Afbraak Van Losstaande Torens in De Negentiende Eeuw Het Voorbeeld Van Oldenzijl

Teun Juk Los-vast: afbraak van losstaande torens in de negentiende eeuw Het voorbeeld van Oldenzijl

Het Groninger torenlandschap is in de loop Afbraak van losstaande torens: een overzicht der eeuwen ingrijpend gewijzigd. Tal van oude Alvorens nader in te gaan op de situatie in Oldenzijl is torens zijn verdwenen of vervangen, niet alleen het zinvol om een verkennend onderzoek te doen naar de afbraak van losstaande torens bij Groninger kerken in de westtorens, maar ook losstaande torens. negentiende eeuw. Uit een chronologisch overzicht van de Naarmate we verder in de tijd komen, neemt gebeurtenissen bij een tiental kerken doemt het beeld op van een ingrijpend veranderend torenlandschap. de informatie over de afbraak van torens toe. Van de losstaande toren ten noordwesten van de kerk In Oldenzijl werd de losstaande toren in 1829 van Pieterburen is een aquarel/potloodtekening bewaard gebleven (afb. 1). Daarop is te zien dat de toren een uurwerk afgebroken, terwijl de kerk al een dakruiter had. Een grote scheur in het muurwerk suggereert dat de had. Is deze gang van zaken in Oldenzijl uniek toren bouwvallig was geworden. In de jaren 1805-1808 werd de huidige toren gebouwd, ter herinnering waaraan een of komen we die op meer plaatsen tegen?

( foto Groninger Museum collectie Groninger Museum

1 De kerk van Pieterburen met losstaande toren, ca. 1800. Aquarel/potloodtekening 2 Losstaande toren op de avondmaalsbeker van Oosternieland foto Instituut voor Liturgiewetenschap RU Groningen 3 Kerk en losstaande toren van Usquert op een tekening door Hendrik Faber (reproductie Groninger Archieven) 4 De afgebroken zadeldaktoren van Hellum

10 ) 5 Plattegrond van kerk en toren van Hellum op de kadasterkaart van ca. 1830, bewerkt door Henk Kampen tekening Groninger Archieven gedenksteen in de torenmuur werd gemetseld.1 De twee geraakt, werd in 1848 tot afbraak besloten. In dezelfde oude torenklokken uit 1553 en 1717 werden in de nieuwe to- periode werd de kerk in- en uitwendig geheel vernieuwd.4 ren gehangen, waarna de losstaande toren op afbraak werd Gekozen werd voor een westtoren met een achtzijdige verkocht en gesloopt. De nieuwbouw was een initiatief van spits, waaraan een gedenksteen boven de ingang herinnert. Goosen Geurt Alberda, de heer van Dijksterhuis, hoewel de De oude torenklok werd in 1943 door de bezetter geroofd kosten ten laste kwamen van de kerkenkas. Daarmee is de en in 1948 vervangen door de huidige klok. kerk van Pieterburen de laatste waar de Ommelander adel In Wedde werd de losstaande klokkenstoel in 1860 ver- nadrukkelijk zijn stempel op de kerktoren heeft gedrukt. vangen door de huidige toren. Op het kadastrale minuut- In 1822 kreeg de kerk van Oosternieland een eenvoudige plan uit 1830 zien we dat de kerk een portaal aan de west dakruiter op het westeinde van de kerk. De losstaande gevel had en dat op enige afstand van de kerk een houten zadeldaktoren die aan de noordkant stond, werd in de klokkenstoel stond. De toren kreeg een vierkante bak tweede helft van 1822 afgebroken. De reden tot de afbraak stenen romp met een door leien gedekte hoogopgaande van de toren was dat deze zich in een zeer bouwvallige en spits. De huidige klok dateert uit 1949. voor de publieke veiligheid gevaarlijke toestand bevond. De kerk van Usquert kreeg in de jaren 1863-1869 een Van deze toren is een afbeelding bewaard gebleven op de geheel ander aanzien. Eerst werd het kerkgebouw voorzien avondmaalsbeker, oftewel De kercke Beecker van ’t Ooster van een gedetailleerde neogotische vormgeving. Vijf jaar nijlant. Anno 1659 den 12 Septemb (afb. 2). Aangezien de later werd de oude losstaande toren afgebroken, die blij- oude torenklok te groot was om in de nieuwe dakruiter kens het kadastrale minuutplan ten noordwesten van de te hangen, werd hij verkocht aan de kerkvoogden van kerk stond (afb. 3). Ook hier was bouwvalligheid de reden Eenum. In de dakruiter kwam een klok te hangen van voor afbraak. In Usquert was het vooral de rijke boeren- Van Bergen en Fremy.2 stand die er voor zorgde dat het dorp een opvallende toren In 1765 werd de middeleeuwse kerk van Woltersum met kreeg. Van der Aa: “eene welvaart (…), zoo als men schaars uitzondering van het koor gesloopt (zie ook het artikel van in eene andere gemeente der provincie zal aantreffen”. Het Regnerus Steensma elders in dit tijdschrift). Hiertegenaan resultaat was een hoge toren met een opvallende neogoti- werd een nieuw kerkgedeelte opgetrokken, waarna in 1837 sche vormgeving.5 In de toren werden de oude klokken uit werd besloten zowel dit koor alsook de oude vrijstaande to- 1405 en 1690 opgehangen. ren te slopen. De reden was ook hier bouwvalligheid. Het Tot 1870 stond er in Eexta een kruiskerk met een losstaan 11 materiaal van de afgebroken vrijstaande toren, die ten de toren. Als gevolg van omvangrijk achterstallig onder- ( noordoosten van de kerk stond, werd hergebruikt bij de houd rijpte in 1869 het idee om een nieuwe kerk te bouwen nieuwbouw. Zo kreeg de kerk van Woltersum in 1838 haar en de oude op afbraak te verkopen. Een grote stormschade huidige vorm met een iets ingebouwde oosttoren naar een op 16 december 1869 versnelde dit proces, toen de kerk- ontwerp van Pieter Kuipers. Deze datum staat vermeld op voogden zich genoodzaakt zagen de kerk uit veiligheids- een gedenksteen met de woorden: GEBOUWD IN DEN overwegingen met onmiddellijke ingang te sluiten. In 1870 JAARE 1838.3 De tegenwoordige klok is van 1949. werden kerk en toren afgebroken. Elders in het dorp werd De kerk van Vierhuizen kreeg in 1843 zijn huidige forse in 1871 werd een nieuwe kerk met daktoren gebouwd. naaldtoren. Tot 1839 had de kerk een losstaande toren Opmerkelijk is de situatie in Hellum. Op het kadastrale waaraan veel tuf te zien was, die tussen kerk en kosterie in minuutplan uit 1830 is te zien dat de kerk, evenals die van stond. Een gedenksteen herinnert aan de bouw van de hui- Wedde, een westportaal had (afb. 5). De losstaande toren, dige toren die uit het kerkdak oprijst: De oude alleenstaande aangeduid als ‘Toorn’, stond op het noordoostelijke deel toren in het jaar 1839 afgebroken zijnde is deze nieuwe vanwege van het kerkhof, aan de weg. Op een tekening die van dit vrijwillige bijdragen der ingezetenen alhier gebouwd in 1843 onder bouwwerk bewaard bleef is een gotische toren met uurwerk Directie van Pieter C. Abbring, Jan K. Loots en Willem L. Dijkhuis. te zien (afb. 4). Bijzonder in Hellum is dat het toenmalige De torenklok uit 1630 werd in de nieuwe toren gehangen. westportaal feitelijk de onderbouw van een vroegere toren De kerk van Saaxumhuizen had eveneens een toren die betrof. Waarschijnlijk werd deze toren in 1646 verlaagd en los stond van de kerk. Op het kadastrale minuutplan uit onder het kerkdak gebracht, waarmee de kerk een monu- 1830 zien we de ligging en de plattegrond van deze toren. mentaal portaal kreeg. Toen de losstaande toren in 1871 Hij stond op de noordwesthoek van het kerkhof en was werd afgebroken, werd één van de twee klokken verkocht. voorzien van een zadeldak. Omdat de toren in verval was De afbraak van de toren was niet onomstreden en leidde bij

1 Zie R. Alma, ‘Een bijzondere voorstelling’, Groninger Kerken 23 (2006), p. 81 en A. Pathuis, Groninger Gedenkwaardigheden. Teksten, wapens en huismerken van 1209-1814, Assen/Amsterdam 1977, no. 3188. 2 Zie T. Juk, Oosternieland. Fragmenten uit de geschiedenis van kerk en dorp, Bedum 1990, p. 49-52. 3 M.D. Ozinga, Oost-Groningen [= De Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst, dl. VI: De provincie Groningen, eerste stuk], ’s-Gravenhage 1940, p. 185-186. 4 In de jaren 1846-1851 vond kerkherstel plaats en kreeg de kerk haar orgel (1851). 5 T. Juk, Torenbekroningen in de gemeente Eemsmond, Warffum 2003, p. 48-50. 6 Kerk en toren van Oldenzijl op de Wicheringekaart van 1616 7 Plattegrond van kerk en toren in Oldenzijl op het kadastrale minuutplan uit 1828 (reproductie Groninger Archieven) (reproductie Groninger Archieven)

tal van inwoners tot grote verontwaardiging. De huidige De bakstenen toren toren, die in 1872 gereed kwam, wordt bekroond door een Wanneer de historisch bekende losstaande zadeltoren is vierkante lantaarn met ingesnoerde naaldspits. Hierin gebouwd, is door het ontbreken van schriftelijke of bouw- hangt de overgebleven klok uit 1396. Uit de berichtgeving historische gegevens onbekend. Het is echter aannemelijk valt op te maken dat Hellum tussen de vijftiende eeuw en dat de toren uit de bouwtijd van de kerk (de eerste helft van het jaar 1646 twee torens had. Een dergelijke situatie is de dertiende eeuw) stamde, aangezien de oude klok van zeldzaam, maar komt in het aangrenzende Noord-Duitse Oldenzijl uit de dertiende eeuw dateert. Tal van andere gebied tamelijk veel voor.6 dertiende-eeuwse eeuwse kerken in Groningen heeft of had In Eppenhuizen werd de middeleeuwse kerk met losstaan- een losse toren, zoals bijvoorbeeld Baflo en Garmerwolde. de toren in 1882 gesloopt om plaats te maken voor een hui- Van de 93 door Regnerus Steensma onderzochte torens dige gebouw met dakruiter. Een afbeelding van de toren dateerden er 24 in de dertiende eeuw.8 De vroege aanwezig- 12 ) vinden we op de Coenderskaart uit ca. 1680. Blijkens het heid van een toren in Oldenzijl past in dit beeld. kadastrale minuutplan uit 1828 stond de toren op de zuid- De oudste afbeelding van de Oldenzijlster toren is te oosthoek van het kerkhof. Bij de afbraak bleek hij ‘schier vinden op de Frieslandkaart van Jacob van Deventer uit 1545 zonder fundamenten’ op zand te staan. De torenklok uit (uitgegeven in 1559). Op de kaart van Bartoldus Wicheringe 1478, met de naam Maria, werd verkocht aan de Rooms- uit 1616 (afb. 6) en de Coenderskaart van ca. 1680 is duide- katholieke parochie van Schagen. In de dakruiter werd een lijk te zien dat naast de kerk een losstaande zadeldaktoren kleinere klok gehangen, die in 1882 werd gegoten door staat die iets boven het kerkdak uitsteekt.9 Op het kadas- A.H. van Bergen. Op de plek van de toren werd in 1882 een trale minuutplan uit 1828 is de kerk voorzien van een dak- lijkenhuisje met duiventil gebouwd.7 De toenmalige predi- ruiter en een vrijstaande toren (perceel no. 107) (afb. 7).10 kant omschreef de afgebroken kerk als een ‘bouwvallig De toren staat ten zuidwesten van de kerk en is zuidoost- huis’ dat ‘niet meer passend voor openbare godsdienst noordwest georiënteerd met een ingang aan de zuidoost- oefening’ was. De afbraak van de losstaande toren tezamen kant. De toren had een grondplan van ca. 6 x 6 m en was met de kerk was hier een gevolg van de bouwkundige toe- gebouwd in baksteen, blijkens de opmerking van de stand in combinatie met een zekere vernieuwingsdrang. schoolmeester in 1828: “Duf of duifsteen is hier niet aan de Kerk of aan de Toren”. Oldenzijl uitgelicht Toen de oude toren in 1829 bouwvallig was geworden, Bijzonder in Oldenzijl is dat de kerk in de periode 1683-1829 besloten de kerkvoogden, die over weinig financiële twee torens had, waaraan in 1829 met de afbraak van de middelen beschikten, de toren op afbraak te verkopen. losstaande zadeldaktoren een einde kwam. In het nu vol- Zo sloegen ze twee vliegen in één klap: men was verlost gende gedeelte wordt op het hoe en waarom van deze situatie en het verdwijnen van de zadeldaktoren nader ingegaan. lees verder op pagina 21

6 J.W. Boersma, ‘Oudheidkundig bodemonderzoek in de Ned. Herv. Kerk te Hellum, Groningen. Bijdrage tot haar oudste bouwgeschiedenis’, Berichten van de R.O.B. 27 (1967), p. 141-155. 7 Zie T. Juk, Kerk en lijkenhuisje van Eppenhuizen. Jong, monumentaal en curieus, Warffum 2008. 8 R. Steensma, ‘Het Groninger torenlandschap voor 1500’, Groninger Kerken 15 (1998), p. 109-113. 9 P. H. Wijk, Groninga dominium. Geschiedenis van de cartografie van de provincie Groningen en omliggende gebieden van 1545-1900, Groningen/ Assen 2006. 10 Zie www.watwaswaar.nl Kadasterkaart (minuutplan) 1828: Uithuizermeeden, Sectie F, blad 1 (Oldenzijl).

RU Groningen Foto Instituut voor van de onderhoudslasten van de toren en kreeg tevens de Liturgiewetenschap beschikking over een fors eenmalig geldbedrag. Dit geld kon de kerkvoogdij een jaar later goed gebruiken bij de bouw van een nieuwe pastorie te Oosternieland.11 In de verkoopakte was bepaald dat de fundamenten geheel uit gegraven moesten worden en dat het karwei binnen drie weken geklaard moest zijn. Heine Reinders van den Berg, smid in Uithuizen, betaalde fl. 275,- voor de stenen toren inclusief houten ijzerwerk. De dertiende-eeuwse torenklok, die separaat werd verkocht, hangt nu in de kerk van Warfhuizen.12 Tijdens de restauratie van 1950-1952 werd door werklieden op de plek van de vroegere toren nog veel puin in de grond gevonden.

De dakruiter In de bouwgeschiedenis van de kerk van Oldenzijl is 1683 een belangrijk jaar, toen de kerk ingrijpend werd verbouwd. 8 De kerk van Oldenzijl vanuit het zuidoosten met dak Dit was nodig om het kerkgebouw beter geschikt te maken ruiter, zoals Rijksbouwmeester C.H. Peters haar omstreeks voor de protestantse eredienst. Aan de zuidkant werden de 1890 moet hebben gezien bestaande vensters deels uitgebroken en vergroot en verder kreeg de kerk aan de zuidkant een nieuwe entree met daar- opgenomen met daarop een in het Latijn gestelde tekst,13 boven een gedenksteen met als tekst: JESAIA.2. v. 3. / vergezeld van de wapens Clant, Horenken en Rengers KOMT LAET ONS OPGAEN TOT DEN BERGH DES / (collatoren) en het wapen van ds. G. van Bijler. De initialen HEEREN TOT DEN HUYSE DES GODTS JACOBS / OPDAT P.G. herinneren aan koster Pieter Geerts (afb. 10).14 HY ONS LEERE VAN SYNE WEGEN / ENDE DAT WY WANDELEN IN SYNE PADEN. De middeleeuwse toe 9 De kerk van Oldenzijl uit het zuidoosten, toestand in 2008 gang(en) werden dichtgemetseld. Ook in het interieur 21 vonden tal van aanpassingen plaats. Zo werden er in de ( kerk nieuwe banken, een avondmaalstafel en doophek geplaatst. Mogelijk is toen ook de vroegere koorafsluiting in de vorm van een doxaal verwijderd.

Op de nok van het dak werd aan de westzijde een dakrui- foto Regnerus Steensma ter geplaatst, voorzien van een klok, in 1683 gegoten door Wolfert Beeldsnijder, en een uurwerk met één wijzer (afb. 11). Helaas is dit uurwerk na de restauratie van 1952 voor schroot weggegaan; het huidige uurwerk is een hergebruikt exemplaar van de klokkengieterij Heiligerlee en heeft twee wijzers. Bijzonderheden over de bouw van de dakruiter zijn onbekend, aangezien de rekeningboeken van de kerkvoogdij niet verder teruggaan dan 1773. De onderbouw van het oorspronkelijke daktorentje, dat gelijk was met de nok van het dak, werd in 1894 gewijzigd. De huidige dakruiter heeft een achtzijdige, met leien gedekte spits, bekroond door een staaf met twee bollen en een haan. Ter herinnering aan de ingrijpende veranderingen van 1683 werd in het interieur een zandstenen gedenkplaat

11 Zie Juk, Oosternieland, p. 98-102. 12 Archief van de Nederlandse Hervormde Kerk te Oldenzijl (map losse stukken): Conditiën verkoop. Ibidem, Ontvangst en uitgave boek van de kerke tot Oldenzijl 1773-1875. 13 nobilissimi antiquo generis splendore maxime illustres domini collatores huius ecclesiae egbertus clant, gerardus horenken, edzardus rengers, toparchae in sandweer, petersbuiren, ten post etc., et dominus gual- therus a byler, pastor in oldenzyll, in perpetuam rei memoriam temphum hoc nova hac turri acuminata cam- pana sonante et horologia directione prudentissima et diligentia summa ornari curaverunt mdclxxxiii, p.g. custos in oldenzyl. 14 Pathuis, Groninger gedenkwaardigheden, no. 3029. foto Teun Juk foto Teun Juk foto Teun Juk

10 Oldenzijl, gedenkbord uit 1683 aan de noordwand

Twee bekroningen Gedurende bijna 150 jaar werd het dorpsbeeld van Oldenzijl gedomineerd door twee torens, waardoor de dakruiter niet kan worden beschouwd als een vervanger van de oude to- 11 Oldenzijl, dakruiter ren. De directe aanleiding tot de bouw ervan was de aanschaf van een uurwerk, dat op de kerkzolder werd ge- De oudste afbeelding van beide torens vinden we op de plaatst, waarbij de wijzerplaat werd opgenomen in de on- kaart van Starckenborgh en Visser uit 1685. Daar zien we bij derbouw van de ruiter. In bijvoorbeeld Huizinge ging men Oldenzijl ten westen van de borg Nansum de kerk met zo- anders te werk: hier werd het uurwerk uit 1663 op een ver- wel toren als dakruiter. Dit betekent dat de cartografen dieping in de oude toren gezet. De aanschaf van een uur- goed hebben opgelet. In 1911 schreef C.H. Peters dat na de werk was in de zeventiende eeuw niet voor iedere kerkge- afbraak van de oude toren en de verkoop van de klok ‘een meenschap weggelegd, waardoor het status gaf en gold als klein klokje met een armzalig dakkoepeltje de taak over- een teken van welstand. Mogelijk heeft de plaatselijke pre- nam’.16 De Rijksbouwmeester was duidelijk niet gechar- 22 ) dikant G. van Bijler hierbij een cruciale rol gespeeld; hij was meerd van de dakruiter. Wat hij op dat moment echter over van gegoede komaf en zijn naam en wapen prijken op het het hoofd zag, was dat de kerk al in 1683 was voorzien van gedenkbord. Verder vinden we zijn grafzerk als enige pre- een torentje op de nok van het kerkdak. dikantenzerk terug in de kerk.15 Slot 12 Oldenzijl, de torenklok uit 1683 Uit deze verkenning moge zijn gebleken dat verscheidene middeleeuwse losstaande torens bij Groninger kerken in de negentiende eeuw zijn gesloopt. Losse torens werden zel- den vervangen door een nieuw los exemplaar. De meest

foto Teun Juk voorkomende reden is die van bouwvalligheid. Waar tegen- woordig eerder gekozen zou worden voor ingrijpende restauratie, was het destijds logischer om te kiezen voor nieuwbouw. Bij de keuze voor het nieuwe bouwwerk speel- de geld en soms ook status een belangrijke rol. Wanneer de kerkvoogdij krap bij kas zat, en dat was vaak het geval in de kleinere plattelandsgemeenten, werd vaak gekozen voor een dakruiter. Daarbij werd de toren op afbraak verkocht, evenals de klok. Opvallend is dat in de tweede helft van de negentiende eeuw soms besloten werd tot het slopen van zowel kerk als toren, gevolgd door algehele nieuwbouw.

Drs. T.B. Juk ([email protected]) studeerde sociale geogra- fie in Groningen en is adjunct directeur en manager van de directiestaf bij de gemeente Urk. Zijn bijzondere interesse gaat uit naar de geschiedenis van Noord-Groningen in het algemeen en de kerkgeschiedenis in het bijzonder. 15 Pathuis, Groninger gedenkwaardigheden, no. 3034. 16 C.H. Peters, ‘Oud-Groningerland’, Bouwkunst (1911), p.150.