lente 2017 33e jaargang nummer 1 kwartaalblad

Kerstvloed 1717 Voorwoord kort nieuws In deze Golden Raand Nieuwe leden RvT

Per 1 januari 2017 zijn twee nieuwe leden 07 Rampzalig dijkbestuur kostte duizenden levens Kerstvloed 1717 benoemd voor de Raad van Toezicht: 10 ‘Het water kwam als een muur naar binnen’ 12 Sporen van de Kerstvloed 1717 Bert Scholtens (1959), econoom, thans Tijdens de Kerstvloed van 1717 werd een groot deel van de werkzaam als hoogleraar Duurzaam 16 Groene strijd tegen watersnood Groninger dijken weggevaagd. Het zeewater stond tot aan de Bankieren en Financieren bij de Rijks­ stad Groningen. Meer dan 2000 mensen verdronken en ruim 19 René Paas: een ‘ongeneeslijke Groninger’ universiteit Groningen, en de University of Saint Andrews (Schotland), woonachtig in 1500 huizen werden verwoest. Nog altijd zijn de sporen van de 24 Kunstroute Kerstvloed 1717 Winsum Kerstvloed terug te vinden in het landschap. Kolken herinneren 26 Kerstvloedwandeling Pieterburen Natasja Lubbers (1977), archeologe, thans aan de plekken waar de dijken doorbraken. Her en der liggen nog werkzaam als bestuursadviseur bij de stukjes van de oude dijken die het tijdens de Kerstvloed begaven. Provincie Drenthe, woonachtig in Assen Het Groninger Landschap is eigenaar van zo’n stukje dijk: de Oude en verder Dijk bij Den Andel. In dit dorp bleef alleen de kerk overeind tijdens de Kerstvloed, alle huizen werden weggevaagd. 03 Kort nieuws Een andere plek waar je de Kerstvloed bijna nog kunt voelen is 06 Beverborg winnaar ontwerpwedstrijd Olle Weem, een kleine wierde iets noordelijk van Houwerzijl. De wierde ligt er al vanaf het begin van de jaartelling. Op de wierde, te 15 Column Hanneke Kappen zien op de omslag, lag het dorpje Vliedorp. Tijdens de Kerstvloed 21 Column Mien Grunneger Laand: René Paas gingen 32 huizen verloren en in de jaren die volgden trokken ook 22 Jeugdboswachters de andere bewoners weg. Tot in het einde van de 19e eeuw bleef het 23 Noordkustfestival kerkhofje in gebruik en nu herinneren slechts 12 graven aan 2000 Eems-Dollard er Landsc ng ha Giften en legaten ni p jaar bewoning. 28 o r G t e H In 2017 staan we, samen met andere Groninger organisaties, stil 29 Nieuws uit de natuur Bestel nu rundvlees uit de natuurgebieden NATUURVLEES van Het Groninger Landschap bij de gebeurtenissen van 1717. We gaan op zoek naar sporen uit j i b ht 32 Vrienden Mooi dic Eems Dollard die tijd, maar kijken ook naar de toekomst. Hoe willen we ons www.groningerlandschap.nl/natuurvlees als Groningers verhouden tot de zee? Een vijand die we koste wat kost buiten de deur willen houden? Of een bondgenoot die aangewezen als onze landbouwgronden verrijkt en ons verbindt met de rest van Vlees uit het Groninger de wereld? We nodigen acht kunstenaars uit om met dit gegeven landschap OP = OP Natura 2000-gebied aan het werk te gaan. Kunstenaars van plekken op de wereld met een eigen geschiedenis met de zee. Eén van de plekken waar Het Groninger Landschap biedt vleespakket­ een tijdelijk kunstwerk zal verrijzen is Olle Weem. Ik ben heel ten aan van runderen uit onze eigen Het ministerie van Economische Zaken genoeg. Daarom sluit dit aan bij wat we in benieuwd op welke manier deze fantastische plek een kunstenaar terreinen, speciaal voor donateurs van Het heeft het Eems-Dollard estuarium aange- het kader van het programma Eems-Dollard zal inspireren! Groninger Landschap. Het gaat om vlees wezen als Natura 2000 habitatrichtlijn- 2050 aan het doen zijn.” van Groninger blaarkoppen uit het Reitdiep­ gebied. Rob Reintsema, kwartiermaker Het gebied ‘gezonder’ maken betekent Marco Glastra gebied. van Het Groninger Landschap is blij met volgens Het Groninger Landschap vooral directeur Het Groninger Landschap de aanwijzing. “De Eems-Dollard was al het verminderen van de troebelheid van Een vleespakket bevat 10 kg vlees en kost een vogelrichtlijngebied, wat betekent dat het water. Reintsema: “Als er minder slib € 125,00. Beschermers krijgen € 25,00 korting. de vogels volgens Europese regelgeving is, verbetert de waterkwaliteit en dus ook Het vlees is vrij van antibiotica en bevat beschermd worden. Maar de aanwijzing de biodiversiteit. Dan wordt het aantrek- geen toegevoegde smaak en kleurstoffen als habitatrichtlijngebied is completer. kelijker voor veel meer vissoorten zoals de of E-nummers. De koeien worden door Het betekent dat het hele Eems-estuarium fint, die we graag in dit gebied weer willen een gecertificeerd vakslager geslacht en nu beter is beschermd vanuit Europa. terug zien. Vroeger kwam deze haringach- verwerkt. Het vlees is alleen te bestellen via Bovendien is aan deze aanwijzing niet tige vis veel voor langs de Groningse kust. www.groningerlandschap.nl/webwinkel/ zozeer een behoudsdoelstelling gekoppeld, Nu wordt er nog maar heel af en toe zo’n vis Nadat wij uw bestelling én betaling hebben maar vooral een verbeterdoelstelling. Dat waargenomen.” ontvangen, sturen wij u een mail met de bevestiging van uw bestelling. Afhaallocatie: betekent dat er een verplichting is om het Slachthuis Zuidbroek, Europaweg 12, gebied gezonder te maken. Alleen behoud 9736 HT Zuidbroek. van de huidige kwaliteitswaarden is niet Voor vragen of informatie kunt u mailen naar: [email protected]

GOLDEN RAAND 01 2 3 HET GRONINGER LANDSCHAP kort nieuws kort nieuws

Onderzoek naar ge­ Delfzijl draagt Groote crashte B17 bommen­ en Kleine polder over werper in Dollard

Defensie gaat samen met hun Amerikaanse collega’s in de Dollard zoeken naar een neer- gestorte Amerikaanse B-17 bommenwerper De gemeente Delfzijl heeft de Groote uit de Tweede Wereldoorlog. De Amerikanen en Kleine Polder overgedragen aan Het hebben op zo’n onderzoek aangedrongen Groninger Landschap. De gemeente Delfzijl omdat er in het wrak wellicht nog beman- is blij met de overdracht, zegt wethouder ningsleden liggen. Jan Menninga: “De beide polders vormen een wezenlijk onderdeel van het landschap “In Amerika wordt veel politieke druk uit­­ langs de Eems. Wat is er mooier dan een Roy Beusker Fotografie Foto: Directeur van LandschappenNL Hank Bartelink (links) krijgt de cheques uitgereikt door Michiel van Boven, geoefend om hun overleden soldaten terug te natuurlijke invulling van het gebied? Ook Managing Director van de Postcode Loterij halen en ze in Amerika opnieuw te begraven”, het behoud van de zwemplas is voor onze Zaterdag 20 mei 11:00 – 17:00 uur aldus majoor Arie Kappert, stafofficier Vlieg- inwoners belangrijk.” Beide polders staan tuigberging van de Koninklijke Luchtmacht. bij gemeente Delfzijl op het lijstje van af Mini-festival 150 jaar molen Fram We stappen eind april, begin mei samen met te stoten eigendommen, omdat er geen Goed Geld Gala: enkele Amerikaanse collega’s op een Neder- directe belangen liggen voor de gemeente Houtzaagmolen Fram in Woltersum bestaat Locatie: Molen Fram, Kollerijweg 5, lands marineschip om te proberen het wrak en er wel kosten aan verbonden zijn. Voor steun voor de wilde bijen te lokaliseren. En dat is nog een heel karwei. Het Groninger Landschap bieden beide dit jaar 150 jaar. Dat vieren we op 20 mei 9795 PL Woltersum We weten vrij precies waar het ligt maar het polders – gezamenlijk oppervlak 17 hectare met een minifestival waarin de geschiede- gaat niet om een compleet wrak. Het zijn – goede kansen om de natuur langs de Eems nis van het houtzagen wordt getoond. Van LandschappenNL heeft tijdens het Goed elkaar verbonden. Verder wordt gewerkt losse brokstukken die wat verspreid kunnen te versterken. Het is de bedoeling dat de werken met de hand en met een krukas, Geld Gala van de Nationale Postcode aan een ‘bijvriendelijke’ inrichting van liggen. Bovendien liggen er in de Dollard nog bewoners van de drie omliggende dorpen ontwikkelt het zagen zich van windaandrij- Loterij 1,7 miljoen euro ontvangen voor het infrastructurele werken zoals dijken veel meer vliegtuigwrakken uit de Tweede Termunterzijl, Termunten en Borgsweer, ving naar aandrijving door stoom, elektri- realiseren van de Wilde Bijenlinie. en spoorbermen. Samen met Naturalis Wereldoorlog. De vliegtuigen werden wellicht nauw worden betrokken planvorming. Vorig citeit en diesel. De zaaginstelling om hand- Wilde bijen en hommels hebben een steun wordt de Bijenradar uitgebouwd, een aangeschoten door Duitse jagers of neerge- jaar is daarmee al een start gemaakt met matig bomen te zagen, staat klaar. Ook zijn in de rug nodig. Ze zijn van cruciaal belang citizenscience project om het gedrag van schoten door Duits luchtafweergeschut dat een gezamenlijke wandeling door beide er drie raamzagen met windaan­drijving, voor de biodiversiteit van ons landschap. wilde bijen in kaart te brengen. Dit voorjaar toen op de Punt van Reide stond. Een aantal polders. Nu de overdracht een feit is, pakt een cirkelzaag met stoomaandrijving, een Wilde bijen bestuiven 80% van alle planten gaat de realisatie van de Wilde Bijenlinie bemanningsleden van de gecrashte B-17 Het Groninger Landschap dit proces samen raamzaag met dieselaandrijving en een in Nederland. LandschappenNL gaat van start. bommenwerper is destijds geborgen en in met de inwoners weer op. moderne bandzaag. Als de wind voldoende samen met de provinciale Landschappen, Duitsland en Nederland begraven. Na de oor- waait, is alles in werking te bewonderen. log zijn ze opgegraven en elders herbegraven. Landschapsbeheerorganisaties, de Naast de steun voor de Wilde Bijenlinie Zes bemanningsleden zijn destijds in Duits Vlinderstichting, de Bijenstichting, steunt de Postcode Loterij met 13,5 miljoen gevangenschap geraakt. Van de tienkoppige de Entomologische Vereniging, de euro natuur en landschap in Nederland. De bemanning zijn nog twee personen vermist. Natuur en Milieufederaties en Naturalis provinciale Landschappen en provinciale Zij liggen misschien nog op de wraklocatie.” Toekomst borg Welgelegen veilig gesteld Biodiversity Center aan de slag om nieuwe organisaties Landschapsbeheer zetten en bestaande leefgebieden van wilde deze bijdrage in om natuur en landschap Het is nog maar de vraag of het wrak uit­ Het Groninger Landschap heeft de uit 1650 da- Welgelegen’ blijft dus gewoon bestaan. bijen aan elkaar te verbinden. Er komen voor nu en de toekomst te behouden en eindelijk ook wordt gelicht. Dat besluit terende borg Welgelegen in Hoogezand-Sappe- De Odd Fellows hebben de borg in 1966 overge- 300 nieuwe wilde bijen-plekken bij en de beleefbaar te maken. wordt in Amerika genomen en is onder meer meer overgenomen. De achter de borg liggende nomen van de familie Thomassen á Thuessink verschillende bijenprojecten worden aan afhankelijk van hoe het wrak op de bodem tuin wordt de komende tijd opgeknapt en zo- van der Hoop van Slochteren. Ze hebben de ligt en hoe de omstandigheden zijn om het te veel mogelijk in de oude grandeur hersteld. Ook borg en de tuin sindsdien zo goed mogelijk bergen. is afgesproken dat de Odd Fellows tot in lengte in oude luister hersteld. Met de overdracht van jaren de borg als hun verenigings­gebouw is de toekomst van de borg en de tuin nu ook kunnen gebruiken. De naam ‘Odd Fellowhuis verzekerd.

GOLDEN RAAND 01 4 5 HET GRONINGER LANDSCHAP Winnaar: De Beverborg van het Rampzalig dijkbestuur kostte Praedinius Gymnasium duizenden levens

Een beverburcht als vogelkijkhut. Met dit briljante idee wonnen drie leerlingen van het Praedinius Gymnasium de ontwerpwedstrijd voor een nieuwe kijkvoorziening in de Oosterpolder. Het Groninger Landschap wil het ontwerp graag realiseren.

Een nieuwe vogelkijkvoorziening in de kleur past goed in de natuur. Het is bo- verwijst naar de oude borg in de buurt, Oosterpolder, aan de rand van de Harense vendien vandalismebestendig, een eis van de inmiddels afgebroken Mickelhorst. wijk Oosterhaar. Dat is wat Het Groninger Het Groninger Landschap.” Naar de burcht De schermen langs de oprijlaan bieden Landschap voorstaat. In het natte na- loopt een brede oprit, met aan weerzijden beschutting, maar verwijzen ook naar de tuurterrein wemelt het van de weide- en een stalen takkenscherm. “We kozen voor oude eendenkooi die er vroeger stond.” Een watervogels, zoals kuifeenden, tafeleen- een oprijlaan, en niet voor een trap, zodat uitgekiend ontwerp dus, waar stevig over den en ganzen. “Vroeger hadden we een mindervaliden er kunnen komen. Vlakbij nagedacht is. “We hebben er heel lang aan kijkscherm staan, maar die werd vernield”, ligt De Mikkelhorst, een zorgboerderij”, gewerkt”, zegt Muller. vertelt Michel Krol, rayonbeheerder van Het vertelt Simon Muller. Het Groninger Landschap ziet het helemaal Groninger Landschap. Voor een opvolger zitten met De Beverborg. “We gaan met dit zocht hij de jeugd op. Acht groepen van vier Uitgekiend ontwerp ontwerp verder en willen het graag realise- Kerstvloed van Technasia – Praedinius, Harens lyceum, De leerlingen gingen niet over één nacht ren. Hopelijk willen de leerlingen ons als 1717 afgebeeld in de Staatkundige Stadslyceum en RSG De Borgen – kregen ijs. Ze hebben zich breed georiënteerd: met adviseurs bijstaan”, nodigt Marco Glastra Historie de opdracht om een nieuwe voorziening te enquêtes onder omwonenden, bezoeken uit. Hij vindt de ontwerpwedstrijd een ontwerpen. aan het gebied en talloze schetsontwerpen. geslaagd project. “Het is goed om de jeugd De inzendingen ogen allen bijzonder. Ook namen ze de historie in het ontwerp op deze manier bij onze natuurgebieden te Prachtige maquettes sieren de tafel; bouw- mee. Inès Wernik, die in de buurt woont, betrekken.” werken van divers pluimage, met hoge vertelt: “Het woord borg in Beverborg De Kerstvloed van 1717 was één van de grootste natuurrampen uit de geschiedenis van torentjes, lage grasdaken en uitgekiende het land. Vooral Groningen werd zwaar getroffen. Maar hoe kan het dat de ravage en het duurzame constructies. “Iedereen heeft Vogelkijkhut De Beverborg dodental veel hoger was dan in het naastgelegen Friesland? Historicus Hidde Feenstra gewonnen”, concludeert juryvoorzitter laat zijn licht schijnen op het falende bestuur van de provincie en de rol van landadel, Henk Staghouwer, gedeputeerde van de stadsbestuur en ‘commijs provinciaal’ Thomas van Seeratt. provincie Groningen, terecht. Hij krijgt in een collegezaal in Haren acht presenta- ties voorgeschoteld. De andere juryleden, “Groningen is op een verschrikkelijke manier geraakt door de en andere gevallen helemaal niet werd onderhouden. Een centraal Marco Glastra, directeur van Het Gronin- Kerstvloed; van de ongeveer 2500 slachtoffers die de vloed landelijk toezicht ontbrak en het besef dat een dijk alleen werkt als er geen ger Landschap, en architect Haiko Meijer, eiste, overleed 80 tot 90% in Groningen.” Historicus Hidde Feenstra zwakke plekken zijn, leek helemaal te ontbreken.” kijken en luisteren geboeid. toont een opgave van het Groningse dodental dat wordt geschat op 2100 tot 2300. “Dat is een enorm en onnodig aantal. Kijk je naar Falend dijkbestuur Mindervaliden Friesland dan zie je dat het gebied rond de Lauwerszee zwaar te Het meest frappante van de falende bestuursvorm was dat het Toch steekt één ontwerp er bovenuit: De lijden had, maar dat een groot gedeelte van het gebied achter het algemeen bekend was in Groningen dat de dijken geen enkele Beverborg, een vogelkijkhut in de vorm van Friese wad, redelijk stand hield met naar verluid slechts 105 doden. bescherming zouden bieden als een watersnoodramp zou toeslaan. een enorme beverburcht. Als ambassadeur Veel beter dus dan in Groningen.” Feenstra: “Je zou kunnen zeggen dat de Sint Maartensvloed van van het Hunzedal is de bever een goede Feenstra wijt de ravage in Groningen aan een dijkenstelsel dat in 1686 een generale repetitie was voor de Kerstvloed ruim dertig jaar keuze. “Ze zijn er uitgezet”, legt Jip Peters, erbarmelijke staat verkeerde. “Een kwestie van verdeeldheid en later. Deze vloed had al pijnlijk duidelijk gemaakt dat de dijken een van de drie leerlingen van het winnen- slechte bestuurlijke organisatie”, zegt hij. “De structuur van ver- praktisch geen bescherming boden tegen het opkomende water.” de ontwerp, uit. De Beverborg oogt als een antwoordelijkheid voor het onderhoud en de opbouw van dijken Nog pijnlijker dan de beroerde staat van de dijken rond de tijd halfronde bol, bezaaid met stalen ‘takken’. was opgedeeld onder honderden ‘dijkplichtigen’. Zij waakten over van de Sint Maartensvloed, was de constatering van Thomas van Materiaalkeuze: cortenstaal. Peters: “Cor- hun stukjes dijk en zorgden dat dit stukje in sommige gevallen wel Seeratt, die in 1716 was aangesteld als ‘commijs provinciaal’, een tenstaal gaat lang mee en de roestbruine Artemisia Photography Artemisia Photography ekst Addo van der Eijk Fotografie T

GOLDEN RAAND 01 6 7 HET GRONINGER LANDSCHAP soort hoofd-ingenieur van de provinciale waterstaat. Hij meldde een gebrekkige kennis van dijken. Feenstra: “Van Seeratt en ook het provinciaal bestuur dat de dijken er slecht aan toe waren en veel bestuurders van Stad en Ommelanden waren wel op de “De Sint Maartensvloed van 1686 was een soort generale repetitie” trachtte het bestuur er toe te bewegen naar Friesland te reizen hoogte van de Friese situatie, waar het dijktoezicht centraal was om de situatie daar te bekijken. Het bestuur dat de bui van een geregeld. Zo’n bestuursstructuur was op dat moment ondenkbaar financiële en bestuurlijke crisis al zag hangen, verweet Van Seeratt in Groningen.” Laag water en orkaanluchten In kronieken is terug te vinden hoe kustbewoners wisten dat er Het ‘waterspook’ in Oost-Friesland een ramp zat aan te komen. Ook Van Seeratt had een vooruitziende blik. De dag voor Kerst in 1717, was hij bij de punt van Reide. Hij De Duitse regio Oost-Friesland, ten oosten van Groningen beschrijft te hebben gesproken met een baas van tachtig die er zijn werd ook zwaar getroffen door de Kerstvloed. Ruim 4000 hele leven al woonde. Die had het water nog nooit zo laag gezien. mensen overleefden de ramp niet. Langs de Duitse wad- Zelf was Van Seeratt de lucht opgevallen. Als zeeman bij De West- denkust was het dodenaantal meer dan 9000. Kronieken, Indische compagnie was hij bekend met de orkanen van West- vaak door geestelijken opgetekend, beschrijven ver- Indië. Hij omschrijft hoge luchten met draaiingen die leek op de schrikkelijke taferelen, maar ook wonderlijke reddingen. luchten in West-Indië voordat een orkaan het land bereikte. Zo schreef dominee Johann Christian Hekelius over het “Omdat Van Seeratt wist dat er onheil zat aan te komen spoedde hij ‘wassergespenst’ (waterspook) dat over het Oost-Friese zich naar Delfzijl om daar de trekschuit naar Groningen te nemen”, land trok. Een van zijn anekdotes omschrijft een boer en vertelt Feenstra. “Die tocht van dertig kilometer duurde acht en zijn familie die op het dak van hun boerderij een zeilschip een half uur. Bij Winneweer moesten er zelfs extra paarden voor zagen aankomen en de bemanning toeriepen dat zij het de schuit worden gespannen om de boot tegen de zware wind te steven moesten afwenden. Hierdoor raakte het schip de trekken.” schuur en voer het niet dwars door het voorhuis. Een andere overlevering vertelt over een meisje dat in Dijkversterking 1713 de ramp al voorspelde. Haar voorspelling werd door Toen het land na de vloed was opgedroogd stonden vooral de Om- het gerecht opgetekend. Predikanten reageerden fel op melanden voor de zware taak de dijken nu eindelijk wel te verster- zulke voorspellingen en maanden de bevolking hun ener- ken. Het was geen sinecure om de verschillende ‘machthebbers’ te gie te steken in het afzweren van zonden en geen geloof mobiliseren. De Ommelanden bestonden immers in die dagen uit te hechten aan kletsverhalen. Dat zou een beter middel ‘boerenadel’, rijke boerenfamilies die hun eigen kleine ‘koninkrijk- zijn om natuurrampen af te weren. jes’ bestierden. De verhalen dat het bouwen van dijken geen enkele prioriteit had voor de Ommelandse landadel, kloppen echter niet, weet Feenstra. “Er is volop geschreven bewijs dat er wel degelijk door edelen hard aan de dijk werd gewerkt. Zo hield Rechter Abel Eppo van Bolhuis uit Warffum nauwkeurig toezicht op de werk- zaamheden. De Heer Alberda van Rensema uit Uithuizermeeden reed dagelijks te paard langs de dijk, om de voortgang van de werk- zaamheden te inspecteren. Van Van Seeratt, die een overkoepelend toezicht had op de dijkversterking, wordt gezegd dat hij een oproer van dijkwerkers bij één van de dijkpanden, probeerde te beslechten door één van de werkers een stevige stokslag te geven. Net als bij de reddingsoperaties na de vloed, was hij ook bij de opbouw direct betrokken en aanwezig.”

Een Sociaal gezicht van Groningen

Kaart (Joh. Bapt. Homann) van Met de directe gevolgen van de Kerstvloed was de ellende niet Oost-Friesland en de provincie voorbij. Zo duurde het tot april 1718 tot het land rond het Dam- Groningen (en een inzetkaartje sterdiep was opgedroogd. De boeren kwamen daardoor in gro- van de landen om de Zuider- te problemen vanwege vocht en als gevolg van muizenplagen, zee, vooral Noord-Holland en veepest en een extreem koude winter in de voorafgaande jaren. Friesland, met de gebieden die door de Kerstvloed onder In de Ommelanden moesten noodlijdende boeren en burgers water kwamen te staan). Met zien hulp te krijgen van particuliere liefdadigheidsacties. In de verschillende teksten, versie- stad ging dat anders. Openbare gebouwen werden ingericht ringen, tekeningen van dijken, voor slachtoffers die door de vloed dakloos waren geworden en een overstroomd dorp en een werd het Nieuwe Kerkhof ingericht als veestal. Vanuit de stad watermolen. werden ook acties georganiseerd om vee te redden. ekst Jeroen Schoondergang Afbeeldingen Groninger Archieven T

GOLDEN RAAND 01 8 9 HET GRONINGER LANDSCHAP “Het water kwam als een muur naar binnen!”

en later uit het zuidwesten ging waaien toen deze depressie passeerde. Vandaar dat Seeratt zag dat het water weggeblazen December 1717 was in Groningen een natte, stormachtige maand. Al wekenlang was het werd. Al dat water kwam terecht in de relatief warm voor de tijd van het jaar. Veel regenval had ertoe geleid dat de landerijen noordelijke Noordzee. Maar vanuit IJsland drassig waren, het waterpeil in de rivieren was extreem hoog en de dijken waren met water zag Lamb een depressie met koude polaire verzadigd. Zo blijkt uit getuigenverslagen uit die tijd. De meteorologische omstandigheden lucht in de richting van Bergen koersen. ontwikkelden zich in de dagen voor Kerst tot een climax op Kerstavond: het door de stormen Die twee ­depressies ontmoetten elkaar weggeblazen water naar de Noordzee, kwam als een boemerang terug toen de wind draaide. op 24 december 1717 voor de kust van het Noorse ­Bergen. Bij het samensmelten van Opgestuwd door een harde Noordwester storm denderde een muur van water het Groningse de depressie gevuld met polaire lucht en de land binnen. De relatief lage dijken waren geen partij voor golven van zo’n meter hoog. Voor depressie gevuld met subtropische vochtige duizenden mensen was er die nacht geen ontkomen meer aan. lucht ontstond een enorme noordwester orkaan boven de Noordzee. Daarna trok de orkaan over Zuid Scandinavië naar het oos- ten weg. De rechtsom draaiende wind voor De Kerstvloed van 1717 was met recht een regenval en onweer. In Nederland was er cembermaand zacht was, met veel regen en de Noorse kust betekende dat de wind voor stormvloedgólf, vindt amateur-meteoro- een handjevol weerstatons zoals Cruquius regelmatig storm. In Amsterdam hielden Groningen ook draaide naar noordwest. loog Ton Lindemann (59) uit Maarssen- bij Haarlem. Die gaf in 1717 aan dat de de- sluiswachters het waterpeil en de wind- Vol op de Duitse bocht. Al het opgestuwde broek. “Je kunt zeggen dat het water in een water van de noordelijke Noordzee kwam uur, anderhalf uur van normaal tij aanzwol met een loeiend tempo op de Groningse tot metershoge golven die over de dijk sloe- kust af. Uit getuigenverklaringen lezen we: gen en voor doorbraken zorgden.” Linde- ‘…onweer, waaien, en opeens was het water mann geldt in Nederland als dé kenner als daar. Als een muur…’.” het gaat om stormvloeden en grote orkanen aan de Noordzeekust door de eeuwen heen. Het kon erger Zijn boekenkast puilt uit van de literatuur Na een eerdere grote stormvloed in 1686, de en een groot deel ervan dist hij als ‘parate St. Maartensvloed, werden er nieuwe dijken kennis’ op. “Ik hou van the big picture”, aangelegd in Groningen, maar die waren grijnst Lindemann. “De interactie tussen slechts 2 meter 70 hoog. Maar dat maakte het weer, sterrenkunde, geologie, de natuur geen verschil toen er een watermuur van intrigeert me. Ik hou ervan om de grote lijn minimaal vier meter kwam aanzetten. te zoeken van belangrijke weersomstan- ­Lindemann: “Die ruime vier meter hoogte digheden en grote stormen, in het gehele herleiden we door een bekende peilstand Noordzeegebied van onze Noordzeekust tot uit Emden (Suurhusen): 4,45 meter boven aan Noord-Denemarken.” richting in de gaten. Diverse notabelen, weerkaarten van. Op deze weerkaarten NAP. Dat stond er dus ongeveer ook in geletterden en vooral dominees hielden vanaf enkele dagen voor die kerstnacht zie ­Groningen. Reken daar de golfslag bij en Depressies botsen dagboeken bij. Daarin stonden gedetailleer- je de ramp langzaam vorm krijgen. Op 22 dan heb je het over tot wellicht 3 meter Lindemann trekt een lijvig boek van de de beschrijvingen van het weer en vooral en 23 december komt een depressie, gevuld hoge golven, bóvenop het door de orkaan plank van Hubert Lamb met een meteorolo- van een ‘storm als nooit tevoren’. Thomas met subtropische vochtige lucht, langzaam aangebrachte gestuwde water van 4 meter gische analyse van de historische stormen van Seeratt, commies-provinciaal belast vanuit Noord-Frankrijk, langs de kust van die over de dijk spoelden. De verzadigde vanaf 1500. De kerstvloed van 1717 staat er met de waterstaatkundige toestand van de België onze kant op. Die depressie splitst dijken konden dat geweld niet aan en ook in. “Lamb baseerde zich op getuigen- provincie, in het bijzonder de toestand van zich en één tak van de depressie verschuift braken.” Het werd een ramp in Groningen, verklaringen, scheepslogboeken, enkele de dijken, rapporteerde dat hij het water naar de Duitse Bocht. De andere tak drijft maar volgens Lindemann kon het nog spaarzame Europese weerstations en dag- nog nooit zo laag had gezien bij een stevige iets noordelijker naar de kust van Noor- erger. “De maan stond goed: bijna dood tij. boeken uit die tijd. Zweden en Denemarken zuidoosten wind. Hij zag zand zover het wegen, bij Bergen. Dat is cruciaal! Je moet Met springtij hadden we nog een metertje waren toen in oorlog. In het Kattegat en de oog reikte. Je kunt concluderen dat de zuid- weten dat bij een depressie op het noorde- meer gehad. Toen in 2006 die paarden door Oostzee lagen veel oorlogsbodems en al ooster het water naar het noordwestelijk lijk halfrond de wind altijd tegen de klok in het hoge water vast stonden op een buiten­ die zeilschepen hielden goede logboeken deel van de Noordzee stuwde. Lamb her- draait. Dat betekent dat in de omgeving van dijkse wierde, - dat mooie TV-moment, bij. Uit al die verslagen valt op de maken leidde uit die rapporten waar en wanneer de Duitse Bocht, met daarin dus de Noord- weet je nog? – toen stond het water hoger Rogier Verhagen ekst Rogier Verhagen

dat er een harde storm woedde met zware het stormde en maakte er gedetailleerde Groningse kust de wind uit het zuidoosten dan in 1717.” T

GOLDEN RAAND 01 10 11 HET GRONINGER LANDSCHAP Overblijfsel van de ciaal naar oude schelpen uit zee. “Schelpen oude dijk in Den verraden wanneer de zee ergens actief was.” Andel Het dijkrestant bij Westernieland wil Streur- Sporen van de Kerstvloed 1717 man ons niet onthouden. De dijk is er bijna even hoog als destijds, zeker anderhalve meter boven het maaiveld. Hij wijst naar een ronde vijver. “Dat is een kolk, een stille getuige van de Kerstvloed. Kolken ontstaan bij een dijkdoorbraak, wanneer het kolkende water direct achter de dijk met grof geweld een diep gat slaat.” Langs de oude dijk zijn volgens Streurman talloze van deze kolken te vinden. Ook langs het Reitdiep, onder meer boven Ezinge liggen kolken, gevormd toen de Kerstvloed door de rivierdijk brak. Nergens hield de Kerstvloed zo huis als in Wester- nieland. Het halve dorp werd weggevaagd, waarna het opnieuw verrees aan de oost- zijde van de kerk. “Daarom staat de kerk nu omgedraaid; met de voordeur naar het lege weiland in het westen, terwijl het dorp in het oosten ligt”, verklaart Streurman.

Middendijk Onderweg wijst hij diverse keren noord- waarts. Daar ligt, anderhalve kilometer verderop, een ander dijklichaam, namelijk de Middendijk. “Die dijk bestaat dankzij de Kerstvloed. Er lag reeds een lage zomerdijk, aangelegd op een kwelderrug. Meteen na de ramp liet Thomas van Seeratt, in 1718, de Middendijk ophogen. Voor herstel was de oude dijk te beschadigd.” Dat het mis zou gaan, had Van Seeratt voorzien. Eerder wees De Kerstvloed van 1717 vormde het huidige landschap. Kolken, dijken, hij het provinciebestuur op de beroerde staat weggevaagde dorpen: in heel Noord-Groningen zijn relicten te vinden van de Groningse dijken, die herinneren aan de verwoestende overstroming. De Golden Raand die door de kustboeren werden onderhouden. zocht ze op. Streurman vergelijkt

De slijkgaper de Kerstvloed met uit 1717 de watersnoodramp van 1953. “De Mid- dendijk moet je zien als de Deltawerken: eerst gaat het goed De weg loopt duidelijk omhoog. Even uitwisbare stempel op de streek. “De Kerst- lang, evenwijdig aan de huidige kustlijn. informatie­paneel geeft uitleg. “Dit object De ontdekking kwam fout, waarna de zee- later staan we bovenop de glooiing, aan vloed heeft deze kustlijn mede gevormd”, Vijfhonderd jaar hield de dijk stand, laat mooi zien waar het tracé ooit lag”, zegt aan het licht dankzij C14- dijk door de overheid de noord­rand van het Groningse dorp stelt Streurman vast. Met hem bezoeken we tot de Kerstvloed van 1717. Streurman: ­Streurman. datering, een techniek om de ouderdom degelijk wordt aange- ­Warffum. De straatnaam verraadt de her- de sporen die de Kerstvloed achterliet. De “De Kerstvloed heeft de oude dijk totaal van materialen te bepalen. Streurman heeft pakt.” De Kerstvloed markeert volgens hem komst: Oudendijk. “Hier loopt het tracé van vloed blijkt nog volop zichtbaar: van straat- ontmanteld. Toch vind je her en der nog Schelp uit 1717 een fascinatie voor oude jaartallen en deed het begin van de huidige veilige zeedijken. de oude dijk, die rond 1200 in de periode naamborden tot grafzerken, van kolken tot fraaie restanten, zoals in Den Andel, waar Bij Warffum pakt hij uit zijn zak een klein decennialang C14-metingen aan de uni- Inmiddels prijkt ten noorden van de Midden- van de kloosterlingen is aangelegd”, vertelt zeedijken. de huizen aan de noordzijde van de weg relict: een tweekleppige schelp, een slijk- versiteit. Met een groep geïnteresseerden dijk nóg een zeedijk, namelijk de Deltadijk. Harm Jan Streurman, kenner en liefhebber Van de oude dijk resteren slechts enkele bovenop de dijk staan. Ze liggen duidelijk gaper, gevonden in een diepe sloot, vlak probeert hij nu – binnen de Stichting Ver- De Kerstvloed kreeg zo een positieve draai. van de Groningse kusthistorie. Wij kijken flarden. Streurman toont een hoogtekaart, hoger dan de overburen.” Voor Den Andel onder de oude dijk. Hij hoopte te achterha- dronken Geschiedenis – de kusthistorie te Groningen werd veiliger en breidde in één uit over omgeploegd bouwland. Wie hier waarop het tracé met kleine verhogingen te stoppen we. Vlak langs de weg ligt daar len hoe oud de dijk was, maar wat bleek? De ontrafelen. Botten, schelpen, veen, archeo- klap fors uit. Door het ‘recht van aanwas’, een voor de Kerstvloed stond, zag huizen achter herleiden valt. De dijk liep vlak ten noorden een hoge langwerpige bult, een overblijfsel schelp dateert uit 1717. “Deze schelp moet logische voorwerpen: van vele duizenden recht dat stamde uit de Middeleeuwen, kwam de dijk en voor zich kwelders en wad. Nog van dorpen als ’t Zandt, Usquert en Pieter- van de oude dijk, tegenwoordig in eigen- tijdens de dijkdoorbraak zijn aangespoeld objecten van over de hele wereld bepaalde het ingepolderde land tot de Middendijk in even, want de watersnood drukte een on- buren, hemelsbreed zo’n veertig kilometer dom van Het Groninger Landschap. Een en hier kort hebben geleefd”, verklaart hij. hij de leeftijd. In het veld zoekt hij vaak spe- boerenhanden. Eén van hen, Eise Wiersema,

GOLDEN RAAND 01 12 13 HET GRONINGER LANDSCHAP

HANNEKE KAPPEN COLUMN is een verre voorvader van boer Pieter vertelt Bierema. De Kerstvloed bracht zo, tijd van de Kerstvloed. Tako Bierema in Usquert. Zijn huis ligt bij naast veel leed, ook rijkdom. Met de monu- Net als Wierhuizen kreeg Vliedorp het flink de oude dijk, zijn raam biedt uitzicht op mentale boerderijen langs de noordkust als te verduren. Eens telde het dorp dertien zijn landerijen en de Middendijk. Binnen zichtbaar resultaat. huizen, een kerk, een pastorie en meer dan zegt hij: “Eise Wiersema en zijn kinderen honderd inwoners. Mede door de Kerst- hebben de ramp overleefd. Ze huisden in Verdronken dorpen vloed, waarbij 48 dorpelingen stierven, Westernieland, in boerderij Zijlbrugge. De verwoesting veegde complete dorpen raakte het dorp in verval. Bewoners trokken De boerderij was zwaar beschadigd, maar van de kaart. Wat voor eeuwig in de golven weg. Nu rest bij Houwerzijl een doodstil staat er nog steeds. In onze gang hangt verdween, duikt in andere gedaanten weer wierdekerkhof, Olle Weem geheten, in een letterdoek uit 1722, gemaakt door de op. Mooi voorbeeld is Wierhuizen, ten eigendom van Het Groninger Landschap. schoondochter van Eise Wiersema.” De westen van Pieterburen. Op het kerkhof Enkel het infopaneel herinnert aan de Kerstvloed leeft zo voort in boerenfami- prijkt het geraamte van de oude kerk, in watersnood. lies. De inpoldering deed de boerenstand ijzer opgetuigd door een kunstenaar uit goed. Uit de lange kaarsrechte stroken Benin. “De kerk en zeventien huizen zijn land, onderbroken door de Middendijk; als hier verwoest”, leest Streurman van het bouwland blijkt het perfect. “De Groningse infopaneel. Boven Wierhuizen, bij Deikum, boeren hebben sterk geprofiteerd van de vond hij bij een grondboring schelpen. Ook uitbreiding. Er is goed geld verdiend”, die nonnetjes en kokkels kwamen uit de Kijken wat je ziet

Activiteiten Expeditie Kerstvloed 1717 Marja Kiers is juf op een kleine dorpsschool in de gemeente Hoogezand-Sappemeer, de Afbeelding Groninger Archieven Artemisia Photography ekst Addo van der Eijk Fotografie streek waar haar wiegje stond. De school is zo klein dat de leerlingen van groep 5, 6, 7 en 8 T Het komende jaar werken acht part­ natuurgeweld van 300 jaar geleden. Dit Groningen en de Stichting Verdronken samen bij haar in één klas zitten. ners onder regie van De Verhalen van wil het samenwerkingsverband nadrukke­ Geschiedenis. Waterschap Noorderzijl­ Ze is ook vrijwilliger bij Het Groninger Landschap, bij Team Hunzedal. ­Groningen en onder de noemer Expeditie lijk doen in participatie met de plaatse­ vest koppelt de Kerstvloed van vroeger Ik ontmoet haar bij het meer. Kerstvloed 1717 aan een gezamenlijk lijke bevolking. aan het thema waterveiligheid van nu, Ze vertelt me hoe interessant ze het vindt om uit te zoeken hoe een landschap ooit activiteitenprogramma om stil te staan Daarnaast gebruiken de partners de gezien de aardbevingen, bodemdaling en ontstond. Haar ervaring is dat een gebied nog mooier wordt als je er veel over weet. bij de Kerstvloed van 300 jaar geleden. Die thematiek van de Kerstvloed in hun eigen de klimaatverandering.­ Het waterschap Als gids vertelt ze bijvoorbeeld vaak dat het Zuidlaardermeer niet zomaar een plasje water partners zijn: Het Groninger Landschap, activiteiten. Zo organiseert Het Groninger organiseert een Week over het Water en is, maar onderdeel van de rivier de Hunze. Lang niet iedereen blijkt dat te weten. de gemeenten de Marne en Eemsmond, Landschap enkele wandelingen waarin maakt drie digitale magazines met de Zo fascineert het haar ook dat de verdwenen meanders van de oude Hunze nog altijd te Domies Toen, Erfgoedpartners, Water­ de Kerstvloed centraal staat en ook het ­focus op waterveiligheid en de Kerst­ traceren zijn in het landschap. Dat die oorsprong zich tot op de dag van vandaag verraadt schap Noorderzijlvest, De Verhalen van Noordkustfestival van 21 mei staat in het vloed. door kleine kleurverschillen in de vegetatie vindt ze bijna nog spannender dan dat de Groningen en Marketing Groningen. teken van de Kerstvloed. Met Marke­ Alle activiteiten van Expeditie Kerstvloed rivier haar oude loop hervindt. Een gezamenlijke activiteit betreft een ting Groningen wordt gewerkt aan een 1717 worden vermeld op een speci­ Toen ze klein was had ze niks met natuur. kunstroute bestaande uit een aantal ­speciale Eemsdollard-route en een fiets­ ale Kerstvloedsite van De Verhalen van Het Winschoterdiep liep toen nog dwars door de bebouwde kom van Hoogezand-Sappe- ­tijdelijke objecten van binnen en bui­ route langs de kolken aan de noordkust. ­Groningen en Marketing Groningen: ­ meer. Ze groeide op in de tijd van: Jongens ruik eens, we zijn weer thuis! tenlandse kunstenaars en een blijvend Erfgoedpartners organiseert in december www.kerstvloed1717.nl . Ook andere Maar nu woont ze aan de rand van een natuurgebied waar de aanblik van een zeearend monument: zichtbaar voor de toekomst. een wetenschappelijk symposium over initiatieven kunnen aanhaken bij het niet eens meer opzienbarend is. Waar bevers hun sporen achterlaten, otters zich verstop- Een natuurlijk monument, passend bij het de Kerstvloed, i.s.m. de Rijksuniversiteit evenement. pen, waar de tot voor kort uiterst zeldzame witwangsterns zich helemaal thuis voelen. Marja gaat soms met haar klas op stap. “We wandelen en kijken dan gewoon wat we zien, zonder plan, zonder programma. Dat vinden ze geweldig. Soms nemen we tekenspullen mee, want als je tekent kijk je nog beter. Ik vertel ze over de weidevogels en over hoe we er “80 kilometer theater aan water” samen voor kunnen zorgen dat het wat beter gaat met die jongens. Als wij de wereld een beetje mooier maken en zorgen dat de dieren het naar hun zin hebben, dan hebben wij De Tocht om de Noord staat dit jaar het oude tracé van die dijk aangelegd. dus. We overleggen met zo’n 25 dorpjes het zelf ook fijner.” volledig in het teken van de Kerstvloed van Die wegen heten dan Dijkweg, of Oude en reiken ze die verhalen aan. We hopen Straks in mei gaat ze weer varen met de “Raidomp”, de splinternieuwe fluisterboot van 1717. Op 23 en 24 september lopen naar Dijk, of Dijksterweg. Onderweg doen de dat ze tijdens de wandelingen hun dorp Het Groninger Landschap. De fiets- en wandelexcursies in het gebied zijn er het hele jaar verwachting twee keer 5000 mensen langs wandelaars allerlei dorpjes aan die destijds willen opfleuren met bijvoorbeeld theater, door. de voormalige oude dijk, vanuit Vierhuizen, door de Kerstvloed werden overspoeld. een historische markt of kunstwerken Wat ook het hele jaar doorgaat volgens Marja is de verzuchting die ze iedere excursie langs Pieterburen, Warffum, Uithuizen en In samenwerking met de Verhalen van die betrekking hebben op die Kerstvloed. opnieuw hoort: “Wat is het hier mooi. Dat dít te beleven valt in onze eigen achtertuin! Dat dan tot Termunten, onder aan de Dollard. Groningen achterhalen we momenteel Tachtig kilometer theater aan water. Dat is ik dat niet wist....” Organisator Peter Velthuis: “Die oude dijk wat er in die dorpen die Kerstnacht in het thema van de Tocht om de Noord van is natuurlijk nauwelijks meer zichtbaar 1717 is gebeurd en wat je er nu nog van in dit jaar. We draaien de klok even 300 jaar Fotografie Artemisia Photography maar veel weggetjes zijn nog wel over het dorp herkent. Hun eigen geschiedenis terug!”

GOLDEN RAAND 01 14 15 HET15 GRONINGERGOLDEN RAANDLANDSCHAP 01 gevolg: een harde, scherpe grens tussen land en water, zoet en zout, landbouw en natuur. De hoge dijk scheidt twee losse werelden, met daartussen een rechte dijk.” Die werelden wil Reintsema met elkaar vermengen. Het combineren van functies, dat is waar hij zich hard voor maakt. “De natuur kan helpen bij de kustverdediging. Kwelders maken de dijk bijvoorbeeld robuuster. Ze remmen de golven die naar de dijk rollen en groeien mee met de zeespiegelstijging. Méér kwelders betekent dus: méér veiligheid. En méér natuur en recre- atie. Bij Delfzijl komen nieuwe kwelders, mede vanwege de kustveiligheid.” Reintsema probeert zo functies aan elkaar te knopen. Langs de kust spelen legio opgaven, zoals het terugdringen van werkloosheid, de krimp van dorpen en een tekort aan natuur. “Met elkaar kunnen we deze problemen aan- pakken. Dat doet Het Groninger Landschap al volop. Zo behouden we monumenten met Klutenplas aardbevingsschade, beheren we kwelders en binnendijkse brakwatergebieden, zoals Polder Breebaart en de Klutenplas, en laten we Onze wadgeul in Polder Breebaart slibt al ja- de haven. “We gaan luisteren naar de streek recreanten in onze bezoekerscentra zien hoe ren dicht. Volgend najaar baggeren we de geul en willen het beheer samen met dorpsbewo- bijzonder de kust is.” uit. Na het rijpen gebruikt het waterschap het ners oppakken.” materiaal om de dijk te verbreden.” Groene zeedijk Deze gecombineerde aanpak vraagt om Zilte kansen Groene strijd tegen watersnood Een prachtige combi vindt Reintsema de Bre- een open houding, stelt Reintsema. Partijen Reintsema is positief gestemd. Hij ziet een de Groene Dijk, een actueel experiment in de moeten verder kijken dan hun eigen belang levendige toekomstige kuststrook voor Dollard. “Het waterschap wil de te versterken en elkaar vroegtijdig opzoeken. Daarom gaat zich, waar volop ruimte is voor zilte natuur, dijk niet van asfalt, maar van klei maken. De Reintsema dagelijks het gesprek aan. Met landbouw en economische bedrijvigheid. Zilt dijk krijgt een flauw talud, waardoor hij gelei- overheden, agrariërs, bewoners, bedrijven en is geen bedreiging, benadrukt hij, maar biedt delijk in onze kwelder overloopt. De dijksloot mensen van waterschappen. “Wanneer je sa- juist nieuwe mogelijkheden. “Groningen heeft Uitzicht over de Dollard vanuit de men optrekt, liggen de kansen vaak voor het te lang met de rug naar de zee geleefd. We Kiekkaste bij Nieuwe Statenzijl verdwijnt”, legt hij het concept uit. Dit jaar start het waterschap met een test op kleine oprapen”, zegt hij. Bij Termunten - waar Het kunnen zilt meer omarmen, de kust aantrek- Nooit meer rampen als de Kerstvloed. Met dijken en gemalen voert schaal. De pluspunten zijn evident: méér Groninger Landschap recent twee terreinen kelijker maken voor toerisme en recreatie en Groningen al eeuwenlang een verwoede strijd tegen overstromingen. groen, méér veiligheid en de kosten pakken kreeg overgedragen - stapt Het Groninger het telen van zilte gewassen ondersteunen. Met succes. Die strijd biedt steeds meer groene en zilte kansen. “De goedkoper uit. De bredere dijk vergt wel meer Landschap er met open vizier in. De Groote en Sommige boeren experimenteren al met de Kleine polder liggen aan weerszijden van zilte aardappelen of planten als zeekraal natuur kan helpen om droge voeten te houden”, vertelt Rob Reintsema bouwmateriaal. “En dát kunnen wij leveren. van Het Groninger Landschap.

De strijd tegen het water, ons land staat zichzelf ‘kwartiermaker’ van Het Groninger Natuur als oplossing er wereldwijd om bekend. Rampen als de Landschap, een wegbereider voor nieuwe na- Uitdagingen te over, constateert hij strijd- Marcellusvloed­ en de Kerstvloed zijn nu tuurprojecten. Daarvoor zoekt hij nadrukke- baar. En het mooie is: de natuur biedt volop ondenkbaar. Groningers wonen veilig, dank­ lijk in de kuststrook, waar volgens hem grote oplossingen voor nijpende vraagstukken. zij de dijken, sluizen en dammen, die bij natuurkansen liggen. “Langs de Groninger Veiligheid is zo’n opgave. Een deel van de springtij en storm het zeewater tegenhouden. Waddenkust speelt ontzettend veel. Denk aan Groningse zeedijk voldoet door bodem- Reintsema komt graag bij de kust. Hij vindt onze intensieve samenwerking in de Eems- daling en zeespiegelstijging niet aan de er rust en geniet van de Waddennatuur en Dollard met overheden, waterschappen­ en strenge veiligheidsnormen. Reintsema wil de het uitzicht. “Niet voor niets is de Waddenzee bedrijven, maar ook aan grote opgaven die er onderhoudsbeurt aangrijpen om niet alleen uitgeroepen tot mooiste natuurgebied van spelen, zoals het versterken van de zeedijken, de dijk, maar ook de natuur te versterken. Nederland”, zegt hij trots. Reintsema noemt bodemdaling, krimp en verzilting.” “Te lang is enkel tégen de zee gestreden. Het Brede Groene Dijk

GOLDEN RAAND 01 16 17 HET15 GRONINGERGOLDEN RAANDLANDSCHAP 01 GOLDEN RAAND 01 ‘Wierde vangeesten’, hetontwerpvan kunstenaarMartinBorchertvoordebuitendijksewierdebijNoordpolderzijl ‘Wierde vliegen inéénklap:betereveiligheid,nieuwe landbouw.” Ookditconceptslaatmeerdere hectare ziltenatuurenveertig een tweededijk.Daartussenkomtdertig Groningen. “Achter dezeedijkverrijstditjaar ven enDelfzijl,eeninitiatiefvandeprovincie zogeheten ‘dubbele dijk’ tussendeEemsha- inrichten.” InspirerendvindtReintsemade we metbewonerseenziltepluktuinkunnen bieden, bijvoorbeeldinTermunterzijl, waar en lamsoor. Wij willendaarruimtevoor Zeekraal opdekwelder 18 ­Reintsema zichsterkvooreennieuwebuiten- de zeenatuurkunnenervaren.Zelfmaakt maar stranden enkwelders,waarmensen trum endezee.Geengroteobstakelsmeer, geleidelijke, fraaie overgangtussenhetcen- Marconiproject realiseertdegemeenteeen Methet Ook Delfzijllaatzienhoehetmoet. sen vanhetslibprobleemindeEems-Dollard. draagt hetconceptbijaanoplos- bezinkt, Enomdathetsliber Reintsema hetvoorstaat. natuur énziltelandbouw. Precieszoals vertelt ookhetverhaalvandeKerstvloed.” om deWaddenzee vandichtbijteervarenen te wonen.Dewierdebiedtdaarnaasteenplek zien, toenmensenwierdenophoogdenomop laat devroegerestrijdtegenhetwater dijkse wierdebijNoordpolderzijl.“De uitstekend samen.” Zo ziejemaar:natuurenveiligheid gaan nen stromen.Daardoorzaktehet waterpeil. lieten wevelemiljoenenliterswater naarbin- natuurterreinen bijhetZuidlaardermeer “Inonze Gelukkig booddenatuuruitkomst. Museum sijpeldehetwateralnaarbinnen. dijken stondenopknappen.BijhetGroninger stond hetwater­ Injanuari de wateroverlastbegin2012uit. jaar gebeuren.” wees Datwaterbergingwerkt, bergen. Datzalwaarschijnlijkeensindevijf ging. Hetterreinkan225duizendkuubwater definitief ingerichtenbestemdalswaterber- rein bijhetLeekstermeer, isafgelopennajaar opvangen. Polder Vredewold, eennatuurter - peil, dankunnenwehetwaterertijdelijk als waterbergingsgebied.Stijgthetwater- van onzeterreinenzijnspeciaalaangewezen rivieren meerruimte.Reintsema:“Meerdere sprekend voorhogeredijken,maargeeftde hand. Nederlandkiestnietmeervanzelf- gen. Ookdaarbijbiedtnatuureenhelpende het binnenlanddievoorwateroverlastzor- Vaak zijnhetjuistdeDrentsewaterloopin Overstromingen komennietaltijduitzee. Polder Vredewold Rob ReintsemabijKropswolderbuitenpolder Groningen aan de lippen, de Groningen aandelippen,

Tekst Addo van der Eijk Fotografie Artemisia Photography , Elena Lebedeva-Hooft, Omke Oudeman Schets Martin Borchert bewoners. DatheeftPaas inruimemate. “Hoehetlandschap eruit een enormebetrokkenheid bij hetGroningselandschapen haar ning. Eenbreedgevoeldbelangdatalleengoedtedienenis met verbanden: hetenormedossier overdeaardbevingendoorgaswin- Het GroningerLandschap. Zijn grootsteklusheeftdaarmeedirecte Koning van inGroningen.Hij isdaarmeedirectookBeschermheer René Paas (1966)issindsapril2016denieuwe Commissaris van de een imposantmonumentaalpandmetenormegeschiedenis, zoalshierdeCoendersborch.” opkomende zonoverdemistigeVeenkoloniën. Deanderekeerishetprachtige Westerwolde of Deenekeerisdatdedagkoersen. Hetlandschapraakt meelkedaganders.Nethoedepetstaat. Westerkwartier. “Ikkannietkiezenwathetmooistof hetmeesttypischvanGroningenis.Hetzijn in destatigeCoendersborchNuis.Erfgoed,temidden vanhetsingellandschap Commissaris vandeKoningRenéPaas staptgeïnteresseerdrond Groninger’ ‘ongeneeslijke R ené Paas: een schap van hetWesterkwartier, deWaddenkust, demoerasgebieden, Er isveeldiversiteitenhetallemaal evenmooi.Hetsingelland- “Hét typischeGroningselandschap bestaatwat mij betreftniet. ‘René isthuis’ een gevoelvan geborgenheid.” ziet, hoehetruikt, hoeverjekuntkijken... Datontroerten geeftme 19

HET GRONINGER LANDSCHAP

de zandgronden bij Bourtange, de kleigronden van Noordoost het aardbevingsgebied staan 1253 rijksmonumenten, 135 gemeen- Mien Grunneger Laand COLUMN Groningen... Is het éne landschap meer Gronings dan het andere? telijke monumenten, 50 archeologische monumenten en acht Dat kan niet. Iedereen heeft eigen associaties als ‘ie aan Groningen beschermde stads- of dorpsgezichten. Allemaal elementen in het ‘Mien Grunneger Land’ denkt. Bij mij is dat het Hogeland. De weidse uitzichten. Ik ben op- landschap die mede bepalen hoe mensen zich thuis voelen in onze is een nieuwe rubriek in gegroeid in de Noordoostpolder en gewend om ver kunnen kijken provincie. Het landschap zelf is natuurlijk minder kwetsbaar voor de Golden Raand waarin en rechte lijnen in het landschap te zien. ‘Een weidse blik verruimt bevingen dan de gebouwen, maar ik ben er heel erg op uit om te Beschermers een column het denken’, stond er vroeger altijd achter op de GADO-bussen. Die beschermen wat waardevol is. Is er schade? Dan moeten we de Staat kunnen schrijven over oude leus geldt nog steeds. In mijn vorige baan bij Divosa reed ik der Nederlanden oproepen de schade te herstellen en iets extra’s hun ‘speciale plek’ in het eens met andere bestuursleden in de trein naar Delfzijl. Het land- te doen voor Groningen en de inwoners. Aardbevingsbestendig Groninger landschap. schap om me heen….prachtig! Mijn collega’s zagen direct verschil bouwen is niet dé oplossing. Het betekent namelijk slechts dat je Waarom betekent of in mijn houding, in mijn blik. ‘René gaat open, René is thuis’ zei- huis sterk genoeg is dat je het veilig kunt verlaten bij een beving. betekende die plek zoveel den ze. Ze zagen dat ik iets beleefde in de ervaring met het Groning- Het betekent dus niet dat je huis niet beschadigd wordt. Dat soort voor u? De column kunt se landschap. Iets wat zij niet beleefden want in de beleving van het dingen moeten we ook duidelijk maken. Het gaat niet zozeer over u toesturen aan info@ Groningse landschap moet een mens groeien. Maar dan zit het ook bakstenen, maar over het leven van de mensen die hier wonen. groningerlandschap.nl. diep. Ik ben een ‘ongeneeslijke Groninger’. Toen ik in 2006 afscheid Daarvoor móét je in de benen komen en dat heeft ook effect. Dat Wellicht plaatsen we de nam als wethouder in Groningen noemde ik mezelf al zo. In mijn vind ik echt. Elke keer dat wij in actie komen, worden nieuwe stre- column. We nemen dan wethouderstijd ben ik lid geworden van Het Groninger Landschap. pen gezet. Dat is vooruitgang en nee, het is nog steeds niet genoeg. contact met u op. De Toen we verhuisden naar Utrecht, hebben mijn vrouw en ik dit lid- Veiligheid, schadeherstel en ‘krijgt Groningen nog wel wat terug?’. aftrap wordt gedaan door maatschap nooit kunnen opzeggen, want hoe is het ook weer? Als Die drie dingen zijn belangrijk in de aardgasdiscussie en daar neem René Paas, Commissaris je ergens weg bent, leer je het pas waarderen? We realiseerden ons ik het Groningse landschap in mee. Dat kan niet anders. Het land- Coendersborch van de Koning in toen pas hoe verknocht we waren aan het Groningse landschap. schap is geen detail.” Groningen. Ik ben een bofkont dat ik Commissaris van de Koning mag zijn in In het interview zeg ik: als je ergens weg bent, leer je het pas waarderen. Dat heb ik aan deze provincie. Ik kreeg het landschap er weer bij.” Pal staan den lijve ondervonden. Hoe mooi Utrecht ook kan zijn, het is ook de Randstad. Dus heb je Het Beschermheerschap van stichting Het Groninger Landschap grote kans dat je oog altijd ergens aan blijft haken. Dan is het weer een industrieterrein, dan Nieuwe strepen past Paas goed: “Ik kan me makkelijk identificeren met Het Gronin- weer een reclamezuil of een reuzensilo - het is er nauwelijks meer rustig. Ook letterlijk niet, Voor dat landschap ging Paas direct vol in de beugel: “Het is ver- ger Landschap en ik ben al langjarig lid. Het gaat bij natuur en erf- want je woont met veel mensen op een betrekkelijk kleine ruimte. Een ruimte, waarin ik me schrikkelijk om te zien dat dingen die een rol hebben gespeeld in goed niet alleen om bewaren en restaureren maar ook om ontslui- gaandeweg realiseerde dat Groningen misschien wel meer in me zit dan ik vermoedde. Dus je jonge jaren, of voor je ouders en familie van grote betekenis zijn, ten en presenteren. Dat laatste is heel belangrijk en daarin schuilt ja, het is fijn om terug in Groningen te zijn. of zijn geweest….dat dat onder druk komt en afbrokkelt. Let wel: in direct ook het aardige van de stichting: het is een mooie mix van Ik herinner me een verhaal van Koos van Zomeren in NRC Handelsblad. Daarin ging hij met professionele medewerkers en een paar honderd vrijwilligers. Ze- het pontje van Bronckhorst naar Brummen. De veerman zei hem: daar aan de overkant, daar ker die laatste groep met hun intrinsieke betrokkenheid en enthou- begint het Westen al. Waarmee hij vooral bedoelde dat hij ‘het Westen’ in de gezichten en siasme zijn goud waard voor Het Groninger Landschap, want het is in het gedrag van de mensen aan de overkant terugzag. Wat meer gejaagdheid, onrust. Daar vrijwel altijd het enthousiasme van een vrijwilliger dat de bezoe- herken ik wel iets van, hier in Groningen. In de zin dat je toch merkt dat mensen hier in het kers bij blijft en wat mede bepaalt of zij een band ontwikkelen met algemeen meer ruimte hebben. En op een plek als de Coendersborch zit je natuurlijk direct het landschap of niet. Het is altijd enthousiasme waarmee mensen helemaal in een andere sfeer. Rust, ruimte, natuur - ik geloof echt dat die zaken in een mens elkaar besmetten. Voor deze medewerkers en vrijwilligers wil ik gaan zitten. als Beschermheer wel pal staan. Daarbij is het ook belangrijk om Deze borg mag er zijn, dat voel je. De gebouwen, de statige lanen en singels - het ademt een goed samen te werken met andere organisaties op het gebied van prettige vorm van geschiedenis uit. Een geschiedenis waar ik even deel van uitmaak als ik landschap en erfgoed. Het valt me telkens weer op hoe klein Noord hier rondloop. Afgelopen week hoorde ik het nog een paar keer op de landelijke tv voorbij Nederland is. Niet in bunders, maar in aantal inwoners. Wat hier in komen: het Hoge Noorden. Daar spreekt een geweldige afstand in door. Alsof het een paar drie provincies woont, woont ook in de helft van Noord Holland. dagreizen weg ligt van de bewoonde wereld. Dat cliché blijft maar bestaan, zoals een ander Dat zou het hier dus makkelijker moeten maken om elkaar goed te leren kennen en om samen te werken. Ik hoop dat de organisaties cliché over Groningen nog altijd wil dat het hier overal weids en kaal is. Wij weten gelukkig die ergens ‘familie’ van elkaar zijn, dus werkzaam zijn in erfgoed, wel beter. Het Hogeland met die prachtige slingerweggetjes, de meer rechttoe-rechtaan landschap of natuur elkaar goed weten te vinden. Ik heb de indruk stukken in de Johannes Kerkhovenpolder, het ‘kleine’ landschap in het Westerkwartier, dat dat hier wel goed zit.” de uitgestrektheid van de Veenkoloniën of het groen van Westerwolde - het is allemaal In gesprek met Het Groninger Landschap geldt wat mij betreft: hoe ­Groningen, maar zo ongelooflijk divers. ontsluit je het landschap. Hoe presenteer je het erfgoed en hoe Coendersborch was voor mij vroeger al toen ik de stad woonde, altijd prettig dichtbij. Een trek je bezoekers. Ik snap niet waarom het toerisme in Groningen mooie omgeving om even uit te blazen. Om er de gronderige lucht van een herfstig bos diep minder is dan in Drenthe en Friesland. Je kunt gewoon kijken, in te kunnen ademen. Om er het zonlicht op de bladeren te zien spelen. Maar natuurlijk met de handen in de zakken… Of ga fietsen! Dat vind ik weer heel eerst en vooral om even lekker buiten te zijn. Zoveel jaar later ben ik terug in Groningen en erg leuk. Ik gun iedereen een blik op het Groningse landschap. En is Coendersborch opnieuw dichtbij. Zoiets wens ik iedereen toe. Het mooie is: dat ligt ook Groningers zijn van nature gastvrij. Ik hoop dat anderen dat ook voor iedereen in Groningen binnen handbereik. Want zoals ik net al zei, overal in de provin- gaan ontdekken. Het is aan ons dat het landschap heel blijft en cie kom je dit soort pareltjes tegen. Allemaal weer net even anders, allemaal heel erg mooi. Fotografie Artemisia Photography mooi blijft, zodat we onze kinderen en anderen het gevoel kunnen meegeven wat ons thuis is. De kwaliteit van Groningen moet niet René Paas Artemisia Photography Fotografie ekst Rogier Verhagen

het best bewaarde geheim van Nederland worden.” T Commissaris van de Koning in de provincie Groningen

GOLDEN RAAND 01 20 21 HET GRONINGER LANDSCHAP

Bericht van de jeugdboswachters Alfred Oosterman Morten Geertsema (15) – Foto Ennemaborgh, Midwolderbos Column: Michel van Roon

Voor mijn vogelles neem ik vijftien opgezet­ JEUGDBOSWACHTERS te vogels de klas in. De leerlingen mogen de vogels aaien en dat gebeurt massaal. De kerkuil is favoriet; dat is dan ook de ‘zacht­ ste’ vogel die ik bij me heb. Dat ze de vogels mogen aanraken is een bewuste keuze: We willen de leerlingen laten beleven, verras­ sen en doen. Ik ben altijd vroeg op school zodat ik de klas al helemaal verbouwd heb voordat de leerlingen binnen komen. Met de vogels wacht ik tot de eerste leerlingen, want ze vinden het machtig mooi om de Ik ben nu bijna een jaar jeugdboswachter vogels naar de klas te sjouwen. Sommige bij de Ennemaborgh en samen met Haron Tuin, een andere leerlingen bouwen een band op met de jeugdboswachter loop ik daar geregeld rond de Noord- en vogels. Ze krijgen een bijnaam en heel wat Zuidplas. We houden de boel in de gaten en kijken naar leerlingen vragen of ze niet te koop zijn. Kom naar Het Groninger Landschap Laatst gaf ik les op de Nassauschool in de vogels en zoogdieren. Soms spreken we een wandelaar aan Stad. Een school waar ik al zo’n vijf jaar met om zijn hond aan te lijnen. Dat pakken ze meestal goed op. veel plezier kom. Terwijl ik de klas nog aan Ze begrijpen ook wel dat als hun hond een konikpaard treft, het verbouwen ben, komt Gijs binnen. Hij Noordkustfestival dat wel eens vervelend kan worden. wist dat ik kwam en was daarom extra vroeg naar school gegaan. Vol enthousiasme hielp Zondag 21 mei Ik ben bij de jeugdboswachters gekomen via het Midzomer­ hij me met de verbouwing. Hij was helemaal festival. Al een paar jaar deed ik mee aan speurtochten en weg van roofvogels en natuurlijk liet ik hem Van 11.00 uur tot 17.00 uur braakballen pluizen maar ik werd er wat te oud voor. Ik ben de kist met de buizerd de klas inbrengen. een keer mee geweest met een kamp van de jongeren in de Vanaf dat moment was hij niet weg te slaan Op zondag 21 mei is het Noordkustfestival, Kom met het hele gezin, want voor bij de buizerd. Na mijn inleiding gaan de speciaal voor gezinnen met kinderen. Dat iedereen is er wel wat te doen: Natuur, de JNM. Toen vroeg iemand me of jeugdboswachter vindt plaats aan de Noordkust in • braakballen uitpluizen leerlingen in groepjes aan de slag. Ik laat de niet iets voor mij was. Jeugdboswachter zijn is voor mij een Pieterburen. Daar kun je zien en beleven • zoek en bekijk waterdiertjes leerkracht de groepjes bepalen, want die wat er allemaal aan natuur in de • bak je eigen brood goede tijdsbesteding. Ik ben soms wat druk en dan ga ik op kent de klas het beste. En toen gebeurde het: omgeving is. Waai uit op de dijk, en kijk • schilder de kwelders en het wad met andere ogen naar de kwelders en het • beklim de molen zoek naar rust. Dan pak ik de fiets en zoek een mooi plekje het groepje van Gijs kreeg de buizerd niet. Ik water. Klim in de molen en beleef allerlei • maak een tochtje met de huifkar om rustig rond te kijken, vooral naar vogels. Ik zoek vooral keek naar Gijs en zag zijn gezicht betrekken doe-opdrachten in het bezoekerscen- • kijk met een telescoop naar de en hij begon ontroostbaar te huilen. Geluk­ trum. Bovendien staan we stil bij de vogels op de kwelders en de wadden naar sporen en naar vogels. Ik probeer de verschillende kig greep de leerkracht in en mocht Gijs toch kerstvloed van 300 jaar geleden! Artemisia Photography, Omke Oudeman Artemisia Photography, Meer informatie soorten te determineren. Ik bespreek dat dan met andere bij het groepje van de buizerd aanschuiven, Het festival is gratis! Neem je Buitenplaats Noordkust ligt aan de

vogelspotters en geef de mooiste waarnemingen door aan Foto’s terecht! Natuurlijk kan je zeggen dat er Hoofdstraat 83, 9968 AB in Pieterburen. ouders en vrienden ook mee! Waarneming.nl of aan de JNM. Laatst zat ik heel stil andere leerlingen zijn die ook heel graag de Parkeergelegenheid is er bij de zeehon- dencrèche, die op een paar minuten buizerd willen maar dat niet zo laten blijken. In en rond de Buitenplaats Noordkust in tussen de struiken vogels te spotten lopen van de Buitenplaats ligt. Of dat het pedagogisch onverantwoord Pieterburen zijn tal van activiteiten en toen kwam er vlakbij een winter­ georganiseerd, en natuurlijk zijn er ook Kijk voor meer informatie over is; zo leren ze ermee omgaan dat ze niet dingen buiten, bij de kwelders, te doen. Het Groninger Landschap op koninkje zitten. Die had mij niet in de altijd hun zin krijgen. Maar daar heb ik even Beklim de molen, laat je vertellen hoe www.groningerlandschap.nl. gaten en begon vrolijk te zingen. Vond geen boodschap aan. Als Gijs zo’n passie daar vroeger gewerkt werd en bak je eigen brood boven een vuurtje. ik geweldig! heeft voor roofvogels, dan moet je dat juist koesteren!

GOLDEN RAAND 01 22 GOLDEN RAAND 06 28 23 HET GRONINGER LANDSCHAP “We maken het onzichtbare zichtbaar” kunstroute Kerstvloed 1717

is ook een vast punt in de route.” De met bomen omgeven wierde Olle Weem, waar ooit Vliedorp stond, is nog te bezichtigen.” Vloedgolf in het landschap, een Voor zeker een aantal van de kunstwerken geldt dat deelname van blijvende herinnering buitenaf welkom is. Vrij: “Het Hogeland College in Warffum heeft al aangegeven Kerstvloed als thema voor een projectweek te nemen Kunstenaar Merijn Vrij heeft naast de acht tijdelijke kunstwer- en de route met haar leerlingen te gaan bezoeken. Kunstenaars uit ken een permanent werk ontworpen. “Het idee voor het werk New Orleans (USA) hebben al gezegd dat zij deelname door scholen kwam door een oud citaat waar een getuige het had over ‘een verwelkomen. Ook bij andere projecten wordt het op prijs gesteld muur van water’. Een vloedgolf van vier meter hoog. Hoe geef je als scholen interesse tonen. Dat geldt voor voortgezet onderwijs én iemand een goed idee hoe groot en dreigend dat is?” primair onderwijs.” Een kunstwerk waarbij hulp van buitenaf ook Vrij ontwierp een kunstwerk dat bestaat uit een groot aantal van harte welkom is, is het werk van het Friese kunstenaarsduo houten palen waarvan de hoogste meer dan vier meter de lucht Groenewoud & Buij. In het landschap komt een koepel, die wordt in steken. “Het werk krijgt vorm rond een stuk oude zeewering, gevuld met potjes water uit alle hoeken van de provincie. Iedereen die voor een natuurlijke golving zorgt. Zo is het net alsof je voor mag er water naartoe brengen en een potje vullen. die muur van water staat. Op de lagere paaltjes, midden op de dijk, kun je zitten. En als je er tussen staat waan je je even in de Landschapskunst golven. Zo wordt het kunstwerk op meerdere vlakken één met De acht kunstwerken op de route zijn van 1 juli tot 1 oktober te het landschap.” bezichtigen. Reenders: “Met routes waarin de kunstwerken worden Het idee is dat een deel van de palen tijdelijk worden geplaatst­ in vermeld en een expositie op locatie maken we de verhalen achter dorpen van Noord Groningen, die allemaal zijn getroffen­ door de deze grote overstroming zichtbaar. We willen de documentatie vloed. Op elke paal komt dan de lokale hoogte van het water en rond de Expeditie Kerstvloed niet té uitgebreid maken. Het land- de naam van het dorp te staan. Later in het jaar worden die palen schap is op zichzelf al indrukwekkend genoeg.” Een tragische gebeurtenis in door de bewoners stuk voor stuk weer teruggebracht en bij het De kunstwerken vallen onder de categorie Land-Art, of landschaps- het verleden leidt tot een positief evenement. kunstwerk geplaats. In december 2017, precies 300 jaar na de kunst. Vrij: “Dat is kunst die zich verhoudt tot het landschap en tot Kerstvloed, zal het werk voltooid zijn. de plek van het kunstwerk zelf. Je zou het landschap ook als onder- De Verhalen van Groningen werkt samen met deel van het palet van de kunstenaar kunnen zien. De kunstroute zeven partijen en kunstenaar Merijn Vrij aan mag uiteindelijk onderdeel worden van de geschiedenis van het een kunstroute. Internationale kunstenaars Groninger land achter het wad. Als dat lukt is de kunstroute zeker reflecteren met hun kunst­projecten in het geslaagd.” Groningse landschap op de gebeurtenissen van waar deze ramp heeft plaatsgevonden. Vrij: “Het verhaal van de driehonderd jaar geleden. Kerstvloed is voor een groot gedeelte verloren geschiedenis. Met de Merijn Vrij overlegt kunstroute maken we het onzichtbare weer zichtbaar.” Vrij heeft met kunstenares Esther de Graaf kunstenaars benaderd waarvan hij weet dat hun werk goed aansluit Scholen mogen zich aanmelden op het thema Kerstvloed, zee en het landschap waar hun project gestalte krijgt. Ze weten wat zich heeft afgespeeld en mogen zich Scholen die interesse hebben in de kunstroute en op de een of laten inspireren door hun omgeving en de historie. “De inspiratie- andere manier iets willen doen of bijdragen aan de projecten bron verzorgen wij. Daarna zijn zij vrij in hun artistieke benade- over de Kerstvloed, kunnen contact opnemen met Anja Reenders Wat hebben kunstenaars uit Duitsland, Denemarken, Indonesië, Expeditie Kerstvloed ring. Het thema is eigenlijk breder dan alleen Kerstvloed. Het mag ([email protected], 06 23334894) van De Japan, en New Orleans in de Verenigde Staten, met de Kerstvloed te De kunstroute maakt onderdeel uit van Expeditie Kerstvloed 1717, bijvoorbeeld ook laten zien hoe de mens zich verhoudt tot de zee, Verhalen van Groningen. maken? “Het zijn stuk voor stuk kunstenaars uit kuststreken of uit een initiatief van acht samenwerkingspartners. “Zij gaan het thema of een ander thema met kust en zee. Alle kunst zal sowieso te zien landen waar de bewoners met stormvloeden, orkanen en andere Kerstvloed dit jaar gebruiken in verschillende activiteiten, bij- zijn in de weidsheid van het landschap.” natuurrampen te maken hebben”, zegt Merijn Vrij, kunstenaar uit voorbeeld excursies, symposia en lezingen”, zegt Anja Reenders, Groningen. “Zij werken mee aan de kunstroute die op 1 juli van projectmanager bij De Verhalen van Groningen. “Ook andere initia- Participatie start gaat. Met kunstenaars uit Denemarken en Duitsland zijn alle tieven kunnen aanhaken bij het evenement. Samen met Marketing “Een kunstenaar stelt een vraag en beantwoordt die vraag door een Deze partijen doen mee aan Expeditie Kerstvloed 1717: waddenlanden vertegenwoordigd. De kunstenaars uit New Orleans Groningen zorgen we voor een site waarop alle Kerstvloedactivi- kunstwerk te creëren”, zegt Vrij. Dit levert voor de wandelaar die vertegenwoordigen een kunstcollectief dat actief is in het gebied teiten kunnen worden gepubliceerd. Zo ontstaat een jaarkalender het kunstwerk tegenkomt een unieke kans op om het landschap te De Verhalen van Groningen Erfgoedpartners dat in 2005 door de orkaan Katrina is verwoest. Japan en Indonesië waar men op overzichtelijke wijze kan zien wat er gedurende het beleven door de ogen van de kunstenaar. Reenders: “Het zet je aan Het Groninger Landschap Waterschap Noorderzijlvest zijn recentelijk getroffen door een tsunami, veroorzaakt door een jaar wordt georganiseerd rondom het thema Kerstvloed. Ook na het denken. Je ziet een vertrouwde omgeving ineens op een andere Gemeenten De Marne en Eemsmond Marketing Groningen. zeebeving. Door de artistieke interpretatie van kunstenaars uit 2017 willen we met activiteiten de aandacht blijven vestigen op manier. Dat is ook de bedoeling van deze kunstroute.” Domies Toen deze streken slaan we een brug van bijna driehonderd jaar naar het deze belangrijke gebeurtenis in de Groningse geschiedenis.” Wandelaars en fietsers kunnen de kunstwerken vanaf drie plekken heden. Zo komen de verhalen uit 1717 ineens erg dichtbij. De strijd Met de kunstroute willen de initiatiefnemers wandelaars en bezoeken: Warffum, Pieterburen en Noordpolderzijl. Reenders: Ook is er vanuit De Verhalen van Groningen een nauwe samenwerking

tegen het opkomende water is van alle tijden.” fietsers op een andere manier laten kijken naar het landschap “Het verloren wierdendorp Vliedorp tussen Zuurdijk en Houwerzijl met Tocht om de Noord die in het teken staat van de Kerstvloed. Artemisia Photography ekst Jeroen Schoondergang Fotografie T

GOLDEN RAAND 01 24 25 HET GRONINGER LANDSCHAP herinnerd, maar de Kerstvloed is ook een aanleiding om de deelnemers aan de wande- Kerstvloedwandeling Pieterburen: ling te laten zien wat een prachtig landschap er ligt tussen Pieterburen en de kwelders; een landschap met een rijke geschiedenis.” “Linde zou levens hebben gered” Voor de belangstelling komt het goed uit dat de wandeling een dag is verschoven naar de dag na kerst. Bovendien is het stralend weer. In Bezoekerscentrum Noordkust in Pieterbu- ren is het dan ook gezellig druk met online- inschrijvers en passanten die zich spontaan aanmelden. Het zijn niet alleen Groningers die meewandelen, ook een aantal toeristen uit de Randstad is benieuwd naar de schoonheid en de geschiedenis van het land ten noorden van Pieterburen. RTV Noord heeft ook over de Het bruggetje over de sloot die naar het zuiden stroomt wandeling gehoord; een radioverslaggever loopt mee en vraagt de wandelaars in het Gronings naar hun bevindingen. borg nog op de oorspronkelijke locatie aanwe- Borg Dijksterhuis zig”, vertelt Oosterhof. “Na de sloop werd het Op een steenworp afstand van het bezoekers- puin vermalen en gebruikt als erfverharding centrum houdt de gids voor het eerst stil. Hij van de boerderij die er nu ligt.” tuurt naar het westen en wijst naar een boer- derij, midden in het land. De boerderij staat Stuits Kolkje waar tot het begin van de vorige eeuw de borg Terwijl de wandeling afbuigt naar het oosten Dijksterhuis stond. De borg werd waarschijn- trekt Oosterhof een denkbeeldige lijn langs lijk in de veertiende eeuw gebouwd, op een de horizon. “Zo liep de oude zeedijk”, zegt hij. zandplaat. Historici vermoeden dat de eerste “Daar is hier niets meer van terug te vinden.” bewoners hun inkomen vergaarden met zee- Of toch? Het betonpad maakt een haakse knik roof. Na de bouw van de oude zeedijk kwam naar het zuiden. Midden tussen de gerooide de borg binnendijks te liggen. Het gebouw lag uien- en wortelvelden en de percelen groen- bemester, ligt een bosje. Daarachter gaat een De linde voor het Bierhuis, hoger dan de zeeklei van het nieuw gewonnen die de Kerstvloed heeft land en overleefde daarom de Kerstvloed. “In waterplas schuil: Stuits Kolkje, genoemd naar overleefd zekere zin is een groot gedeelte van de oude Harm Stuit, de voormalige eigenaar van de naastgelegen boerderij. Bij de oever aangekomen wijst Oosterhof naar het water. “De kolk is hier het enige zichtbare Koek eten op een overblijfsel van de Kerstvloed in het land- sfeervolle locatie De Kerstvloed van 1717 is aanleiding voor een jaarlijkse wandeling vanuit het schap. Aan de noordkant liep de dijk. Daar Bezoekerscentrum Noordkust in Pieterburen. Hier en daar wordt nog een overblijfsel is nu niets meer van over, maar ook in volle van de natuurramp teruggevonden. De wandeling is echter vooral een mooie glorie was de dijk niet meer dan een stevige tweede kerstdag 1717 geen schijn van kans. gelegenheid om Groningers en niet-Groningers deelgenoot te maken van de hobbel in het landschap, niet meer dan een Verderop hebben de wandelaars een door­ kleine meter hoog. De boer en zijn familie kijkje naar de barakken van het voormalige schoonheid en de interessante geschiedenis van het land tussen dorp en kwelder. gebruikten de Stuits Kolkje om erin te vissen. werkkamp De Slikken bij Westernieland, De kolk is tegenwoordig nog ruim tweeëneen- waar arbeiders van de werkverschaffing halve meter diep en eigendom van Het Gro- verbleven en voor en tijdens de oorlog met een schop het zware land ontgonnen. Een Het Bierhuis aan de Hoofdstraat van Pieter- echt is gebeurd, valt te betwijfelen.” De vloed De Kerstvloed kostte ook het leven van ruim ninger Landschap.” Het betonpad kruist met aanrader om na de wandeling een kijkje te buren heeft de Kerstvloed niet meegemaakt. heeft meer van dergelijke heroïsche verhalen 30.000 stuks vee en verwoestte meer dan 1500 een houten brug een sloot. Niets bijzonders, gaan nemen, vindt Oosterhof. Het Hogeland Het huis werd een jaar na de vloed, in 1718 opgeleverd. Zo zou een gezin de overstroming woningen. zo lijkt het. Maar toch is hier een aanwijzing achter Pieterburen heeft een diepe indruk gebouwd. Voor de gevel van het Bierhuis staat hebben overleefd, door zich vast te klampen te vinden waarom Pieterburen zo hard werd achtergelaten. “Een aangename verrassing”, wel een stille getuige van de vloed: een statige aan een hooiberg die naar Baflo afdreef. De Brede belangstelling getroffen door de Kerstvloed. “Pieterburen is noemt een bezoeker van buiten de provincie linde. “Volgens de overlevering heeft de linde ramp kleurde Tweede Kerstdag 1717 zwart. Bijna driehonderd jaar na deze alles verslin- op een kwelderwal gebouwd”, legt Oosterhof het. Een medewandelaar knikt. “Ik heb familie het leven gered van een aantal bewoners van Het water eiste een enorm aantal mensen- dende watervloed zijn er in het landschap nog uit. “Je ziet dat het water in de sloot naar het in Bedum. Dat is praktisch om de hoek, maar Pieterburen”, zegt gids Klaas Oosterhof. “Zij levens; over de precieze aantallen lopen de sporen te vinden die aan de ramp herinneren. Het bosje verbergt zuiden stroomt. Het land hier ligt hoger.” Een ze zijn hier nooit geweest. Ze weten niet wat waren in de boom geklommen en hebben bespiegelingen uiteen. Maar dat het er meer Oosterhof: “Het is mooi meegenomen dat Stuits Kolkje onopvallend slootje krijgt ineens een zware ekst en fotografie Jeroen Schoondergang ekst en fotografie

ze missen.” T daar gewacht tot het water zakte. Maar of dat dan 2000 waren in Groningen, is wel zeker. we op een paar plekken aan de ramp worden lading. Het laaggelegen Pieterburen had

GOLDEN RAAND 01 26 27 HET GRONINGER LANDSCHAP GIFTEN EN LEGATEN nieuws uit de natuur

Bijdrage pensioneringsfeest Giften en Legaten naar groene glazenmaker

Uw geld wordt besteed aan het ontwikkelen, herstellen en in stand houden van het karakteristieke landschap, de natuur en het cultureel erfgoed in de provincie Groningen. Wilt u meer weten over het schenken en nalaten aan natuur of erfgoed in de provincie Groningen? Neem dan contact op met Samia Mulder, medewerker communicatie en Fondsenwerving, via [email protected] of bel 050 - 3135901.

Ter gelegenheid van zijn pensionering heeft Edward Mackenzie tijdens zijn afscheids­ feest gevraagd om een bijdrage te doen aan het goede doel. In dit geval was dit specifiek Tuinland Groningen voor de groene glazenmaker in de Lettelber­ terpetten. Dat heeft een bedrag opgeleverd van € 355,–. Het geld wordt gebruikt om de populatie van deze unieke libellensoort verder te laten groeien.

Buurtcomité DHE Actie schenkt 500 euro

Buurtcomité DHE Actie heeft gestreden tegen de bouw van een woonwijk in het noordoosten van Haren. In overleg met de buurtgenoten die financieel aan de actie hebben bijgedragen, is besloten het restant van de ‘kas’ naar een paar regionale goede doelen over te maken die te maken hebben met landschap en landschapsinrichting. Stichting Het Groninger Landschap is daar één van. De € 500,– gaat naar één van de natuurgebieden rondom Haren en wordt gebruikt om het aantal weidevogels te vergroten. Kuiken van Noordse stern Nieuwe laanbomen voor de Ennemaborgh

Het Groninger Landschap heeft een gift van In 2016 is Het Groninger Landschap een zig tijdens de ladiesfair. De opbrengst van Nieuw onderzoek naar trekgedrag Noordse sterns € 575,– ontvangen van de heer Bouwmeister. aantal keren uitgenodigd door Tuinland beide avonden was voor Het Groninger Dit naar aanleiding van zijn 60e verjaardag. Groningen om in hun tuincentrum aan- Landschap. De opbrengst van beide Zijn oproep om in plaats van een cadeau, Dertig Noordse sterns van het broedeiland bij de Punt van levensjaar en de verwachting is dat deze vogels dan ook pas in wezig te zijn. Zo waren onze vrijwilligers (€ 1.695,–) gaat naar de groene glazen- geld te doneren voor vervangende laanbo­ Reide worden het komend jaar uitgerust met een geolocator. 2019 terugkeren naar de Punt van Reide. De geolocator slaat in de aanwezig tijdens het Oogstfeest en was maker in de Lettelberterpetten. Tuinland men bij de Ennemabrogh resulteerde in een Het zendertje houdt bij waar de vogels heen vliegen en wat hun tussenliggende twee jaar hopelijk alle informatie op over waar op natuurbeheerder René Oosterhuis aanwe- ­Groningen, hartelijk dank! mooi bedrag. Komend voorjaar worden er trekroutes zijn. Voor het eerst krijgen ook twintig jonge vogels de wereld de vogels in de tussentijd zijn geweest. Daar weten we vijf laanbomen aangeplant. zo’n geolocator. nu nog niets van! Bovendien willen we ook meer weten over wat de oudere vogels in hun broedtijd doen. Hoe lang zitten ze op hun Onderzoeker Derick Hiemstra voert het onderzoek uit, samen met eieren? Hoe reageren ze op verstoringen? Die geolocator slaat ook Het Groninger Landschap en Maarten Loonen van de Rijksuniver- daarover informatie op.” Het werk van Stichting Het Groninger Landschap wordt mede mogelijk gemaakt door steun van de provincie Groningen, siteit Groningen. “Noordse sterns broeden pas vanaf hun derde de Nationale Postcode Loterij, Vrienden (bedrijven en sponsoren) en Beschermers (donateurs). Stichting Het Groninger Landschap is in bezit van het CBF-Keur, een onafhankelijk keurmerk voor verantwoorde werving en besteding van fondsen.

GOLDEN RAAND 01 28 29 HET GRONINGER LANDSCHAP Kwak nieuws uit de natuur

Zeldzame vleermuizen trekken langs de Dollard Onderzoekers naar de trekroutes van vleermuizen bij de Punt van Reide hebben vorig jaar acht verschillende soorten vleer- Ruige dwerg- muizen waargenomen. Daaronder twee uiterst zeldzame soor- vleermuis ten: de kleine dwergvleermuis en de tweekleurige vleermuis.

De kleine dwergvleermuis is zeldzaam in Noord-Nederland en van de tweekleurige vleermuis komen er maar een paar honderd in Nederland voor. Onderzoeker Bob Jonge Poerink van The Fieldwork Company is opgetogen over de waarnemingen. “Onlangs bleek dat er drie kolonies bij Spijk zaten, maar daar werden ze tijdens de migratieperiode niet meer waargenomen. We hoorden ze echter wel langskomen bij de batdetecor van de Punt van Reide. Mogelijk zijn dit dieren van de kolonie in Spijk die foerageren in het gebied van de Dollard.” Jonge Poerink wil het onderzoek naar de migratie van vleermuizen verder uitbreiden en de bunker bij de Reidehoeve als vleermuizenbunker inrichten. “Dat zou wel eens voor migre- rende en overwinterende vleermuizen een geweldige plek kunnen Vleermuis zingt als zangvogel worden. Ook voor het onderzoek is dat van groot belang.” Je zou het niet verwachten maar mannetjesvleermuizen lokken hun partner met gezang. De baltsroep klinkt als dat van een zangvogeltje. “Het is een vrolijk, bijna tropisch aandoend ge­ zang. Ik vind het een van de mooiste geluiden uit de Nederlandse natuur”, aldus onderzoeker Bob Jonge Poerink. Het geluid – tien keer vertraagd – is te horen op de website van Het Groninger Landschap: www.groningerlandschap.nl/vleermuis

maken zich zorgen. Beheerder Alwin Hut. “We hebben de afgelo- pen jaren hard gewerkt aan plannen om faunapassages onder de Blauwe snelweg aan te leggen, vooral tussen Haren en De Punt. Afgelopen kiekendief winter hebben we weer een nieuw plan ingediend bij de provincie op rustplek en Rijkswaterstaat. Met zijn allen hebben we hard gewerkt aan het natuurnetwerk in Groningen en het is zonde dat er één stuk weg is, waar we niets aan doen en waar nu geregeld dieren worden dood- Bob Jonge Poerink gereden. We hopen nu echt snel van wegbeheerder Rijkswaterstaat te horen wat ze gaan doen.” Colofon Gezonde otterpopulatie in Groningen Meer vogelakkers voor kiekendieven Golden Raand, lente 2017 Bij het Zuidlaardermeer en in De Onlanden zijn de afgelopen pe- De Werkgroep Grauwe Kiekendief en de Vogelbescherming overleg- 33-ste jaargang nummer 1 riode jonge otters geboren. In De Onlanden zelfs vier keer binnen gen met boeren bij Nieuwolda en Nieuwe Statenzijl om akkers Uitgave van Stichting Het Groninger Landschap Postbus 199, 9750 AD Haren anderhalf jaar, zo blijkt onder meer uit camerabeelden. Beheerder in te zaaien met luzerne en kruiden. Dat soort ‘vogelakkers’ zijn Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren

René Oosterhuis van Het Groninger Landschap: “In De Onlanden aantrekkelijk voor roofvogels omdat er veel muizen in te vinden Artemisia Photography T (050) 3135901 lopen zeker drie vrouwtjes rond, die samen minimaal 7 jongen zijn, maar ook geeft het broedgelegenheid voor vogels en bescher- [email protected] hebben gekregen. Ook zitten er drie mannetjes in het gebied. Dat ming. Inmiddels zijn er al vogelakkers aangelegd bij Nieuw Lodven, www.groningerlandschap.nl blijkt uit DNA-onderzoek van de uitwerpselen. Zoveel mannetjes is Schildwolde en rond het Schildmeer. Madeleine Postma van de wel bijzonder omdat één territorium tientallen vierkante kilome- Werkgroep Grauwe Kiekendief: “Boven die velden zweven geregeld De Golden Raand wordt verzorgd door RVCommunicatie ters groot kan zijn.” kiekendieven, maar ook steeds meer ruigpootbuizerds, smellekens, Redactie: Addo van der Eijk, Jeroen Schoondergang Hoofdredactie:­ Inge Scheper, Michel van Roon Af en toe wordt een otter doodgereden. Het gaat dan vaak om een en velduilen. Daarnaast is het uitstekend geschikt voor kwartels,

Foto’s Foto’s Rogier Verhagen Eindredactie: Rogier Verhagen zwervend jong dier op zoek naar een territorium. Gezien het aantal een akkervogel die in Nederland ernstig onder druk staat.” Camerabeelden jongen rond Leekstermeer en Zuidlaardermeer zullen er zeker bin- Tekst Grafische vormgeving: Greetje Bijleveld nenkort jongere dieren proberen ‘over te steken’ van het ene gebied van de jonge otters Productiebegeleiding: Rage BV naar het andere. De A28 is daarbij een knelpunt en de beheerders

GOLDEN RAAND 01 30 31 HET GRONINGER LANDSCHAP

VRIENDEN UITGELICHT

VAN HET GRONINGER LANDSCHAP

Het Groninger Landschap wordt gesteund door vele bedrijven en organisaties. Deze Vrienden maken het beschermingswerk mede mogelijk . Op deze pagina staat een overzicht van alle organisaties die de stichting sponsoren. Telkens lichten we er ééntje uit. Deze keer is dat Van der Werf Groenvoorziening.

Akzo Nobel Industrial Chemicals B.V. Delfzijl Algemeen Belang uitvaartverzorging en verzekering Bano Rob van der Werf Caraad Belastingadviseurs B.V. dB Audiovisueel De Friesland Zorgverzekeraar Van der Werf Groenvoorziening: Eneco Holding N.V. “Groen is breed: van buxushaagje tot heidegebied” Gallagher Europe B.V Groenvoorziening A.J. van der Werf B.V. Groningen Seaports Hoogeland Catering Als het aan de medewerkers van Van der ook voor gespecialiseerd maaiwerk, voor Hooghoudt B.V. Werf Groenvoorziening ligt, dan stopt hun bermverlaging en het onderhouden van vij­ Hoveniersbedrijf Schuil werk niet bij het onderhoud van gemeen- vers en watergangen, hebben we machines Immens interim management & finance teplantsoenen. Zij hebben de kennis en voorhanden.” ITenso het materieel om al het groen aan te pak- Kikkoman Foods Europe BV ken, van tuin tot natuurgebied. Mensenwerk Koepon Holding B.V Maar hoeveel je ook in machines investeert, Koninklijke Wagenborg “Groen is heel breed: van een buxushaagje het blijft mensenwerk. Als mooi voorbeeld NNZ bv tot een compleet heideveld.” Rob van der daarvan herinnert Rob zich een maaiklus Polichlo Safety & More Werf weet waar hij over praat. Zijn familie­ die ze in het Lauwersmeer hadden. “Tijdens Rabobank Stad en Midden Groningen Rabobank Zuid en Oost Groningen bedrijf Van der Werf Groenvoorziening kan het maaien kwam de opdrachtgever voorbij. Rottinghuis’ Aannemingsbedrijf BV klussen van ieder formaat aan. “Wij deden Hij belde me: ‘dat maaien van jullie lijkt Sax Architecten veel werk voor gemeenten, waterschappen, nergens op, ik zie overal nog plukken gras’. Stichting Nationale Postcode Loterij zorginstellingen en dat soort organisaties. Ik heb hem het werk toen van dichtbij laten Suiker Unie Vierverlaten Af en toe verrichtten we ook onderhoud aan zien. In iedere pluk gras lag een vogelnestje. Ten Kate Holding BV natuurgebieden.” De medewerkers hadden dat goed in de The Fieldwork Company Het werk in natuurgebieden werd een gaten, ze zijn betrokken bij de natuur.” TRUSTUS Capital Management B.V. groter onderdeel van de dienstverlening, Rob zijn werk is zijn leven en hij komt dan Van Delden Bouw toen Van der Werf het bedrijf De Roo Drente ook weinig toe aan vrijetijdsbesteding. VBZO, het Fonds overnam. Rob: “Zij waren onder ander Maar tijdens de schaarse uurtjes zet Visser Communicatie B.V. Waterbedrijf Groningen gespecialiseerd in het aanleggen en onder­ hij zich volledig in voor wildbeheer, als Yarden uitvaartverzekeringen & verzorging houden van natuurgebieden. Op veel vlak­ voorzitter van de Wildbeheereenheid ken overlapten onze diensten elkaar, zodat Fivelgo. “Daardoor besteed ik heel veel tijd we vanaf de overname aan de slag konden in de natuur. We observeren ons veld en met alle soorten groen.” houden de ontwikkelingen in de wildstand De trots van Van der Werf is zeker het bij. We tellen de reeën en soms nemen we enorme machinepark waarmee ze gespe­ maatregelen om de biotoop te verbeteren. Artemisia Photography ekst Jeroen Schoondergang Fotografie

cialiseerde klussen aanpakken. “We be­ Door de tijd die ik in het veld besteed, heb T schikken over machines voor het afplaggen ik een enorm respect ontwikkeld voor de van heidegebieden, om deze weer in de natuur. Dat komt me tijdens mijn werk weer oude, schrale staat terug te brengen. Maar goed van pas.”