeuwen burgemees - HKWeesp ters in Baarn i n d e Oudheidkamer onde r d e Openbar e 21 maart : Algemen e ledenvergadering . Presentatie Bibliotheek, Hoofdstraa t 1 , Baarn. Open: wo e 14.00- 'Johan Sebastian Bach, 21 maart is zijn geboortedag' 16.00 u. en za 11.00-13.00 u. door Martin Kamminga , organist e n dirigent. 19.30 uur 14 april : Lezin g ove r Doo d e n begrave n in Nederland Van Houtenkerk, Weesp. door Edwi n Maes , historicu s e n gespecialiseer d i n d e 19 april: Lezing over Amsterdam als diamantstad doo r geschiedenis va n d e doo d e n d e Ned. Psychiatrie. Rene Valensa, 20.00 uur Van Houtenkerk, Weesp. Plaats: He t Brandpunt , Oud e Utrechtsewe g 4a . Kaar - ten aa n d e zaal . Li d + 1 introducé gratis / nie t lede n € Comenius Museum 3,50. Kloosterstraat 33 , Naarden ; open : d i t/ m z o 12.00 - 17.00 uur. HK Eemnes Tentoonstelling Van Mariaconvent to t Comeniu s Muse- Oudheidkamer va n de HK , Raadhuislaa n 2-A , 375 5 H C um. 57 0 Jaa r geschiedeni s va n ee n gebou w da t ach - Eemnes. Info : www.historischekringeemnes.nl, 035- tereenvolgens functioneerd e al s klooster , weeshuis , 5381609. school, Waalse kerk , kazerne , bedevaartsoord e n mu- Open: za 14.00-16.00 uur . seum; t/m 3 april. Tentoonstelling Waterscha p meer dan droge voete n 24 maart : Lezing ove r Kniesore n e n kameraden. Bur- over d e geschiedeni s va n d e waterschappe n i n Eem - gers en militairen in de vesting rond 190 0 doo r drs . nes. Eers t ee n introducti e va n d e ontginnin g va n he t Corstiaan Prince. Princ e di e i n opdracht van het Ves - veen. Dan de strijd tegen het water ui t het Gooi en dat tingmuseum onderzoe k doe t naa r he t verlede n va n vanuit d e Zuiderze e di e leidd e to t samenwerkin g i n de vesting, zal ingaan op de wisselwerking tussen bur - waterschappen. Verder ee n overzicht va n de verschil- gers en militairen en het leefklimaat i n de vesting rond lende overstromingen, waarvan d e laatste van 1916 de 1900 e n later . Aanvan g 20.0 0 uur ; € 5. - incl . tentoon- meeste indruk maakte. Tenslotte d e verschillende wa- stellingsbezoek e n koffi e o f thee . Aanmelding : in - terschappen di e Eemne s heef t geha d e n d e huidig e [email protected], per post : Kloosterstraa t 33 , taken va n he t Waterscha p Valle i & Eem . D e tentoon- 1411 RS, Naarden, telefonisch va n di t/m z o va n 12.00 - stelling is gratis tot apri l te bezoeken. 17.00 uur via 035-6943045.

HK Laren Geologisch Museum Hoflan d Tentoonstelling ove r rietdekken to t e n me t 2 apri l Het Geo-Bio Historisch Verhaal, d e geschiedenis va n 2011 in he t Historisc h Centru m aa n d e Burg . van Nis - 'Oerknal tot Heden' . Hilversumseweg 5 1 Laren; penstraat 29 . Elk e zaterdagmiddag i s de Lindenhoev e di t/m zo 13.00-16.30 uur ; geopend van 14.00 tot 16.0 0 uur; toegang gratis. www.geologischmuseumhofland.nl.

Historische Kring Loosdrecht Kasteel-Museum Sypestey n Oude Gereedschappen, weeg- en meetinstrumenten. El- Tentoonstelling ove r speelgoe d He t Bewoge n Blik . ke woensdag va n 10.00-12.0 0 e n va n 20.00-22.0 0 uu r Nw. Loosdrechtsedijk 150 , Loosdrecht; dagelijks 12.00- en elk e oneve n (! ) zaterda g va n 10.00-12.0 0 uur ; Ge - 17.00 uur. bouw 3-Luik , Acacialaa n 2 (zijstraat va n d e Lindelaan ) in het centrum van Nieuw-Loosdrecht . Museum Oud Soest Tentoonstelling Soeste r Beuken ; fotografisch projec t van d e Amsterdams e fotograa f Poik e Stomps. Deze

TV£ 29e jrg. 2011 5 5 jonge fotograaf heef t voo r ee n deel zij n wortels i n de Tijd: dinsda g 2 2 e n 2 9 maar t e n 5 e n 1 2 april; 19.30 - Soester familie Beuken . D e ervaringen va n enkel e ou- 21.30 uur . Plaats : Bibliotheek , Wilhelminaplantsoe n dere familielede n tijden s d e oorlo g wee t hi j doo r Bussum. Kosten: € 90. Aanmelden: [email protected], beeld e n verhaal te verbinden me t actuel e beelde n i n bel me t 035-694538 1 o f kij k o p d e website : het Soes t va n de 2i e eeuw. Verder heef t he t museu m www.livius.nl. het Haircosmetisc h bedrij f Keun e ui t Soes t d e gele - genheid gegeve n ee n expositie i n te richte n ove r he t KIJK OOK OP bedrijf. Dez e tentoonstelling geef t ee n beel d va n he t www.tussenvechteneem.ni, in het menu onder 'Links' , bedrijf e n zij n producte n e n materiale n va n ou d naa r voor website s va n divers e organisatie s met hun gege - nieuw. Adres Steenhoffstraa t 46 , 376 4 B M Soest ; tel. vens en aankondigingen. 035-6023878. Woe/za/zo van 13.30-17.00 uur. De bij TVE aangesloten organisaties worden uitgeno - Raadhuis en Dudok Centrum digd hu n activiteite n in de periode medi o me i tot e n Hilversum, Dudokpar k 1 , 035-6292826 ; w o e n z o 12 - met september 201 1 vóór 1 april 2011 aan te melden voor 16.30 uur. opname in deze rubriek. Toezenden aan redac- Leven en werk van W.M. Dudo k (1884-11)74) en Ontde k [email protected]. en beleef je omgeving; rondleidin g doo r he t interieu r van he t raadhui s me t n a afloo p torenbeklimming ; ie - dere zondag om 14.00 uur.

Singer Laren Oude Drift 1,125 1 BS Laren Info: www.singerlaren.nl; 035-5393939 Open: di t/m zo: 11.00-17.00 uur . Tentoonstelling Rodin , D e Denke r denk t wee r t/ m 2 2 mei, Singer Memorial Collection t/m 2 5 april.

Streekmuseum VredeGoed O Tienhoven/Oud Maarsse - veen; open van 2 april t/m 9 oktober. In maart 200 9 i s de Stichting Boerderijmuseu m Vrede - goed opgericht . He t doe l va n d e stichtin g i s om ee n bijzondere collecti e plattelands - e n boerenvoorwer - pen onde r t e brenge n e n te n too n t e stelle n i n he t streekmuseum Vredegoed . He t zij n voorwerpe n va n rond 1900 uit de dorpen Tienhoven, Oud Maarssevee n en omgeving . Z e hebbe n betrekkin g o p traditionee l wonen, ambachtelij k werke n o p boerenbedrij f e n veenderij e n d e dorpssamenleving . Boerderi j Vrede - goed met enkel e historische art nouvea u elementen i s zelf oo k van waardevolle museal e betekenis. Ber t va n der To l i s veehouder o p boerderi j Vredegoe d e n be - heerder va n he t museum , da t o p 1 8 september 201 0 zijn deuren voor het publiek heeft geopend.

Tussen Vecht en Eem 15 oktober Open Dag Tussen Vecht en Ee m te Huizen.

Liviuscursus Turkije in de oudheid. Ee n cursus va n vier bijeenkom - sten over (1) Troje, (2) Een veelheid aan volkeren zoal s Frygiers e n Grieken, (3) D e Perzisch e e n hellenistisch e tijd, (4 ) He t Romeins e Rijk , Byzantium t% de strij d te - gen de Islam . Aansluitend ka n men i n september deel - nemen aa n een reis naar oostelijk Turkije.

56 TVEiqejrg. 2011 Colofon De Stichting Tussen Vecht e n Ee m (TVE) i s een samenwerkingsverband va n meer da n 3 5 lokale e n regionale or - ganisaties o p historisc h e n aanverwan t gebied . D e Stichtin g bevorder t e n verbreid t d e kenni s o p historisch gebied betreffende d e streek. Voorts ijvert zi j voor he t behoud van cultuurhistorische e n karakteristie - ke waarden. Donateurs van TVE ontvangen het tijdschrift gratis . Website: www.tussenvechteneem.nl Donatie / Abonnement e-mail: [email protected]. Abonneren geschied t door zic h aan te melden al s donateur. D e minimum-donatie bedraag t e 19,50 per jaar. Aan- melden al s donateur ka n het eenvoudigst door overmaking van de eerste donatie op IN C giro-rekening 3892084, t.n.v. Tussen Vecht en Eem, onder vermelding van Nieuw e donateu r 201 1 en volledige naa m e n adres. Voor ee n snelle respon s word t oo k aangerade n o m zic h daarnaas t aa n te melde n bi j d e administrati e va n TVE , p/a Ros - tocklaan 7,1404 AD Bussum - 035-69 4 772 6 Dagelijks bestuur e-mail: [email protected] drs. J.L Vollers (voorzitter) - Va n der Helstlaa n 2, 1412 H K Naarden - 035-69 4 884 6 drs. H.L.E . Niemeijer-Hesselink (secretaris ) - Kon . Emmalaan 10-A, 1405 CK Bussum - 035-69 1 4950 drs. S.A.J.J. Hoogendijk-Vranken (penningmeester) - Rostocklaa n 7,1404 A D Bussum - 035-69 4 7726 mw. A.A.A. Becker - Oud e Have n 28,1411 WB Naarden - 035-69 5 040 2 ing. E.E . van Mensch - J.H.B . Koekkoekstraat 26,121 4 AD Hilversum - 035-62 3 4913 drs. J.M. Mous - Sta m 39,1275 C E Huizen - 035-52 6 7458 Aangesloten organisatie s Historische krin g Baerne | Historische krin g Bussu m | Historische krin g Blaricu m | Historische krin g Eemne s | His- torische krin g In de Gloriosa Ankeveen, 's-Graveland , Kortenhoe f | Hilversumse historisch e krin g Albertus Perk \ Historische krin g Huize n | Historische krin g Lare n | Historische krin g Gemeente Loene n [ Historische krin g Loos - drecht | Historische krin g Stad Muiden | Historische verenigin g Soest/Soesterberg| Stichtin g Comit é Oud Muider- berg | Vereniging Werkgroe p Vestingsta d Naarden ] Historisch e krin g Nederhors t de n Ber g | Historisch e kring - Weesp |Naerdincklan t - Archeologi e Gooi - en Vechtstree k | Streekarchief voo r he t Goo i e n de Vechtstreek, Hil - versum | Stads- e n Streekarchie f Naarden , Muiden, Bussu m e n Huize n t e Naarde n | Gemeentearchief Wees p | Vereniging Curtevenne, 's-Graveland | Vereniging van Vrienden van het Goo i [ Geologisch Museum Hofland , Laren | Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemlan d | Stichting Couleur Locale, Blaricum | Museum Hilversum | Stichting Hilversum, Pas Op.' | Stichting Huize r Museum | Stichting Omgevingseducatie Gooi , Vecht- en Eemstreek | Singer Museum, Lare n |Sta d en Land e Stichting | Stichting Vrienden van het Nederland s Vestingmu- seum, Naarde n | Stichting D e Hof, Hilversu m | Stichting Wees p Kijk Uit!, Weesp | Stichting Behou d het Oude Dorp, Huizen | Stichting Karakteristie k Blaricum | Stichting Oud e Landbouwgewasse n Lare n | Stichting Oud e Begraaf - plaats van Naarden | Gemeentemuseum Weesp | Comenius Museum, Naarden Het tijdschrift Tusse n Vecht e n Eem is een uitgave van TVE en verschijnt vier maal per jaar. Redactie Dr. H.C.M. Michielse (hoofdredacteur) - Huizerstraatwe g 37,141 1 G L Naarden - 035 - 694 4091. Dhr. F.J . Booy (eindredacteur) - Ferdinand Huycklaan 36, 3743 AN Baarn - 035-54 1 7336 Drs. J.M. Mous (redacteur illustraties ) - Sta m 39,1275 C E Huizen - 035-52 6 7458 Mw. drs. E.C . Schild-Schofaerts - Hamerstraa t 77,140 2 P S Bussum - 035-69 1 8978 Mw. S.C.L . Verster - Hollandstraa t 19 , 3634 AS Loenersloot - 0294-29 1 743 Dhr. J.J.L. Cammelbeeck - Juliana van Stolberglaan 32,1412 B H Naarden - 035-68 3 931 8 Dhr. A. Medema - Gel e Plomp 54, 3824 WK Amersfoort - 035-69 5 781 5 (archief Naarden )

Redactieadres Huizerstraatwe g 3 7 - 141 1 G L Naarden - 035-69 4 4091- [email protected] Opmaak Ol f Henselmans , Huize n Druk Drukkeri j J. Bout 8 1 Zonen, Huizen N H ivuerbero- o

Westbroek

,/\y V

Vleuten SfcsV

Alen dorp Harmeien SJ reamGIS .ifdelin g IN F 2010, Die n ;t kadaste r en openbare registers, Apeldoorn 09-0 3 1 0 116490 1 V H

' KJÏf), -.,•