Teun Juk Los-vast: afbraak van losstaande torens in de negentiende eeuw Het voorbeeld van Oldenzijl Het Groninger torenlandschap is in de loop Afbraak van losstaande torens: een overzicht der eeuwen ingrijpend gewijzigd. Tal van oude Alvorens nader in te gaan op de situatie in Oldenzijl is torens zijn verdwenen of vervangen, niet alleen het zinvol om een verkennend onderzoek te doen naar de afbraak van losstaande torens bij Groninger kerken in de westtorens, maar ook losstaande torens. negentiende eeuw. Uit een chronologisch overzicht van de Naarmate we verder in de tijd komen, neemt gebeurtenissen bij een tiental kerken doemt het beeld op van een ingrijpend veranderend torenlandschap. de informatie over de afbraak van torens toe. Van de losstaande toren ten noordwesten van de kerk In Oldenzijl werd de losstaande toren in 1829 van Pieterburen is een aquarel/potloodtekening bewaard gebleven (afb. 1). Daarop is te zien dat de toren een uurwerk afgebroken, terwijl de kerk al een dakruiter had. Een grote scheur in het muurwerk suggereert dat de had. Is deze gang van zaken in Oldenzijl uniek toren bouwvallig was geworden. In de jaren 1805-1808 werd de huidige toren gebouwd, ter herinnering waaraan een of komen we die op meer plaatsen tegen? ( 9 foto Groninger Museum collectie Groninger Museum 1 De kerk van Pieterburen met losstaande toren, ca. 1800. Aquarel/potloodtekening 2 Losstaande toren op de avondmaalsbeker van Oosternieland foto Instituut voor Liturgiewetenschap RU Groningen 3 Kerk en losstaande toren van Usquert op een tekening door Hendrik Faber (reproductie Groninger Archieven) 4 De afgebroken zadeldaktoren van Hellum 10 ) 5 Plattegrond van kerk en toren van Hellum op de kadasterkaart van ca. 1830, bewerkt door Henk Kampen tekening Groninger Archieven gedenksteen in de torenmuur werd gemetseld.1 De twee geraakt, werd in 1848 tot afbraak besloten. In dezelfde oude torenklokken uit 1553 en 1717 werden in de nieuwe to- periode werd de kerk in- en uitwendig geheel vernieuwd.4 ren gehangen, waarna de losstaande toren op afbraak werd Gekozen werd voor een westtoren met een achtzijdige verkocht en gesloopt. De nieuwbouw was een initiatief van spits, waaraan een gedenksteen boven de ingang herinnert. Goosen Geurt Alberda, de heer van Dijksterhuis, hoewel de De oude torenklok werd in 1943 door de bezetter geroofd kosten ten laste kwamen van de kerkenkas. Daarmee is de en in 1948 vervangen door de huidige klok. kerk van Pieterburen de laatste waar de Ommelander adel In Wedde werd de losstaande klokkenstoel in 1860 ver- nadrukkelijk zijn stempel op de kerktoren heeft gedrukt. vangen door de huidige toren. Op het kadastrale minuut- In 1822 kreeg de kerk van Oosternieland een eenvoudige plan uit 1830 zien we dat de kerk een portaal aan de west- dakruiter op het westeinde van de kerk. De losstaande gevel had en dat op enige afstand van de kerk een houten zadeldaktoren die aan de noordkant stond, werd in de klokkenstoel stond. De toren kreeg een vierkante bak- tweede helft van 1822 afgebroken. De reden tot de afbraak stenen romp met een door leien gedekte hoogopgaande van de toren was dat deze zich in een zeer bouwvallige en spits. De huidige klok dateert uit 1949. voor de publieke veiligheid gevaarlijke toestand bevond. De kerk van Usquert kreeg in de jaren 1863-1869 een Van deze toren is een afbeelding bewaard gebleven op de geheel ander aanzien. Eerst werd het kerkgebouw voorzien avondmaalsbeker, oftewel De kercke Beecker van ’t Ooster- van een gedetailleerde neogotische vormgeving. Vijf jaar nijlant. Anno 1659 den 12 Septemb (afb. 2). Aangezien de later werd de oude losstaande toren afgebroken, die blij- oude torenklok te groot was om in de nieuwe dakruiter kens het kadastrale minuutplan ten noordwesten van de te hangen, werd hij verkocht aan de kerkvoogden van kerk stond (afb. 3). Ook hier was bouwvalligheid de reden Eenum. In de dakruiter kwam een klok te hangen van voor afbraak. In Usquert was het vooral de rijke boeren- Van Bergen en Fremy.2 stand die er voor zorgde dat het dorp een opvallende toren In 1765 werd de middeleeuwse kerk van Woltersum met kreeg. Van der Aa: “eene welvaart (…), zoo als men schaars uitzondering van het koor gesloopt (zie ook het artikel van in eene andere gemeente der provincie zal aantreffen”. Het Regnerus Steensma elders in dit tijdschrift). Hiertegenaan resultaat was een hoge toren met een opvallende neogoti- werd een nieuw kerkgedeelte opgetrokken, waarna in 1837 sche vormgeving.5 In de toren werden de oude klokken uit werd besloten zowel dit koor alsook de oude vrijstaande to- 1405 en 1690 opgehangen. ren te slopen. De reden was ook hier bouwvalligheid. Het Tot 1870 stond er in Eexta een kruiskerk met een losstaan- 11 materiaal van de afgebroken vrijstaande toren, die ten de toren. Als gevolg van omvangrijk achterstallig onder- ( noordoosten van de kerk stond, werd hergebruikt bij de houd rijpte in 1869 het idee om een nieuwe kerk te bouwen nieuwbouw. Zo kreeg de kerk van Woltersum in 1838 haar en de oude op afbraak te verkopen. Een grote stormschade huidige vorm met een iets ingebouwde oosttoren naar een op 16 december 1869 versnelde dit proces, toen de kerk- ontwerp van Pieter Kuipers. Deze datum staat vermeld op voogden zich genoodzaakt zagen de kerk uit veiligheids- een gedenksteen met de woorden: GEBOUWD IN DEN overwegingen met onmiddellijke ingang te sluiten. In 1870 JAARE 1838.3 De tegenwoordige klok is van 1949. werden kerk en toren afgebroken. Elders in het dorp werd De kerk van Vierhuizen kreeg in 1843 zijn huidige forse in 1871 werd een nieuwe kerk met daktoren gebouwd. naaldtoren. Tot 1839 had de kerk een losstaande toren Opmerkelijk is de situatie in Hellum. Op het kadastrale waaraan veel tuf te zien was, die tussen kerk en kosterie in minuutplan uit 1830 is te zien dat de kerk, evenals die van stond. Een gedenksteen herinnert aan de bouw van de hui- Wedde, een westportaal had (afb. 5). De losstaande toren, dige toren die uit het kerkdak oprijst: De oude alleenstaande aangeduid als ‘Toorn’, stond op het noordoostelijke deel toren in het jaar 1839 afgebroken zijnde is deze nieuwe vanwege van het kerkhof, aan de weg. Op een tekening die van dit vrijwillige bijdragen der ingezetenen alhier gebouwd in 1843 onder bouwwerk bewaard bleef is een gotische toren met uurwerk Directie van Pieter C. Abbring, Jan K. Loots en Willem L. Dijkhuis. te zien (afb. 4). Bijzonder in Hellum is dat het toenmalige De torenklok uit 1630 werd in de nieuwe toren gehangen. westportaal feitelijk de onderbouw van een vroegere toren De kerk van Saaxumhuizen had eveneens een toren die betrof. Waarschijnlijk werd deze toren in 1646 verlaagd en los stond van de kerk. Op het kadastrale minuutplan uit onder het kerkdak gebracht, waarmee de kerk een monu- 1830 zien we de ligging en de plattegrond van deze toren. mentaal portaal kreeg. Toen de losstaande toren in 1871 Hij stond op de noordwesthoek van het kerkhof en was werd afgebroken, werd één van de twee klokken verkocht. voorzien van een zadeldak. Omdat de toren in verval was De afbraak van de toren was niet onomstreden en leidde bij 1 Zie R. Alma, ‘Een bijzondere voorstelling’, Groninger Kerken 23 (2006), p. 81 en A. Pathuis, Groninger Gedenkwaardigheden. Teksten, wapens en huismerken van 1209-1814, Assen/Amsterdam 1977, no. 3188. 2 Zie T. Juk, Oosternieland. Fragmenten uit de geschiedenis van kerk en dorp, Bedum 1990, p. 49-52. 3 M.D. Ozinga, Oost-Groningen [= De Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst, dl. VI: De provincie Groningen, eerste stuk], ’s-Gravenhage 1940, p. 185-186. 4 In de jaren 1846-1851 vond kerkherstel plaats en kreeg de kerk haar orgel (1851). 5 T. Juk, Torenbekroningen in de gemeente Eemsmond, Warffum 2003, p. 48-50. 6 Kerk en toren van Oldenzijl op de Wicheringekaart van 1616 7 Plattegrond van kerk en toren in Oldenzijl op het kadastrale minuutplan uit 1828 (reproductie Groninger Archieven) (reproductie Groninger Archieven) tal van inwoners tot grote verontwaardiging. De huidige De bakstenen toren toren, die in 1872 gereed kwam, wordt bekroond door een Wanneer de historisch bekende losstaande zadeltoren is vierkante lantaarn met ingesnoerde naaldspits. Hierin gebouwd, is door het ontbreken van schriftelijke of bouw- hangt de overgebleven klok uit 1396. Uit de berichtgeving historische gegevens onbekend. Het is echter aannemelijk valt op te maken dat Hellum tussen de vijftiende eeuw en dat de toren uit de bouwtijd van de kerk (de eerste helft van het jaar 1646 twee torens had. Een dergelijke situatie is de dertiende eeuw) stamde, aangezien de oude klok van zeldzaam, maar komt in het aangrenzende Noord-Duitse Oldenzijl uit de dertiende eeuw dateert. Tal van andere gebied tamelijk veel voor.6 dertiende-eeuwse eeuwse kerken in Groningen heeft of had In Eppenhuizen werd de middeleeuwse kerk met losstaan- een losse toren, zoals bijvoorbeeld Baflo en Garmerwolde. de toren in 1882 gesloopt om plaats te maken voor een hui- Van de 93 door Regnerus Steensma onderzochte torens dige gebouw met dakruiter. Een afbeelding van de toren dateerden er 24 in de dertiende eeuw.8 De vroege aanwezig- 12 ) vinden we op de Coenderskaart uit ca. 1680. Blijkens het heid van een toren in Oldenzijl past in dit beeld. kadastrale minuutplan uit 1828 stond de toren op de zuid- De oudste afbeelding van de Oldenzijlster toren is te oosthoek van het kerkhof. Bij de afbraak bleek hij ‘schier vinden op de Frieslandkaart van Jacob van Deventer uit 1545 zonder fundamenten’ op zand te staan. De torenklok uit (uitgegeven in 1559). Op de kaart van Bartoldus Wicheringe 1478, met de naam Maria, werd verkocht aan de Rooms- uit 1616 (afb. 6) en de Coenderskaart van ca.