GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975

GEOSTRATEGİYA

2020 №2 (56)

BAKI-2020

1 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal Mart - Aprel 2020№ 02(56) üzrə əsasnəticələrinindərc olunmasıtövsiyəediləndövrielminəşrlərinsiyahısına salınmışdır Tarix, Antropologiya, Siyasielmlər, Fəlsəfə,Sosiologiyavəİqtisadielmlər Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasıtərəfindən Azərbaycan “GEOSTRATEGİYA” jurnalı Azərbaycan Respublikasının İctimai-siyasi, elmi-nəzərijurnalildə altıdəfənəşrolunur. Dos.Dr. OleqKuznetsov(Rusiya) Dos.Dr. MübarizQurbanlı(Azərbaycan) Dos.Dr. İbrahimƏliyev(Azərbaycan) Dos.Dr. FirdovsiyyəƏhmədova(Azərbaycan) Dos.Dr. ƏrəstunMehdiyev(Azərbaycan) Dos.Dr. Aleksandr Quşşin(Rusiya) Dos.Dr. Akkan Suver (Türkiyə) Prof.Dr. ZiyadSəmədzadə(Azərbaycan) Prof.Dr. SəlahəddinXəlilov(Azərbaycan) Prof.Dr. SergeyPirojkov (Ukrayna) Prof.Dr. MusaQasımlı(Azərbaycan) Prof.Dr. QuramMarxuliya(Gürcüstan) Prof.Dr. KemalÇiçek(Türkiyə) Prof.Dr. İsaHəbibbəyli(Azərbaycan) Prof.Dr. XəqaniMəmmədov(Azərbaycan) Prof.Dr. HikmətMəmmədov(Azərbaycan) Prof.Dr. HeydərbəyBababekov(Özbəkistan) Prof.Dr. ƏliHəsənov(Azərbaycan) Prof.Dr. ƏdalətMuradov(Azərbaycan) Prof.Dr. ElmanNəsirov (Azərbaycan) Prof.Dr. ElçinƏhmədov(Azərbaycan) Prof.Dr. EfimPivovar (Rusiya) Prof.Dr. DurxanKıdırıli(Qazaxıstan) Prof.Dr. Cəfər Cəfərov (Azərbaycan) Prof.Dr. BabaxanŞərifov(Özbəkistan) Prof.Dr. Aygün Attar (Türkiyə) Prof.Dr. Arif Quliyev(Ukrayna) Prof.Dr. Александр Пухкал (Ukrayna) Respublikasının dissertasiyaların Redaksiya heyəti: İsmayıl Qasımov İbrahim Əliyev Baş redaktor: Məsul katib: Əli Həsənov Redaktor: 2 . GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975

GEOSTRATEGY

2020 №2 (56)

BAKU-2020

3 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal Mart - Aprel 2020№ 02(56) History, Anthropology, Political Science,Philosophy, SociologyandEconomicSciences. the Supreme Attestation Commission underthePresidentofRepublic Azerbaijan “GEOSTRATEGY” journalisincludedinthe listofperiodicalsrecommendedby to publishthemainresults ofthedissertationsRepublic The socio-political,scientific-theoretical journalispublishedsixtimesa year Assoc. Prof. Dr. OlegKuznetsov(Russia) Assoc. Prof. Dr. MubarizGurbanli(Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Ibrahim Aliyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Firdovsiyya Ahmadova (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Arastun Mehdiyev(Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Alexandr Gushshin(Russia) Assoc. Prof. Dr. Akkan Suver (Turkey) Prof. Dr. ZiyadSamadzadah(Azerbaijan) Prof. Dr. SalahaddinKhalilov(Azerbaijan) Prof. Dr. SergeiPirozhkov (Ukraine) Prof. Dr. MusaGasimli(Azerbaijan) Prof. Dr. GuramMarkhulia(Georgia) Prof. Dr. KemalChichek(Turkey) Prof. Dr. IsaHabibbayli(Azerbaijan) Prof. Dr. KhaganiMammadov(Azerbaijan) Prof. Dr. HikmatMammadov(Azerbaijan) Prof. Dr. HaydarbayBababekov(Uzbekistan) Prof. Dr. Ali Hasanov(Azerbaijan) Prof. Dr. Adalat Muradov(Azerbaijan) Prof. Dr. ElmanNasirov (Azerbaijan) Prof. Dr. Elchin Ahmadov (Azerbaijan) Prof. Dr. EfimPivovar (Russia) Prof. Dr. DurkhanKidirili(Kazakhstan) Prof. Dr. Jafar Jafarov (Azerbaijan) Prof. Dr. BabakhanSharifov(Uzbekistan) Prof. Dr. Aygun Attar (Turkey) Prof. Dr. Arif Guliyev(Ukraine) Prof. Dr. Alexandr Pukhkal(Ukraine) ExecutiveSecretary: Ismayil Gasimov Editorial Board: Editor-in-Chief: Ibrahim Aliyev Ali Hasanov Editor: 4 Azerbaijan on . GEOSTRATEGİYA

UOT 327 341, 24 Siyasi elmlər

XƏYYAM İSMAYILZADƏ Bakı Dövlət Universiteti, MÜASİR BEYNƏLXALQ Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent əvəzi MÜNASİBƏTLƏRDƏ LİBERALİZMİN XARAKTERİK E-mail: [email protected] ƏLAMƏTLƏRİ

Liberalizm əsasən məntiq və praktik cəhətdən tərəfindən idarə edildiyini qəbul edir. Azadlıq bir-birinə bağlı dörd prinsipdən- fərdiyyətçilik, həqiqətə gedən bütün yolların açarı, ağıl isə azadlıq, təbii nizam-kortəbii nizam və məhdud- azadlığın mahiyyətidir. Beləlikə, liberalizmə görə liberal dövlətdən ibarətdir ki, onlar da bir sıra ortaq insan ağlını təsir altda qoyan hər şey istibdaddır. və ümumi cəhətlərə malikdirlər. Dövlətin məqsədi isə insan azadlığını təmin Renesans dövründə kilsənin kütləvilik etməkdir və ancaq bunu təmin etdiyi müddətcə meyllərinə cavab olaraq yaradılmış fərdiyyətçilik qəbul edilə bilər. prinsipi - fərdin hüququnu cəmiyyətin hüququndan Təbii nizam - yazılı qanunların müdaxilə üstün hesab olunmasıdır. Liberalizm fərdin siyasi etməməli olduğu ümumi qanunlar sistemidir. azadlığını müdafiə edir və onu hər şeydən üstün Bu insanların harmoniya içində öz azadlıqlarını görür. Fərd əsasdır, o cəmiyyətin bütün sinif və yaşamasıdır və dövlətin əsas vəzifəsi bu mühiti qurumlarından irəlidədir. Liberalizmə görə fərdin qorumaqdır. Təbii nizam özü isə daim inkişafdadır. maraqları cəmiyyətin maraqlarından öndə gəlir Liberalizmin yaradıcısı hesab olunan Con Lok- və yalnız fərd xöşbəxt olduğu halda cəmiyyətin kun təbii nizam haqqında nəzəriyyəsində kortəbii xöşbəxtliyindən söhbət gedə bilər. nizam və bazar iqtisadiyyatı haqqında təməl fikirlər Bir sözlə fərd hər hansı cəmiyyətin, toplumun, öz əksini tapmışdır. O hesab edirdi ki, dövlət və qurumun məqsədlərinin həyata keçirilməsi üçün fərd heç bir halda digər fərdin şəxsi sahəsinə, vasitə ola bilməz. Fərd özü məqsəddir, vasitə yox. həyatına müdaxilə etməyə ixtiyarı yoxdur. Liberalizm “cəmiyyətin yaxşılığı”, “toplumun Kortəbii nizam - müxtəlif, hətta bir birinə zidd mənfəəti” kimi fikirləri rədd edir, çünki fərdi toplu- məqsədlərin ümumi mənfəət üçün uzlaşdırılmasıdır. mun mənfəəti üçün istifadə onu vasitə kimi görmək İqtisadi azadlığın olmadığı yerdə isə azadlıqdan söz anlamına gəlir. belə gedə bilməz. Bazar iqtisadiyyatının yaratdığı Azadlıq - liberalizmin ən əsas, təməl prinsipi rəqabət işçiyə istədiyi yerdə işləməyə, sahibkara olub dözümlülük, tolerantlıq, şəxsi həyat kimi məhsulunu istədiyi yerdə satmağa imkan verir. dəyərlərin qaynağıdır. Fərd davranışlarına müdaxilə İnsanların bir-birindən qorxmadığı və heç nə edilmədiyi müddətdə azaddır və müdaxiləsiz sahə ummadığı şəraitdə isə azadlıq özünü tam formada nə qədər genişdirsə azadlığın sərhədləri də bir o göstərir. Hər kəs öz məqsədlərinə uyğun davranır, qədər əhatəlidir. lakin eyni zamanda digərlərinə də xidmət edir. Sosial və siyasi mənada azadlıq fərdin heç bir Bazar iqtisadiyyatının ən özəl cəhəti isə bu sistem təsir altında qalmadan istədiyini etməsidir. İnsan iştirakçılarının könüllü olmasıdır. Hər kəs istədiyi azadlığı fərdin azadlığının, fəaliyyətinin əsassız insanla öz mənfəətinə, çıxarına uyğun əməkdaşlıq olaraq məhdudlaşdırılmaması, inanc azadlığı fərdin edə bilər. istədiyi dini düşüncəyə sahib olması və heç bir Liberal– sərhədli dövlət fərdiyyətçidir. dini görüşə məcbur edilməməsi, sərbəst düşüncə Onun dayağı, məqsədi fərddir. Fərd dövlət və fikirlərini sərbəst ifadə etmə və yayma azadlığıdır. cəmiyyətdən irəlidədir. Liberalizm insanın sadəcə ağıl və həqiqət Azadlıq və təbii haqlar fərdin doğuşdan sahib

5 olduğu hüquqlardır. Fərdin öz ağlı və iradəsi ilə öz ədəbiyyata daxil olmuşdur. Bu söz əvvəllər milli yolunu seçmək, öz dünyasını yaratmaq haqqı var olmayan siyasəti ifadə etmək məqsədi ilə pisləyici və burda liberal dövlətin əsas vəzifəsi fərdin kiçik - ittihamedici bir mənada ifadə edilmişdir. Maraqlı dünyasını müdaxilə etmədən qorumaqdır. şəkildə, daha sonrakı illərdə ispanlar “liberal” Liberalizm üçün ən ideal şərait azadlıq və könül- sifətini ingilis mənşəli siyasəti ifadə etmək məqsədi lü əməkdaşlıq fonunda azad müzakirə şəraitinin ilə istifadə etməyə başlamış və Lokçu Konstitusiyalı olmasıdır. Eləcə də hər kəsin çoxluğa boyun monarxiya və parlament sisteminin əsaslarını əymədən öz fikrini ifadə etmək azadlığı olmalıdır. müdafiə edən millət vəkillərini “liberales” olaraq Lakin fikir mübadiləsi zamanı yaranacaq fikir adlandırmışlar. Başqa bir fikrə görə, Adam Smit ayrılıqlarını həll etmək üçün qanunlar bəs etmir və “Xalqların Sərvətin”dəki “Liberal ixracat və idxa- hakimə ehtiyac duyulur. Burda hakim rolunu isə lat sistemi” ifadəsi ilə liberal qavramını ilk istifadə dövlət oynayır, deyə Freidman bildirir. edən yazıçı olmuşdur. Vaxt keçdikcə istifadəsi İnsanların təməl hüquqlarını təhlükə altına qoya- yayılan qavram, əsrin ortalarına və sonlarına doğru

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal caq iki səbəb mövcuddur. Onlardan biri digərinin siyasət lüğətinə yerləşərək, “laissez faire”, “lais- şəxsi həyatına müdaxilə edən, güc işlədən fərd, sez passer” (buraxın etsinlər, buraxın keçsinlər) digər daha təhlükəlisi isə qeyri məhdud dövlətdir. ifadəsinin yerini almış və fikir azadlığını, ifadə Beləliklə, qeyri məhdud qanunlarla bağlanmamış azadlığını və sərbəst ticarəti müdafiə edənlərin dövlət insan hüquqları üçün ən böyük təhlükədir. adlandırılmasında istifadə olunan etiket halına Liberalizmdə dövlətin məhdudlaşdırılması gəlmişdir. Ancaq daha sonra liberalizm bir qavram adətən hüquqi dövlət, qanun dövləti anlayışları olaraq getdikcə elastikləşmişdir. Gündəlik dildə, ilə göstərilir. Təbii hüquq dövlətdən öncə də liberalizm özündən bəhs etdirən, amma doğru bir mövcud idi və fərdlər arasında münasibət öz-özünə tərifi verilmədən üstəlik mənası və önəmi yetəri tənzimlənirdi. Ona görə bu münasibətləri qaydasına qədər vurğulanmadan istifadə olunan bir qavram salmaq üçün dövlətin güc işlətməsinə ehtiyac yox- xüsusiyyətini almışdır. Etimoloji olaraq, “liberal- dur. izm” və “liberty (azadlıq)” sözləri arasında əlaqə və Liberalizm nümayəndələrinin fikrinə görə birləşmə vardır. dövlətin, həmçinin iqtisadi sahəyə müdaxiləsi də Bütün bu və buna bənzər fikirlər əsas götürülərək yolverilməzdir. Dövlətin bazar iqtisadiyyatına aşağıdakı nəticələrə gəlmək mümkündür: klassik güvənməyib iqtisadiyyatı tam idarə etməsi fərdin liberalizmdə fərdçilik, azadlıq, öz-özünə yaranan hüquq, mənfəət və həyatına ən böyük müdaxilədir. nizam və bazar iqtisadiyyatı, hüququn aliliyi və Eləcə də iqtisadi sahəyə müdaxiləsi artan məhdud səlahiyyətli dövlət təməl ünsürlərdir. dövlətlərdə azadlıq yoxa çıxır və təbii olaraq dik- Modern liberalizmdən danışılırsa, o zaman sual taturalar doğulur. yaranır: Adam Smitin klassik liberalizminə nə oldu? Ümumiyyətlə, liberalizmin özünə məxsus tarixi Şotland iqtisadçı Adam Smit “millətlərin həqiqi və fəlsəfəsi vardır. O bir adamın nəzəriyyələri zənginliyi yığdıqları qızıl və gümüş miqdarında əsasında deyil, bir çox mütəfəkkirlərin fikir və deyil, onların istehsal etdiyi malların və xidmətlərin düşüncələri ilə daim dəyişmiş və özünü inkişaf miqdarındadır” deyirdi. Dövlət müdaxiləsinin iqti- etdirmişdir. Ona görə də liberalizm hər hansı sadi böyüməni azaltdığını düşünürdü. Amerikanın dəyər bağlarına ilişib qalmamış, dəyərləri özünə qurulmasının başlanğıc illərində ABŞ-ın 3-cü prezi- qanun kimi qəbul etmədən azad olmuşdur. Onun denti olmuş Tomas Cefferson Smitin fikirlərindən üçün ən böyük dəyər azadlıq və fərdiyyətçilikdir. yararlandı. Bu baxışa görə, dövlət dinə, mətbuata, Bu dəyərlərdən kənar heç nə liberalizmə yaxın fikir azadlığına qarışmamalı idi. Klassik libera­ ola bilməz. Liberalizm olmadan demokatiya, lizmin­ bu ünsürlərinin amerikalılar tərəfindən demokratiya olmadan isə liberalizmi təsəvvür mühafizəkarlıq adlandırıldığı məfhumdur. etmək mümkünsüzdür. Klassik liberalizm dövləti bazardan qovdu, Onu da xüsusi vurğulamaq yeinə düşər ki, modern liberalizm isə onu geri qaytardı: bu dəfə liberalizm, siyasi ədəbiyyatda istifadə etdiyimiz insanları ədalətli olmayan iqtisadi sistemdən qo- digər terminlərə nisbətən olduqca yenidir. Avropa rumaq üçün. Bu gün modern dünyada saf klassik qaynaqlı, İspan dilindən törənmiş bir söz olmaqla liberal ideologiyaya əsaslanan dövlət yoxdur. yanaşı, əsli latıncadır. İspan dilindən ingiliscəyə Amerikadakı libertarian düşüncə modern klassik keçmiş və ilk dəfə XIX əsrin əvvəllərində siyasi liberalizm də adlandırıla bilər. Ancaq bəzi yeni

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 6 GEOSTRATEGİYA anlayışlar da əlavə edilmişdir. Klassik liberalizmin просвещения, либерализм сначала появился как makro səviyyədə, yəni dünya səviyyəsində ideya­ ­ реакция на просвещение, но позже действовал dan real həqiqətə, rifah dövlətlərinin də “minimal как его логическое продолжение, особенно dövlətə” çevrilməsinin qarşısında iki ciddi maneə в течение более двух столетий. Несмотря на vardır. Birincisi, ölkənin müdafiə ehtiyaclarının то, что он претерпел изменения, вопросы hələ də dövlətə bu və buna bənzər vacib funksiyalar сохранения его основной идеи до наших дней yükləməsi, ikincisi liberal olanlarla liberal olma- широко освещались. yan ölkələr arasında iqtisadi inkişaf səviyyəsinin ciddi fərqlənməsi liberal ölkələri iqtisadi Ключевые слова: либерализм, демократия, əsaslandırmalarla insanların sərbəst səyahətini мир, суверенный, классика, анархия, məhdudlaşdırmaq kimi liberal olmayan siyasi индивидуализм, свобода, естественный порядок, qərarlar almağa məcbur etməsidir. Bu maneələr ограниченное либеральное государство. aradan qaldırılmadığı müddətdə dünyanın heç bir yerində klassik liberalizm ideyasının real həyata Characteristics of liberalism in modern tətbiq edilməsi mümkün olmayacaqdır. international relations SUMMARY ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: The article discusses individualism, freedom, 1. Morgentau H. Y. Dövlətlər arasında siyasət: natural order and limited liberal state, which are the güc və sülh uğrunda mübarizə. Bakı 2017,səh. 871. hallmarks of liberalism in our modern world, con- 2. Ələkbərova N. Siyasi elmin müasir cepts and their commonalities, as well as the fact problemləri. Bakı 2013,səh.347. that liberalism as a political ideology is a product of 3. Cumming, R. D., 1971, Human Nature and enlightenment, liberalism first appeared as a reac- History, a Study of the Development of Liberal tion to enlightenment, but later acted as a logical Thought, Chicago, p. 298. continuation of it, especially for more than two 4. https://bakuresearchinstitute.org centuries. Although it has undergone changes, the 5. Vincent, John, 1966, The Formation of the issues of preserving its main idea to this day have Liberal Party 18571868, London, p. 285. been widely covered. 6. Selinger, M., 1968, The Liberal Politics of John Locke, London, p. 164. Keywords: liberalism, democracy, peace, sove­ 7. Адамшин А. На пути к мировому reign, classical, anarchy, individualism, freedom, правительству. Москва, 2002,cтp184. natural order, limited liberal state. 8. Vincent, John, 1966, The Formation of the Liberal Party 18571868, London, p. 285. 9. Cəfərоv M.F. Fəlsəfənin əsаslаrı. Bаkı Mааrif, 1996,səh. 357. 10. İsmayılov D. Liberalizm. Bakı 2013. səh.246.

Açar sözlər: liberalizm, demokratiya, sülh, severen, klassik, anarxiya, fərdiyyətçilik, azadlıq, təbii ni- zam, məhdud liberal dövlət.

Характеристика либерализма в современных международных отношениях РЕЗЮМЕ В статье рассматриваются индивидуализм, свобода, естественный порядок и ограниченное либеральное государство, которые являются отличительными признаками либерализма в нашем современном мире. Понятия и их общие черты, а также тот факт, что либерализм как политическая идеология является продуктом

7 UOT 327:140.8

ЭЛЬДАР АМИРОВ ВАЖНОСТЬ ИСЛАМСКОГО Доктор философии по политическим наукам, доцент (Азербайджанский университет ПРОСВЕЩЕНИЯ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ языков ) В КОНТЕКСТЕ ВНУТРЕННИХ И ВНЕШНИХ ИДЕОЛОГИЧЕСКИХ УГРОЗ E-mail: [email protected] РЕЛИГИОЗНОГО ХАРАКТЕРА: НАСЛЕДИЕ И РЕАЛИИ СОВРЕМЕННОСТИ (К ВОПРОСУ

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ИДЕОЛОГИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ) К счастью, исторически Азербайджан азербайджанских граждан, а также кровавые славился своими традициями толерантности, события ноября 2015 года, имеющие места терпимости, и взаимного диалога культур в селе Нардаран показали, что религиозное и цивилизаций. И сегодня Азербайджан невежество и фанатизм имеют в Азербайджане достойным образом продолжает традиции определенную благоприятную почву. [4]. наших предков. Недаром в современном Поддержка, высказанная лидерам нардаранских мире Азербайджан считается площадкой протестов рядом влиятельных представителей межцивилизационного диалога, прекрасным иранского духовенства и парламентариев, по примером толерантного сосуществования праву вызвало у азербайджанской стороны различных народов и конфессий. Это, некоторые вопросы относительно внешних безусловно, наше богатство, наше достижение, катализаторов этих событий. [5]. которым, мы вправе гордиться. В современном Но как я уже отметил выше, вопреки всем мире, где полно ненависти, неприязни и стараниям государства негативные и опасные где религиозный диалог загнан в тупик, проявления в этом направлении периодически Азербайджан во всех отношениях подает дают о себе знать. Корни и истинные причины прекрасный пример мира, взаимопонимания таких проявлений необходимо искать в двух и добра. В этом, конечно же, в этом есть основных факторах – неудовлетворительном большая и неоценимая заслуга Президента религиозном просвещении и некомпетентной Азербайджанской республики Ильхама работе социальных служб, которые в первую Алиева, который в каждом своем выступлении очередь должны работать с наиболее уязвимой подчеркивает важность сохранения и укрепления частью общества, которая постоянно находится культуры толерантности, мультикультурализма и в фокусе радикальных групп и иностранных диалога. разведок. Постараемся разобраться с этими Однако и в Азербайджане, как и в аспектами по порядку. большинстве стран мира имеется, определенная Религиозное просвещение – это процесс социальная почва благоприятствующая очень сложный и многосторонней. С одной проявлению радикальных учений и наблюдаются стороны под религиозным просвещением мы определенные подводные течения, которые понимаем работу, проводимую определенными когда-то, при первой же возможности государственными структурами совместно всплывут наружу. Вне всякого сомнения с образовательными структурами, с целью активизация этой почвы тесно связана с ознакомить общество с основополагающими внешними катализаторами, как региональными, принципами религий, в случае Азербайджана – так и глобальными. Сам факт, того, что азами Ислама. С другой стороны религиозное после образования на территории Ирака и просвещение – это процесс, который происходит Сирии, террористической организации, так на индивидуальном уровне, по желанию называемого Исламского государства (ИГИЛ) самого индивида, желающего глубже, во всех в его рядах появилось известное количество подробностях ознакомиться с положениями

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 8 GEOSTRATEGİYA веры, соблюдать его запреты и жить по являются глухие и немые, которые неспособны законам Аллаха. Однако как в первом, так понимать». [4, 8;21-22]. и втором случае требуется наличие хорошо Увы, нынешнее состояние исламской уммы, подготовленных, профессиональных богословов, позволяет нам с уверенностью делать выводы четко разбирающихся как в сущности самого о том, что мусульмане в большинстве своем Ислама, так и в реалиях современного мира. не только не вдумываются в веления Корана, К сожалению, за последние два столетия в но и не соблюдают сунны своего пророка. Азербайджане образ духовенства и богословов Они забыли о том, пророк Мухаммад после ассоциируется муллами, которые присутствуют Бадрского сражения приказал освободить на похоронах, либо при исполнении пленных язычников, не имеющих материальной определенных религиозных обрядов. возможности оплатить предусмотренный выкуп, Но ведь традиционный мулла не взамен на обучение ими письму неграмотных соответствуют тем требованиям, которые мусульманин. Источники сообщают, что Ислам выдвигает для истинных мусульманских после того как каждый из них обучил письму ученых – улемов, обязанных просвещать десять мусульман, пророк велел отпустить их мусульман, помогать им, находить наиболее и разрешил им беспрепятственно вернуться правильные решения в самых сложных к родным в Мекку. [3, səh.19]. Интересно, жизненных ситуациях, защищать умму от насколько часто мусульманские улемы в своих идеологических провокаций, путаниц и проповедях разъясняют мусульманам значение целенаправленных искажений. Для этого науки и образования и вносят свою лепту в истинный мусульманский ученый должен устранения безграмотности и невежества? быть всесторонне подготовленным, уметь В своих речах и проповедях большинство правильно и своевременно доносить и наших богословов предпочитают акцентировать комментировать веления Корана, приводить внимание на вопросы морали, правильного четкие и достоверные примеры из сунны поведения, соблюдения запретов и т.д. Это, пророка, прекрасно разбираться в воззрениях несомненно, очень важно, с точки зрения выдающихся исламских богословов различных сохранения основных столпов традиционной времен, а также уметь смотреть в корень морально-этической системы взглядов, и традиционных угроз, исходящих против поведения азербайджанского общества. Однако единства и покоя мусульман. Настоящий давайте на минутку задумаемся, достаточно исламский ученый, богослов должен на мировом ли этого для достижения полной глубины? Я опыте и на убедительных примерах из Корана думаю, что нет. В Ислам заложен огромной заряд и сунны пророка Мухаммада (с.а.с.) неустанно добродетели и отзывчивости, человечности и напоминать умме, что сегодня наиболее важным милосердия к окружающим. Его необходимо фронтом джихада является наука, технологии и правильно использовать и направить. А для экономика. Именно в этих сферах необходимо этого мусульманам необходимо объяснить, сосредоточить свои усилия, талант и ресурсы. что Всевышний Аллах согласно Корану Убивать мирных людей, изливать ненависть устранил все препятствия между собой и им, и проявлять агрессию никогда не считалось ни церковь, ни священники не могут быть джихадом, и считаться не может. Умме посредниками между Творцом и сотворенным. необходимо вспомнить о том, что Всевышний Аллах не признает такого права даже за своими Аллах в Коране высоко оценил знающих, пророками. Каждый человек наделен разумом образованных и мыслящих людей, и призвал их и в соответствии с ним и со своей совестью всячески избегать безграмотности и невежества: несет индивидуальную ответственность перед «Скажи: Неужели равны, те, которые знают Всевышним. Поэтому, чтобы заработать и те, которые не знают? Воистину, понимают довольство Аллаха, и сделать что-либо полезное назидание только обладающие разумом». [4, для общества и людей он не должен надеется 39;9]. на других и ждать от них каких-то действий. «Посему не будь одним из невежд». [4, 6:9]. Инициатива должна исходить от самого «Не уподобляйся тем, которые говорят: индивида, вот основная сущность исламской «Мы слышали», - а сами не слушают. Воистину, морали. В большинстве случаев именно наихудшим из живых существ перед Аллахом безынициативность, безразличие и упование

9 на других приводит к негативному исходу, к самым различным вопросам, в основном по порождению и распространению зла, агрессии, общественно-политическим и экономическим. нищеты и т.д. Кстати, говоря, философия зеката, Именно поэтому, государство вместе с налога, который мусульманин должен отдавать в местными богословами обязано периодически пользу бедных и неимущих от своего заработка осуществлять просветительскую деятельность также подтверждает важность индивидуальный среди верующих. Верующий человек должен ответственности, которую Ислам возлагает узнавать не от миссионеров и проповедников, на своих последователей. Азербайджанским а от профессиональных богословов отношение богословом необходимо задуматься над тем, Ислама к политике, к государственному как воспитать в азербайджанском обществе управлению, к экономике, получать достоверную индивидуальную инициативность и победить информацию о политической истории Ислама чувство пассивности, упования на государства, и исламском праве, чтобы избегать сетей либо на более состоятельных людей. Ислам экстремистов и радикалов. К примеру, он должен – эта религия динамики, ответственности, понимать, что его религия запрещает принимать Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal жизненной энергии и целеустремленности в поспешные решения, и руководствоваться волей будущее, тем самым он и отличается от других одного человека, она призывает к совместным небесных религий. Наше общество очень сильно обсуждениям, к культуре совещаться и нуждается в подъеме этого чувства. Не важно, принимать выгодные для всего общества какую, малую либо большую лепту ты внесешь в решения. Ведь священный Коран гласит: «А то, решение той или иной проблемы, главное то, что что есть у Аллаха, будет лучше и долговечнее ты готов это сделать, готов отдать, поделиться и для тех, которые уверовали и уповают на своего разделить! Господа, которые избегают великих грехов и Говоря о роли Ислама в правильном мерзостей и прощают, когда гневаются, которые формировании азербайджанского общества и отвечают своему Господу, совершают намаз, его защите от внешних проявлений экстремизма совещаются между собой о делах и расходуют из и невежества, нельзя обойти стороной того, чем Мы их наделили». [4, 42;37-38]. общественно-политическую составляющую Диву даёшься, наблюдая то с какой легкостью этой религии. Да, сегодня Азербайджан является современные мусульмане, будучи знакомые светским государством, и этот выбор носит с этой установкой Корана без каких-либо бесповоротный характер. Наши стратегические раздумий обсуждений идут на поводу отдельных цели неразрывно связаны со светскими, авантюристов, не имеющих никакого отношения демократическими и правовыми идеалами к религии, рискуя как своей жизнью, так жизнью западной цивилизации, и мы как наследники остальных невинных людей. Они не только не АДР последние 25 лет уверенно развиваемся в пытаются осмыслить запретное и дозволенное, этом направлении. В Азербайджане государство но и даже не считаются нужным посоветоваться отделено от религии и оно не вмешивается в с богословами, с людьми знающими и духовную жизнь своих граждан, а также в не понимающими. Отсутствие культуры создает никаких препятствий для законной обсуждения имеет негативное воздействие деятельности представителей духовенства. не только на индивидуальном уровне, оно Однако при всем этом мы не можем отрицать имеет гораздо большие разрушительные существенной роли религии на образ жизни, последствия на политической плоскости. мышления и поведения определенных слоев Стремление к доминированию и единовластию населения. Пользуясь этим фактором, очень и абсолютной гегемонии не позволяют многие внешние силы, заинтересованные крупным мусульманским странам сесть за в дестабилизации обстановки и усиления стол переговоров, посоветоваться и обсудить своего влияния в Азербайджане могут проблемы и угрозы, и наконец, объединить свои попытаться, как это не раз происходило прежде, усилия против общего врага. В результате мы использовать данную категорию граждан для не видим того взаимодействия, в котором перед реализации своих разрушительных планов. лицом общего врага нуждается весь исламский И в таких случаях, как правило, пропаганда мир. Нередки случаи, когда одно мусульманское пытается ввести людей в заблуждения путем государство вступает в союзы против другого, манипулирования их религиозных чувств по взирая на него как на злейшего врага.

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 10 GEOSTRATEGİYA Учитывая сказанное, нам необходимо «Аллаху». [4, 23; 84-85]. сформировать среди верующих граждан «Если ты спросишь у них, кто сотворил их, культуру обсуждения, обмена мнениями и они непременно скажут: «Аллах». [4, 43;87]. пространство для просвещения. Я уверен, «Но как же Аллаху не подвергнуть их что если бы такая культуру имела бы в нашем мучениям, если они не допускают мусульман обществе прочные корни и опору, количество к Заповедной мечети, не будучи его азербайджанских граждан оказавшихся в сетях угодниками? Его угодниками являются только ИГИЛ, было бы гораздо меньше. Согласно, богобоязненные, но большинство из них не опубликованной в прессе статистике в рядах ведает об этом. Их молитва возле мечети была ИГИЛ воевали в общей сложности более 900 всего лишь свистом и хлопаньем в ладоши. граждан Азербайджана. [6]. Вкусите же мучения, за то, что вы были В таком случае обязательно нашлись бы неверующими». [4, 8; 34-35]. люди, которые, напомнили бы о запрете пророка Соответственно, причиной глубокого на счет сомнительных вождей, течений и идей. морального и социального упадка арабского Очень сложно рассуждать и делать выводы общества, а также ниспослания пророка относительно религии, будучи не религиоведом, Мухаммада (с.а.с.) не было связано с намазом и но одна правда уж точно не подлежит сомнению хаджем. Истинные корни этих причин восходили – кризис исламского мира и мышления к тому, что арабы язычники соблюдали только неразрывно связан с изоляцией верующих лишь обрядовую, внешнюю сторону религии, от общественно-политических, культурных и их вера к моменту появления Ислама имела и социально-экономических процессов, настолько формальный характер, что Коран не современного мира. Этот процесс, к сожалению, придавал этому никакого значения. Доисламское наблюдается и среди азербайджанских общество отличалось своими дикими законами, верующих. Анализируя их образ жизни, жестким социальным разделением, упадком невольно появляется такое ощущение, что нравов, постоянными кланово-племенными они живут и трудятся в каком-то отдельном от войнами, грабежами и убийствами, язычеством, всего общества пространстве, где царят свои господством права сильного, и экономической нормы и правила, и которое как будто бы во эксплуатацией правящей элиты. Естественно, временном измерении тяготеют назад, нежели что при таких условиях никакой намаз, или прогрессируют вперед. Я не желаю своими хадж не мог исправить столь плачевную словами обидеть кого-то, а тем более вторгаться ситуацию, и задача Ислама в таких условиях в чей-то духовный мир. Ни в коем случае, не могла ограничиваться усовершенствованием у меня нет таких намерений! Единственная форм намаза и паломничества. Для коренного мысль, которую я желаю донести до сведения поворота в сторону прогресса требовалось большинства наших верующих граждан, да и изменить философию общественных и впрочем, всех мусульман мира заключается в социально-экономических отношений на том, что миссия Ислама не заключается в том, Аравийском полуострове, сменить прежнюю чтобы научить вас правилам намаза, оруджа и систему этико-правовых норм, новой, более паломничества. Достаточно более внимательно гуманной и справедливой, чего в принципе и изучить Коран и сунну пророка, и познакомиться добился пророк Мухаммад (с.а.с.) в результате с трудами видных востоковедов посвященных своей 22 летней борьбы. Учитывая исторический доисламской истории Аравии, чтобы убедиться в опыт и истинную миссию своей веры, том, что арабы-язычники также совершали намаз современные мусульмане должны осознавать, и паломничество вокруг Каабы, и не отрицали что не изменив своего мышления, своего подхода могущего Аллаха. Эту истину неопровержимым к жизни, изолируясь в духе средневековых образом подтверждают следующие аяты, из норм, они никогда не смогут внести лепту ни священного Корана: в свое личное, ни в общественное развитие. «Если ты спросишь их: «Кто сотворил Лишь путем просвещения, образования, небеса и землю? – они непременно скажут: благотворительности и милосердия они могут «Аллах». [4, 31; 25]. стать примерными мусульманами, чьи действия «Скажи: Кому принадлежит земля, и те, кто будут вызывать у окружающих восхищение и на ней если только вы знаете? Они скажут: уважение.

11 Ислам, как я уже отмечал в самом начале, направлении. составляет фундамент, ядро наших духовных У современного мира есть свои реалии и ценностей, нашей морали и традиционного в нынешних условиях невозможно закрыться поведения, поэтому для благополучия и развития или изолироваться от всего остального мира. азербайджанского общество чрезвычайно Процессы культурного и цивилизационного важно сохранить прогрессивные ценности характера, также не составляются исключения. В этой религии и не допустить их искажения и современном цивилизованном мире происходит радикализмами под воздействием внешних постоянный процесс взаимовлияния культур. И факторов. Духовный мир и традиционные само общество, при таких условиях должно быть ценности отличают нас от других, они являются подготовленным, бдительным и рациональным, тем естественным защитным механизмом не у него должен четко работать свой позволяющим разрушить бытность нашей духовный фильтр, позволяющий пропускать культуры, нашего самосознания. К этим прогрессивные, полезные начинания и идеи, и ценностям необходимо относится бережно. И защищаться от разрушительных воздействий. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal эта бережность должна исходить не только от Неумение отбирать и внедрять полезное и государства, но и от самого общества, должно необходимое до сих пор оборачивается для понимать, что источником Ислама является, мусульманского мира тяжелыми последствиями. прежде всего, Коран и достоверная сунна Радикальное, и враждебное отношение ко пророка, а ни учения и доктрины отдельных всему новому без разбора и анализа, за очень философов, богословов, мистиков и аскетов. короткий срок превратило такое могущественное К истинному исламу и к искренним чувствам мусульманское государство средневековья верующих азербайджанское государство как Османская Турция в полуколонию и всегда относилось с глубоким уважением способствовало ее скорейшему распаду. В этом и это будет всегда так. Но одновременно отношении исторический опыт очень полезен азербайджанское государство, как и все и его необходимо изучать и делать из него остальные светские страны мира, сохраняет за соответствующие выводы. собой противодействовать разрушительным Обобщая свои размышления относительно идеям, продвигаемым под видом религии и духовно-ценностного аспекта азербайджанской религиозных чувств. В этом контексте очень национальной идеи, я бы хотел еще раз важно понимать несостоятельность о якобы подчеркнуть необходимость выработки наиболее существовании различных моделей Ислама – правильных методов и формул модернизации мягкого, либерального, политического и т.д. с учетом сохранения прогрессивных начал На примере последних событий в Турции мы прошлого. Проще говоря, современной прекрасно может увидеть к чему может привести творческой элите в интересах сохранения так называемый мягкий Ислам, который на традиционной азербайджанской самобытности самом деле ничего общего с истинным исламом необходимо найти наиболее приемлемый не имеет. Существует один, единственный консенсус между прошлым и настоящим. Ислам, основы которого изложены в Коране и Наши просветители в прошлом столетии практическая сторона, которого находит свое смогли найти ту золотую середину, благодаря отражение в сунне пророка Мухаммада и в чему были созданы многочисленные шедевры деятельности его ближайших сподвижников. азербайджанской культуры, которыми мы Этими мерками необходимо руководствоваться, сегодня гордимся. Вспомним бессмертные чтобы отличить ложное от действительного. произведения великого азербайджанского Иначе, нам будет очень сложно противостоять композитора и просветителя, основоположника идеологическим провокациям извне, которые оперного искусства на всем мусульманском временами почти незаметно проникают в Востоке Узеира Гаджибекова (1885-1948). страны и также незаметно распространяются Его музыкальные комедии и оперы по своей в них. В большинстве случаев страны форме созвучны с современной музыкальной оказываются уязвимыми по отношению к культурой Запада, однако по духу, содержанию такому рода угроз, что делает неизбежным и и мотивам они неразрывно связаны с обязательным принятия превентивных мер, как азербайджанской культурой и литературой. Разве в законодательном, так и в просветительском это не есть тот самый синтез национального

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 12 GEOSTRATEGİYA и общечеловеческого, традиционного и всех мусульманских народов Российской современного? империи смогли первыми учредить прессу на Или же возьмем пример комедий Мирзы национальном языке, именно мы осуществили Фатали Ахундзаде, благодаря которым была первый перевод «Корана» на родной язык и заложена основа азербайджанской драматургии. начали читать его понимая смысл прочитанного, Разве эти литературные шедевры не отражали в именно поставили на сцену первую оперу себе одновременно дух западной драматургии, во всем мусульманском мире, именно нами азербайджанские мотивы и самые наболевшие – азербайджанцами была создана первая проблемы тогдашнего мусульманского демократическая республика во всем Исламском общества? Ведь комедии, Мирза Фатали мире. [1, səh.276]. То есть исторически, также могут считаться симбиозом традиций, наша культура умела находить золотую современности и актуальности. Эффект середину между историческим наследием и этих произведений был настолько велик, современными тенденциями развития. В конце что нанес серьезный урон делу фанатиков и XIX - начале XX веков благодаря таланту и мракобесов, которые яростно мстили Мирза приверженности наших просветителей родному Фатали везде, где только это оказывалось народу, его традициям азербайджанской возможным. Неслучайно, что представители культуре даже в самых сложных политических духовенство не оставили своей вражды и во условиях удалось взять на себя роль локомотива время похорон Мирзы Фатали. Известный в процессе национального пробуждения. азербайджанский писатель и общественный Сегодня как бы странно не звучала деятель А.Ахвердов пишет: «Шейх-уль-ислам моя мысль, на плечах азербайджанской Мулла Ахмад узнав о кончине Мирзы Фатали интеллектуальной элиты лежит задача такой сказал: «Я имел достаточное общение с же сложности. В состоянии ли она справиться Мирзой Фатали, чтобы четко понять его с данной задачей или нет, это совсем другой убеждения. Это понимание заставляет меня вопрос, но она существует, и каждый день еще отказать от совершения джаназа-намаза больше дает о себе знать. Да, безусловно сегодня (похоронной молитвы)». Услышав эти слова, не XIX столетие и слава Богу, что Азербайджан остальные муллы также отказались совершать в отличие от того периода является суверенным, похоронную молитву. Мирза Фатали вовсе самодостаточным государством, но это не не нуждался в этой молитве. Но это очень снимает с нас исторической ответственности. расстроило его родных и близких. И только Если перед азербайджанскими просветителями лишь после уговоров некий мужчина по имени стояла цель духовно и культурно возродить Мулла Хусейн совершил похоронную молитву. азербайджанский народ, и подготовить его Мирза Фатали до последнего вздоха боролся с к реализации последующих политических мраком и мракобесием, затмившим его народ, задач, то на нас, на нынешнее поколение однако эти люди отказались даже хоронить азербайджанцев историей возложена миссия его, заклеймив эту борьбу как ересь. После того укрепления молодого азербайджанского как труп Мирзы Фатали 3 дня пролежал дома, государства, посредством политического и сотрудники канцелярии наместника забрали культурного усовершенствования общества. его на кладбище. «Правоверные» не посчитали История в какой-то мере повторяется, и нам нужным даже проводить его в последний путь. сегодня, приходится решать те же самые задачи И лишь несколько человек согласились предать для культурного строительства, что и наши его земле с условием оплаты в 3 рубля». [2, səh. деды, но с одной принципиальной задачей – они 336]. строили все с нуля, а нам приходится работать Неслучайно, что гибкость азербайджанской с уже готовой, однако довольно неудобной культуры, ее открытость к обогащению и конструкцией, что гораздо увеличивает объем новым достижениям делала ее передовой работы. Ведь, строить с нуля намного проще, в темпах восприятия прогрессивных начал нежели менять или форматировать уже готовое. среди всех мусульманских народов Востока. Но как бы там ни было мы обязаны найти Ю.В.Чеменземинли неспроста называл формулу решения. Культура не способная азербайджанскую культуру революционной, обеспечивать взаимосвязь между многовековыми так как именно мы - азербайджанцы из традициями народа и современным развитием,

13 не может называться национальной, и по сути ibarətdirsə, müasir dövrün başlıca məqsədi такая культура в конце концов окажется не в müstəqil dövlətimizi qorumaqdan, onu müxtəlif xa- состоянии стоять на стороже национальной rici və daxili ideoloji təhdidlərdən sığortalamaqdan памяти, традиций и духовного наследия keçir. Dini maarifçilik xalqımızın mənəviyyatının народа. И религиозное просвещение в этом təməlini təşkil edən dəyərlərin düzgün şəkildə процессе играет роль весьма важного звена, dərkindən və gələcək nəsillərə sağlam bir şəkildə соединяющего духовное наследие прошлого с ötürülməsindən keçir. Bu amil praqmatik milli актуальными вызовами современности. ideyanın formalaşdırılması baxımından da olduqca zəruridir. Milli ideyada müasirlik irsi bir-birinə Ключевые слова: Азербайджан, идеологические sağlam şəkildə bağlayan zəncirin ən mühüm угрозы, религиозное просвещение, радикализм, halqalarından biri isə dindir. Bu mənada dini толерантность, невежество. maarifçilik­ prosesinin düzgün şəkildə qurulması birbaşa milli təhlükəsizliyimizin mühüm ictimai- СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ: siyasi prioritetidir. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Çəmənzəminli Y.V. Milli və mədəni işlərimiz // Əsərləri (3 cilddə). III cild. Bakı, 2005. Açar sözlər: Azərbaycan, ideoloji təhdidlər, dini 1. Haqverdiyev Ə. Mirzə Fətəlinin faciəsi // maarifçilik, radikallıq, dözümlülük, cəhalət. Seçilmiş əsərləri (2 cilddə). II cild. Bakı, 2005. 2. İbn Sad. Tabakat. Çeviri: Yrd. Doç.Dr. Mah- SUMMARY mut Polat. (X ciltte). II cilt. İstanbul, 2014. In this article, the author considers one of the 3. Коран. Перевод и комментарии main aspects of modern security in Azerbaijan - the И.Ю.Крачковского. Издание 2-е. Москва, 1986. problem of an ideological threat of a religious nature 4. BBC News (Azərbaycanca). 26. emanating from outside. İn this article, the author 11.2015. https://www.bbc.com/azeri/azerbai- considers one of the main aspects of modern secu- jan/2015/11/151126_nardaran_clashes rity in Azerbaijan - the problem of an ideological 5. BBC News (Azərbaycanca). 10.12.2015.https:// threat of a religious nature emanating from outside. www.bbc.com/azeri/azerbaijan/2015/12/151210_ta- Pointing to one of the main causes of religious radi- briz_nardaran_protests calization in society - religious ignorance, the author 6. Strateq (İnformasiya Agentliyi). 23.03.2017. gives a parallel analysis of historical heritage and https://strateq.az/manshet/153397/isid-in- modern realities. The article notes that if the Azer- az%C9%99rbaycanli-doyuscul%C9%99ri.html baijani enlighteners of the last century had the goal of spiritual and cultural revival of the Azerbaijani XÜLASƏ people, and preparing them for the implementation Məqalədə Azərbaycanın müasir of subsequent political tasks, then the mission of təhlükəsizliyinin başlıca komponentlərindən strengthening the young Azerbaijani state through biri – ideoloji təhlükəsizlik amili təhlil predmeti the political and cultural improvement of society has kimi tədqiqata cəlb edilmişdir. Məqalə müəllifi been entrusted with the history of the current gen- ideoloji təhdidin başlıca qaynaqlarından biri kimi eration of Azerbaijanis. The story repeats to some dini maarifçiliyə və onun əhəmiyyətinə işarə extent, and today we have to solve the same tasks edir. Dini maarifçilik ənənələrinin tarixinə nəzər for cultural construction as our grandfathers, but salan müəllif qeyd edir ki, XIX əsr Azərbaycan with one fundamental task - they built everything müəlliflərinin bu sahədəki fəaliyyəti və irsi ciddi from scratch, and we have to work with the finished, şəkildə öyrənilməli və müasir dövrün çağırışları but rather inconvenient construction, which greatly kontekstində dəyərləndirilməlidir. Tarixi təcrübənin increases the amount of work. Indeed, building from təhlili göstərir ki, bu irslə müasirlik arasında old- scratch is much easier than changing or formatting uqca ciddi bağlılıqlar və ortaq nöqtələr mövcuddur. the finished one. But, be that as it may, we must find Bu mənada müəllifin fikrincə yeganə fərq dövrün a formula for a solution between the religious feel- məqsəd və çağırışlarından qaynaqlanır. Belə ki, ings and interests of the modern state. əgər maarifçilərin məqsədi Azərbaycan­ xalqını dini cəhalətin və geriliyin məngə­ ­nəsindən xilas Keywords: Azerbaijan, ideological threats, reli- edərək müasir mədəni xalqlar sırasına çıxarmaqdan gious education, radicalism, tolerance, ignorance. və onu gələcəkdə böyük hədəflərə hazırlamaqdan

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 14 GEOSTRATEGİYA

UOT 327; 339.9

ŞƏBNƏM HƏSƏNOVA Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında AVROPA İTTİFAQI VƏ Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Beynəlxalq münasibətlər və xarici siyasət kafedrasının AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI doktorantı

MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ ENERJİ E-mail: [email protected] AMİLİNİN YERİ VƏ ROLU

Giriş onilliklərdə dünyanın enerji tələbatını ödəmək üçün Enerji təhlükəsizliyi dövlətlərin milli kifayət qədər mənbələrin olub-olmayacağına dair təhlükəsizliyinin struktur elementlərindən biri narahatlıq artmaqda davam edir. olaraq həlledici yerə və rola malikdir. Əgər Enerji təhlükəsizliyinin hər kəs tərəfindən Samuel Hantinqton yaşadığımız XXI əsri dünya qəbul olunmuş vahid tərifi yoxdur. Əgər inkişaf sivilizasiyalarının toqquşması əsri kimi xarakterizə etmiş ölkələr üçün bu, əlverişli qiymətlərlə kifayət edirdisə, müasir siyasi reallıqlar kontekstində bir qədər tədarükün olmasıdırsa, ayrı-ayrı ölkələr bu sıra siyasi ekspertlər dünya siyasətinin aparıcı konsepsiyanı fərqli şəkildə izah edirlər. Belə ki, amili kimi dövlətlərin enerji ehtiyatlarına ma- enerji ixrac edən ölkələr öz ixracatlarında “tələbat lik olub-olmaması ilə səciyyələndirirlər. Enerji təhlükəsizliyini” qorumağa çalışırlar ki, bu da təhlükəsizliyinin siyasi məfhum kimi meydana hökumət gəlirlərinin böyük hissəsini meydana çıxmasının tarixi başlanğıcı vardır. Belə ki, Birinci gətirir. [4] Dünya müharibəsi ərəfəsində Böyük Britaniyanın Beynəlxalq enerji agentliyinə istinadən desək baş naziri və dünyanın bugünkü siyasi mənzərəsini enerji təhlükəsizliyi əlverişli qiymətə enerji müəyyənləşdirən əsas şəxslərdən biri olan Uin- ehtiyatlarının davamlı təmin olunmasıdır (IEA). ston Çörçill ingilis donanmasının gəmilərinin Qısacası, enerji təhlükəsizliyi mənbələrin, idxalın enerji qaynağını kömürdən neftə keçirtmək və ixracın mövcudluğu ilə əlaqədardır. [6] haqqında tarixi bir qərar qəbul etdi. Çörçill ingilis Son bir neçə onillikdə Avropa İttifaqında təbii donanmasını alman donanmasından daha sürətli qaz kimi təbii ehtiyatların istehlakı və idxalı xeyli etmək niyyətində idi. Lakin bu keçid Kral Dəniz artmışdır. Bu dinamika, xüsusilə Avropa İttifaqı Qüvvələrinin təkcə Uelsdəki kömürə deyil, eyni ölkələrində tələbin artmasını müşahidə edərkən zamanda, o dövrdə Fars körfəzindən gələcək özünü göstərir. Əsasən, aşağıdakı paradiqma neft tədarükünə olan ehtiyacın vacibliyini də Avropada təbii qaz istehsalının azalmasından ifadə edirdi. Beləliklə, enerji təhlükəsizliyi milli və bu prosesin nəticəsində qitənin alternativ en- strategiyanın əsas məsələsinə çevrildi. erji mənbələrini nəzərdən keçirməsindən irəli Enerji təhlükəsizliyi bu gün də dünya gəlir. Nəticədə, Avropa İttifaqı Şimali Afrika, dövlətlərinin bir nömrəli gündəm mövzusu ol- Rusiya Federasiyası və Şimali Avropa kimi digər maqda davam edir. Enerji təhlükəsizliyinə ölkələrdən təbii qaz ehtiyatlarının idxalından çox olan diqqət artan yüksək neft qiymətləri ilə asılı vəziyyətə gəldi. Qeyd etmək vacibdir ki, Av- əlaqələndirilir. Bununla yanaşı, terror təhlükəsi, ropa qlobal kontekstdə üstünlük təşkil edən enerji bəzi ixracatçı ölkələrdəki qeyri-sabitlik, geosiyasi istehlakçısını təmsil edir və bu reallıq bu mənbənin rəqabət, həmçinin ölkələrin iqtisadi genişlənməsini mövcudluğunu təmin edən canlı bir satınalma sis- təmin etmək üçün enerjiyə olan ehtiyacı daha da teminin mövcudluğunu tələb edir. artırır. Çox uzaq gələcəkdə deyil, qarşıdan gələn Avropanın enerji mənbələrinə olan geniş

15 tələbini nəzərə alaraq, ittifaqın alternativ mənbə verir. Enerji idxalından asılılıq xam neft üzrə tədarükçülərini axtarmaq qərarını başa düşmək (90%), təbii qaz üzrə (66%) və bərk yanacaq məntiqli olur. Bu vəziyyətdə Rusiya Federasiyası üzrə (42%), həmçinin nüvə yanacağı üzrə (40%) əvəzolunmaz ticarət tərəfdaşı olduğunu sübut etdi, təşkil edir. Bu asılılıq bəzən müxtəlif risklərlə lakin bu tərəfdaşlığın müstəsna olaraq müsbət daha da pik səviyyəyə çatmış olur. Belə ki, 2009- olduğunu güman etmək də düzgün deyil. cu ildə Rusiya ilə Ukrayna arasındakı münaqişə Azərbaycanın Avropa İttifaqını müəyyən Aİ-nın qaz təminatının kəsilməsinə səbəb oldu. miqdarda təbii qazla təmin edə bilməsi qitənin Buna görə Aİ gələcəkdə belə risklərin azaldılması Rusiyadan asılılığını minimuma endirə bilər. Eyni üçün tədbirlər həyata keçirdi ki, onlardan biri zamanda, bu məsələ Xəzəryanı ölkələri səmərəli də tədarükü təmin etmək üçün qanunvericilik şəkildə Avropa enerji siyasətinin mərkəzinə aktlarının hazırlanmısıdır. Beləliklə, Aİ-nin ener­ qoydu. Alternativ təbii qaz tədarükçüsü olaraq ji təhlükəsizliyi məqsədləri yeni qaz mənbələri Azərbaycan Respublikası Avropa İttifaqının enerji və Rusiyadan kənar mənbələrdən daha çox qaz Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal təhlükəsizliyinin dayanıqlığının təmin edilməsində gətirmək üçün alternativ mənbələr tapmaq, əsas tərəfdaşa çevrildi və nəticə olaraq da Avropa üstəlik, enerji sektoruna çox sərmayə yatırmaq və İttifaqına üzv ölkələrin milli təhlükəsizliyində bölgədəki enerjinin sabit təmin edilməsidir. [5] enerji təhlükəsizliyini qorumaq baxımından onlara Məsələyə mövcud nümunələr kontekstindən yardım göstərmək üçün mühüm rol oynayır. yanaşdıqda Avropanın enerji təhlükəsizliyində Qlobal enerji bazarında Azərbaycanın Azərbaycan yeni, yeganə, alternativ eneji mənbəyi mövqeyinin nəticəsi olaraq, Avropa İttifaqı funksiyasına malikdir. ABŞ-ın Azərbaycandakı Azərbaycanla münasibətlərini tərəfdaşlıq keçmiş səfiri və həmin ölkənin Avrasiya enerji kontekstində davam etməsinə şərait yaradılmasını məsələləri üzrə xüsusi elçisi Riçard Morninqstarın təmin etmək üçün çox səy göstərmişdir. Bu təbirincə desək, “Azərbaycan təbii qazı Cənub tərəfdaşlığın qarşılıqlı surətdə faydalı olması dəhlizinin genişləndirilməsi üçün mütləq vacibdir”. Avropa bazarının enerji ixracı strategiyasında [3] Azərbaycanı əsas tərəfdaşı kimi qəbul olunduğunu Cənub Qaz Dəhlizi Gürcüstan və Türkiyə nəzərə alması açıq aydın olur. Avropa İttifaqı ilə vasitəsilə Azərbaycan qazının Avropaya Azərbaycan arasındakı ticarət tərəfdaşlığı 2006- ötürülməsini hədəfləyən və 3500 kilometr cı ilin iyul ayında Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru uzunluğunda qaz boru kəməri olan qlobal enerji kəmərinin yaradılmasından qaynaqlandı. Bu infrastrukturu layihəsidir. Bu layihə bir-birinə bağlı çərçivədə 2006-cı il noyabrın 7-də Azərbaycan dörd fərqli seqmentdən ibarət 38 milyard dollara prezidenti İlham Əliyevin Brüsselə səfəri zamanı başa gələn böyük bir infrastrukturdur. imzalanmış “Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan Cənub Qaz Dəhlizi layihəsinin əsas seqmentləri Respublikası arasında enerji sahəsində strateji ibarətdir: “Şahdəniz-2”, Cənubi Qafqaz Boru tərəfdaşlıq haqqında Anlaşma Memoran- Kəmərinin genişləndirilməsi, Türkiyə ərazisində dumu” tərəflər arasında enerji dialoqunun inşa olunan Trans-Anadolu Boru Kəməri (TAN- genişləndirilməsi istiqamətində yeni imkan- AP), Yunanıstan Albaniya və Adriatik dənizin dibi lar yaratdı. Əslində, bu Memorandum müvafiq ilə cənubi İtaliyaya qədər uzanacaq Trans-Adriatik dövlətlərin enerji təchizatının birindən digərinə Boru Kəməri (TAP). ötürülməsi ilə bağlı strateji münasibət qurmaq Bu mənada Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi Orta öhdəliyini əhatə edirdi. [2] Asiya və Xəzər bölgəsindən Avropaya təbii qazın Enerji təhlükəsizliyi bugünkü siyasətdə nəql edilməsi üçün enerji təhlükəsizliyinin alterna- də Avropa İttifaqının əsas və uzunmüddətli tiv və etibarlı yollarındandır. Buna görə də Avropa strategiyasıdır. Aİ istehlak etdiyi enerjinin 50%-dən İttifaqı marağındadır ki, Cənub Qaz Dəhlizinin çoxunu idxal edir. Beləliklə, də idxaldan asılılıq reallaşdırılması ilə Azərbaycan qazı Qərb çox yüksəkdir ki bu da tədarükün pozulmasının dövlətlərinə tezliklə nəql edilsin. Bu hədəfə Cənubi potensial risklərinin mövcudluğundan xəbər Qafqaz Boru Kəmərinin genişləndirilməsi, Trans–

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 16 GEOSTRATEGİYA Anadolu Boru Kəməri və Trans–Adriatik Boru Əliyevin şəxsi keyfiyyətləri və siyasi uzaqgörənliyi Kəmərinin inkişafı ilə nail olmaq mümkündür. nəticəsində baş tutan “Əsrin müqaviləsi” dayanır. Bu məqsədlə 2011-ci ildə Bakıda Avropa Bu, Azərbaycanın enerji siyasətinin əsas özəyini İttifaqı ilə Azərbaycan arasında Cənub Qaz Dəhlizi təşkil edir. Müqavilə imzalandığı dövrdə–1994- haqqında Birgə Bəyannamə imzalanmışdır. Nəticə cü ildə Azərbaycan praktiki olaraq siyasi və etibarilə Azərbaycanla Avropa İttifaqı arasında olan iqtisadi blokada vəziyyətində idi. Bu çətin münasibətlərdə əhəmiyyətli dərəcədə irəliləyiş əldə vəziyyətdə Ümummilli lider Heydər Əliyev yeddi olunmuşdur. Əgər əvvəllər Azərbaycan bir vasitəçi ölkədən on bir xarici neft şirkətini inandırmağa ölkə kimi görünürdüsə, hazırda ölkəmiz Cənub müvəffəq oldu ki, yenicə müstəqillik əldə etmiş Dəhlizinin formasını və gələcəyini təyin edən əsas gənc bir dövlətə sərmayə qoysunlar. Tarixdə ilk iştirakçıya çevrilmişdir. Bu, həm də o deməkdir dəfə olaraq xarici şirkətlər Xəzərdəki neft və ki, boru kəmərləri Azərbaycana Avropa İttifaqı qaz yataqlarının işlənilməsində iştirak etməyə ilə münasibətlərində daha geniş səlahiyyətlər başladılar. “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycanın verəcəkdir. Bundan əlavə, Azərbaycan dünyaya açıq ölkə olduğunu nümayiş etdirdi. Bu Respublikası zəngin enerji ehtiyatlarına, inkişaf müddətdə Azərbaycanın yeni neft strategiyası və etmiş yanacaq və enerji infrastrukturuna və enerji onun doktrinası uğurla başladı. Azərbaycan Heydər sisteminə malikdir. Azərbaycanın dünyanın enerji Əliyevin cəsarəti və müdrikliyi sayəsində dünyada sistemində artan əhəmiyyətli rolu, transmilli enerji özünü təsdiq edə bildi. [1] bazarlarında özünəməxsus yeri və Avropanın enerji Qeyd olunduğu kimi, Cənub Qaz Dəhlizi təhlükəsizliyində fəal iştirakı qlobal, regional, layihəsinin təşəbbüskarı Azərbaycan Respublikası geosiyasi və geoiqtisadi mövqeyinə mühüm təsir olmuşdur. Hazırda sözügedən layihənin reallaşması göstərir. Bütün bu amilləri nəzərə alaraq Avropa istiqamətində son tamamlanma işləri başa İttifaqı Azərbaycanla münasibətlərinə xüsusi diqqət çatmaqdadır və Azərbaycan Avropanın enerji yetirir. Avropa İttifaqı Şurasının prezidenti Don- təhlükəsizliyinə mühüm töhfə verməyə hazırdır. ald Tuskun 2019-cu il iyulun 9-da Azərbaycana Cənub Qaz Dəhlizinin əsas hissəsi olan ¬Trans– səfəri bu münasibətin əsas göstəricilərindən Anadolu Təbii Qaz Boru Kəməri (TANAP) 1 iyul biridir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 2019-cu il tarixindən etibarən Azərbaycan qazını İlham Əliyev Donald Tuskla görüşdən sonra dedi: birbaşa Avropaya çatdırmağa hazırdır. TANAP “Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi uğurla icra olunur. həm Türkiyənin, həm də Orta Şərqin ən uzun və ən Şərq-Qərb və Şimal-Cənub dəhlizləri ölkəmizin böyük təbii qaz kəməri hesab olunur. [9] ərazisindən keçməkdədir”. Donald Tusk da Nəticə etibarilə Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi Av- öz növbəsində bəyan etdi: “Avropa İttifaqı ilə ropa İttifaqının əsas enerji və geosiyasi təşəbbüsü Azərbaycan hər il bir-birinə daha da yaxınlaşır. olaraq qalacaq və Azərbaycan öz qazını Avropa Münasibətlərimiz daha da güclənir və Cənub Qaz İttifaqına ixrac etməkdə maraqlıdır. Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi bizi birləşdirir. Bu müsbət məqam Dəhlizi layihəsinin sonuncu seqmenti olan Trans- tərəfdaşlığımızı daha yüksək səviyyəyə qaldırmalı, Adriatik Boru Kəməri (TAP) tamamlandıqdan xalqlarımıza fayda gətirməli və Azərbaycanın öz sonra Azərbaycan Şahdəniz -2 yatağından çıxarılan islahat proseslərini və iqtisadi şaxələndirilməsini təbii qazı TANAP və TAP vasitəsilə Avropaya müşayiət etməlidir”. [7] ötürəcəkdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Trans- Son dörd ildə Azərbaycan və Avropa İttifaqının Adriatik Boru Kəməri (TAP) layihəsi üzrə işlərin təşəbbüsü ilə hər il Bakıda Cənub Qaz Dəhlizinin 95.1 faizdən çoxu tamamlanmışdır. [10] Məşvərət Şurasının iclasları keçirilmişdir. 2015-ci Qeyd olunduğu kimi əsası Ümummilli lider ildən bəri Avropa İttifaqı bu tədbirlərdə ən yüksək Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan Azərbaycanın səviyyədə təmsil olunur. enerji təhlükəsizliyi siyasəti bu gün cənab Prezi- Bu məqamda xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, dent İlham Əliyev tərəfindən uğurla icra olunur. Azərbaycanın bütün uğurlu enerji layihələrinin Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi də bu uğurlu enerji təməlində bilavasitə Ümummilli lider Heydər təhlükəsizliyi siyasətinin mühüm tərkib hissəsidir.

17 Bütövlükdə, Cənub Qaz Dəhlizi nəhəng infrastruk- dəstəklənən Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi Rusiyanın tur layihəsi olmaqla yanaşı, eyni zamanda enerji enerji layihələrini Avropaya yönəltməyə məcbur təhlükəsizliyi layihəsidir. Enerji təhlükəsizliyi isə etdi. hər bir ölkənin milli təhlükəsizliyi məsələsidir. Cənub Qaz Dəhlizinin əsas önəmi ondadır ki, o NƏTİCƏ sözün əsl mənasında, enerji təhlükəsizliyi və enerji Mürəkkəb geosiyasi məkanda yerləşməsinə şaxələndirilməsi məsələsinə xidmət göstərir. Cənub baxmayaraq cənab Prezident İlham Əliyev Qaz Dəhlizi vasitəsilə Azərbaycan qazı yeni yollar- tərəfindən uğurla həyata keçirilən xarici siyasət la Türkiyəyə və Avropa bazarlarına çıxarılacaqdır. kursu Azərbaycanı regionda və dünyada etibarlı Bu məqamda xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, tərəfdaş kimi tanıdır. Azərbaycanın dünyanın Cənub Qaz Dəhlizi layihəsinin təşəbbüskarı məhz enerji sistemində artan əhəmiyyətli rolu, transmilli Azərbaycan Respublikası olmuşdur. Hazırda enerji bazarlarında özünəməxsus yeri və Avropanın sözügedən layihənin reallaşması istiqamətində enerji təhlükəsizliyində fəal iştirakı qlobal, regio­ Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal son tamamlanma işləri başa çatmaqdadır və nal, geosiyasi və geoiqtisadi mövqeyinə mühüm Azərbaycan Avropanın enerji təhlükəsizliyinə təsir göstərir. Elə bu səbəbdəndir ki, dünya mühüm töhfə verməyə hazırdır. dövlətləri irimiqyaslı və əhəmiyyətli layihələrdə Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurası Azərbaycanla əməkdaşlıq etməkdə maraqlıdırlar. çərçivəsində nazirlərin VI toplantısı da elə məhz Nəticə etibarilə, Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi Av- Azərbaycanda keçirilir. Bu faktın özü də ölkəmizin ropa İttifaqının əsas enerji və geosiyasi təşəbbüsü layihədə aparıcı rolunu təsdiqləyən əsas amillərdən olaraq qalmaqdadır və Azərbaycan öz qazını Av- biridir. Məşvərət Şurası meqa layihə hesab olunan ropa İttifaqına ixrac etməkdə maraqlıdır. Cənub Qaz Dəhlizi layihəsinin icrasında tərəfdaş ölkələrin səylərini möhkəmləndirən faydalı və ef- Açar sözlər: Avropa İttifaqı, Azərbaycan, enerji, fektiv işçi mexanizminə malikdir. əməkdaşlıq, Cənub Qaz Dəhlizi Bütün bu amilləri sadaladıqdan sonra belə bir sual ortaya çıxır: “Dünyada Azərbaycandan da çox ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: enerji resursları olan dövlətlərin olmasına baxma- 1. Həsənov Ə.M. Xəzər-Qara Dəniz hövzəsi və yaraq niyə məhz Azərbaycan bu qədər nəhəng bir Cənubi Qafqazın Geoiqtisadiyyatı: Azərbaycanın layihənin həyata keçirilməsində uğurludur? Bu Enerji Siyasəti uğur düsturunun sirri nədən ibarətdir?” 2. Jamalov R., Alizada T., “Energy security and Heç şübhəsiz ki, ölkə Prezidenti cənab İlham energy union perspectives from Azerbaijan” 2015. Əliyev tərəfindən görülmüş bütün işlər, o cümlədən Retrieved from: http://cesd.az/new/wp-content/ beynəlxalq arenadakı mövqelərimiz, bir çox uploads/2015/11/Energy_security_and_Energy_un- ölkələrlə, habelə Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan, ion_perspectives_for_Azerbaijan_CESD_Policy_ Bolqarıstan, Albaniya və İtaliyaya kimi ölkələrlə Paper.pdf dostluq münasibətlərimizin mövcudluğu, 3. Ratner M., et al, “U.S. Natural Gas Exports: ölkəmizdə hökm sürən sabitlik və əmin-amanlıq New Opportunities, Uncertain Outcomes” CRS - bütün bunlar enerji təhlükəsizliyi məsələsinin Report R42074 uğurla həyata keçirilməsinə böyük təkan vermişdir. 4. Yergin D., “Ensuring Energy Security”, 2006, Bu ölkələr Azərbaycana çox yaxın ölkələrdir, bu p. 69-82 yaxınlığı təsdiqləyən amil isə ölkə başçımızın 5. European Commission, (2014). Communica- sözügedən ölkələrə səfəri və onların dövlət və tion from the Commission to the European Parlia- hökumət başçıları ilə olan görüşləridir. Bütövlükdə, ment and the Council, European Energy Security Cənub Qaz Dəhlizi layihəsinin uğurla icra Strategy. Retrieved from https://eur-lex.europa.eu/ olunması ona cəlb olunan tərəfdaş ölkələrin tək bir legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52014 məqsəd ətrafında birləşməsidir. [8] DC0330&from=EN Bir sözlə, bu gün Aİ və ABŞ tərəfindən 6. IEA (International Energy Agency). Retrieved

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 18 GEOSTRATEGİYA from https://www.iea.org/topics/energysecurity/ Шабнам Гасанова whatisenergysecurity/ Докторант кафедры международных 7. https://en.president.az/articles/28797 отношений и внешней политики Академии 8. https://az.trend.az/azerbaijan/poli- Государственного Управления при tics/3199993.html Президенте Азербайджанской Республики 9. https://azertag.az/xeber/TANAP_iyulun_1_ den_Avropaya_tebii_qaz_neqli_uchun_tam_haz- РОЛЬ ЭНЕРГЕТИЧЕСКОГО ФАКТОРА irdir-1301009 10. https://azertag.az/xeber/TAP_ В ОТНОШЕНИЯХ МЕЖДУ layihesinin_951_faizi_tamamlanib-1487629 ЕВРОПЕЙСКИМ СОЮЗОМ И АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКОЙ Shabnam Hasanova Ph.D. candidate, Department of International РЕЗЮМЕ Relations and Foreign Affairs, Academy of Pub- Как альтернативный поставщик природного lic Administration under the President of the газа, Азербайджан стал ключевым партнером Republic of Azerbaijan в обеспечении энергетической безопасности Европейского Союза и, как следствие, играет THE ROLE OF ENERGY FACTOR IN важную роль в оказании помощи государствам- RELATIONS BETWEEN EUROPEAN UNION членам Европейского Союза в защите AND THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN энергетической безопасности. С этой целью в 2011 году в Баку между Европейским союзом SUMMARY и Азербайджаном была подписана Совместная As an alternative supplier of natural gas, Azer- декларация о Южном газовом коридоре. baijan has become a key partner in ensuring Euro- В результате был достигнут значительный pean Union’s energy security and, as a result, plays прогресс в отношениях между Азербайджаном an important role in assisting European Union и Европейским союзом. Если раньше member states to protect energy security. For this Азербайджан считался страной-посредником, purpose, a Joint Declaration on the Southern Gas то теперь наша страна стала ключевым Corridor was signed between the European Union игроком в определении формы и будущего and Azerbaijan in Baku back in 2011. As a result, Южного коридора. Это также означает, что эти significant progress has been made in relations трубопроводы дадут Азербайджану больше between Azerbaijan and the European Union. If полномочий в отношениях с Евросоюзом. earlier Azerbaijan was seen as a mediating coun- try, now our country has become a key player in Ключевые слова: Европейский союз, determining the form and future of the Southern Азербайджан, энергетика, сотрудничество, Corridor. It also means that the pipelines will give Южный газовый коридор Azerbaijan greater powers in its relations with the European Union.

Keywords: EU, Azerbaijan, energy, cooperation, Southern Gas Corridor

19 UOT 355; 32; 32:355

RAMİL ALLAHVERDİYEV AMEA-nın Fəlsəfə İnstitutunun Müasir STRATEGİYA ANLAYIŞI Siyasətin Fəlsəfəsi şöbəsinin dissertantı E-mail: [email protected]

Strategiya hərb sənətinin tərkib hissəsi, onun ən strateji hərəkətləri bildirir. Amma hərəkətlərin Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal mühüm sahəsi olmaqla, ölkənin və silahlı qüvvələrin həyata keçirilməsi strateji biliklərindən başqa müharibəyə hazırlığı, müharibənin planlaşdırılması strateqdə şəxsi (komandan, siyasətçi) keyfiyyətləri və nəzəriyyəsi, həmçinin praktikası məsələlərini tələb edir. Sadəcə strategiya haqqında kitab oxu- əhatə edir. Müharibənin qanunauyğunluqlarını maqla strateq olmaq mümkün deyil və akademik tədqiq edir, strateji əməliyyatların hazırlığı və şəkildə strategiya ilə məşğul olmaq mümkün aparılması üsul və formalarını işləyib hazırlayır; deyil. Strategiya praktiki fəaliyyət sahəsinə aid- cəbhələrin ordu və donanmaların hərbi məqsəd və dir və yalnız praktik fəaliyyətlərdə özünü göstərir. vəzifələrini müəyyən edir, qüvvələri hərbi əməliyyat Buna görə də, strategiya bilik kimi bir alət rolun­ meydanları və strateji istiqamətlər üzrə bölüşdürür. da və yaradıcı rolundan bəhs edilir. Strategiyada Strategiya dövlətin siyasəti ilə sıx bağlıdır və şəxsiyyətin və sənətin özü bəzən strategiyanın əsas onun vəzifələrinin yerinə yetirilməsini təmin edir. elementləri kimi vacibdir. Strategiya iqtisadiyyatdan, cəmiyyətin iqtisadi Hərbi strategiya dövlət siyasəti ilə sıx quruluşundan, istehsalın vəziyyətindən, xalqın bağlıdır və ona birbaşa asılıdır. Hərbi strate- mənəvi imkanlarından asılıdır. Əməliyyat sənətinə giya və siyasətin qarşılıqlı əlaqəsi, ilk növbədə, və taktikaya münasibətdə strategiya müəyyənedici strategiyanın məzmununun şiddətli vasitələrlə rol oynayıb, eyni zamanda onların imkanlarını siyasətin davamı olan müharibənin mahiyyəti da nəzərə alır[1.s,623]. “Strategiya ictimai-siyasi ilə müəyyənləşdirilməsidir. Siyasət ölkələrin mübarizəyə rəhbərlik sənəti” kimi də qiymətləndiril­ (koalisiyaların) gücünün, ehtimal olunan təhdidlərin mişdir[2.s.44-45]. və müharibənin nəticələrinin balansını nəzərə alır; Strategiya, məqsədəuyğunluq, ümumi plan və hərbi-strateji vəzifələri həll etmək üçün əlverişli düşmənə qarşıya qoyulan tədbirlərin mütəmadi şərait yaradır; qoşunların hazırlığı və döyüş olaraq həyata keçirilməsi yolu ilə müharibədə qələbə qabiliyyəti üçün resursları səfərbər edir. Hərbi qazanmaq yoludur. strategiya isə dövlətin müharibəyə hazırlığının Strategiya müharibəyə hazırlıq və silahlı bütün aspektlərinə təsir göstərir, hərbi quruculuq qüvvələrin (qoşunların) müharibə məqsədinə nail ol- məsələlərini həll etmək, müharibə məqsədlərini, maq üçün ardıcıl əməliyyatları birləşdirmək sənətini onun davranış üsullarını və metodlarını, əhatə edir. Strategiya həm silahlı qüvvələrin, həm qoşunların hazırlıq səviyyəsini, onların strateji də ölkənin bütün ehtiyatlarının düşməni məğlub yerləşdirilməsinin vaxtını təyin etmək üçün etməsi ilə bağlı məsələləri həll edir. Bəzi xarici siyasətə təsir göstərir. Ciddi hərbi strategiya ölkələrdə böyük strategiya (ümumiyyətlə müharibə müharibə zamanı siyasətə təsir göstərir. Bəzi hal- strategiyası) və kiçik strategiyaya (müxtəlif miqyaslı larda isə “aparılan xarici siyasət strategiyası böyük işlərin planlaşdırılması, hazırlanması və aparılması) müharibələrə səbəb olur. Məsələn ABŞ-ın, Qərbin, ayrılır. Almaniyanın və Yapon militarizminin, faşist bloku- Hərbi elm olaraq, strategiya müəyyən hallarda na qoşulmuş ölkələrin SSRİ-yə qarşı yönəldilmiş

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 20 GEOSTRATEGİYA təcavüzkar hərəkətlərinin genişləndirilməsi niyyəti hissəsi kimi yaranmış, müasir şəraitdə, praktiki ilə birləşməsi buna tarixi misaldır [23.s.66]. Silahlı olaraq, ictimai həyatın bütün sahələrində tətbiq qüvvələrin əldə etdiyi uğurlar hökumət tərəfindən edilməyə başlamışdır. Strategiyanı anlamadan və hazırlanan siyasətin həyata keçirilməsi üçün əlverişli tətbiq edilməsini bacarmadan, bir ölkənin və ya şərait yaradır. Hərbi məğlubiyyətlər isə əksinə hərbi- bölgənin strateji inkişaf planlaşdırmasından, iqtisadi strateji planların uğursuzluqları siyasi rəhbərliyin və siyasi qurumların fəaliyyətlərini təşkil etmək hərəkət etməsi vəziyyətini çətinləşdirir və həddini mümkün deyil. Bir çox Universitet və tədqiqat aşdığı hallarda siyasi kursun dağılmasına gətirib mərkəzlərində strategiya artıq ayrıca bir elmi inti- çıxarır. Beləliklə, nəticəyə gəlmək olar ki, ölkələr zam kimi qəbul edilir və təqdim olunur. Burada əsas və koalisiyalar arasında hərbi-siyasi əlaqələrin məqsəd hədəfləri, hərəkətləri və resursları bütöv inkişaf prosesində hərbi strategiyanın əhatə dairəsi birləşdirmək üçün planlaşdırma prosesinin vacibliyi genişlənir və onun hərbi nəzəriyyə və praktikada vurğulanır. Silahlı qüvvələri müharibə, planlaşdırma rolu və yeri artır. Hərbi strategiyanın xarakteri və və davranışa hazırlamaq nəzəriyyəsi və praktikası məzmunu əsasən iqtisadiyyat tərəfindən müəyyən məsələlərini əhatə edir. Hərbi strategiya dövlət edilir, silahlı qüvvələrin yaradılması üçün əsas siyasəti ilə sıx bağlıdır, doğrudan da ondan asılıdır yaradır, onların kəmiyyət və keyfiyyət tərkibini və hərbi doktrina tələblərinə cavab verir. Müasir müəyyənləşdirir, müharibə üçün dövlət hazırlığının şəraitdə siyasətlə strategiya qarşılıqlı əlaqəlidir. dərəcəsinə təsir edir, strategiyanın inkişafı üçün Dövlətin siyasi rəhbərliyi müharibənin ümumi şərait yaradır [18.s 345]. İstehsal səviyyəsi, elm və siyasi və strateji hədəflərini silahlı qüvvələrin və texnologiyanın nailiyyətləri müasir tipli silah və onun davranışının lazımi vasitələrini hazırlamaq hərbi texnikanın yaranmasına kömək edən mühüm vəzifələrini müəyyənləşdirir. Qədim dövrlərdə amillərdir və nəticədə hərbi strategiya nəzəriyyəsinin yaranmış hərbi strategiya və istehsalın inkişaf və təcrübəsinin inkişafını sürətləndirir. Böyük səviyyəsinə, sosial sistemin təbiətinə, yeni silahların Britaniya hərb tarixçisi Lidel Hartın fikrincə “strate- və hərbi texnikanın yaranması, müharibələrin giya” silahlı qüvvələri siyasi məqsədlər üçün istifadə tətbiqinə uyğun olaraq tədricən inkişaf etmişdir. etmək qabiliyyətidir. “Strategiya” konsepsiyası Sosial-iqtisadi və ictimai siyasi formasiyaların çox sahəli və geniş miqyaslıdır. İlk vaxtlar hərb dəyişməsi də hərbi strategiyaya zaman-zaman sənətinin bir hissəsini əhatə edən strategiya anlayışı təsirini göstərmişdir [25]. Hərbi strategiya Qədim sonralar hazırlıq və müharibə məsələlərini də Şərq, Hindistan, Çin, Qədim Yunanıstan və Qədim əhatə edərək xüsusi elmi yanaşmada “sərkərdə Roma kimi dövlətlərdə əvvəlcə nisbətən qısa olmaq” sənəti kimi qəbul edilmişdir. İngilis məsafələr üçün qısamüddətli müharibələr aparmaqla ensklopediyasında strategiya “hərbi məqsədlərin məhdudlaşdırılırdı, ancaq sonralar böyük miqyasda həyata keçirilməsi üçün bütün milli qaynaqlardan nailiyyətlər (Böyük İskəndərin, Yuli Sezarın, im- və ya resurslardan istifadə etmək üçün elm və ya periya dövrünün Roma işğalları, Hunların yürüşləri bacarıq” kimi başa düşülür. Strategiya barədə çox və.s.) əldə etdilər. Tədricən hərbi nəzəriyyə ortaya tez-tez aparılan şərhlərdə onun siyasətlə birbaşa çıxmağa başladı. Bir çox sərkərdələr artıq müharibə əlaqəsini vurğulayırlar. Sovet dövrünün lüğətlərində bölgəsində strateji suallar ətrafında düşünürdülər. bu əlaqə daha da diqqətəlayiqdir.” Siyasət strate- Feodalizm dövründə, hərbi strategiyada müəyyən giya üçün hədəflər qoyur və strategiya onların bir durğunluq yaşandı. X-XV-ci əsrlərdə hərbi həyata keçirilməsini təmin edir”. Strategiya ilə strategiya, əsasən ağır və yüngül silahlanan cəngavər bağlı düşüncə və fikrlər miladdan öncə IV əsrdə dəstələrindən ibarət qoşunun tərəfindən aparılan yaşayan və “Müharibə sənəti” kitabının müəllifi Sun müharibələrdə sezilirdi. Bu müharibələrə Səlib Tszının açıqlamaları ilə bağlıdır. Onun fikirlərinə müharibələrini, Səlcuqların müharibələrini, Avropa- görə strategiya açıq münaqişələrin qarşısını al- da gedən Yüzillik, Güllər və Otuzillik müharibələri maqla dəyişən şəraitdən istifadə etmək, vəziyyət misal göstərmək olar [26.s.77,83,112,113,116.]. dəyişikliyini nəzərə almaq qabiliyyətidir. Strate- Qərbi Avropanın feodal dövlətlərinin arasında giya müharibə nəzəriyyəsinin ayrılmaz tərkib olan müharibələrdə mərkəzləşdirilmiş strateji

21 rəhbərliyin və planlaşdırmanın olmaması adi hərbi xadimlər, sonra isə filosoflar gəlir” [13.s.20] hal hesab olunurdu. Uzun sürən qala istehkam 1762-ci ildə “Taktika və strategiya, ya da hərbi mühasirəsindən çox istifadə edilirdi. Nadir hallarda elmlərin əsli prinsipləri haqqında təfsirlər” adlı böyük döyüşlər olurdu. Cin hərb nəzəriyyəçisi və əsərini nəşr edən Sardinyalı Marquis de Silva, strateqi Sun Szı (E.ə. 544 - E.ə. 496) tərəfindən Hollandiyanın, Fransanın, Avstriyanın, Rusiyanın yazılmış traktat. [16.s. 131] “Müharibə sənəti” hərbi və Prussiya qoşunlarının xidmətində olan Yeddiil- strategiyaya və siyasətə aid məlum çin traktatları lik Müharibənin tarixi (1756-1763) strategiyasına arasında ən qədimdir. Əsər on üç fəsildən ibarətdir. əsaslanan general Henri Lloyd (1720-1783) Amma Polonius və Vegetius kimi ilkin orta əsr XVIII əsrdə 1789-1794-cü illərdə Fransanın Avropa müəllifləri də öz yazılarında strategiya burjua inqilabından meydana gələn dövlətlərin məsələləri kimi başa düşülən “strategikon”, “strate­ hərbi sistemində qarşıda baş verəcək əhəmiyyətli gologiya” ifadələrini göstərmişlər. Erkən orta dəyişiklikləri öncədən təhlil edən Prussiya hərbi əsrlərdə Bizans imperiyasında sərkərdələri strate- yazıçısı Henrix fon Bulo (1757-1807) strategiya Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal lat adlandırırdılar[29.s,133].Troya müharibələri, haqqında fikirlərini təqdirəlayiq hesab etmək olar. Herodot tərəfindən qələmə alınan Yunan-İran Rusiyada Strategiya 16-cı əsrin ikinci yarısında müharibələrində(e.ə.484-425), Makedoniyalı IV İvan Qroznının Kazan və Həştərxan xanlıqlarına İskəndərin yürüşləri (e.ə.334-323-cü illər), Ro- növbəti hücumları və sonra Baltikyanı ölkələrlə maya qarşı Hannibalın (e.ə.247-183-cü illər) Baltik dənizinə çıxmaq üçün 1558-83-cü illərdə yürüşləri, Qallara qarşı Yuli Sezarın (e.ə. 100-44- apardığı Livoniya müharibəsi ilə xarakterizə edilir. cü illər) yürüşləri və bir çox digər müharibələr ilk 1700-21-ci illərdə Şimal müharibəsi dövründə I dəfə olaraq düşmən ərazilərinin qəflətən işğalı, Pyotr, Baltikyanı ölkələr uğrunda mübarizəni davam qalaların mühasirə və zəbti, dəniz mühasirəsi, etdirərək, hücum və müdafiədən məharətlə istifadə strateji müharibələr barədə məlumatları əhatə edir. etməklə düşmən üzərində qətiyyətli üstünlük əldə Antik dövrdə belə müharibələrdə müvəffəqiyyət etmişdir, I Pyotr quruda və dənizdə bütün müharibə gücün üstünlüyündə deyil, hərbi əməliyyatlar vasitələrindən istifadə edərək, Baltik dənizinə planlarının düzgün hazırlanmasında, hərbi sənət çıxmaqla qarşısına qoyduğu strateji vəzifəni prinsiplərini bilmək və həyata keçirmək imkanlarına müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmişdir. malik olmaqda, mövcud güc və vasitələrdən ən XVII-XVIII əsrlərdə bütün Avropa dövlətlərində yaxşı fayda əldə etməyə imkan verən bacarıqdan hərbi pərakəndəlik dövrü kimi qəbul edilir. Kor- istifadə etməkdə görülürdü. Strategiya sənətinin don strategiyası yəni feodal cəngavər ordularının, vəzifəsi düşməni cüzi səy və az məsrəfdən istifadə kim necə bacardısa manevr edərək döyüşü qazan- etməklə çox zərərlə məğlub etmək bacarığı idi. maq üçün, mühasirədən və qala-istehkamları ələ İqtisadi potensialın, texniki və texnoloji yeniliklərin keçirmək bacarığı ilə xarakterizə olunur. yığılması, hərbi sənətin bütün aspektlərinin inkişafı, Rusiyada Strategiya XVIII əsrin ikinci yarısında getdikcə hərbi strategiya müddəalarında əks sərkərdələr P. A. Rumyantsev A.V. Suvorov və olunmağa başladı. kordon strategiyasının prinsiplərini rədd edən dəniz Nəzəri olaraq strategiya yalnız XVIII əsrin ikinci komandiri Uşakov strategiyanı siyasətin prioriteti yarısında xüsusi bir hərbi elm sahəsi olaraq inkişaf kimi tanımışlar. Onun hərəkətləri yalnız düşmən etdməyə başlamışdır, baxmayaraq ki, XV və XVI ərazilərinin işğalı deyil, həm də onun işçi qüvvəsini əsrlərdə müharibənin hazırlanması və keçirilməsi məğlub etmək idi. Fransız strateji düşüncəsi bir nəzəriyyəsini təqdim etməyə cəhd göstərmişdir. ümumi döyüşdə düşmən üzərində qələbə qazan- Florensiyalı Nikola Makiavelli (1469 - 1527) maq istəyi ilə xarakterizə olunurdu və bu yanaşma “Müharibə sənəti haqqında” adlı əsərində Hərbi I Napoleonun qəsblərində özünü biruzə vermişdir. strategiya nəzəriyyəsinin inkişafına mühüm töhfə Napoleon, düşmən qüvvələrini məğlub etmək üçün vermişdir. Makiavelli əsərində qeyd edir ki, “Ağıllı böyük silahlı qüvvələrdən necə doğru istifadə etmək heç vaxt birinci yer tutmayıb. O öz yerini hərbi strategiyasını tapsa da, lakin onun bu strategiyasını qüvvə sahibinə verir. Ona görə də dövlətdə birinci da alt üst edənlər tapıldı. Bu XIX əsrin əvvəllərində

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 22 GEOSTRATEGİYA Rusiyanın hərbi akademiyasının böyük inkişafı və nəzəriyyələrinə baxış edərək hücum, geri ilə bağlı olan və 1812-ci il Vətən müharibəsinin çəkilmə, müdafiə, xüsusi əməliyyatlar, gözlənilməz qəhrəmanı M.İ. Kutuzov idi. Bu strategiyanın manevrlərin aparılması barədə, xüsusən kəşfiyyat, (geri çəkilmək, inadkar müdafiə, əks-hücum və arxa təchizatın təşkili, mühəndis istehkamının və təcavüz zamanı düşmənin zəif salınması), iri qoşun diplomatiyanın hadisələrin gedişinə təsiri barədə hissələrinin idarəedilməsi və partizan hərəkatının mükəmməl klassik tarixi yanaşma etmişdir. [3]. qoşunlarla birgə əməliyyatlarını yaratmaq və strateji Strategiyanın həmin dövrlər üçün bu dəyişilməz ehtiyatlarının vaxtında istifadə sənətini əks etdirir. prinsipləri 1861-1865-ci illərdə ABŞ-da, 1866- [1] Ktuzovu buna görə alqışlayanlar çox olsa da cı ildə Avstriya-Prussiya müharibəsində, 1870- sonradan Napoleona qalan qoşunu ilə Rusiyadan 1871-ci illərdə Fransa Prussiya müharibəsindən xilas olmağa görə ona “qızıl körpü” nü yaratmaqda və 1877-1878-ci illər Rus-Türk müharibələrində haqlı tənqid edənlər də az olmamışdır. [2int] Kutu- istifadə olunurdu. Böyük orduların hərəkətini zov srtategiyası İkinci Dünya Müharibəsində Sovet sürətləndirmək, müəyyən sahələrdə onların tədarükü İttifaqında vətənlərini müdafiə edən insanların və konsentrasiyasını təmin etmək məsələləri həyata maraqlarına tam cavab vermiş, bu strategiyadan keçirilirdi. Sürətlə atəş açan silahlar qoşunların istifadə məlum hərbi nəticələrə gətirib çıxarmışdır. döyüş gücünü və qabiliyyətlərini artırırdı. Tele­ 1812-ci ildə Vətən müharibəsi təcrübəsi, eləcə də fon və teleqrafın istifadəsi bir neçə istiqamətdə XIX əsrin bir sıra digər müharibələri strategiyanın fəaliyyət göstərən silahlı qüvvələrin nəzarətinə im- daha da inkişaf etdirilməsi üçün əsas olmuşdur. kan yaradıb. Bütün bunlar yeni şəraitə cavab verən XVIII və XIX əsrin əvvəllərində. K. Clausevitz, strateji baxışlarda özünü büruzə verirdi. Bu sahədə A. Jomini və digərləri Hərbi nəzəriyyəni yazılarına Alman generalı, strateji baxışları ilə böyük iz bu- müəyyən dərəcədə Qərbi Avropanın kütləvi bur- raxan Alman Baş qərargah komandanı Qraf Alfred jua orduları barədə fikirlər mövcuddur. Clausevitz, fon Şliffen idi. O, güclü birliklərlə ildırımsürətli “Müharibə haqqında” əsas əsərində müharibə ilk zərbə ilə düşməni məğlub etmək kimi bir ilə siyasət arasındakı əlaqə haqqında bir bəyanat strategiya təklif edirdi. Şliffen Almaniya üçün iki hazırlamışdır: “... Müharibə siyasətin bir vasitəsidir; cəbhədə - Qərbdə və Şərqdə müharibə aparmağı qaçılmaz olaraq sonuncunun xarakterinə malik planlaşdırmış və bunu müvəffəqiyyətlə sona çatdıra olmalıdır; bir siyasət tədbiri ilə ölçülməlidir. Buna bilmişdir. [5] Fransız strateji düşüncəsinin üstün- görə müharibənin başlıca təməlində aparılması, lüyü, Müharibə prinsipləri (1903) və Müharibə qələmin qılıncın əvəzi olan siyasətin özüdür. İdarəetmə (1904) əsərlərində “əbədi”, “dəyişməz” [5.s,383] müharibə prinsiplərini tərtib edən F. Foş idi. O, Qələbəyə nail olmaq üçün müəllif strategiyanın hücumu strateji fəaliyyətin əsas forması kimi tanıyıb lazımi prinsiplərini müəyyən etmişdir. Eyni za- və ən mühüm düşmən qruplaşmalarını məğlub manda, strategiyada əsas rolun ümumi döyüşün etmək üçün daxili əməliyyat xəttləri boyunca təşkili üçün strateji rəhbərlikdə sərkərdənin iste- qüvvələrin konsentrasiyasını tələb edirdi. Birinci dad və məharətinin əsas olduğuna inanırdı. XIX Dünya müharibəsindən əvvəl Avropa ölkələrinin əsrin hərb yazarı əvvəlcə fransız ordusunda son- əksəriyyətinin strateji konsepsiyalarında (1914-18) ralar rus ordusunda xidmət edən Henrix Jomini qısa müharibənin vacibliyindən bəh olunur. Ancaq “Hərb sənətinin strategiya və taktikası”əsərində bu anlayışlar, sarsılmaz ildırımsürətli zəfər planları Kordon strategiyasına qarşı çıxan böyük hərbi uğursuz oldu. Uzunmüddətli davamlı strateji əməliyyatlar və hərbi sənət nümunələri haqqında mövqelər cəbhəsinin formalaşması ilə həm koalisi- mübahisələrində düşmən ordusunu parçalamaq və yalar, həm də “mövqelərdən çıxma” yolu nəticəsində həlledici bir döyüşdə məhv etməyin vacibliyini öz dayanığlığını tapa bilmədi. Qeyd etmək yerinə vurğulayırdı. Eyni zamanda o, strategiyanın əbədi düşərdi ki, F. Foş 1920-ci ilin yanvarında Paris sülh və dəyişməz prinsiplərinin o mövcud olduğunu konfransı (1919-1920) Ali Şurasının iclaslarında sübut etməyə çalışmışdı. Müharibə təcrübəsinin Cənubi Qafqaz respublikaları problemlərinin döyüş meydanlarında olan bütün aspektlərini müzakirəsində iştirak etmişdir. Antantanın Ali

23 Hərbi Şurasının sədri olan Foş məruzə ilə çıxış Britaniya kimi Amerika Birləşmiş Ştatlarının edərək Qafqaza bir neçə diviziya göndərməyi zəruri hərbi strtegiyası, donanmanın və aviasiyanın saymışdı. O, hesab edirdi ki, yalnız hərbi qüvvə inkişafına yönəldilmişdir. Dəniz donanması dəniz göndərməklə Qafqazı bolşevik işğalından xilas sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etdi və Hərbi etmək olar [7]. Müharibə zamanı siyasi liderlik rolu, strategiya müharibələrin aparılması təcrübəsini siyasətin strategiyaya təsiri, koalisiya ölkələrinin ümumiləşdirmək əsasında tədricən inkişaf etmişdir. müharibənin koordinasiyasında rolunu artırmışdır. Strategiya nəzəriyyəsinin inkişafı müharibə Strategiya əvvəllər olduğu kimi, düşmən işğalını kimi bir ictimai-siyasi fenomenin təkamülünün məhv etmək, ərazini ələ keçirmək və ya tutmaq üçün müəyyən edilməsi, nəzəri əsaslandırılması və tətbiq olunurdu. Yeni döyüş vasitələri (təyyarələr, proqnozlaşdırılması üçün yeni, elmi əsaslı üsul- tanklar, sualtı qayıqlar) və artilleriyanın yaxşılaşması lar açır. Bu, sülh dövründə, savaş vasitələrindən ilə tərəflərin strateji imkanları artırdı. Sadalanan bu istifadə etməklə və ya istifadə etmədən dövlətlər yeni texniki imkanlarla əməliyyatlar və döyüşlər tərəfindən aparılan hərbi əməliyyatları daha dərindən Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal aparmaqla strateji məqsədlərə nail olunurdu. Yeni öyrənməyə imkan verir. Hərbi elmlər qanununa strateji ittifaqlar formalaşdıqda - cəbhələr (ordu görə hərbi strategiya hərbi sənətin tərkib hissəsidir, qrupları), qoşunların strateji komandası və nəzarət ən yüksək sahəsini təmsil edir. Hərbi sənətin digər daha mürəkkəbləşdi və strateji ehtiyatların rolu komponentləri - əməliyyat sənəti və taktikası ilə artmağa başladı. Koalisiyanın problemləri, birləşmiş əlaqədar olaraq - strategiya dominant mövqe tutur və planın, vahid komandanlığın yaradılmasının, si- bütün silahlı qüvvələr üçün eynidır. “Görkəmli rus yasi və strateji rəhbərliyin birliyi, qarşılıqlı strateji və sovet hərbi teatrçısı A.A.Svecin hərbi strategiyanı fəaliyyətin təşkili və digərlər prioritet məsələlərin “sehrli qələbə” “komandirin ulduzu”, adlandırmışdır. inkişafına təkan yaratdı. [22] Bunun nəticəsi olaraq, strategiya keçmiş dünya XX əsrin 30-cu illərində faşist diktaturanın təcrübəsi və müasir müharibələr, silahlı münaqişələr, qurulması ilə Almaniyanın imperialist dairələri dün- əməliyyat və döyüş təlimləri sintezinə əsaslanmalı ya hökmranlığı uğrunda müharibəyə hazırlıqlarını və bu sahədə biliklərin gələcək inkişafı ilə əlaqədar davam etdirməyə başladılar. Faşist Almaniyasının təcrübələrdən və dərslərdən nəticə çıxarmalıdır. An- strategiyası müharibə elan etmədən sürpriz bir caq “hərbi strategiya” kateqoriyasındakı “qoşunların hücum, bir sıra Qərb və Şərqi Avropa ölkələrinin idarəetmə bacarığı” kimi bu qədər dar bir şərh ilə hava qüvvələrinin, tank birləşmələrinin və havadan razılaşmaq olmaz. O, obyektiv şəkildə genişlənir və hücum güclərinin kütləvi istifadəsi ilə qarşı tərəfin dövlətin hərbi fəaliyyətinin əhəmiyyətli bir hissəsini ardıcıl və sürətli məğlub edilməsini nəzərdə tuturdu. əhatə edir. Bu, hərbi strategiyanın, dövlətin hərbi Müharibəyə hazırlığın mərkəzi planında qələbənin fəaliyyətinin əsasıdır. Hərbi strategiyanın məzmunu qısa müddətdə əldə edilməsi nəzəriyyəsindən ifadə bir nəzəriyyə və praktik fəaliyyət sahəsi kimi qalıcı, olunmasına xüsusi əhəmiyyət verilirdi. dondurulmuş, heç bir şərt üçün uyğun deyildir. Böyük Britaniyanın ikinci dünya müharibəsi Həm dövlət, həm də müxaliflər arasında müxtəlif başlanması ərəfəsində hərbi strateji hazırlığını, sahələrdə baş verən dəyişikliklər ilə yanaşı, bir sıra Hərbi Dəniz Qüvvələrinin yaradılması və hərbi amillərdən asılı ola bilər. Əsaslar bunlardır: əməliyyatların quruda müharibə hazırlığına və - “Xarici siayasətdə geosiyasət və geostra­ keçirilməsinə kifayət qədər diqqət yetirməməsi, teji mövqeyində dəyişikliklər, regionda və əsas diqqətin hava qüvvələrinin yaradılmasına dünya mərhələsində hərbi-siyasi qüvvələrin yönəldməsində görmək olar. Avropada materikdə uyğunlaşdırılması. Rəqiblərin konsepsiyaları və müharibə, əsasən, müttəfiq qoşunlarının qüvvələri doktrinalarına yenidən baxılması (dəyişdirilməsi); tərəfindən kiçik bir ekspedisiya tərəfindən [25.s,582].” aparılması nəzərdə tutulurdu. Bu, Britanıya - Hərbi qüvvənin təhlükəsi və birbaşa istifadəsi ilə faşist təcavüzkarlarının təşviq siyasətinə zamanı aparılan siyasi məqsədlər; əsaslanan siyasi strategiya faşist Almaniya ilə - Dövlətin hərbi doktrinasının müddəalarının SSRİ arasında müharibəyə səbəb olmuşdur. Böyük aydınlaşdırılması;

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 24 GEOSTRATEGİYA - Dövlətin və onun hərbi gücünün iqtisadi qarşısının alınması yolları, ölkəni və Silahlı imkanlarının nəzərə alınması; Qüvvələri təcavüzə, döyüş üsullarına və formalarına - Tərkibi, silahlı qüvvələrin vəziyyəti, silah və yönəltmək üçün hazırlanan bilik sistemidir. hərbi texnikanın inkişaf səviyyəsi; Strategiya nəzəriyyəsi müharibələrin təsnifatını -Silahlı qüvvələrin hərbi əməliyyatların ölçmə, müddət, vasitələr və aparma metodlarına baş verməsində vəzifələrinin dəyişdirilməsi uyğun müəyyənləşdirir. Bir müharibənin xarakterik (aydınlaşdırılması). xüsusiyyətlərini müəyyən edən amillər, məzmunu və Hərbi strategiyanın idrak və praktik fəaliyyətinin qarşılıqlı əlaqələrini ortaya qoyur, onları haqlı edir. məqsədi müharibədir. Lakin müharibə yalnız hərbi - müharibələrin mümkün müddəti və onların elm çərçivəsində tədqiq edilə bilməyən kompleks və nəticələri. çoxtərəfli sosial və siyasi bir fenomendir. Elmin bəzi Praktik fəaliyyət sahəsi olaraq hərbi strategiya sosial və texniki sahələri onun digər aspektlərini hərbi-siyasi əlaqələrin monitorinqi və nəhəng araşdırır. Hərbi strategiyanın bilik və fəaliyyəti düşmənlərin hərbi-iqtisadi imkanlarını, qoşunlarının mövzusu müharibənin əsas və xüsusi tərəfi - silahlı döyüş qabiliyyətini və müharibə üsullarını mübarizə və onun ən yüksək səviyyəsi strateji təhlil etməklə məşğuldur; silahlı qüvvələrin, səviyyəsidir. Hərbi strategiyanın müəyyən mövzusu əməliyyat teatrının, ölkənin iqtisadiyyatının və öz vəzifələrini müəyyənləşdirir. Onların ən vacibi əhalisinin müharibə üçün hazırlanması tədbirlərini bunlardır: müəyyənləşdirir; qoşunların yerləşdirilməsinin -Dövləti mümkün müharibəyə hazırlamaq; həcmi və vaxtı, hərbi əməliyyatlarda liderlik prose- - Sülh dövründə və müharibə dövründə silahlı durunu planlaşdırır. Nəticədə, hərbi strategiya yalnız qüvvələrin rəhbərliyi; dövlətin silahlı müdafiəsi məsələlərini deyil, sülh - Müharibələrin təbiəti və strateji məzmununu dövründə hərbi fəaliyyətin bir sıra digər aspektlərini, öyrənmək, hərbi vasitələrlə onların qarşısının o cümlədən silahların sökülməsinin, müharibələrin alınması yolları; qarşısının alınması və dayandırılmasının aktu­ - Hava qüvvələrinin hazırlanması üçün tələblərin al məsələlərini də nəzərdən keçirməlidir. Bu da formalaşdırılması; onun inkişafının digər vacib bir tendensiyasıdır. - Müharibənin inkişafı və strateji fəaliyyət Hərbi strategiyanın nümunələri strateji vəzifələri formaları; həll etməyə yönəlmiş dövlət və yüksək hərbi - Təyyarələrin istifadəsinin strateji rəhbərliyin fəaliyyətini tənzimləyən obyektiv ola- planlaşdırılması; raq (təkrarlanan) əsas əlaqə və proseslərdir. Ümumi - Silahlı qüvvələrin tam təmin edilməsi üçün müharibə, müharibə qanunları və strategiyaların tələblərin formalaşdırılması. ümumi qanunlarına əsasən, onun həyata keçirilməsi Ümumilikdə müharibələri planlaşdırma və üçün prinsiplər hazırlanır ölkənin və silahlı keçirmək və strateji ölçülü hərbi əməliyyatlardan qüvvələrin müharibə üçün hazırlanmasında dövlət əlavə, ölkəni və onun silahlı qüvvələrini müharibəyə və yüksək hərbi rəhbərliyin praktik fəaliyyəti üçün hazırlamaq nəzəriyyəsini və tətbiqini əhatə edir. ümumi, elmi əsaslı müddəalar, qaydalar, tövsiyələr, ən strateji xüsusiyyətləri: strateji ölçüsünün hərbi hərəkətləri aparılır. Sülh - Müharibə məqsədləri; zamanı və müharibə zamanı silahlı qüvvələrin - Müharibə edən tərəflərin mümkün tərkibi; rəhbərliyi formalaşdıqda təhlükə dövründə hərbi - Müharibələrin və onların müxtəlif davranış əməliyyatlar aparmaq üçün yığılmış təcrübəyə vasitələrindən istifadə etmələrinə yol açmaq xüsusi diqqət yetirilməlidir. Prinsiplər hərbi qanun- vasitələri; vericilik aktlarının tələblərini, hərbi doktrinanın - Silahlı qüvvələrin strateji fəaliyyətinin müddəalarını və müdafiə sahəsində digər normativ formaları; hüquqi sənədlərin tələblərini əks etdirir. - Gərginlik və məkan çərçivəsi; Hərbi əməliyyatların hazırlanmasında hərbi Hərbi strategiya nəzəriyyəsi müasir strategiyanın əsas prinsipləri aşağıdakılardır: müharibələrin təbiəti və onların hərbi vasitələrlə -Hərbi-siyasi və strateji vəziyyətdəki

25 dəyişiklikləri təxmin etmək lazımdır; təhlükəsizlik, regional geosiyasi təhlükəsizlik - Strateji məqsədlərin və məqsədlərin məsələləri ilə sinxron olmasındadır. Daxildən kons­ müharibənin siyasi məqsədlərinə uyğunluğu; titusion hüquqla, xaricdən isə beynəlxalq hüququn -Dövlətin müharibə üçün əvvəlcədən hamılıqla qəbul olunmuş norma və prinsipləri ilə hazırlanması, strateji ehtiyatlar və ehtiyatların heç bir ziddiyyət təşkil etməyən hərbi cəhətdən yaradılması; güclənmə məqsədi, NATO alyansı ilə yaxınlaşma -Müdafiə məsələləri üzrə bütün təhlükəsizlik Azərbaycan Respublikasının hərbi strategiyasının strukturlarının hərəkətlərinin əlaqələndirilməsi; əsas siyasi məqsədini təşkil edir. Lakin “Genişlənmə - Silahlı Qüvvələrin yüksək döyüş və səfərbərlik strategiyasında Avro atlantik məkandan kənara çıxan hazırlığına; NATO təşkilata üzv subyektlərindən fərqli olaraq - Qoşun qruplarının (qüvvələrin) döyüş Azərbaycana münasibətləri, yalnız tərəfdaşlıq, hazırlığını təmin etmək. əməkdaşlıq, təlimat, və məsləhətləşmələr xarak- Hərbi əməliyyatlar zamanı hərbi strategiyanın ən terli olduğundan bu alyansın Yeni Qafqaz siyasəti Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal mühüm prinsipləri aşağıdakılardır: “Ehtiyatlı strategiya” adlandırılmışdır. [10.s - Strateji tədbirlərin sürpriz, həlledici və 96-97, 21.s,3]”. “İlk növbədə Dağlıq Qarabağ davamlılığı; münaqişəsinin həllində kömək məsələsində NATO - Silahlı Qüvvələrin növləri, qoşun növləri və kimi böyük bir arenanı əhatə edən hərbi-siyasi qüvvələrdən razılaşdırılmış istifadə; qurum Azərbaycan üçün milli təhlükəsizliyin təmin - Silahlı qüvvələrin möhkəm və davamlı olunmasında böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər. rəhbərliyi; [20, s.485]. Daha sonra qeyd etmək lazımdır ki, - Silahlı Qüvvələrin strateji fəaliyyətinə hərtərəfli Azərbaycanın hərbi strategiyasında güclənməsinin dəstək; məqsdləri NATO-nun Cənubi Qafqazda olan əsas - Strateji təşəbbüslərin ələ keçirilməsi və maraqları ilə üst-üstə düşür. Bunlar aşağıdakılardır. saxlanılması; -Regionun coğrafi və strateji mövqeyi; - Qoşun, qüvvələr və manevr: -Avropa təhlükəsizliyində Cənubi Qafqazın rolu; Müharibənin təbiətindəki dəyişiklik, hazırlıq -Kütləvi qırğın silahlarının yayılması təhlükəsinin və davranış şərtləri ilə strategiyanın köhnəlmiş və olması; yeni prinsipləri yox olur. Keçmişin müharibələri -Bir dövlətin hegemonluğuna yol verməmək”. nəticəsində yaranan zamanauyğun prinsiplər istifadə [19, s.14] edilmir. Digərləri ifadə formalarını qoruyarkən Ən vacib olan sonuncu məsələ Qafqazın, və ifadə formasında dəyişməz olaraq qalan vacib xüsusən Azərbaycanın kommunikasiya potensialının prinsiplər, xüsusi məzmunlarla zənginləşir. əhəmiyyətinin Mərkəzi Asiya və Xəzəryanı regionun “XIX-cu əsrin sonlarından başlayaraq Xəzər- hüdudlarından kənara çıxmasının nəzərə alınmasıdır. Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqaz həm də Bu potensial, geosiyasi və geoiqtisadi aspektdən transkontinental enerji Nəqliyyat kommunikasiya nəzərə alınıb qiymətləndirilməlidir.” [11.s,216]. Bu əlaqələndiricisi və beynəlxalq enerji təhlükəsizliyi baxımdan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti sisteminin təsiredici mərkəzlərindən birinə İlham Əliyevin silahlı Qüvvələrə göstərdiyi qayğının çevrilmişdir. Bütün bunlar bu ərazinin ümumi nəticəsində Azərbaycanın hərbi cəhətdən güclənməsi geosiyasi vəziyyətinə, həm də yerli ölkələrin strategiyasının mühüm prinsiplərinə görə NATO beynəlxalq, regional və milli siyasətinə mühüm təsir maraqları ilə uyğunluğuna diqqət yetirək: göstərmişdir”[28,s.14]. Azərbaycanın hərbi cəhətdən qüdrətlənməsinin Hərbi strategiyanın dövlətin milli təhlükəsizliyi ilk növbədə Ermənistan tərəfindən onun və geosiyasi maraqları baxımından vacibliyi torpaqlarının 20 faizinin işğal edilməsi faktının məsələsində bugün Azərbaycan Respublikasını bariz nəticəsinə görə: misal göstərmək olar. Dövlətin hərbi strategiyasının Cənubi Qafqaz regionunun təhlükəsizliyi əsasını təşkil edən prinsiplərin onun hərbi çəhətdən konfiqurasiyasında hərbi cəhətdən güclü olan qüdrətlənməsinin təşkil etməsinin, ərazi-milli Azərbaycanın yeri və rolu faktının vacibliyinə görə:

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 26 GEOSTRATEGİYA Azərbaycan Respublikasının hərbi doktrinasında 7. https://ru.wikipedia.org/wiki/ Шлиффен,_ nəzərdə tutulduğu kimi Azərbaycan Respublikasının Альфред_фон yerləşdiyi regionun təhlükəsizlik mühitinə 8. Фош Фердинанд // Большая советская aşağıdakılar təsir edir: “regiondakı münaqişələrin энциклопедия iqtisadi maraqlara mənfi təsirinin artması, o 9. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin cümlədən region dövlətlərinin ərazisindən keçən Ensklopediyası. İki cilddə. I cild. Bakı.Lider enerji və nəqliyyat infrastrukturunu təhlükə altına nəşriy. 2004.S.379 qoyması” [27.13-cü bənd] müddəasından irəli 10. Elşən Nəsibov. Avroasiya geosiyasi mühiti. gələn hərbi cəhətdən güclü olan Azərbaycan Bakı 2013. Respublikasının öz üstün geostrateji imkanlarından 11. Novruz Məmmədov. Geosiyasətə giriş. Bakı, istifadə edərək müəllifi və vasitəçisi olduğu 2011. beynəlxalq tranzit və transmilli enerji layihələrinin 12. Prezident İlham Əliyevin Heydər Əliyev infrastrukturunun təhlükəsizliyində rolu faktının adına Ali Hərbi Məktəbdə çıxışı. 2018-ci il. vacibliyinə görə. 13. Макиавелли Н. О военном искусстве. Hərbi strategiyada güc amilinə müasir dövrdə Пер. с итальянского. Государственное военное əhəmiyyət verilməsi barədə səslənən fikirlərə, издательство наркомата обороны союза ССР. Prezident İlham Əliyev Bakıda Heydər Əliyev adına Москва , 1939 Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbində kursantaların 14. Hərbi Bilik Jurnalı. Müdafiə Nairliyi. 2016. 2. qarşısında 2012-ci ildə çıxışı zamanı vurğuladığı: 15. Tarix və onun problemləri. Elmi əsərlər bül- “... əfsuslar olsun ki, müasir dünyada beynəlxalq leteni. BDU, Bakı 2019. I. hüquq normaları pozulur. Biz bu mənzərəni görürük. 16. Cabbar Məmmədov Diplomatik Psixologiya Bu pozuntular getdikcə daha da geniş vüsət alır. Seattle, Washington, United States. Belə olan halda, əlbəttə biz də görürük ki, güc­ https://books,google.az/books?isbn=9952821794 lü olmasan, sənin hüquqların tapdanacaqdır.” 17. Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin ifadəsinə Beynəlxalq baxışdan yanaşdıqda, bütün nitqi, Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali sadalananların və dövlət başçısının bu istiqamətdə Hərbi Məktəbində xüsusi təyinatlı hərbi təhsil yürütdüyü tədbirlərin fonunda Azərbaycanın hərbi müəssisələrinin 2012-ci il buraxılışına həsr cəhətdən güclənməsi strategiyasının qanunauyğun, olunmuş mərasim, 25 iyun 2012-ci il, Azərbaycan siyasi və nəzəri əsaslarala tam məntiqəuyğun Respublikası Prezidentinin rəsmi internet olduğu öz təsdiqini tapır. Bu da hazırda Beynəlxalq saytı, http://www.president.az/articles/5252 müstəvidə Müstəqil Azərbaycan Respublikasının 18 .http://svom.info/entry/220-voennaya-strategi- hərbi strategiyasının, regional və geosiyasi sül- ya-v-mezhdunarodnyh-otnosheniyah/ 15.12.2018. hün təminatçısı rolunu yerinə yetirməsi anlamında 19. Frederik Kune. НА́ ТО “Южный Кавказ” qiymətləndirilməsi vacib olan məsələlərdən hesab Кавказский институт мира, демократии и olunmaqdadır. развития. Тбилиси. 2003 20. Mehdiyev R. Azərbaycan: qloballaşma ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: dövrünün tələbləri. B., XXI-Yeni nəşrlər evi, 2005, 1. ASE IX cild Bakı 1986 . 21. Azərbaycan Respublikası XİN arxivi, 2. Лиддел Гарт Б.Х. Стратегия непрямых Azərbaycan- NATO əlaqələrinə dair arayış.1994, действий. перевод с английского.1957. 22. A.A. Свечин. http://militera.lib.ru/science/ 3. https://histerl.ru/periudi_istorii/otechestven- svechin1/about.html naia_voina/obhodnie_manevr_kutuzova.htm 23. R.F. İvanov. Duayt Eyzenhauer. Tərcümə 4. https://ru.w Отечественная история: “İşıq” Bakı 1985. энциклопедия. / Под ред. В. Л. Янина. Т. 3. -М. 24. Henry Kissinger. Diplomatiya. Tərcümə Yaşar БРЭ, 2000. — С. 247vikipedia. Əsədov. Qanun Nəşriyyatı. Bakı, 2015 5. Clausewitz, On War, cild 2, M., 1937 25. https://ru.wikipedia.org/wiki/Военное_дело 6. https://www.labirint.ru/books/194784/ 26. E.M.Əsədov.Qədim və yeni müharibələrin

27 müqayisəli siyasi təhlili. Bakı.2015. and theory of war, as well as practice. Researches 27. http://anl.az/down/meqale/azerbaycan/2010/ the regularities of the war, develops methods and iyun/124735.htmAzərbaycan Respublikasının forms of preparation and conduct of strategic opera- Hərbi doktrinası. Azərbaycan Respublikası Milli tions; Məclisinin 2010-cu il 8 iyun tarixli 1029-IIIQR Defines the goals and objectives of the army and nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmişdir. navy of the fronts, defines the military goals and 28. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. objectives of the forces, is directly related to politics. Dərslik, Bakı, “Zərdabi LTD” MMC, 2015, 1056 s. Different forms and methods of economic, technical 29. M. Kalankatuklu Albaniya tarixi, Alban and political development of society appear in dif- salnaməsi Mxitar Qoş. Bakı 2006. ferent periods of history, and it is inevitable that they will be created in the future. Açar sözlər: Hərb sənəti, müharibə, sərkərdə, əməliyyat, dövlət siyasəti, strateji fəaliyyət, silahlı Key words: Military art, war, military commander, Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal müdafiə, ərazi bütövlüyü, beynəlxalq aləm, hərbi operation, public policy, strategic activities, Armed münaqişə, işğalçı qüvvələr. defense. territorial integrity, the international com- munity, military conflict, the occupation forces. РЕЗЮМЕ Концепция стратегии Рамиль Ариф оглы Аллахвердиев Стратегия охватывает компоненты боевых искусств, их наиболее важные области, подготовку страны и вооруженных сил к войне, планирование и теорию войны, а также практику. Исследует закономерности войны, разрабатывает методы и формы подготовки и проведения стратегических операций; Определяет цели и задачи армии и флота фронтов, определяет военные цели и задачи сил, непосредственно связанных с политикой. Различные формы и методы экономического, технического и политического развития общества появляются в разные периоды истории, и неизбежно, что они будут созданы в будущем.

Ключевые слова: военное искусство, война, командир, операция, государственная политика, стратегическая деятельность, вооруженная защита, территориальная целостность, международное сообщество, военный конфликт, оккупационные силы.

SUMMARY The concept of strategy Ramil Arif oglu Allahverdiyev The strategy covers the components of martial arts, its most important area, the preparation of the country and its armed forces for war, the planning

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 28 GEOSTRATEGİYA

УДК-327.8

ЭЛЬВИН ТАЛЫШИНСКИЙ Заведующий кафедрой «Общественные науки» ИНФОРМАЦИОННОЕ Бакинского Исламского Университета, доктор философии по политическим наукам,

ПРОТИВОБОРСТВО КАК E-mail: [email protected] ЦЕЛЬ ДОСТИЖЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ПОЛИТИКИ

Информационное противоборство направлено значительную информационную составляющую, на достижение целей государственной политики то любой конфликт обществ с разными страны, как в мирное, так и в военное время. цивилизационными (или более низкого уровня) Оно является закономерным, объективным ценностями непременно включал элементы процессом, который всегда был и будет информационной войны. Но на началах актуальным в отношениях между государствами цивилизаций и до окончания средневековья, независимо от развития сотрудничества между общества на покоренных территориях ними. (или те, которых планировали покорить) Информационное противоборство стало рассматривались как возобновляемый ресурс аксиомой современных международных территории, а не как информационная среда. отношений, сегодня все больше сил и средств Информационные столкновения обществ, привлекаются к информационной борьбе, все конечно же, происходили всегда, но процесс более масштабными становятся ее последствия. информационной борьбы был стихийный, Современная идеология информационной неосознанный сторонами. борьбы базируется на символическом В настоящее время исследование восприятии мира, поэтому информация очень информационной борьбы, процесса ее быстро с виртуальной субстанции превращается зарождения и развития, форм проявления и в материальную. Достаточно любое событие, методов реализации имеет очень большую даже выдуманную (дезинформацию) актуальность. Исследование многочисленных смоделировать, передать в СМИ, и информация, средств и методов информационной войны, материализуясь, начинает оказывать влияние, которая является формой информационного то есть действовать. Информационные войны противостояния, становится сегодня позволяют очень эффективно, с привлечением очень важным инструментом достижения малых финансовых и человеческих геополитического доминирования на ресурсов добиваться целей: все зависит от международной арене и одновременно степени профессионализма реализаторов являются определенным гарантом построения информационных операций. эффективной системы информационной Однако утверждать, что информационная безопасности. Наряду с этим, ускоренное борьба - то новое, что появилось только с развитие в мире информационно- приходом глобализации цивилизационных коммуникационных технологий ставит процессов является ошибочным. Поскольку сегодня перед странами также актуальность само понятие «цивилизации» имеет в себе информационной безопасности как

29 неотъемлемого компонента национальной инфраструктуры государств; анонимно поражать безопасности любого высокоразвитого противостоящие электронные вооружения государства. стороны. Поэтому не случайно, что в XX веке Информационное противоборство (в английские, немецкие, русские и исследователи политической сфере) включает три составные из других стран начали активно исследовать и части. формулировать определение информационной Первая – стратегический политический войны. анализ. Информационное противоборство Вторая – информационное воздействие. - соперничество социальных систем в Третья – информационное противодействие. информационно-психологической сфере за Стратегический политический анализ – стремления влиять на те или иные сферы это комплекс мероприятий по добыванию социальных отношений и введение контроля информации о противнике (конкуренте) и над источниками стратегических ресурсов, Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal условиях информационного противоборства; в результате которого одни участники сбору информации о своих союзниках; обработке соперничества получают преимущества, информации и обмену ею между членами своего необходимые для дальнейшего развития, а политического содружества в целях организации другие их теряют. По интенсивности, масштабам и ведения действий. Информация должна быть и средствам, которые используются, выделяют актуальной, достоверной и полной. следующие степени информационного Второй составной частью информационного противоборства: информационная экспансия, противоборства является информационное информационная агрессия, информационная воздействие. Оно включает и мероприятия по война. [1, 213] блокированию добывания, обработки и обмена Современная научно-техническая информацией, внедрению дезинформации. революция вызвала настоящий переворот в Третью часть составляют мероприятия информационной борьбе. Более активно и информационного противодействия глобально начали проводиться психологические (защиты), включающие действия по операции, интенсивно внедряться новые деблокированию информации, необходимой информационные технологии. для решения задач управления политическими Наглядной иллюстрацией этому является процессами, и блокирования дезинформации, войны и военные конфликты последних распространяемой и внедряемой в систему десятилетий ХХ века и начала XXI века. Их формирования мирового и российского анализ со всей очевидностью свидетельствует о общественного мнения конкурентами том, что ход и конец военных действий любого (противниками). [2] масштаба в современном мире определяется Информационное противоборство сегодня искусством ведения информационной борьбы. с уверенностью можно считать продуктом [4, 13] развития общества. Так как, оно является Сегодня в мире большое количество средств результатом научно-технического прогресса привлекаются для развития национальной и информационной интеграции мирового инфраструктуры. А столь стремительное сообщества, и став самостоятельным видом развитие новых информационных технологий осуществления внешней политики возникла сам по себе способствует усилению на определенной стадии развитии общества. информационной борьбы между государствами. Мощные в информационно-техническом, На данный момент во многих развитых странах военном и разведывательном планах государства мира пристальное внимание уделяется изучению сегодня получили новые возможности информации, которая по праву считается одним реализовать свои задуманные планы: навязывать из главных факторов владения современным собственную волю другим народам и миром. государствам; допускать несанкционированное «Глобальный масштаб и радикальность вмешательство в работу информационной изменений, которые происходят в наши дни

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 30 GEOSTRATEGİYA в политической, экономической, духовной ресурсов своих войск, а также своевременного сферах жизни мирового сообщества, в и достоверного разоблачения и нейтрализации сфере военной безопасности, позволяют информационного влияния противодействующей выдвинуть предположение о формировании стороны. новой системы международных отношений, К особенностям ведения информационной отличающаяся от тех, что функционировали в борьбы относятся: крайняя ограниченность течение заключительного века, даже начиная с в использовании сил, средств и способов классической Вестфальской системы». [3, 24] информационного воздействия на Целью же информационной борьбы является противника; соблюдения существующих норм завоевание и получение информационного международного права (например, запрет превосходства над противником при подготовке радиоэлектронного глушения определенных и ведении информационных операций (боевых частот и систем, предусмотренных Уставом действий). Это предполагает обеспеченность Международного союза электросвязи более полной, точной, достоверной и и Регламентом радиосвязи); тесное своевременной информации об обстановке взаимодействие различных силовых ведомств и возможности системы управления и государственных структур при проведении реализовать это преимущество при проведении мероприятий информационной борьбы. информационных операций. С началом военных действий силы и средства Благодаря своей специфике информационная информационной борьбы выполняют следующие борьба является как самостоятельным видом, основные задачи: так и составным элементом любого другого -массовое влияние на информационные вида борьбы (вооруженной, идеологической, ресурсы противника; экономической и т.д.). Она ведется постоянно - - предотвращение снижения боевых как в мирное, так и в военное время. Масштабы возможностей своих войск и эффективного информационной борьбы такие грандиозные, применения ими вооружений, военной техники; что ее подготовка и организация не могут быть - проведение мероприятий по снижению спонтанными. Она должна иметь плановый, уровня морально-психологической устойчивости систематический характер, который опирается на войск противника и обеспечение нейтрализации глубокие научные исследования. информации, влияющей на морально- Рассматривая содержание информационной психологическое состояние своего состава; борьбы в военных конфликтах конца XX в. - ведение информационно-разведывательной можно заметить, что она имеет свои особенности деятельности и обеспечение скрытности в зависимости от стадии развития конфликтной важных мероприятий своих войск в ходе ситуации. подготовки и проведения информационных В мирное время информационная борьба операций. При проведении мероприятий имеет скрытный характер. Основным информационной борьбы чрезвычайно важным ее содержанием является ведение является недопущение случайного негативного разведывательных и политико-психологических влияния собственных средств на объекты своей действий против противника, а также информационной инфраструктуры. осуществление мер по обеспечению своей В контексте рассматриваемых проблем информационной безопасности. Возрастающую под информацией понимается воплощенные роль на этом этапе играют средства в определенной форме сведения, которые специального программно-математического отражают сущность объектов и явлений воздействия на информационные ресурсы абстрактного или реального мира. технических систем противника. В этот период Она составляет неразрывное единство могут также решаться вопросы создания, содержания и формы и не существует без развития, поддержания нужной степени боевой носителя информации. Итак, объектами готовности и отработки планов эффективного непосредственного влияния, а соответственно - и боевого использования информационных защиты при ведении информационной борьбы

31 является непосредственно информация (ее сети противодействующей стороны. При этом форма и содержание), носители информации и становится важным одновременная защита информационные процессы в социотехническом функционирования собственных систем, и техническом средах. защита сознания и подсознания своих граждан Информационное воздействие в от аналогичного воздействия со стороны информационной борьбе имеет разносторонний противника. характер и меняется в зависимости от Эффективность реализации технологий выполняемых задач и обстановки. Он может информационного воздействия в значительной осуществлять следующие функции: степени способствуют особенности - Выявлять военный, экономический, информационной инфраструктуры, а именно: политический и культурный потенциал; - Легкий доступ к ней; - Противодействовать любым видам разведки - Размытость границ, межконтинентальный противника; характер и, как следствие, практическая Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal - Искажать, разрушать, нейтрализовать, невозможность четкого разграничения уничтожать или защищать информацию; внутренних и внешних источников угрозы для - Обеспечивать компьютерное безопасности страны; воспроизведение реальной или виртуальной - Возможность манипуляции информацией неадекватной обстановки и визуализации поля и управления ее восприятием Internet может боя; выступать как средство распространения - Осуществлять информационно- пропагандистских материалов различной психологическое, легальное или нелегальное направленности для политической поддержки физическое воздействие на личный состав, своей деятельности, дезинформации, влияния на объекты, боевую технику, оружие, линии связи и общественное мнение, подрыв доверия граждан управления; к правительству и т.д.); - Концентрироваться на демонстративных - Недостаточность информации о реальных действиях и введении в заблуждение; и потенциальных угрозах национальным - Выполнять радиоэлектронное подавление; интересам и каналов их реализации; - Снижать заметность объектов, боевой - Чрезвычайная сложность оперативного техники и оружия; предотвращения информационного влияния и - Защищать личный состав, объекты, оценки реального и предполагаемого ущерба и боевую технику, оружие, органы управления т.д. и различные радиоэлектронные средства от На сегодняшний день информационная воздействия на них электромагнитной или иной борьба имеет дискуссионный и неоднозначный направленной энергии; характер. Ученые из разных стран трактуют - Отводить самонаводящуюся оружие от его по-разному - в зависимости от того, наиболее важных целей и др. какие аспекты проявлений и содержания Следовательно, информационная борьба они исследуют. Понятие информационной имеет комплексный характер. В ее состав борьбы является многогранным, так и дать ему должны входить: разведка; маскировка; полное и исчерпывающее определение трудно, радиоэлектронная борьба; информационно- о чем пишет М. Либики из американского психологическая борьба и морально- университета национальной обороны: «Попытки психологическое обеспечение; а также борьба в полной мере осознать все грани понятия компьютерно-телекоммуникационной среде. информационной войны напоминают усилия Компьютерно-телекоммуникационная слепых, пытающихся понять природу вещей не борьба действует не только на психику видя их ...». [5] человека, но и на информационные ресурсы Однако учитывая различные подходы к и процессы в автоматизированных системах пониманию информационной борьбы и ее управления. Эта борьба выводит из строя сущности, можно с помощью комплексного информационные системы и компьютерные подхода вывести синтетическое понятие:

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 32 GEOSTRATEGİYA информационная борьба - это комплексное XÜLASƏ открытое или скрытое целенаправленное информационное воздействие одной стороны, Elvin Talışınski или взаимное влияние сторон друг на друга для İnformasiya qarşıdurması dövlət siyasətinin достижения информационного превосходства. məqsədi kimi В этом процессе участвуют системы средств и методов, которые воздействуют на психику и Məqalədə qeyd olunur ki, informasiya siyasəti, поведение людей, а также на информационные aralarındakı əməkdaşlığın inkişafından asılı olma- ресурсы и информационные системы, yaraq dövlətlər arasında münasibətlərdə həmişə обеспечивающие национальные стратегии и mövcud olan məntiqi, obyektiv bir prosesdir. способные привести к принятию благоприятных Başqa sözlə desək, informasiya qarşıdurması həm решений или наоборот, повредить sülh, həm də müharibə dövründə ölkənin dövlət информационную инфраструктуру противника siyasətinin məqsədlərinə çatmaq üçün bir vasitədir. с одновременным укреплением и защитой Məqalədə müəllif informasiya qarşıdurmasının собственной информации и информационных üç əsas komponentini açır və onların hər birinə систем. bir konsepsiya kimi yanaşır. Bununla yanaşı ola- Главной аксиомой XXI века стала давно raq, elmi-texniki tərəqqinin və dünya birliyinin известная истина: «кто владеет информацией məlumat inteqrasiyasının nəticəsi olan informasiya - владеет миром». Информационное mübarizəsinin də geniş anlayışı verilir. противоборство - это не болезнь, не парадокс, которого следовало бы избавляться, - это новая Açar sözlər: informasiya, informasiya ступень в развитии международных отношений, qarşıdurması, informasiya mübarizəsi, dövlət политики и общества, который требует siyasəti, strategiya. управления и целеустремленности. SUMMARY Ключевые слова: информация, информационное противоборство, информационная борьба, Elvin Talishinski государственная политика, стратегия. Information confrontation as the goal of achieving public policy СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ: 1. Манойло А. В. Государственная The article notes that the information policy is a информационная политика в условиях logical, objective process that has always been and информационно-психологической войны / А. В. will be relevant in relations between states, regard- Манойло, А. И.Петренко, Д. П. Фролов. — 2-е less of the development of cooperation between изд., стереотип. — М.: Горячая линия—Телеком, them. In other words, the informational confronta- 2009. — 541 с. tion is aimed at achieving the goals of the state 2. Новгородцев П.И. Об общественном policy of the country, both in peacetime and in war- идеале. М., Изд-во «Наука», 1991. time. In the article, the author reveals the three main 3. Тоффлер Элвин. Третья волна. М. ООО components of the information confrontation and “Фирма “Издатетьство ACT”, 1999 - 261c. gives a concept to each of them. Along with this, the 4. Яновский Р.Г. Глобальные изменения и concept of information struggle is also given, which социальная безопасность. М.,1999. – 358 с. is the result of scientific and technological progress 5. Libiki M. What is information warfare? / M. and information integration of the world community. Libiki — Доступно из URL: http: //www.ndu/inss/ actpubs/act003/a003.html Key words: information, informational confronta- tion, information struggle, state policy, strategy.

33 UOT 327

NİHAD YAQUBLU YAXIN ŞƏRQDƏ Bakı Dövlət Universiteti, doktorant DEMOKRATİYA NİYƏ E-mail: [email protected] UĞURSUZLUQLA NƏTİCƏLƏNİR?: SƏBƏBLƏR VƏ AMİLLƏR

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Giriş heç bir şəxs hökuməti idarə edə bilməz; bundan da Müasir dövrdə Yaxın Şərq regionunda demokra- əlavə, aşkar şəkildə dini mənsubiyyətini (İslamı) tik prinsiplərin və liberal dəyərlərin tətbiqi zamanı dəyişdiyini dilə gətirmək bu ölkələrdə ölüm ilə müxtəlif cür çətinliklərin və problemlərin meydana cəzalandırılır (4). Regionda çox az sekulyar dövlət gəlməsi heç kimə sirr deyil. Buna monarxik və olsa da, yenə də mütləq əksəriyyəti repressivdir: avtoritar quruluşlardan daha sekulyar sistemlərə güc bir qrup səlahiyyətli şəxslərin, klanların əlində keçid zamanı yaranan maneələrdə, söz azadlığı, cəmləşib. azad seçki kimi demokratiyanın əsas bünövrəsi Yeni dövrdə Yaxın Şərqdə demokratik dövlət sayılan haqların müntəzəm pozulması hallarında və quruculuğuna müxtəlif cəhdlər olsa da, bunların çox yaxın keçmişə nəzər salındığında ifadə azadlığı çoxu ya güc yolu ilə yatırılıb, ya da baş tutmuş və siyasi tolerantlıq baxımından daha açıq olmuş kütləvi etirazlar dövlətlə fiziki-hərbi qarşıdurmalara cəmiyyətlərin avtoritarlaşması tendensiyalarında və iğtişaşlara gətirib çıxarıb. Xüsusilə, “Ərəb müşahidə etmək mümkündür. Bu həqiqət demokrati- baharı” adlanan böyük inqilab dalğası müsbət bir ya və insan hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğul olan başlanğıc əvəzinə qanlı, böyük miqdarda insan müxtəlif beynəlxalq təşkilatların həmin region üzrə ölümü ilə səciyyələnən xaos və qeyri-stabillik tədqiqat və hesabatlarında da öz əksini tapır. yaratdı. Daxildəki cəhdlərdən də əlavə, birbaşa Demokratiyanın ən mühüm xüsusiyyəti xaricdən də dünyəvi və daha liberal dövlət strukturu hakimiyyətin mənbəyinin xalq olmasıdır. Bu yaradılmasına səylər oldu. İraq və Əfqanıstanın yanaşma özü ilə birlikdə digər hüquqlar və işğalından sonra ABŞ-ın bu torpaqlarda daha hürriyyətlər doğurur – deməli, xalq dövlət işlərinin demokratik hökumətlər qurmaq istəməsi iflasa həllində seçərək və seçilərək iştirak edə bilər, uğradı. Halbuki ABŞ İkinci Dünya müharibəsindən verilən qərarlarla razı olmasa tənqid və etiraz edə sonra məğlub etdiyi faşist İtaliya, Almaniya bilər. Toplaşma və yığıncaq azadlığı, ifadə azadlığı, və Yaponiyada istədiyini edə bilmişdi; indi bu səs vermə hüququ, siyasi mübarizə haqqı – hamısı dövlətlərdə dünyanın ən güclü demokratik sistemləri demokratiyanın məhz bu fundamentinin məntiqi formalaşıb. nəticəsi kimi əmələ gəlib. Bəs o zaman Yaxın Şərqdə bu səylər niyə puça Ancaq Yaxın Şərqdə gedən proseslərə çıxır? Niyə bu regionda sabitlik qorunmaq şərti ilə baxıldığında, oradakı əksər hökumətlərin seçki yolu siyasi plüralism, insan hüquqları, dünyəvilik və ilə cəmiyyət tərəfindən seçilməməsi və yerli əhalinin azad seçki kimi prinsipləri inşa etmək uğursuzluqla idarə etməyə birbaşa təsir edə bilməməsi məlumdur. nəticələnir? Region avtoritar hakimiyyətlərlə, teokratiya və monarxiyalarla zəngindir. Məsələn, Səudiyyə I. Ənənə və mədəniyyət fərqləri Ərəbistanı və İran teokratiya olaraq dini azlıqların Demokratiyanin və müxtəlif liberal prinsiplərin hüquqlarını məhdudlaşdırıb – müsəlman olmayan Yaxın Şərqdə mənfi sonluqla bitməsinin əsas

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 34 GEOSTRATEGİYA səbəblərindən biri tətbiq edilməyə çalışılan xi olan cəmmiyyətə aşılanarsa, görünüş aldadıcı dəyərlərin və sistemin bu region üçün tarixən yad olacaq. Kənardan, sistem kağız üzərində dəyişmiş və öyrəşilməmiş olmasıdır. Yerli xalq üçün hələ kimi görünsə də, daxildə o köhnə quruluşlar qala- yeni olan quruluşlar və fikirlər məhz alışılmamış caq və davam edəcək. Yenilik sadəcə çox kiçik bir olduğuna görə əhalinin əksəriyyəti tərəfindən proporsiyanı əhatə edəcək. Həm də vurğulanmalıdır şübhə ilə baxılır – bu insan təbiətinin təzahürü ki, bu yeni quruluşlar bir-birinə bağlı cəmiyyətdə olaraq normaldır. Ancaq əhalinin əksəriyyətinin zamanın sınağından keçərək təkamül edib (11, tam səmimi olaraq haqqında danışılan quruluşları s.148-149). Bəlkə də başqa bir cəmiyyətdə bu proses istəməməsi həmin dəyişiklikləri reallaşdırmağı daha tamam fərqli şəkildə inkişaf edə bilərdi (necə ki çətin və əziyyətli edir. İngiltərə parlamentli, konstitusional monarxiya kimi, Empirik təcrübəyə əsaslandıqda bir müşahidə Fransa yarı-prezident respublikası kimi qərarlaşıb). vurğulanmalıdır: səthi olaraq, zahirdən sistemi Həm idealizm, həm də rasionalizm istibdadda dəyişmək, zorla qəbul etdirmək hələ heç nəyi həll boğulan, avtoritar sistemlerdən şikayətlənən xalqlar etmir. Əsaslı dəyişiklərin uzunömürlü olması və və toplumlar üçün çıxış yolunu mütləq demokrati- əlverişli inkişafı vəd etməsi üçün, ilk növbədə, ya və azadlıqlarda görə bilər. Ancaq cəmiyyətin təşəbbüs daxildə kök atmalıdır. Bundan əlavə, mürəkkəbliyini, düşüncə tərzini, ənənələrini nəzərə insanların bunu başa düşməsi, mənimsəməsi və almadan qəfildən, tamam fərqli dəyərlər toplumunu yarana biləcək neqativ halların qarşısının alınması gətirmək – bu halda tam liberal siyasi sistem inşa üçün dəyişiklik yavaş, mərhələli şəkildə həyata etmək öz-özlüyündə çox böyük risklər yaradır. keçirilməlidir. Müasir konservatizmin banisi hesab Yeni sistemlər və dəyərlər insanların dünyabaxışına edilən Edmund Börk Fransa inqilabını tənqid və mədəniyyətinə tam əks olarsa, o zaman dishar- edərkən haqqında bəhs edilən kontekstə bənzər moniya yaranacaq, təzadlar doğacaq. Dəyişikliklər fikirlər irəli sürmüşdür. Onun qənaətincə bu in- tam oturuşmayacaq, siyasi struktur bir vaxtdan sonra qilab fəlakətli şəkildə sona çatacaqdı, çünki onun “axsamağa” başlayacaq. Çünki demokratiya sadəcə fundamentləri insan təbiətinin və cəmiyyətin bir siyasi sistem deyil, həm də bir mədəniyyət, mürəkkəbliyini nəzərə almayıb və bunlara məhəl ənənə və düşüncə tərzidir. qoymur (3, s. 48-49). E. Börkin fikrincə, cəmiyyət Haqqında sözü gedən risklərə və axsayan siyasi yaşayan orqanizm kimi başa düşülməli və strukturlara kifayət qədər misal çəkmək olar. Suriya- qavranılmalıdır. Keçmiş tarixə nəzər saldıqda onun da və Liviyada “Ərəb baharı” adlanan hadisələrdən fikirlərinin geniş miqyasda özünü doğrultduğunun sonra vətəndaş müharibələrinin başlanması, Misirdə şahidi olarıq: Fransa inqilabı minlərlə insanın diktator Mübarəkin devrilməsindən sonra yaranan ölümünə, edam edilməsinə gətirib çıxartdı. Fransada siyasi qarışıqlıq və s. kimi. Sadalanan siyasi monarxiya ləğv olunsa da, xalq bu dəfə Napoleonun hadisələrin nəticəsində yüzminlərlə insan həlak diktatorluğu altına düşdü. olub və daha neçə milyonlar müxtəlif səbəblərdən Məşhur ingilis filosofu və intellektualı Maykl əziyyət çəkib. Bu sadəcə bir neçə nümunədir: Oukşot qəfil radikal dəyişikliklər dalğasınn əvəzinə, misalların sayını istənilən qədər artırmaq olar. ilk öncə hansı sahələrdə dəyişimlərin olmasının Türkiyə Atatürkün sekulyar islahatlarından və müəyyən edilməsi, sonra da o sahələrdə tədricən yeni dövlət quruculuğu səylərindən sonra dünya reformlar aparılmasının daha müsbət nəticələr tərəfindən ən öndə gedən demokratik müsəlman verəcəyinə işarə etmişdir. O hər xalqın ictimai ölkəsi olaraq qəbul olunsa da, son dövrlərdə burada həyatının insanların böyük bir zaman ərzində ərsəyə da avtoritarlaşma tendensiyaları müşahidə olunur. gətirdikləri quruluşlarla dolu olduğunu bildirmişdir. Tunis Ərəb baharının ən uğurlu nümunəsi olaraq Oukşota görə, bu quruluşlar qəsdən, şüurlu və ad qazansa da, İŞİD-ə qoşulan əcnəbi terroristlərin düşünülmüş şəkildə yaranmayıb, əksinə, tədricən, sayına görə bu ölkə ən irəli sıralardadır (2, s. 1-2). təbii şəkildə formalaşıb. Və əgər bu quruluşlar Son dövrlərdə demokratiya bir universal dəyər birdən-birə tamam başqa bir mədəniyyəti və tari­ kimi təqdim olunsa da, əslində Qərb mədəniyyətinin

35 bir məhsuludur. Bu məfhum hələ eramızdan mühüm dönüş nöqtəsi hesab olunan əlamətdar əvvəl Qədim Yunanıstanda yaranmışdır. Qərb dövrlərin çoxu isə dövlət tərəfindən təşfiqlə yox, sivilizasiyasında Renesans, Reformasiyalar, Maarif­ dissident fikirlərin və ya individual səylərin nəticəsi çilik dövrü kimi özünü və dünyanı dərketmə, olaraq doğmuşdu. Bu dövrlər “oyanış” xarakteri qavrama baxımından hərakatlar, Sənaye inqilabı daşıyırdı. kimi transformativ epizodlar olub. Hələ XIII Demokratiyadakı individual azadlıqlar, fərdin əsrdə kralın hüquqlarını məhdudlaşdıran, sonrakı istədiyini edə bilmək (qanun çərçivəsində) dövrlər üçün çox mühüm Maqna Karta xartiyası konsepsiyası Yaxın Şərqdə cəmiyyətin razılığı və hazırlanıb. Şübhəsiz ki, Avropanın tarixində də qanlı rəyinin önəmli olduğu kollektivisit, icmaçı men- müharibələr, monarxiyalar, cəhalət, qəddarlıq çox taliteti ilə toqquşur. Qanunun yaşından, kimliyindən böyük dərəcədə olub, lakin sadalanan özünüqavrayış asılı olmayaraq hər kəsdən üstün olması fikri və və təkamül epoxaları qərbin indiki liberal siyasi istənilən şəxsi tənqid edə bilmə haqqı isə Şərqdəki

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal quruluşunun və dünyagörüşünün formalaşmasına böyüyə hörmət, onlara əks getməmək, səlahiyyətli əhəmiyyətli dərəcədə təsir edib, müsbətə doğru şəxslərə imtiyazlar kimi yanaşmalarla ziddir. Bütün dəyişib. Qanunun aliliyi, individualizm və si- bunların hamsı Yaxın Şərqdə hakim olan despotizmi, yasi plüralizm kimi dəyərlər də tarixin müxtəlif avtoritar və repressiv sistemləri açıqlamağa kömək mərhələlərindən kök atıb. Yaxın Şərqdə isə belə edir, çünki dövlət strukturu insanlar tərəfindən idarə dövrlər, xüsusilə Maarifçilik dövrü kimi kütləvi olunan və yönləndirilən bir mexanizmdir. intellektual və fəlsəfi dönüş nöqtələri olmayıb. Ancaq şübhəsiz ki, insan dəyişən bir məxluqdur Buna əsaslanıb qərbin dialektik, şərqin isə əsasən və elə biolojik olaraq da təkamül insanın yeni metafizik1 durumda olduğunu demək olar. Yaxın mühitə uyğunlaşması və buna öyrəşməsi deməkdir. Şərq mədəniyyətində doqmatizm, böyüyə və güc İnsanlar ölür və yeni nəsillər dünyaya gəlir; köhnə sahibinə şərtsiz hörmət bariz və aşkardır, ancaq adətləri və düşüncələri daşıyanlar yeni, daha proq­ qərbdə hər şeyi sorğulamaq kimi yanaşmalar uzun ressiv dünyagörüşü olanlarla əvəz oldunduqda isə müddətdən bəri mövcuddur. Bu sorğulamaq ənənəsi dəyişim labüd olur. Ancaq bu onilliklər və hətta Qədim Yunan mədəniyyətini irəliyə aparmış və yüzilliklər tələb edə bilir. Ona görə də informasiya beləliklə, çox böyük elmi, fəlsəfi, mədəni bir irs müharibəsinin aparılmasının, daha əlverişli fikirlərin qoymuşdur. Elə həmin ənənə Qərbdə reformasi- yerli xalqın nümayəndələrinə ötürülməsinin böyük yalara gətirib çıxarmış, din və dövlətin ayrılmasına əhəmiyyəti vardır. Xüsusilə, inkişaf etmiş ölkələr və səbəb olmuşdur. beynəlxalq təşkilatlar bu regionda sekulyarizmin, Əlbəttə, Yaxın Şərqdə də “İslamın qızıl çağı” ad- liberal dəyərlərin və modernizmin yayılmasında lanan çox mühüm bir dövr baş vermişdir. Bu dövrdə bilavasitə maraqlı olmalıdırlar. Tarix göstərir ki, elmin müxtəlif sahələrində böyük irəliləyişlər əldə güc işlədərək hərbi yolla rejim dəyişikliklərinin edilmişdi. Ancaq bu mərhələnin Qərbin Maarifçilik arxasınca qaçmaq çox geniş təhlükələr və böyük dövrü, Reformasiyalar kimi çağlarından bir neçə sayda insan ölümü ehtimalı yaradır. Ancaq demo- əsaslı fərqi var. İlk olaraq, bu qızıl çağ yuxarıdan qrafik dəyişimə, nəsil dəyişikliyinə və insanların birbaşa təşəbbüs ilə – o zamankı xilafətin göstərişləri dünyagörüşünün müsbət mənada təkamülünə və təbliği ilə baş vermişdir. Xilafət yeni torpaqlar maraqlı olmaq, bu həqiqətlərə arxalanmaq regionda ələ keçirdikcə oradakı kitabları, elmi materialları daha müsbət nəticələr verəcək. Bu, əlbəttə, zaman tərcümə etdirir, mənimsəyirdi. Bunun geniş miqyas­ alacaq, amma cəmiyyətlərin əmin-amanlığı qoruna- da yerinə yetirilməsi üçün isə xidmət müqabilində caq, dəyişiklik daha möhkəm bünövrə üzərində önəmli miqdarda pul ödənilirdi. Ancaq Avropadakı qurulacaq.

1. Metafizika və dialektika fəlsəfənin bölmələridir. Dialektika ümumi olaraq dünyanın ziddiyyət, hərəkət, qarşılıqlı münasibət və mübarizə ilə inkişaf etdi- II. Geopolitika və Qərbin xarici siyasəti yini deyir. Metafizika dialektikanın əksi olub mövcudluq, obyektlər və onların xüsusiyyətləri, dünyanın və varlığın ilkin təbiətini öyrənir. Yaxın Şərq əslində dünyanın ən qarışıq, dini və etnik tərkib baxımından ən mürəkkəb

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 36 GEOSTRATEGİYA bölgələrindən biridir. Regionda müxtəlif xalqların İordaniya və Livan kimi sərhədləri tamamı ilə sıxlıqla məskunlaşması, aralarındakı fərqlər və “idarə et və parçala” prinsipi ilə, imperial maraqlarla öz dövlətlərini qurmaq arzuları hərbi konfliktləri çəkilmiş müxtəlif süni ölkələr yaradıldı. Sərhədləri qaçılmaz edir. Sünnilik, şiəlik, ələvilik, xristianlıq, qondarma xətlərlə çəkildiyindən və regionun yəhudilik, ibadilik kim dini məzhəblərin dinamikası hesaba alınmadığından bu günə qədər nümayəndələri, ərəb, fars, kürd, türkmən kimi həmin torpaqlarda dövlətlərarası konfliktlər və xalqların mənsubları burada məskunlaşıblar. Belə ölkədaxili gərginliklər səciyyəvi xarakter daşıyır. müxtəlifliyi vaxtilə bu torpaqlarda mövcud olmuş Belə bir qeyri-stabil və mürəkkəb geosiyasi mühitdə Osmanlı imperiyasının dövlət siyasəti ilə birbaşa demokratik dəyərlərə tutunmaq daha da çətinləşir. əlaqələndirmək olar. Osmanlı hökuməti qeyri- Əsas məsələ həyatda qalmaq, suverenliyi və ölkənin müsəlman xalqlara dövlətə qarşı çıxmamaq şərtilə, torpaq bütövlüyünü qorumaq olduqdan sonra haqlar əlavə vergilər alaraq müəyyən hüquqlar və av- və azadlıqlar təbii olaraq ikinci plana keçir. tonomiya vermişdi. Dini azlıqların nümayəndələri, Şübhəsiz ki, qonşuluqdakı dövlətlərin inkişaf beləliklə, öz məhkəmələrinin təşkilində, təhsil, etmiş, demokratik və sabit olması ölkənin daxi­ evlilik və sair sahələrdə səlahiyyətlər qazanmışdılar li siyasətinə də təsir göstərir. Avropadakı dinc və müəyyən dərəcədə azad idilər (8). Ancaq XX sərhədlər, ətrafda inkişaf etmiş və liberal dəyərləri əsrin əvvəllərində – Osmanlı dövlətinin ən zəiflədiyi mənimsəmiş toplumların mövcudluğu və ümumi ərəfələrdə yerli xalqların güclənən müstəqillik olaraq regionun firəvan və zəngin olması oradakı ambisiyaları və Antanta ölkələrinin Osmanlını siyasi proseslərin müsbət yöndə istiqamətlənməsinə parçalamaq istəkləri regionun ahəngini birdəfəlik təkan verir. Belə geopolitik düzülüş dünyanın ən dəyişdi. böyük demokratiyalarından hesab olunan ABŞ üçün Britaniya İmperiyası və Fransa başda ol- də tarix boyu köməkçi olub – digər qitələrdən aralı, maqla bir neçə dünya gücü Osmanlını bölmək izolyasiyada yerləşməsi, birbaşa quru sərhədlərində məqsədilə müxtəlif sazişlər bağlamışdılar. Bu də özündən daha zəif iki dövlətlə qonşu olması sazişlərdən, xüsusilə, Sayks-Piko razılaşması çox onu işğal olunma riskindən, demək olar ki, immun önəmlidir. 1916-ci ildə bağlanmış bu gizli saziş edir. Və bu immunluq sadalanan faktorlarla birlikdə keçmiş Osmanlı ərazisinin cənub-şərqinin ingilis ölkənin öz daxilində çox liberal bir siyasi xət və fransız gücləri tərəfindən xəritədə bir düz xətt aparmağı daha da asanlaşdırır. ilə bölüşdürülməsi haqqındadır (9, s. 678). An- İmperialist qərb dövlətlərinin öz maraqlarına caq bu torpaq bölgüsü regionun reallıqlarını, yerli əsasən bu regionda diktə elədiyi qərarlar, təbii xalqlar arasındakı siyasi çəkişmələri və onların resursları, xüsusilə, nefti mənimsəmək, öz geosiyasi maraqlarını nəzərə almadan aparılmışdır. Xüsusilə, təsirini artırmaq üçün təşkil etdiyi dövlət çevrilişləri, ərəbləri Osmanlıya qarşı qiyama çağıran və bu- Qərbin təşəbbüsü ilə İraq və Əfqanıstanda aparılan nun qarşılığında isə onlara öz müqəddəratlarını müharibələr, yenə də Qərbin dəstəklədiyi “Ərəb təyinetmə haqqı verməyi vəd edən Britaniya bu baharı” hadisələrində bir çox ölkələrdə totali- sazişi onlardan gizli şəkildə yerinə yetirmişdi. tar rejimlərin devrilməsi ilə başlanan vətəndaş Britaniya mövcud neft resurslarına və Hindistana müharibələri, xaos və böyük sayda insan ölümü yol baxımından əlverişli coğrafi mövqeyə sahib – bütün bunlar qərbə güvəni sarsıdır. Bu neqativ olduğu üçün indiki cənubi İraqı, həmçinin Fələstinlə nəticələrin meydana gəlməsində Qərbin xarici İordaniya torpaqlarını ələ keçirdi. Fransa isə indiki siyasətinin böyük rolu olmasına görə onun təbliğ İraqın şimalını, Suriya və Livan ərazilərini götürdü. etdiyi quruluşlara və ideyalara – bu halda demokrati- Əlavə olaraq, ingilislər daha bir gizli saziş – Balfur yaya inam azalır. Yerli xalqlar, təbii olaraq, sazişi ilə yəhudi xalqına öz dövlətlərini qurmaq aşılanmağa çalışılan sistemlərin və düşüncə tərzinin imkanı yaratdı. Halbuki, ərəblərə tam əksini söz altında gizlin, məkrli niyyətlər axtarırlar. vermişdilər (6, s. 65). ABŞ və Birləşmiş Krallıq 1953-cü ildə İranda Nəticədə, regionda İraq, Suriya, Fələstin, İsrail, demokratik seçilmiş Məhəmməd Mussadığa qarşı

37 dövlət çevrilişi hazırlayaraq şah Məhəmməd Rza olması ilə təhsilin və təhsilliliyin səviyyəsinin Pəhləvinin hakimiyyətini qüvvətləndirdi və beləliklə aşağı olması faktorları onların manipulyasiya və də İranda avtoritar, monarxiya rejimi böyük güc propaqandalarını daha effektiv edir. Bu səbəbdən qazandı. Bunun əsas səbəbi Məhəmməd Mussadığın İŞİD, Əl-Qaidə, Əl-Nüsrə kimi radikal dini İranın neft sənayəsini milliləşdirmək səyləri ilə bağlı təşkilatlar öz sıralarına böyük sayda insan cəlb edə idi. O vaxtkı Anqlo-İran Neft Şirkətinin İranın neft bilir. Ancaq bu həm də regionda hakim olan İslam resurslarının əksəriyyətini mənimsəməsi ölkədə dinində proqressiv və liberal islahatların olmaması ciddi narazılıq doğurmuşdu. Buna son qoyacağını ilə bağlıdır. vəd edən sekulyar demokrat Məhəmməd Mussadıq xalq tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanıb demokra- III. Regionun hakim dinində liberal yöndə tik proseslə hakimiyyətə gəlsə də, Qərb öz iqtisadi reformasiyaların olmaması və enerji maraqları naminə onu devirdi və xalqın Hər toplumun kütləvi şüurunun, mədəniyyətinin

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal seçiminə hörmət etmədi. Çünki geosiyasi və geoiqti- və dünyagörüşünün formalaşmasında sitayiş et- sadi üstünlük, güc maraqları əksər zaman ABŞ və diyi dinin rolu mühümdür. Şəxslərin müqəddəs Birləşmiş Krallıq üçün birinci planda durub. hesab etdiyi dəyərlər və qaydalar onların həm özəl Qərb tərəfindən dəstəklənmiş, qeyri-sivil yolla həyatında verdiyi qərarlara, həm də digər sferalarda təşkil olunmuş hakimiyyət dəyişikliklərinə və atdığı addımlara önəmli yön verir. Bu dəyərlər Qərbin avtoritar rejimləri müdafiəsinə bir çox misal- individual və ümumi-kütləvi müstəvidə kimliyin lar gətirmək olar. Lakin həqiqət gözlə görünəndir formalaşmasını, dünyanı qavramağı, həyatdakı – Qərb öz daxilində demokratik ənənələrə və məqsəd, necə davranmaq, necə bir insan olmaq, quruluşlara önəm verib qorusa da, çox hallarda xari- necə düşünməyin gərəkli olduğunu insanlara ci siyasətində “demokratiya” məfhumundan öz şəxsi aşılayır. Bu dəyərlər və motivlər mənimsənildikdən maraqlarına görə sui-istifadə edir. Məsələn, elə buna sonra isə fərdin və toplumun həm şüurlü şəkildə ver- görə də ABŞ Suriya və İran kimi avtoritar rejimlərə diyi böyük əhəmiyyətli qərarlarında, həm də şüuraltı qarşı azadlıqların pozulması hallarını dilə gətirib şəkildə, kiçik əhəməmiyyətli olaylara reaksiyasında onları hər zaman pisləsə də, totalitar-monarxik siyasi və onları dərk prosesində özünü əks etdirir. sistem ilə idarə olunan Səudiyyə Ərəbistanı ilə çox Vurğulamaq lazımdır ki, din “reliqiya” yaxın müttəfiqlik münasibətlərinə malikdir; bu ölkə mənasında - kainatı və yaradılışı izah edən, güman çox nadir hallarda ABŞ dövlət rəsmiləri tərəfindən edilən hər hansısa ilahi varlığa sitayiş etməyi, ruhi tənqidlərə tuş gəlir. Bu cür riyakarlıqlar, ikili stan­ ehtiyacları və fövqəltəbii elementləri əhatə edən dardlar və tarixi reallıqlar Yaxın Şərqdəki toplum- inanclar və düşüncə sistemi kimi ayrıca bir konsep- lara Qərbin tərənnüm etdiyi liberal dəyərləri qəbul siya olaraq XVI əsrdən qəbul olunmağa başlamışdır. etməyi çətinləşdirir. İndiki “din” olaraq bilinən məfhum buna qədər XX əsrə qədər heç vaxt “fələstinli” və ya “iraqlı” müxtəlif mənalarda, əsasən isə “qanun” mənasında adlanan milliyyət olmayıb. İordaniya dövlətinin başa düşülürdü. Elə ərəb dilində də din sözünün adı imperial güclər tərəfindən paylaşılan torpaq mənası “qanun, hökm və adət” kimi tərcümə olu- hissəsinə ad tapmaq xatirinə yaxınlıqdakı İordan nur. O zaman Xristianlıq qanunu, İslam qanunu, çayının adından götürülüb. Livan dövlətinin adı da Yəhudilik qanunu və s. düşünülürdü. Uzaq Şərqi eyni motivlərlə regiondakı Livan sıra dağlarının Asiya və Amerika kontinentinə dünya səyahətləri adından götürülüb (5). Beləliklə, sözsüz ki, bu regio- və ümumi olaraq artan əlaqələrin sayəsində o nun toplumlarında bir milli kimlik krizisi yaranır. Bu regionların yerli xalqlarının tarixində də “reliqiya” milli kimlik axtarışları bəzən yanlış yerlərdə, zərərli mənasını verən ayrıca bir konsepsiyanın heç vaxt məntəqələrdə sonlanır. Yaranmış bu çaşqınlıqdan mövcud olmadığı aşkarlandı. İnsanların neçə əsrlər müxtəlif populist milliyyətçi və radikal dindar qrup­ boyu bəlli qanunların hansısa bir fövqəltəbii, ilahi lar öz məqsədləri üçün məharətlə istifadə edirlər: varlıq tərəfindən göndərilməsini sanması onların regionda gənc, azyaşlı demoqrafiyanın böyük sayda bu qanunlara daha ciddi yanaşıb qəbul etməsi və

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 38 GEOSTRATEGİYA həyatının əksər sahələrində bu dəyərlərə əsaslanıb həm Xristianlığın, həm də Yəhudiliyin müqəddəs davrandığı mülahizəsini daha etibarlı edir. kitablarında zorakılıq və qəddarlıq dolu hissələr Regionda müxtəlif dinin nümayəndələri kifayət qədər çoxdur; xüsusilə “Tövrat”dakı qəddar məskunlaşsa da, hakim din İslamdır. Fəqət qeyd hissələr əhəmiyyətli dərəcədədir. Orta əsrlərdə etmək lazımdır ki, dinə hər ölkədə, hər cəmiyyətdə Qərbdə elmdə geriliyin, qırğınların və çoxsaylı eyni şəkildə sitayiş edilmir; onun necə olduğu, hansı insan ölümünün əsas səbəblərindən biri Xristianlıq tələb və qaydaları qoyduğu hər toplumda fərqli cürə olmuşdur. O zamankı Katolik kilsəsi elmdə, interpretasiya edilir. Məsələn, Azərbaycanda qəbul xüsusilə astronomiyada kəşflər edən, “Bibliya” da edilmiş İslamla Səudiyyə Ərəbistanındakı İslam yazılmış fikirlərə tərs tezislər irəli sürən insanların arasında çox böyük fərq var. Və ya Qazaxıstandakı “küfr” etdiklərini deyir və onları müxtəlif yol- İslamla Yəməndəki İslam arasında. Azərbaycanda larla cəzalandırırdılar. Avropada İnkvizisiyalar və və Qazaxıstanda tarixən Rusiyanın təsirinə və “cadu ovları” zamanı böyük sayda insan amansızca xüsusilə də 71 illik sovet-kommunist keçmişinə öldürülmüşdü. Ancaq indi vəziyyət tamam fərqlidir. görə din fundamentalist hal almayıb. Xalqın ümu- O zaman belə bir sual ortaya çıxır : niyə indi­ mi dünyagörüşü dünyəvilik və sekulyarlıq kimi ki Xristian dünyası dindən qaynaqlanan bu tərz dəyərləri mənimsədiyindən radikalizmə meyllər çox qəddarlıqları artıq uyğulamır ? Müasir dövrdə niyə azdır. Amma Səudiyyə Ərəbistanında, Yəməndə və və necə Yəhudilik və Xristianlıq təkamül edə bildi? Yaxın Şərq ölkələrinin əksəriyyətində vəziyyət tam Bunun əsas səbəbi hər iki dinin daxildə özünü başqadır. müxtəlif islahatlarla reform etməsidir. Xristianlıqda Bu səbəbdən dinin əsas mənbəyi olan Quran reformasiyalar Martin Lütherin başçılığı ilə kilsənin kitabına müraciət etmək mütləqdir. O zaman bəzi ədalətsiz siyasətinə qarşı etirazlar ilə başlamışdı. demokratik və liberal dəyərlərin dindəki qayda- Kilsə və adi camaat arasındakı çəkişmələr çox larla toqquşduğunun şahidi olarıq. Qadın-kişi keçmədən böyük insan itkisi ilə nəticələnəcək qanlı bərabərliyinin pozulması və köləlik (Bəqərə 282, müharibələrə apardı. Bu dini motivli savaşlar da Nisa 3; 34, Nur 32; 33, Əhzab 55 və s.), digər dinin əsasən Vestfaliya sülhü ilə bitdi (1, s. 131). Bundan nümayəndələrinə qarşı tolerantsızlıq və diskrimi- sonra da kilsə zaman irəlilədikcə, dövr dəyişdikcə öz nasiya (Bəqərə 39; 221, İmran 28; 86; 87, Nisa baxışlarını dəyişməyə məcbur oldu. Xüsusilə, XVIII 144 və s.), azad tənqid və ifadə azadlığının əsas əsr Maarifçilik dövrünün gətirdiyi əsas dəyərlərdən elementlərindən olan dini tənqidə mənfi yanaşma olan “dinlə dövlətin ayrılması, dinin insanların (İmran 60, Zumər 25 və s.) kimi bu dində mövcud azad, könüllü şəkildə qərar verib ibadət etdikləri olan çoxsaylı müddəa liberal prinsiplərlə ziddiyyət bir inanc sisteminə dönüşməsi” prinsipi cəmiyyətin təşkil edir. Məsələn, yuxarıda göstərilən mənbəyə dini etiqad məsələsinə daha liberal yanaşmasına əsaslanaraq (Bəqərə 282) bir çox müsəlman toplumu səbəb oldu. Xristianlıqdakı bu reformasiyalar həm qadının məhkəmədə şahidliyini kişininki ilə bərabər dinin strukturu baxımından İslamla fərqli olması, tutmur; bir kişinin şəhadəti iki qadının şəhadətinə həm də proseslərin ümumi gedişatının böyük miq­ bərabərdir. Elə bunun da məntiqi nəticəsidir ki, yasda insan ölümü ilə sonlanması səbəbindən İslam Səudiyyə Ərəbistanı, İran, Bəhreyn və Qətər kimi dinində aparılması mümkün olan reformasiyalar müsəlman ölkələrində çox hallarda qadının şəhadəti modelinə o qədər də əlverişli nümunə deyil. Ancaq rəsmi olaraq kişinin şəhadətinin yarısına bərabərdir. Yəhudilikdəki reformasiyalarda islahatlar prosesinin Əlavə olaraq, yenə də tamamilə dindən qaynaqla- qansız, döyüşsüz, əsasən, intellektual müstəvidə nan səbəblərdən İran və Səudiyyə Ərəbistanı kimi getməsi bu tərz praktikanı daha cəlbedici edir. ölkələrdə qadınlar başlarını bağlamağa məcbur edi­ XVIII-XIX əsrlərə qədər Avropadakı yəhudilər lir, qaydaları pozanlar da ciddi şəkildə cəzalandırılır. digər xalqlardan ayrı, izolyasiya şəraitində Bu tərz məcburiyyətlər və təzyiqlər demokratik-sivil yaşayırdılar. Avropadakı elmi-sosial inkişafı görən cəmiyyətin prinsiplərinə tamamilə əksdir. dövrün öndə gedən yəhudi ziyalılarının öz xalqını Lakin müqayisə etsək, üç böyük İbrahimi dindən cəmiyyətə inteqrasiya etmək və dünyanın hərtərəfli

39 dəyişən dinamikası ilə ayaqlaşdırmaq cəhdləri mərkəzi bir mənbənin olmasıdır: əgər Kilsə fikrini daxildə Haskala olaraq bilinən intellektual hərəkatın dəyişərsə, yeni müddəaları məqbul hesab edərsə, başlanmasına səbəb oldu. Yəhudi Maarifçiliyi insanlar da bunu daha asan və tez qəbul edəcək. olaraq da adlanan bu islahatlar dalğası yəhudilərin İslam aləmində Xristianlıqdakı Katolik kilsəsi kimi ayrı, özünəməxsus bir icma olaraq qorunması ilə vahid, birləşmiş səlahiyyətli bir qurum yoxdur, bərabər müasirləşmək, modern sekulyar dəyərləri ancaq dövlətin rolu genişdir. Qərbdə və inkişaf mənimsəmək və iqtisadi rifahı artırmaq kimi etmiş dünyada individual azadlıqların çiçəklənməsi amalları hədəf bilmişdi. Haskala rasionalizm, lib- üçün dövlətin rolunu azaltmağın məqsədyönlülüyü eralizm, sorğulamaq və fikir azadlığı kimi ideyaları çoxluqla qəbul olunsa da, Yaxın Şərqdə dövlətin təbliğ edirdi (10, s. 475). əlində böyük səlahiyyətlərin olması, əslində, müm- Bu hərakatın məntiqi nəticəsidir ki, yəhudillər kün islahatlar və reformasiyalar yolunda kataliza- öz dinlərində islahatlar edə bildilər: din sonrakı tor rolunu oynaya bilər. Dövlətin fəal təbliği ilə

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal dövrlərdə Rekonstruktiv yəhudilik, Reformist birlikdə cəmiyyətin ziyalılarının və öndə gedən din yəhudilik, Konservativ yəhudilik və Ortodoks adamlarının da bu işə aktiv cəlb olunması prosesi yəhudilik adlı bir çox qollara ayrıldı. Reform- daha da sürətləndirə bilər. Tarixdə də müsəlman ist yəhudilik dinin daimi olaraq zamanla təkamül dünyasında dövlətin müsbət yöndə dəyişimlərə edən bir sistem olduğunu deyir. Dinin hərfiyən, effektiv bir vasitə olmasına nümunələr vardır. nöqtəbənöqtə uyğulanmasının önəmli olmadığını, “İslamın qızıl çağı” adlanan qısa bir dönəmdə əsas oradakı əsas etik dəyərlərin və mənanın başa impulsu dövlət vermişdi, Türkiyə Cümhuriyyəti düşülüb real həyatda tətbiq edilməsini tərənnüm yaranandan sonra Osmanlı kimi dinin önəmli olduğu edir. Bu prinsiplərlə şəxs tam azad olaraq dini böyük imperiyadan tədricən sekulyar və demokra- istədiyi kimi qavrayıb ibadət edə bilər. tik idarə sisteminə keçid də dövlət kimi vahid, Konservativ yəhudilik də İuadizmin müasir böyük səlahiyətlərə malik bir strukturun hesabına çağa uyğunlaşdırmaq cəhdlərindən biridir; din gerçəkləşmişdi. qanunlarının önəmli olduğunu, ancaq dövr dəyişdikcə onların da interpretasiyasının dəyişib Nəticə dövrə adaptasiya edilə biləcəyini deyir. Yaxın Şərqdə demokratiyaya cəhdlərin, Ortodoks iuadizm yəhudiliyin tarixi ənənələrinə, insanların gündəlik həyatlarında və fərqli situasi- dini qanunlara sıx bağlı olsa da, Rekonstruktiv yalara münasibətində liberal yanaşmaların tətbiqi yəhudilik tamamilə bir növ yeni cığır açır. Rekon- zamanı yaranan çətinliklərin səbəbləri müxtəlif və struktiv iuadizm yəhudilərin tanrının “seçilmiş xalqı” çoxtərəflidir. Bu vəziyyət imperializmin mirası, olmadığını, “Tövrat” daxil müqəddəs hesab edilən qərbin xarici siyasətinin fəsadları ilə birlikdə, kitabların tanrının vəhyi deyil, onların tarix boyun­ əsasən, daxildə yerli xalqın adət-ənənələrindən və ca ərsəyə gətirdikləri bir xalq yaradıcılığı olduğu onların proqressiv reformasiyalar keçirməmiş dini fikrindədir. Rekonstruktiv iuadizm yəhudiliyi yalnız görüşlərindən qaynaqlanır. bir din olaraq görmür, onu inkişaf edən, təkamül Həm daxili, həm də xarici qüvvələr Yaxın Şərqin edən bir sivilizasiya olaraq görür (7, s. 86-87). qeyri-demokratik hökumətlərini devirərək vəziyyətə İslam dini yeganə böyük İbrahimi dindir çözüm gətirə biləcəklərini sansalar da, yaxın tarixin ki, özünün proqressiv reformasiya çağını hələ bir çox nümunələri belə cəhdlərin xeyirdən çox zərər keçirməyib. Yaxın Şərqin elmdə və inkişafda verə biləcəyini göstərir. Bu cür zərərli rejim dəyişimi dünyanın digər regionlarından geri qalmasının, ambisiyaları qeyri-stabillik, xaos və vətəndaş demokratik, liberal dəyərlərin bu torpaqlarda kök müharibəsi ilə sonlanaraq həm regionda əhəmiyyətli ata bilməməsinin əsas səbəblərindən biri də elə dərəcədə problem yaradıb, həm də artan beynəlxalq budur. Xristianlıqdakı islahatların müvəffəqiyyətlə terrorizm hallarına və məcburi köçkün böhranına bitməsinin əsas səbəblərindən biri Kilsə kimi görə qlobal müstəvidə təhlükəni tətikləyib. oturuşmuş, topluma yol göstərən və öndərlik edən Bütün bu faktorları nəzərə alaraq, Yaxın Şərqdə

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 40 GEOSTRATEGİYA demokratiyanın reallaşdırılmasındansa, stabilli- the First World War: An Encyclopedia. New York.: yin qorunması, inkişaf etmiş demokratik ölkələrin Routledge. oradakı mövcud dövlət quruluşları ilə əməkdaşlıq 10. Endelman T. M., Gitelman Z., Moore D. D. edərək toplumlarda sekulyarizmi, modernizmi (2020). The Posen Library of Jewish Culture and yayması, dinin liberal yöndə reform edilməsi və Civilization. Yale University Press. təhsilin səviyyəsinin artırılması uzun vadədə həm 11. V. V. Dyke. (1995). Ideology and Political o toplumlar üçün, həm də bütün dünya üçün daha Choice: The Search for Freedom, Justice, and Vir- müsbət nəticə verəcək. Həmin sahələr üzrə aktiv və tue. New Jersey.: Chatham House Publishers. effektiv əməkdaşlıq sivilizasiya maraqlarını əsas tu- tur, təkamülə hərəkət verir. Bu halda həmin xalqların Açar sözlər: demokratiya, reformasiya, din, zamanla demokratik idarə rejiminə keçməsi və mədəniyyət, rasionalizm, Yaxın Şərq. liberal prinsipləri mənimsəməsi daha real görünür, çünki dəyişim xaricdən zorla yeridilməz, daxildən РЕЗЮМЕ kök atıb təbii bir proses olaraq inkişaf edər. Нихад Ягублу ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: Почему демократия завершается с неудачей 1. Phillips A. (2011). War, Religion and Empire: на Ближнем Востоке?: причины и факторы The Transformation of International Orders. New Причины, объясняющие, почему York: Cambridge University Press. демократические структуры так малочисленные 2. Zelin A. Y. (2018). Tunisian foreign fıghters in на Ближневосточном регионе и либеральные Iraq and Syria. [pdf] The Washington Institute For принципы не укоренились тут у существующих Near East Policy. https://www.washingtoninstitute. обществ, различны. Данная научная статья, org /uploads/Documents/pubs/PolicyNote55-Zelin. всесторонне исследуя существующую pdf (giriş tarixi 12.04.2020). обстановку, анализирует и освещает этот 3. Burke E. Reflections on The Revolution in серьёзный вопрос с разных точек зрения. Она France. [pdf] McMaster University. https://social- не ограничивается рассмотрением каких-либо sciences.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/burke/rev- поверхностных моментов, а раскрывает вопрос france.pdf (giriş tarixi 11.04.2020). глубже. 4. The library of Congress (2014). Laws Crimi- Одной из проблем, обсуждаемой в этом nalizing Apostasy. https://www.loc.gov/law/help/ исследовании, является то, что внедряемые apostasy/index.php (giriş tarixi 15.04.2020). либеральные ценности исторически чужды 5. Friedman M. (2016). The Middle East: The этим народам: они противоречат взглядам, Way It Is and Why. Mauldin Economics. https:// традициям и культуре локального населения. www.mauldineconomics.com/this-week-in-geopol- Неудачные примеры недавнего прошлого itics/the-middle-east-the-way-it-is-and-why (giriş и другие реалии этого сложного региона tarixi 10.04.2020). указывают на недопустимость искусственного 6. Cohen. M. J. (1987). The Origins and Evo- силового свержения власти, что может привести lution of the Arab-Zionist Conflict. Los Angeles.: к большим катаклизмам. University of California Press. Другой фактор в том, что данный 7. Stefon M. (2012). Judaism: History, Belief, and регион населён различными этническими Practice. New York.: Britannica Educational Pub- и религиозными группами. Не все из lishing. них приобрели самостоятельность, что 8. HISTORY. Ottoman Empire. https://www.his- свидетельствует об усилении амбиций к tory.com/topics/middle-east/ottoman-empire (giriş созданию собственных государств. Это приводит tarixi 16.04.20). к возникновению межэтнических, религиозных 9. Tucker S. C. (2013). The European Powers in и территориальных конфликтов. Существующая

41 внутренняя рознь и общая напряжённость and hostility are also the by-product of the actions также является результатом действий Западных of the Western powers — they after the fall of the сил: после развала Османской империи, они не Ottoman Empire irresponsibly, without taking into учитывав социально-политическую динамику account the internal dynamics of the region divided региона поделили территорию, исходя из своих it according to their own self-interests. Lack of интересов. Отсутствие прогрессивных реформ progressive reforms in the history of the region’s в истории доминирующей религии региона, dominant religion and the overwhelming dogmatism существующий догматизм в религиозных in religious beliefs of the local people are also some убеждениях местного населения, тоже of the important reasons why liberal values are not является препятствием при формировании deeply ingrained in those societies and obstacles демократических государственных структур и emerge while trying to build democratic government освоении либеральных ценностей на Ближнем institutions.

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Востоке. Key words: democracy, reformation, religion, cul- Ключевые слова: демократия, реформация, ture, rasionalism, Middle East. религия, культура, рационализм, Ближный Восток.

SUMMARY

Nihad Yagublu Why democracy results in failure in the Middle East?: reasons and factors There are many different reasons why democratic governmental structures in the Middle East region are so few, and why liberal principles haven’t taken root in those societies. This scientific article com- prehensively examines the political-social situation there through analyzing the issue from variuos dif- ferent angles and not limiting itself to the superficial level. One of the main reasons explaining the current situation is the new, liberal values which are tried to be imposed on are historically alien to these nations, and they contradict the views, traditons and culture of the local people. Unsuccessful examples of the recent past and the other realities of the region hint overthrowing the governments there through the use of force can backfire and lead to big catastrophes. The fact that the Middle East is inhabited by many diverse ethnic and religous groups also con- tribute to this challenging situation. Not all of them were able to establish their own states, and it directly leads to ambitions to create one. And such ambi- tions often bring physical confrontations, wars and overall unstability. These ethnic-religious tensions

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 42 GEOSTRATEGİYA

UOT: 321:330.342.22; 321(1-773) ; 94 (560)

ZÜRİYƏ QARAYEVA Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında QLOBALLAŞMANIN Dövlət İdarəçilik Akademiyasının doktorantı

TÜRKİYƏDƏ MİLLİ E-mail: [email protected] DÖVLƏTƏ TƏSİRİ

Giriş: sonra krala aid olan ali hakimiyyət ondan alınaraq Qloballaşmanın siyasi təsirlərinin mərkəzində cəmiyyətə verilmiş milli dövlətlər yaranmış və o dövlət dayanır. Milli dövlətin bütün sferalarda vaxtdan bu günədək müasir dövlətin ikinci mərhələsi əsas söz sahibi olması qloballaşma ilə aradan davam etmişdir.[9, 191] Milli dövlətin yaranma götürülmüşdür. Bu vəziyyətə qloballaşmanın prose­sini sürətləndirən hadisə isə 1648-ci ildə dövlətdən üst, onun sərhədlərini aşan xüsusiyyətləri imzalanmış Vesfaliya sülhü olmuşdur. 1945-ci ilədək səbəb olmuşdur. Qloballaşma dövlətin mahiyyətini qüvvədə qalan bu sülhün əsas prinsipləri olan bərabər kiçildən neoliberal ideologiyanı özüylə bərabər hüquqlu dövlətlər, problemlərin sülh yolu ilə həll gətirmişdir. 1980-ci illərdə başlayıb, 90-cı illərdə edilməsi öhdəlikləri, birgə asayişi saxlamaq ideyası, sürətlənən qloballaşmanın təsiri nəticəsində dövlət, suverenlik anlayışının meydana gəlməsi müasir siyasi quruluş, siyasi mədəniyyət kimi sferalarda yeni beynəlxalq hüququn əsasını qoymuşdur. müzakirələr ortaya çıxmışdır. Müvafiq anlayışlar XX əsrin ortalarından etibarən milli dövlətin Türkiyə kontekstində bir çox araşdırmalara mövzu legitimliyini­ zəiflədən əsas faktor qloballaşma olsa da, proseslərin siyasi-iqtisadi-mədəni aspektləri olmuşdur. Bu termin aktiv elmi dövriyyəyə 1983-cü diqqətə alınmamış, idarəçilik sistemində dəyişikliklər ildə Harvard professoru Teodor Levit tərəfindən təhlildən kənarda qalmışdır. Məqalədə müasir siyasi gətirilsə də, ilk dəfə 1944-cü ildə işlədilmişdir. təcrübəyə əsaslanaraq ənənəvi dövlətdən milli dövlətə [2] Qloballaşma prosesi nəticəsində dünya vahid keçid, siyasi mədəniyyət, əsas hüquq və azadlıqların məkana çevrilir və bu məkanda informasiya, məhsul qorunması, idarəçilikdə transformasiya və icraedici və xidmətlər, kapital, ideyalar və onların daşıyıcıları hakimiyyətin gücləndirilməsi kimi faktorlar nəzərə hərəkət edir. Bu proses dövlətin siyasi, iqtisadi və alınaraq qloballaşmanın Türkiyədə milli dövlətə mədəni sferalarına təsir edir.[14, s] təsirinin nəticələri müəyyən olunmağa çalışılacaqdır. Siyasətdə qloballaşmanın əsas təsir obyekti milli dövlətlərdir. Milli dövlətin mərkəz, tək qüvvə 1. Qloballaşma və milli dövlət anlayışları olması, bütün iqtisadi, siyasi və ictimai əlaqələrdə Ənənəvi dövlətlərdə siyasi iqtidarın qaynağı tutduğu legitim mövqe qloballaşma ilə dəyişmişdir. Tanrı olmuşdur. Bu sxolastikaya görə, dövlət Tanrı O, milli dövləti zəiflədir və onları öz prinsiplərinə tərəfindən yaradılmış təbii varlıq olduğu üçün o, kilsə uyğunlaşdırmağa çalışır. Milli dövlətə təsir iki qaydalarıyla idarə edilməlidir.[12, 226] Orta Əsrlərin səviyyədədir: 1. Millətin mahiyyətinin dəyişməsi, sonlarında Avropada feodalizm dağılmış və kilsə 2. Dövlətin mahiyyətinin dəyişməsi. Bu baxımdan hakimiyyətinin aradan qalxması ilə mütləq monarxi- qloballaşma milli dövlətin bütünlüyünü pozaraq, yalar ortaya çıxmışdır. Bu mərhələdə hakimiyyət siyasi iqtidarın funksiyalarını dəyişikliyə məruz şəxsiləşdirilmiş, suverenlik bütünlüklə krala qoyur.[4,30] Bu təsirlər çərçivəsində milli dövlətlərin verilmişdir. Bununla da ənənəvi dövlətdən müasir postmodern dövlətlərə transformasiyası baş verir. dövlətə keçid baş vermişdir.[7, 61-63] Hakimiyyətin Transformasiya prosesində sosial, siyasi və mütləq və bölünməz sayıldığı bu mərhələ 1789-cu xüsusilə iqtisadi sahədə izləri olan liberalizm və il Fransa burjua inqilabına qədər mövcud olmuşdur. yeni sağçılıq hakim ideologiyaya çevrilir. Sekul- İnsan Haqqları Bəyannaməsinin qəbul edilməsindən yar dövlət, ifadə azadlığı, mülkiyyət hüququ, inanc

43 azadlığı, ticarət azadlığı kimi fikirləri dəstəkləyən əngələ çevrilir. Çünki, milli dövlət iqtisadiyyata təsir liberalizm fərdi azadlıqları və haqları müdafiə edə bilmək üçün lazımi iradəyə, bacarığa və siyasi edən ideologiyadır. Siyasi sahədə dövlətin rolunun bazaya sahib deyil. Ona görə də, milli dövlət qlobal azaldılması, iqtidarın yalnız qanun hakimiyyəti proseslərə qucaq açmalıdır, onların yolunu açan səviyyəsində məhdudlaşdırılması şəklində ifadə katalizator olmalıdır.” [4, 32] olunur. Liberalizmə görə, vətəndaşın azadlığına Lakin milli dövlətin qloballaşma nəticəsində başlıca təhlükə dövlətdir. Yeni sağ ideologiya isə gücünü, legitimliyini tamamilə itirdiyi düşünülsə neoliberalizm və neokonservatizmin sintezindən də, əslində hələ də varlığını qoruyur. Həm iqtisadi, yaranan fikir axınıdır. 1980-ci illərdə ortaya çıxan həm siyasi sferada milli dövlətin təsir mexanizmləri bu ideologiyaya görə, vətəndaşların rifahı, azadlığı mövcuddur. Milli dövlətin aradan qalxaraq yer- və hüquqlarının müdafiəsi üçün dövlətin müdaxiləsi ini dövlətüstü quruluşlara verməsi mümkün deyil. gücləndirilməlidir. [3, 352] İspan hüquqşünası Manuel Castells də milli dövlətin Milli dövlətlərin yaranmasında əsas təkanverici zəifləmiş kimi görünməsinə baxmayaraq, qurduğu Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal amil olan sərmayə hazırda onu sarsıdır. strateji planlarla bütün böhranlara cavab verə Qloballaşmanın təsir mexanizmləri milli dövlətdə biləcək gücə çevrildiyini düşünür. Bu strategiya ilə iqtisadi sahədəki səlahiyyətlərini dövlətüstü qu- milli dövlət şəbəkə dövlətə çevrilərək içərisində rumlara həvalə etməsi və yerli idarəçiliyin inkişaf dövlət, dövlətüstü təşkilatlar, milli dövlət ittifaqları, etməsində büruzə verir. Öncədən milli iqtisadiyyat regional və lokal hökumətlər və qeyri-hökumət dövlət sərhədləri içində yer alırdısa, artıq dövlət özü qurumlarından ibarətdir. [4, 33]. Burada milli dövlət dünya bazarının içərisində yerləşir. İnkişaf etməkdə baxımından dəyişən şey iqtidarın zəifləməsi, tək olan ölkələr xarici sərmayəyə arxalanır. Beynəlxalq suveren güc olmağını itirməsidir. Milli dövlət gücünü sərmayə milli dövlətin sərhədlərini aşaraq dünya paylaşmaq məcburiyyətindədir, lakin strateji rolunu bazarına çatmışdır. Bununla da, güclünün daha da oynamağa davam edir. güclü olduğu, gəlir əldə etmənin tək hədəf olduğu Qloballaşmanın siyasi iqtidar miqyasında beynəlxalq iqtisadiyyat ortaya çıxmışdır. Bu vəziyyət təsiri özünü həm də idarəçilik sistemlərində baş ictimai səviyyədə qeyri-bərabərliyin, təbəqələr verən transformasiya və icraedici hakimiyyətin arasında uçurumun yaranmasına səbəb olmuşdur. gücləndirilməsi ilə büruzə verir. Son dövrlərin İqtisadi böhranlar zamanı da iqtisadiyyatı inkişaf həm təcrübə, həm də nəzəri baxımdan aktual etmiş ölkələr canını qurtara bilmişdir. [4, 31] mövzularından biri də prezident idarəçiliyinə keçid- Milli dövlətin zəifləməsi üç səviyyədə özünü dir. 1980-ci ildən əvvəl parlament idarəçiliyinə daha büruzə verir: dövlətin nəzarətetmə qabiliyyətinin çox üstünlük verilmiş, sonradan isə bu tendensiya zəifləməsi, qərar qəbuletmə prosesində təsir prezident idarəçiliyi istiqamətində dəyişmişdir. Bu mexanizmlərinin zəifləməsi, dövlətin idarəetmə prosesdə ABŞ sistemi presedent rolunu oynasa da, imkanlarının zəifləməsi.[16, 550] Qloballaşmanın Amerika idarəçiliyini uğurlu edən faktorların mövcud milli dövlətə təsirlərini J.Habermas bu cür izah edir: olmadığı ölkələrdə nəticə ürəkaçan olmamış və ``Milli dövlətin imkanları get-gedə azalır. Bu im- icraedici hakimiyyətin avtoritarlığı ortaya çıxmışdır. kanlardan xüsusən ikisi tamamilə aradan qalxmışdır. Hantinqtonun “Demokratikləşmənin üçüncü dalğası” Bunlar - himayəçilik və tələb üzərində qurulan əsərində irəli sürdüyü III dalğada – qloballaşmanın iqtisadi siyasətə qayıdışdır. İqtisadi qloballaşma sürətləndiyi periodda prezident respublikalarının sayı nəticəsində milli siyasət kifayət etmir. Bu vəziyyət artmışdır. Sovet İttifaqından ayrılan dövlətlərdən üçün Habermas milli strukturu qlobal rəqabətə yalnız üçü (Macarıstan, Çexiya, Slovakiya) parla- uyğunlaşdıracaq islahatlar təklif etmiş, milli dövlətin ment sistemini mənimsəmişdir. Bu tendensiyaya legitimliyini və suverenliyini itirəcəyini bildirmişdir. 1950-1990-cı illərdə daha çox rast gəlinmişdir.[1, “Bu vəziyyətdə milli dövlətin özünü izolyasiya 122] Brazilya 1960-cı ildə yarı-prezident idarəçiliyinə etməsi xilas yolu deyil”. Lakin yapon professor keçsə də, 1963-cü ildə təkrar prezident sisteminə Keniçi Ohmae qloballaşmanın milli dövləti aradan döndü. Zimbabve 1987-ci ildə, Qana 1960-cı ildə, qaldırmasını qənaətbəxş qiymətləndirmişdir. Onun Malavi 1966-cı ildə prezident idarəçiliyinə keçmişdir. fikrincə, “milli dövlət iqtisadi təşkilatlanma zamanı [13, 88]

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 44 GEOSTRATEGİYA 2. Türkiyədə milli dövlət: edənlər üçün milliyətçilik bir sığınacaq yeri olmuşdur. qloballaşma kontekstində Türkiyədə milliyətçilik Respublikanın qurulmasından İkinci Dünya Müharibəsindən sonra 1946-cı ildən etibarən başlıca siyasi-mədəni ünsürə çevrilmişdir. başlayan dövr dünyada yeni periodun başlanğıcı Siyasi sferada Türk-İslam sintezi ilə Atatürkçülük oldu. SSRİ-nin dağılması və soyuq müharibənin başa birləşmiş, Atatürkçülük milliyətçi əsaslı “neo- çatması yeni dönəmin başlanğıcı oldu. Beynəlxalq Kemalizm” adlandırılmışdır. Tanıl Bora Türkiyədə sərmaye qloballaşmanı önə çıxardı. Türkiyə siyasəti dörd fərqli milliyətçilik növünü ayırmışdır: birin- və iqtisadiyyatı qloballaşmanın təsiri altına düşdü. cisi, Kamalist milliyətçilik, ikincisi sol milliyətçilik, Bu tarixdən etibarən Türkiyə Avropa ilə əlaqələrinin üçüncüsü, liberal milliyətçilik, dördüncüsü isə yönünü dəyişdi və qərbyönlü siyasət tətbiq edilməyə irqçi-türk milliyətçiliyidir.[4, 167] Beləliklə, 1990-cı başlandı. İqtisadi siyasətdə liberallaşma, dünya illərdən iki cəbhə arasında iqtidar mübarizəsi ortaya siyasətində ABŞ-la əlaqələr əsas yer tutdu. ABŞ, çıxmışdır. Birinci cəbhə milliyətçiliyi əsas tutaraq Ka- Almaniya, Yaponiya liderliyində üçqütblü dünya malizmi siyasətin mərkəzinə yerləşdirməyə çalışmış, nizamı yarandı. Bu dövrdə İngiltərədə Tetçer, ABŞ-da ikinci cəbhə isə liberallaşma, Avropaya inteqrasiyanı Reyqanın izlədiyi neoliberal siyasət Türkiyədə Turqut vacib saymışdır. Bu iki cəbhənin öz prinsiplərini Özal tərəfindən həyata keçirilmişdir.[3, 353] 1983-cü tətbiqetmə və qarşı tərəfi gerilətməyə çalışması son- il seçkiləri ilə iqtidara gələn, Yeni sağ qanadı təmsil radan siyasi böhranlara gətirib çıxarmışdır. edən Özal hakimiyyəti neoliberalizmi mənimsəyən Kürd məsələsi də regional və qlobal proseslər 24 Yanvar 1980-ci il proqramını qəbul etmişdir. fonunda 1960-cı illərdən etibarən gündəmə Bu proqram sərbəst faiz, valyuta və aşağı məvacib gəlmişdir. 27 May 1960-cı il çevrilişindən sonra siyasətləri ilə ixracatın artırılmasını, xüsusən dövlət güclənən solçu ideyalar içərisində kürdlərin xərclərinin azaldılmasını, özəlləşdirməni, dövlətin iqtisadi inkişafı məsələsi və mədəni fərqləri iqtisadiyyata müdaxiləsini azaltmağı və dünya dilə gətirilmişdir. 70-ci illərdə kürdçülük solçu bazarına inteqrasiyanı hədəfləmişdir. Neoliberal hərəkatdan ayrılmış, 1974-cü il əhf fərmanından siyasətin tətbiq edildiyi 1980-ci illərdə Turqut Özal sonra isə təşkilatlanmağa başlamışdır.[10] liberal siyasət və iqtisadiyyatı mühafizəkar dəyərlər 90-cı illərdən etibarən kürdlər Avropa İttifaqı ilə sintez edərək dövlətçilik siyasətini tərk etmişdir. kimi beynəlxalq təşkilatların etnik qrupların in- Nəticədə, milli dövlət zəifləmiş, dövlətin fəaliyyət san haqqlarının qorunmasına dəstəyinə arxalana- sferaları daralmağa başlamışdır.[11, 32-33] raq haqqlarını tələb etməyə başlayıblar. Beləcə, 1980-ci illərdə başlayıb, 90-cı illərdə sürətlənən Türkiyənin regionda lider dövlətə çevrilməyini qloballaşmanın təsiri nəticəsində Türkiyədə dövlət, qəbul edə bilməyən super dövlətlərin də təkanı ilə siyasi quruluş, siyasi mədəniyyət kimi sferalarda Kürd məsələsi həll edilməsi çətin olan və terrorla yeni müzakirələr ortaya çıxmışdır. 1989-cu ildən iç-içə girən, milliyətçiliyi gücləndirən problemə sonra siyasi qadağaların da aradan qalxması ilə çevrilmişdir. Problem Avropa İttifaqına qatılmaq vətəndaş cəmiyyəti və siyasi partiyalar baxımından istəyən Türkiyənin qarşısında mane olmağa da- sərbəstləşmə dövrü başladı. Bu dövrdə dövlət liderləri vam edir. Çünki, Avropa İttifaqı kürdləri etnik azlıq iki funksiyanı yerinə yetirməyə çalışırdı: birincisi, olaraq qəbul edir. Ancaq bu təklif qəbul olunmamış, dövlətin bütövlüyü, ikincisi, milli-mənəvi dəyərlərin nə kürdlər, nə də dövlət azlıq statusunu qəbul qorunması. Demokratiyaya keçidi ifadə edən “ikinci etməmişdir. Respublika”nın yaradılması, milliyətçiliyin təsirli Türkiyədə neoliberal qloballaşmanın milli faktor olması, vətəndaş cəmiyyəti, dini qurumlar, dövlətə təsirlərindən biri də icraedici hakimiyyətin kimlik siyasəti kimi mövzular gündəmə gəldi. Kimlik gücləndirilməsinə əsaslanan idarəçilik sistemi- siyasətinin nəticəsi olaraq milli azlıqlar, multikultur- nin transformasiyasıdır. 1961-ci il konstitusiyası alizm, vətəndaşlıq, Kəmalizmin fərqli tərəfləri, milli hakimiyyət birliyi sistemindən tamamilə uzaqlaşaraq, dövlət istiqamətində addımlar atılmışdır. yumşaq hakimiyyət bölgüsünə əsaslanan ‘West- 1980-90-cı illərdən bütün dünyada sürətlənən minister’ tipli parlament idarəçilik sistemini irəli qloballaşma milliyətçiliyi zəiflədə bilməmişdir. sürmüş, məhkəmənin müstəqilliyini mənimsəmişdir. Qloballaşmanın dövləti zəiflədən təsirini tənqid Lakin konstitusiyanın icra olunduğu dövrdə

45 fərqli nəticələr ortaya çıxmışdır. Türkiyənin siya­ Shugart və Careyin tədqiqatlarında ortaq olan si tarixində koalisiya hökumətlərinin başlanğıcı yarı-prezident sisteminin üç vacib xüsusiyyəti bu qoyulmuşdur. Koalisiya hökumətləri Süleyman idarəçiliyin fərqli sistem olduğunu göstərir. Həmin Dəmirəlin sayca üçüncü­ hökumətindən sonra hərbi xüsusiyyətlər bunlardır: 1. Dövlət başçısının xalq çevrilişlə nəticələnmişdir. 12 Mart 1971-ci ildə tərəfindən birbaşa və ya bilavasitə seçilməsi. 2. Parla- həyata keçirilən hərbi çevrilişdən sonra icraedi­ mentin etimadına ehtiyacı olan hökumətin prezident ci hakimiyyət daha da gücləndirilmiş, Nazirlər tərəfindən təyin edilməsi. 3. Prezidentin parlamenti Kabinetinə qanun hökmündə qərarnamə qəbul etmək buraxa bilməsi.[15, 97-102] səlahiyyəti verilmişdir.[6, 84-85] Beləliklə, parla- Bu cür adı qoyula bilməyən sistem qarışıqlığı ment idarəçiliyi xalis prinsiplərdən uzaqlaşmışdır. 2017-ci ildə keçirilən referendumla həllini tapmış və 70-ci illərin ikinci yarısından etibarən sabitliyi qoru- idarəçilik sistemi öz həqiqi statusunu qazanmışdır. maq daha da çətinləşmişdir. Siyasi böhran Türkiyə Baş nazir vəzifəsi aradan qalxmış, icraedici Silahlı Qüvvələrinin baş qərargah rəisi Kənan hakimiyyət - başçısı prezident olmaqla parlament Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Evrənin başçılığı ilə 12 sentyabr 1980-ci ildə növbəti xaricində qurulmuşdur. Əvvəllər baş naziri təyin hərbi çevrilişin baş verməsi ilə nəticələnmişdir. edən prezident, artıq vitse-prezidentləri və nazirləri, Çevrilişin ardınca 1982-ci ildə konstitusiya üçün xalq eləcə də, yüksək vəzifəli məmurları vəzifəyə təyin və səsverməsi həm də prezidenti müəyyənləşdirmiş və vəzifədən azad edə bilər. Prezident bəzi məsələlərlə Kənan Evrən dövlət başçısı seçilmişdir.[5, 145-146] bağlı qərarnamə qəbul edə bilər. O, parlamentdə Ancaq bu konstitusiya ilə də məclis və qəbul olunan qanunlar əleyhinə Konstitusiya hökumətin səlahiyyətləri prezident səlahiyyətlərin­ ­ Məhkəməsinə müraciət edə bilər. [17] ABŞ nümunəsi dən daha az olmuşdur. Qanunvericilik qarşısında əsasında yaradılan yeni sistemdə bir çox fərqlər icraedici hakimiyyət, icraedici hakimiyyət olduğu üçün “Türkiyə prezident idarəçiliyi” adını içərisində isə prezident güclü olmşdur. Belə ki, almışdır. konstitusiyanın hazırlanmasında Təhlükəsizlik Şurasının təsirinin güclü olması və prezident Nəticə: seçiləcək Kənan Evrənin çevrilişin başında Qloballaşma ilə bağlı yanaşmaların dünyanı dayanması güclü prezidentin var olmasına səbəb birləşdirən, eyniləşdirən, eyni zamanda da olmuşdur.[5, 149-150] Nəticədə idarəçilik forması fəqliləşdirən təsirləri Türkiyədə də siyasi mədəniyyət, 1961-ci ildəki saf parlament idarəçiliyindən siyasi struktur, dövlət və bir çox sahələri dəyişikliyə uzaqlaşmışdır. Prezidentin qanunvericiliklə bağlı məruz qoymuşdur. 1980-ci illərdən etibarən iqtisadi- səlahiyyətlərinin əvvəlki konstitusiyadakından tək yyatda liberalizm və sağçılıq, siyasi sferada dövlətin fərqi, konstitusiya dəyişikliyi ilə bağlı qanunları əsas qərarverici orqan olmasının aradan qalxması, lazım bilərsə, xalqın səsverməsinə təqdim edə dövlətüstü quruluşların iqtisadiyyatda və siyasətdə bilməsi idi. Məhkəmə ilə bağlı səlahiyyətləri isə əsas rol oynaması müşahidə edilmişdir. Ədalət və öncəki konstitusiyadan daha çoxdur. Preziden- İnkişaf Partiyası hakimiyyətə gəldikdən sonra etnik, tin icraedici hakimiyyət olaraq səlahiyyətləri də dini, siyasi problemlərin həlli fonunda prezidentin əvvəlki dövrdən daha çox olmuşdur. səlahiyyətləri artırılmışdır. Qloballaşma Türkiyədə İcraedici hakimiyyətin gücləndirilməsi neoliberal və konservativ ideyalar, multikulturalizm tendensiyası 2002-ci ildən hakimiyyətə gələn Ədalət və milliyətçilik, dünyəvilik və İslamçılıq, çəkindirmə və İnkişaf Partiyasının prezident idarəçiliyinə və tarazlaşdırma prinsipinə əsaslanan ABŞ idarəçilik keçid müzakirələri ilə davam etmişdir. 2007-ci ildə nümunəsinin qəbul edilməsi və paralel olaraq icraed- keçirilən referendum prezidentin xalq tərəfindən ici hakimiyyətin gücləndirilməsi kimi paradoksal ten- seçilməsi ilə nəticələnmiş və prezidentin məclis densiyalara da yol açmışdır. Etnik-dini qarşıdurmalar, içərisindən təyin olunduğu parlament idarəçiliyi kürd problemi, terror, Avropa İttifaqı ilə əlaqələr, yönünü dəyişmişdir. Ona görə də, idarəçilik sis- demokratik idarəetmə həllini tam tapmamış nüanslar temi prezidentin səlahiyyətlərinin çox olması və arasındadır. Bütün bunlar ictimai səviyyədə də özünü seçki üsulu baxımından yarı-prezident idarəçiliyini göstərmiş, cəmiyyət içərisində siyasi, milli, dini xatırlatmışdır. Lakin Juan Linz, Sartori, Duverje, fərqlər qabarmışdır.

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 46 GEOSTRATEGİYA ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: https://www.tccb.gov.tr/cumhurbaskanligi/gorev_yetki/ 1. Aktaş M., Bayram C. Başkanlık Sistemi. An- kara: Liberte, 2015. S.122 SUMMARY 2. Axundi F., Səfərova A. Qloballaşma və insan The article focuses on the impact of globaliza- inkişafı. https://dejure.az/az/article/qloballasma-v- tion on factors such as nation state, governance and insan-inkisafi-axundi-fidan-v-sfrova-aygun political culture in Turkey. The aim of the research 3. Çolak Ç. “Yeni sağ’ı oluşturan bileşenlerin is to explain the political effects of globalization and birbiri ile çelişen kavramları üzerine bir its consequences in national context, to analyze the değerlendirme”. International Journal of Social Sci- relationships of recent decades in Turkey with glo- ence, Number: 44 , p. 351-361, Spring II 2016. s.352 balization, taking into account modern practices. In 4. Durdu Z. “Türkiye’de küreselleşmenin siyasal- this context, the state, national state and globalization kültürel etkileri: çokkültürcülük-ulusal kültür”. Dok- concepts were first described and political, economic torantura dissertasiyası, 2009. S. 30 and cultural spheres were examined in Turkey, and 5. Erdoğan M. Türkiyede anayasalar ve siyaset. transformation in government system was analyzed İstanbul:Liberte, 2012. S. 145-146 in this context. This analysis was conducted with the 6. Gözler K. Türk Anayasa Hukuku. Bursa:Ekin, study of the sources related to the subject, the analy- 2000, s. 84-85 sis of the results obtained, the analysis and synthesis 7. Hakyemez, Y.Ş. Mutlak Monarşilerden of the arguments, and also the comparative analysis Günümüze Egemenlik Kavramı. Ankara: Seçkin, method. 2004. S.61-63 8. Haydaroğlu C., Tatlısu S. “Turgut Özal dönemi Key words: nation state, globalization, Turkey, gov- yeni sağ devlet ve ekonomik liberalizm: devlet ve ernment system, presidential government system. piyasa ilişkisinin politik ekonomisi” // Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü jurnalı РЕЗЮМЕ (27-41), N 1, Aralık 2016 s., s.32 Статья посвящена влиянию глобализации на 9. Kaboğlu İ. Anayasa hukuku dersleri. 12-ci nəşr. такие факторы, как национальное государство, İstanbul:Legal, 2017. S. 191 государственное управление и политическая 10. Kurubaş E. “Kürt sorunu:doğuşu, gelişimi ve культура в Турции. Цель исследования niteliği”, https://www.beyaztarih.com/turkiye-tarihi/ - объяснить политические последствия kurt-sorunu-dogusu-gelisimi-niteligi глобализации и ее последствия в национальном 11. Örgün F. Dar gelen gömlek: başkanlık sistemi. контексте, проанализировать связи последних İstanbul: Bilge, 1999. S. 32-33 десятилетий в Турции с глобализацией с 12. Piriyev A.M., Əfəndiyeva X.B. Sosiologiya учетом современных практик. В этом контексте və Politologiya fənnindən mühazirə mətnləri. впервые были описаны концепции государства, Bakı:“Təhsil” NPM, 2009, səh. 226 национального государства и глобализации, 13. Tosun G.E., Tosun T. Türkiyenin siyasal is- а также были рассмотрены политические, tikrar arayışı: Başkanlık ve Yarı Başkanlık Sistemleri. экономические и культурные сферы в Турции, и Alfa:İstanbul, 1999. S.88 в этом контексте был проанализирован процесс 14. Yalçınkaya H., Çılbant C., Yalçınkaya N. трансформации государственной системы. Этот “Küreselleşme ile yenidn şekillenen ulus-devlet анализ проводился с изучением источников, anlayışı” // Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler связанных с предметом, анализом полученных jurnalı, Cild 4, N 8, 2012. результатов, анализом и синтезом аргументов, а 15. Yazıcı S. Başkanlık ve yarı-başkanlık sistem- также методом сравнительного анализа. leri: Türkiye için bir dğerlendirme. İstanbul:Bilgi Üniversitesi, 2002. 97-102 Ключевые слова: национальное государство, 16. Zabunoğlu G. “Günümüzde ulus-devlet” // глобализация, Турция, формы государственного ERÜHFD(535-559), Cild 13, N 1, 2018. s. 550 управления, президентская управления. 17. “Cumhurbaşkanının görev ve yetkileri”,

47 UOT 327.5

CEYHUN ƏHMƏDLİ Bakı Dövlət Universiteti, YENİ NƏSİL MÜHARİBƏLƏRƏ doktorant

NƏZƏRİ-KONSEPTUAL BAXIŞ VƏ E-mail: [email protected] RUSİYA YANAŞMASI

Son 200 ildə müharibələrin təbiəti, xarakteri birləşdirici funksiyanı yerinə yetirəcək. (1, s. 197,

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal və həyata keçirilmə texnologiyaları əhəmiyyətli 207.) Lakin müasir beynəlxalq münasibətlərin dərəcədə dəyişmişdir. Hələ 1901-ci ildə Mehen və xarakterinə diqqətlə nəzər yetirsək, Klevendin irəli Makinderin irəli sürdüyü yanaşmaya görə, dünya sürdüyü tezisin də bugünkü reallığı tamamilə əks strateji baxımdan quru və dəniz olmaqla iki mühitə etdirmədiyini deyə bilərik. Çünki qüvvələr tarazlığı sahib idi. II Dünya Müharibəsi ilə hava məkanı da və milli maraq kateqoriyasına söykənən beynəlxalq strateji element olmağa başladı. “Soyuq müharibə” mühitin əsas tənzimləyici aktoru qismində hələ də dövründə hərbi potensialın təməlini hava, dəniz və dövlət çıxış edir. Transmilli korporasiyalar, ayrı-ayrı quru qücü təşkil edirdi. 90-cı illərin əvvəllərində beynəlxalq əhəmiyyətli qeyri-hökumət təşkilatları, media da strateji gücün mühüm həlqəsini təşkil habelə müxtəlif təyinatlı özəl hərbi birliklərin etməyə başladı. XXI əsrdən isə kosmosun və kiber yaradılması və fəaliyyəti də dövlətin maraqlarına fəzanın savaş məkanına çevrilməsi ilə dünya strateji tabe tutulur. Hər nə qədər konspiroloji səslənsə də, baxımdan 5 ölçülü formaya sahib oldu. Təsadüfi terrorçu təşkilatların da ayrı-ayrı ölkələr tərəfindən deyil ki, 2009-cu ilin ortalarında ilk dəfə ABŞ-da müxtəlif resurslarla təminatını da bu kateqoriyaya müdafiə və hücum təyinatlı Kiber Komandanlığın daxil edə bilərik. Bir sözlə, müasir münaqişələrdə (USCYBERCOM) yaradılması yeni nəsil dövlətin iradəsindən kənar heç bir fəaliyyət həyata savaşlarına hazırlıq məqsədi daşıyırdı. keçirilmir və dövlət həlledici aktor qismində öz Göründüyü kimi, bəşəriyyətin inkişafı və əhəmiyyətli rolunu qoruyub saxlayır. elmi-texnoloji müstəvidə inqilabi dəyişikliklərin İngilis generalı Rubert Smit Balkanlardakı baş verməsi müharibələrə də təsirsiz ötüşməyib. təcrübəsinə söykənərək 2005-ci ildə yazdığı Məşhur alman hərb nəzəriyyəçisi Karl fon Klauze- “Gücün faydası” (“Utility of force”) kitabında açıq vetsin “hər dövrün özünə məxsus müharibə şəkildə etiraf edir ki, artıq hərbi gücə arxalanaraq qaydaları olur” tezisi bu baxımdan klassik yanaşma mürəkkəb siyasi hədəflərə çatmaq mümkünsüzdür. olaraq öz aktuallığını qoruyur. Amma bəzi R.Smitin qənaətinə görə, müharibələr artıq dövlətlər tədqiqatçıların qənaətinə görə, Klauzevitsin elmi və qeyri-dövlət aktorları arasında sonu görünməyən, paradiqmaları mövcud dünya reallığını tamamilə mürəkkəb və qarışıq hərbi toqquşmalara çevrilib. əks etdirə bilmir. Klauzevitsin nəzəriyyəsinin ən Onun fikrincə, qanunsuz silahlı birləşmələr dövlət böyük tənqidçilərindən olan İsrailli alim Martin olmağa can atır və beləliklə, qarışıq bir sistem or- van Kreveld hələ 1991-ci ildə yazırdı ki, artıq taya çıxır. Onun fikrincə, müasir dövrdə dövlətlərin savaşların dövlətlər və xalqlar arasında yox, etnik gücdən istifadəsi qısa şəkildə belə özətlənə bilər: və dini qruplar arasında baş verdiyi bir çağa daxil İnandırmaq, çəkindirmək, zor tətbiq etmək və rəqibi oluruq. Kreveld bildirir ki, yeni nəsil savaşların çıxılmaz vəziyyətdə qoymaq. Diqqət yetirsək, əsas aktorları terrorçu təşkilatlar, partizan, qul- Ukrayna böhranında bu nəzəri yanaşmanın prak- dur dəstələri və digər tanınmayan qruplar olacaq. tikada öz əksini tapdığını görə bilərik. Həmin Klassik institutlardan fərqli olaraq xarizmatik ölkədə aparılan müharibə heç bir tərəf üçün zəfərlə şəxsiyyətlər üzərində qurulacaq bu qanunsuz yekunlaşmayıb, amma rəqib çətin və çıxılmaz bir təşkilatların fəaliyytində peşəkarlıqdan daha çox duruma düşdü və belə bir həqiqət təlqin olundu fanatizm elementləri üstünlük təşkil edəcək və ki, özbaşına davranışlar və ya hansısa siyasi kurs ideoloji təbliğata söykənmiş sədaqət prinsipi əsas davam etsə, həmin dövlətə (hədəf ölkə) baha başa

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 48 GEOSTRATEGİYA gələcək və ya yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşəcək. birlikdə istifadə edərək özündən qat-qat güclü General Rubert Smit hibrid müharibələrdə olan rəqibini təəccübləndirə bilmişdir. Müasir dövlət, əsgər və xalq arasında çox sıx kommu- dövrün müharibə nəzəriyyəçiləri hesab edirlər ki, nikasiya əlaqələrinin olduğunu hesab etməklə yeni nəsil savaşlardakı dəyişikliklər müharibənin Klauzevitsin klassik nəzəriyyəsinin hələ də keçərli təbiətini dəyişdirəcək səviyyədə deyil. Mansoor da olduğunu irəli sürür. İngilis general bildirir ki, müharibələrin təbiətinin deyil, güclərin onu aparma hər bir siyasi hədəfin arxasında xalqın (toplumun) qaydasının dəyişdirdiyini irəli sürür. Keçmiş tar- dəstəyi dayanmalıdır. Dövlət hədəf ölkədə hərbi ixi hadisələrə nəzər yetirsək, bu tezisin özünü aksiyalarını xalqı inandıraraq həyata keçirməlidir qismən doğrultduğunu deyə bilərik. Məsələn, ki, nəticə etibarilə qurulacaq yeni sistem xalqın Birinci Dünya Müharibəsi illərində ingilislərin maraq və niyyətini ifadə etsin. ABŞ-ın Orta Şərq Osmanlı dövlətinə qarşı həyata keçirdiyi sis- strategiyasının ən zəif nöqtəsi də bu amil oldu. temli fəaliyyətlər hibrid müharibə elementi kimi Diqqət yetirsək, görərik ki, hərbi əməliyyatların qəbul oluna bilər. Eramızdan əvvəl V əsrdə baş uğurla başa çatdırılmasına baxmayaraq, ABŞ heç vermiş Pelopponnes müharibələri, Roma ordusu- bir ölkədə özünə və yerli xalqa dayaq hesab olu- nun German qəbilələrini yox etmək üçün həyata nacaq hökumət qura bilmədi. Belə deyək, ABŞ keçirdiyi fəaliyyətlər, Amerika inqilabı illərində müharibələri qazandı, amma sülh və istiqrarı təmin koloniyaların fəaliyyəti və inqilabdan sonra ABŞ edə bilmədi. Çünki bunun üçün ilk olaraq dəyər koloniyalarının öz aralarındakı savaşları, Napole­ və institutların yenidən qurulması lazımdır. Bu, on müharibəsində İngilis, Fransız və İspanların, siyasi hədəfə çatmağın ən mürəkkəb mərhələsidir. Fransa-Prussiya müharibəsində isə Prussiyanın ABŞ İraq və Əfqanıstanda bunu bacarmadı. istifadə etdiyi metodlar, habelə Yaponiyanın İkinci İnkluziv iqtisadi-siyasi institutlar yarada bilmədi Dünya Müharibəsindən öncə Çində fəaliyyətləri və hərbi əməliyyatların yekununda qurulan dövlət və bu qəbildən olan digər faktlar onu deməyə əsas əvvəlkilərdən heç nəyi ilə fərqlənmədiyi üçün verir ki, dəyişən müharibənin təbiəti yox, üsul və kövrək sabitlik yerini tezliklə xaosa verdi. metodlarıdır. (3, s. 3-10) Daha müasir nümunələrə “Hibrid” sözü hərfi mənada iki fərqli ün- isə yuxarıda qeyd etdiyimiz “Hizbullah”- sürün bir araya gətirilməsini ifadə edir. Müharibə İsrail savaşını, ABŞ-ın İraq və Əfqanıstandakı texnologiyasi kimi istifadə edildikdə ənənəvi hərbi fəaliyyətlərini, habelə Ukrayna böhranında qüvvələrlə (konvensional) qeyri-ənənəvi hərbi müşahidə olunan hadisələri daxil edə bilərik. Bu qüvvələrin (qeyri-konvensional), daha konkret kimi örnəklər hibrid təhdidlərin tarixdə heç də ifadə etsək, hərbçilərlə sivillərin, hərbi vasitələrlə az rastlanan olmadığını deməyə əsas verməklə qeyri-hərbi imkanların (siyasi, iqtisadi, ideoloji, həm də onu göstərir ki, elm və texnologiyanın sosial və s.), qaynar hərbi toqquşmalarla şiddət inkişafı ilə müharibələrin aparılma qaydaları, ehtiva etməyən metodların birlikdə tətbiq edilməsi metod və texnologiyaları da dəyişir. Burada qeyd mənasını ifadə edir. Frank R.Hoffman hibrid olunmalı vacib bir xüsus var. Müharibələrin təhdidləri düşmənin konvensional hərbi vasitələri, xarakteri dəyişməsə də, müasir dövrdə müharibə qeyri-ənənəvi müharibə taktikalarını, terrorizm və tenologiyalarının transformasiya tarixdə heç vaxt digər illeqal fəaliyyətləri vahid məqsəd uğrunda bənzərinə rastlanmadığı qədər sürətlə gedir. Bəli, eyni hərəkat ortamında və eyni zaman çərçivəsində keçmişdə hibrid müharibə elementlərinin mövcud istifadə etməsi kimi xarakterizə edir. (2) ABŞ-ın olduğu müharibələr olub. Amma müasir dövrdə İraqda həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlarda əsas aparılan müharibələrin əsas xarakteriktikası on- ssenari müəlliflərindən biri, hərb tarixçisi Peter dan ibarətdir ki, yeni nəsil müharibələr ənənəvi Mansoor hibrid müharibəyə ortaq siyasi hədəfə çat- (konvensional) müharibə qaydalarını tanımır. maq üçün konvensional hərbi güclərlə qeyri-nizami Müharibələrdə “üçüncü” tərəf anlayışı artıq si- vasitələrin (partizan, terrorçu və üsyançı) birlikdə yasi leksikonun ayrılmaz bir parçasıdır. Suriya tətbiq olunması kimi tərif verir. (3. s.2) və digər Orta Şərq ölkələrində hazırda cərəyan Hibrid müharibə ifadəsi əsasən 2006-cı ildə edən münaqişələr dövlətlərin bir-biri ilə bilavasitə “Hizbullah”ın İsrailə qarşı tətbiq etdiyi savaş toqquşmasını tamamilə istisna edir. Bu baxımdan, texnologiyasına tərif vermək üçün istifadə edilməyə adı çəkilən ölkələrdəki münaqişələr “vəkalət başlanılıb. Bu müharibədə “Hizbullah” partizan savaşı” termini ilə izah oluna bilər. Həmçinin, müharibələri və ənənəvi müharibə vasitələrini keçmiş dövrlərdə müşahidə olunan hibrid müharibə

49 elementləri müharibənin ümumi nəticələrinə əsaslı və digər sahələri aid etmişdir. Gerasimov bu təsir göstərmirdi, müasir dövrdə isə müharibələr fəaliyyətlərin gizli, yaxud­ da dolayı yolla inkar əsasən hibrid müstəvidə aparılır və qələbəni təmin olunan hərbi əməliyyatlarla dəstəklənə biləcəyini, edən əsas faktor hibrid müharibə texnologiyasının hətta sülhü dəstəkləmək adı altında icra edilə düzgün tətbiq edilməsidir. Bu baxımdan biləcəyini vurğulamışdır. Müasir kommunikasiya müharibələrin xarakter və təbiətinin dəyişdiyi kanallarından istifadə edilməsinin zəruriliyini fikrini irəli sürə bilərik. özəlliklə diqqət çəkən Gerasimov qeyd edir ki, yerli “Hibrid müharibə” yaxud da “hibrid təhdid” xalqları peşəkar, lakin gizli hərbi ünsürlərin köməyi terminlərinin məhz indiki dövrdə siyasi leksikona ilə ayaqlandırılması hibrid müharibənin vacib daxil edilməsi də təsadüf deyil. 2011-ci ildə NATO xüsusiyyətlərindəndir. komandanlığının hazırladığı hesabatda hibrid Gerasimov yeni doktrinasının təfsilatını 27 təhdid “terrorizm, miqrasiya, piratçılıq, korrupsiya, fevral 2013-cü ildə yayımlanan “Ценность науки etnik toqquşma və digər düşməncə fəaliyyətləri в предвидении” başlıqlı məqalədə açıqlamışdır.

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal əhatə edən termin” kimi xarakterize olunmuşdur. (7) Məqalədə yer alan və Rusiya dövlətinin müa- (4, s.77-98) Həmin hesabatda vurğulanır ki, hib­ sir müharibələri necə təsəvvür etdiyinə dair təməl rid müharibə elementləri keçmişdə olduğu kimi xüsusiyyətlər aşağıdakı kimi sıralana bilər: epizodik deyil, sistemli və çoxşaxəli formada 1. Gerasimov hər şeydən əvvəl müharibə ilə həyata keçirilən strategiyadır. Hesabatın müvafiq sülh arasındakı cizginin kiçildiyini, hətta aradan hissəsində bu cümlə olduğu kimi öz əksini tapır: qalxdığını, müharibələrin artıq elan edilmədən “Hibrid təhdidlər düşmənlər tərəfindən uzun vədəli başladıldığını və qeyri-ənənəvi vasitələrlə siyasi hədəfləri gerçəkləşdirmək üçün istifadə aparıldığını irəli sürür; olunur”. Ukrayna böhranından sonra bu anlayış 2. Digər önəmli xüsus isə şiddət ehtiva etməyən daha geniş istifadə olunmağa başlandı. NATO-nun bəzi yöntəmlərin arzuolunan nəticəyə çatmaqda keçmiş baş katibi Andres Foq Rasmussen Rusiyanın daha təsirli və effektiv olmasıdır. Buradan hiss Ukraynada həyata keçirdiyi kampaniyanı açıq olunur ki, Rusiya doktrinası Ərəb baharından ciddi hibrid müharibə kimi dəyərləndirmiş və baş verən şəkildə etkilənib. Belə ki, hər şeyin normal davam prosesləri belə özətləmişdir: Rusiya Ukraynadakı etdiyi düşünülən Ərəb ölkələri bir anda vətəndaş yeni hökuməti zəiflətmək və Şərqi Ukraynada müharibəsinin eşiyinə gəlib çıxmışdı. “Ərəb Rusiyanın siyasi təsirini davam etdirmək məqsədilə baharı” hadisələri onu göstərdi ki, strateji hədəflərin hərbi əməliyyatlara paralel olaraq, müxtəlif gizli gerçəkləşməsində qeyri-hərbi vasitələr daha təsirli fəaliyyətlər və geniş dezinformasiya kampaniyasını olmağa başlamış, hətta hərbi yöntəmlərin önünə eyni anda aparır. (5) ABŞ Müdafiə Nazirliyinin keçmişdir; 2006 v 2010-cu illərdə yayımladığı 4 illik hesabatda 3. Gerasimov qeyri-hərbi vasitələr qismində keçmiş müdafiə naziri Robert Geitsin çıxışlarında siyasi, iqtisadi, bilgi-kommunikasiya, sivil və digər hibrid təhdidlərdən bəhs olunmuşdur. vasitələri sayaraq bildirir ki, bütün bunların hədəf Hibrid müharibə fenomeninə Rusiya yanaşması ölkədəki xalqın etiraz gücü ilə paralel istifadə Rusiya dövlətinin XXI əsrdə geosiyasi hədəflərinə edilməsi faydalı nəticələr doğura bilər. Gerasimov çatmasına yönəlik strategiyası ilə bağlı ilk siqnal- xüsusi olaraq vurğulayır ki, bütün bunların gizli lar 25 yanvar 2013-cü ildə Rusiya Hərbi Elmlər şəkildə real hərbi güclə dəstəklənməsi vacibdir. Akademiyasının illik toplantısında baş qərargah Lakin hərbi gücə əl atılması yalnız böhranın son rəisi Valeri Gerasimovun səsləndirdiyi konseptual fazasında, yekun nəticə əldə etmək məqsədilə nitqdə ortaya çıxmışdır. (6) Gerasimov çıxışında (sülhü təmin etmək, yaxud da böhranı aradan xüsusilə Orta Şərqdəki hərbi toqquşmalarda qaldırmaq) gerçəkləşdirilə bilər; müharibə ilə sülh, yaxud da uniformalı personal 4. Bütün güclərin (hərbi, qeyri-hərbi, ilə gizli əməliyyatlar arasındakı fərqin qapandığına informasiya-təbliğat, kəşfiyyat və s.) vahid dair önəmli örnəklər vermiş, hərbi və qeyri-hərbi mərkəzdən effektiv şəkildə koordinasiya edilməsi vasitələrin paralel istifadə olunduğu təqdirdə hibrid müharibənin nəticələrini şərtləndirən ən daha effektiv nəticələr əldə etməyin mümkün- mühüm amillərin başında gəlir. Özəlliklə infor- lüyünü irəli sürmüş və qeyri-hərbi vasitələrə si- masiya sferasında düzgün koordinasiyanın nəticəyə yasi, iqtisadi təzyiq rıçaqlarını, habelə müxtəlif bilavasitə təsir göstərdiyi bəllidir. növ kommunikasiya vasitələrini, sivil insanları Rusiyanın müasir dövrdə müharibə doktrinasının

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 50 GEOSTRATEGİYA formalaşmasında təsiri olan şəxslərdən biri olan olunduğu qarışıq bir şərait kimi xarakterizə olu- general Aleksandr Vladimirov “Müharibənin nur. (9) Rusiyanın yeni hərbi doktrinasında iki ümumi nəzəriyyəsi” adlı kitabında müharibəni təməl müddəa var: Müharibə hər yerdə var və “sosial fenomen” və “milli mövcudluğun vacib bir müharibənin məqsədi haranısa işğal etmək yox, parçası” kimi dəyərləndirir. Beləliklə, Vladimi- arzu edilən effekti əldə etməkdir. rov müharibə ilə sülh arasındakı sərhədin ortadan Әvvәlki doktrina Yeni doktrina qalxdığını bildirməklə müharibənin milli varlığın Birbaşa hücum Birbaşa tәsir davamlı olmasında ən vacib şərtlərindən biri olduğu Düşmәnin mәhv edilmәsi Düşmәnin içәridәn çökdürülmәsi qənaətini bölüşür. Müharibə və sülh arasındakı çizgi Silahlarla savaş Kültürәl savaş “güvənsizlik” və “müharibə qorxusu” ilə zəngin Konvensional güclәr Özәl güclәr vә hәdәf ölkә daxilindәki proseslə xarakterizə olunur. Vladimirovun elmi müxalif qrupların istifadә olunması araşdırmalarını tədqiq edən İsveçli alim Peter Matt- Birbaşa tәmas Tәmassız savaş sona görə, savaşda hərbi vasitələrdən istifadə ən Seqmentli müharibә Düşmәnin bütün sistemlәrinin hәdәf son zərbənin vurulduğu mərhələdir. Bu mərhələdən seçilmәsi əvvəl düşmən ölkənin xalqına, siyasi liderlərinə Fiziki mühitdә savaş Fiziki ortama әlavә olaraq insan və sivil toplum quruluşlarına yönəlik informasiya zehninin vә kiber mühitin hәdәf alınması savaş aparılmalı, psixoloji amillər üzərindən Simmetrik tәsirlәrә üstünlük verilmәsi İqtisadi, siyasi, informasiya, texnoloji təxribatçı hücumlar təşkil olunmalıdır. Əslində müstәvidә assimmetrik tәsirlәrdәn müharibə əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi heç də istifadә olunması vurub-dağıdaraq hansısa bir bölgənin hakimiyyətini Müәyyәn bir zaman kәsiyindә davam Bir ölkәnin hәyatında davamlı olaraq ələ keçirmək deyil. Müasir dövrdə müharibə hədəf edәn savaş gedәn vә tәbii bir hala çevrilmiş ölkəni siyasi, iqtisadi və mədəni təsir dairəsinə müharibә daxil etmək məqsədini həyata keçirir. Belə olan təqdirdə hərbi güc arzu edilən hədəflərə nail ol- Rusiya dövlətinin yeni və əvvəlki hərbi maqda ən təsirli vasitə kimi çıxış edə bilmir. Bunun doktrinasındakı fərqləri aşağıdakı kimi təsnifləndirə yerinə hədəf ölkədə süni yollarla idarə olunan xaos bilərik: ortamının təşkilinə daha çox üstünlük verilir. Dolayı Rus məşhur hərb nəzəriyyəçiləri Tçenikov və və gizli yöntəmlərlə tətbiq olunan siyasi, iqtisadi və Boqdanov Rusiya Müdafiə Nazirliyinin yaydığı mədəni təsir yaratmaq cəhdləri arzu edilən formada sənədləri və digər müvafiq sənədləri tədqiq edərək cərəyan etdiyi təqdirdə birbaşa hərbi müdaxilələrin yeni nəsil müharibələrin nələri ehtiva etdiyini və də həyata keçirilməsi effektiv ola bilər. Əslində necə icra ediləcəyini ortaya qoymuşdur. Onların qeyri-ənənəvi müharibə taktikalarından istifadə tədqiqat işlərinə əsasən, Rusiyanın perspektivində təcrübəsi Rus akademik dairələrinə çoxdan bəllidir. hibrid müharibənin aşağıdakı aşağıdakı 8 fazadan Yevgeni Mesner (1891–1974) özünün “Müasir ibarət olduğu göstərilir: müharibənin üzü” (Лик современной войны, 1. Müasir müharibələr münaqişənin həlledici 1959), “Üsyan – Üçüncü Dünya Müharibəsinin məqamından ən azı bir ay əvvəl start götürməlidir. adı” (Мятеж — имя третьей всемирной, 1960), (Bu müddət bir neçə ay, hətta bir neçə il də götürülə “Üsyan savaşı” (Мятежевойна, 1971) əsərlərində bilər) İlkin mərhələdə psixoloji, ideloji, diplomatik hələ 50 il əvvəl qeyri-konvensional müharibə və iqtisadi sferaları əhatə edən qeyri-hərbi assim- texnologiyalarının əhəmiyyətindən bəhs etmişdir. metrik vasitələrdən istifadə olunur. Bu mərhələ Müharibənin psixoloji effektlərinə vurğu edən hərbi əməliyyatlara başlamaq üçün əlverişli şərait Messner düşmən ölkədə sivillərin köməyindən formalaşdırır; istifadəni strateji məqam kimi dəyərləndirmişdir. 2. Hədəf ölkənin siyasi və hərbi rəhbərliyinin Beləliklə, yuxarıda qeyd olunan fundamen- diqqətini real məqsəddən yayındırmaq üçün xüsusi tal tezislərə söykənərək 26 dekabr 2014-cü ildə əməliyyatlar həyata keçirilir. Diplomatik kanallar, Rusiyanın Təhlükəsizlik Şurasının hazırladığı, media və ayrı-ayrı dövlət strukturları tərəfindən Prezident Vladimir Putinin təsdiqlədiyi yeni hərbi yüksək səviyyəli koordinasiya həyata keçirilir. Bu doktrina qəbul edilmişdir. Doktrinada müasir mərhələdə kiber hücumların təşkili də mümkündür. müharibə ortamı hərbi güclə yanaşı, siyasi-iqtisadi Hədəf ölkənin əhalisi və hərbi qüvvələrinə yönəlik fəaliyyətlər, effektiv informasiya təbliğatı, habelə çirkli informasiya təbliğatı aparılır. Burada məqsəd özəl hərbi qüvvələr, hədəf ölkədəki xalqın cəlb ölkədə xaotik vəziyyət yaratmaq, cəmiyyəti ruh

51 düşkünlüyünə sövq etmək və hakimiyyətin situasi- vermədikdə Rusiya Federasiyası düşmən ölkənin yaya nəzarəti itirməsinə nail olmaqdır. Hücum edən ərazisində nüvə silahından istifadə edə bilər. (10) tərəf həmşinin genetik mühəndislik nümunəsi olan Rusiya hərb nəzəriyyəçilərinin tezislərində bioloji silahlardan da istifadə edə bilər; ana xətt ondan ibarətdir ki, müasir münaqişələrdə 3. Hücum edən tərəf düşməni qorutmağa və tərəflərdən biri o biri üzərində informasiya üstün- aldatmağa çalışır. Hədəf ölkənin rəhbərliyi şantaj və lüyü əldə edə bilmədiyi təqdirdə müharibəni rüşvət yolu ilə xidməti vəzifələrindən imtina etməyə qələbə ilə yekunlaşdıra bilməz. Əsasən “Ərəb məcbur edilir. Cəmiyyəti manipulyasiya etməklə baharı” prosesindən təsirlənən Rusiyanın hərbi onun davranışlarını dəyişdirir. Cəmiyyətin narazı, ekspertləri yaşadığımız çağı yüksək texnologi- qane olmayan təbəqəsi isə izolyasiya edilir; yalar əsaslı müharibə əsri kimi xarakterizə edirlər. 4. Gizli xüsusi xidmət orqanları vasitəsilə Onların fikrincə, 1990-cı illərin əvvəllərində cəmiyyətdə istiqrarsızlıq yaradılması istiqamətində İraqa qarşı aparılan Körfəz müharibəsi yüksək təbliğat aparılır. Burada məqsəd insanlar arasında texnologiyalar əsrinin ilk müharibəsi hesab oluna

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal narazılığı artırmaq, onları qanunsuz addımlar bilər. Yarım milyon şəxsi heyəti və kifayət qədər atmağa sövq etmək, xaos, panika yaratmaq və inkişaf etmiş hərbi hava qüvvələrinə malik İraq cəmiyyətdə itaətsizlik şəraitini formalaşdırmaqdır. ordusunun iki həftə ərzində pərən-pərən düşərək Həmin agentlər təşkilatçı ölkələr tərəfindən maddi, rüsvayçı məğlubiyyətə uğraması ənənəvi müharibə hərbi və digər maddi resurslarla təmin olunurlar; strategiyalarının artıq işləmədiyini göstərirdi. 5. Özəl (ödənişli) hərbi qüvvələrdən və hədəf Nəzəri-fundamental yanaşmalar onu ortaya ölkədəki silahlı müxalif qruplaşmalardan istifadə qoyur ki, hibrid müharibə Rusiya dövlətinin edərək uçuşa yasaq zona, dəniz və qurudan blokada perspektivindən hədəf ölkədə dövlət orqanlarının şəraiti yaradılır; fəaliyyətinin iflic edilməsinə və daxili sabitliyin 6. Hərbi əməliyyatların başlanğıcında informasi- pozulmasına hədəflənmiş çox səviyyəli cəhdlərin ya müstəvisində kəşfiyyat və diversiya fəaliyyəti məcmusudur. Konvensional müharibələrdən həyata keçirilir. Zərbələrin hədəfini dəqiq müəyyən fərqli olaraq yeni nəsil müharibələrin əsas ağırlıq etmək üçün casuslardan, aerokosmik imkanlardan mərkəzi əsasən cəmiyyətlə üzərində fokuslanmışdır. istifadə olunur; Beləliklə, Rusiyanın hibrid müharibə təsəvvürü 7. Raket zərbələri düşmənin açar əhəmiyyətli ən müxtəlif vasitələrlə insanların beyninə təsir obyektlərinə, o cümlədən strateji sənaye etmək mexanizminə söykənir. Nəticə etibarilə müəssisələrinə, kommunikasiya mərkəzlərinə hibrid müharibələrin yekun hədəfi düşmənin və hərbi obyektlərə endirilir. Su, enerji və ərzaq strateji əhəmiyyət daşıyan həm sivil, həm də hərbi təchizatının ciddi zədə görməsi düşməni təslim təsisatlarının psixoloji faktorlardan istifadə edərək olmağa vadar edir. Hərbi əməliyyatların dəqiqliklə qeyri-ilək vəziyyətə gətirilməsidir. Ənənəvi hərbi icra olunmasına dəstək olmaq məqsədilə yeni nəsil vasitələr isə müharibə ən son fazasında tətbiq olu- robotlardan geniş istifadə olunur; nur. 8. Yekun fazada düşmənin ən son müqavimət nöqtələri zərərsizləşdirilir. (10) ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: Əlbəttə, bu strategiyanın bütün müasir mühari­ 1. Martin Van Creveld: The Transformation of bələrdə qeyd olunan ardıcıllıqla davam etməsi War: The Most Radical Reinterpretation of Armed şübhəlidir. Amma hədəf ölkələrə münasibətdə Conflict Since Clausewitz, Free Press, (1991). tətbiq olunan hibrid müharibə texnologiyalarının 2. Frank Hoffman, “On Not-So-New Warfare: əsasən yuxarıdakı ardıcıllıqlara söykəndiyini deyə Political Warfare vs Hybrid Threats” https:// bilərik. Xüsusən Ukraynada baş verən hadisələrin warontherocks.com/2014/07/on-not-so-new-war- sinxronluğu yuxarıdakı konseptual ardıcıllığa fare-political-warfare-vs-hybrid-threats/ söykənirdi. Tçenikov və Boqdanov hesab edirlər 3. Peter R. Mansoor, “Introduction: Hybrid War- ki, yerüstü komponentlər olmasa, yeni nəsil fare in History”, Williamson Murray ve Peter R. müharibələrdə nailiyyət əldə etmək olduqca Mansoor (der.), Hybrid Warfare: Fighting Complex çətinləşir. Həmçinin hərbi birləşmələr ən yüksək Opponents from the Ancient World to the Present, dəqiqlikli raketlər və radio-elektron silahlarla təchiz New York, Cambridge University Press, 2012. olunmalıdır. Adı çəkilən hərb nəzəriyyəçiləri hesab 4. Sascha-Dominik Bachmann, Håkan Gun- edirlər ki, hərbi əməliyyatlar arzuolunan nəticələri neriusson, “Hybrid Wars: The 21st Century’s New

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 52 GEOSTRATEGİYA Threats to Global Peace And Security”, Scientia media and the Internet, benefiting from the as- Militaria - South African Journal of Military Stud- sistance of special military units, and other factors ies, Vol. 43 Num. 1, 20 may 2015. created conditions for nation-states to disguise the 5. Mark Landler ve Michael R. Gordon, “NATO direct participation in wars. The purpose of writing Chief Warns of Duplicity by Putin on Ukraine”, The the article is to present a theoretical and conceptual New York Times, 8 iyul 2014. https://www.nytimes. view of the new generation of wars and look at the com/2014/07/09/world/europe/nato-chief-warns-of- Russian experience in this context. duplicity-by-putin-on-ukraine.html 6. Roger McDermott, “Gerasimov Unveils Rus- Key words: New generation war, hybrid warfare, sia’s ‘Reformed’ General Staff ”. http://www.james- asymmetric war, psychological warfare, Gerasimov town.org/single/?tx_ttnews[tt_news]=41951&no_ doctrine. cache=1#.VghFNZc-49k 7. Герасимов Валерий, “Ценность науки Теоретико-концептуальный обзор войн в предвидении”. https://www.vpk-news.ru/arti- нового поколения и подход России cles/14632 Джейхун Ахмадли, 8. Peter Mattsson, “Russian Military Thinking - Бакинский Государственный Университет, A New Generation of Warfare”, Journal on Baltic докторант Security, Cild 1, No.1, 2015, s.61-70 9. https://www.washingtonpost.com/news/ Ключевые слова: Война нового поколения, monkey-cage/wp/2015/01/15/russias-new- гибридная война, асимметричная война, military-doctrine-same-as-the-old-doctrine- психологическая война, доктрина Герасимова. mostly/?arc404=true 10. The Nature and Content of a New- Generation War. Military Thought. 03.07.2015 https://pdfs.semanticscholar.org/c887/4593b 1860de12fa40dadcae8e96861de8ebd.pdf?_ ga=2.233030110.1323214074.1595246427- 1052918900.1595246427

Açar sözlər: Yeni nəsil müharibələr, hibrid müharibə, assimmetrik müharibə, psixoloji savaş, Gerasimov doktrinası.

New generation wars at the theoretical and conceptual framework and the Russian ap- proach Jeyhun Ahmadli, Baku State University, P.h.D candidate

ABSTRACT In the XXI century, the rapid development of information and communication technologies, as in every field, led to revolutionary changes in the nature of wars. Classical theories can no longer explain the nature of modern wars. We live in a time that it is almost impossible to find the border between peace and war. In modern times, we see wars that are not declared. Without in-depth analy- sis it is very difficult to determine whether differ- ent countries are living in a state of war or peace with each other. Proxy wars, widespread use of the

53 UOT 327.56

LEYLA NƏBİYEVA Bakı Dövlət Universiteti, KİPR PROBLEMİNDƏ TÜRKİYƏ- Asiya və Afrika Ölkələri tarixi YUNANISTAN MÜNASIBƏTLƏRİ kafedrasının doktorantı Enozis, Qanlı Milad. E-mail: [email protected]

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Türkiyə və Yunanıstan arasında başlamış olan maq üçün mübarizə aparmalarına səbəb olmuşdur Kipr problemi Türkiyə üçün həll edilməsi çətin [9, s.41]. Kipr Orta Şərq və Şərqi Aralıq dənizi, olan məsələlərdən olmuşdur. Kipri Yunanıstanın Süveyş bu bölgədən keçən bütün dəniz və hava bir parçası halına gətirmək (Enozis) və orada yollarını Qırmızı dəniz ilə Fars körfəzini nəzarət yaşayan türklərin yox edilməsi, hətta bir gecədə altında tuta biləcək strateji mövqeyə sahibdir [13, yox edilməsi düşüncəsi Yunanıstanın və Kiprdə s.3]. Roma, Osmanlı imperiyası və Böyük Bri- yaşayan rumların əsas ideallarından biri olmuşdur. taniya kimi dövlətlərin Aralıq dənizinin üçüncü Kiprdə rumlar bu ideyalarını gerçəkləşdirmək üçün böyük adası olan Kiprə xüsusi diqqətləri olmuşdur. 1963-cü ildə türklərə qarşı qətliam törətdilər ki Osmanlı dövləti 1 iyul 1570-ci il 1 avqust 1571- bu da tarixə Qanlı Milad adı ilə yazıldı. Bu hadisə ci illər arasında çox çətin müharibə nəticəsində türklərə qarşı düşmənli̇ yi̇ ilə tanınan baş yepiskop Kipri fəth etmiş və ada 308 il (1571-1878) Osmanlı Makarios zamanında vaş verdi. hakimiyyətində qalmışdır [10, s.270]. 1877-78-ci Qanlı miladın törədilməsində 1950 və 1960-cı illər Rus-Osmanlı müharibəsində türklərin böyük illərdə Türkiyə ilə Yunanıstan arasında imza­ torpaqlar itirməsini İngiltərə özünə təhlükə olaraq lanmış anlaımaya əsasən yaranmış olan Kipr gördüyü üçün Berlin kongresini toplamış və burada Cümhuriyyətini yox etmək, Enozisi bir an əvvəl 1878-ci ildə imzalanmış olan Berlin anlaşmasına həyata keçirmək, Kipr məsələsinin BMT-də görə, Kipr adası müvəqqəti olaraq İngiltərəyə veril- müzakirə edilməsinə nail olmaq və Türkiyənin di və İngiltərə Kiprə yerləşdirəcəyi hərbi qüvvə ilə Kipr adasında mövqeyini zəiflətmək məqsədi rusların Anadoluya hər hansı bir hücumu zamanı güdürdü. Osmalıya yardım etməyi öz üzərinə götürdü [17, Bu yazıda Kipr adasında çıxmış olan problemlər s.34]. zamanı Türkiyə ilə Yunanıstan arasında olan 1923-cü il Lozan anlaşmasına görə Türkiyə münasibət, Enozisə Türkiyənin və böyük İngiltərənin adanı təktərəfli işğalını tanımaq məcbu­ düvlətlərin reaksiyaları və türklərə qarşı Qanlı riyyətində­ qaldı. 10 mart 1925-ci ildə isə Kipr Miladın törədilməsi məqsədləri araşdırılacaqdır. Tac Koloniyası adlandırılmışdır. 1878-1960-cı Kipr Siciliya və Sardiniya adalarından sonra illər arasında Kipr adasında davam etmiş İngilis Şərq meredianları arasında yer alan ən böyük hakimiyyəti dövründə burada yalnız rum xalqının üçüncü adadır. Bunun üçün də bütün tarix boyu mənafeyi qorunmuş, burada yaşayan türk xalqı isə Şərqi Aralıq dənizi və onu çevrələyən dövlətlərin daima fədakarlıq göstərən tərəf olmuşdur [7, s.52]. və buradan keçən Şərq-Qərb, Şimal-Cənub İngiltərə Hind və Aralıq dənizinə kontrol istiqamətli dəniz və quru ticarət yollarının idarəsi etmək məqsədilə Kipri ələ keçirməyi uzun müddət baxımından çox əhəmiyyətli bir geopolitik və idi ki, planlaşdırırdı. Bu məqsədinə nail olmaq stratejik önəmə sahib olmuşdur. Bu coğrafi fürsətini 1877-1878 Osmanlı- Rus müharibəsindən vəziyyəti Kipr adasına çox önəm qazandırmışdır sonra ələ keçirdi. 1878-ci ildə Rusiyanın ki, bu da tarix boyu böyük güclərin Kipri qazan- Osmanlı İmperiyasını məğlub etməsi və türklərin

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 54 GEOSTRATEGİYA böyük torpaq sahəsə itirməsini öz mənafeyinə aprel 1952-ci ildə dəfələrlə Yunanıstan ziyarətləri uyğun olmadığını görən İngiltərə Osmanlını bu etmiş və nəhayət Yunanıstan baş naziri Papaqosu vəziyyətdən çıxarmaq məqsədilə Ayastefanos Kipr məsələsənin BMT-yə çıxarılmasına razılıq anlaşmasının türklərin xeyrinə dəyiıdirilməsi üçün verməsinə nail olmuşdu. Beləliklə Yunanıstan Berlin konqersinin yenidən toplanmasını istədi. BMT-də Kipr xalqına özü öz müqəddəratını həll 1878- ci ildə imzalanan Berlin anlaşmasına görə, etmək, özü özünü idarə etmək (self determina- Kipr adası müvəqqəti olaraq İngiltərəyə verildi tion) haqqı verilməsini istəyən tələbin gündəmə və İngiltərə rusların hər hansı hücumu zamanı gətirilməsini istəmişdir və bununla da Enozis üçün Osmanlıya yardım edəcəkdi [17, s.34]. Kipr 1878- daha fərqli bir qapı açılmışdır [14, s. 765-796]. ci ildə İngiltərə ilə Osmanlı arasında Türkiyəni rus 23 Mart 1954-cü ildə Yunanıstan Kipr hücumundan qorumaq məqsədi ilə imzalanmış olan məsələsinin BMT-də müzakirə edilməsinə nail Konvensiya ilə Türklərin əlindən tamamilə çıxdı oldu. BMT siyasi komissiyası Yunanıstanın [19]. Bu tarixdən sonra Osmanlı hökumətlərinin bu tələbini incələdikdən sonra qəbul edilməsi əsas siyasəti orada olan türklərin mənafelərini haqqında qərar çıxardı.Bu qərardan sonra Türkiyə qorumaq oldu. Yunanlar isə Enosis (birləşmə: baş naziri Adnan Menderes Kipr məsələsinin Yunanıstanın Kipri özünə birləşdirmə ideyası) bağlandığını bildirdi. Lakin Yunanıstan bu mövzu- üçün təyziqlər edirdilər [8]. Enozisin mənası rumca da heç bir zaman onunla razılaşmadı [4, s. 19-20]. ilhaq etmək deməkdir və Meqali İdea (Megalo idea Bundan sonra Kiprdə mütəmadi olaraq türklərə böyük fikir ) xəritəsinin çəkildiyi gündən etibarən qarşı hücumlar, təkidlər və təxribatlar başladı. gündəmdədir [1, s.43]. Meqali İdea Bizansın Türklər hər yerdə təqib və narahat edilirdilər. aradan götürülərək, içində Kipr adasının da olduğu 1959-cu ildə Yunanıstan və Türkiyə xarici işlər bütün yunanları və tarixdə yunanlara aid olduğu nazirləri əvvəlcə Parisdə sonra isə Sürixdə topla- hesab etdikləri bütün torpaqların bir bayraq altında naraq Kiprə müstəqil Cümhuriyyət verilməsini toplanmasini və Böyük Yunanıstan qurulmasını müzakirə etdilər. Bunun nəticəsində Türkiyə baş nəzərdə tuturdu. Bu xəritə 1791-ci ildə çəkilməyə naziri A. Menderes və Yunanıstan baş naziri Kara- başlanılıb 1796-cı ildə çap edilmişdir [2, s. 4-7]. manlis qərara gəlmiş və anlaşma imzalamışlar. 12 iyul 1878-ci ildə Kiprin idarəsinin keçici Bu anlaşma 27 maddədən ibarət idi və 11 fev­ olaraq İngiltərə ələ aldığı zaman kiprli rumlar ral 1959-cu ildə Sürixdə imzalanmışdır. Bun- Yunanıstanın baş yepiskopu Sofraniyosun başçılığı dan sonra 19 fevralda edyni şəkildə Londonda ilə “adanın idarəsinin dəyişməsini qəbul edirik, toplanmış və bu səfər türk rum təmsilçiləri də çünki digər Yunan adalrı kimi Kiprin də, milli bu anlaşmanı imzalamışdılar. Beləliklə Kiprdə baxımdan bağlı olduğu Yunanıstana verilməsinə Cümhuriyyət qurulmasını təsdiqləyən London İngiltərənin yardım edəcəyini bilirik. ”deyərək və Sürix anlaşmaları İngiltərənin adada olan Enozis fikirlərini açıqca bəyan etdilər [2, s. 6]. mənafelərini qorumağa kömək etdi [7, s. 734- 1907-ci ildə ingilis müstəmləkələri nazirliyi 735]. Bu anlaşmalardan sonra Kipr Cümhuriyyəti məsləhətçisi Uinston Çörçilin Kipri ziyarəti Konstitusyası və konstitusiyanın bir parçası olan ərəfəsində kiprli rumlar adanın Yunanıstana Qarantiya və İttifaq andlaşmaları da imzalanmışdır. birləşdirilməsini ondan tələb etdilər. O isə Kiprin Bu gündən sonra Kipr müstəqilliyini elan etdi və Yunanıstan ilə heç bir əlaqəsinin olmadığını və beləlikə Yunanıstan Enozis Türkiyə isə Taksim rumların da yunanlı olmadıqlarını, eyni zamanda istəklərindən əl çəkmiş oldurlar. 20 sentyabr 1960- adanın İngiltərəyə verildiyini əsas gətirərək bu cı ildə Kipr BMT-nin üzv dövləti oldu [14, s. 772]. tələbi rədd etdi [2, s.8]. Kipr cümhuriyyət aldıqdan sonra burada 1950-ci il 18 oktyabrda Makarios Kipr Ortodoks türklərə qarşı şiddətlər başladı ki, bunun da başında kilisəsinin baş yepiskopu seçildi. O, kiprli rumların Makarios dururdu. Makarios konstitusiyada Enozis sevdalarını daha da alovlandıraraq “Enozisi türklərə veto haqqının verilməsi ilə razılaşmır, o həyata keçirənə qədər mənə rahat yoxdur” deyə maddənin ləğv olunmasını tələb edirdi. Türkiyədə öz çıxışında bildirmişdi [15, s. 61]. Makarios 25 1960-cı il 17 may hadisələri cərəyan etdiyi üçün

55 ölkənin bütün diqqəti bu hadisələrə yönəlmişdi. zuda ABŞ tərəfsizdir deyə bildirmişdir. Sadəcə Lakin Makariosun bu tələbinə laqeyd qalınmadı Rusk türk və yunan səlahiyyətli nümayəndələrinə və sərt bir nota ilə bu tələb rədd edildi, ancaq o, bu bu vəziyyətdə ölkələrinə göstərilmiş olan hərbi rəddi qəbul etmədi. Bu zaman Makariosa İngiltərə yardımlardan Amerika dövlətini xəbərdar etmədən və Yunanıstandan əks cavab gəlmədi. Buna bax- istifadə edilməməsi xəbərdarlığını etmişdir. mayaraq Makarios konstitusiyanı dəyişdirmək 1963-cü il 25 dekabrda Türkiyə qırıcıları adanın məqsədinə nail olmadı və çoxdandır hazırlamış üzərindən xəbərdarlıq uçuşları etməyə başladılar. olduğu Akritas planını həyata keçirməyə başladı. Bundan sonra İngiltərə, Yunanıstan və Kipr adına 21 dekabr 1963-cü ildə Qanlı Milad adı ilə tarixə Makarios adada barış məqsədli İngilis generalının yazılmış olan, türklərə qarşı hücumlar başladı. Bu rəhbərliyində bir güc yaradılmasını qəbul etdi. hücumlar Enozis çağırışları ilə həyata keçirilir və Bu dönəmdə ABŞ hələ də tərəfsizliyini davam Kiprdə yaşayan türklərə qarşı edilirdi. Bu hadisələr etdirirdi. 1964-cü ildə İnönü ABŞ səfiri Raymond zamanı uzun illərdir düşünülən türklərin qətliamı Harreyə ABŞ-ın adada olan vəziyyətə bir qaranti­ Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal reallaşdırılırdı [16, s.198]. Bu hadisələr EOKA adlı ya verməyəcəyi təqdirdə adadakı hadisələrə təşkilat altında həyata keçirilirdi. EOKA Kiprin Türkiyənin müdaxilə edəcəyini bildirdi. Yalnız bu Yunanıstana birləşdirilməsini istəyən yunanlar xəbərdarlıqdan sonra ABŞ istəksiz olsa da adada tərəfindən 1955-ci ildə qurulmuş bir təşkilatdır. olanlara müdaxilə etmək qərarına gəldi [12, s. 108]. Qanlı miladın törədilməsində, adanın bütün Qanlı Milad hadisələri BMT təhlükəsizlik hər yerində bombalı hücumlar edilərək, pusqu- toplantısında müzakirə edildiyi zaman Yunanıstan lar qurularaq, insanları öldürərək təxribatların nümayəndələri Makariosu dəstəkləyən çıxışlar törədilməsində əsas məqsəd Kiprin Yunanıstana etdilər və beləliklə onun törətmiş olduğu cinayətləri birləşdirilməsi idi. örtbasdır edərək ona şərik oldular. Eyni zamanda Qanlı milad hadisələrində bir çox türk qətlə 27 fevral 1964-cü ildə Yunanıstan baş naziri Yargo yetirilmiş, evləri dağıdılmışdır. Bu hadisələrin Papandreou Makariosa onu dəstəklədiyi haqqında törədilməsində əsas məqsədlərdən biri də, adada məktub da göndərdi [2, s. 69]. yaşayan türk ailələrini qorxutmaq və Kiprdən köç Türklərin xəbərdarlıq uçuşlarından sonra etməyə məcbur etmək idi. Çünki adada nə qədər Kiprdə atəşkəs elan edildi, lakin rumlar atəşkəsi az türk olarsa Enozisi həyata keçirtmək bir o qədər qorumayıb yenə türklərə hücumlar edir onları qov- asan olacaqdı. maq üçün hər cür yollara əl atırdılar. Bu səbəbdən Qanlı milad hadisələri zamanı Makarios Türkiyə adada asayişi qorumaq məqsədilə artıq poçt, TV və radioları ələ keçirərək burada olan hərbi təyyarələrini və hərbi gəmilərini oraya hadisələrin dünyaya çatdırılmasının qarşısını göndərdi. Bundan sonra 17 fevral 1964-cü ildə almışdı, özü isə dünya mətbuatına qanlı milad BMT baş katibi U Tan iki tərəf arasında vasitəçi hadisələrini türklərə olan hücum olaraq yox, olmağı öz öhtəsinə götürdü və münasibətlərin türklərin özlərinin çıxartdıqları qiyam olaraq düzəlməsi üçün işlər başladı. qələmə verirdi. Bu hadisələr zamanı Türkiyə Türklərin yox edilməsi və Kipr adasından Qaran­ti anlaşmasına əsasən 25 dekabr 1963-cü ildə tamamilə çıxarılmasına yönəlmiş olan Qanlı milad Lefkoşa səmalarında xəbərdarlıq uçuşları etmək hadisələri nəticəsində 103 türk kəndi məv edilmiş, üçün hərbi təyyarələrini göndərdi [14, s.780]. yüzlərlə türk öldürülmüş, 7500 nəfər yaralanmış və 1963-cü il 23 dekabrda yunanların türklərə 25000 nəfər qaçqın düşmüşdür [2, s.69]. hücum etməsi ilə arada olan münasibətlər qanlı Türkiyənin adada olan hadisələrə qarşı artıq qarşıdurmaya çevrildi. Türkiyə bu vəziyyətə səbri qalmadı və hərbi müdaxilələr etməyə başladı. müdaxilə etmək məcburiyyətində qaldı. ABŞ Bundan sonra Amerika Birləşmiş Ştatları prezi- ilk əvvəl bu vəziyyətə müdaxilə etmək istəyində denti Conson Türkiyə baş naziri İsmət İnönüyə deyildi. Həmin vaxtlarda İsmət İnönü ABŞ-ı bu bir məktub göndərdi [18]. Məktubda Türkiyənin hadisələrə daxil etmək üçün cəhdlər göstərsə də o Kiprə müdaxilə edəcəyi təqdirdə Amerikan vaxt ABŞ xarici işlər naziri Dean Rusk bu möv- yardımları ilə Türkiyəyə verilmiş olan hərbi

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 56 GEOSTRATEGİYA sursatın istifadəsinə Amerikan hökuməti tərəfindən Açar Sözlər: Kipr, Türkiyə, Yunanıstan, Enozis, icazə verilməyəcəyi bildirilirdi. Eyni zamanda Qanlı Milad, BMT. Türkiyənin Kiprə müdaxiləsi zamanı Sovetlər də hərəkətlənərək müdaxilə edə biləcəyi və bu ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: təqdirdə NATO müttəfiqlərinin Türkiyəyə heç bir 1. Adıyeke A. N., Geçmişten bu güne Kıbrıs so- yardım etməyəcəyi açıq şəkildə qeyd olunurdu. runu ve Türkiye. 9. Askeri tarih semineri bildirileri Bu təhdid dolu məktuba İsmət İnönünün də cavabı 1, 22-24 Ekim 2003, İstanbul, 2005. sərt oldu. Məktubda qeyd olunurdu: Məktubunuz 2. Alasya H. F., Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyy- illər boyu ABŞ ilə münasibətlərinə diqqət göstərən eti tarihi, Ankara, 1987, Türk Kültürü araştırma ölkəmiz üçün bir xəyal qırıqlığı olmuşdur [11,]. enstütüsü yayın evi. NATO anlaşması üzv dövlətlərdən birinin hər hansı 3. Alasya H. F., Kıbrıs ve Rum Yunan emelleri, təcavüzə məruz qalması təqdirində digərlərinin ona Lefkoşa- Kıbrıs, 1992. yardım etməsi məqsədi ilə qurulmuşdur. Əgər digər 4. Aydınoğlu A., Kıbrıs sorunu Çözüm dövlətlər Sovet hücumuna məruz qalmış ölkənin arayışları-Annan Planı ve Referendum süreci, bu vəziyyətə necə gəldiyini araşdırıb nəticəsinə Ankara, 2005. görə qərar verəcəklərsə bu o deməkdir ki, NATO 5. Çiftçi K., Türk dış politikası, Ankara: Aiyasal ittifaqının bünövrəsi sarsılmış və o ittifaqın heç bir kitab evi, 2010. mənası qalmamışdır [5, s. 279-280]. Bu hadisədən 6. Denktaş R.R., Son Çağrı, İstanbul, 2007. sonra Türkiyə-ABŞ arasında olan münasibətlərdə 7. Edibali A., Türkiyenin Kıbrıs Politikası Ne də bir müddət soyuqluq başladı. Omalısıd, İstanbul,1974. Nəticə etibarilə bütün dünyada Qanlı milad 8. Gazioğlu A. C., Kıbrıs Tarihi: İngiliz dönemi hadisələri kimi bilinən, 21 dekabr 1963-cü ildə (1878-1960), Mersin: 1997 başlanan hadisələrdə yüzlərlə türk həlak oldu, 9. Gürsoy C., Coğrafya bakımından Kıbrıs ve minlərlə türk ailəsi yaşadıqları yerləri tərk etmək Türkiye // Milletlerarası birinci Kıbrıs Kongresi məcburiyyətində qaldılar. Bu hadisələr zamanı (14-19 nisan 1969) Türk Heyeti Tebliğleri, Ankara: Yunanıstanın Makariosun törətdiyi əməlləri 1971, Türk kültürünü araştıma vakfı,yayımları dəstəkləməsi ilə əvvəldən də yaxşı olmayan No.36. Türkiyə Yunanıstan əlaqələri daha da pisləşdi. 10. Hill G.H., A history of Cyprus, c. IV, New Yunanıstanla yanaşı bu hadisələr Türkiyə ABŞ York: Cambridge Universty Press, 1952. münasibətlərinə mənfi təsir göstərdi və Türkiyənin 11. İnönünün Johnsona cevabı. “Milliyet qəzeti” adadakı hadisələrə müdaxilə etməsinin qarşısını al- İstanbul: sayı 6517, 14 Yanvar 1966 maq məqsədilə göndərilmiş olan Conson məktubu 12. Keser Ü.,21 aralık 1963 kanlı noel, kumsal ilə uzun müddət düzəlməyəcək qədər pisləşdi. faciası ve bugüne yansımaları, Çağdaş Türkiye Meqali ideyanı həyata keçirmək üçün hazırlanmış Tarihi Araştırmaları dergisi, No:22, İstanbul 2011 olan Akritas planı və 1963-cü il Qanlı Milad ss.93-121s.108 hadisələri törədildi. Bu hadisələr Yunanıstanın 13. Olgun A., Kıbrıs Gerçeği (1931-1990(, An- Türkiyəyə qarşı olan düşmənliyini hansı həddə kara, 1991. qədər gələ biləcəyinin bir sübutu idi. 14. Özkan A., Kanlı Noel Oayı ve BM de KKTC-nin qurucusu sayılan Rauf Raif Denktaş Kıbrıs Sorununda Türkiye Arnavutluk desteği, öz yazısında Kipr probleminin indiyə qədər İnternational journal of science, 2013, vol. 6. həllinin tapılmamasına səbəb olaraq Rum-Yunan 15. Özakman T., Çılgın Türkler- Kıbrıs, Ankara, birliyinin bütün adaya sahib olmaq sevdasını 2012. unutmamaları olduğunu bildirmişdir. O eyni 16. Tayhani İ., Türk Mukavemet Teşkilatına zamanda Kiprin heç bir zaman Yunanıstana aid Giden Yol//Kıbrıs Milli Mücadelesi ve Bu Mü- olmadığını və burada sadəcə sayca daha çox rum cadelede TMT-nin yeri, uluslararası sempozyum yaşayır deyə onların olduğunun iddia edilməsinin (19-25 Ekim) bildiriler, cilt I, Lefkoşa KKTC, 2009 yanlış olduğunu söyləmişdir [6, s. 21]. 17. Uçarol R., 1878 Cyprus Dispute and The Ot-

57 toman- British agreement, Lefkoşa Греции (Эносис) и убить всех турок, которые 18. Yürek A. C., Johnsonun mektubu, Hürriyet жили на Кипре, являлась одним из важнейших qəz. 13 Yanvar 1966 элементов Мегалийской идеи Греции. Чтобы 19. http://www.tarihbilimleri.com/kibris-adasi- реализовать эту идею, особенно в период nin-gecici-olarak-ingiltereye-devri-1878.html Макариoca, киприоты-греки убили турок к концу 1963 года. Это событие прошло как THE TURKISH-GREECE RELATIONSHIP Кровавое Рождество в истории. DURING CYPRUS PROBLEM ENOSIS, BLOODY CHIRSTMAS Ключевые слова: Кипр, Турция, Греция, Эносис, Кровавое Рождество, OOH. SUMMARY Leyla Nabieva The interest of imperialist countries always Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal comprises Turkey because of its geographical and strategic location. The imperialist states which are unwilling to see a very powerful Turkey have tar- geted to create lots of inner and outsider problems for Turkey. The created Cyprus problem between Turkey and Greece was one of such problems. The thought of having Cyprus become a part of Greece (Enosis) and killing all Turks who have been living in Cyprus constituted ona of the most crucial elements of Greece’s Megali İdea. To real- ize this idea especially during the period of Maka- rios, the Greek Cypriots killed the Turks by the end of 1963. This event has passed as Bloody Christ- mas Events in the history.

Key words: Cyprus, Turkey, Greece, Enozis, Booldy cristmas, UN.

ТУРЕЦКО-ГРЕЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ В ПРОБЛЕМЕ КИПРА ЭНОСИС, КРОВАВАЯ РОЖДЕСТВО

РЕЗЮМЕ Лейла Набиева Национальный интерес империалистических стран всегда включает Турцию из-за ее географического и стратегического положения. Империалистические государства, которые не хотят видеть очень сильную Турцию, стремились создать множество внутренних и внешних проблем для Турции. Созданная кипрская проблема между Турцией и Грецией была одной из таких проблем. Мысль о том, чтобы Кипр стал частью

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 58 GEOSTRATEGİYA

UOT 328;342.5;351/354

HƏMDULLA MƏMMƏDOV AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının dissertantı İNNOVATİV DÖVLƏT QULLUĞU Email: [email protected] SİSTEMİNƏ KEÇİD PROSESİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Giriş sahədə ən yaxşı təcrübənin olduğu ölkələr arasında İldən ilə yeniləşən müasir dövlət qulluğu Çin, Yaponiyan, Cənubi Koreya, Sinqapur və sahəsində dövlət qulluqçularının şəxsi kreativlik s. kimi ölkələri xüsusilə vurğulamaq olar. Adı potensialı (psixoloji faktor) və effektiv idarəetmə çəkilən ölkələrin təcrübəsi onu göstərir ki, dövlət innovasiyalarına yiyələnməyə hazırlıq səviyyəsi qulluğunda innovasiyaların tətbiqi ilə yüksək (administrativ faktor) olduqca əhəmiyyətli inkişafa nail olmaq ardıyca milli inkişafı gətirir. Bu rola malikdir. Dövlət qulluğu sistemlərində in- zaman həmçinin, strateji inkişaf istiqamətlərində də novasiya proseslərinin əhəmiyyəti getdikcə ciddi uğurlar qazanmaq mümkündür. daha da artmaqdadır. Dövlət quluğu sahəsində Bir az da müasir dövrə baxsaq, son 20 ildə yüksələn dinamika yeni innovasiyaların tətbiq bütün dünyada hökumətlər dövlət qulluğu olunmasını labüd edir. Təbii ki, sözügedən sahədə sistemlərində əsaslı dəyişikliklər ediblər. Dövlət innovasiyaların tətbiqi zamanı daha qabaqcıl qulluğu islahatı bu innovativ modernləşmə İKT texnologiyalarının tətbiqi vacib əhəmiyyət prosesinin­ mərkəzində olmuşdur. Fərqli inzibati kəsb edir. Çünki müasir dövr üçün innovasiya mədəniyyətlərə, siyasi vəziyyətlərə və prioritetlərə sayılabiləcək addımlar bütünlüklə elektronlaşdırma baxmayaraq, dövlət qulluğu sistemlərində müstəvisində həyata keçirilir. Demək olar ki, hər innovasiyaların tətbiqinə yanaşma üslublarındakı sahədə müsbət dünya təcrübəsinin tətbiq olunduğu oxşarlıq xüsusilə diqqət çəkir. Bu oxşarlıq son Azərbaycan Respublikasında da dövlət qulluğu islahatların əsasını qoymuş ortaq bir idarəçilik sisteminin müasirləşdirilməsi istiqamətində xüsusi fəlsəfəsinin yayılmasını əks etdirir. Dövlət qulluğu innovasiyalar tətbiq olunmaqda və bu özü ilə sistemində innovativ texnologiyaların istifadəsi də qlobal miqyasda əks-səda doğurdan nailiyyətlər bu fəlsəfənin mərkəzində yer almaqdadır. gətirməkdədir. Dövlət qulluğu sistemlərinin inkişafının hazırkı mərhələsinə baxsaq, bu mərhələni müxtəlif xarak- Dövlət qulluğunda innovasiyalar: terli proseslərin dinamikliyi ilə səciyyələndirmək beynəlxalq təcrübə olar. Belə olan halda artıq beynəlxalq standartların XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq, dünyanın tətbiq olunması ilə dövlət qulluqçularının da dina- bir sıra qabqcıl ölkələri dövlət qulluğu sistemində mik dəyişikliyə uyğunlaşması tələb olunur. Müasir xüsusi innovasiyaların tətbiq edilməsi ilə bu dövrdə idarəçilik proseslərində psixoloji amillər məsələdə yüksək keyfiyyət dəyişikliklərinə nail önə çəkilməkdə və psixoloji məqamların tətbiq olmağa başladılar. Çünki dövlət qulluğu sistemində edilən innovasiyalarla assosiasiya təşkil etməsinin innovasiyaların tətbiqi özündə istehsal və digər əhəmiyyəti vurğulanmaqdadır. Təsadüfi deyildir ki, fundamental struktur sahələrində də texnoloji innovativ idarəetmə mədəniyyətinin sistemyaradıcı innovasiyaların tətbiqini şərtləndirir. Analoji elementi kimi məhz idarəedicinin şəxsiyyəti

59 nəzərdən keçirilir. idarəçiliyinə daha inteqrasiya olunmuş və hərtərəfli Əlbəttə ki, dövlət quluğu müstəvisindəki di- bir yanaşma nümunəsi təqdim etdiyini görərik [14]. namika və sözügedən sahədə münasibətlərin Dövlət qulluğu innovasiyalarının ABŞ modelinə mürəkkəbliyi onun effektivlik kretiyalarına əsasən, bütün federal şöbələr və agentliklər öz yenidən baxmağı tələb edir. Bununla yanaşı, Qərb fəaliyyətləri ilə əlaqədar olaraq birbaşa şəkildə orientasiyalı müasir idarəçilik fəlsəfəsində elmi və Konqresə hesabat verməli və dövlət qulluqçularının texnoloji nailiyyətlərin dövlət qulluğunda tətbiq performans dəyərləndirməsi ali qanunverici orqan edilməsi onun inkişafının başlıca hüquqi-normativ tərəfindən aparılmalıdır. ABŞ hökuməti sözügedən əsasını təşkil edir. Bunun üçün dövlətin müvafiq modelin strateji xəttini üç hissəyə bölmüşdür: siyasəti olmalıdır. Bu siyasətin strateji xətti bəzi 1. Beş illik strateji planlar mühüm məqsədlərin reallaşdırılması üçün baza rol- 2. İllik fəaliyyət planları unu oynamalıdır. Bu baxımdan, dövlətin innovasiya 3. Fəaliyyət və şəffaflıq hesabatı [12] Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal siyasətinin məqsədlərini daha dəqiq nəzərdən Başqa bir misal olaraq isə İngiltərədəki dövlət keçirsək, onun əsas məqsədlərini (ilk dörd məqsəd) qulluğu sistemindəki innovativ idarəetməni aşağıdakı formada cədvəlləşdirmək olar: göstərmək mümkündür. Beynəlxalq Dövlət Qulluğu Səmərəliliyi İndeksi üzrə dünya ölkələrinin reytinq Cədvəl 1. İnnovasiya siyasətinin məqsəd təsnifatı cədvəlində 2019-cu ilin göstəricilərinə görə [10],

İnnovasiya fәaliyyәti üçün zәruri İngiltərənin dördüncü yerdən birinci yerə qalxması dövlət qulluğunun səmərəliliyinin hesablandığı on Birinci mәqsәd iqtisadi, hüquqi vә tәşkilati şәrtlәrin iki göstəricinin hər birinə görə əvvəlki ilə nisbətən yaradılması yüksək performans göstərməsi ilə əlaqədardır. İnnovasiya fәaliyyәtinin Sözügedən reytinq cədvəlində rəqəmsal in- aktivlәşmәsinә, innovasiya sahәsindә İkinci mәqsәd novasiyalar üzrə ən yaxşı yeri Estoniya, ardınca bazar münasibәtlәrinin vә Danimarka və Latviya tutur. Bu reytinq cədvəli sahibkarlığın inkişafına nail olmaq ilə əlaqədar hazırlanmış hesabatda Estoniyanın İnnovasiya fәaliyyәtinә dövlәt həmçinin vergi inzibatçılığındakı innovasiyaların Üçüncü mәqsәd dәstәyinin artırılmasını nәzarәtdә səmərəliliyə təsirinə görə də digər ölkələrdən xeyli saxlamaq irəlidə olduğu bildirilir [11]. Milli innovasiya mәhsullarının inkişafı istiqamәtindә zәruri Azərbaycanda dövlət qulluğu sistemində Dördüncü mәqsәd addımların atılması vә onun innvoasiyaların tətbiqi təcrübəsi nәticәlәrinin dövlәt qulluğunda tәtbiq Azərbaycanda dövlət qulluğu sistemində olunması müasir­ anlamda xüsusi innovasiyaların tətbiqi 2000-ci illərin ortalarından başlayır. Bu baxımdan, Mənbə: InCiSE, International Civil Service Effective- Azərbaycan Respublikasında kadrların yenidən ness Index: Results Report 2019, Bern, 2019, p. 13 hazırlanması və peşəkarlığının yüksəldilməsi istiqamətdə həyata keçirilən ilk addımlar dövlət Yuxarıda qeyd edilmiş məqsədlərə çatmaq qulluğu sisteminin innovativ inkişafının başlanğıcı baxımından beynəlxalq miqyasda uğur qazanmış kimi qiymətləndirilə bilər. bir sıra ölkələrin adın çəkmək olar. Bu kimi Bununla yanaşı, Azərbaycan Respublikasında ölkələrə, ABŞ, İngiltərə, Yaponiya, Almaniya, dövlət qulluğunun innovativ yeniliklərlə təmin İsveçrə və s. kimi misallar göstərmək mümkündür. olunması həm də strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu kontekstdə əgər ABŞ nümunəsinə baxsaq, Bu strategiyanın prioritetlərindən biri də dövlət qulluğunun ABŞ modelinin performans cəmiyyətin inkişaf tendensiyalarını nəzərə al-

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 60 GEOSTRATEGİYA maqla idarəetmə qərarlarının hazırlanması və qoyulmuşdur. E-hökumət portalı hal-hazırda da onların həyata keçirilməsindən ibarətdir. Dövlət aktiv şəkildə fəaliyyət göstərir. Bu portal üzərindən qulluğu sistemində tətbiq ediləcək innovasiyaların dövlət qurumlarının təklif etdikləri xidmətlərdən müəyyənləşdirilməsində bu məqam həlledici vətəndaşların keyfiyyətli şəkildə yararalanması rola malikdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Bu portalın Respublikasında dövlət qulluğunun prioritetləri istifadəyə verilməsə cəmiyyətə digər bir sıra elek- cəmiyyətin dinamik inkişafını təmin edəcək tron xidmətlərin göstərilməsi üçün də baza rolunu müvafiq addımların atılmasından ibarətdir. oynayır. Azərbaycan Respublikasında dövlət qulluğu sis- Bununla yanaşı, təkcə innovativ xidmətlərin teminin innovasiyalar üzərində qurulmasının təmin göstərilməsi deyil, həmçinin göstərilmiş xidmətlərin edilməsi istiqamətində ən mühüm addımlardan biri və əldə edilmiş nəticələrin qiymətləndirilməsi də “bir pəncərə” sisteminin tətbiq edilməsidir. Bu sis- oldquca əhəmiyyətli məsələlərdəndir. Azərbaycanda tem bir tərəfdən təqdim olunan dövlət xidmətlərinin dövlət xidmətlərinin qiymətləndirilməsi Prezi- keyfiyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsini dent yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial təmin etmiş, digər tərəfdən dövlət xidmətlərindən İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi tərəfindən daha çox sayda insanın yararlanmasına imkan həyata keçirilir [1]. Agentlik Azərbaycan yaratmışdır. Bu innovasiya cəmiyyətin razılığının Respublikası Prezidentinin Dövlət Xidmətlərinin da yüksəlməsinə xidmət edir. Çünki, vətəndaş az Elektron Reyestrinin yaradılması ilə bağlı tədbirlər zaman və vəsait sərf etməklə keyfiyyətli dövlət haqqında Fərmanına əsasən dövlət xidmətlərinin xidməti əldə edə bilirs, deməli, o, hakimiyyət qiymətləndirilməsi işini aparır. Aparılan orqanlarından razı qalacaqdır. qiymətləndirmə xidmətə müraciət imkanları (elek- Artıq qeyd olunduğu kimi Azərbaycan tron, poçt, birbaşa), xidmətin göstərilmə müddəti, Respublikasında həyata keçirilən dövlət qulluğu sis- xidmətin təşkilində istifadə edilən informasiya teminin təkmilləşdirilməsi strategiyası geniş spektrli ehtiyatlarının elektronlaşdırılması və digər dövlət innovativ texnologiyalara əsaslanır. Bu baxımdan, orqanlarının informasiya sistemləri ilə inteqrasiyası bütün dünyada dövlət qulluğu sahəsində xüsusi kimi əsas parametrlərə malik “ASAN xidmət in- əhəmiyyətə malik olan İKT Azərbaycanda dövlət deksi” nə əsaslanır. qulluğu sisteminin müasirləşdirilmısində də olduq- Bunu demək kifayətdir ki, Prezident yanında ca əhəmiyyətli paya sahibdir. Azərbaycanda dövlət Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar qulluğunun səmərəliliyinin artırılması, vətəndaşlara üzrə Dövlət Agentliyi tərəfindən 2018-ci ili əhatə keyfiyyətli və şəffaf xidmətin göstərilməsində edən qiymətləndirmə dövründə 29 mərkəzi icra İKT innovasiyalarının tətbiqinin mühüm rolu hakimiyyəti orqanı tərəfindən həyata keçirilən vardır. Dövlət qulluğu sistemində İKT-nin tətbiq 400-dən çox elektron xidmət qiymətləndirilmişdir. olunması istiqamətdə bir sıra ciddi nailiyyətlər də Qiymətləndirmə dövlət orqanlarının xidmət pros- əldə edilmişdir. Azərbaycanda elektron hökumət esinin və elektron xidmətlərin göstərilməsinin texnologiyalarının tətbiqi və inkişafı ilə bağlı cari vəziyyətinin öyrənilməsi, məlumatların görülən işlər dövlət qulluğu sistemində İKT-nin sistemləşdirilməsi, parametrlər üzrə yoxlanılması və tətbiqi ilə innovativliyin təmin olunmasının bariz təhlili istiqamətində aparılmışdır [6]. nümunəsidir. Azərbaycan Respublikasında dövlət qulluğu Onu da vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycanda sistemində innovasiyaların tətbiqi istiqamətində bir elektron hökumətin əsası 2003-cü ildə qəbul sıra digər işlər də görülmüşdür. Buna misal olaraq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının inkişafı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən naminə informasiya kommunikasiya texnologiyaları imzalanan Sərəncamlarla yaradılmış “Elektron üzrə Milli Strategiyası (2003-2012-ci illər)” ilə Hökumətin İnkişafı Mərkəzi” publik hüquqi şəxs

61 [2] və DOST [3] Agentliyini göstərmək kifayətdir. innovasiya yönümlü dövlət qulluğu sisteminin Bütün bu innovativ addımların qlobal miqyasda formalaşmasını şərtləndirməkdədir. Bu baxımdan mühüm nəticələri də olmuşdur. Bu uğurlu nəticələrə dövlət qurumlarında müstəqil innovasiyalar nor- ASAN Xidmətin əldə etdiyi mükafatları nümunə madan daha çox inkişafla bağlı olub adətən obyek- gətirmək kifayət edəcəkdir. 2014-cü ildə qlobal tiv mühitdə meydana gəlməkdədir [16]. miqyaslı konsaltinq və audit şirkəti olan “Price Yuxarıdakı məlumatları ümumiləşdirdiyimiz water house Coopers” (PwC) tərəfindən dünyanın zaman rahatlıqla söyləmək mümkündür ki, akade- 18 iri şəhərində aparılmış araşdırmasına əsasən, mik Urxan Ələkbərovun da dediyi kimi olduqca dünyanın yalnız bir neçə şəhərində vətəndaşlar rahat gənc bir dövlət olan Azərbaycan Respublikası bu şəkildə və vaxt itirmədən istədikləri sənədləri əldə qısa dönəmdə inklüziv idarəçilik və davamlı inkişaf edə bilirlər. Bir sıra əhəmiyyətli kriteriyalar əsasında sahəsində ciddi uğurlara imza atmış və bu uğurlar aparılmış araşdırmanın nəticələrinə görə, “ASAN beynəlxalq qurumlar və müstəqil ekspertlərin Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal xidmət” dünyada ilk üçlüyə daxil olmuşdur [7]. hesabatlarında öz əksini tapmışdır [13]. Bununla Bundan bir il sonra Kolumbiyanın Medellin yanaşı, U.Ələkbərovun fikrincə, innovativ idarəçilik şəhərində Birləşmiş Millətlər Təşkilatının dövlət texnologiyalarının istifadəsi və dövlət qulluğu xidmətlərinin göstərilməsi sahəsində qaliblərin sistemində tətbiq edilməsi prosesində ölkənin mükafatlandırılması mərasimində “ASAN xidmət” Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyeva yüksək mükafata sahib olub. Belə ki, “Dövlət və onun rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondunun xidmətlərinin göstərilməsinin təkmilləşdirilməsi” xüsusi rolu vardır [15]. Digər tərəfdən, dövlət kateqoriyasında “ASAN xidmət” 1-ci yerə layiq başçımız cənab İlham Əliyev tərəfindən dövlət görülərək xüsusi mükafat və diplomla təltif olunub [5]. idarəçiliyi sahəsində həyata keçirilən islahatlar Bundan başqa, Azərbaycan Respublikasında çərçivəsində səmərəlilik, innovasiya potensialı dövlət qulluğu sisteminin innovativ inkişafının kimi ilkin məsələlərdə müxtəlif dünya ölkələrinin təmin edilməsi sahəsində Dövlət İmtahan təcrübəsi öz tarixi, milli və yerli xüsusiyyətlərimizi Mərkəzinin də böyük rolu vardır. Belə ki nəzərə almaq və beynəlxalq təcrübənin “Azərbaycan Respublikasında dövlət qulluğunun Azərbaycana uyğunlaşdırılması şərti ilə istifadə inkişafına dair 2019-2025-ci illər üçün olunmaqdadır [8]. Bunu qeyd etmək kifayətdir ki, Strategiya”nın layihəsi məhz DİM tərəfindən ölkəmizdə yaradılmış innovativ idarəetmə mod- işlənib hazırlanmışdır. Sözügedən Strategiya dövlət elinin mərkəzində Azərbaycan Respublikasının qulluğu sistemində bir sıra innovativ yeniliklərin vətəndaşları və başlıca olaraq oların maraqlarının tətbiqini nəzərdə tutur [4]: dayanması, bu çərçivədə dövlət qulluğunun “xalqa - “dövlət qulluğunda institusional islahatların xidmət” konsepsiyası əsasında həyata keçirilməsi həyata keçirilməsi; və vətəndaş məmnunluğunun dövlət qulluqçuları - dövlət qulluğunda rotasiya; üçün əsas qiymətləndirmə meyarına çevrilməsi də - dövlət qulluğunda səriştə (kompetensiya) mod- görülən işlərin məntiqi yekunudur [9, s. 5]. elinin tətbiqi; - dövlət qulluqçularının fasiləsiz peşəkar Nəticə inkişafının təmin edilməsi; Azərbaycan Respublikasında dövlət qulluğu - dövlət qulluğunun informasiya təminatı və ele- sistemində tətbiq olunan innovasiyalarla bağlı ktron dövlət qulluğunun inkişaf etdirilməsi; aparılmış tədqiqatın nəticələrinə görə, həm dünya - dövlət qulluğunda mütərəqqi motivasiya təcrübəsi, həm də Azərbaycan Respublikasında (həvəsləndirmə) sisteminin yaradılması” və s. dövlət qulluğunun inkişafı istiqamətində tətbiq Yuxarıda sadalananlar isə öz növbəsində müasir olunan innovasiyaların təbiəti onu göstərir ki, idarəetmə texnologiyalarının tətbiqi ilə birlikdə elektron idarəçilik ən geniş yayılmış və səmərəli

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 62 GEOSTRATEGİYA innovasiyadır. Bu, dövlət idarəçiliyinin bütün vxsida.gov.az/media/shares/12compressed.pdf mənalarda optimallaşdırılmasının ən təsirli (09.08.2020) mexanizmlərindən biri rolunda çıxış edir. 7. Azərbaycanda yaradılmış “ASAN xidmət” Eyni zamanda dövlət qulluğu sistemində İKT beynəlxalq şirkət tərəfindən yüksək dəyərləndirilib”, texnologiyalarının tətbiqi müasir dövrdə əsas in- AzerTag (İnternet Resursu) https://azertag.az/ novasiyalar arasında göstərilir. Dövlət xidmətlərinin xeber/Azerbaycanda_yaradilmis_ASAN_xidmet_ getdikcə sadə və əlçatan formaya salınması xüsusi beynelxalq_sirket_terefinden_yuksek_deyerlendi- innovasiyalardan hesab olunur. Bu baxımdan, rilib-884112 (09.08.2020) Azərbaycan Respublikasında yaradılmış “bir 8. Həsənoğlu Murtəza, Azərbaycan dövlət pəncərə” sistemi buna misal ola bilər. idarəçiliyi sahəsində innovativ islahatların başlıca istiqamətləri, Kafkassam (İnternet Resursu) https:// Açar sözlər: Azərbaycan Respublikası, dövlət kafkassam.com/az%C9%99rbaycan-dovl%C9%99t- qulluğu, dünya, innovasiyalar, təcrübə idar%C9%99ciliyi-sah%C9%99sind%C9%99- innovativ-islahatlarin-baslica- ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: istiqam%C9%99tl%C9%99ri.html (12.08.2020) 1. Azərbaycan Respublikasının Prezi- 9. Həbibova Ziyafət, Azərbaycanın uğur for- denti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial mulu: novator lider və peşəkar dövlət qulluğu, İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin yaradılması Azərbaycan qəzeti, 23 iyun 2020, s. 5 və dövlət orqanları tərəfindən vətəndaşlara 10. InCiSE, International Civil Service Effective- göstərilən xidmətlərin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı ness Index: Results Report 2019, Bern, 2019, 71 p. tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezi- 11. Leal Natalie, Commonwealth countries lead- dentinin Fərmanı, Bakı şəhəri, 13 iyul 2012-ci il, 3 ing the world in civil service effectiveness, Global səh. Government Forum, 29/04/2019 (İnternet Resursu) 2. Elektron hökumətin inkişafı və rəqəmsal https://www.globalgovernmentforum.com/common- hökumətə keçid ilə bağlı tədbirlər haqqında wealth-countries-leading-the-world-in-civil-service- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, effectiveness/ (09.08.2020) Bakı, 14 mart 2018-ci il, 5 səh. 12. Lodge Guy and Susanna Kalitowski, Innova- 3. “Əhalinin məşğulluğu, əmək, sosial tions in Government: International perspectives müdafiə və təminat sahələrində idarəetmənin on civil service reform, Institute for Public Policy təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər Research, London, 2017, 149 9. haqqında”. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13. Müasir dövlət idarəçiliyinin təşkilati Fərmanı, Bakı, 9 avqust 2018-ci il, 4 səh. əsasları: 15 il innovativ inkişaf yollarında, DİA 4. Abbaszadə Məleykə, Dövlət qulluğu sisteminin (İnternet Resursu) http://dia.edu.az/az/news/383/ formalaşmasında Dövlət İmtahan Mərkəzinin rolu, (12.08.2020) Xalq Qəzeti (İnternet Resursu) http://xalqqazeti. 14. Oliver Michael, Toward a Merit-Based Civil com/az/news/25497 (12.08.2020) Service, Lumen Learning (İnternet Resursu) https:// 5. “ASAN xidmət” BMT-nin mükafatı ilə təltif courses.lumenlearning.com/amgovernment/chapter/ edildi, 27 iyun 2015, ASAN (İnternet Resursu) toward-a-merit-based-civil-service/ (09.08.2020) http://www.asan.gov.az/az/content/view/249/2644#. 15. Qlobal fövqəladə şəraitdə innovativ dövlət Vg6CVPntlBd (09.08.2020) idarəçiliyi texnologiyaları: Azərbaycanın təcrübəsi, 6. Azərbaycan Respublikasının Prezi- Bakı, 4 iyun, AzərTac (İnternet Resursu) https:// denti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial azertag.az/xeber/Qlobal_fovqelade_seraitde_inno- İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi, HESA- vativ_dovlet_idarechiliyi_texnologiyalari_Azerbay- BAT 2018, s. 37 (İnternet Resursu) http://www. canin_tecrubesi-1503967 (12.08.2020)

63 16. Rəhimli Rəcəb, Dövlət qulluğunda Гамдулла Мамедов innovasiyaların yeni mərhələsi, Azərbaycan qəzeti Диссертант Академии Государственного (İnternet Resursu) http://www.azerbaijan-news.az/ Управления при Президенте view-169873/dovlet-qullugunda-innovasiyalarin- Азербайджанской Республики yeni-merhelesi (13.08.2020) Особенности процесса перехода к Hamdulla Mammadov инновационной системе PhD Candidate of The Academy of Public государственной службы в Азербайджанской Administration under the President of Республике the Republic of Azerbaijan РЕЗЮМЕ Charateristics of the process of transition to В статье, подготовленной в направлении Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal an innovative civil service system in исследования инноваций в системе the Republic of Azerbaijan государственной службы в Азербайджанской Республике, анализируется международный SUMMARY опыт инноваций в системе государственной The article prepared in the field of research of in- службы, а также опыт инноваций в системе novations applied in the civil service system of the государственной службы в Азербайджанской Republic of Azerbaijan analyzes the international Республике. В статье рассматриваются experience of application of innovations in the civil тенденции развития инноваций на service system, as well as the experience of appli- государственной службе в мире с середины cation of innovations in the civil service system in ХХ века до наших дней, а также результаты the Republic of Azerbaijan. The article discusses Индекса эффективности международной the development trends of innovations in the civil государственной службы за 2019 год. В service in the world from the middle of the twen- статье также обсуждается состояние системы tieth century to the present, as well as the results государственной службы в Азербайджане, of the International Civil Service Efficiency Index инновации в государственной службе, а также for 2019. The article also discusses the state of the инновации, основанные на ИКТ. В статье также civil service system in Azerbaijan, innovations in отражены международные награды, полученные the civil service, as well as ICT-based innovations. ASAN Service в результате правильного The article also reflects the international awards применения актуальных нововведений. received by ASAN Service as a result of the correct application of relevant innovations. Ключевые слова: Азербайджанская Республика, государственная служба, мир, Keywords: Republic of Azerbaijan, civil service, инновации, опыт. world, innovation, experience.

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 64 GEOSTRATEGİYA

UOT 321;323

CEYRAN RƏHMƏTULLAYEVA Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında SOSİAL XİDMƏTİN Dövlət İdarəçilik Akademiyasının dissertantı, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Sosial-mədəni fəaliyyət FORMALARI VƏ kafedrasının müəllimi NÖVLƏRİ Email: [email protected]

İnsanların yeni tələbatlarının yaranması göstərilməsi; obyektiv və fasiləsiz bir proses olduğundan 6. əlillərə və 18 yaşadək sağlamlıq imkanları həmin tələbatlara uyğun yeni sosial xidmətlərin məhdud uşaqlara reabilitasiya xidmətinin də meydana çıxması və artıq mövcud olanların göstərilməsi. keyfiyyətinin daha da yüksəldilməsi labüd faktor “Sosial xidmət haqqında” Azərbaycan kimi qiymətləndirilməlidir. Respublikası Qanununa əsasən ölkəmizdə yaşı “Sosial xidmət haqqında” Azərbaycan 70-ə çatmış şəxslər ahıl hesab olunurlar. Əmək və Respublikası Qanununun ayrıca bir fəsli – IV Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin məlumatına fəsli sosial xidmətin formalarına və növlərinə həsr görə, 2019-cu il yanvar ayının 1- nə olan rəsmi olunmuşdur. Adı çəkilən qanunun həmin fəsildə öz statistikaya əsasən, ölkəmizdə bu kateqoriyadan əksini tapan 18-ci maddəsi sosial xidmətin aşağıdakı olan şəxslərin sayı 401 min nəfər (162,9 min formalarını təsbit edir: kişilər, 238,1 min qadınlar)təşkil edir. Azərbaycan 1. evdə (səyyar) sosial xidmət; Respublikası Nazirlər Kabinetinin 22 aprel 2014-cü 2. yarımstasionar (günərzi) sosial xidmət; il tarixli 108 saylı Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Evdə 3. stasionar sosial xidmət; (səyyar) sosial xidmətin göstərilməsi Qaydası”na 4. sosial-məsləhət yardımı. əsasən, hazırda Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Evdə (səyyar) sosial xidmət əmək qabiliyyətli Nazirliyi tərəfindən 11 208 nəfər tənha ahıl və əlil qohumları və ya qanuni nümayəndələri ilə eyni şəxsə evlərində sosial-məişət xidmət göstərilir. yaşayış məntəqəsində yaşamayan və sosial xidmətə Həmin insanların 8 857 nəfər ahıl şəxslərdir. Sosial ehtiyacı olan tənha ahıllara, ahıl ər-arvadlara, əlillərə işçilər onlara ev təsərrüfatında təmizlik işlərinin və sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlara, xəstəliyin aparılması, yemək hazırlanması, zəruri ərzaq, sənaye terminal (son) mərhələsində olan şəxslərə müvafiq və məişət mallarının, müvafiq hallarda tibbi və psix- icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş oloji yardımın, hüquqi məsləhətlərin alınması və s. qaydada göstərilir. işlərdə köməklik göstərirlər [4, s. 10]. Evdə (səyyar) sosial xidmətə aşağıdakılar aiddir: O.V.Boçarova qeyd edir ki, evdə sosial xidmət 1. dərman vasitələrini, zəruri ərzaq və əsas tələbat sosial xidmətin əsas formalarından biri olmaqla, mallarını almağa köməklik göstərilməsi; ahıl yaşda olan vətəndaşların və əlillərin sosial 2. istirahətin təşkil olunmasında, qida qəbul statusunun qorunub saxlanılması, habelə hüquq və edilməsində və digər məişət xidmətlərinin qanuni maraqlarının qorunması məqsədi ilə onların göstərilməsində köməklik edilməsi; maksimum dərəcədə və mümkün olduğu qədər daha 3. tibbi və psixoloji yardım almaqda köməklik uzun müddətə adi sosial mühitdə saxlanılmasına göstərilməsi, tibb və təhsil müəssisəsinə müşayiət yönəlmişdir [8, s. 38]. olunması; Ənənəvi stasionar formalardan uzaqlaşma və ahıl 4. yaşayış şəraitinin sanitariya-gigiyena insanlara evdə sosial xidmətin inkişaf etdirilməsi tələblərinə uyğunlaşdırılması; bu sahədə prioritetlərin dəyişdiyini göstərir. Evdə 5. hüquqi məsləhət alınmasına köməklik xidmətin məqsədi istənilən insan üçün adi so-

65 sial mühitdə daha çox qalmaq imkanının təmin göstərmək; edilməsindən ibarətdir. Sosial xidmətin bu forması 8. sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların hazırkı şəraitdə ahıl və əlilliyi olan şəxslər üçün çox ehtiyaclarının ödənilməsi və problemlərinin tələbolunandır. Evdə sosial xidmət ixtisaslaşmış həlli məqsədi ilə müvəkkillik fəaliyyətini həyata xidmətləri özündə əks etdirir. Sirr deyildir ki, yaşlı keçirmək. insanları müşayiət edən xəstəliklər çox vaxt onların Sosial xidmətçi tərəfindən göstərilən xidmətlərə özlərinə qulluq qabiliyyətlərinin itirilməsinə səbəb aşağıdakılar daxildir: olur və bu zaman sosial-məişət xidmətləri göstərən - yemək hazırlanmasına kömək etmək (o sosial işçilərin köməyinə həkiməqədər tibbi yardım cümlədən diyetik yeməklər); və gigiyena xarakterli xidmətlər göstərən tibbi-sosial - özünə qulluq edə bilməyən xəstələri yardım mütəxəssisləri gəlirlər. Evdə sosial xidmət yedizdirmək və qabları yumaq; daimi və ya müvəqqəti qeyri-stasionar xidmətə -şəxsin çimizdirilməsinə, saçlarının daranmasına ehtiyacı olan vətəndaşlara sosial xidmətlərin təqdim yardım etmək;

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal edilməsi yolu həyata keçirilir. Evdə sosial xidmət - yataq dəstlərini dəyişdirmək, yataq və geyim tənha vətəndaşlara və ahılıq, əlillik, xəstəliklə bağlı əşyalarını yumaq və ütüləmək; özünəxidmət qabiliyyətini itirmiş şəxslərə sosial- - yataq və geyim əşyalarını camaşırxanaya, məişət, sosial-tibbi xidmətlər və digər yardımlar kimyəvi təmizləmə məntəqəsinə (əgər camaşırxana formasında təqdim edilir [16]. və kimyəvi təmizləmə məntəqəsi varsa) aparıb- Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin gətirmək; 2013-cü il 31 yanvar tarixli 17 nömrəli qərarı ilə - paltarların xırda təmirini etmək; təsdiq edilmiş “Evdə (səyyar) sosial xidmətin - mənzili yığışdırmaq və təmizləmək; göstərilməsi” Qaydasının 3-cü bəndinə əsasən evdə - zəruri ərzaq, sənaye və məişət mallarını almaq; (səyyar) sosial xidmət həmin xidmətin xarakterindən - mənzil pulunun və digər kommunal xərclərin asılı olaraq, sosial işçi və sosial xidmətçi tərəfindən ödənilməsini təşkil etmək; göstərilir. - istiliyə, yanacağa, təmirə olan ehtiyacların Sosial işçi tərəfindən göstərilən xidmətlərə ödənilməsi məqsədi ilə aidiyyəti təşkilatlarla əlaqə aşağıdakılar daxildir: saxlamaq; 1. sosial xidmətə ehtiyacı olan şəxsə tibbi və - həyətyanı sahəni nizama salmaq; psixoloji yardım və hüquqi məsləhət almaqda - evə həkim çağırmaq, həkimin təyinatı ilə köməklik göstərmək; aptekdən dərman almaq, həkim müayinəsinə aparıb- 2. qəyyumluq və himayəçilik sənədlərinin gətirmək; hazırlanmasına, tənha-ahıl vətəndaşların və əlillərin - sosial xidmətə götürülmüş vətəndaş vəfat internat evinə, sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlara etdikdə, dəfni ilə bağlı məsələlərin həllinə köməklik müvafiq xüsusi təhsil müəssisələrinə göndərilməsi göstərmək. üçün lazımi sənədlərin toplanmasına köməklik Sosial işçi xidmətə götürülmüş şəxsə fərdi plana göstərmək; uyğun olaraq xidmət göstərir. Əlillərə və sağlamlıq 3. əlillərə və sağlamlıq imkanları məhdud imkanları məhdud uşaqlara xidmət göstərilməsi uşaqlara reabilitasiya xidməti göstərmək; vaxtı reabilitasiya xidmətinin növündən asılı olaraq 4. sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların tərəflərin razılığı ilə müəyyən edilir. gündəlik həyatda lazım olan vərdiş və bacarıqlarını, Aşağıdakı hallarda evdə (səyyar) sosial xidmət böyük və kiçik motorika, ünsiyyət və koqnitiv göstərilməsi dayandırılır: bacarıqlarını inkişaf etdirmək; - qismən ödənişli və tam ödənişli sosial 5. sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların sosial xidmətin göstərilməsi ilə əlaqədar sosial xidmət uyğunlaşmasına dəstək vermək; müqaviləsində nəzərdə tutulan hallarda; 6. sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların inkişafı - sosial xidmətə ehtiyacı olan şəxs əmək üçün valideynlərə müvafiq məsləhətlər vermək, qabiliyyətli qohumları və ya qanuni nümayəndələri o cümlədən zəruri yardımçı cihaz və vasitələrdən ilə eyni yaşayış məntəqəsində yaşamağa başladıqda; istifadəni öyrətmək; - tənha ahıllar, əlillər və sağlamlıq imkanları 7. ailənin sosial inkluziyasına köməklik məhdud uşaqlar dövlət sosial xidmət müəssisələrinə

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 66 GEOSTRATEGİYA yerləşdirildikdə; 1. qohumlarından və ya qanuni - əlillərin və sağlamlıq imkanları məhdud nümayəndələrindən ayrı yaşayan və sosial-məsləhət uşaqların reabilitasiyası başa çatdıqda; yardımına ehtiyacı olan şəxslərin (ailələrin) - sosial xidmətə ehtiyacı olan şəxs vəfat etdikdə [1]. müəyyənləşdirilməsi; Yarımstasionar (günərzi) sosial xidmət özünün 2. çətin həyat şəraitində olan şəxslərin (ailələrin) əsas həyati tələbatını müstəqil təmin edə bilən və problemlərinin həllinə dövlət orqanlarının, aktiv hərəkət qabiliyyəti olan ahıllara və əlillərə, bələdiyyələrin və qeyri-hökumət təşkilatlarının cəlb o cümlədən çətin həyat şəraitində olan yetkinlik olunması məqsədilə zəruri tədbirlərin görülməsi; yaşına çatmayanlara gündüz və ya gecə vaxtlarında 3. sosial xidmət üzrə məsləhətlərin verilməsi. sosial-məişət, tibbi, mədəni və başqa xidmətlər T.F.Zarembo və A.N.Savinov kimi müəlliflər hes- göstərilməsindən, asudə vaxtın səmərəli təşkil ab edir ki, ehtiyacı olan vətəndaşlara sosial-məsləhət olunmasından, onların münasib əmək fəaliyyətinə yardımı onların cəmiyyətə adaptasiyasına, sosial cəlb olunmasından ibarətdir. gərginliyin azaldılmasına, ailədə əlverişli mühitin Stasionar sosial xidmət bu məqsədlə yaradılmış yaradılmasına, habelə şəxsiyyət, ailə, cəmiyyət müəssisədə sosial xidmət göstərilən şəxslərin və dövlətin qarşılıqlı əlaqəsinin təmin edilməsinə (ailələrin) fiziki durumuna və səhhətinə uyğun həyat yönəlmişdir. Sosial-məsləhət yardımı ahılların və şəraitinin yaradılmasından, tibbi və sosial reabilita- əlilliyi olan şəxslərin psixoloji dəstəklənməsini və siya tədbirlərinin həyata keçirilməsindən, qulluğun qarşılaşdıqları problemlərin həllində öz səylərinin təşkilindən ibarətdir. aktivləşdirilməsini ifadə edir [11, s. 56]. Sosial xidmət müəssisəsində yaşayan ailənin “Sosial xidmət haqqında” Azərbaycan üzvləri ayrıca yaşayış sahəsi ilə təmin olunurlar. Respublikası Qanununun 23-cü maddəsinə əsasən Sosial xidmət müəssisəsinin rəhbərliyi müəssisədə təyinatından asılı olaraq sosial xidmətlər aşağıdakı yaşayan çətin həyat şəraitində olan şəxslərin növlərə bölünür: (ailələrin) şəxsi və qiymətli əşyalarının mühafizəsini 1. sosial-məişət xidmətləri – şəxslərin təmin edirlər. (ailələrin) məişət şəraitinin, yaşayış vəziyyətinin Stasionar sosial xidmətə ehtiyacı olan psixi po- yaxşılaşdırılmasına yönəlmişdir; zuntusu olan şəxslər qanunla müəyyən edilmiş qay- 2. tibbi-sosial xidmətlər - şəxslərin sağlamlıq dada xüsusi stasionar müəssisələrdə yerləşdirilirlər. vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəlmişdir; L.K.Karasevaya görə stasionar sosial xidmət 3. sosial-psixoloji xidmətlər - şəxslərin cəmiyyətə özünəqulluq qabiliyyətini qismən və ya tamamilə adaptasiyası məqsədilə psixoloji vəziyyətinin itirən və sağlamlıq vəziyyətinə görə daimi qayğıya reabilitasiyasını nəzərdə tutur; və baxıma ehtiyacı olan ahıllara və əlilliyi olan 4. sosial-pedaqoji xidmətlər - yetkinlik yaşına şəxslərə hərtərəfli sosial-məişət yardımının çatmayanların inkişafındakı geriliklərin və göstərilməsini nəzərdə tutur. Stasionar sosial xidmət davranışındakı pozuntuların profilaktikasına, onlarda buna ehtiyacı olan şəxslər üçün onların yaşına və müsbət maraqların yaranmasına, o cümlədən asudə sağlamlıq vəziyyətinə daha adekvat olan həyat vaxtlarının təşkilinə və ailədə tərbiyəsinə dəstəyə fəaliyyəti şəraitinin yaradılması üzrə tədbirləri, yönəlmişdir; tibbi, sosial və müalicə-əmək xarakterli reabilita- 5. sosial-iqtisadi xidmətlər – şəxslərin həyat siya tədbirlərini, qayğı və tibbi yardım təminatını, səviyyəsinin qorunmasına və möhkəmlənməsinə istirahət və asudə vaxtın təşkilini nəzərdə tutur [13, yönəlmişdir; s. 46]. 6. sosial-hüquqi xidmətlər - hüquqi yardım Stasionar sosial xidmət sosial xidmətə ehtiyacı göstərilməsi, şəxslərin hüquqlarının qorunmasına olan şəxslərin yaşına, sağlamlıq vəziyyətinə və so- yönəlmişdir; sial vəziyyətinə uyğun olaraq profilləndirilən sosial 7. palliativ xidmətlər – müalicəsi mümkün xidmət müəssisələrində həyata keçirilir. olmayan şəxslərin və onların ailə üzvlərinin fiziki, Sosial-məsləhət yardımının məqsədi çətin psixoloji, mənəvi və digər problemlərinin müəyyən həyat şəraitində olan şəxslərin (ailələrin) cəmiyyətə edilməsi, qiymətləndirilməsi və bu şəxslərə inteqrasiyasını təmin etməkdən ibarətdir. yardımın göstərilməsinə yönəlmişdir. Sosial-məsləhət yardımına aşağıdakılar aiddir: Elmi ədəbiyyata nəzər saldıqda isə sosial

67 xidmətlərin təsnifat meyarlarının əslində daha çox tam bazar dəyəri ödənilmədən göstərilməsi sosial olduğunu və müəlliflərin bu sahədə fərqli fikirlərini, təminat hüququnun predmetinin bir hissəsini təşkil yanaşmalarını görə bilərik. edir [2]. Xidmətlərin göstərilməsi müddətindən asılı olaraq Sosial xidmətin digər xidmətlərdən fərqi ondan sosial xidmətlər aşağıdakı növlərə bölünə bilər: ibarətdir ki, həmin xidmət vətəndaşların müəyyən a) birdəfəlik sosial xidmətlər; kateqoriyasına (ahıllara, əlillərə, uşaqlara və s.) b) uzunmüddətli sosial xidmətlər. onların spesifik tələbatlarının təmin edilməsi Birdəfəlik sosial xidmətlər əvvəlcədən müəyyən (məsələn, hərəkət vasitələrinin verilməsi, peşə edilmiş konkret bir dövr çərçivəsində göstərildiyi reabilitasiyası və s.) üçün pulsuz, yaxud haqqı halda, uzunmüddətli sosial xidmətlər müəyyən dövr qismən ödənilməklə özlərinin gəlirləri hesabına ərzində təkrarlanan hərəkətlər formasında təqdim deyil, cəmiyyətin vəsaiti hesabına göstərilir [6, s. 21]. edilir və eyni bir xidmətin və ya müxtəlif xidmətlər Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin kompleksinin dövriliyini özündə əks etdirir. 30 dekabr 2012-ci il tarixli 328 nömrəli qərarı ilə

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Nəticəsinin təzahür formasından asılı olaraq so- “Dövlət sosial xidmət müəssisələrində və evlərdə sial xidmətlərin aşağıdakı növlərini qeyd etmək olar: qismən ödənişli və tam ödənişli şərtlərlə sosial a) sadə sosial xidmətlər; xidmətin göstərilməsi qaydası” təsdiq edilmişdir. b) mürəkkəb sosial xidmətlər. Həmin qaydalara görə çətin həyat şəraitində Sadə sosial xidmətlər mütəxəssis tərəfindən olan şəxslərə (ailələrə) dövlət sosial xidmət həyata keçirilir və obyektiv formada qeyd edilə müəssisələrində və evlərdə sosial xidmət zəmanət bilən nəticəyə səbəb olur. Mürəkkəb sosial xidmətlər verilmiş həcmdə ödənişsiz göstərilir. Ödənişli sosial isə bir və ya bir neçə mütəxəssis tərəfindən həyata xidmət göstərilərkən çətin həyat şəraitində olan keçirilir və dərhal görünən nəticəyə gətirib çıxarmır. şəxsin maraqları, sağlamlıq vəziyyəti, çətin həyat Mürəkkəb sosial xidmətlərə psixoloji və reabilita- şəraitində olmasının səbəbi, şəxs üçün müəyyən siya xidmətləri aid edilə bilər. olunmuş reabilitasiya proqramının məzmunu, Təqdimetmə obyektinə görə: sosial xidmətlərə tələbatının qısamüddətli və a) fərdi sosial xidmətlər; ya uzunmüddətli olması nəzərə alınır. Ödənişli b) kollektiv (qrup) sosial xidmətlər. şərtlərlə sosial xidmət çətin həyat şəraitində olan Fərdi sosial xidmətlər fərdi ehtiyacları və şəxs (ailə) ilə sosial xidmət göstərən subyektlər tələbatları nəzərə alınmaqla konkret müştəriyə arasında bağlanmış müqavilə əsasında həyata göstərilir. Kollektiv sosial xidmətlər eyni zamanda keçirilir. Müqavilə xidmət göstəriləcək şəxsin ümumi maraqlar əsasında birləşmiş müştərilər qru- yaxın qohumları, qanuni nümayəndələri, həmçinin puna təqdim edilir. xidmət haqqının ödənişini həyata keçirən əmək Ödənişli olub-olmamasından asılı olaraq sosial kollektivləri, dövlət büdcəsindən maliyyələşən xidmətlər bölünə bilər: təşkilatlar istisna olmaqla digər orqan və təşkilatlarla - Ödənişli sosial xidmətlər; da bağlanıla bilər. Sosial xidmət göstərən subyekt - qismən ödənişli sosial xidmətlər; müqavilə bağlananadək çətin həyat şəraitində - ödənişsiz sosial xidmətlər. olan şəxsə təklif edilən ödənişli sosial xidmətlə, Prof. M.N.Əliyevin fikrincə, sosial xidmətin sosial işçinin və ya sosial xidmətçinin iş rejimi, yalnız pulsuz və ya qismən ödənişli xidmət sosial xidmətin dövlət tərəfindən zəmanət verilmiş formalarını göstərmək olar. Əvəzli şəkildə pullu həcmi, qismən ödənişli və tam ödənişli sosial göstərilən xidmətlər isə sosial xidmətlər hesab edilə xidmətin növləri, xidmət haqqı tarifləri, xidmət bilməz. Bununla əlaqədar göstərmək olar ki, haqqı haqqının ödənilməsi qaydası ilə bağlı geniş məlumat tam ödənilməklə xidmətlərin göstərilməsi sosial verməli, onun düzgün seçim etməsinə yardım təminat hüququnun predmetinə aid edilməməlidir. göstərməlidir. Müqavilədə ödənişli şərtlərlə sosial Belə münasibətlər, hətta xidmətin çətin həyat xidmətə götürülən şəxslərə göstəriləcək xidmətlərin vəziyyətinə düşmüş şəxslərə göstərilməsi və sosial xarakteri və həcmi, xidmət göstəriləcəyi müddət, müdafiə orqanları tərəfindən həyata keçirilməsi xidmətin ödənilməsi məbləği və qaydaları göstərilir. hallarında belə mülki hüquq sahəsinin predmetini Ödənişli sosial xidmət göstərilməsi üçün zəruri olan təşkil edir. Xidmətlərin pulsuz, yaxud onların avadanlıq və vasitələrin dəyəri, nəqliyyat xərcləri

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 68 GEOSTRATEGİYA sosial xidmət haqqının məbləğinə daxil deyildir və səlahiyyətinə malik olan yerli idarə, müəssisə və bütövlükdə sosial xidmət göstərilən şəxs tərəfindən təşkilatlar, qeyri-hökumət sosial xidmətlərinə isə ödənilir. xeyriyyə, ictimai, dini və digər qeyri-hökumət Maliyyələşmə mənbəyinə görə: təşkilatları və fiziki şəxslər tərəfindən yaradılan - dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilən; sosial xidmət təsisatları aiddir. - bələdiyyə büdcəsindən maliyyələşdirilən; Respublikamızda baş verən sosial-iqtisadi və de- - digər maliyyə vəsaitləri (QHT-lər, ianələr, moqrafik proseslərlə əlaqədar əhaliyə sosial xidmət xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər və s.) sahəsindəki vəzifələrin genişlənməsi məsələsinə hesabına maliyyələşdirilən. xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Şübhəsiz, sosial Bu təsnifatı başqa cür də formulə etmək olar. xidmət sahəsində yerli orqanlar mühüm rol oynayır, Belə ki: çünki onlar məişət, tarixi ənənələri daha yaxşı Təqdim edən subyektdən asılı olaraq: nəzərə ala, bütün ehtiyacı olan şəxsləri, onların a) dövlət sosial xidmətləri; tərkibini, maddi vəziyyətini aşkara çıxara və bu- b) qeyri-dövlət sosial xidmətləri. nun əsasında əhalinin müəyyən kateqoriyalarına Dövlət sosial xidmətlərinə dövlət sosial təminat ünvanlı sosial xidmət proqramını hazırlamağa əməli orqanları tərəfindən, qeyri-dövlət sosial xidmətləri köməklik göstərə bilərlər. isə ayrı-ayrı şəxslər (xeyriyyəçilər, fərdi sahibkarlıq A.V.Qorova haqlı olaraq göstərir ki, sosial fəaliyyəti ilə məşğul olanlar və s.) bələdiyyələr və xidmətlərin təqdim edilməsi formasında sosial qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən təqdim edilən müdafiəyə ehtiyacı olan şəxslərin kəmiyyətinin xidmətləri aid etmək olar. daimi artması elə şərait yaratmışdır ki, dövlət öz Əksər ölkələrdə sosial xidmət sistemi üçün maliyyə imkanlarına görə çətin həyat şəraitində iki prinsip - dövlətin yalnız ictimai birliklərin yaşayan bütün şəxsləri keyfiyyətli sosial xidmətlərlə müəyyən fəaliyyət göstərməsindən sonra sosial təmin edə bilmir. Ona görə də hazırkı şəraitdə sosial xidmət göstərilməsinə dəstək prinsipi, yəni bazar xidmətlər təqdim edən qeyri-dövlət subyektləri münasibətləri şəraitində funksional mərkəzsizləşmə daha geniş intişar tapmağa başlayır. Onlara ictimai, haqqında danışmağa imkan verən dövlətin xeyriyyə, dini təşkilatları, habelə fəaliyyəti sosial səlahiyyətlərinin bir hissəsinin könüllü fəaliyyət xidmətlərin təqdim edilməsi ilə bağlı olan fiziki göstərən təşkilatlara, yerli hakimiyyətlərə verilməsi şəxsləri aid etmək olar [10, s. 446]. və bunun təckə insan hüquqlarının təmin olunmasına Bazar iqtisadiyyatı şəraitində özəl sosial xidmət deyil, həm də insanlara normal həyat şəraitinin müəssisələrinin yaradılması məqsədəuyğun təmin olunmasına aid olduğu halda əsas rolun və olardı. İnkişaf etmiş ölkələrdə sosial-iqtisadi məsuliyyətin dövlətə keçməsi prinsipi xarakterikdir layihələrin həyata keçirilməsində QHT-lərə müh- [19, s. 220-222; 20, s. 1921]. üm önəm verilir. Belə təcrübə Azərbaycanda da N.T.Nağıyev göstərir ki, bələdiyyələrə yerli uğurla tətbiq olunur. Cəmiyyətin bugünki müasir sosial müdafiə və sosial inkişaf proqramlarının inkişafı mərhələsində dövlətin sosial siyasətinin qəbul və icra edilməsi ilə bağlı səlahiyyətlər verilsə əsas prioritetlərindən biri kimi sosial sferada də, həmin səlahiyyətlər maliyyə çatışmazlığı qeyri-hökumət təşkilatlarının rolunun daha da səbəbindən həyata keçirilə bilmir. Bununla bağlı artırılmasına nail olmaq çıxış edir. o, təklif edir ki, bələdiyyələrin sosial layihələrinin İstənilən halda, dövlət sosial xidmət sahəsində maliyyələşdirilməsi üçün dövlət büdcəsindən maddi siyasəti həyata keçirərkən onun maliyyə təminatına yardımların ayrılması məqsədəmüvafiq olardı [5, s. xüsusi diqqət yetirməlidir. Dünya Bankının 160]. dünyanın inkişafı haqqında hesabatında dövlətin Ümumiyyətlə, sosial xidmət sistemi dövlət, beş əsas vəzifəsi sırasında sosial xidmətlərin bələdiyyə və qeyri-hökumət sosial xidmətini özündə və infrastrukturun maliyyələşdirilməsi vəzifəsi əks etdirir. Dövlət sosial xidmətinə sosial xidmətləri göstərilmişdir [15, s. 102]. təşkil etmək və həyata keçirmək səlahiyyətinə malik Tələbatların təmin edilməsinə verdiyi töhfəyə olan dövlət idarə, müəssisə və təşkilatları, icra görə: hakimiyyəti orqanları, bələdiyyə sosial xidmətinə a) baza xarakterli sosial xidmətlər; sosial xidmətləri təşkil etmək və həyata keçirmək b) köməkçi sosial xidmətlər.

69 Baza xarakterli sosial xidmətlər əsas tələbatın xidmətini aid etmək olar [2]. ödənilməsinə yönəlir. Köməkçi sosial xidmətlər əsas N.M.Staxovskayanın fikrincə, sosial xidmət xidmətin istehlakı üçün zəruri şəraitin yaradılması göstərmə formalarına sosial xidmətlərlə yanaşı ilə bağlı olurlar. Məsələn, tibbi-sosial xidmət güzəştlər, natural və digər formalar daxildir [17, s. göstərilən zaman əlavə olaraq sanitar-gigiyenik 132]. xidmətə də ehtiyac yarana bilər. köməkçi sosial E.Q.Tuçkova və M.L.Zaxarov sosial xidmətin xidmətlər əsas sosial xidmətin təqdim edilməsi ən mühüm növlərinə aşağıdakıları aid edirlər: prosesinin ayrılmaz elementi kimi çıxış edir və on- 1) əlillərin reabilitasiyası, təhsili və onların suz səmərəli nəticəyə nail olmaq çox vaxt mümkün məşğulluğunun təmin edilməsi; 2) protez-ortopedik olmur. yardım və əlillərin nəqliyyat vasitələri ilə təminatı; Texnologiya ilə əlaqəsindən asılı olaraq: 3) evdə və stasionar müəssisələrdə sosial xidmət; 4) a) ənənəvi xidmətlər; uşaqlara sosial xidmət [12, s. 494-496]. b) innovasion xidmətlər. M.O.Buyanovanın fikrincə, etimoloji mənada

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Ənənəvi sosial xidmətlər uzun müddət ərzində «reabilitasiya» «bərpa» deməkdir, yəni onların sosial formalaşır və dəyişmir. İnnovasion xidmətlər isə xidmətin müstəqil növü kimi fərqləndirdikləri «pro- elmi texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin sosial sahəyə tez-ortopedik yardım və əlillərin nəqliyyat vasitələri tətbiqi ilə bağlı olub, sosial xidmətlərin fəaliyyətində ilə təminatı», əslində, sosial xidmətin ayrıca növü yeni, daha səmərəli üsullardan istifadə olunmasına olmayıb, onun bərpa (reabilitasiya) növünə aid imkan verir. Lakin ənənəvi sosial xidmətlər də inno- edilməlidir [9, s. 233]. vasion texnologiyalardan istifadə edilməklə təqdim Əlillərə reabilitasiya xidməti peşə təlimi, edilə bilər. işədüzəltmə, nəqliyyat vasitələri ilə təminat, Göstərildiyi yerdən asılı olaraq: protezləşdirmə, güzəştlər üzrə xidmətlər kom- a) evdə göstərilən sosial xidmətlər; pleksinin göstərilməsini nəzərdə tutur. Bu b) sosial xidmət müəssisələrində göstərilən sosial xidmət orqanizmin pozulmuş, yaxud itirilmiş xidmətlər. funksiyalarının bərpasına, kompensasiyasına; Sosial xidmət sistemində mövcud olan xidmətlər əlillərin müəyyən fəaliyyət növlərini yerinə yetirmək yerinə yetirilən funksiyalardan asılı olaraq aşağıdakı qabiliyyətinin bərpasına və kompensasiyasına kimi təsnifləşdirilə bilər: yönəlmiş sosial-tibbi, peşə, psixoloji-pedaqoji, a) diaqnostik; sosial-hüquqi və digər xidmətlərdən ibarət tədbirlər b) proqnostik; kompleksini özündə əks etdirir [3, s. 17]. c) xəbərdaredici-profilaktik; Məktəbəqədər və məktəb yaşlı uşaqlara ç) hüquq müdafiə; uşaq müəssisələrində sosial xidmət növlərinin d) sosial-pedaqoji; təqdim edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Uşaqların e) psixoloji; reabilitasiyası yetim və valideyn himayəsindən ə) sosial-məişət; məhrum uşaqlara, xüsusi uşaq evlərində, həddi- f) kommunikativ; buluğa çatmayanlar üçün mərkəzlərdə, qəyyum və g) reklam-təbliğat; ya himayədar ailələrdə tərbiyə alan uşaqlara xidmət ğ) mənəvi-humanist; komplekslərini nəzərdə tutur. h) təşkilati. B.İ.Staşkiv sosial xidmətləri onları təqdim edən Prof. M.N.Əliyev sosial xidmətin növlərinin orqanlara görə təsnifləşdirir və onları dörd qrupa təminedici və bərpaedici növlərə bölünməsini təklif bölür: edir. Müəllifin fikrincə, sosial xidmətin təminedici - səhiyyə orqanları tərəfindən təqdim edilən sosial növlərinə sosial riskin təsirinə məruz qalmış xidmətlər; şəxslərin təmin edilməsi üçün nəzərdə tutulan - sosial siyasət orqanları tərəfindən təqdim edilən xidmətləri: stasionar, yarımstasionar sosial xidməti, sosial xidmətlər; evdə sosial xidməti; sosial-məsləhət xidmətini aid - gənclər və idman orqanları tərəfindən təqdim etmək olar. Sosial xidmətin bərpaedici növünə edilən sosial xidmətlər; əlillərə, uşaqlara, məcburi köçkünlərə və qaçqınlara, - təhsil və elm orqanları tərəfindən təqdim edilən fövqəladə hallarla üzləşmiş şəxslərə reabilitasiya sosial xidmətlər [18, s. 4].

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 70 GEOSTRATEGİYA V.M.Litvinenko sosial xidmətləri təmin etdikləri kimi sosial xidmət alanın ərizəsi və ya sosial xidmət tələbatlardan asılı olaraq ümumi tələbatları təmin sisteminə daxil olmayan tibb, təhsil və ya digər edən sosial xidmətlərə (məsələn, kompleks sosial- təşkilatlardan təcili sosial xidmətə ehtiyacı olan məişət və sosial-iqtisadi xidmətlər), habelə xüsusi vətəndaşlar barədə alınan məlumatlar çıxış etməlidir. tələbatları təmin edən sosial xidmətlərə (məsələn, re- Təcili sosial xidmətin təqdim edilməsi barədə aktda abilitasiya xidmətləri) bölməyi təklif edir. Həmçinin bu xidməti təqdim və əldə edən subyektlər, təqdim müəllif əldə edən subyektlərdən asılı olaraq istənilən edilən təcili sosial xidmətin növü (növləri), müddəti, fiziki şəxsə təqdim edilən sosial xidmətləri və yalnız tarixi və təqdim edilməsi şərtləri barədə məlumatlar müəyyən kateqoriya şəxslərə təqdim edilən sosial öz əksini tapmalıdır. xidmətləri fərqləndirir [14, s. 101-105]. Beləliklə, bu məqalədə qeyd edilənləri Xidmətlər göstərilmə sahəsinə, fəaliyyət növünə, ümumiləşdirərək aşağıdakıları göstərmək olar: miqyasına və digər meyarlara görə fərqləndirilir. 1. İnsanların yeni tələbatlarının yaranması Məsələn, elə xidmətlər var ki, fərdi şəkildə ayrı- obyektiv və fasiləsiz bir proses olduğundan ayrı müştərilərin, istehlakçıların sorğuları əsasında həmin tələbatlara uyğun yeni sosial xidmətlərin həyata keçirilir. Eyni zamanda, bəzi xidmətlərə də meydana çıxması və artıq mövcud olanların bütövlükdə cəmiyyətin tələbatı mövcud olur və onlar keyfiyyətinin daha da yüksəldilməsi labüd faktor ictimai xidmətlər adlanır. İctimai xidmətlər cəmiyyət kimi qiymətləndirilməlidir. tərəfindən vergilər hesabına maliyyələşdirilir. Belə 2. “Sosial xidmət haqqında” Azərbaycan xidmətlər sırasına idarəetmə fəaliyyəti, hərbi xidmət Respublikası Qanununun 23-cü maddəsində və s. aiddir. təyinatından asılı olaraq sosial xidmətlərin yed- Sosial xidmətin xüsusi növü kimi uşaqlı ailələrə di növü (sosial-məişət xidmətləri; tibbi-sosial sosial xidməti qeyd etmək olar. Lakin təəssüflər xidmətlər; sosial-psixoloji xidmətlər; sosial-pedaqoji olsun ki, bu gün respublikamızda uşaqlı ailələrə xidmətlər; sosial-iqtisadi xidmətlər; sosial-hüquqi sosial xidmət göstərilməsi ilə bağlı məsələləri xidmətlər; palliativ xidmətlər) göstərilir. Elmi tənzim edən, onların təqdim edilməsi qaydasını və ədəbiyyata nəzər saldıqda isə sosial xidmətlərin standartlarını müəyyənləşdirən kompleks normativ təsnifat meyarlarının əslində daha çox olduğunu hüquqi akt yoxdur. Bundan başqa, qüvvədə olan görə bilərik. qanunvericilikdə də uşaqlı ailələrə sosial xidmət Elmi ədəbiyyatın və xarici ölkələrin sosial xidmət sosial xidmətin ayrıca növü kimi fərqləndirilmir. praktikasının təhlili əsasında sosial xidmətlərin Sosial risk hallarından asılı olaraq uşaqlı ailələrə aşağıdakı təsnifatını təklif edə bilərik: sosial xidmətin aşağıdakı növləri fərqləndirilir: 1. Xidmətlərin göstərilməsi müddətindən asılı uşağın saxlanılması tərbiyəsi zərurəti ilə bağlı olaraq: sosial xidmətlər; əlilliklə bağlı sosial xidmətlər; a) birdəfəlik sosial xidmətlər; kimsəsizliklə bağlı sosial xidmətlər; xəstəliklə bağlı b) uzunmüddətli sosial xidmətlər. sosial xidmətlər; natamam ailələrə sosial xidmətlər; 2. Nəticəsinin təzahür formasından asılı olaraq: aztəminatlı ailələrə sosial xidmətlər [7, s. 16-220]. a) sadə sosial xidmətlər; Bir çox xarici ölkələrdə olduğu kimi b) mürəkkəb sosial xidmətlər. respublikamızda da təcili sosial xidmət formasının 3. Təqdimetmə obyektinə görə: tətbiqi məqsədəmüvafiq olardı. Təcili sosial xidmət a) fərdi sosial xidmətlər; sosial dəstəyə ciddi ehtiyacı olan şəxslərə birdəfəlik b) kollektiv (qrup) sosial xidmətlər. xarakterli təxirəsalınmaz yardımın göstərilməsi 4. Ödənişli olub-olmamasından asılı olaraq: məqsədi ilə həyata keçirilir. Təcili sosial xidmət - Ödənişli sosial xidmətlər; aşağıdakı sosial xidmət növlərini özündə əks etdirə - qismən ödənişli sosial xidmətlər; bilər: 1. ciddi ehtiyacı olan şəxslərin pulsuz isti - ödənişsiz sosial xidmətlər. yeməklərlə və məhsullarla təmin edilməsi; 2. pal- 5. Maliyyələşmə mənbəyinə görə: tar, ayaqqabı və digər ilkin zərurət predmetləri ilə - dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilən; təminat; 3. birdəfəlik maddi yardım göstərilməsi; 4. - bələdiyyə büdcəsindən maliyyələşdirilən; müvəqqəti yaşayış sahəsi ilə təminat və s. - digər maliyyə vəsaitləri (QHT-lər, ianələr, Təcili sosial xidmətin təqdim edilməsi üçün əsas xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər və s.)

71 hesabına maliyyələşdirilən. məqsədi ilə həyata keçirilir. Təcili sosial xidmətin Bu təsnifatı başqa cür də formulə etmək olar. təqdim edilməsi üçün əsas kimi sosial xidmət alanın Belə ki: ərizəsi və ya sosial xidmət sisteminə daxil olmayan Təqdim edən subyektdən asılı olaraq: tibb, təhsil və ya digər təşkilatlardan təcili sosial a) dövlət sosial xidmətləri; xidmətə ehtiyacı olan vətəndaşlar barədə alınan b) qeyri-dövlət sosial xidmətləri. məlumatlar çıxış etməlidir. Təcili sosial xidmətin 6. Tələbatların təmin edilməsinə verdiyi töhfəyə təqdim edilməsi barədə aktda bu xidməti təqdim görə: və əldə edən subyektlər, təqdim edilən təcili sosial a) baza xarakterli sosial xidmətlər; xidmətin növü (növləri), müddəti, tarixi və təqdim b) köməkçi sosial xidmətlər. edilməsi şərtləri barədə məlumatlar öz əksini 7. Texnologiya ilə əlaqəsindən asılı olaraq: tapmalıdır. a) ənənəvi xidmətlər; b) innovasion xidmətlər. Açar sözlər: sosial xidmət, sosial xidmətin

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 8. Göstərildiyi yerdən asılı olaraq: formaları, sosial xidmətin növləri, evdə (səyyar) so- a) evdə göstərilən sosial xidmətlər; sial xidmət, yarımstasionar (günərzi) sosial xidmət, b) sosial xidmət müəssisələrində göstərilən sosial stasionar sosial xidmət, sosial-məsləhət yardımı. xidmətlər. 9. Yerinə yetirilən funksiyalardan asılı olaraq: ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: a) diaqnostik; 1. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin b) proqnostik; 2013-cü il 31 yanvar tarixli 17 nömrəli qərarı c) xəbərdaredici-profilaktik; ilə təsdiq edilmiş “Evdə (səyyar) sosial xidmətin ç) hüquq müdafiə; göstərilməsi” Qaydası. http://e-qanun.az/frame- d) sosial-pedaqoji; work/25205 e) psixoloji; 2. Əliyev M.N. Sosial xidmət sosial təminat ə) sosial-məişət; hüququnun institutu kimi. Bakı: Təknur, 2008, 192 s. f) kommunikativ; 3. Həsənzadə S.B. Əlillərin sosial müdafiəsi g) reklam-təbliğat; sahəsində hüquq islahatlarının əsas istiqamətləri. ğ) mənəvi-humanist; Bakı: Təknur, 2009, 120 s. h) təşkilati. 4. Məmmədli Q. Ahılların sosial müdafiəsi 10. Göstərildiyi şəxslərin sosial riskin təsirinə dövlətin sosial siyasətinin mühüm tərkib hissəsidir. məruz qalmasından asılı olaraq: “Ekspress” qəz., 2017, 3 oktyabr, № 176, s. 10 a) təminedici sosial xidmətlər; 5. Nağıyev N.T. Azərbaycan Respublikasında so- b) bərpaedici sosial xidmətlər. sial təminatın konstitusion və hüquqi əsasları. Bakı: 11. Təqdim edən orqanlara görə: Qanun, 2010, 180 s. a) sosial təminat orqanları tərəfindən təqdim 6. Благодир А.Л. Социальное обслуживание edilən sosial xidmətlər; в системе права социального обеспечения. М.: b) səhiyyə orqanları tərəfindən təqdim edilən Волтерс Клувер, 2008, 154 с. sosial xidmətlər; 7. Бориченко Е.В. Социальное обслуживание c) digər orqanlar tərəfindən təqdim edilən sosial как вид социальной защиты семей с детьми // xidmətlər. LEGEA ŞI VIAŢA, 2014, № 6/2 (270), с. 16-20 12. Təmin etdikləri tələbatlardan asılı olaraq: 8. Бочарова О.В. Право социального a) ümumi tələbatları təmin edən sosial xidmətlər; обеспечения. Учебное пособие. Новочеркасск: b) xüsusi tələbatları təmin edən sosial xidmətlər. ЮРГТУ, 2011, 153 с. 9. Буянова М.О. Социальное обслуживание 3. Bir çox xarici ölkələrdə olduğu kimi граждан России в условиях рыночной экономики: respublikamızda da təcili sosial xidmət formasının Дисс. … докт. юрид. наук. М., 2003, 325 с. tətbiqi məqsədəmüvafiq olardı. Təcili sosial xidmət 10. Горова А.В. Недержавний сектор sosial dəstəyə ciddi ehtiyacı olan şəxslərə birdəfəlik надання соціальних послуг: сучасний стан та xarakterli təxirəsalınmaz yardımın göstərilməsi перспективи розвитку // Актуальні проблеми

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 72 GEOSTRATEGİYA держави і права: Збірник наукових праць. Вип. for social services are actually higher. Proposes a 63. Одеса: Юридична література, 2012, с. 445- broader classification of social services based on 450 the analysis of social service practices in foreign 11. Зарембо Т.Ф., Савинов А.Н. Организация countries. At the same time, it emphasizes the need работы органов социального обеспечения. for the emergence of new social services with the Учебное пособие. М.: Академия, 2011, 75 с. emergence of new needs of people over time. Taking 12. Захаров М.Л., Тучкова Э.Г. Право advantage of international experience, it suggests социального обеспечения в России. Учебник. М.: the introduction of emergency social services in our БЕК, 2001, 576 с. country. 13. Карасева Л.К. Организация работы с гражданами в системе пенсионного обеспечения Keywords: social service, forms of social service, и социальной защиты населения. Пенза: ПГПУ types of social service, home (mobile) social service, Им.В.Г. Белинского, 2011, 154 с. semi-stationary (daytime) social service, stationary 14. Литвиненко В.М. Видовий поділ соціальних social service, social-consulting assistance. послуг у законодавстві та теорії // Актуальні проблеми держави і права: Збірник наукових РЕЗЮМЕ праць. Вип. 37. Одеса: Юридична література, 2008, с. 101-105 ФОРМЫ И ВИДЫ СОЦИАЛЬНЫХ УСЛУГ 15. Роль социального обеспечения в решении В данной статье анализируются формы и проблемы бедности и совершенствование виды социальных услуг. Здесь отмечается, методики преподавания права социального что в статье 23 Закона Азербайджанской обеспечения: материалы Всероссийского Республики «О социальных услугах» научно-практической конференции / Под. ред. предусмотрены семь видов социальных Э.Г.Тучковой. М.: Проспект, 2004, 464 с. услуг предоставленные в зависимости от их 16. Социальное обслуживание на дому. http:// назначения. Но автор подчеркивает, что в refleader.ru/jgepolqasrnayfs.html научной литературе критерий классификации 17. Стаховська Н.М. Відносини в праві социальных услуг значительно больше и соціального забезпечення: дис. … канд. юрид. предлагает их более широкую классификацию, наук. К., 2000, 198 с. основанную на анализе практики социальных 18. Сташків Б.І. Право соціального услуг в зарубежных странах. В то же время, обслуговування: Навч. посіб. К.: Знання, 2007, учитывая появление с течением времени 567 с. новых потребностей людей, подчеркивается 19. Теория и практика социальной работы: необходимость появления и новых социальных отечественный и зарубежный опыт / Отв. ред. услуг. Воспользовавшись международным Т.Ф.Яркина. Т.1. М., Тула, 1993, 368 c. опытом, и в нашей стране предлагается 20. Элементы системы социального применение экстренных социальных служб. обеспечения в условиях социально ориентированной рыночной экономики. На Ключевые слова: социальная служба, формы примере ФРГ. М.: Дело, 1993, с. 19- социального обслуживания, виды социального обслуживания, мобильное социальное SUMMARY обслуживание, полустационарное (дневное) социальное обслуживание, стационарное FORMS AND TYPES OF SOCIAL SERVICE социальное обслуживание, социально- This article analyzes the forms and types of social консультационная помощь. services. Article 23 of the Law of the Republic of Azerbaijan “On Social Services” states that seven types of social services are provided depending on their purpose. The author, however emphasizes that in the scientific literature, the classification criteria

73 UOT 314.02 Sosiologiya

OSMAN HACIYEV Sumqayıt Dövlət Universitetinin REGİONAL İNKİŞAF – Fəlsəfə, sosiologiya və politologiya kafedrasının baş müəllimi, DEMOQRAFİYADA fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru STİMULLAŞDIRICI E-mail: [email protected] TENDENSİYA KİMİ

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Müasir şəraitdə ölkənin dövlət müstəqilliyinin yetirilməsi vasitələrinin məcmusu başa düşülür. təmin olunması, milli iqtisadiyyatının bazar Təcrübə və araşdırmalar sübut edir ki, regional prinsipləri əsasında formalaşdırılması digər sosial-iqtisadi inkişaf siyasətinin formalaşmasına şərtlərlə yanaşı ölkə iqtisadiyyatının əsas tərkib bir çox daxili və xarici amillər təsir edir. Daxili hissəsi olan regionların sosial-iqtisadi inkişaf amillər əsasən milli iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi, səviyyəsindən asılıdır. Bu, yüksək iqtisadi fəallığı mülkiyyət və təsərrüfatçılıq formaları arasındakı stimullaşdırır, bölgələrdə yaşayış səviyyəsinin inkişaf nisbətləri və qarşılıqlı münasibətlər, re- əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmasını, Azərbaycanın gional inkişaf göstəriciləri əhalinin məşğulluq regionlarının hərtərəfli tərəqqisini şərtləndirir. və həyat səviyyəsinin qorunub saxlanması, Regionlarda davamlı sosial-iqtisadi inkişafa yüksəldilməsi və s. ilə bağlı olduğu halda, xarici nail olmaq üçün ilk növbədə regionların malik amillər əsasən dövlətlərarası münasibətlər və dünya olduğu iqtisadi potensialı o cümlədən, sənaye iqtisadiyyatında gedən proseslərdən asılıdır [9, 74]. potensialını tam şəkildə hərəkətə gətirmək və onu Ölkədə davamlı inkişaf səviyyəsini təmin etmək düzgün reallaşdırmaq lazımdır. Ümumi sosial- məqsədilə regionlarda iqtisadi yüksəlişə nail ol- iqtisadi siyasətdən fərqli olaraq regional inkişafın maq əsas şərtdir. Qloballaşma prosesləri və onların özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Başlıca doğurduğu nəticələr bütün ölkələrdə sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərdən biri regional siyasətin kompleks inkişafın davamlılığına öz təsirini göstərməkdədir. xarakter daşımasındadır. Araşdırmalar nəticəsində Belə ki, müasir dövrdə hər bir ölkədə sosial-iqtisadi məlum olmuşdur ki, ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf inkişaf prosesinin normal gedişini və davamlılığını siyasəti necədirsə, regional siyasət də elədir və təmin etmək məqsədilə milli maraqları nəzərə birinci halda ölkə qarşısında qoyulan vəzifələr ikin- almaqla beynəlxalq əmək bölgüsü sistemində ci halda region miqyasında qarşıya qoyularaq yerinə layiqli yer tutmaq və dünya iqtisadiyyatına inte- yetirilir. Daha kiçik ərazidə həyata keçirilməsinə qrasiya olunmaq bir zərurətə çevrilmişdir. Məhz bu baxmayaraq regional sosial-iqtisadi inkişaf siyasəti proseslərdə ölkənin sosial-iqtisadi təhlükəsizliyinin daha mürəkkəbdir. Ona görə ki, bu inkişaf çoxsaylı təmin olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. ümumrespublika xarakterli amillərlə yanaşı, Hər bir ölkədə mövcud əmək resurslarından həm də hər bir regionun konkret şəraitin, təbii- nə dərəcədə səmərəli istifadə edilməsi və davamlı iqtisadi potensialı, coğrafi mövqeyindən irəli gələn iqtisadi inkişafın təmin olunması həmin ölkədə amillərdən asılıdır. İstər ölkə səviyyəsində, istərsə hazırlanmış sosial-iqtisadi inkişaf siyasətindən və də regional səviyyədə sosial-iqtisadi inkişaf dedikdə onun strategiyasından, bunların bir-birilə konk- sabit sosial-iqtisadi inkişafa nail olmaq, iqtisadi ret inkişaf mərhələsində nə dərəcədə düzgün stabilliyi təmin etmək, əhalinin həyat səviyyəsini əlaqələndirilməsindən çox asılıdır. Siyasət və strate- yüksəltmək məqsədilə qarşıya qoyulmuş cari və giya, bunların bir-birini tamamlaması nəticə etibarı strateji məqsədlər, vəzifələr və onların yerinə ilə dövlətin sosial-iqtisadi inkişafını təmin etmək

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 74 GEOSTRATEGİYA üçün istifadə etdiyi mexanizmləri müəyyən edir. zasiya nəticəsində şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinin Demoqrafik proseslərdə baş verən dəyişikliklər artması, qadınların mədəni səviyyəsinin və icti- özünü əhalinin təbii təkrar istehsalında və əmək mai istehsalatdakı məşğulluğunun yüksəlməsi və ehtiyatlarının hərəkət dinamikasında biruzə verir. s. demoqrafik proseslərin dəyişilməsində bir sıra Əmək ehtiyatları ayrı-ayrı ərazilərdə mövcud olan çətinliklərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bütün əhalinin bir hissəsini təşkil etdiyindən onların bunların nəticəsi olaraq hazırda respublikamızda sayı burada yaşayan əhalinin ümumi sayından, demoqrafik inkişafın ümumi səviyyəsi – əhalinin yaş-cins tərkibindən, təhsil səviyyəsi və peşə doğum səviyyəsinin nisbətən yüksək, ölüm hazırlığından, təbii təkrar istehsal göstəricilərindən, səviyyəsinin aşağı (əmək qabiliyyətli yaşda olan nigah və boşanma səviyyəsindən, həmçinin kişilər və körpələr arasında isə nisbətən yüksək) yerdəyişməsindən asılıdır. Ayrı-ayrı ərazilərdə olması doğulanların gözlənilən ömür uzunluğunun yaşayan əhali maddi nemətlərin istehsalçısı və (əsasən kişilər arasında) azalması və onun demo- istehlakçısı, istehsal münasibətlərinin daşıyıcısı və qrafik qocalması prosesinin sürətlənməsi, boşanma nəslin davametdiricisi olmaqla burada mövcud olan hallarının artması və s. proseslərlə səciyyələnir. işçi qüvvəsinin formalaşmasının əsas mənbəyidir. 1988 – 1995-ci illərdə Azərbaycanda demoqrafik Əmək ehtiyatlarının sayı əhalinin sayından, vəziyyətin kəskinləşməsi bazar münasibətlərinə əhalinin sayı isə təbii təkrar istehsal göstəricilərinin keçid və ölkədə yaranmış sosial-iqtisadi böhranla səviyyəsindən asılıdır. əlaqədar olaraq əhalinin əksər hissəsinin yaşayış İqtisadi inkişafda olan bütün bu müsbət vəziyyətinin pisləşməsi və onların arasında kəskin dəyişikliklər ölkəmizin başlıca milli sərvəti olan fərqin yaranması, bu zaman sosial infrastruktur insan potensialının və onun təbii əsasını təşkil sahələrinin zəif inkişaf etməsi və əhalinin əksər edən demoqrafik proseslərin inkişaf səviyyəsinə hissəsinin onların xidmətlərindən lazımi səviyyədə də öz müsbət təsirini göstərməmiş deyildir. Lakin istifadə etmək imkanlarına malik olmaması, bir respublika əhalisinin inkişafında və onun de- milyon nəfərədək qaçqın və məcburi köçkünün moqrafik vəziyyətində baş vermiş bütün müsbət mövcud olması, işğal olunmuş ərazilərdə 300 dəyişikliklərə baxmayaraq keçən əsrin axırlarından mindən çox iş yerlərinin itirilməsi, əhali arasında başlayaraq Azərbaycan Respublikasının demo- müxtəlif xəstəliklərin artması, istehlak edilən ərzaq qrafik inkişaf göstəricilərində baş verən bəzi mənfi məhsullarının keyfiyyətinə və satışına nəzarətin zəif meyllər (doğum səviyyəsinin sürətlə azalması, olması, sağlam yaşayış tərzinin ləng formalaşması əmək qabiliyyətli yaşında olan kişilər, körpələr və onun təbliğinin aşağı səviyyədə olması, və analar arasında ölüm səviyyəsinin nisbətən ölkədə miqrasiya proseslərinin lazımi səviyyədə artması, boşanma hallarının çoxalması, əhalinin tənzimlənməməsi və nəhayət, axır illərədək qeyri mütəşəkkil miqrasiyasının sürətlənməsi və dövlətin milli demoqrafik inkişaf konsepsiyası və s.) göstərir ki, lazımi tədbirlər görülməsə yaxın proqramının olmaması, həmin sahədə qəbul edilmiş 15 – 20 ildə əhalinin, xüsusilə əmək ehtiyatlarının Dövlət Proqramlarında irəli sürülmüş vəzifələrin artımında çətinliklərin yaranmasını gözləmək lazımi səviyyədə yerinə yetirilməməsi, demoqrafik olar. Çünki bir çox sosial-iqtisadi, siyasi, etnik, proseslərin nizamlanmasının məqsədyönlü xarakter ailə-məişət və s. amillərin təsiri altında keçən daşımaması, demoqrafik siyasət sahəsində həyata əsrin ikinci yarısının axırlarından başlayaraq keçirilən tədbirlərin sistem halında olmaması və Azərbaycanda bir tərəfdən əhalinin hər 1000 lazımi səmərə verməməsi və s. kimi səbəblərlə nəfərinə düşən doğumun səviyyəsi və nigahların bağlı olmuşdur [1, 21]. sayının sürətlə azalması, boşanma hallarının Bütün bunların aradan qaldırılması məqsədilə artması, digər tərəfdən isə gənc oğlanların bir Ulu Öndər Heydər Əliyev hələ 1998-ci il qisminin qeyri-mütəşəkkil halda ölkəni tərk etməsi dekabrın 28-də “Azərbaycanın demoqrafik inkişaf burada, xüsusilə də kənd yerlərində gənc oğlan və konsepsiyası”nın hazırlanmasına dair sərəncam qızların sayı arasındakı nisbətin pozulması, urbani- imzalamışdır. Bu konsepsiyada irəli sürülmüş

75 müddəa və vəzifələrin həyata keçirilməsinin alınmalı və bunun üçün respublikada qanunverici- sürətləndirilməsi məqsədilə 11 noyabr 2004-cü lik yolu ilə xüsusi qayda yaradılmalı, miqrasiyanın il tarixdə Prezident İlham Əliyevin sərəncamı kortəbii surətdə baş verməsinin qarşısı alınmalı, ilə “Azərbaycan Respublikasında demoqrafiya bu prosesə təsir göstərmək yolları araşdırılıb və əhali sakinliyinin inkişafı sahəsində Dövlət tapılmalı, dövlət və cəmiyyət üçün həmin prosesin Proqramı (2004-2009-cu illər)” qəbul edilmişdir. törədə biləcəyi neqativ hallara qarşı ciddi mübarizə Dövlət Proqramında əhalinin doğum səviyyəsinin aparılmalı, miqrantların potensialından səmərəli azalmasının sürətlənməsinin qarşısını almaq istifadə edilməsi üçün xüsusi tədbirlər işlənib və onun sabitliyini təmin etmək məqsədilə ilk hazırlanmalı və həyata keçirilməli, demoqrafik öncə mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsi tələb siyasət tədbirləri ilk növbədə ailənin qurulması və olundu. Proqrama nəzərdə tutulmuş mühüm möhkəmlədirilməsinə yönəldilməlidir [11, 106]. vəzifələrə çoxuşaqlı ailələrin dövlət səviyyəsində Ölkədə insan inkişafı göstəricilərinin artması

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal müdafiəsinin təmin edilməsi və doğum problemi iqtisadi, sosial və siyasi insan hüquqlarının ilə bağlı strateji tədbirlər sistemi daxildir. İslahatlar genişləndirilməsinə yönəldilmiş insan həyat tərzinin elə tərəflərinə yönəldilməlidir ki, inkişafının və eləcə də cəmiyyətin hər bir üz- o çoxuşaqlı ailələrin bütün yaşayış dövrlərində vünün potensialının artırılması üçün imkanların hərtərəfli inkişafına müsbət təsir göstərə bil- yaradılması məsələlərinin prioritet və dövlət sin. Respublikada həyata keçirilən demoqrafiya siyasəti olaraq qarşıya qoyulmasının nəticəsi kimi siyasəti vahid strateji istiqamətə malik olmalı, onun səciyyələnir. İnsan İnkişafı İndeksi (III) – 1990- sosial-iqitsadi inkişafını, əhalinin təkrar istehsalı cı ildən etibarən hər il BMT-nin İnkişaf proqramı və milli xüsusiyyətlərini özündə əks etdirməlidir. tərəfindən nəşr edilən “İnsan İnkişafı Hesabatı”nda Əhalinin normal təkrar istehsalı prosesinin həyata dünya ölkələrində əhalinin rifahını əks etdirən keçirilməsinin təmin etmək məqsədilə respublikada göstəricidir. Bu indeks özündə əhalinin rifahını mövcud olan və yeni qurulan ailələrin ən azı 80%- ÜDM göstəricisindən daha geniş şəkildə ehtiva edir də 2 – 3, o cümlədən bütün ailələrin 40 – 45%-də 2 və insan inkişafının üç ölçüsünü birləşdirir: nəfər, 30-40%-də isə 3 nəfər uşaq doğulub tərbiyə - uzun və sağlam ömür (orta ömür uzunluğu edilməsi üçün şəraiti yaradılmalıdır. Üç, dörd uşaqlı əsasında hesablanır); ailələrin ideal ailə kimi qyimətləndirilməsi və - təhsil səviyyəsi (böyüklər arasında savadlılıq, stimullaşdırılması məqsədilə onların sosial-iqtisadi həmçinin ibtidai, orta və ali məktəblərdə təhsil vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün müxtəlif ödənişlər alanların say nisbəti əsasında hesablanır); və güzəştlər müəyyənləşdirilməli, çoxuşaqlı ailələrə -layiqli yaşayış standartları (alıcılıq qabiliyyəti maddi yardımı gücləndirmək məqsədilə həm pariteti gəlir əsasında hesablanır). dövlətin, həm də xüsusi müəssisələrin yardımından Lakin bu indeks insan inkişafının müfəssəl, geniş istifadə edilməklə vəsait cəlb edilməsi hərtərəfli ölçü vasitəsi deyil. Buraya gender və təşkil edilməli, gənclərin arasında nigahların ya gəlir bərabərsizliyi, insan hüquqları və siyasi artırılması üçün gənc ailələrə yardımın və müxtəlif azadlıqların təmin olunması kimi göstəricilər daxil güzəştlərin müəyyən edilməsi, onların mənzillə edilmir. Buna baxmayaraq, məhz bu indeks in- təminatı və mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılması san inkişafının və gəlirlə rifah arasında qarşılıqlı dövlət səviyyəsində həll edilməli, əhalinin mürəkkəb münasibətlərin nəzərdən keçirilməsi ölüm səviyyəsinin xüsusilə uşaqlar, körpələr və üçün daha geniş prizmanı təmin edir. Bu hesabata əmək qabiliyyətli yaşında olan adamlar arasında əsasən Azərbaycan İnsan İndeksinə görə 188 ölkə azaldılması, anaların mühafizəsinə diqqəti artırmaq arasında 78-cidir [6, 24]. üçün səhiyyə sistemi təkmilləşdirilməli, onun Respublikada optimal perspektiv inkişaf maddi-texniki bazası möhkəmləndirilməli, de- yollarının seçilməsinin əsaslandırılması baxımından moqrafik siyasət tədbirləri ilə sıx bağlı olan əhali əmək qabiliyyətli və ondan kənar yaşda olan əhali miqrasiyası məsələləri dövlətin ciddi nəzarəti sayları arasındakı mövcud nisbət ölkənin gələcək

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 76 GEOSTRATEGİYA iqtisadi inkişafının aparıcı qüvvəsi sayılan müh- respublika iqtisadiyyatının inkişafına və sosial üm amillərdən biri olmaqla müsbət demoqrafik hadisələrin gedişinə necə təsir göstərə biləcəyi vəziyyət kimi xarakterizə oluna bilər. öyrənilib, qiymətləndirilməklə yanaşılmalıdır. Bizim fikrimizcə, dövlət indiki mərhələdə Çünki əhalinin doğum səviyyəsinin artıb-azalması, inzibati tənzimləmə kanallarına üstünlük verməli, ayrı-ayrılıqda həm cari, həm də gələcək dövr birbaşa inzibati yolla bu məsələləri tənzimləməli və baxımından bir sıra mənfi və müsbət sosial-iqtisadi, ölkədə ərazi üzrə komleks inkişafı təmin etməlidir. demoqrafik nəticələrə səbəb olur. Belə ki, doğumun Çünki on illərlə regionlar arasında formalaşmış azalması bir tərəfdən gələcəkdə cəmiyyətin başlıca kəskin disproporsiyaları təkcə iqtisadi alətlər məhsuldar qüvvəsi olan əmək potensialının mütləq vasitəsilə yaxın vaxtlarda aradan qaldırmaq müm- və nisbi qaydada azalmasına, iqtisadiyyatın kün olmayacaqdır. Bunun üçün radikal inzibati sahələrinin iş qüvvəsi ilə təmin edilməsinin tədbirlər tələb olunur. Bununla belə regionların məhdudlaşmasına səbəb olursa, digər tərəfdən sosial-iqtisadi inkişafında və regional fərqlərin də ailədə uşaqların sayının azalması qadınların aradan qaldırılmasında iqtisadi vasitələrin rolu ictimai istehlatdakı məşğulluq səviyyəsinin, böyükdür və xüsusilə bazar iqtisadiyyatı şəraitində peşə-ixtisas dərəcəsinin, mədəni səviyyəsinin bu cür metodlarla tənzimləmə böyük aktuallıq kəsb yüksəlməsinə şərait yaradır. Buna görə də bu edir. İqtisadi sistem və mexanizm elə qurulmalıdır sahədə elə tədbirlər sistemi işlənib hazırlanmalı və ki, ölkədə istər ərazi, istərsə də sahəvi kompleks həyata keçirilməlidir ki, ölkəmizdə əhalinin nor- üzrə inkişaf təmin edilsin, ciddi regional fərqlərə mal təkrar istehsalı proseslərinin təmin edilməsinə, yol verilməsin. Fikrimizcə regionlar üzrə mövcud əhalinin təbii və mexaniki hərəkətinin gedişinə və fərqlərin nisbətən aradan götürülməsi, iqtisadi-so- demoqrafik vəziyyətin yaxşılaşmasına səbəb ol- sial inkişafın nizamlanması və bütövlükdə ölkə üzrə maqla xalqımızın həyat şəraitinin keyfiyyətcə yeni məhsuldar qüvvələrin kompleks inkişafının təmin mərhələyə yüksəlməsinə gətirib çıxara bilsin. edilməsində iqtisadi və sosial siyasətdə differensial yanaşmaya böyük ehtiyac vardır. Açar sözlər: region, əhali, demoqrafiya, əmək Hər regionun yerli potensialı və spesifik ehtiyatları, Dövlət proqramı. xüsusiyyətləri, demoqrafik amilləri ümumi inkişaf prinsipləri ilə yanaşı əsas götürülməlidir. Yəni ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: Azərbaycan kimi regional fərqləri olan bir ölkədə 1. Azərbaycan Respublikasında demoqrafiya differensial yanaşma iqtisadi siyasətin vacib tərkib və əhali sakinliyinin inkişafı sahəsində Dövlət hissəsi olmalıdır. Yalnız bu şəraitdə iqtisadi-sosial Proqramı (2004-2009-cu illər). Dövlət Statistika siyasət öz bəhrəsini verər və ərazi üzrə kompleks Komitəsi. Bakı: 2004, 30 s. inkişaf təmin edilmiş olar. 2. Azərbaycanda səhiyyə və sosial təminat. Demoqrafik proseslərin nizama salınması Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı, 2017, 495 s. məsələlərinin həllinə təkcə müasir tələblər 3. Əfəndiyev V.Ə., Nağıyev S.Q. Əhali baxımından deyil, əksinə daha çox gələcəkdə coğrafiyası. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, inkişafın tələb və məqsədləri baxımından yanaşmaq 2006, 326 s. lazımdır. Eyni zamanda, demoqrafik prosesin 4. Əlirzayev Ə.Q. İqtisadi və sosial idarəetmə: nizamlanması ilə bağlı olan tədbirlər sistemi işlənib bazar iqtisadiyyatı, metodoloji prinsiplər, hazırlanarkən ona həm konkret, həm də bütünlükdə qanunauyğunluqlar. Bakı: Diplomat nəşriyyatı, sosial-iqtisadi hadisələr sistemində baxılmalıdır. Bu 1997, s.56-63. cəhətdən əhalinin təbii təkrar istehsalı prosesinin 5. Əlirzayev Ə.Q. İslahatlar və sürətlənmə əsasını təşkil edən doğumun və ailədəki uşaqların strategiyası şəraitində Azərbaycanın sosial-iqti- sayının nizamlanması ilə bağlı olan tədbirlər sistemi sadi problemləri: Təcrübə, meyllər və perspektiv işlənib hazırlanarkən ona hər şeydən əvvəl, həmin istiqamətlər. Bakı: ADİU nəşriyyatı, 2005, 374 s. prosesin müasir dövrdə və gələcəkdə bütünlükdə 6. Hacızadə E.M. Regional inkişaf strategiyası:

77 elmi-empirik baxış və yeni konseptual O.Y.Hajiyev əsaslandırmalar // Dirçəliş, 2005, ¹ 86, s.72-78 Regional development - as a stimulating 7. Hacızadə E.M. Sosiallaşan iqtisadiyyat. Bakı: tendency in demography Elm, 2006, 509 s. SUMMARY 8. Muradov Ş.M. İnsan potensialı: əsas meyllər, One of thecrucial components of socio-economic reallıqlar, problemlər. Bakı: Elm, 2004, 220 s. development of each country is a regional develop- 9. Muradov R.Ş. Müasir şəraitdə Azərbaycan ment policy. The basic topic of discussion in this Respublikasında əmək bazarı problemləri, Bakı: article is the influence of human potential, the main Elm, 2000, 280 s. national wealth of the regions, on the development 10. Nağıyev Ə.T. Sosial-iqtisadi inkişafın me- of demographic processes that constitute the natural todoloji aspektləri, Bakı: 2006, 294 s. basis of the regions. In addition, the proper imple- 11. Nuriyev Ə.X. Regional siyasət və idarəetmə, mentation of the duties of State programs adopted

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Bakı: Elm, 2004, 348 s. in the relevant direction, preventing the acceleration 12. 2008-2015-ci illərdə Azərbaycan of the birth rate of the population and ensuring its Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və stability express principal issue in this article. davamlı inkişaf sahəsində Dövlət Proqramı. Bakı: 2014, 423 s. Keywords: region, population, demography, labour resources, State program. О.Ю.Гаджиев Региональное развитие - как тенденция демографического стимулирования РЕЗЮМЕ Одним из важнейщих компонентов каждой страны в области социально-экономического развития является политика регионального развития. Основной темой обсуждения в данном статье является влияние человеческого потенциала, основного национального богатства регионов, на развитие демографических процессов, которые составляют естественную основу регионов. Кроме того, важно обеспечить надлежащее выполнение обязанностей государственных программ, принятых в соответствующем направлении, предотвращение ускорения рождаемости населения и обеспечение его стабильности.

Ключевые слова: pегион, население, демография, трудовые ресурсы, Государственная программа

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 78 GEOSTRATEGİYA

UOT 316.33

MƏFTUNƏ İSMAYILOVA Bakı Dövlət Universiteti, GENDER ZƏMİNİNDƏ dissertant MƏİŞƏT ZORAKILIĞI E-mail: [email protected]

Gender əsaslı zorakılıq - qadın və kişi arasında fiziki gücün tətbiqi – və ya; 2) başqasına qarşı bərabər olmayan qüvvələrin təzahür formasıdır məcburi təsir – və ya; 3) zülm etmə, qanunsuzluq- ki, bu da daha çox qadınlar üzərində hökmranlığa dur; (5) gətiri çıxarır. Y.İ.İvanovun fikrincə, “Məişət zorakılığı” Zorakılığın təzahür formaları: anlayışı - ən ağır və gizli sosial problemlərdən biridir. Bu anlayış altında, ailənin bir üzvünün Özünә qarşı Fiziki, (suisidal davranış, özünә və ya bir necə üzvünün, ailənin digər üzvü və ya yönәldilmiş xәta yetirmәk) üzvlərinə qarşı tətbiq edilən, fiziki, iqtisadi, psixo­ zorakılıq Psixoloji loji, seksual təsirlərin müxtəlif qəbul edilməyən və travma ilə nəticələnən formaları anlaşılır “. (5)

E.Q.Tonkopeye bildirir ki, “Ailədə zorakılıq Şәxsiyyәtlәr arası ailәdә zorakılıq vә tәrәf – ailənin bir üzvünün digər üzvü üzərində zorakılıq müqabilinә münasibәtdә hakimiyyət və nəzarəti əldə etmə və ya saxlanma zorakılıq sosial qruplarda, məqsədi ilə törədilən konkret hərəkətləridir”. (5) O. N. Xlobustov - “Ailədə zorakılıq – bir ailәdәn kәnar baş verәn insanın digəri üzərində hakimiyyət və nəzarətin zorakılıq saxlanılması üçün davranış sistemidir” fikrini irəli kollektiv zorakılıq siyasi, iqtsiadi vә ya sosial sürür. (5) mәqsәdlәrә nail olmaq üçün, Ailədə zorakılıq–zorakı və təhlükəli hərəkətlərin məcmusu olmaqla, zorakılığın fiziki, emosional, hәr hansı qrupun zorakılığı öz iqtisadi və seksual formalarını təşkil etməklə әlindә bir alәtә çevirmәsidir yanaşı, həmçinin qorxutma, təcrid etmə və məcburiyyəti özündə təzahür etdirir. Ailədə zorakılıq-bu nə mübahisə, nə də Ailədə zorakılıq - birinin digəri üzərində münaqişədir. Münaqişə və mübahisə - müəyyən hakimiyyətin və nəzarətin bərqərar edilməsi üçün məsələlərdə bir-biri ilə razılaşmayan və öz tətbiq edilir. mövqeyi üzərində dayanan tərəflərin vəziyyətidir. Zorakılıq əksər hallarda ailə üzvləri olan - Ailədə zorakılıq prosesində isə, tərəflərarası kişilər tərəfindən, rəsmi nikahda yaşadığı arvadına bərabərliyə imkan yaranmır. Zorakılığı törədən və ya keçmiş arvadına, rəfiqələrinə qarşı tətbiq tərəf fiziki güc, iqtisadi imkanlar və sosial statu- edilir. sundan nəzarət məqsədi ilə istifadə edir. Ailədə zorakılıq–onun qurbanını davamlı “Ailədə zorakılıq” anlayışının ümumi qəbul sarsıdan çıxılmaz zəncirdir ki, təkrarlandıqca edilmiş təyini mövcud deyil. Problemi araşdıran yeni elementləri özünə cəlb edir və insanın tədqiqatçıların hər birinin problemə fərdi qarşısında seçim imkanlarını məhdudlaşdırır. Bu yanaşması mövcuddur. məhdudlaşdırma bir başa insan hüquqlarının po- S.İ Ojeqova görə, “zorakılıq - 1) kiməsə qarşı zuntusu ilə müşahidə edilir (2).

79 Ailədə zorakılıq - davranışın müəyyən formasını də, əslində həmin qiymətləndirmə dörd növdə təşkil etməklə, ailə və sosial münasibətlərin təsnifatlanır. Məsələn, əgər qadın əri tərəfindən prizması kontekstindən araşdırılır. Bu problem döyülüb, şikəst olursa, bu prosesdə fiziki güc tətbiq genetik davranışdan asılı olan hər-hansı xəstəliyin edildiyindən, bu fakt fiziki zorakılıq hesab edilir. nəticəsi deyil. Bəzən fiziki güc tətbiq edilir ki, bu davranış Ailədə zorakılıq-onun tətbiqi “nəticə”lərindən nəticəsində qurban fiziki və psixoloji travmalar istifadə edən insanlar üçün əlverişli vasitədir. Bu alır. Başqa halda, mənəvi təsirdən istifadə edilir vasitə, yəni, qorxutma və təhdidlər imkan verir ki, zorakılığın bu forması fiziki zədələr qoymasa ki, qurban üzərində nəzarət saxlamaq mümkün da, amma qurbanlarını psixi vəziyyətinə çox ciddi olsun. Qurbanın itaətkarlığını hiss edən şəxs (hətta təsir edir. Bundan başqa, zorakılığın müxtəlif bu müvəqqəti olarsa belə), bu taktikasını, yəni formalarının tətbiqi kompleks şəkildə həyata zorakılığın tətbiqinə təkrarlayır keçirilə bilər. Belə ki, fiziki təsir tərəf müqabili Ailədə zorakılıq - qadın və kişi arasında üzərində hakimiyyətin və nəzarətin qurulması üçün Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal bərabər olmayan qüvvələr münasibətinin istifadə edilirsə, psixoloji zorakılıq isə hakimiyyət təzahür formasıdır ki, bu da qadınlar üzərində və nəzarəti dəstəkləyir və gücləndirir, bərqərar edir. hökmranlığa gətirir. Münasibətlərdəki hökmranlıq Adətən, ailədə zorakılıq faktlarının vəziyyətinə isə, mütləq, daha zəif tərəf (ələlxüsus da iqtisadi) dair aparılan araşdırmalar zamanı, rеspоndеtlər sayılan qadının kişi tərəfindən diskriminasiyası ailədə mövcud münasibətləri əsаsən “yахşı” ilə nəticələnir. Qadınların güzəranının ağırlığı, göstəricisi ilə qiymətləndirir. Lаkin müqаyisəli onları kişilərdən asılı vəziyyətə salınması, həmin təhlil göstərmişdir ki, qеyd еdilən “yахşı”, ənənəvi diskriminasiyanın təzahürlərindəndir ki, burada qаydаlаrdаn irəli gələn cаvаbdır və əslində аilə qadınlara münasibətdə zorakılıq əsas sosial mex- münаsibətləri qеyd еdilən dərəcədə də yахşı dеyil. anizm qismində iştirak edir. Belə araşdırmalar zamanı müəyyən edilir Ailədə zorakılıq - müxtəlif formalarda tətbiq ki, аilədə qаdınlаrа qаrşı fiziki zоrаkılıq hаllаrı edilə bilər: fiziki zorakılıq, seksual zorakılıq, mövcuddur, lаkin qаdınlаr bu hаlı tаm gizli iqtisadi nəzarət, psixoloji zorakılıq (fiziki sахlаmаğа çаlışırlаr. Bəzi hаllаrdа qаdınlаr fiziki zorakılığın tətbiqinə dair təhdidlər, əmlaka və ya zоrаkılığı özlərinin dаvrаnışındаn irəli gələn ev heyvanlarına iqtisadi zərər, mənəvi təsir, başqa аddım kimi qiymətləndirirlər. Qаdınlаr аrаsındа insanlarla ünsiyyətin məhdudiyyəti, uşaqlarla “günаhkаrlıq sindrоmu” gеniş yаyılmış hаl kimi əlaqələrlə qadağa və s. (6) Zorakılığın bu formaları qеydə аlınır. ailə çərçivəsində və ya yaxın əlaqədə olan in- Аilədə zorakılığa məruz qalmış qadınlarda ürək sanlar arasında baş verdiyindən əksər vaxt belə çаtışmаmаzlığı, kişilərdə qаn təzyiqinin аrtımı hərəkətlər zorakılıq kimi dərk edilmir. Dünyanın müşаhidə еdilir. çox ölkələrində ər tərəfindən (marital rape) arvadın zorlanması seksual zorakılıq kimi qəbul edilmir, Fiziki zоrаkılıq çünki hesab edilir ki, ər öz arvadı ilə istediyi for- Zorakılığın ən geniş yayımış və təhlükəli mada seksual münasibətlər hüququna malikdir. formasıdır. Adətən zorakılığın bu forması ayrılıqda təsnifatlandırılsa da, əslində fiziki Məişət zorakılığının formaları zоrаkılıqlа psiхоlоji zоrаkılıq pаrаlеl tətbiq Zorakılığı törədən şəxslər (təcavüzkarlar) qur- edilir. Qışqırаrаq öldürmə hədəsini bildirən kişi banlara qarşı davranışın müxtəlif modellərindən fiziki zоrаkılığı tədbiq etmiş olur. Birinci hаldа, istifadə edərək təsir altında saxlayırlar. Bunar yəni fiziki zоrаkılıq еtmiş kişinin hərəkətləri, aşağıdakılardır: psixoloji, onu mənəvi və ya emo- hüquqi аspеktdən cinayət kimi qiymətləndirilirsə, sional da adlandırırlar;iqtisadi;fiziki;cinsi;təqib digər аspеkt üzrə, yəni sözlə ifаdə еdilən (yeni anlayış) öldürmək hədəsi, psiхоlоji zоrаkılıq hаlı kimi Bəzi hallarda qəddarlıqla müşahidə edilən qiymətləndirilir. zorakılıq halını müxtəlif adlarla qiymətləndirsələr

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 80 GEOSTRATEGİYA Cinsi zоrаkılıq qiymətləndirilir. Çünki kiçik yaşlarından qızlara Cinsi zorakılıq – zor, güc şantaj vasitəsilə belə tərbiyə verilir ki, qadın kişiyə tabedir və onun cinsi münasibətlərə məcbur etmə, qadını qəbul istəkləri müzakirə edilmədən yerinə yetirilməlidir. edilməyən formada cinsi münasbətlərə təhrik Ümumilikdə, bеlə qənаətə gəlmək оlаr ki, etmədir. Baxmayaraq ki, cinsi zorakılıq ailədə tez- həm kişilər, həm də qаdınlаr аilədə mövcud оlаn tez baş veriri, lakin əksər vaxt bu barədə danışılmır. zоrаkılıq hаllаrını, ənənə kimi qiymətləndirir və Əslində ailə münasibətlərində cinsi zorakılıq оnun dəyişməsinə cəhd göstərmir. cinayət hesab edilsə də, lakin bir çox qadınlar bu barədə məlumatlı deyil. Problemin kökündə gender Psiхоlоji zоrаkılıq stereotipləri dərin kök salıb. Məhz bu baxımdan Psiхоlоji zоrаkılıq, аilədахili zоrаkılığın ən hətta ailə münasbiətlərində cinsi zorakığa məruz gеniş yаyılmış fоrmаlаrındаn biridir. Ərin аrvаdınа qalmış qadınlar bunu dərk edərək qəbul edə qаrşı müхtəlif fоrmаdа həyаtа kеçirdiyi təpgilər, bilmirlər. bəzən fiziki güc tətbiq еdilmədən də həyаtа Cinsi zorakılığın əlamətləri: kеçirilir. - Zərif hisslərin göstərilməsindən imtina, qəddar Psixoloji zorakılıq dedikdə - sözlə ifadə edilən, hərəkətlərin daha çox yer alması; təhqir, şantaj, uşaqlara qarşı zorakılığı tətbiqi və - Qadının istətinin əleyhinə olaraq, onun ya uşaqlardan zorakılıq vasitəsi kimi sui-istifadə, paltarının çixarılmasının tələb edilməsi; uşaqlar vasitəsilə zorakılıq tətbiq edilən şəxs - İstəyinin əleyhinə cinsi əlaqəyə vadar edilmə, üzərində nəzarətin qurulması, intihar hədis ilə zorlama; təsir etmə, ev heyvanlarına qarşı zorakılıq tətbiq - Həyat yoldaşına fizki guc tətbiq etdikdən etməklə təsir etmə, təqib, qurbanın fəaliyyətinə sonra, cinsi əlaqəyə məcbur etmə; nəzaət, zərərçəkmişin ünsiyyət dairələrinə nəzarət, - Həyat yoldaşını başqaları ilə intim qrubanın sosial xidmət resurslarına nəzarət ( münasibətdə ittiham etmə; sosial yardımın alınması, həkimə müraciət, təhsil, - Poronoqrafiq materillara baxmaga vadar etmə, dostları ilə ünsiyyət və s) , qurbanı onu alcal- eləcə də həmin hərəkətləri təkrar etməyə məcbur dan hərəkətlərə vadar etmə, qurbanın gündəlik etmə. həyat tərzinə nəzarət və s. Zorakılığı bu növünün Qadınlar, fiziki zоrаkılığın tətbiqinin cinаyət davamlılığı qurbanı posttravmatik stressə, depressi- faktı olduğunu dərk еtdiklərindən, kişilərini yalara, qorhu və həyacan hissinə və özünəqəsdə müdаfiə məqsədi ilə məlumаt vеrməkdən gətirib çıxara bilir. Zorakılığın bu növü xroniki çəkinirlər. Lakin, istəyinin əlеyhinə оnunlа cinsi xəstəliklərlə nəticələnə bilir. əlаqədə оlmаnın cinayət faktı olduğunu dərk Kişi еvdə müхtəlif bəhаnələrlə qаdınа psiхоlji etmədiklərindən bu bаrədə sərbəst məlumаt təpgilər göstərərək, öz qаydаlаrını qоyur, qаdını vеrirlər. Qadınlar belə düşünür ki, onlar kişinin bütün hüquqlаrındаn məhrum еdir(9). Bеlə аilə əmlakıdır, ona məxsusdur və kişi istədiyi vaxt diktаtоrunun sоsiаl cizgiləri аşаğıdаkı kimi (hətta fiziki güc tətbiq etdikdən sonra belə) qimyətləndirilir: onunla istəyinin əleyhinə belə cinsi münasibətdə - ilk növbədə ədаlətlilik məhfumu аşılаnır; ikin­ ola bilər. Bu аdətdir, bu cinаyət dеyil(9). Аilə ci, bеlə kişilərdə özünüqiymətləndirmə səviyyəsi üzvlərindən qаdının və yа kişinin istədiyi vахt аşаğı olur; üçüncü, bütün zоrаkı vаsitələrlə о intim münasibətdə оlmаsını müəyyənləşdirərkən hаkimiyyətə cаn аtır. məlum оldu ki, kişilər ( qadınlardan fərli olaraq) Qеyd еdilən tip kişilər intеllеktuаl cəhətdən istədiyi vахt həyat yoldaşları ilə intim münasibətdə аdətən zəif оlsа dа, оnlаrdа dахili kоmplеkslər ola bilir). оlduqcа güclü оlur. Zоrаkılıq həyаtа kеçirən kişi, Kişilər, аilədə tətbiq etdikləri fiziki zorakılıq qеyri-şüuri оlаrаq tərəf müqаbilinin dаhа güclü hallarını cinsi zоrаkılıq zəminində tənzimləyərək, оlа biləcəyi və оnun zəiflyini аşkаrlаyаcаğındаn buna “sevgi” adı verirlər еhtiyаtlаnır. Törətdiyi zоrаkılığı gizli sахlаmаğı Kişilərin bu dаvrаnışı ənənə kimi tələb еdən kişi, еtdiyi əməlin аşkаrlаnmаsı və

81 qаdının bаşqаlаrı tərəfindən müdаfiə еdilməsini kаsıb аilələrin kişilərinə məхsusdur(8). аrzulаmır. İqtisadi zorakılıq aşağıdakı formalarda ifadə Əri tərəfindən qadına qarşı sözlə ifadə edilən edilə bilər: uşaqların saxlanılmasından imtina, mənəvi zorakılıq halları, demək olar ki, bütün gəlirin gizlədilməsi, ailə büdcəsini yalnız şəxsi dünya xalqlarında müxtəlif zərb misallarda əks ehtiyacları üçün istifadə etmə, evin maliyyə edilib. Nəzərinizə çatdırmaq istərdik ki, bəzən xərcləri ilə bağlı qərarların sərbəst qəbulu, ailə sözlə ifadə edilən mənəvi zorakılıq öz təsirinə görə üzvlərinin xərcləri üzərində ciddi nəzarət; və s. fiziki zorakılığı üstələyə bilir. Azərbaycan kişiləri Əksər vaxt qadınlar bir sıra sbəblərdən ərindən ailə üzvw olan qadına qarşı işlətiyi ifadələrə diqqət iqtisadi cəhətdən asılı vəziyyətə düşür. Məsələn, yetirək: “ qadının ağlı, toyuğun ağlı qədərdir”, yax- uşaqların dünyaya gələməsi, ər tərəfindən əmək ud, “yaxşı at özünə qamçı vudurmaz”. Bu ifadələr fəaliyyəti ilə məşğul olmağa qadağa, əmək qadını alşağılamaqla yanaşı onu dəyərsizləşdirir. bazarında ayrı seçkilik və s. Bəzən isə, kişilər bu ifadələri qohum və qonşuların Kаsıb аilələrə məхsus оlаn qаdınlаr üçün Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal toplaşdığı məclislərdə belə səsləndirməkdən iqtisаdi аsılılıq dаhа kəskin fəsаdlаrlа nəticələnir. çəkinmirlər. Bеlə ki, ailələrdə bаş vеrən zоrаkılıq hаllаrının Sözlə ifadə edilən zorakılığa misal olaraq: kəskin həddə çatmasına bахmаyаrаq, оnlаr “pis arvadsan”, “məni başa düşmürsən, “qayğıma bоşаnmаq üçün mürаciət еtməkdən çəkinirlər. qalmırsan”, “ağılsız”, “axmaq”, “səni qandıra Kаsıb аilələrdə qadını iqtisadi asılı saxlamaq və öz bilmədim”, “çirkinsən”, “ nə qündəsən”, “qo- hаkimiyyətini qоruyub sахlаmаq üçün kişilər həyat casan”, “geri qalıbsan”, “xalxın arvadlarına bax, yoldaşının işləməsinə mаnеə yaradır. Həm kаsıb, gözünə su ver”, “yemək bişirə bilmirəsn”, “mənə həm də vаrlı аilələrdə, iqtisadi zorakılıq qurbanı tay deyilsən”, “əlindən bir iş gəlmir”,”məndən olanlar, ərindən еv хərcləri аlаrkən, həmin хərclər başqa heç kimə lazım deyilsən”, ”sən gərək bаrədə hər gün hеsаbаt vеrməyə bоrcludur. Iqtisаdi papağını göyə atasan ki, mən səni aldım”, “səni zоrаkılıq, zоrаkılığın digər fоrmаlаrı kimi lаtеnt məndən başqa heç kim almazdı”, “sənə yazığım bаş vеrir. Bu bаrədə аilənin hər iki üzvü susmаğа gəldi aldım”. üstünlük vеrir. Azərbaycanda kişinin qadına sözlə ifadə etdiyi Əmək fəaliyyəti ilə məşğul olan qadınlar belə zorakılığın ən bariz nümunəsi “aldım” ifadəsidir. əri tərəfindən iqtisadi zorakılığa məruz qala bilər. Bu ifadə, qadını alış veriş obyektinı çevirmklə Belə ki, onların qazancı əri tərəfindən nəzarət edilə yanaşı, onun tam hüquqsuzluğundan xəbər verir(8). və ya mənimsənilə bilər. Qadının təhsilini, işini, kаryеrаsını dаvаm Uşaqlardan istifadə etməklə quban üzərində еtdirməyə qаdаğа qоyan kişi, onun intеlеktuаl nəzarətin qurulması zorakılığın ayrıca bir növü inkişаfınа ciddi təsir göstərir. Arvadının təhsilini, sayıla bilər. Bəzən evin kişi üzvləri zorakılığın işini, kаryеrаsını dаvаm еtdirməyə qаdаğа qоyаn tətbiqində uşaqları vasitəçi roluna çevirə bilir(6). ər, üstəlik onu fiziki və psixoloji zorakılığın tətbiqi “Аrvаdınızdаn pul istədiyiniz vaxtlar оlurmu?” ilə hədələyir. Qеyd еdilən hədələri, psiхоlоji suаlınа kişilər аrаsındа “çох nаdir hаllаrdа” zоrаkılığın, fiziki zоrаkılığа kеçid fаzаsı kimi cаvаbını vеrənlər adətən üstünlük təşkil edir. qiymətləndirmək olar. “Hərdən” pul verdiklərini qеyd еdənlər də nadir hallarda pul verənlər paralel gedir. Kişilər adətən, İqtisаdi zоrаkılıq pulun həmişə оnlardа оlduğunu bildiri. Bu оnа Zоrаkılıq nəzаrət və hаkimiyyəti sахlаmаq dəlаlət еdir ki, kişilər pulu əldə saxlamaqla öz üçün vаsitədir. Nəzаrət və hаkimiyyəti işə sаlаn üstünlüklərini əldə etməklə yanaşı, qаdınlаr iqtisаdi mехаnizmlərdən biri isə iqtisаdi zоrаkılıqdır. cəhətdən tаm аsılı edirlər. İqtisаdi zоrаkılıq аilədə qаdını birbаşа аsılı Həyat yoldaşlarını iqtisadi asılı saxlamaq vəziyyətdə sахlаyаn bir vаsitədir. Həyаt siyasətini yeridən kişilər bunu belə əsaslandırırlar: yоldаşlаrını iqtisаdi аsılı vəziyyətə sаlmаqlа, öz “qаdının işi hеç kimə lаzım dеyil, о işə yаlnız çаy hаkimiyyətini qоruyub sахlаmаq həm vаrlı, həm içməyə gеdir”.

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 82 GEOSTRATEGİYA Bir qism kişilər isə, “аrvаdını еvdən qоvmаq, 6. Media-monitorinq “Qadınlara qarşı pulsuz qоymаq və аlimеnt vеrməməklə Zorakılıq”, Azərbaycan Gender İnformasiya hədələməklə” hakimiyyətini onların əlində Mərkəzi (Aprel, 2003) (http://www.gender-az.org/ olduğunu gizlətmirlər. shablon_en.shtml?doc/en/library/reserch/monitor- qtisadi zorakılığın bir vasitəsi də, qаdınlаr ing) tərəfindən ailə zənbilinin idarə edilməsində 7. ÜST, London School of Hygiene and Tropical sərbəstliyə yol verilməməyidir. Yəni, qadına Medicine, 2010. verilən pulların hesabatının aparılması. Hətta evin 8. http://dergipark.ulakbim.gov.tr/spcd/article/ kişisi, ailənin gündəlik xərclərinə dair arvadına viewFile/5000108037/500010074 verdiyi xərcliyi nəzarət altında saxlayır(10). 9. https://www.nap.edu/read/11183/chapter/6 Təqib (Stalking) yalnız son zamanlar zorakılığın 10. https://learn.nursing.jhu.edu/instruments- yeni forması kimi tanınmışdır. Zorakılığın bu növü interventions/Danger%20Assessment/index.html qurbanlar üçün ciddi təhlükə hesab edilir. Ailədə zorakılıqdan əziyyət çəkən qadınların Мафтуне Исмаилова vəziyyətinə diqqətin ayrılması, onların cəmiyyətdə Бытовое насилие по гендерному признаку bərabər hüquqlu iştirakını təmin etmək məqsədi daşıyır. Ailə üzvlərinin, əlalxüsus da uşaqların fizki РЕЗЮМЕ və zehni inkişafı üçün ailənin idarə edilməsində В статье рассматриваются аспекты qadının iştirakı vacib amildir. Ailədə zorakılığa бытового насилия, а также гендерного məruz qalan qadın tez-tez depressiyaya düşür, насилия в семье. Анализируются определения sağlamlığında problemlər yaranır, intihara mey- гендерного насилия и бытового насилия. illi olur. Belə qadınların fiziki və intelekt inkişafı Автор анализирует формы бытового насилия geriləyir. Bu isə bir başa uşaqların inkişafına təsir и показывает их проявления. В нем также göstərir. комментируется значимость бытового насилия по признаку пола. Açar sözlər: Məişət zorakılığı, gender əsaslı zorakılıq, məişət zorakılığının formaları. Ключевые слова: бытовое насилие, гендерное насилие, формы бытового насилия. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: 1. Qadınların Hüuqularının İnteqrasiyası və Maftuna Ismailova Gender Perspektivləri: Qadınlara Qarşı Zorakılıq, Gender-based domestic violence Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Haqqları ABSTRACT Komissiyası (E/CN.4/2003/75/Əlavə.1) (27 Fevral, The article explains domestic violence, and the 2003). aspects of gender-based violence. The definition 2. Qadınlara Qarşı Zorakılıq Üzrə Xüsu- of gender-based violence and domestic violence si Məruzəçinin 1997-ci il Hesabatı, İnsan is analyzed. The author also explains the types of Hüquqlarının və Əsas Hüquqların Səmərəli Təmin domestic violence and explains how they appear. In Olunması Üzrə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Sis- addition, the article shows the actuality of gender- temi Daxilində Yanaşmalar, Yollar və Vasitələr. (E/ based violence. CN.4/1997/47), 12 Fevral, 1997. 3. “Ailə-Məişət Zorakılığının sosial-iqtisadi Keywords: domestic violence, gender-based vio- aspektləri”, Bakı-2014 lence, types of domestic violence 4. Azərbaycanda Zorakılıq və Qadınlar, Beynəlxalq Xilasetmə Komitəsi, (PDF, 40 səh.) 5. http://intranet.theirc.org/docs/IRC%20Azer- baijan%20VAW%20Assessment%20June%20 2004%20English.pdf

83 UOT: 94(479.24), 930:314 Tarix

ASƏF HACIYEV Bakı Dövlət Universiteti, QARADONLU ƏHALİSİ tarix üzrə fəlsəfə doktoru (1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınması E-mail: [email protected] materialları əsasında) Qaradonlu İmişli rayonunun ən qədim yaşayış coğrafi adlarını işlədir. Tədqiqtçılar belə hesab mərkəzlərindən biri hesab edilir. (İmişli toponimi edirlər ki, Qaradonlu alban tarixçisinin xatırlatdığı Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal isə İmaşlı, İbişli türk tayfasının adını özündə əks “Kraton”un, “Kara-tun”un səsyozumu nəticəsində etdirir. Həmçinin, rus mənbələrində “Emişli” - yaranmış variantıdır. adıyla göstərilir. Bundan başqa İmişli qədim Hun “Qaradonlu” adının mənşəyini qədim ədəbi dilində “sulu yer”, qədim türk dilində isə İmeşli- abidəmiz olan “Kitabi Dədə-Qorqud”un “Qaradonlu yəni, iki çay arası mənalarında işlədilir. İm və Eş kafirlər” personajı ilə əlaqələndirənlər də vardır. Bu qədim türk dilində çay-orta anlamındadır.) Hələ çar versiyanı söyləyənlərin fikirlərinə gorə, bu əraziyə Rusiyası dövründə yaradılmış Qaradonlu əvvəllər qaradonlu kafirlər tez-tez hucum edir, əhalinin Salyan sonra isə Cavad qəzalarının ərazisinə daxil var-yoxunu, qazandıqları sərvətlərini capıb-talayıb olub.1930-cu ildə Azərbaycan SSR-də qəza inzibati aparırdılar. Məhz bu yerdə duşmənlərin talançı ərazi vahidləri ləğv edilərək onların ərazisində ra­ basqınlarının qarşısı alınmış, yerli sakinlərin “qara- yonlar yaradıldı. Bundan sonra Qaradonlu 1930-cu il donlu” adlandırdıqları duşmənlərin dərsi verilmişdir. avqustun 8-də yaradılmış İmişli rayonunun ərazisinə Həmin vaxtdan da ərazi Qaradonlu adlanmağa daxil edilir. Rayon 19 iyul 1938-ci il tarixinə başlanmışdır [4]. kimi indiki Qaradonlu kəndinin adıyla Qaradonlu Qaradonlu tarixin ayrı-ayrı dönəmlərində adlandırılmışdır. böyük sərkərdələrlə, qüdrətli hökmdarlarla qarşı- Qaradonlu sözünün etimalogiyası ilə bağlı qarşıya gəlib. Bu baxımdan Ağqoyunlu dövlətinin bir necə versiya var. Tarixdən məlumdur ki, Hun başçısı Uzun Həsənin anası Sara xatunun Teymuri imeratorlarının 9-cu nəslindən olan Balamir xan Əbu Səidlə Qaradonlu yaxınlığında danışıqlar 400-cü ildə vəfat etdikdən sonra onun oğlu Ulduz aparması tarixi faktdır. xan imperator olur. 410-cu ildə isə Ulduz xanın Xanlıq dönəmində Talış xanlığının tərkibində vəfatından sonra imperyaya onun oğlu qara gey- - bir hissəsi Mustafaxanlı, bir hissəsi isə Kəbirli imli Qaradon başçılıq edir. Bəzi tədqiqatcılar bu mahallarının tərkibində olmuşdur. XIX əsr rus adı Qaradonun adı ilə bağlayırlar. Onlar fikirlərini qaynaqlarında, eləcə də çar Rusiyası donəmində belə əsaslandırırlar ki, guya 410-415-ci illərdə Azərbaycanda aparılan kameral siyahılarda Qara- qoşunlarının başında Azərbaycana gələn Qaradon bu donlu və ona daxil olan yaşayış məntəqələri ərazidə olmuş, onun cadır qurub muvəqqəti yaşadığı haqqında bilgilər vardır. yer sonralar Qaradonlu adlanmağa başlanmışdır [4]. Qaradonlunun mənşəyini vaxtı ilə bu Qaradonlu sözünün qədim mənası-“qarapaltar­ ərazidə movcud olan “Qardon” zastavasının adı lı”, “qara geyimli” anlamını da verir və Qaradonun ilə bağlayanlar da var. Qaradonlu əvvəllər Bakı adı ilə əlaqələndirilir. Başqa bir versiyaya gorə quberniyasının Cavad qəzasına (Qeyd: rus çarı II Qaradonlu Şahsevən tayfa ittifaqına daxil olan eyni Aleksandrın (1855-1881) Zaqafqaziya və Qafqaz adlı tayfanın burada məskunlaşması nəticəsində diyarının idarəçiliyinin dəyişdirilməsi haqqında yaranmışdır. “Qaradonlu” adı qədim tarixcilərin, 1867-ci il 9 dekabr tarixli fərmanına əsasən, 1868- coğrafiyaşünasların və tədqiqatçı-alimlərin ci ilin fevralında Bakı quberniyasının daxilində əsərlərində, eləcə də yol qeydlərində diqqəti çəkir. Cavad qəzası yaradılır. 1920-ci ildə Cavad qəzası Qədim alban tarixçisi Musa Kalankatlı ozunun Azərbaycan SSR-in tərkibinə daxil olmuş və Salyan “Albaniya tarixi” adlı əsərində Karaton, Kara-tun qəzası adlandırılmışdır. Salyan qəzası 1929-cu ildə

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 84 GEOSTRATEGİYA ləğv edilmişdir), sonralar isə Salyan qəzasına daxil Mənbə: Dağıstan Respublikası Mərkəzi Dövlət Arxiv idi. İdarəsi. 1926-cı il Ümumittifaq əhali siyahıyalınması. Qaradonlu əhalisi haqqında 1926-cı il məlumat­ Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası. larını verməzdən öncə 1886-cı il siyahıyaalınması Fond r-22, siyahı 23, iş 1 j,vərəq 74-75,104-105 dövründə Bakı quberniyası Cavad qəzası Rəsullu kənd birliyinə daxil olan Çahar-Qaradonlu və Qaradonlu əhalisinin etnik tərkibini araşdırarkən Qara Qaradonlunun əhalisi barədə məlumat məlum olur ki, 1926-cı il siyahıyaalınmasına görə verməyimiz daha dolğun olardı. Belə ki, 1886-cı il burada yaşayan 23.702 nəfər əhalinin demək olar siyahıyaalınmasına görə, Çahar-Qaradonlu kəndində 97,5 faizi, yəni 23.120 nəfəri türklərdən ibarət 44 ev (tüstü) olmuşdur ki, burada yaşayan əhalinin olub. Ruslar isə ümumi əhalinin 2,1 faizini, yəni ümumi sayı 212 nəfər təşkil edirdi. Bunların da 117 519 nəfərini təşkil edib. Diqqətə çatdırmaq yerinə nəfəri (55,1faiz) kişi, 95 nəfəri (44,9 faiz) isə qadın düşərdi ki, rusları bu ərazilərdə məskunlaşdırmaqla cinsinə mənsub idi. Digər Qara Qaradonlu kəndində imperiyanın əsas məqsədi inqilab əhval-ruhiyyəli isə 33 ev (tüstü) vardı. Bu kəndin əhalisinin sayı insanları mərkəzdən uzaqlaşdırmaq və rusdilli əhali isə 159 nəfər təşkil edirdi ki, bunların da 86 nəfəri hesabına İranla sərhəddə “müdafiə zolağı” yaratmaq (54,1faiz) kişi, 73 nəfəri (45,9 faiz) isə qadın cinsinə idi. (Qeyd: 9 noyabr 1906-cı il tarixli çar fərmanına mənsub idi [3]. (Cədvəl 1) uyğun olaraq “kəndli torpaq sahibkarları və tor- paqdan istifadə haqqında” qanuna əsasən icmalar 1886-cı il siyahıyaalınmasına görə Qaradonlu ləğv olunurdu və kəndlilərə şəxsi istifadə üçün əhalisinin sayı torpaq sahələri verilirdi. Rusiyanın nazirlər sovetinin Cədvəl 1 sədri Pyotr Stolıpinin aqrar islahatları nəticəsində № Әhalinin Evlәrin bu№ yerlərdə-Poltavka, SuvorovkaӘhalinin və SemyonovkaEvlәrin Yaşayış Yaşayış ümumi Kişi Qadın sayı ümumi Kişi Qadın sayı mәntәqәsinin adı kəndlərimәntәqәsinin yaradıldı. adı Hazırda həmin kəndlər müvafiq sayı (tüstü) sayı (tüstü) 1 Çahar-Qaradonlu 212 117 95 44 olaraq-Aranlı,1 Çahar-Qaradonlu Hacırüstəmli 212 və Qızılkənd 117 95adlanır). 44 (100%) (55,1%) (44,9%) Sonrakı yerdə Qaradonlu(100%) əhalisinin(55,1%) 23 nəfərini(44,9%) 2 Qara Qaradonlu 159 86 73 33 2 Qara Qaradonlu 159 86 73 33 (100%) (54,1%) (45,9%) (0,09 faiz) ermənilər, 9(100%) nəfərini (0,03(54,1%) faiz)(45,9%) ləzgilər, 6 nəfərini (0,02 faiz) gürcülər, 4 nəfərini (0,01 Mənbə: Azərbaycan Milli Arxiv İdarəsi. Fond 43, faiz) ukraynalılar, 1 nəfərini (0,004 faiz) almanlar, siyahı 2, iş 7358 1 nəfərini (0,004 faiz) isə tatarlar təşkil edirdi [5]. № Әhalinin № Әhalinin Yaşayış (CədvəlYaşayış 3). ümumi Kişi Qadın ümumi Kişi Qadın mәntәqәsinin adı mәntәqәsinin adı Dağıstan Respublikasısayı Mərkəzi Dövlət Arxiv sayı İdarəsinin1 Qaradonlu 22-ci fondunda23.702 1926-cı 12.784 il Ümumitti 10.918 - Qaradonlu1 Qaradonlu əhalisinin 23.702 etnik tərkibi 12.784 (1926-cı 10.918 il (100%) (53,9%) (46,1%) (100%) (53,9%) (46,1%) faq əhali siyahıyaalınmasını araşdırarkən Salyan Ümumittifaq əhali siyahıyaalınmasına görə) qəzasının tərkibinə daxil olmuş (1920-ci ildə Cavad qəzası Azərbaycan SSR-in tərkibinə daxil olmuş və Cədvəl 3 № Әhalinin Әhalinin SalyanEtnoslar qəzası adlandırılmışdır.ümumi Kişi Salyan Qadın qəzası ümumi 1929- № Әhalinin Әhalinin cu ildə ləğv edilmişdir)sayı Qaradonlunun əhalisifaizi barədə Etnoslar ümumi Kişi Qadın ümumi № 23.702Әhalinin 12.784 10.918 100% Evlәrin sayı faizi məlumata rastYaşayış gəldim. Həmin dövr üçün Qaradon- 1 Türklәr 23.120 ümumi12.414 10.706Kişi 97,5% Qadın sa yı 23.702 12.784 10.918 100% lunun əhalisimәntәqәsinin 23.702 adı nəfər təşkil edirdi ki, onların 1 Türklәr 23.120 12.414 10.706 97,5% 2 Ruslar 519 316sayı 203 2,1% (tüstü) 3 Ermәnilәr 23 21 2 0,09% 2 Ruslar 519 316 203 2,1% da1 12.784 Çahar-Qaradonlu nəfəri (53,9 faiz) 212 kişi, 10.918 117 nəfəri 95 (46,1 44 4 Lәzgilәr 9 9 - 0,03% 3 Ermәnilәr 23 21 2 0,09% faiz)5 isə Gürcülә qadınr cinsinə 6 mənsub(100%) 4 idi [5]. 2(55,1%) (Cədvəl 0,02%(44,9%) 2). 4 Lәzgilәr 9 9 - 0,03% 26 Ukra Qaraynalıla Qaradonlur 4 159 3 1 86 0,01% 73 533 Gürcülәr 6 4 2 0,02% Qaradonlu7 Almanla əhalisininr 1 sayı(100%) (1926-cı 1 - (54,1%)il 0,004%(45,9%) 6 Ukraynalılar 4 3 1 0,01% 8 Tatarlar 1 1 - 0,004% 7 Almanlar 1 1 - 0,004% Ümumittifaq əhali siyahıyaalınmasına görə) 8 Tatarlar 1 1 - 0,004% Cədvəl 2

Mənbə: Dağıstan Respublikası Mərkəzi Dövlət № Әhalinin Yaşayış Arxiv İdarəsi. 1926-cı il Ümumittifaq əhali ümumi Kişi Qadın mәntәqәsinin adı siyahıyalınması. Zaqafqaziya Sosialist Federa- sayı 1 Qaradonlu 23.702 12.784 10.918 tiv Sovet Respublikası. Fond r-22, siyahı 23, iş 1 (100%) (53,9%) (46,1%) j,vərəq 74-75,104-105

85 № Әhalinin Әhalinin Etnoslar ümumi Kişi Qadın ümumi sayı faizi 23.702 12.784 10.918 100% 1 Türklәr 23.120 12.414 10.706 97,5% 2 Ruslar 519 316 203 2,1% 3 Ermәnilәr 23 21 2 0,09% 4 Lәzgilәr 9 9 - 0,03% 5 Gürcülәr 6 4 2 0,02% 6 Ukraynalılar 4 3 1 0,01% 7 Almanlar 1 1 - 0,004% 8 Tatarlar 1 1 - 0,004%

Yuxarıda qeyd etdik ki, Qaradonlu əhalisinin Qaradonlu əhalisinin yaş tərkibi və təhsil 1926-cı ildə sayı 23.702 nəfər təşkil edib. Bu səviyyəsi (1926-cı il Ümumittifaq əhali əhalinin 23.120 nəfəri türk dilində danışıb. Rus siyahıyaalınmasına görə) dilində danışan əhalinin sayı isə 526 nəfər təşkil Cədvəl 5

edib. Erməni dilində danışanlar 22 nəfər, ləzgi № Әhalinin dilində danışanlar 13 nəfər, gürcü dilində danışanlar Yaş ümumi Kişi Qadın Tәhsil alan sayı 6 nəfər, ukrayna dilində danışanar 2 nəfər, alman və 23.702 12.784 10.918 Kişi Qadın 1 1 yaşa qәdәr 289 270 - - tatar dillərində danışanlar isə müvafiq olaraq 1 nəfər 2 1 yaş 447 417 - - təşkil edib [5]. (Cədvəl 4). 3 2 yaş 677 659 - - 4 3 yaş 685 607 - - 5 4 yaş 524 406 - - Qaradonlu əhalisinin danışıq dili (1926-cı il Ümu- 6 5 yaş 521 431 - - 7 6 yaş 350 282 - - mittifaq əhali siyahıyaalınmasına görə) 8 7 yaş 381 232 8 - 9 8 yaş 430 249 19 -

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 10 9 yaş 155 113 9 1 Cədvəl 4 11 10 yaş 446 213 22 - 12 11 yaş 55 36 5 - № Әhalinin Әhalinin 13 12 yaş 355 163 34 2 Danışıq dili ümumi Kişi Qadın ümumi 14 13 yaş 92 44 11 2 sayı faizi 15 14 yaş 135 80 15 - 16 15 yaş 287 138 23 2 23.702 12.784 10.918 100% 17 16 yaş 110 105 18 2 1 Türk dili 23.120 12.413 10.707 97,5% 18 17 yaş 65 71 10 1 2 Rus dili 526 319 207 2,2% 19 18 yaş 172 223 15 3 3 Ermәni dili 22 20 2 0,09% 20 19 yaş 44 59 8 4 4 Lәzgi 13 13 - 0,03% 21 20-24 yaş 718 774 118 10 (Kürin) dili 22 25-29 yaş 902 1032 101 11 5 Gürcü 6 4 2 0,02% 23 30-39 yaş 1839 1663 150 11 (Kartvel) 24 40-49 yaş 1342 980 74 5 25 50-59 yaş 722 596 40 - dili 26 60 yaş vә yuxarı 1041 1064 35 - 6 Ukrayna dili 2 2 - 0,01% 27 Yaşı mәlum - 11 - - 7 Alman dili 1 1 - 0,004% olmayan 8 Tatar dili 1 1 - 0,004% 28 Yekun tәhsilli 715 54 olanlar nәfәr nәfәr (5,5%) (0,4%)

Mənbə: Dağıstan Respublikası Mərkəzi Dövlət Arxiv İdarəsi. 1926-cı il Ümumittifaq əhali Mənbə: Dağıstan Respublikası Mərkəzi Dövlət siyahıyalınması. Zaqafqaziya Sosialist Federa- Arxiv İdarəsi. 1926-cı il Ümumittifaq əhali

siyahıyalınması. Zaqafqaziya Sosialist Federa- tiv Sovet Respublikası. Fond r-22, siyahı 23, iş 1 j,vərəq 74-75,104-105 tiv Sovet Respublikası. Fond r-22, siyahı 23, iş 1 j,vərəq 74-75,104-105 Qaradonlu əhalisinin yaş tərkibini araşdırarkən müəyyən etdik ki, 23.702 nəfər əhalinin 20-60 yaş Əhalinin bu dövr üçün təhsil səviyyəsini də arası, eyni zamanda 60 yaşdan yuxarı daha çoxluq araşdırmaya cəlb etdik. Belə ki, Qaradonlu əhalisi təşkil edib. Belə ki, 20-24 yaşlı əhalinin sayı 1.492 arasında 1926-cı il siyahıyaalınmasına görə, təhsil

nəfər (718 nəfər kişi, 774 nəfər qadın), 25-29 yaşlı alanların ümumi sayı 769 nəfər göstərilib. Belə ki,

əhalinin sayı 1.934 nəfər (902 nəfər kişi, 1.032 nəfər 5 saylı cədvəldə təhsil alan əhalinin 715 nəfərinin qadın), 30-39 yaşlı əhalinin sayı 3.502 nəfər (1.839 kişi cinsinə, 54 nəfərinin isə qadın cinsinə mənsub nəfər kişi, 1.663 nəfər qadın), 40-49 yaşlı əhalinin olduğunu aydın şəkildə görürük. Təhsil alan əhalinin sayı 2.322 nəfər (1.342 nəfər kişi, 980 nəfər qadın), yaş bölgüsünə gəldikdə isə bu aşağıdakı kimidir. 50-59 yaşlı əhalinin sayı 1.318 nəfər (722 nəfər kişi, Əhalinin 7 yaşlılar arasında təhsil alanların sayı - 8 596 nəfər qadın), 60 və yuxarı yaşlı əhalinin sayı nəfər (hamısı kişi cinsinə mənsub), 8 yaşlılar arasında isə 2.105 nəfər (1.041 nəfər kişi, 1.064 nəfər qadın) 19 nəfər (hamısı kişi cinsinə mənsub), 9 yaşlılar olub [5]. (Cədvəl 5). arasında 10 nəfər (9 nəfər kişi, 1 nəfər qadın cinsinə mənsub), 10 yaşlılar arasında 22 nəfər (hamısı kişi cinsinə mənsub), 11 yaşlılar arasında 5 nəfər (hamısı

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 86 GEOSTRATEGİYA kişi cinsinə mənsub), 12 yaşlılar arasında 36 nəfər (34 6. S.Hüseynoğlu, Ç.Bahaduroğlu. Tarix olduğu nəfər kişi, 2 nəfər qadın cinsinə mənsub), 13 yaşlılar kimi: İmişli-80. Bakı-2010, səh. 282 arasında13 nəfər (11 nəfər kişi, 2 nəfər qadın cinsinə mənsub), 14 yaşlılar arasında 15 nəfər (hamısı kişi Açar sözlər: Qaradonlu, əhali, siyahıyaalma, etnik cinsinə mənsub), 15 yaşlılar arasında 25 nəfər (23 tərkib. nəfər kişi, 2 nəfər qadın cinsinə mənsub), 16 yaşlılar arasında 20 nəfər (18 nəfər kişi, 2 nəfər qadın cinsinə Население Гарадонлу mənsub), 17 yaşlılar arasında 11 nəfər (10 nəfər kişi, РЕЗЮМЕ 1 nəfər qadın cinsinə mənsub), 18 yaşlılar arasında 18 Согласно сведениям, полученным из nəfər (15 nəfər kişi, 3 nəfər qadın cinsinə mənsub), 19 источников относительно населения Чахар- yaşlılar arasında 12 nəfər (8 nəfər kişi, 4 nəfər qadın Гарадонлу и Гара Гарадонлу, входящих в cinsinə mənsub), 20-24 yaşlılar arasında 128 nəfər сельскую общину Расуллу Джеватского уезда (118 nəfər kişi, 10 nəfər qadın cinsinə mənsub), 25-29 Бакинской губернии в период переписи 1886 года, yaşlılar arasında 112 nəfər (101 nəfər kişi, 11 nəfər становится ясно, что в обоих селах было 77 домов, qadın cinsinə mənsub), 30-39 yaşlılar arasında 161 общее число населения, проживающих здесь, nəfər (150 nəfər kişi, 11 nəfər qadın cinsinə mənsub), составляло 371 человек. 40-49 yaşlılar arasında 79 nəfər (74 nəfər kişi, 5 nəfər По данным переписи 1926 года, в Гарадонлу qadın cinsinə mənsub), 50-59 yaşlılar arasında 40 проживало уже 23 702 человек. По этническому nəfər (hamısı kişi cinsinə mənsub), 60 və yuxarı составу 23 120 человека были тюрками. Согласно yaşlılar arasında isə 35 nəfərdir (hamısı kişi cinsinə переписи 1926 года среди населения Гарадонлу, mənsub) [5]. общее число получающих образование составляло Beləliklə, 1886-cı il siyahıyaalınması dövründə 769 человек, из которых 715 – мужчины, 54 – Bakı quberniyası Cavad qəzası Rəsullu kənd birliyinə женщины. Большинство среди получающих daxil olan Çahar-Qaradonlu və Qara Qaradonlu- образование составляло население, входящее в nun əhalisi barədə məlumat verərkən aydın olur возрастную группу 20-24, 25-29 и 30-39 лет. ki, hər iki kənddə 77 ev (tüstü) və burada yaşayan əhalinin ümumi sayı 371 nəfər təşkil edib. 1926-cı il Ключевые слова: Гарадонлу, население, siyahıyaalınmasına görə Qaradonluda 23.702 nəfər перепись, этнический состав. əhali yaşadığının şahidi oluruq. Əhalinin 23.120 nəfəri etnik tərkib baxımından türklərdən ibarət olub. Qara- Population of Garadonlu donlu əhalisi arasında 1926-cı il siyahıyaalınmasına SUMMARY görə, təhsil alanların ümumi sayı isə 769 nəfər təşkil Based on 1886 census records we obtained from edib. the sources about populations of Chahar-Garadonlu and GaraGaradonlu included in Rasullu village union ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: of Javad parish of Baku province, it is clear that there 1. Azərbaycan tarixi: Yeddi cilddə. IV c. (XIX əsr). were 77 houses in both villages, with a total local Baki: Elm, 2000, səh.508 population of 371 people. In accordance with 1926 2. Azərbaycan tarixi: Yeddi cilddə.V c. (1900- 27 census records, we can see that 23702 people inhab- aprel 1920). Baki: Elm, 2001, səh.672 itedGaradonlu. 23120 inhabitantswere ethnic Turks. 3. Azərbaycan Milli Arxiv İdarəsi. Fond 43, siyahı Based on 1926 census among Garadonlu population, 2, iş 7358 a total of 769 people were educated, out of which 715 4. Ağayev O.V. İmişlinin elat tayfaları were male and 54 were female. Majority of educated (Tərəkəmələr). Bakı-2013, səh.304 population were from 20-24, 25-29 and 30-39 age 5. Dağıstan Respublikası Mərkəzi Dövlət Arxiv groups. İdarəsi. 1926-cı il Ümumittifaq əhali siyahıyalınması. Zaqafqaziya Sosialist Federativ Sovet Respublikası. Key words: Karadonlı, population, census, ethnic Fond r-22, siyahı 23, iş 1 j,vərəq 74-75,104-105 composition.

87 UOT 94 (479.24)

MƏHBUBƏ HACIYEVA RUSİYA İMPERATOR TEXNİKİ Sumqayıt Dövlət Universitetinin Azərbaycan və Şərqi Avropa xalqları tarixi kafedrasının CƏMİYYƏTİNİN BAKI BÖLMƏSİNİN doktorantı, müəllim MƏKTƏBLƏRİ E-mail: [email protected]

1884-cü ildə Bakıda təsis edilmiş Neft hesabına XX əsrin ilk illərindən başlayaraq texni- Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Sənayeçiləri Qurultayı Şurasının XIX əsrin ki kurslar açılır və burada həm ixtisas, həm də sonlarından başlayaraq həyata keçirdiyi xeyriyyə müəyyən biliklər verən ümumi fənlər tədris edil- tədbirlərinin bir istiqamətini də mədəni-maarif irdi. Bu kurslar bölmənin məktəbləri adlansa da, təşkilatlarının, ocümlədən bir sıra məktəblərin onlar bizim görməyə adət etdiyimiz qəza, şəhər və açılması təşkil edirdi. Qurultayın fəaliyyəti ilə bağlı digər tipli məktəblərdən tam fərqli idi. Beləki bu müxtəlif hesabatlarda hətta bəzi tədqiqat əsərlərində məktəblərdə tədris müddəti 1 ilə yaxın, çox vaxt isə bu haqda müəyyən məlumatlar əldə etmək olar 7-8 ay davam edirdi. [1,s.244]. Kurslar əsasən Bakı neft sahibkarları və iş Bakı Bölməsinin açdığı texniki fəhlə kurslarının adamlarının bölməyə verdikləri könüllü maliyyə yerlərdə çalışan müxtəlif yaş qruplarına mənsub vəsaitləri hesabına təşkil edilirdi və dərslər yalnız işçi və fəhlələr arasında praktik biliklərin yayılması, işdən sonra başlayırdı. XX əsrin əvvəllərində dünya onların işlə təmin edilməsi və ya əmək şəraitlərinin iqtisadi böhranının iqtisadiyyatımıza təsirinin, yaxşılaşdırılmasına yardımçı olmaq baxımından xüsusilə də neft sənayesinə təsiri azalana qədər əhəmiyyətli dərəcədə xidmətləri olmasına rəğmən, istehsalın neft və digər əsas sahələrində zəruri bu sahə indiyədək elmi dövriyyədən kənarda qalaraq işçi qüvvəsinə, ilk növbədə müəyyən nəzəri biliyi tədqiq olunmamışdır. və təcrübəsi olan fəhlələrə ehtiyacın ilbəil artdığı Bakıda sənaye və istehsalın müxtəlif sahələrində şəraitdə burjuaziyanının ayrı-ayrı nümayəndələrinin buxar maşınları, qazma qurğuları, nasoslar, tartan bölmənin tərkibindəki kursların fəaliyyətinə könüllü qazma barabanları və digər yeniliklərdən kütləvi maliyyə dəstəyi göstərmələri təbii olaraq zavod istifadə edilməsi zamanı “bu mexanizm və alətlərin və mədənlərdəki işçi əllərə tələbatı təmin etməyə iş xüsusiyyətlərinə və vərdişlərinə bələd olan xidmət edirdi. mühəndis, işçi və mütəxəssislərin çatışmazlığı özünü Bu cür kursların təşkili və fəaliyyətinə Qafqaz açıq göstərirdi”[2]. Bu problemlərin həlli üçün tədris dairəsi tərəfindən ciddi nəzarət olunur və “digər şəhər və ölkələrdən “mütəxəssislərin dəvət bölmə rəhbərliyinin dairəyə rəsmi müraciətinə edilməsi”[8,s.63] iş prosesində ortaya çıxan nasazlıq müsbət cavab alındıqdan sonra onların fəaliyyətinə hallarının aradan qaldırılması çoxlu maliyə vəsaiti, icazə verilirdi. ən əsası isə vaxt itkisi ilə müşahidə edildiyi üçün ən Bölmə yanında ilk bu cür kursların fəaliyyətinin qısa vaxtda həllini tələb edirdi. İmperiyanın böyük əvvəli 1903/1904-cü dərs ilinə təsadüf edirdi. sənaye şəhərlərində problemin həlli yollarından biri Bölmənin 1903-cü il 12 iyun tarixli müraciətinə kimi ali və orta texniki ixtisas məktəblərinin geniş müsbət cavab alındıqdan sonra bölmədə“kursların şəbəkəsinin yaranması bu problemin həllinə xeyli fəaliyyətinə rəhbərlik və nəzarət məqsədi ilə 12 kömək etmişdi. üzvdən ibarət xüsusi komissiya da yaradılmışdı” Beləliklə, Bakı şəhəri və onun ətarfında yerləşmiş [7,s.3]. mədən və zavodlarda müxtəlif peşələrdə çalışmaq Göstərilən tədris ilinin ilk yarısında bu üçün Bakı Bölməsinin təşkilatçılığı və xərcləri komissiyanın üç iclasının keçirildiyi məlum idi. Bu

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 88 GEOSTRATEGİYA iclaslarda kursların fəaliyyətinin ilk addımlarının onların həm müəllimlərin, həm də bütövlükdə nəticələrinə qiymət verilmiş, yol verilmiş tədris müəssisəsinin fəaliyyətinin obyektiv və nöqsanların aradan qaldırılması, kursların işinin tam şəkildə qiymətləndirilməsinə kömək edəcək səmərəsinin artırılması üçün konkret qərarlar qəbul dərəcədə səmərəli şəklə salınması tədris prosesi­ edilib, praktik yönümlü göstərişlər verilmişdi. Lakin nin yaxşılaşmasına və daha yüksək nəticələr əldə bu o demək deyildir ki, komissiyanın qəbul etdiyi edilməsinə təsirli kömək etmiş olardı. qərarların hamısı kurslarda tədrisin keyfiyyətinin Bu istiqamətdə digər vacib və təsirli vasitə isə artırılmasına yönəlmişdi. Bu mənada komissiyanın dinləyicilərin təhsili başa vurub getməsindən sonra qəbul etdiyi bir qərar üzərində xüsusi dayanmaq onlara artıq iş yerlərində yazılı anket sorğularının istərdik. 1903/1904-cü tədris ilində kurslardakı paylanması idi. Bu sorğularda qoyulmuş suallara dinləyicilərin dərslərə davam etməsində bəzən cavabların təhlili həm real, həm də prakrik baxımdan fasilələrə yol vermələrinə münasibət bildirən olduqca əhəmiyyətli olaraq kursların fəaliyyətində komissiyanın fikrincə bunun əsas səbəblərindən biri mövcud olan irili-xırdalı bütün problem və qüsurları həm 2 həftəyə yaxın davam edən pasxa bayramı asanlıqla müəyyən etməyə imkan verirdi. günlərinin kursların iş günləri hesab olunması idi. Sorğu-anketlərdəki cavabların təhlili nəticəsində Komissiyanın qərarı ilə növbəti dərs illələrində ilk olaraq müşahidə edilmiş nəticələri belə kurslarda həmin günlər də qeyri iş günləri sayılmalı, xarakterizə edə bilərik: bununla da bu sahədəki nöqsan aradan qaldırılmalı - kurslardakı ustaların və digər dinləyicilərin idi. xüsusi həvəs göstərdiyi və öyrəndiyi fənlər ilk ola- Bölmənin yaratdığı bu komissiyanın qəbul etdiyi raq rəsmxət və sonra isə hesab olmuşdu; qərarların hamısının səmərəli olması haqqında - cavablarda bu, xüsusi olaraq vurğulanmışdı ki, müxtəlif fikirlər ola bilər. Lakin hər bir halda bu onların hər biri çertyojları əvvəlcə oxumağa, sonra qərarlar arasında elələri də olmuşdur ki, onlar isə özləri tərtib etməyi bacarmaq üçün bu fənni həqiqətən kursların fəaliyyətinin sonrakı gedişinin öyrənməyə üstünlük vermişdilər; təkmilləşdirilməsində müsbət rol oynamışdı. - sorğu edilənlərin təxminən yarısı bildirmişdi ki, Komissiyanın qərarı ilə “hər bir tədris ilinin sonunda onlar bura gəlməklə məqsədlərinə nail ola bilməsələr kursu başa vurmağa nail olan dinləyicilərə xüsusi belə, hər halda müəyyən nəzəri məsələləri və praktik anketlər paylanaraq” [7,s.39] onlardan cəmi 4 suala vərdişləri mənimsəyə bilmişlər; cavab vermələri tələb olunurdu: - dinləyicilərin bir qrupu bildirmişdi ki, onlar 1) Sizin fəhlələr üçün təşkil edilmiş bu kurslara kursa gəlməklə məqsədlərinin hamısına nail qatılmağınızın səbəbi nədir? ola bilməsələr belə, hər halda müəyyən nəzəri 2) Dərslərdən hansında siz vaxtlı - vaxtında məsələləri və praktik vərdişləri mənimsəyə iştirak etmisiniz, hansında etməmisiniz? bilmişlər; 3) Hansı səbəblər sizin dərslərdə vaxtlı - - dinləyicilərin özlərinin etiraf etmələrindən aydın vaxtında iştirak etməməyinizə, yaxud kursdan çıxıb olur ki, onların kursun gedişində öz məqsədlərinə getməyinizə gətirib çıxarmışdır? tam nail ola bilməmələrinin əsas səbəbi dərslərə 4) Siz kurslarda oxumaqla öyrənmək davamiyyətli qoşula bilməmələri olmuşdur. Belə istədiklərinizə nail ola bildinizmi? Əgər yoxsa, ki, kursa qoşulan ustalar çox vaxt iş saatı bitdikdən səbəbi nədir? sonra belə müdiriyyət tərəfindən iş yerlərində qeyri– Anketlərdəki cavabların təhlili komissiya­ qanuni şəkildə qalmağa məcbur edilirdi və onlar da ya növbəti illərdə kursların fəaliyyətinin dərslərə gəlib çata bilmirdilər. təkmilləşdirilməsinə kömək edirdi. Yaşadığımız günlərdə orta ixtisas və ali təhsil Kursların fəaliyyətinin nəticələrinin bu formada müəssisələrində mütəmadi deyil, bəzi vaxtlarda birbaşa təhlili yol verilmiş nöqsanların səbəblərini anket sorğuları keçirilir. Fikrimizcə, hələ bir əsrdən müəyyən etməyə imkan verirdi. Doğrudur, bu çox əvvəl istifadə olunmuş bu forma və ya iş üsu- cavablar içərisində başqa müxtəlif izahlar da var idi. lunun təbii ki, bir xeyli təkmilləşdirilmiş formada, Lakin onlar bir və ya iki, çox az halda üç olsa da tam xüsusi olaraq qoyulmuş sualların artırılması və təsadüfi, həm də inandırıcı deyildi.

89 Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək batlarda da əks edilirdi. Yalnız iki dəfə - “1905-ci və olar ki, növbəti dərs ilində rəsmxət fənninin 1912-ci illərdə bölmədəki bütün kursların fəaliyyəti öyrənilməsinə, bunun üçün də ilk olaraq bu fənnə ilə bağlı hesabatlar, komissiyaların iclaslarının ayrılan saatların miqdarının artırılması, dinləyici protokolları və digər mühüm rəsmi sənədlər ayrıca ustaların özlərində birbaşa naturadan çertyojların kitabça formasında çap edilmiş”[7;183], qalan tərtib edilməsi bacarıqları formalaşdırılması daha illərdə isə Bakı Bölməsinin illik hesabatlarında üstün tədris vasitəsi sayılmalı idi. xüsusi cədvəllərdə verilmişdir. Bütövlükdə onların Ümumiyyətlə, bölmədəki kursların fəaliyyəti hər biri bölmə kurslarının fəaliyyətinin nəticələri ilə ilə əlaqədar müəyyən məqamlar bu gün də diqqəti tanışlıq üçün imkanlar yaradır. cəlb edir və deyərdik ki, bu günkü şəraitlə səsləşir. 1904/1905-ci tədris ilində bölmənin kurslarına Bölmənin kursların fəaliyyətinin təbliğ etmək eyni vaxtda 2-3 və bəzən də 4 bölməyə yazılmaq sahəsindəki fəaliyyəti belə vacib məqamlardan biri imkanı verilməklə 129 dinləyici yazılmışdı. idi. Belə ki, hər il sentyabrın əvvəllərində Bakıda Apardığımız hesablamalardan aydın olur ki, Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal nəşr olunan yerli qəzetlərdə bölmənin kurslarında “müraciət edənlərdən eyni vaxtda 4 fənn öyrənmək hansı peşələr üzrə və fənlər əsasında məşğələlərin arzusunda olanlar 32, 3 fənn üzrə 44, 2 fənn üzrə 29 keçiriləcəyi, onların məqsədləri haqqında bildirişlər və bir fənn üzrə 24 dinləyici olmuşdu”[7,s.23]. dərc olunurdu. Bundan əlavə “Bakı və onun Kurslarda təhsillə bağlı başqa bir maraqlı məsələ yaxınlığındakı bütün zavod və fabriklərə bölmənin bura gələnlərin iş yerləri və ya hansı zavod, fabrik kurslarında dərslərin sentyabrın 20-dən başlaması və emalatxanalardan gəlmələri idi. Dinləyicilərin haqqında yazılı bildirişlər də göndərilirdi”[7,s.6]. bəhs edilən tədris ilində təmsil etdiyi 44 müəssisə idi Dinləyicilərin kurslara qəbulu qəzetlərdə və hər müəssisəyə orta hesabla 29 dinləyici düşürdü. əvvəlcədən elan vasitəsi ilə bildirilir və sonra Ancaq bu müəssisələrdən gələnlərin sayında iş sadələşdirilmiş qaydalar əsasında həyata keçirilirdi yerlərini təmsil etmə baxımından böyük fərqlər var [5, s.4]. idi. “Cənubi Qafqaz dəmir yolu deposundan kurs- Dərslər həftənin ilk beş günündə, işdən sonra lara 18, Nobel qardaşları və Bakı maşınqayırma axşam saat 7.30 - 9.30 arasında keçirilirdi və zavodlarının hər birindən 6, Vulkan cəmiyyəti dinləyicilər 15 yaşdan az olmayan, yazıb-oxumağı zavodundan 4, Bibiheybətdəki Oleum və Zubalov bacaran şəxslər sırasından seçilirdi. mədənlərindən 3, 6 fabrik və zavoddan hər birindən Kurslar fəaliyyətə başladığı ilk tədris ilində cəmi 2, qalanlardan isə cəmi 1 nəfərkursların dinləyicisi 4 fənn - rəsmxət, riyaziyyat, buxarla işləyən qazanx- olmuşdur”[7,s.26-27]. analara qulluq göstərilməsi, rəssamlıqdan dərslər Kursların fəaliyyət göstərdiyi ilk iki ildə buradakı keçilirdi. Lakin sonrakı illərdə kurslarda öyrədilən dinləyicilərin sayi 100-128 arasında dəyişərək peşələrin sırası genişləndikcə, burada “ocaqçı”, o qədər də çox olmasa da, lakin sonrakı tədris “qaynaqçı”, “maşinist”, “tornaçı”, “çilingər” və illərində bu rəqəmlər get-gedə çoxalmışdı və biz digər peşələrin öyrənilməsinə kömək məqsədilə bəzi tədqiqatımızın bu yarımfəslində bu haqda daha əlavə fənlərin tədrisinə başlanılmışdı. ətraflı bəhs edəcəyik. Deməliyik ki, bölmə daxilindəki kursların Kurslarda onların normal fəaliyyəti üçün ilboyu fəaliyyəti ilə bağlı bütün məsələlər bölmədə bina və otaqlar, siniflərdə dinləyicilərin istifadə xüsusi təşkil edilmiş komissiya və kursların etdikləri əyani vəsaitlər, dərslik, fənn kitabları və administrasiyası tərəfindən tam incəliklərinə qədər digər məqsədlər üçün xərclənmiş pulların dəqiq uço- nəzarətdə saxlanılırdı. Toplanılmış vəsait, onun tu aparılırdı. “1903/1904 tədris ilində fəhlə kursları xərclənməsi, kurslar üçün alınan dərs kitabları və tərəfindən 272 rublluq inventar və ya əşyalar, 115 digər tədris vasitələri, dərslərin keçirildiyi binaların rublluq tədris vəsaitləri, dərslik, kitablar alınmışdı” saxlanması, müəllimlərin və texniki xidmət [7,s.30-34]. işçilərinin maaşları, bir sözlə, kursların fəaliyyəti ilə 1904/1905-ci tədris ilində 4 bölmə üzrə dinləyici bağlı bəzən əhəmiyyətsiz sayılan bütün məsələlər fəhlələrin istifadəsinə verilməsi üçün “25 adda 46 daim diqqət mərkəzində idi. Bu məsələlər Bölmənin rublluq kitab və dərs vəsaitləri alınmışdır” [7,s.16]. fəaliyyətinin bütün tərəflərini əhatə edən illik hesa- Tədqiqatımızın gedişində kurslarda təhsil alan

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 90 GEOSTRATEGİYA fəhlələrin hazırladıqları işlərdən ibarət xüsusi özlərinə daha çox gərəkdir”[6, s.934]. sərgilərin keçirilməsindən bəhs etmişdik. Bu tədbirə Bu fikir yerində və vaxtında söylənilmiş irad bölmə rəhbərliyi və kursun əməkdaşlarının diqqətlə idi. Çünki sonrakı illərdə kurslarda təhsil almış yanaşması bu prosesin nəticələrinin kursların fəhlələrin içərisindən yerlərdə, fabrik-zavodlar- növbəti illərdəki fəaliyyətinin gedişinə əhəmiyyətli da öz işinin əsl ustası olan, istehsal prosesinin dərəcədə təsir göstərəcəyi ilə əlaqədar idi. təkmilləşdirilməsinə, min rubllarla vəsaitə qənaət Sərginin təşkilinə məsuliyyət daşıyan komissiya etməyə və əlavə gəlir əldə etməyə imkan yaratmış və kursların rəhbərliyi bu sərgiləri hər tədris ilinin səmərələşdirici təkliflər verən və onları işdə həyata iyun ayında 2 həftə müddətində keçirir, bu haqda keçirən istedadlı şəxslər çıxmışdı. əvvəlcədən yerli qəzetlərdə çap edilən elanlarda və Lakin çox təəssüflə qeyd etməliyik ki, bu fabriklərə, zavodlara göndərilmiş yazılı bildirişlərdə cür yenilik və səmərələşdirici təkliflər o vaxtlar məlumat verilirdi. Sərgilərin keçirilməsində ən müəlliflik və ya patent almaq hüquqları, qaydaları maraqlı tərəf, sözsüz ki, hazırladıqları işlərin formalaşmadığı, həmin şəxslərin bu yenilikləri öz nümayiş etdirilməsinə ciddi cəhdlə çalışan adlarına rəsmiləşdirməyin praktik olaraq mümkün dinləyicilər idi. Bölmə rəhbərliyi bu məqsədlə olmadığı bir şəraitdə fabrik, zavod və müəssisə yerləşdiyi binanın ümumi zalında 3 yerdə, 3 bölmə sahiblərinin adı ilə bağlanırdı. Lakin hər bir halda üzrə təqdim olunan əl işlərinin nümayiş etdirilməsi bölmənin təşkil etdiyi kursların fəaliyyətinin praktik üçün zəruri avadanlıqlar təqdim edirdi. 1904-cü nəticələri sahibkarların özləri tərəfindən də etiraf ilin 6-20 iyununda keçirilən ilk belə sərgidə əsasən olunurdu. Əgər belə olmasaydı, milliyətindən asılı fəhlələrin hazırladıqları dəzgah, avadanlıq, texniki olmayaraq iş adamları və sahibkarlar bölmənin qurğu, mühərriklərin çertyoj işlərinin və təcvirlərin kurslarının fəaliyyəti üçün müxtəlif vaxtlarda ümumi çəkisi bəhs edilən tədris ilində 2 tona yaxın kifayət qədər böyük miqdarda könüllü pul vəsaitləri olmuşdu. verməzdilər. Sərgidə Bakı Bölməsinin rəhbərliyi, bölmənin 1904/1905 tədris ilində Bakıda və onun kursların fəaliyyətinə nəzarət üçün yaradılan komis- ətrafında fəaliyyət göstərən fabrik-zavodlar, siya üzvləri, habelə fəhlələrin təmsil etdikləri şirkətlər, cəmiyyətlər, ayrı-ayrı iş adamları müəssisələrin nümayəndələri, bəzi günlərdə tərəfindən kursların fəaliyyətinə yardım üçün isə şəhər və digər yerli əhəmiyyətli idarəçilik könüllü bağışlamalar kifayət qədər çox - 3095 rubl orqanlarının rəhbərləri də iştirak etmişdilər. Sərginin məbləğində idi. Nəzərə alsaq ki, “bu bağışlamalar ilk açılış günündə 300-dən çox şəxsin iştirak 39 şirkət və şəxs tərəfindən ödənilmişdi, bu hər etməsi sərginin fəaliyyətinə və onun nəticələrinə bir paycıya təqribən orta hesabda 80 rubl düşməsi xüsusi diqqət verilməsini göstərirdi. “Sərginin ilk iş demək idi”[7,s.48-49]. günündən fərqli olaraq sonuncu iş günündə 42, cəmi Bu bağışlamaların ünvanları siyahısında ilk 2 həftə ərzində isə 529 nəfər sərgiyə baxışda iştirak yerlərdə hər biri 150 rubl vermiş Şibayev, Nobel etmişdi”[7,s.38-39]. qardaşları, Xəzər-Qara dəniz cəmiyyətləri, hər biri Qeyd edək ki, sərginin təşkili və fəaliyyətinin 100 rubl ödəmiş Eyzenşimdt zavodu, Rus neft və əhəmiyyəti barədə Bakı və Cənubi Qafqazın digər duru yanacaq, Mirzəyev qardaşalrı, Şərq gəmiçilik şəhərlərindəki mətbuat orqanlarında müxtəlif yazılar cəmiyyətləri dayanırdı. “Qalan bağışlamalar 10-60 dərc olunmuşdu. rubl arasında dəyişirdi”[7,s.49]. Bakı Neft Sənayeçiləri Qurultay Şurasının təsis Belə bir cəhəti xüsusi olaraq qeyd etməliyik etdiyi “Neftyanoe delo” nəşrində gedən yazıda ki, bağışlamalar siyahısında göstərilmiş 39 bildirilirdi ki, kursların dinləyiciləri tərəfindən şirkət və cəmiyyətin təxminən yarısının adlarına hazırlanmış bu cür işlərin əyani nümayişi mühüm indiyədək heç bir tarixi tədqiqat və ədəbiyyatlarda praktik əhəmiyyət daşıyır. Ancaq çox təəssüf ki, rast gəlinməmişdir. Fikrimizcə, Bakı Bölməsinin bizim zavodçular bu vacib tədbirə o qədər də ciddi fəaliyyətindəki bir çox məqamlarla yanaşı bu fakt əhəmiyyət verməmişlər. Bu baxımdan sahibkarlar və rəqəmlərin elmi dövriyəyə ilk dəfə daxil edilməsi bilməlidirlər ki, “belə kursların təşkili və onların müsbət haldır və bir çox məsələlərə tam aydınlıq fəaliyyətinin nəticələri elə ilk növbədə onların gətirməyə kömək edir.

91 Siyahıdakı 39 ünvanın arasında milli məqamları müşahidə etmək və müəyyən nəticələrə burjuaziyamızın 8 nümayəndəsının, yəni adı gəlmək də mümkündür. verilənlərn beşdə birinin olması da fərəhləndirici Bu materiallardan aydın olur ki; haldır. Əgər nəzərə alsaq ki, milli burjuaziya - kursların dərslərində iştirak etmək arzusunda nümayəndələrinin sayı və malik olduqları kapital bu olan usta və fəhlələrin sayı kifayət qədər çox idi və təbəqənin ümumi kütləsində o qədər də çox xüsusi bəzi illərdə bu rəqəm vakansiyanı 2 dəfəyə yaxın çəkiyə malik olmamışdır. Bundan məlum olar ki, 5 üstələyirdi; şəxsdən biri elə də kiçik rəqəm deyil. - kurslara qəbul olunanların heç də hamısı Siyahıda göstərilən ad və ünvanların əksəriyyəti sonadək təhsilini davam etdirə bilməyərək, tariximizlə bağlı bir çox məsələlər baxımından təhsillərini müxtəlif səbəblərdən yarımçıq qoyub əhəmiyyətlidir. Lakin bunların biri üzərində getmişdilər; qısaca dayanmaq istərdik. Siyahının sonunda - dinləyicilərin bir hissəsinin, ayrı-ayrı illərdə tarixi memarlıq abidəsi kimi tanınan, fəaliyyəti bu rəqəmlərdə həm azalma, həm də artma halları Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal yaşadığımız indiki günlərə qədər davam etmiş, müşahidə olunmuşdu, kurslardan gedənlərin bakılıların və şəhərimizin qonaqlarının “Fantaziya əvəzinə dərs ilinin gedişində kurslara daxil ol- hamamı” kimi tanıdıqları məişət obyekti də var və maq arzusunda olan və yerlərdən göndərilənlər kurslarda hamamın ocaqçıları üçün təhsil haqqından hesabına dinləyicilərin sayında elə bir ciddi azalma əlavə könüllü bağışlanmış məbləğ haqqında müşayət edilməmişdi. Lakin hər bir halda belə hal- məlumata da rast gəlirik. Lakin çox təəssüf ki, Bakı lar dinləyicilərin bilik və bacarıq səviyyələrində, şəhər meriyasının əvvəlki rəhbərliyinin səhlənkarlığı nəhayət bütövlükdə kursların fəaliyyətinin və tariximizə biganəliyinin nəticəsində bu tarixi nəticələrinin qiymətləndirilməsində müəyyən bina sökülərək yerində yeni hündür yaşayış binası çətinliklər yaratmaya bilməzdi; tikilmişdir. Tarixi-memarlıq abidəsinə o vaxtkı və - dinləyicilərin bir qrupu arasında dərslərə indiki sahibkarların münasibəti və diqqətinə nəzər davamiyyətin normal ahəngdə davam etməsi, saldıqda ilk olaraq sonuncuların ən azı diqqətsizliyi, ən müxtəlif səbəblərdən dərs buraxma qayğısızlığı və ümumiyyətlə isə təzadlı yanaşma hallarının azalması da texniki kursların fəaliyyət tərzi diqqəti cəlb edir. göstəricilərinin tam arzuedilən səviyəyə Bir cəhəti də qeyd etmək yerinə düşər ki, kurs- yaxınlaşması səbəblərinə daxil idi. larda yerli usta, mühəndis, texniki işçilər və hətta Özlüyündə bölmə kurslarının rəhbərliyi alimlərlə yanaşı, imperiyanının digər şəhərlərindən tərəfindən bu istiqamətdəki fəaliyyətin dəvət edilmiş və öz sahəsində kifayət qədər təkmilləşdirilməsi yollarının axtarılıb tapılması, tanınmış təcrübəli alimlər də dərs deyirdilər. Digər aşkar olunmuş qüsurların və çatışmazlıqların tərəfdən kurslardakı dərslərin və dinləmələrin aradan qaldırılması üçün zəruri işlərin görülməsi normal keçməsi üçün zəruri olan bütün proqram və bu məsələyə nə qədər ciddi və operativ dərsliklər hətta Avropa ölkələrindən sifariş edilib yanaşılmasından xəbər verirdi. Bu məqsədlə gətirilirdi. Bu barədə mənbələrdə yazılar və qeydlər görülmüş işlər, həyata keçirilmiş tədbirlər çox olduqca çoxdur. idi. Lakin bu heç də o demək deyildi ki, onların Artıq söyləmişdik ki, bölmənin kurslarının hamısı gözlənilən nəticələri əldə etməyə, vəziyyəti fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması yaxşılaşdırmağa kömək etmişdir. istiqamətində müxtəlif xarakterli işlər görülürdü. Bunların böyük bir hissəsi sonralar bölmənin texniki Açar sözlər: Texniki təhsil, peşə kursları, iş təhsil üzrə komissiya adlandırılan xüsusi qurumun adamlarının ianələri, təhsilin monitorinqi, anket öhdəsinə düşürdü. Kursların fəaliyyətinə fasiləsiz sorğuları. nəzarət edən komissiyanın iclas protokolları, hesabatları, bölmə rəhbərliyinə ünvanlanmış ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: məktubları, fabrik, zavod və müəssisələrə göndərilən 1. Xəlilov, P.R. Bakı Neft Sənayeçiləri Qurultayının yazılı bildirişlər, qismən də mətbuatda kursların Səhiyyə və mədəni- maarif sahələrində fəaliyyəti: / fəaliyyəti haqqında gedən yazılarda bir çox tarix üzrə fəlsəfə doktoru dis. avtoreferatı. / - Bakı,

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 92 GEOSTRATEGİYA 2015. - 32 s предпринимателями. На эти курсыпривлекались 2. İbrahimov, N.A. XIX əsrin sonu - XX əsrin рабочие и специалисты, работающие на их əvvəllərində Bakı şəhərinin mədəni və siyasi həyatı / предприятиях. В связи с этим занятия на N. İbrahimov. - Bakı: Ozan, - 1997. - 132 s. курсах начинались после окончания рабочего 3. Бакинское отделение Императорского дня. Однакоиз-за того, что предприниматели Русского технического общества (БОИРТО): заставляли рабочих дополнительно работать и [Elektronresurs] / - URL: https://www.baku.ru/enc- после окончания рабочего дня, это отрицательно show.php?id=153918&cmm_id=276. сказывалось на посещаемости и часто не 4. Бакинское отделение Императорского давало ожидаемого результата. Положительным Русского технического общества (БОИРТО): моментом было то, что в открывающихся [Elektronresurs] / - URL: https://www.baku.ru/enc- школахпериодически проводились мониторинги show.php?id=153918&cmm_id=276. качества образования иоценивания, и этим 5. К городским новостям // Каспий. 1904, 6 стремились решить существующие проблемы. января. - c. 4. 6. Общественные известия // - Баку: Нефтяное Ключевые слова: техническое образование, дело. - 1904. №11, - с. 934-937. профессиональные курсы, пожертвования 7. Отчет о деятельности технических курсов предпринимателей, мониторинг образования, при Бакинского отделения Императорсого анкетный опрос Русского Технического О-ва за 1904/1905 учебный год. Издание БО ИРТО / Сост. THE SCHOOLS OF BAKU BRANCH OF К.Ярченко. - Баку: Тип. Труд С.Г.Берладира, - THE RUSSIAN IMPERATOR 1905. - 75 с. TECHNICAL SOCIETY 8. Таирзаде, Н.К. К истории народного SUMMARY образования в промыслово-заводском районе A number of cultural and educational institu- Баку в конце XIX - начале XX века // - Баку: tions, including schools, were opened in Baku under АН Азербайджанской ССР. Серия история, the auspices of the Council of the Congress of Oil философия и право, - 1988. №1, - с.63-70. Industry from the end of the 19th century. This was due to the necessity to provide qualified personnel of ШКОЛЫ БАКИНСКОГО ОТДЕЛЕНИЯ the developing Azerbaijani industry. ИМПЕРАТОРСКОГО РУССКОГО In order to increase the practical knowledge and ТЕХНИЧЕСКОГО ОБЩЕСТВА skills of workers, to provide them with sustainable РЕЗЮМЕ employment or to improve theirs working conditions В конце ХIX века в Баку при организации representatives of the Azerbaijani national bour- Совета съезда нефтепромышленниковбыли geoisie financed the opening and activities of these открыты несколько культурно-просветительских technical schools. In this regard, classes started after учрежденийи школ. Это было продиктовано work day. необходимостью обеспечить развивающуюся However, employers’ forced employees to work промышленность Азербайджанаграмотными overtime, and this prevented them attending classes кадрами. Представители национальной regularly, and sometimes the expected results are not буржуазии Азербайджана финансировали achieved. открытие и деятельность школ, дающих It is noteworthy that the quality of education in техническое образование, с целью повышения these schools is periodically monitored, evaluated практических знаний и навыков рабочих, and efforts are made to eliminate existing problems. обеспечения стабильной работой и улучшения условий труда. Курсы организовывались Keywords: Technical education, vocational в основном за счет финансовых средств, courses, business donations, education monitoring, добровольно пожертвованных отделению questionnaires. бакинскими нефтепромышленниками и

93 UOT 94; 930.85

ELNURƏ ƏZİZOVA ƏBU İSHAQ ƏL-İSFƏRAYİNİYƏ Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu, dosent AİD EDİLƏN “NURUL-EYN Fİ E-mail: [email protected] MƏŞHƏDİL-HÜSEYN” ƏSƏRİ HAQQINDA BƏZİ QEYDLƏR Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Xilafət tarixinin ilk dövrlərindən etibarən olunur: Əməvi xəlifəsi Müaviyə ibn Əbu Süfyanın mühüm siyasi-ictimai simaların qətlinə dair VIII (661-680) oğluna vəsiyyəti, Yezid ibn Müaviyənin əsrdən etibarən müstəqil tarix əsəri kimi “məqtəl” (680-683) ikinci Əməvi xəlifəsi kimi hakimiyyətə növü ortaya çıxmışdır. Məhəmməd peyğəmbərin gəlməsi, Hüseyn ibn Əlinin Yezidin xəlifəliyini nəvəsi Hüseyn ibn Əlinin 680-ci ildə Kərbəlada qəbul etməyərək Mədinədən Məkkəyə, oradan da qətlə yetirməsinə həsr olunmuş “Məqtəlül-Hüseyn” Kufəyə doğru yola çıxması, Kərbəlada baş verən nümunələri tədricən ən məşhur “məqtəl” növünə faciə ilə hadisələrdə kuliminasiya nöqtəsinin çevrilmiş və bir müddət sonra “məqtəl” əsərləri yaşanması, Kərbəladan Kufəyə, oradan da “Məqtəlül-Hüseyn”lərlə eyniləşmişdir. Siyasi- Dəməşqə aparılan Hüseyn ibn Əlinin ailə üzvlərinin ictimai hadisələrin təsiri ilə “məqtəl” ədəbiyyatı Mədinəyə qayıtması (23, c. 5, s. 322-462). Klassik müəyyən bir dövrdən sonra tarixi mətn olma İslam tarixi mənbələrinə paralel olaraq Hüseyn xüsusiyyətini itirərək tarixi-ədəbi növə çevrilmişdir ibn Əlinin şəhadətinə dair daha sonrakı dövrə aid (21, c.1, s. 315, 321; 22, s. 102-114; 14, s. 207-208; ərəbdilli “məqtəl”lərdə də, hadisənin təfsilatlarında 10, s. 237). müəyyən fərqliliklər olmaqla yanaşı, əsasən eyni X-XI əsrin məşhur alimlərindən Əbu İshaq süjet xəttinin davam etdirildiyi görülür (9, s. 39-44; əl-İsfərayiniyə aid edilən “Nurul-eyn fi məşhədil- 10, s. 234-237). Hüseyn” əsəri “müəllifinin” şöhrəti ilə müqayisədə “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn”i digər tanınmasına və tədqiq olunmasına görə daha az “məqtəl”lərdən məzmun cəhətdən fərqləndirən ən bilinən bir “məqtəlül-Hüseyn” əsəridir. XIX əsrin bariz cəhət əsərin girişindən etibarən Hüseyn ibn sonlarından etibarən on dəfədən artıq çap olunması Əlinin Kufəyə getmək üçün Hicazdan yola çıxdığı əsərin populyarlığını göstərsə də, elmi ictimaiyyətə dövrə qədərki tarixi hadisələrlə əlaqəli qismidir. natamam və yaxud nöqsanlı şəkildə təqdim Əsərin həmin hissəsində Məhəmməd peyğəmbərin olunmuşdur. George Kanazinin filoloji təhlilə istinad vəfatından sonra Raşidi xəlifələrin, onların ardından edərək “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn”in Əbu Müaviyə ibn Əbu Süfyanın hakimiyyətə gəldiyi İshaq əl-İsfərayiniyə aid olmadığını əsaslandırmağa qeyd olunur. Qısa müddət Mədinədə xəlifəlik edən çalışdığı məqaləsi (18, s. 27-31) bir istisna kimi və həmin dövrdə Hüseyn ibn Əli başda olmaqla qiymətləndirilə bilər. Haşim oğullarına qarşı maddi-mənəvi dəstəyini Sahəsinin digər nümunələri kimi, “Nurul-eyn əskik etməyən Müaviyə Şamda məskunlaşmağa fi məşhədil-Hüseyn” Məhəmməd peyğəmbərin qərar verir. Dəməşqi paytaxt seçən Müaviyə Hüseyn nəvəsi Hüseyn ibn Əlinin 680-ci ildə Kərbəlada ibn Əli başda olmaqla Haşim oğullarını da özü ilə şəhid edilməsi mövzusu üzərinə yazılıb. Əsərin birlikdə aparır. Müaviyənin hakimiyyəti dövründə məzmununu təhlil etməzdən əvvəl qeyd etmək ümumilikdə Haşim oğulları, xüsusilə Hüseyn ibn lazımdır ki, Kərbəla hadisəsini ən geniş təsvir edən Əli hər baxımdan xəlifənin diqqət və qayğısı ilə erkən dövr mənbələrindən Təbərinin Tarix əsərində əhatə olunur. Vəfatı yaxınlaşan Müaviyə oğlu Yezidi də görüldüyü kimi Hüseyn ibn Əlinin şəhadətinə çağıraraq xalqa və Hüseyn ibn Əlinin rəhbərliyində aparan hadisələr əsasən bu istiqamətdə təsvir Haşim oğullarına qarşı hörmət və qayğı göstərməyi

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 94 GEOSTRATEGİYA vəsiyyət edir (8, s. 2-6). və yorumlarda özünü göstərir. Xüsusilə, giriş Müaviyənin vəfatından sonra verdiyi sözü qismində üzərində durulan bəzi nüanslar, aşağıda yerinə yetirməyən Yezid əxlaqi və siyasi cəhətdən təfsilatlı şəkildə bəhs ediləcəyi kimi, əsərin Sünnilik xəlifəyə uyğun olmayan həyat tərzi sürür, bundan perspektivindən yazılmış bir “məqtəl” olduğuna dair əlavə, Hüseyn ibn Əli və ailəsini diqqət və qayğıdan iddialara səbəb olmuşdur: ilk müsəlman toplumun kənarda tutur. Bu vəziyyətdən son dərəcə məyus “səhabə” adlandırılan fərdlərinin üstünlüyü, Raşidi olan Hüseyn ibn Əli Hicaza getmək üçün “bacısı” xəlifələrin hakimiyyətə gəlmə ardıcıllığının həm də Sükeynə ilə məsləhətləşir və onun məsləhəti ilə üstünlük ardıcıllığını müəyyənləşdirməsi, Müaviyə Dəməşqdən getmək istədiyini Yezidə yazaraq fikrini ibn Əbu Süfyanın Əhli-Beytə böyük hörmət öyrənir. Yezid cavab məktubunda öz laqeydliyini göstərən ideal bir müsəlman kimi təsvir olunması. və hörmətsizliyini açıq şəkildə ifadə etdiyi üçün (8, s. 5-7). Hüseyn ibn Əli Hicaza doğru yola çıxmağa qərar Haşim oğullarının Müaviyə ibn Əbu Süfyan verir (8, s. 7-9). Əvvəlcə qardaşı Məhəmməd ibn dövründə Dəməşqdə Əməvi sarayında yaşaması, Hənəfiyyənin yanına Mədinəyə, qısa müddət orada Hüseyn ibn Əlinin Yezidin hakimiyyətə gəlməsinə qaldıqdan sonra Məkkəyə gedir. Həmin dövrdə qarşı etiraz etməməsi, Hüseyn ibn Əlinin azyaşlı “Məkkə xəlifəsi” olan Abdullah ibn Zübeyr Hüsey qızı Sükeynənin hadisələr zamanı məsləhət aldığı ibn Əliyə və yaxınlarına böyük ehtiram göstərir, bacısı kimi göstərilməsi, Müaviyə ibn Əbu Sü- ona xəlifə olmağı təklif edir. Zöhd həyatı yaşamağa fyan və Abdullah ibn Zübeyr kimi siyasi simalarla üstünlük verən Hüseyn ibn Əli bu təklifi qəbul əlaqəli tarixi reallıqdan uzaq məlumatlar verilməsi, etmir və Məkkədə həyatını ibadətlə keçirir (8, s. əsərin mötəbərliyini şübhə altında qoyur. Təkcə 10). Yezidin hakimiyyətindən narazı olan İraq Kərbəlaya qədərki qismin bu ciddi faktoloji səhvləri əhalisi, xüsusilə kufəlilər Hüseyn ibn Əliyə elçilər kifayət edir ki, “Nuru’l-eyn fi məşhədil-Hüseyn”in göndərərək xəlifə olması üçün dəvət edirlər. Bir neçə məşhur alim Əbu İshaq əl-İsfərani tərəfindən dəfə bu məktublara əhəmiyyət verməyən Hüseyn ibn yazılması məsələsinə ehtiyatla yanaşılsın. Əbu Əli nəticədə Kufəyə getməyə qərar verir (8, s. 11- İshaq əl-İsfərayininin elmi fəaliyyətləri ilə daha 14). Beləliklə, Hüseyn ibn Əli “bacısı” Sükeynənin yaxından tanış olmaq, əsərlə müəllifi kimi təqdim və Abdullah b. Zübeyrin təkidlərinə baxmayaraq olunan alim arasındakı əlaqənin aşkarlanmasına az sayda tərəfdarı ilə birlikdə Mədinəyə gedir, müəyyən qədər aydınlıq gətirə bilər. “Nurul-eyn”in Mədinədə qardaşı Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin giriş qismində müəllifi ilə əlaqəli istifadə olunan və Abdullah ibn Abbasın etirazlarına baxmayaraq “imam, alim, əllamə” titullarından hərəkətlə demək Kufəyə getmək məqsədilə yola düşür (8, s. 15- olar ki, nəzərdə tutulan alim orta əsrlər İslam 19). Əsərin Kərbəla hadisəsindən etibarən sonuna dünyasında şöhrəti bu qədər yayılmış tək Əbu qədərki qismi təfsilatlar istisna edilərsə, məzmun İshaq əl-İsfərayini, daha dəqiq ifadə etsək, məşhur baxımından digər ərəbdilli “Məqtəlül-Hüseyn”lə Şafii-Əşəri alimi Əbu İshaq Rüknüddin İbrahim paraleldir. Lakin, “məqtəl” sahəsinin məşhur ibn Məhəmməd ibn İbrahim əl-İsfərayinidir (v. müəllifi Əbu Mixnəfə aid edilən “Məqtəlül-Hüseyn” 418/1027). əsəri ilə müqayisə olunduqda bu paralellik daha Xorasan bölgəsindəki İsfərayen şəhərində açıq şəkildə müşahidə olunur. Məhz bu paralellik dünyaya gələn Əbu İshaq əl-İsfərayini, təhsilini Əbu Mixnəfə aid edilən “Məqtəlül-Hüseyn”in dörd Bağdadda dövrün məşhur fiqh və kəlam alimlərinin əlyazma nüsxəsi üzərində apardığı tədqiqatda alman yanında tamamladıqdan sonra Xorasanın bir digər şərqşünas H.F.Vüstenfeldin “Nurul-eyn fi məşhədil- şəhərində, Nişaburda müəllimlik fəaliyyətinə Hüseyn” əsərini “Məqtəlül-Hüseyn”in bir digər başlamışdır. Əbu İshaq əl-İsfərayininin tədris versiyası adlandırmasına səbəb olmuşdur (24, s. ıx). fəaliyyəti üçün xüsusi olaraq mədrəsə tikilməsi Görüldüyü kimi, ümumi məzmun baxımından (16, c. 1, 312; 27, c. 9, 292; 26, c. 13, 101; 20, c. “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn”i digər “məqtəlül- 6, s. 69; 15, c. 1, s. 367) onun öz dövrünün məşhur Hüseynlər”dən ayıran ən mühüm fərqlilik, həm alimi olduğunu göstərir. Xüsusilə fiqh sahəsində Hüseyn ibn Əlinin Kufəyə getmək məqsədilə Hica- müctəhid dərəcəsindəki alimlərdən sayılan, “şeyx”, zdan çıxışına qədərki hadisələrin gedişatında, həm “imamül-əllamə”, “rüknüddin” kimi elmi titul- də Hüseyn ibn Əli başda olmaq üzrə hadisələrdə larla tanınan Xorasan bölgəsinin məşhur alimi əl- iştirak edən mühüm siyasi simalarla əlaqəli ifadə İsfərayini (26, c. 13, s. 101; 6, c. 1, s. 170) tələbəsi

95 və ardıcılı olan Şafii-Əşəri alimi Abdülqahir əl- arifin” əsərində “əl-İsfəraniyə nisbət edilir” deyə Bağdadi (v. 429/437) başda olmaqla hədis və fiqh yazdığı “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn” əsərini alimi Əhməd ibn Hüseyn əl-Beyhəqi (v. 458/1066), qeyd etməmişdir (3, c. 2, s. 685). kəlam, təfsir və hədis alimi Əbdülkərim əl-Qüşeyri “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn”in dünya (v. 465/1072), Şafii fəqihi Əbutteyyib əl-Təbəri (v. kitabxanalarındakı əlyazmalarının kataloqları 450/1058) və s. məşhur alimin yetişməsində böyük və ərəbdilli İslam mənbələri ilə əlaqəli biblio- rol oynamışdır. əl-İsfərayininin dövrünün məşhur qrafiya əsərlərindəki məlumatlar da əsərin XIX Mötəzilə alimi Qazı Əbdülcəbbarla apardığı elmi əsrin sonlarından etibarən elmi ictimaiyyətdə mübahisənin qalibi olduğuna dair məlumatlar (11, səsləndirildiyini göstərir. İngilis şərqşünas Edvard c. 21, s. 420), onun fiqhlə yanaşı kəlam elmindəki Qranvil Braun (1862-1926) Kembric Universitetinin üstünlüyünü göstərməsi baxımından önəmlidir. kitabxanasındakı əlyazma İslam əsərləri üzərinə əl-İsfərayininin fiqh, kəlam və hədisə dair yazdığı hazırladığı kataloqun “Şiə teologiyası” qismində əsərlərin adları mənbələrdə keçənləri bunlardır: “əl- “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn” əsərini də qeyd

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Cami fi üsulid-din vər-rəd əlal-mülhidin”, “Əqidə”, edir. Əsərin müəllifinin kimliyinə dair hər hansı “Ədəbül-cədəl”, “əl-Müxtəsər fir-rədd əla əhlil-itizal şərhə yer verməyən Braun “İmam Hüseyn ibn vəl-qədər”, “Təcizül-mötəzilə”, “əl-Vəsf vəs-sifə”, Əlinin Kərbəlada şəhadətindən danışan “Nurul- “Təliqə fi üsulil-fiqh”, “Məsailüd-dövr”, “Təhqiqüd- eyn fi məşhədil-Hüseyn” əsərinin Əbu İshaq əl- dəavi”, “əl-Müxtələf fi üsulil-fiqh”, “əl-Vəsf vəs- İsfərayini” tərəfindən yazıldığını bildirir (5, s. 13). sifə”, “Şərhül-itiqad”, “Tərtibül-məzhəb”, “Şərhül- Braun, Qürrətül-eyn fi şərhi saril-Hüseyn adlı əsərlə tərtib”, “Şərhül-füru”, “Məalimül-İslam” (2, c. 1, s. bir yerdə 111 səhifəlik bu əlyazmanın 1289/1872- 8; 6, c. 1, s. 170-171; 16, c. 1, s. 312-314; 20, c. 6, s. 73-ci ildə Seyyid Məhəmməd əli-Xansari tərəfindən 69-70; 27, c. 9, s. 292-293) Qacar dövrünün məşhur dövlət xadimi Məhəmməd Görüldüyü kimi, klassik mənbələrdə İsfərayinin Həsən Xan Səniüddövlə üçün nüsxəsinin “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn” əsərindən bəhs çıxarıldığını qeyd edir və əlyazmada Səniüddövlənin edilmir. Əsəri İsfərayiniyə aid edən ilk mənbə isə, möhürünün olduğunu əlavə edir (5, s. 14). daha gec dövrə aid olan Osmanlı müəllifi Bağdadlı Alman şərqşünas Karl Brokelman ərəbdilli İsmail Paşanın (1839-1920) “Hədiyyətül-arifin” yazma əsərlərə aid məşhur əsərinin birinci əsəridir. İsfərayini nisbəsi ilə məşhur Rüknüddin nəşrində “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn”dən bəhs Əbu İshaq İbrahim ibn Məhəmməd ibn İbrahim etməməklə birlikdə, əlavə cildlərdə əsər haqqında ibn Mehran əl-Bağdadi əl-Şafiinin 418-ci ildə məlumata yer verir. Şafii fəqihlər arasında qeyd vəfat etdiyini qeyd edən Bağdadlı İsmail Paşa, etdiyi Əbu İshaq əl-İsfərayininin həyatı haqqında müəllifin Ədəbül-Cədəl, Camiül-cəlil vəl-xəfi fi qısa məlumat verən Brokelman, son illərdə bir neçə üsulid-din vər-riddə əlal-mülhidin, Əqidə, Şərhu dəfə nəşr olunmuş “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn” fürui İbnil-Hədid, Məalimül-İslam adlı əsərlərnin əsərinin ona aid olması ehtimalının çox az olduğunu adlarını sadaladıqdan sonra “Nurul-eyn fi məşhədil- bildirir (4, c. 1, s. 667). Maraqlıdır ki, Brokelman Hüseyn” adlı risalənin ona aid edildiyini əlavə əsərinin başqa bir yerində “qeyri-müəyyən tarixli edir. Belə ehtimal etmək olar ki, Bağdadlı İsmail Şiə alimlər” kateqoriyasında kimliyinə dair hər Paşanın verdiyi məlumatlar üçün İbn Xəllikanın hansı bir məlumat vermədiyi Əbu İshaq əl-İsfərayini “Vəfəyatül-əyan” əsərinə istinad etməsi (2, c. 1, tərəfindən yazılmış “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn” s. 8), “Nurul-eyn” əsərini İsfərayiniyə aid etmək əsərini də qeyd edir (4, c. 2, s. 842). üçün bəzi tədqiqatçılara əsas vermişdir. Lakin, qeyd Yuxarıda qeyd olunanlardan belə nəticəyə gəlmək etmək lazımdır ki, İbn Xəllikanın “Vəfəyatül-əyan” olar ki, nə İslam alimlərinin həyat və fəaliyyəti əsərində əl-İsfərayininin əsərləri arasında “Nurul- haqqında məlumat verən orta əsr mənbələrində, nə eyn”dən bəhs olunmur (17, c. 1, s. 28). Diqqət çəkən də ərəbdilli yazmalarla əlaqəli kataloqlarda məşhur məqam ondan ibarətdir ki, Bağdadlı İsmail Paşa Şafii-Əşəri alimi Əbu İshaq əl-İsfərayininin “Nurul- özü bir digər əsərində, Katib Çələbinin “Kəşfüz- eyn fi məşhədil-Hüseyn” adlı bir “məqtəl” və yaxud zünun”una yazdığı “İzahül-məknun” adlı “zeyl”də hər hansı bir “məqtəl” yazdığına dair dəqiq məlumat (əlavədə) müəllifini qeyd etmədən ad bənzərliyi yoxdur. “Nurul-eyn”in Əbu İshaq əl-İsfərayiniyə aid olan bir digər əsərdən, “Nurul-eyn fi zikri məşhədil- edilməsinə dair ehtiyatlı ifadələr isə ən erkən XIX Hüseyn”dən bəhs etdiyi halda, özünün “Hədiyyətül- əsrin ikinci yarısına aiddir.

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 96 GEOSTRATEGİYA Digər tərəfdən, Əbu İshaq əl-İsfərayininin müasir dissertasiyasında Şeyma Güngör isə 418/1027-ci dövrə çatmış əsərlərinin “Nurul-eyn fi məşhədil- ildə vəfat edən Əbu İshaq əl-İsfərayininin yazdığı Hüseyn” əsəri ilə müqayisəli təhlili də bu əsərlərin “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn” əsərini ərəbdilli eyni müəllifin qələmindən çıxma ehtimalının müm- “məqtəl”lərin “sevilən və tanınan” bir nümunəsi kün olmadığını göstərir. əl-İsfərayininin mənbələrdə kimi təqdim etmişdir (13, s. xxıv). adları qeyd olunan əsərlərindən müasir dövrə Tədricən Türkdilli elmi ictimaiyyətdə Əbu İshaq gələn ərəbcə “Əqidə” və farsca “Risalə fil-əqaid” əl-İsfərayiniyə aid olduğuna qəti gözlə baxılan “Nu- əsərlərinin məzmun və dil-üslub xüsusiyyətlərinə rul-eyn fi məşhədil-Hüseyn”in “hadisələri Sünnilik görə “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn” əsəri ilə perspektivindən dəyərləndirən” bir “məqtəl” olduğu müqayisə edilməsi bu səbəblə böyük əhəmiyyət irəli sürülmüşdür (12, s. 33-34; 25, c. 22, s. 515-516; kəsb edir. İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, hər 1, s. 14). Beləliklə, “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn” ikisi kəlam sahəsinə aid olan bu əsərlərdən ərəbcə əsərinin müəllifinin kimliyinə dair son dövrlərə aid yazılmış “Əqidə” həm istifadə olunan elmi dil, ehtiyatlı yanaşma bir əsrə yaxın zaman kəsiyində həm də üslub baxımından “Nurul-eyn fi məşhədil- tədricən ortadan qalxmış, əsərin X-XI əsrin məşhur Hüseyn” əsərindən kəskin şəkildə fərqlənir. “Əqidə” Şafii-Əşari alimi Əbu İshaq əl-İsfərayini tərəfindən əsərində X-XI əsr kəlam əsərlərinə məxsus, yazılan, hadisələri Sünnilik nöqteyi-nəzərindən arqumentlərlə dəstəklənən lakonik ifadə tərzi açıq təsvir edən, sevilən və məşhur bir “məqtəl” olduğu şəkildə görüldüyü halda (12, s. 65-85) “Nurul-eyn fikri tərəddüdsüz qəbul edilmişdir. fi məşhədil-Hüseyn” əsərində ənənəvi ravi silsiləsi olmayan və “ravi dedi ki” sözləri ilə müşayiət Nəticə olunan rəvayətlər Kanazinin də diqqət çəkdiyi kimi Bütün bu deyilənlərdən belə nəticə çıxır (18, s. 29-30) şifahi ədəbiyyata məxsus ifadə tərzi ilə ki, “Nuru’l-eyn fi məşhədil-Hüseyn əsərinin” təqdim olunub. Şafii-Əşəri alimi Əbu İshaq əl-İsfərayiniyə aid Digər tərəfdən, əl-İsfərayininin müasir dövrə edilməsinin ciddi bir elmi əsası yoxdur. Məqalədə çatmış 789/1386-ci il tarixli əlyazma “Risalə fil- qeyd olunduğu kimi, sözügedən tədqiqatçıları “Nu- əqaid” əsəri tədqiq edilərkən, “Nurul-eyn”dən rul-eyn fi məşhədil-Hüseyn”in müəllifi və məzmunu həm dil-üslub xüsusiyyətləri, həm də məsələlərə ilə əlaqəli bu qənaətə aparan səbəb, metodoloji yanaşmalarda fərqliliklər olduğu görülür. Təkcə xətalardır. İlk növbədə, mövzuya dair bioqrafiya onu demək kifayətdir ki, “Nurul-eyn”in “məqtəlül- və biblioqrafiya əsərlərindəki məlumatlar diqqətli Hüseyn”lər arasındakı “orijinallığı”nı göstərən şəkildə tədqiq olunmadan, ehtimal səviyyəsindəki ideallaşdırılmış bir Müaviyə ibn Əbu Süfyan por- ifadələrə dəqiq fakt gözü ilə baxılmışdır. Digər tretinin əksinə, “Risalə fil-etiqad” əsərində Əbu tərəfdən, əsərin müəllifinin dəqiqləşdirilməsi üçün İshaq əl-İsfərayininin Müaviyə ibn Əbu Süfyana Əbu İshaq əl-İsfərayininin müasir dövrə daha baxışı müsbət deyil (7, 28a). erkən tarixlə çatmış əlyazma əsərləri ilə “Nurul- Yuxarıda qeyd olunanlarla birlikdə, XIX əsrin eyn fi məşhədil-Hüseyn” dil-üslub xüsusiyyətlərinə əvvəllərindən etibarən “Nurul-eyn fi məşhədil- görə qarşılıqlı analiz edilməmişdir. Bundan əlavə, Hüseyn” əsərinin Şafii-Əşəri alimi Əbu İshaq ərəbdilli “məqtəl”lərlə müqayisəli təhlili aparılaraq əl-İsfərayiniyə aidiyyəti, xüsusilə Türkdilli elmi əsərin orijinallığı məsələsi aydınlaşdırılmamışdır. ictimaiyyətdə səsləndirilməyə başlanmış və tədricən Son olaraq, dil, üslub və məzmun cəhətdən “Nurul- bu məsələyə elmi tədqiqatlarda şübhəedilməz eyn fi məşhədil-Hüseyn” bütünlükdə və təfsilatlı bir fakt kimi baxılmışdır. Türkcə “məqtəl”lərlə tədqiq olunmadan, səthi baxışla görünən məzhəb əlaqəli elmi tədqiqatların ilki hesab olunan Ab- çalarları tək tərəfli və literal mənada qəbul edilərək, dülkadir Karahanın əsərində bu yanaşmanın əsası əsərin X-XI əsr alimi əl-İsfərayini tərəfindən Sünni- qoyulduğunu demək olar. 1939-cu ildə nəşr etdirdiyi lik perspektivindən yazıldığına qərar verilmişdir. məzuniyyət travayında Karahan “Nurul-eyn fi Yuxarıda təfsilatlı şəkildə izah edildiyi kimi, məşhədil-Hüseyn” əsərinin məşhur Şafii alimi Əbu bütün məlumatlar diqqətli şəkildə nəzərdən İshaq əl-İsfərayiniyə aid olduğunu açıq şəkildə ifadə keçirildikdə, “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn”in, etmişdir (19, s. 7). Təxminən yarım əsr sonra, 1985- yaşadığı dövrdə fiqh, kəlam və hədis sahəsində ci ildə A. Karahanın elmi rəhbərliyində tamamladığı məşhur İslam alimi kimi tanınan, tədris fəaliyyəti M.Füzulinin Hədiqətüs-süəda əsərinə dair doktorluq üçün xüsusi bir mədrəsə tikilən Əbu İshaq əl-

97 İsfərayiniyə aid edilməsinin mümkün olmadı Dövlət Pedaqoji Universiteti Tarix, insan və görülür. Yekun olaraq onu da qeyd etmək lazımdır cəmiyyət, Elmi-nəzəri və elmi-metodik jurnal. 2019, ki, “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn”in məzmun 1 (24), s. 34-47. və üslub cəhətdən digər ərəbdilli “məqtəl”lərlə, 10. Əzizova. Elnurə. Orta Əsrlər ərəb xüsusilə Vüstenfeldin işarə etdiyi Əbu Mixnəfə aid mənbəşünaslığında “məqtəl” əsərlərinin təşəkkül edilən “Məqtəlül-Hüseyn”lə qarşılıqlı tədqiqinə prosesi və “Məqtəlül-Hüseyn”lər, Odlar Yurdu Uni- dair geniş tədqiqatlar nəticəsində, hazırda anonim versitetinin Elmi və pedaqoji xəbərləri, 2019, N 51, kateqoriyasında dəyərləndirə biləcəyimiz əsərin s. 232-238. “məqtəl” ədəbiyyatındakı orijinallığına dair daha 11. Fəxrəddin ər-Razi. Əbu Abdullah Məhəmməd. qəti fikir irəli sürmək mümkün olacaq. Bu da öz Məfatihül-ğeyb: Təfsirül-kəbir. Beyrut: Dar ihyait- növbəsində M.Füzulinin “Hədiqətüs-süəda”sı başda turas el-arabi, 1420, 32 c. olmaqla, türkdilli xalqların tarixi düşüncəsinin 12. Gündoğdu. Mehmet. Ebû İshâk el-İsferâyini formalaşmasında böyük rolu olmuş “məqtəl” ve akâid risalesi (MÜSBE yayınlanmamış Yüksek

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal əsərlərinin təşəkkül prosesinə dair həllini gözləyən lisans tezi), İstanbul, 1990, 85 s. məsələlərin işıqlandırılmasına töhfə verəcək. 13. Güngör. Şeyma. Fuzulî: Hadikatü’s-Sü‘eda. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987, Açar sözlər: məqtəl ədəbiyyatı, ərəbdilli məqtəllər, 504 s. Əbu İshaq əl-İsfərayini, Nurul-eyn fi məşhədil- 14. Günther. Sebastian. Maqatil Literature in Hüseyn. Medieval Islam. Journal of Arabic Literature. XXV. Leiden: E.J.Brill, 1994, pp. 192-212. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: 15. İbn Kəsir. Əbülfida İmadüddin İsmail. 1. Ayğan. Fadıl. Muhammed b. Ca‘fer es- Təbəqatül-füqəhaiş-şafiiyyin. Qahirə: Məktəbətüs- Sanhaci’nin “Şehru Akideti Ebî İshak el-İsferayini” səqafətid-diniyyə, 2004, 2 c. Adlı Eserine Göre Ebu İshak el-İsferayini’nin 16. İbn Səlah. Osman ibn Əbdürrəhman Əbu Kelami Görüşleri (MÜSBE yayınlanmamış yüksek Amr. Təbəqatül-füqəhaiş-şafiiyyə (red. Mühyiddin lisans tezi), İstanbul, 2006. 241 s. Əli Nəcib). Beyrut: Darül-beşâiril-insaniyyə, 1992, 2. Bağdadlı İsmail Paşa. Hədiyyətül-arifin (red. 2 c. Kilisli Rıfat Bilge və İbnülemin Mahmud Kemal İnal). 17. İbn Xəllikan. Əbül-Abbas Şəmsəddin. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951-1955, 2 c. Vəfəyatül-əyan və ənbau əbnəiz-zəman (red. İhsan 3. Bağdadlı İsmail Paşa. İzahül-məknun fi zeyli Abbas). Beyrut: Darus-sadr, 1994, 7 c. əla Kəşfiz-zünun an əsamil-kütüb vəl-fünun (red. 18. Kanazi. George J. “The Massacre of al- Şerafettin Yaltkaya, Kilisli Rıfat Bilge). Ankara: Husayn b. Ali: Betəeen History and Folklore”. Stud- Milli Eğiti Bakanlığı, 1947, 2 c. ies in Canonical and Popular Arabic Literature (ed. 4. Brockelmann. Carl. Geschichte der Arabischen Shimon Ballas, R. Snir). Toronto: York Press, 1998, Litteratur: Supplementband. Leiden: E.J.Brill, 1937- pp. 23-36. 1942, 3 c. 19. Karahan. Abdülkadir. Anadolu Türk 5. Browne. Edward G. A Descriptive Cata- Edebiyatında Maktel-i Hüseyin’ler. Edebiyat Fakül- logue of the Oriental MSS. Belonging to the Late tesi Türkoloji Disiplini Mezuniyet Travayı, 1938- E.G.Browne. Cambridge: Cabridge University 1939. 50 s. Press, 1932, 325 s. 20. Səfədi. Səlahüddin Xəlil ibn Aybək. əl-Vafi bil- 6. Dəməşqi. Əbu Bəkr ibn Əhməd. Təbəqatüş- vəfəyat. Beyrut: Daru ihyait-turas, 2000, 29 c. şafiiyyə. Beyrut: Aləmül-kütüb, 1407, 4 c. 21. Sezgin. Fuat. Geschichte des arabischen 7. Əbu İshaq əl-İsfərayini. İbrahim ibn Məhəməd. Schrifttums. On cilddə. I cild. Leiden: E.J.Brill, Risalə fil-əqaid (Farsca əlyazma). Süleymaniyə 1967. kitabxanası, Şehid Ali Paşa, 02703-005, 6 s. 22. Sezgin. Ursula. Abu Mihnaf: ein beitrag zur 8. Əbu İshaq əl-İsfərayini. İbrahim ibn historiographie der umaiyadischen zeit. Leiden: Məhəmməd. Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn, Tunis: E.J.Brill, 1971, 251 s. Mətbəətül-mənar, 1960, 112 s. 23. Təbəri. Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Cərir. 9. Əzizova. Elnurə. Əbu Mixnəfin “Məqtəlül- Tarixüt-təbəri: Tarixül-üməm vəl-müluk (red. Hüseyn” adlı əsəri tarixi mənbə kimi. Azərbaycan Məhəmməd Əbül-Fəzl İbrahim). Beyrut: Darü

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 98 GEOSTRATEGİYA Süveydan, 1967, 11 c. РЕЗЮМЕ 24. Wüstenfeld. Heinrich Ferdinand. Der Tod des Некоторые заметки о произведении Husein ben Ali. Ein historischer Roman aus dem «Нур аль-Айн фи Мешхед аль-Хусайн» Arabischen. Göttingen, 1882, 213 s. приписываемое Абу Исхаку аль-Исфараини 25. Yavuz. Salih Sabri. “İsferâyînî, Ebû İshâk”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 22, s. 515-516. Доцент, Ельнура Азизова 26. Zəhəbi. Şəmsəddin Əbu Abdullah. Siyər Азербайджанский Институт Теологии, Əlamin-nübəla. Qahirə: Darül-hədis, 2006, 18 c. Кафедра Религиоведения 27. Zəhəbi. Şəmsəddin Əbu Abdullah. Tarixül- В этой статье произведение под названием İslam və vəfəyatül-məşahir vəl-əlam (red. Bəşşar «Нур аль-Айн фи Мешхед аль-Хусайн», Əvvad Məruf). Beyrut: Darül-ğarbil-İslami, 2003, приписываемая известному ученому Шафииту- 15 c. Ашариту Абу Исхак аль-Исфараини (ум. 418/1027), анализируется как менее известный SUMMARY пример среди работ, посвященных «Макталу- Some Notes on “Nur al-Ayn fi Mashhad al- аль-Хусейн », наиболее распространенного типа Husayn” Attributed to Abu İshaq al-İsfaraini арабского мактала, написанной об убийствах важных политических деятелей Халифата. Assoc. Prof. Elnura Azizova На основании изучения биографических и Azerbaijan Institute of Theology, библиографических источников по данному Department of Religious Studies материалу был сделан вывод о том, что вопрос In this article the work titled “Nur al-Ayn fi о приписывании Нур аль-Айн фи Мешхед Mashhad al-Husayn” attributed to the famous Shafi- аль-Хусейна к Абу Исхак аль-Исфараини , Ashari scholar Abu İshaq al-İsfaraini (d. 418/1027) жившему в X-XI веках, относится ко второй is analyzed as a lesser known example among the половине XIX века. С другой стороны, в works on “Maqtal al-Husayn”, the widest spread of результате сравнительного анализа современных Arabic maqtal version which were written on the произведений Абу Исхака аль-Исфараини assassination of the important political figures of в статье показано, что Нур аль-Айн фи the Caliphate. As a result of the exploration of the Мешхед аль-Хусейн далек от того, чтобы biograhpic and bibliographic sources on the subject, быть произведением пера известного ученого- it was determined that the attribution of Nur al-‘Ayn шафиита с точки зрения содержания и стиля. fi Mashhad al-Husayn to Abu İshaq al-İsfaraini does not go to earlier than the second half of the 19th Ключевые слова: литература Мактал, century. On the other hand, as a result of the mutual арабский мактал, Абу Исхак аль-Исфараини, analysis of the works written by Abu İshaq al- Нур аль-Айн фи Мешхед аль-Хусейн. İsfaraini it is concluded that, Nur al-Ayn fi Mashhad al-Husayn is hardly a paper written by the above- cited famous scholar.

Keywords: Maqtal literature, Arabic maqtals, Abu İshaq al-İsfaraini, Nur al-Ayn fi Mashhad al- Husayn.

99 UOT 336.71; 336.72; 347.732; 336.77; 368 İqtisadiyyat

NOVRUZ HÜSEYNOV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC), AZƏRBAYCANIN SOSİAL doktorant, Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin SIĞORTA SİSTEMİNDƏ Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun Xüsusi Şərtlərlə Təyinat İdarəsi, MALİYYƏ NƏZARƏTİNİN məsləhətçi TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ E-mail: [email protected]

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal İSTİQAMƏTLƏRİ Maliyyə resurslarının məhdudluğu şəraitində sabitliyinin, onun iqtisadi təhlükəsizliyinin, Nazirlik yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun vətəndaşlarının rifahının yaxşılaşdırılmasının qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri büdcə mühüm amillərindən biridir. transfertlərinin azaldılması fonunda ona həvalə Nəzarət istənilən fəaliyyətin ayrılmaz və zəruri edilmiş funksiyaları yerinə yetirməkdir. Bu isə ünsürüdür. Dövlət nəzarəti və auditi sahəsində sosial sığorta sisteminin idarəedilməsinin maliyyə fundamental sənəd olan “Lim” bəyannaməsində səmərəliliyinin yüksəldilməsi istiqamətlərinin nəzarət “... nəzarət məqsəd deyil, məqsədi qəbul axtarılıb tapılmasını aktual edir. Səmərəliliyin edilmiş standartlardan kənarlaşmaları, qanuni- təmin edilməsinin real və zəruri vasitələrindən biri lik, material resurslarının səmərəli və qənaətlə Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun və bütövlükdə xərclənməsi prinsiplərini pozulmasını aşkara sosial sığorta sisteminin fəaliyyətinə dövlət maliyyə çıxaran ... tənzimləmə sisteminin ayrılmaz nəzarətidir. hissəsidir” [4, səh.6]. Ümumiyyətlə, ictimai prosesləri idarəetmək V.V. Burçevin fikrincə nəzarət aşağıdakı üçün ilk növbədə fəaliyyətin planlaşdırılması, fəaliyyətlərin məcmusudur: işlərin təşkili, proseslərin uzlaşdırılması, nəticələrin -təşkilatın idarəetmə sisteminin idarəedilən təhlil edilməsi və nəzarətlə bağlı məsələlərin ardıcıl həlqələrinin faktiki vəziyyətini və fəaliyyətini həll edilməsinə riayət edilməsi zəruridir. İstənilən müəyyən etmək, fəaliyyətin mühüm və əsas ünsürü nəzarətdir. -faktiki məlumatları baza (normativ yaxud əsas Maliyyə-büdcə sferasına aid edilən belə ünsür qəbul edilən) məlumatlarla müqayisə etmək, maliyyə nəzarətidir və müəyyən pul vəsaitləri - tədqiq edilən obyektin fəaliyyətinin müxtəlif fondlarının yaranması, bölgüsü və istifadəsi tərəflərinə kənarlaşmaların təsirini qiymətləndirmək prosesində yaranan ictimai münasibətlərə özünün məqsədilə onları təhlil etmək, təsirini əhatə edir. Maliyyə nəzarətinin həyata -aşkar edilmiş kənarlaşmaların səbəblərini təhlil keçirilməsi pul vəsaitlərinin hərəkəti baş verəndə etmək və əsaslandırmaq [5]. yaranır. Onu da qeyd edək ki, maliyyə nəzarətinin vəzifə Qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan cəmiyyətinin və funksiyaları, idarəetmə sistemində yeri və rolu və iqtisadiyyatının inkişafının müasir şəraitində kifayət qədər öyrənilməmişdir. Ona görə ki, ölkədə maliyyə vəsaitlərindən və maddi resurslardan inkişafın bazar yoluna keçidinə qədər bir nəzarət istifadəyə nəzarət məsələlərinin həyata keçirilməsi növü-dövlət nəzarəti mövcud olmuşdur. ilə bağlı dövlət həyatının müxtəlif sahələrində İ.B.Laqutinin fikrincə maliyyə nəzarətinə nəzarət idarəetmə vəzifələrinin səmərəli həll edilməsinə fəaliyyətinin nəzəriyyəsi, hesablama-təftiş fəaliyyəti ciddi tələblər irəli sürülmüşdür. Səmərəli maliyyə institutu, iqtisadi kateqoriya kimi baxmaq lazımdır [8]. nəzarəti dövlətin maliyyə-iqtisadi və sosial Maliyyə nəzarəti təsərrüfatçılıq obyektlərinin

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 100 GEOSTRATEGİYA faktiki vəziyyətinin nəzərə almaqla həyata keçirilən müəyyənləşdirilmiş qaydalarına riyaət etməklə təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyinin, qanunili- onun nəzarət sisteminin daxili sənədləri ilə yinin və etibarlılığının kompleks öyrənilməsidir reqlamentləşdirilir. Təşkilatın işinin yoxlan- [4]. Deməli, maliyyə nəzarəti baxılan təsərrüfat ması və qiymətləndirilməsi üzrə belə fəaliyyət əməliyyatlarının qanuniliyinin və səmərəliliyinin rəhbərin marağındadır. Daxili auditin məqsədi müəyyən edilməsinə, həmçinin onların qanun­ təşkilatın əməkdaşlarına öz funksiyalarını səmərəli verici­ liyin,­ konkret qanunverici aktların, sair yerinə yetirməkdə kömək etməkdir. Daxili auditi reqlamentlərin tələblərinə uyğunluğunun həmin təşkilatda işləyənlər həyata keçirir. Xüsusi qiymətləndirilməsinə istiqamətlənməlidir. Deməli auditorları olmayan kiçik təşkilatlar da daxili auditi maliyyə nəzarəti ölkənin səmərəli sosial-iqtiadi müqavilə əsasında auditor təşkilatları yaxud təftiş inkişafı məqsədilə dövlətin pul fondlarının kommisiyaları həyata keçirir. formalaşması, bölgüsü və istifadəsi sahəsində Xarici auditi müqavilə əsasında müstəqil audi- fəaliyyətin qanuniliyi və məqsədəmüvafiqliyi tor təşkilatları yaxud fərdi auditorlar həyata keçirir. üzərində nəzarətdir. Belə yoxlamaların məqsədi mühasibat uçotu və Maliyyə nəzarəti mal-material qiymətlilərin, hesabatların etibarlılığını obyektiv və kompleks pul vəsaitlərinin mənimsənilməsi və sui-istifadəsi qiymətləndirməkdən və rəhbərliyə məsləhət faktlarını aşkar edir, həmçinin təsərrüfatsızlığın xidmətləri göstəməkdən ibarətdir. və israfçılığın qarşısını alır. Maliyyə nəzarətinin Bazar iqtisadiyyatının vasitələrinən biri kimi əhəmiyyəti həyata keçirilən maliyyə fəaliyyətinin audit təsərrüfat subyektlərinin işinin etibarlılığını, qanuniliyini və məqsədəmüvafiqliyinin təmin fasiləsizlyini müəyyən etmək və investisiya etməkdən ibarətdir. Maliyyə nəzarəti çoxsəviyyəli cəlbediciliyini qiy-mətləndirmək məqsədilə və çox tərəflidir. Ona görə ki, dövlətin maliyyə onların fəaliyyətinin şəffaflığını təmin etmək sistemi müxtəlif səviyyələrdə pul fondlarının bütün vəzifələrinin həll edilməsində mühüm rol oynayır. növlərini əhatə edir. “Audit müstəqil təftiş keyfiyyətinə malik olsa Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi nəzarətin da, onun fəaliyyəti yalnız mühasibat və maliyyə formalarından biri kimi auditin əhəmiyyəti dur- hesabatlarının yoxlaması ilə məhdudlaşdırıla madan artır ki, bu da ilk növbədə onun prak- bilməz” [3, səh.7]. Audit mülkiyyətçilərin tiki vacibliyi ilə şərtlənir. Audit həmin təşkilatda xeyrinə əmlak ehtiyaclarının müdafiəsini işləməyən ixtisaslı və müstəqil mütəxəsislərin təmin edir. Ən mühüm ehtiyaclardan biri həyata keçirdiyi xarici maliyyə nəzarətidir. Au- Azərbaycan Respublikasının Mülkü Məcəlləsi ilə dit maliyyə nəzarəti formalarından biridir. Müa- müəyyənləşdirilmiş sahibkarlıq fəaliyyətinin əmlak sir dövrdə müxtəlif mənbələrdə audit anlayışına məsuliyyətinin həyata keçirilməsi üçün şəraiti (iqti- çoxsaylı izahlar verilir. Auditin vəzifələrinə auditin sadi, hüquqi, təşkilati) təmin etməkdən ibarətdir. aparılmasına razılıq haqqında məktubun tərtibi də 1994-cü il 16 sentyabrda qəbul edilmiş “Audi- daxil olmaqla audit yoxlamalarına hazırlıq, auditin tor xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasi- aparılmasına dair müqavilənin bağlanması, audit nin qanuna görə audit-əmtəə istehsalı və satışı, edilən şəxsin daxili nəzarət və mühasibat uçotu xidmət göstərilməsi və iş görülməsi ilə məşğul olan sisteminin öyrənənilməsi və qiymətləndirilməsi, təsərrüfat subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq aparılan auditin nəticələrinin yekunlaşdırılması və dürüst aparılmasının, mühasibat və maliyyə aid edilir. Eyni zamanda xarici təcrübədə audit hesabatlarının müstəqil yoxlanılmasıdır [2]. Qanu- məqsədlərindən biri də xarici auditin maliyyə nun 3-cü maddəsində isə qeyd edilir ki, təsərrüfat hesabatları haqqında rəy verməsidir. subyektlərində müqavilə əsasında maliyyə- “Səlahiyyətlərin sərhədləndirilməsi” əlamətinə təsərrüfat fəaliyyəti sahəsində yoxlama, ekspertiza, görə audit daxili və xarici auditə ayrılır. Daxili audit təhlil aparmaq və yazılı rəy vermək, mühasibat mülkiyyətçinin marağı məqsədilə iqtisadi subyektdə uçotu qurmaq, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünü təşkil edilir və daxili nəzarət sisteminin etibarlı təsdiq etmək və auditorun peşə fəaliyyətinə (auditor fəaliyyətinə və mühasibat uçotunun aparılmasının təşkilatının nizamnamə məqsədlərinə) uyğun olaraq

101 maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində digər bütün proseslərə səmərəli nəzarəti həyata keçirir. xidmətləri göstərmək auditor xidməti hesab edilir. O, maliyyə nəzarətinin başlıca sifarişçisi və onun Auditor fəaliyyəti- haqqı ödənilməklə informasiyasının əsas istifadəçisidir. xidmətin göstərilməsidir. Auditor fəaliyyətinin Dövlət maliyyə nəzarətinin əsas məqsədi ictimai xüsusiyyətlərinə aiddir: istehsalın istehsalı və bölgüsünün bütün sferalarında - auditor fəaliyyəti sahibkarlıq xarakteri daşıyır, maliyyə resurslarının idarəedilməsi təcrübəsinin - auditor fəaliyyətini qanunla müəyyən edilmiş dövlətin maliyyə siyasəti vəzifələrinə uyğunluğu son dərəcə ciddi və xüsusi subyektlər (auditorlar və müəyyən etməkdir. Dövlətin maliyyə nəzarətinin auditor təşkilatları) həyata keçirir, əsas vəzifəsi dövlət hakimiyyət orqanlarını və - auditor fəaliyyətinə auditin aparılması ilə cəmiyyəti dövlət vəsaitlərinin formalaşması və bərabər audit xidmətinin göstərilməsi də daxildir, istifadəsi haqqında təfərrüatlı və etibarlı informasi- - auditor fəaliyyətinin yerinə yetirilməsi yalnız ya ilə təmin etməkdir [6]. audit edilən şəxsin deyil, həm də üçüncü şəxsin, Dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarının fəaliyyəti Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal o cümlədən dövlətin maraqlarının müdafiəsinə bir sıra prinsiplərə əsaslanır. İlk prinsip nəzarət istiqamətlənir. orqanlarının fəaliyyətinin müəyyənləşdirilmiş və Audit və auditor fəaliyyəti nəticələrinə göstərilmiş normativlərə uyğunluğunu ifadə edən görə fərqləndirilir. Belə ki, auditin nəticələri qanunilikdir. Əldə edilmiş büdcə vəsaitlərindən maliyyə hesabatlarının vəziyyəti, yəni balansın məqsədli və qanuni xərclənməsini təmin etmək maddələrinin reallığı, mühasibat uçotunun məqsədilə məqsədəmüvafiqlik prinsipi tətbiq etibarlılığı və təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyi edilir. Bu bir sıra normativ aktlardan irəli gəlir. və məqsədəmüvafiqliyi haqqında ola bilər. Eyni Büdcə vəsaitlərindən səmərəli xərclənməsi zamanda auditor xidmətinin nəticələri obyektin prinsipinə uyğun olaraq sərəncamçı real təlabatlara gələcəkdə mümükün vəziyyətləri, yəni proqnozu uyğun olaraq əldə etdiyi vəsaitlərlə qanuni və verilən iqtisadi göstəricilər, idatəetmənin təşkilati əsaslandırılmış əməliyyatlar həyata keçirməlidir. strukturunun keyfiyyət xarakteristikası, uçot və Qeyd edilən prinsiplər dövlət maliyyə nəzarətinin nəzarət sistemi ola bilər. Deməli, auditor fəaliyyəti xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. müxtəlif növ auditor xidmətlərinin göstərilməsini Müasir mərhələdə dövlət maliyyəsinin nəzərdə tutur. idarəedilməsi sahəsində səmərəlilik prinsipi mühüm Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası əhəmiyyət kəsb edir. Onun əhəmiyyətinin artması müstəqil maliyyə nəzarəti orqanıdır. Bu qurum dövlət vəsaitləri və əmlakı ilə işləyən dövlət mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün orqanlarının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinə təsərrüfat subyektlərində maliyyə və mühasibat istiqamətlənən səmərəliliyin dövlət auditi uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasını təmin etmək fəaliyyətinin ortaya çıxması ilə bağlıdır. məqsədilə Respublikada auditor xidmətinin işini Dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarının təşkil edir və mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq fəaliyyətinin strateji məqsədi qarşıda duran onun inkişafı və fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi maliyyə ilində ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf üçün tədbirlər həyata keçirir [13]. Son dövrlərdə parametrlərinin işlənib hazırlanması, dövlət auditor fəaliyyətinin inkişafı sahəsində keyfiyyətinə büdcəsinin və büdcədənkənar dövlət fondlarının, nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq o cümlədən Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun audit standartlarına uyğun olaraq sənədlərin vahid büdcəsinin təsdiq edilməsi ilə bağlıdır. Dövlət şəklə salınması (uzlaşdırılaması) və auditorların büdcə vəsaitlərini əldə edənlərin təlabatını ixtisasının artırılması məsələlərinə xüsusi fikir tam təmin etmək, ayrı-ayrı təşkilatların real verilir. ehtiyaclarını və maliyyə imkanlarını aşkar etmək Dövlət maliyyəsinin vəziyyəti cəmiyyətin məqsədilə müxtəlif vasit-ələrdən istifadə edir. iqtisadi və sosial inkişafına birbaşa təsir Dövlət maliyyə nəzarəti, o cümlədən təftiş, yox- göstərir. Ona görə də dövlət, dövlət vəsaitlərinin lama və auditin həyata keçirilməsi zamanı il- formalaşdırılması və istifadəsi ilə birbaşa bağlı kin maliyyə hesabatları ilə işləmək və dövlət

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 102 GEOSTRATEGİYA vəsaitlərini əldə edən konkret təşkilatların maliyyə mühasibat, vergi və statistika uçotu hesabatlarının vəziyyətinin, onların maliyyələşmə mənbələrinin düzgünlüyünün və tamlığının, iqtisadi və maliyyə müstəqilliyinin, pul vəsaitlərinə təlabatının fəaliyyətinin qənaətliliyinin, səmərəliliyinin və həcminin və büdcədən maliyyələşmədən asılılığının nəticəliliyinin müəyyənləşdirilməsi, daxili nəzarət obyektiv qiymətləndirilməsi lazım gəlir. Deməli, sistemlərinin qiymətləndirilməsi məqsədilə həyata nəzarətçilərin işinin nəticəsi dövlət vəsaitlərindən keçirilir [1]. faktiki istifadəni müəyyən etmək, normativ və Hesablama Palatası audit fəaliyyətini maliyyə təlabatlardan kənarlaşmaları aşkar etmək deyil, auditi (maliyyə əməliyyatları və hesabatlarının həm də nəzarət obyektlərinin maliyyə resursları ilə uyğunluğunun, düzgünlüyünün, dürüstlüyünün təminatlılığını, bu və ya digər maddənin büdcədən və tamlığının müəyyənləşdirilməsi, maliyyə maliyyələşməsi həcmini qiymətləndirməkdir. idarəçiliyi, daxili nəzarət və əlaqəli informasiya Dövlət maliyyə nəzarətindən bu istiqamətdə sistemlərinin qiymətləndirilməsi), səmərəlilik istifadə edilməsi ayrı-ayrı təşkilatlar arasında (performans) auditi (proqram, layihə, fəaliyyət, maliyyə resurslarının daha səmərəli bölgüsünə əməliyyat, idarəetmə və informasiya sistemlərinin və istifadəsinə imkan verir, həmçinin gələcəkdə qənaət-liliyinin, səmərəliliyinin və nəticəliliyinin dövlətin maliyyə siysətinə düzəlişlərin edilməsinə müəyyənləşdirilməsi), uyğunluq auditi (kənar dövlət kömək edir. maliyyə nəzarətinin obyektləri tərəfindən qüvvədə Dövlət və büdcədənknar dövlət fondlarının olan hüquqi aktların tələblərinə əməl olunması büdcələrinin icrası üzərində nəzarəti həyata vəziyyətinin müəyyənləşdirilməsi) və digər audit keçirmək üçün Hesablama Palatası yaradılmış, növləri əsasında həyata keçirir (maddə 22). onun tərkibi və fəaliyyət qaydası Hesablama Bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi təsərrüfat- Palatası haqqında Azərbaycan Respublikasinin iqtisadi fəaliyyətdə daha yüksək nəticələrə nail qanunda (1999-cu il 2 iyul və təkmilləşmiş versi- olmağa, insanların rifahının yüksəldilməsini yada 29 iyun 2018-ci il) təsbit edilmişdir [1]. Ali təmin etməyə, Azər-baycan cəmiyyətinin həyat audit orqanı kimi Hesablama Palatası fəaliyyət keyfiyyətlərinin yüksəltməyə imkan verir. göstərdiyi dövr ərzində dövlət maliyyə nəzarətinin Bunlar isə bu gün dövlət siyasətinin prioritet həyata keçirilməsi sahəsində xeyli işlər görmüş istiqamətləridir. və təcrübə toplamışdır. Dövlət idarəetməsinin bir Müasir dövrdə ölkə iqtisadiyyatına dövlət hissəsi kimi dövlət nəzarəti və onun səmərəliliyi vəsaitlərindən səmərəli istifadə edilməsi ilə bağlı sosial-iqtisadi inkişafın nəticələrinə birbaşa təsir problemlər xasdır. İnteqral strateji səmərəlilik, göstərir. Bu planda Hesablama Palatası ölkənin yəni kompleks səmərəlilik baxımından dövlət yeni, daha səmərəli və rəqbətqabliyyətli idarəetmə vəsaitlərindən istifadənin idarəedilməsi və sisteminin dayanıqlığının və uzlaşdırılmasının qiymətləndirilməsi sisteminin mühüm ünsürlərinin təmin edilməsində mühüm rol oynayır. təkmilləşdirilməsinin prioritet istiqaməti Dövlət maliyyə nəzarəti tədbirləri audit, ana- səmərəliliyin auditi ola bilər. Səmərəliliyin au- litik fəaliyyət və monitorinq formalarında həyata diti dövlət nəzarəti orqanlarının iqtisadi və so- keçirilir (maddə 1.0.4). sial nəticələr üzərində həyata keçirdiyi müxtəlif Hesablama Palatası haqqında Azərbaycan maliyyə nəzarətidir. Nəticələr büdcə proses- Respublikası qanunun 22-ci mad-dəsinə görə inin müxtəlif subyektlərinin büdcənin icrasının Hesablama Palatasının audit fəaliyyəti kənar dövlət yoxlanmasını həyata keçirmək yolu ilə müəyyən maliyyə nəzarəti obyektlərinin (dövlət orqanları, edilir. Səmərəliliyin auditinin vacibliyi Ali Audit büdcədənkənar dövlət fondları, bələdiyyələr, Orqanlarının Beynəlxalq Təşkilatı (INTOSAI- publik hüquqi şəxslər, dövlətin və (və ya) International Organization of Supreme Au- bələdiyyələrin səhmi (payı) olan hüquqi şəxslərdir) dit Institutions) tərəfindən qəbul edilmiş Lim gəlirlərinin, xərclərinin, əmlakının, öhdəliklərinin, bəyannaməsində qeyd edilmişdir. Auditin rəhbər zəmanətlərinin, digər aktiv və passivlərinin idarə prinsiplərinə uyğun olaraq audit “tənzimləmə olunmasının, maliyyə əməliyyatlarının, maliyyə, sisteminin ayrılmaz hissəsidir, məqsədi material

103 resurslarının xərclənməsində qanunilik, səmərəlilik formalaşdırılması yolu ilə büdcə xərclərinin və qənaətlilik prinsiplərinin pozulmasını və qəbul səmərəliliyinin və nəticəliliyinin təmin etmək. edilmiş standartlardan kənarlaşmasını aşkar Nəticəyə yönəlik büdcələşdirmə dövlət etməkdir” [4, səh. 9]. orqanlarının diqqətini ikinci və üçüncü (dövlət Ali audit orqanı kim Hesablama Palatası dövlət prioritetlərinə müvafiq olaraq büdcə resurslarının maliyyə nəzarəti fəaliyyətini həyata keçirərəkən səmərəliliyini təmin etmək, xərclənən büdcə Ali Audit Orqanlarının Beynəlxalq Təşkilatının vəsaitlərinin səmərəliliyinə və nəticəliliyinə nail standartlarına əsaslanır. olmaq) vəzifələrin həll edilməsinə yönəldir. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi səbəblərdən dövlət Dövlət xərclərinin idarəedilməsi büdcə nəzarəti sistemində səmərəliliyin auditinin inkişafı siyasətinin mühüm hissəsdir və əhəmiyyətli nəzarət orqanlarının strateji vəzifəsidir: dövlət dərəcədə büdcə prosesinin vəziyyəti, maliyyə nəzarətinin nəticəliliyinin, səmərəliliyinin planlaşdırmanın qaydaları, büdcənin təsdiqi və və fəallığının artırılması, dövlət vəsaitlərindən icrası, həmçinin onun icrası üzərində nəzarətlə Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal istifadə edən hakimiyyət orqanlarının və digər müəyynə olunur. Xərclərin idarəedilməsi təşkilatların fəalliyyətinin əhəmiyyətli şəkildə çərcivəsində büdcənin icrası prosesinin maliyyə yaxşılaşdırılması və şəffaflığının gücləndirilməsi menecmentinə transformasiyası xüsusi əhəmiyyət zəruriliyi. Lim bəyannaməsinə uyğun olaraq kəsb edir. Həyata keçirilən belə dəyişikliyi iki səmərəliliyin auditi dövlət vəsaitlərinin nə dərəcədə istiqamətdə davam etdirmək zəruridir. Birin- səmərəli və qənaətlə xərcləndiyini yoxlamağa cisi, idarəetmə uçotunun tətbiqi yolu ilə diqqəti istiqamətlənir. Belə nəzarət idarəetmənin yalnız daxili və xarici nəzarətə yönəltməyə imkan verən spesifik tərəflərini deyil, həm də idarəetmə risk yönümlü daxili audit xidmətinin təşkili və fəaliyyətinin təşkilati və inzibati ünsürlərini də maliyyə informasiyasının müasir sisteminin əhatə etməlidir. inkişafıdır. İkincisi, büdcə xərclərindən istifadənin Hazırda Azərbaycanda nəticəyə yönəlik səmərəli artırılmasına dövlət xidmətçilərini büdcələşdirmə prosesi həyata keçirilir. Odur ki, təhrik edən stimullaşdırma sistemini yaratmaqdır. Hesablama Palatası büdcə xərclərinin səmərəliliyin Yeni büdcə prosesinin təşkilinin əsasını dünya auditini fəal tətbiq edir. Bununla yanaşı dövlət təcrübəsində geniş tətbiq edilən ortamüddətli maliyyə nəzarəti orqanlarının nəzarət-təftiş maliyyə planlaşdırılması çərçivəsində nəticəyə və ekspert-analitik fəaliyyəti dairəsinə dünya yönəlik büdcələşdirmə konsepsiyası (modeli) təşkil təcrübəsində geniş tətbiq edilən digər yeni nəzarət etməlidir. Bu yeni idarəetmə texnologiyası dövlət formaları da (strateji audit, müqavilə auditi və s.) maliyyəsinin, xüsusilə əhalinin sosial müdafiəsinin daxil olmuşdur. təmin edilməsində əhəmiyyətli rol oynayan Dövlət Büdcələşdirmə dedikdə dövlət xidmətlərinin Sosial Müdafiə Fondunun büdcədən asılılığının göstərilməsi və dövlət transfert-lərinin verilməsi yüksək səviyyədə olduğu şəraitdə xüsusilə məqsədilə büdcə resurslarının bölüşdürülməsi və aktualdır. istifadəsini özü-nə daxil edən büdcə prosesi başa Bu büdcə sisteminin köməyi ilə üç idarəetmə düşülür. Büdcələşdirmə aşağıdakı vəzifələrin həll vəzifəsi həll edilir: maliyyə vəziyyətinin proqnozu; edilməsinə istiqamətlənir: planlaşdırılan və faktiki əldə olunan nəticələrin -əsas büdcə parametrlərindən istifadə edilməsi müqayisəli təhlili; aşkar edilən kənarlaşmaların əsasında büdcə vergi sferasının (borc öhdəliklərinin təhlili və qiymətləndirilməsi. və kəsirin səviyyəsi üzərində nəzarət də daxil ol- Nəticəyə yönəlik büdcələşdirmə sisteminin maqla) sabitliyini təmin etmək, ümumi sxemini 1 saylı sxemdəki kimi təsvir etmək -vəsaitlərin xərclənməsinin müəyyənləşdirilmiş olar (sxem 1). prioritetləri əsasında proqramlar və sektorlar üzrə resursların səmərəli bölüşdürülməsini təmin etmək, -dövlət xidmətlərinin təqdim edilməsi və planlaşdırmanın səmərəli sisteminin

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 104 GEOSTRATEGİYA

həll etməyə imkan verir. Bununla yanaşı strateji Strateji planlaşdrma: mәqsәdlәr, vәzifәlәr, auditin və səmərəliliyin auditinin formalaşdırılması strategiyalar məsələləri də həll edilməlidir. Qeyd edildiyi kimi səmərəliliyin auditi dövlət maliyyə nəzarəti fəaliyyətinin əsas istiqa­ mətlərindən­ biridir. Ona görə də dövlət maliyyə

Büdcә çәrçivәsindә xәrc nəzarəti sistemində səmərəliliyin auditinin Nәticәlәrin proqramlarnn planlaş- qiymәtlәndirilmәsi: drlmas: subyektləri, obyektləri və həyata keçirilmə mәqsәdlәrin, vәzifәlәrin ictimai sorğu, göstәricilәrin müәyyәnlәşdirilmәsi, formaları dəqiq müəyyənləşdirilməlidir. Belə tәhlili vә s. göstәricilәrin tәhlili yanaşma Hesablama Palatası tərəfindən həyata keçirilən dövlət maliyyə nəzarətinin təsirliliyinin artmasına, Ali Audit Orqanlarının Beynəlxalq

Xidmәtlәrin tәqdim edilmәsi: Təşkilatının tövsiyyələrinə və prioritetlərinə nәticәlәrә nail olmaq uyğunluğunluğunun təmin edilməsinə gətirib çıxarır. Bu gün Hesablama Palatası təcrübədə Sxem 1. Nəticəyə yönəlik büdcələşdirmə beynəlxalq tövsiyyələrə (INTOSAI, EUROSAI, sisteminin sxemi ASOSAI) uyğun olaraq səmərəliliyin auditinin təşkili və həyata keçirilməsinin normativ-metodiki Strateji idarəetmə vəzifələri digər texnologi- bazasının işləyib hazırlamış və uğurla tətbiq edir. yalar, o cümlədən planlaşdırılan nəticələrin Səmərəliliyin auditi yalnız aşkar edilmiş əldə edilməsi amillərini və parametrlərini əks pozuntuları və çatışmazlıqları aşkar edib aradan etdirən starteji məqsədlər arasındakı səbəb-nəticə qaldırılmasını deyil, həm də gələcəkdə bir daha əlaqələri əsasında Balanslaşdırılmış Göstəricilər yol verilməməsi üçün tövsiyyələrin işləynib Sistemi (Balanced Scorecard, BSC) vasitəsilə hazırlanmasını nəzərdə tutur. həll edilir. Balanslaşdırılmış göstəricilər sis- Səmərəliliyin auditinin nəticələrinin təcrübədə teminin üstünlüyu konkret texnika və texnologi- tətbiqi sosial-iqtisadi proqramların qənaətliliyini, yalarla starteji idarəetmə bacarığını kökündən nəticəliliyini və səmərəliliyini yqksəltməyə, dəyişməsi, yerinə yetirilmə göstəricilərinə və ölkə vətəndaşlarının həyat səviyyələrinin naliyyətlərinə görə strateji planları, tədbirləri keyfiyyətcə yüksəldilməsi üçün ehtiyatların konkret məqsədlər müstəvisinə keçirməsidir. yaradılmasına və onların təlabatlrının tam Strateji təşəbbüslər büdcəsinin tərtibi tədbirlərin ödənilməsinə imkan verir. Maliyyə auditində dəyərini müəyyən etməyə və zaman etibarilə hesabatlılığın və uyğunluğun auditi fərqləndirilir. onlara yönəldilən xərcləri bölüşdürməyə imkan Hesabatlılığın auditi dövlət büdcəsinin gəlir və verir. Strateji yönümlü büdcənin tərtibinin son xərclərinin uçotu və hesabatlılığının düzgün mərhələsi proqnozlaşdırılan maliyyə planının aparıldığının və tamlığının, maliyyə sənədlərinə gəlir və xərclərinin balanslaşdırılmasıdır. Ola bilər uyğunluğunun müəyyən edilməsini nəzərdə ki, proqnozlaşdırılan maliyyə mənbələri bütün tutur. Uyğunluğun auditinin başlıca vəzifəsi strateji təşəbbüsləri maliyyələşdirməyə kifayət dövlət büdcəsinin gəlir və xərclərinin icrası üzrə etməsin. Belə halda ya balanslaşdırılmış göstəricilər yoxlamaları həyata keçirməkdir. Dövlət maliyyə sisteminə yenidən baxmaq, ya da ümumiyyətlə nəzarətinin yeni forması kimi səmərəliliyin au- məqsədlərin özünü dəyişmək zərurəti yaranır. Bir diti dövlət orqanlarının fəaliyyətini müntəzəm, necə təkrarlanmadan sonra maliyyə baxımından məqsədəmüvafiq, mütəşəkkil və obyektiv öyrən­ balanslaşdırılmış stratej inkişaf planı tərtib məkdir. Səmərəliliyin auditi onların fəaliyyətini ediləcəkdir. Deməli, balanslaşdırılmış göstəricilər qənaətlilik, səmərəlilik və nəticəlilik baxımından sisteminin qurulması və sonradan onun büdcəyə qiymətləndirir, həmçinin ətraf mühitə təsirini, yayılması (tətbiqi) strateji yönümlü büdcələşdirmə səmərəliliyin qiymətləndirilməsi metodlarını, sisteminin formalaşdırılması məsələsini səmərəli hesabatlılıq çərcivəsində qarşılıqlı münasibətləri,

105 dövlət aktivlərinin mühafizəsini və s. təhlil edir. edilmiş hesabatlılığın tətbiqi, və s. vacibdir. Dövlət vəsaitlərinin xərclənməsi səmərəliliyinin auditit dövlət hakimiyyəti orqanlarının işinin Açar sözlər: dövlət maliyyə nəzarəti, dövlət səmərəliliyinin artırılmasının mühüm vasitəsdir. idarəetmə sektoru, sosial sığortanın maliyyəsinin INTOSAI standartlarına uyğun olaraq idarəedilməsi səmərəliliyi, sosial sığortanın səmərəliliyin auditi büdcə vəsaitlərinin xərclən­ səmərəliliyi, strarteji idarəetmə, nəticəyə yönəlik məsinin qənaətlilik, səmərəlilik və nəticəlilik büdcələşmə, səmərəliliyin auditi, sosial sığorta kriteriyalarına uyğunluğunu yoxlamaqdır. sisteminin maliyyə dayanıqlığı. Qənaətlilik dedikdə yerinə yetirilən işin zəruri keyfiyyətini təmin etmək üçün bu və ya digər ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: məqsədlərə nail olmağa yönəldilən xərclərin 1. Hesablama Palatası haqqında Azərbaycan minimumlaşdırılması başa düşülür. Səmərəlilik Respublikasinin qanunu, 29 iyun 2018-ci il təşkilatın fəaliyyət nəticələri ilə ona istifadə 2.“Auditor xidməti haqqında”,Azərbaycan Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal edilən resursların nisbətidir. Nəticəlilik təşkilatın Respublikasinin qanunu, 16 sentyabr 1994-cü il fəaliyyətinin plan və faktiki nəticələri arasındakı 3. Abbasov İ.M. Audit, Dərslik, Bakı 2013, 530 s nisbət şəklində müəyyən vəzifələrin yerinə 4.Лимская декларация руководящих yetirməsi səviyyəsi hesab edilir. Səmərəliliyin auditi принципов контроля принята IX Конгрессом əksər dünya ölkələrində geniş yayılmış və inkişaf Международной организации высших органов etmişdir. Bir sıra dünya ölkələrində səmərəliliyin финансового контроля (ИНТОСАИ) в г. Лиме auditi ali maliyyə nəzarəti orqanlarının (Республика Перу) в 1977 г. yoxlamalarının ümumi sayında üstünlük təşkil edir. 5.Бурцев В.В. Государственный финансовый Beləliklə, beynəlxalq təcrübə göstərir ki, контроль: методология и организация. М.: səmərəliliyin auditi metodologiyasının geniş Маркетинг, 2015. – 392 с. tətbiqi maliyyə menecmentinin keyfiyyətini 6.Бурцев, В.В. Внутренний контроль: əhəmiyyətli şəkildə yüksəltməyə imkan veirir. основные понятия и организация проведения, Fikrimizcə, səmərəliliyin auditinin ölkənin dövlət журнал Менеджмент в России и за рубежом. № maliyyə nəzarəti sistemində mühüm mövqeyə 4. 2017. стр. 38 - 50. malik olması üçün büdcə prosesinin və dövlət 7.Быстряков А.Я. Государственный idarəetməsinin keyfiyyətinin moderinləşdirilməsi, финансовый контроль/ А.Я. Быстряков.– М.: dövlət auditinin uğurlu fəaliyyətinə və inkişafına РУДН, 2016. – 271 с zəruri şəraitin yaradılması, qabaqcıl beynəlxalq 8.Лагутин И.Б. О становлении института təcrübəyə uyğunluğunun təmin edilməsi, həmçinin финансового контроля в России: к 200-летию iri həcmli məlunmatlar (big data) şəraitində au- государственного контроля // Финансовое dit məlumatlarının təhlili metodikasının işlənib право. – 2017. - №3, cтр. 15-17 hzırlanması, dövlət maliyyəsinin idarəedilməsi 9.Ельцин, А. А. Создание системы səmərəliliyinin artırılması məqsədilə Ali Au- государственно-общественного партнерства dit orqanında müəyyən struktur dəyişikliyinin как механизма совершенствования финансового aparılması, nöqsan, korrupsiya hallarının zamanında контроля в Российской Федерации: материалы aşkarlanması ücün Hesablama Palatası tərəfindən Международной научно-практической hesabatlar 6 aylıq və ya 1 illik olması, aralıq dövrdə конференции / Ельцин А.А.// Актуальные ciddi şəkildə monitorinqlərin aparılması, dövlət- вопросы экономических наук. – 2017. – стр.175- ictimai nəzarət sisteminin, DSMF-nun müvəqqəti 182. sərbəst vəasitlərinin investisiyalaşdırılması 10. EUROSAI: вэб-ресурс. [Электронный mexanizminin formalaş-dırılması və onun ресурс] – Режим доступа: http: //www. eurosai. səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi mexanizminin, org /(дата обращения: 10.04.2017). dövlət idaretmə sektorunda hesabatlılığın 11. INTOSAI: вэб-ресурс. [Электронный beynəlxalq standartlarının, uyğun inteqrasiya ресурс] – Режим доступа: http:// www. intosai.

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 106 GEOSTRATEGİYA org /(дата обращения: 10.04.2017). страхования, эффективность социального 12.Asch, D. Strategic control: A problem looking страхования, стратегическое управление, for a solution / D. Asch // Long Range Planning. бюджетирование, ориентированное на 1992. - т. 25. - № 2.p.105-110. результат, аудит эффективности, финансовой 13. http://www.audit.gov.az/ устойчивости системы социального 14.http://sspf.gov.az страхования.

Гусейнов Новруз Гасан оглы, докторант Novruz Hasan Huseynov, Ph.D. student, Азербайджанский Государственный Azerbaijan State University of Economics Экономический Университет, (UNEC) Управление назначения при особых условиях Department of Appointment under special con- Государственного фонда социальной защиты ditions of the State Social Protection Fund under при Министерстве труда и социальной the Ministry of Labor and Social Protection of защиты населения the Population of the Republic of Azerbaijan, Азербайджанской Республики, консультант consultant

Направления совершенствования Directions of improving financial control in the финансового контроля в системе социального social insurance system of Azerbaijan страхования Азербайджана SUMMARY РЕЗЮМЕ The effectiveness of social insurance as a mecha- Эффективность социального страхования nism for providing financially acceptable living как механизма финансового обеспечения conditions for citizens who have temporarily or приемлемых условий жизни граждан, временно completely lost their ability to work is largely de- или полностью утративших трудоспособность, termined by the effectiveness of its financial control во многом определяется эффективностью system, especially in conditions of limited financial системы его финансового контроля, особенно resources that are characteristic of the social sys- в условиях ограниченности финансовых tems of most countries. ресурсов, характерной для социальных систем The article reveals the problems of increas- большинства стран. ing the financial efficiency of managing the social В статье выявлены проблемы повышения insurance system of the Republic of Azerbaijan. It финансовой эффективности управления is concluded that increasing the efficiency of man- системой социального страхования aging social insurance finances through the devel- Азербайджанской Республики. Сделан вывод, opment of financial monitoring and control makes что повышения эффективности управления it possible to ensure the financial stability of the финансами социального страхования social insurance system by increasing insurance and посредством развития финансового investment income by the Social Insurance Fund of мониторинга и контроля позволяет обеспечить the Republic of Azerbaijan. финансовой устойчивости системы социального страхования за счет увеличения страховых и Key words: state financial control, public admin- инвес-тиционных доходов Фондом Социального istration sector, social insurance financial manage- Страхования Азербайджанской Республики. ment efficiency, social insurance efficiency, strate- gic management, performance audit, result-oriented Ключевые слова: государственного budgeting, financial stability of the social insurance финансового контроля, сектор system. государственного управления, эффективности управления финансами социального

107 UOT 338.43

NURİDƏ QASIMOVA Azərbaycan Koopersiya Universitetinin MODERNLƏŞMƏ - KƏND doktorantı

TƏSƏRRÜFATININ İNNOVATİV E-mail: [email protected] İNKİŞAFININ ƏSASINI TƏŞKİL EDİR

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Hal-hazırda respublikamızın inkişafının pri- Kənd təsərrüfatı sektorunun ölkə iqtisadiyyatı oritet istiqaməti əsas amili innovasiya olan iqti- üçün xüsusi əhəmiyyəti, iqtisadi fəaliyyətin bütün sadi inkişafın yeni növünə keçiddən ibarət olan növlərinə birbaşa təsir göstərməsi ilə müəyyən iqtisadiyyatın modernləşdirilməsidir. Müasir edilir. Belə-liklə, müxtəlif növ kənd təsərrüfatı dövr kənd təsərrüfatı məhsulları idxalından güclü texnikasına ehtiyac maşınqayırmanın inkişafını asılılığı, rəqabət qabiliyyətinin artırılmasını və in- stimullaşdırır, mineral gübrələrdən istifadə ehtiyacı novativ inkişaf növünə keçidi tələb edir. kimya sənayesini aktivləşdirir. Bundan əlavə, kənd Modernləşdirmə iqtisadiyyatda, siyasətdə, təsərrüfatı sektoru ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin və mədəniyyətdə və beynəlxalq rəqabətdə ənənəvi ərzaq müstəqilliyinin təmin edilməsində müstəsna cəmiyyətdən müasir cəmiyyətə keçidlə bağlı rol oynayır dəyişikliklər prosesini öz daxilinə alır. Daha dəqiq Bununla yanaşı, iqtisadiyyatın kənd təsərrüfatı desək, modernləşdirmə inkişafın, transformasiyanın sektorunun innovativ inkişafına mane olan bir sıra və sivilizasiyanın rəqabətinin birləşməsindən amillər var: ibarətdir. Modernləşdirmə ayrı-ayrı insanların şəxsi - yerli kənd təsərrüfatının maddi-texniki seçimi və inkişafının xarakterik xüsusiyyətidir. bazasının yeni iqtisadi və istehsal tələblərinə Modernləşdirilmə tarixi məsələlərinin həllinin uyğun olmaması. Bir çox təsisatlarında investisiya və innovasiya iqtisadiyyatının təşkilinin yeganə proseslərinin həyata keçirilməsi üçün şərait yox- mənbəyi olan insanın – öz intellekti və vərdişləri dur. Mənfi iqlim hadisələri səbəbindən istehsalın hesabına yeni ideyalar, innovasiya sistemləri azalması, dövlət tərəfindən dəstəklənməməsi və yaratmaq, öz gələcəyini kreativ əsasda qurmaq innovasiyanın baha olması, innovativ fəaliyyətin və modelləşdirmək qabiliyyətinə malik insanın aktiv inkişafına imkan vermir; xeyirinə dəyişir. - əksər kənd təsərrüfatı istehsalçılarının kənd Müasir inkişaf dövründə iqtisadiyyatın təsərrüfatı texnikası, avadanlıqları, bitki mühafizə çevrilməsinin innovasiyaya istiqamətlənmiş məhsulları və s. idxalı yüksək səviyyədə olan proseslərinin reallaşdırılması ölkənin xalq yerli və xarici elmi və texnoloji nailiyyətlərə təsərrüfatının rəqabət qabiliyyətinin artımı toxunulmazlığı; perspektivində təyin olunan kənd təsərrüfatı - innovasiya prosesləri davamlı yüksək siyasi sektorunun regional innovativ sistemlərinin şəraitdə davam edir. formalaşmasını tələb edir. Kənd təsərrüfatı Nəticədə bir çox kənd təsərrüfatı müəssisələri sektorunun innovativ sisteminin optimal (xüsusilə çayçılıqda) ənənəvi maliyyələşdirmə fəaliyyət göstərməsi milli innovasiya sis- mənbələrindən (bank krediti, kapital bazarlarında teminin mühüm halqası kimi onun innovasiya borc almaq və s.) istifadə edə bilmirlər. Bundan potensialının vəziyyətinin və inkişaf səviyyəsinin əlavə, məhdud büdcə maliyyəsi şəraitində kənd mövcudluğundan asılıdır, bu da öz növbəsində təsərrüfatı istehsalçılarının innovasiya prosesinin yalnız ayrıca götürülmüş regionun deyil, bütünlükdə iştirakçıları arasında risklərin bölüşdürülməsini, ölkənin iqtisadi artımını təyin edir. habelə bu risklərdən qorunma mexanizmlərinin

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 108 GEOSTRATEGİYA istifadəsini təmin edən maliyyələşdirmə sxemlərinin kənd təsərrüfatı məhsulunun artım tempini təmin həyata keçirilməsi məqsədəuyğun olur; edir. - innovasiya prosesinin struktur İnnovativ seçimlə, mövcud istehsal üçün disorqanizasiyası. Hal-hazırda innovasiya-ların modernləşdirmə imkanlarından istifadə etməklə istehsalata ötürülməsi üçün təsirli bir sistem yoxdur, sürətləndirilmiş sosial-iqtisadi inkişaf böyük çünki yenilikçilər, dövlət orqanları və investorların dərəcədə həyata keçiriləcək və innovativ inkişafların qarşılıqlı əlaqəsi çox çətindir; həyata keçirilməsinə keçid sürətləndirilə-cəkdir. - yenilik məhduddur və bir qayda olaraq böyük İki ssenari arasındakı fərqlər bunlardır: və iqtisadi cəhətdən güclü təsərrüfatların yalnız • kənd təsərrüfatına dövlət dəstəyi səviyyəsində kiçik bir hissəsi mövcuddur. İndiki şəraitdə kənd investisiyaların həcmi və istiqaməti; təsərrü-fatında dövlətin innovativ siyasətinin • resurs qənaət edən texnologiyalardan və tədbirlərinin həyata keçirilməsi ilə daha da ya innovativ texnologiyalardan istifadə edilən asanlaşdırılacaq kənd təsərrüfatına innovasiya və məhsulların payında; investisiyaların artırılması lazımdır. Aqrar-sənaye • iqtisadiyyat və məhsulların daxili bazarda kompleksində dövlət innovasiya siyasətinin ən vacib rəqabət qabiliyyəti baxımından; məqsədi bütün səviyyələrdə effektiv innovasiya • ixrac olunan kənd təsərrüfatı məhsulları və üçün şərait yaratmaqdır. ərzaqların payında; Aqrar-sənaye kompleksində dövlət innovasi- • kənd əhalisinin sosial vəziyyəti və kənd ya siyasətinin həyata keçirilməsi üzrə tədbirlər təsərrüfatının inkişafı baxımından. məcmusu kənd təsərrüfatı istehsalının xüsusiyyətləri Kənd təsərrüfatını maliyyələşdirmə mənbələri nəzərə alınmaqla innovativ fəaliyyətin yeni strukturunun dəyişməsinin əsas səbəbi, iqtisadi- mütərəqqi formalarının inkişafını təmin edən trans- yyatda köklü dəyişikliklərlə əvvəlcədən müəyyən formasiyalarla müəyyən edilir. edilmiş bütün sahələrdə dövlət maliyyələşdirmə Əvvəla, kənd təsərrüfatı sektorunda yeniliklərin siyasətində kəskin dəyişiklik olmasıdır. axışmasına kömək edəcək qanunvericilik və Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları tənzimləmə mexanizmlərinin formalaşmasına xüsu- arasında cüzi bir hissəsini istehsal yeniliyə si diqqət yetirilməlidir. Dövlətin kənd təsərrüfatı əsaslanan və sonuncu texnoloji quruluşa aid olan sektorundakı innovativ proseslərin inkişafına təsərrüfatlar tutur. Bunlar əsasən çayçılığı, stirus münasibətini, dövlət dəstəyi istiqamətlərini və meyvələrin yetişdirilməsi, qapalı yerdəki bitkiçilik tədbirlərini müəyyənləşdirən qanunları və digər müəssisələridir. Digər həddə əsasən əl əməyi, ibtidai normativ sənədləri hazırlamaq, habelə innovativ geridə qalmış texnologiyalardan istifadə edən və fəaliyyətə investisiya qoymaq üçün əlverişli şərait ikinci sıradan çıxmayan fərdi yardımçı təsərrüfatlar yaratmaq lazımdır. və kiçik təsərrüfatlar var. Onların arasında müxtəlif Dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyini təmin etmək kənd təsərrüfatı təşkilatları və əsasən üçüncü və təhdidlərə çevrilməsinin qarşısını almaq üçün dördüncü quruluşlarla əlaqəli, modernləşdirilməsini çağırışlara cavabdır. Hal-hazırda bəşəriyyət tələb edən böyük kəndli (fermer) təsərrüfatları var. iqlim dəyişikliyi, əhalinin qocalması, qlobal Hal-hazırda, müasir kənd təsərrüfatı maşın qida təhlükəsizliyi kimi tədqiqatlar və texnoloji və texnologiyalarından, o cümlədən toxumdan inkişafın müəyyən sahələrinin (“təmiz” enerji, istifadə edən böyük kənd təsərrüfatı təşkilatlarının genom dərmanı, kənd təsərrüfatında yeni texnologi- təxminən 1,5% -ində (kəndli) təsərrüfatlarının 0,5% yalar) sürətli inkişafının zəruriliyini diktə edən -dən azında qabaqcıl texnika və texnologiyalar problemlərlə üzləşir və s.). Bu çətinliklərə cavab mövcuddur. Üstəlik, ölkədəki bütün kənd təsərrüfatı vermək üçün Azərbaycanın qlobal innovasiya məhsullarının 10% -dən çoxunu səmərəli şəkildə sisteminə daha dərindən inteqrasiyası lazımdır. istehsal edirlər. Aqrar-sənaye kompleksinin iki inkişaf variantı - Qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatı inertial və innovativ təqdim etmək olar (3). istehsalının modernləşdirilməsi və inno- İnertial seçim mövcud iqtisadi mexanizmlərin vativ inkişafa, enerji və resurslara qənaət qorunmasını, dövlət dəstəyinin həcmini, həmçinin texnologiyalarına keçid kütləvi iş azadlığı ilə investisiya imkanlarını və müvafiq olaraq ümumi müşayiət edilə bilər. Bu baxımdan şaxələndirməyə,

109 yeni iş yerlərinin açılmasına, kadrların yenidən səmərəliliyinin artırılması; hazırlanmasına və kənd yerlərində alternativ • maşın sınaq stansiyalarının modernləşdirilməsi; fəaliyyətin təşkilinə çox diqqət yetirilməlidir. • bələdiyyələrdə kənd təsərrüfatı konsultasiya İstehsal və sosial infrastrukturun bərpası üçün sisteminin inkişafı; büdcə vəsaiti ilə yanaşı həm Azərbaycan, həm • innovasiya mərkəzlərinin yaradılması və də xarici sərmayə cəlb etmək lazımdır. Ölkə fəaliyyətinin inkişafı. daxilində əlverişli investisiya mühiti yaratmaq, kənd Bu proqramın həyata keçirilməsinin əsas təsərrüfatına birbaşa büdcə dəstəyi, kənd təsər- göstəriciləri aşağıdakılar olmalıdır: rüfatına investisiya qoyan şirkətlər üçün əlverişli - kənd təsərrüfatı təşkilatları tərəfindən əsas kredit və vergi şərtləri yaratmaqla, kənd inkişafına avadanlıq növlərinin alın-ması həcmi; böyük sərmayə qoyulması şərtilə gəlir vergisindən - maşın sınaq stansiyaları tərəfindən kənd müvəqqəti azad olunmaqla investisiya cəlb etmək təsərrüfatı maşın və avadanlıqlarının sınaq həcmi; lazımdır. - bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə edən

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Müasir şəraitdə yerli kənd təsərrüfatı kənd təsərrüfatı təşkilatlarının istehsal etdiyi enerji istehsalçılarının rəqabətqabiliyyətliliyini və kənd ehtiyatlarının payı; təsərrüfatı sektorunun inkişafına dair strateji - regional kənd təsərrüfatı məsləhət təşkilatlarının göstərişlərə nail olmağı təmin edə biləcək yeganə və innovasiya mər-kəzlərinin sayı; mümkün ssenari yenidir. Dövlət aqrar siyasəti onun - kənd təsərrüfatında və qida istehsalında həyata keçirilməsinə yönəldilməlidir. texnoloji yenilikləri həyata keçirən təşkilatların İqtisadiyyatın kənd təsərrüfatı sektorunun in- nisbəti. novasiya inkişafı strategiyasının icrası çərçivəsində Fikrimizcə, aqrar-sənaye kompleksindəki in- sənayenin texniki və texnoloji modernləşdirilməsi novasiya siyasəti aşağıdakı problemlərin həllinə həyata keçirilir, bunlar olmadan ölkənin ərzaq yönəldilməlidir. təhlükəsizliyini təmin etmək mümkün deyil. 1. Kənd təsərrüfatına birbaşa xarici inves- Kənd təsərrüfatının texniki və texnoloji tisiya üçün cəlbedici maliyyə və investisiya modernləşdirilməsi kənd təsərrüfatı məhsulları mühitinin yaradılması. Buna kənd təsərrüfatında istehsalçıları tərəfindən bitkiçilik və yem istehsalı milli prioritet olaraq güzəştlərin dövlət tərəfindən üçün yüksək tex-noloji maşınların alınmasını maliyyələşdirilməsi, elmə kredit verilməsi, stimullaşdırmaq məqsədi daşıyır və kənd təsərrü- elmi və texnoloji tərəqqinin əsas istiqamətləri fatının inkişafı və kənd təsərrüfatı məhsulları, kömək edə bilər. Bundan əlavə, əqli mülkiyyətin xammal və ərzaq bazarlarının tənzimlənməsi Dövlət qorunması haqqında qanunun icrası lazımdır. Proqramı çərçivəsində həyata keçirilməlidir. Patent qanunlarında islahat, əqli mülkiyyətin Texniki və texnoloji modernləşdirmə dövlət qurumlarından özəllərə ötürülməsi mexa­ tədbirlərinin icrası dövlət dəstəyi fondlarının cəlb nizmini daha şəffaf edərdi. Texniki qaydaların, edilməsi ilə həyata keçirilir. İnvestisiya kreditləri vergi rejiminin təkmilləşdirilməsi, sadələşdirilmiş üzrə faiz ödəməsi dəyərinin bir hissəsinin geri lisenziyalaşdırma proseduru, sertifikatlaşdırma və qaytarılması üçün subsidiyalar şəklində həyata əmək qanunvericiliyinin liberallaşdırılması yenilik keçirilməlidir. Bununla birlikdə, quraqlığın təsiri üçün daha cəlbedici şərait yaradacaqdır. altında kənd təsərrüfatı istehsalçılarının gəlirliliyinin 2. İnnovativ potensialdan istifadə. Bu problemi azalması səbəbindən maşın və traktor parkının həll etmək üçün dövlət və özəl sektorların elmə, yenilənmə sürəti xeyli dərəcədə artırılmalıdır. yüksək texnoloji sahələrə, bazar əsaslı innovativ Hal-hazırda kənd təsərrüfatının inkişafı və kənd mexanizmlərin rəqabət qabiliyyətini yaradan və təsərrüfatı məhsulları, xammal və ərzaq bazarlarının yayan sahələrdə optimal birləşməsini yaratmaq tənzimlənməsi üçün dövlət proqramı hazırlanmalıdır lazımdır. ki, bunun da tərkibinə aşağıdakı tədbirləri daxil edən 3. Aqrosənaye kompleksinin prioritet inkişafı “Texniki və texnoloji modernləşdirmə, innovativ üçün şərait yaradılması. İnnovativ infrastruk- inkişaf “ alt proqramı müəyyən edilməlidir: tur müəssisələrinə münasibətdə dövlət protek- • kənd təsərrüfatı texnikası parkının yenilənməsi; sionizmini həyata keçirmək, kənd təsərrüfatının • kənd təsərrüfatında enerjiyə qənaət və enerji hüquqi tənzimlənməsini və stimullaşdırılmasını

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 110 GEOSTRATEGİYA təmin etmək, dövlətin innovativ siyasətinin həyata Son on il ərzində Azərbaycan dünyada ən sürətli keçirilməsində hökumətin bütün səviyyələrinin templərlə inkişaf edən dövlət kimi tanınır. Bunun rolunu və məsuliyyətini artırmaq lazımdır. başlıca səbəbi elmi əsaslara söykənən iqtisadi 4. Aqrosənaye kompleksinin kadr potensialının islahatların siyasi islahatlarla tamamlanması və inkişafı. Peşə təhsili almaq üçün şərait və proseslərin uzlaşdırılmasıdır. Azərbaycanın bu təcrubəsi dunya- yaxşılaşdırılması, təhsil müəssisələri məzunlarının da maraqla qarşılanır və öyrənilir. müəyyən edilmiş peşə qabiliyyətlərinin innovativ Dövlətimizin başçısının qarşıya qoyduğu ən istehsalın ixtisas tələblərinə uyğunlaşdırılması, mühüm vəzifələr sırasında social-iqtisadi inkişafın əmək bazarında tarazlı tələbə nail olunması, kənd innovativ və kreativ vasitələrlə sürətləndirilməsi təsərrüfatı müəssisələrinin gənc mütəxəssislərlə mühüm yer tutur. İnnovasiya proseslərinin intensiv- təminatının yaxşılaşdırılması problemlərini həll liyinin artması hazırda qlobal iqtisadi sistemdə baş etmək lazımdır. Aqrar sahənin spesifikliyi onunla verən dəyişikliklərin mühüm istiqamətlərindəndir. şərtlənir ki, burada bəzən səmərəsi özünü uzun illər “Aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi göstərən təcrübi tədqiqatları da maliyyələşdirmək və institusional islahatların sürətləndirilməsi ilə zərurəti yaranır. Yəni elmi tədqiqatlara ayrılan bağlı tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası vəsaitlər bəzən uzun müddət sonrakı iqtisadi Prezi-dentinin 2014-cü il 16 aprel tarixli 152 inkişaf üçün zəruri olan elmi-innovativ yenilikləri nömrəli fərmanının 6.3-cü bəndinin icrasına uyğun stimullaşdırır. olaraq aqrar sahədə “Elektron kənd təsərrüfatı” Azərbaycana gəlincə, aqrar sahədə elmi-tədqiqat İnformasiya Sisteminin təşkili, fəaliyyəti və bu işlərinin maliyyələşdirilməsi mexanizmlərinin sistemin digər dövlət informasiya sistemləri dövrün tələblərinə cavab verməməsi hazırda və ehtiyatları ilə inteqrasiyası məsələlərinin hökumət səviyyəsində də etiraf olunur. Lakin tənzimlənməsi məqsədilə Nazirlər Kabinetinin 30 hazırda bu sahədə mövcud olan problemləri dekabr 2014-cü il tarixli 408 nömrəli qərarı ilə “Ele- “maliyyə çatışmazlığı” kimi ümumi sözlərlə ktron kənd təsərrüfatı” İnformasiya Sistemindən pərdələmək də doğru yanaşma deyildir. Əslində, istifadə Qaydaları” təsdiq edilmişdir (6). mövcud imkanlar daxilində də çox iş görmək olar, Bu gün aqrar sahədə həyata keçirilən sadəcə ətalətdən, əyalət ab-havasından çıxıb yeni modernləşmə tədbirləri - Azərbaycanda milli tədqiqatçılıq metodlarını əxz etmək mümkündür. iqtisadiyyatın prioritet sahələrindən biri olan Təcrübə göstərir ki, əhalinin ərzaq məhsulları ilə kənd təsərrüfatında həyata keçirilən keyfiyyət etibarlı təminatı sahəsində müasir tələblərə cavab yönümlü islahatların dönməzliyinin təmin verən kadr potensialının olması həlledici əhəmiyyət olunmasında, müasir kəndin sosial-iqtisadi kəsb edir. Ali və orta ixtisaslı kənd təsərrüfatı inkişafının yüksəldilməsində, eyni zamanda isteh­ mütəxəssislərinin müasir tələblər baxımından sal və sosial infrastrukturun müasir tələblərə professional hazırlıq səviyyəsi isə hələ aşağıdır. uyğunlaşdırılmasında əhəmiyyətli amil hesab Bu ixtisasların kənd yerlərində cəlbedici olması olunur. Belə inkişaf kənd təsərrüfatı və onunla üçün müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsinə, qarşılıqlı əlaqədə olan sahələrdə fasiləsiz iqtisadi mütəxəssislərin sosial-məişət problemlərinin artımın təmin edilməsinə yönəldilmiş tədbirlərin həllinə ehtiyac duyulur. Hazırda Azərbaycan məcmusunu özündə əks etdirir. Respublikasının ali məktəblərində 30, orta ixtisas Beləliklə, kənd təsərrüfatı istehsalının məktəblərində 6, texniki peşə məktəblərində 23 səmərəliliyini artırmaq və ərzaq təhlükəsizliyini ixtisas üzrə kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının yalnız yüksək inkişaf etmiş maddi-texniki bazanın istehsalı, emalı, saxlanılması və iqtisadiyyatı fəaliyyət göstərməsi və onun yenilənməsi, yəni sahəsində mütəxəssis hazırlanır(2). təsərrüfatların yeni mühəndislik məhsulları ilə 5. Sosial sahənin dövlət tənzimlənməsi. Dövlətin modernləşdirilməsi və texnikanın yenidən təchiz ən vacib vəzifəsi kənd sakinlərinin yüksək həyat edilməsi, mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma səviyyəsini təmin etmək və sosial gərginliyi maşınları kompleksinin yaradılması əsasında azaltmaqdır. Maliyyə, sənaye və sosial sahələrdə təmin etmək mümkündür. Modernləşmə innova- balanslaşdırılmış dövlət siyasəti sayəsində əhalinin tiv inkişaf modelinə keçməyə imkan verir, qlobal gəlir səviyyəsi artırılmalıdır. iqtisadi böhranın mənfi nəticələrini kompensasiya

111 edir və kənd təsərrüfatı mühəndisliyi, bitkiçilik развитие агропромышленного комплекса. və heyvandarlıq istehsalı və emal sənayesində Проанализирован инвестиционный потенциал qabaqcıl texnologiyaların geniş tətbiqi ilə yerli kənd аграрного сектора экономики и обсуждены təsərrüfatının rəqabət qabiliyyətini artırır. основные направления инновационной политики İnnovasiyaya dövlət dəstəyi, investisiya государства. ehtiyatlarını kənd təsərrüfatının prioritet sahələri üzərində cəmləşdirə biləcək effektiv mexanizmin Ключевые слова: модернизация, инновационное təşkili, kənd təsərrüfatı sektorunda yeniliklərin развитие, инвестиции в основной капитал, tətbiqi üçün şərait yaradılması və innovasiya аграрный сектор экономики. üçün kadr hazırlığı məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Nurida Alish Gasimova doctoral student of ACU Açar sözlər: modernləşmə, innovativ inkişaf, əsas

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal kapitala investisiya, iqtisadiyyatın aqrar sektoru. Modernization is the basis of innovative development of agriculture ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: 1. Alıyev.İ.H “Qloballaşma şəraitində aqrar SUMMARY sahənin dayanıqlı inkişafının təmin olunmasının The article considers the need to ensure food sosial-iqtisadi problemləri. Bakı, Elm, 2007, 400 s. security in the country, the factors hindering the 2. Əhmədov G. Aqrar sahə iqtisadiyyatının in- rapid development of the agricultural sector of the novasiya yönümlü inkişafını təmin edən strategiya// economy, the transition to a qualitatively new type Xalq qəzeti.- 2010.- 16 fevral.- S. 4. of development, the innovative development of the 3. Козанков А.Г.Государственное agro-industrial complex,which is impossible with- регулирование инновационного раз-вития out technical and technological modernization. The агропромышленного комплекса //Аграрный investment potential of the agricultural sector of the вестник Урала.2009.№ 6 (60). economy is analyzed and the main directions of the 4. İbrahimov İ.H. Aqrar iqtisadiyyatın aktual state’s innovative policy are discussed. problemləri. Bakı: Təhsil EİM, 2002. 190 s 5. Quliyev E.A.Aqrar iqtisadiyyat. Dərslik. Bakı. Keywords: modernization, innovative development, 2015.125 s fixed capital investment, agrarian sector of the 6. Şəkərəliyev A.Ş. Dövlətin iqtisadi siyasəti: economy reallıqlar və perspektivlər. Bakı, İqtisad Universiteti, 2009, s. 334. 7. http://www.e-qanun.az/framework/27543

Нурида Алиш кызы Касимова докторант АУК

Модернизация - основа инновационного развития сельского хозяйства

РЕЗЮМЕ В статье рассматривается необходимость обеспечения продовольственной безопасности в стране, быстрого развития аграрного сектора экономики, что невозможно без технической и технологи-ческой модернизации, перехода от качественно нового типа развития, факторов, сдерживающих инновационное

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 112 GEOSTRATEGİYA

UOT: 332.62

MƏMMƏD CABBARLI Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin BİZNESİN (MÜƏSSİSƏNİN) (UNEC) “Qiymətləndirmə” ixtisası üzrə magistrantı

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNƏ E-mail: [email protected] METODOLOJİ YANAŞMALAR

Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra dan ibarətdir ki, qiymətləndirmədə tətbiq olu- aparılan iqtisadi islahatlar nəticəsində mülkiyyət nan yanaşmalar eyni olaraq qalır. Lakin biznesin çoxnövlüyü və təsərrüfat subyektlərinin sərbəst dəyər qiymətləndirilməsində yanaşmalara aid fəaliyyəti təmin olundu. Əvvəllər tamamilə dövlət olan metodlar və onların tətbiqi alqoritmi dəyişir. mülkiyyətində olan müəssisələrin bir hissəsi Bunu şərtləndirən ayrıca amillər vardır. Nümunə müxtəlif üsullarla özəlləşdirilərək fiziki və hüquqi olaraq qeyd edə bilərik ki, daşınmaz əmlakın şəxslərin sərəncamına keçdi. Daha doğrusu, qiymətləndirilməsi zamanı qudvillin dəyərinin sonrakı dövrdə baş verən hadisələr müəssisələri hesablanılmasına ehtiyac yoxdur. Amma bizne- və ya onların struktur elementlərini bazar sin dəyərinin müəyyən edilməsi üçün bu çox sövdələşmələrinin obyektinə çevirdi. Müəssisələr əhəmiyyətli məsələlərdən sayılır. alqı-satqı, girov, sığorta, investisiya, vergiyə Biznes qiymətləndirmə obyekti kimi digər əmlak cəlbetmə və s. əməliyyatların predmeti oldu. Təbii növlərindən fərqli xüsusiyyətləri ilə səciyyəvidir. ki, yaranmış vəziyyət müəssisənin bazar dəyərinin Həmin xüsusiyyətlər arasında aşağıdakılar üstünlük qiymətləndirilməsi zərurətini ortaya qoydu. təşkil edir: Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, 1. Müəssisənin əmlak kompleksdən istifadə qiymətləndirmə fəaliyyəti üzrə xarici təcrübədə etməklə mənfəətin əldə oiunması məqsədi ilə həyata müəssisənin dəyərinin müəyyən edilməsi “biz­ keçirilən fəaliyyət olaraq biznes qiymətləndirmə nesin”,­ “şirkətlərin” və “biznesin (müəssisənin) obyekti kimi qəbul edilir; qiymətləndirilməsi” adı altında təqdim olunur, 2. Biznesin qiymətləndirilməsi prosesində aparılır və təkmilləşdirilir. Azərbaycan reallığında gələcəkdə hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərəcək hazırki dövrə qədər sonuncu varianta üstünlük müəssisənin həm də təsərrüfat subyekti olması verilir. Bunun da özünəməxsus iqtisadi əsasları nəzərə alçnmalıdır; vardır. Birincisi, müəssisə gəlir gətirmək məqsədilə 3.Biznesin dəyərləndirilməsi gedişində əmlak yaradılan təsərrüfat subyekti yaxud biznes obyek- kompleksinin dəyəri ilə yanaşı qiymətləndirmə tidir. İkincisi, biznes fəaliyyətinin təşkili, idarə obyekti çərçivəsində dəyərin yaradılması və olunması və inkişafı hər hansı təşkilati formada yüksəldilməsinin səmərəliliyi də müəyyən müəssisənin yaradılmasından başlanır. Belə nəticəyə olunmalıdır; gəlmək olar ki, “biznes” və “müəssisə” bir-birini 4.Biznes əmtə olaraq bütün digər əmlak tamamlayan anlayışlardır. növlərinin xaraterik əlamətlərinə malik- Biznesin (müəssisənin) qiymətləndirilməsi dir və bununla da onun qiymətləndirilməsi metodologiyasına gəldikdə isə qeyd etmək olar prinsipləri,yanaşmaları və metodları seçilə bilər. ki, o, çox mürəkkəb və əməktutumlu proses- Biznes qiymətləndirmə obyekyindən əlavə əmtəə dir. Ona görə ki, müvafiq prosedur əksər əmlak kimi də özünün aşağıdakı spesifik xüsusiyyətləri ilə növlərinin, o cümlədən qeyri-maddi aktivlərin fərqlənir: dəyərinin hesablanılması üzrə bütün zəruri - Biznes ilk növbədə investision əmtəədir. Bu o əməliyyatları özündə birləşdirir. Ortaq cəhət on- deməkdir ki, ona investisiya qoyuluşu gələcəkdə

113 mənfəət alınması məqsədinə xidmət edir; iqtisadiyyatın müxtəlif vəziyyətlərində həyata - Biznes elə bir sistemdir ki, o, həm bütövlükdə keçirilən zəruri funksiya və fəaliyyət növlərindən və həm də ayrı-ayrı alt sistemlər, elementləri biridir. Onun aparılması iflas müəssisənin satışa şəklində reallaşdırıla bilər. Beləliklə, biznesin çıxarılması və qiymətləndirilməsi, normal işləyən altsistemləri və müxtəlif elementləri əmtəə xarakteri səhmdar cəmiyyətin buraxdığı yeni səhmlərin daşıyır; dəyərinin müəyyən edilməsi, açıq və qapalı səhmdar - Müəssisənin daxilində və həm də xarici mühitdə cəmiyyətin səhmdarları, həmçinin təsisçiləri baş verən proseslər əmtəələrdə olduğu kimi biznesə tərəfindən payların qiymətləndirilməsi baxımından olan tələbata təsir göstərir; zəruridir. - Biznesin dəyərinin hesablanılması prosesinin Biznesin qiymətləndirilməsinin predmetinə tənzimlənməsi zəruriliyi də əmtəə kimi biznesin daha geniş mənada iki mövqedən yanaşmaq xüsusiyyətlərindən biri hesab olunur. olar. Bunlardan birincisi, ölkəmizdə biznesin Digər mülkiyyət obyektləri kimi, müəssisənin qiymətləndirilməsinə ənənəvi olaraq hüquqi Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal qiymətləndirilməsi də mövcud bazar mühitində şəxslərin, o cümlədən firmanın qiymətləndirilməsi verilmiş vaxt kəsiyində onun dəyərinə təsir edən kimi baxılmasıdır. Bu mənada formalaşmış iqtisadi amillərin uçota alınması ilə pul ifadəsində dəyər ənənələrə görə bizneslə yalnız balansında müəyyən kəmiyyətinin hesablanması üzrə məqsədyönlü əmlakı olan hüquqi şəxslər məşğuldur və ona prosesdir. Məqsədin dəqiqləşdirilməsi hesablana- görə də biznesin qiymətləndirilməsi müəssisənin caq dəyər növünün düzgün müəyyən olunmasına əmlakının dəyərinin müəyyən edilməsi ilə və qiymətləndirmə metodlarının seçilməsinə eyniləşdirilir (Aкулич М.В., 2009). imkan yaradır. Qiymətləndirmənin məqsədləri İkincisi, beynəlxalq təcrübədə biznesin qarşıdakı vəzifələrdən asılı olaraq bütövlükdə qiymətləndirilməsi daha geniş mənada biznesin qiymətləndirilməsi kimi geniş və onun müəssisənin dəyərinin deyil, ona gəlir gətirən istiqamətlərindən birinin dəyərləndirilməsinə mülkiyyət hüquqlarının, texnologiyanın, rəqabət uyğun şəkildə dar ola bilər. Onlar əsas etibarilə üstünlüklərinin, qeyri-maddi aktuvlərin dəyərinin qiymətləndirmə subyektlərindən, hesablanılması müəttən olunması kimi şərh olunur. Qeyd olu- nəzərdə tutulan dəyər növlərindən və oxşar nan hüquqlar, texnologiya və aktivərə hüquqi dəyişənlərə görə fərlənirlər. şəxslərlə bərabər həm də fiziki şəxslər sahib ola Əgər müəssisənin əmlakının hər hansı bir ele­ bilərlər. Bu hem də onların bazarda alış-satış menti alqı-satqı, kreditləşdirmə, sığortalama, icarə obyekti kimi cəlbediciliyini azaltmır və onların və ya lizinq sövdələşmələrinin obyektidirsə, eyni za- qiymətləndirilməsi problemi öz aktuallığını saxlayır. manda həmin əmlak obyekti vergiyə cəlb olunursa, Qiymətləndirmənin nəzərdən keçirilən onda zəruri obyektlər məsələn, daşınmaz əmlak, məqsədləri biznes sahəsində bir növ məhsul istehsal qeyri-maddi aktivlər ayrılıqda qiymətləndirilməlidir.. edən müəssisənin qiymətləndirmənin predmetinə Əmlakın dəyərinin qiymətləndirilməsi nəticələri­ ­ çevrilməsi anında yaranır. Biznes sahələrinin real nin obyektivliyi müəyyən qədər qiymətləndirmənin dəyərinin hesablanması nəticələrindən tətbiqinə tətbiqi sahəsinin, yəni alqı-satqı, kreditləşdirmə, yenicə başlanılan investisiya layihələrinin sığortalama, vergitutma və s. düzgün seçıiməsindən qiymətləndirilməsində daha çox tez-tez istifadə də asılıdır.Əks halda əmlak obyektinin eyni bir vaxt olunur. Bu zaman xüsusi mülkiyyət hüquqlarının anında iki fərqli məqsədlərlə qiymətləndirilməsi reallaşdırılması üçün müqavilə hüquqları, müxtəlif nəticələr verəcəkdir.Ona görə ki, dəyər maddi və digər aktivəri çatışmayan layihələrin müxtəlif metodlarla və fərqli subyektlər tərəfindən maliyyələşdirilməsi barədə qərar verənlərə qiymətləndirilmiş olur. məxsusdur. Qəbul ediləcək qərarla maliyyələşdirmə Qiymətləndirmənin məqsədi sifarışçinin maraqlı mənbələrinin axtarılması məsələsi həllini tapır. olduğu dəyər növünün müəyyən olunmasından Danılmaz faktdır ki, layihənin reallaşdırılması ibarətdir. Bu məqsəd müəssisənin ayrı-ayrı sahəsində rəqabət üstünlüklərinə malik olan elementlərinin dəyərinin qiymətləndirilməsi ilə müəssisənin müvafiq imtiyazları satmaq, həmçinin də bağlı ola bilər. Müəssisənin qiymətləndirilməsi layihənin reallaşdırılmasından gözlənilən gəlirləri

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 114 GEOSTRATEGİYA əldə etmək hüququ saxlanılır. Bu baxımdan satıcı mətləndirilməsi­ gedişində əlavə olaraq ekspert­ maksimum qiymət gözləməklə yenicə qurulan yanaşmasından­ da istifadəyə ehtiyac yaranır. biznes üçün əlverişli nəticəyə nail ola bilər. Hələ Göstərilə bilər ki, müəssisənin kadr potensialının başlamamış, lakin planlaşdırılan real yüksək im- qiymətləndirilməsində həmin yanaşmadan istifadə kana malik biznesdə ən səmərəli satış yeni vəə obyektiv xarakter alır. birməhsullu müəssisənin öz hüquqları, üstünlükləri Qiymətləndirmə fəaliyyətində yanaşmalar öz ilə birgə ilkin satışıdır. Bu reallaşdırılmaqda növbəsində müəyyən metodlardan ibarətdir. On- olan investisiya layihəsi üçün artıq təsbit olu- lar özlərinə məxsus üstünlükləri, çatışmazlıqları, nur və yeni layihəyə başlamayan müəssisənin prinsipləri və tətbiqi mərhələləri ilə bir-birindən qiymətləndirilməsini əhatə edən biznesdir. fərqlənirlər. Başqa əmlak növlərində olduğu Müəssisənin və onun tərkib elementlərinin kimi, müəssisənin də qiymətləndirilm edir. Başqa dəyərləndirilməsi metodoloji cəhətdən biznes sözlə, əgər qiymətləndirilən müəssisənin dəyəri sahələrinin qiymətləndirilməsindən kənarlaşması onunla eyni faydalılığa malik olan və təxminən mümkündür. O, bilavasitə müəssisənin əmlak kom- bərabər səviyyədə gəlir gətirən müqyisəli obyektlər pleksi üzrə aparıla bilər. Qeyd olunan yanaşmaların bazarında onun əldə olunması məsrəflərini ötüb ikisinin də müəssisənin qiymətləndirilməsinin pred- keçirsə, onda investor həmin obyektii almaq meti olması məntiqidir. Müəssisə hüquqi baxımdan fikrindən kənarlaşır. müxtəlif təyinatlı əmlak növlərinə sahibdir və bu Biznesin (müəssisənin) qiymətləndirilməsində əsasda təsərrüfat fəaliyyətinin icrasından gəlir əldə daha çox tətbiq olunan yanaşmalardan biri müqayisə edir. yanaşmasıdır. Digər yanaşmalar kimi onun əsasında Hüquqi şəxs statusuna malik olmayan müəssisə müəssisənin bazar dəyərinin hesablanmasının qiymətləndirmənin aralıq predmeti ola bilər. özünəməxsus sxemi vardır. Burada qiymətləndirmə Ona görə də “firma” anlayışından nisbətən az obyektinin aid olduğu bazarın yaxud seqmentin istifadə edilir. Belə müəssisələr əslində bir neçə təhlili, analoqların seçilməsi, düzəlişlərin aparılması, “biznes-sahəsi”nə malik olurlar və bu da onların yekun kəmiyyətin razılaşdırılması kimi mürəkkəb bazar gücünü təsdiq edir. Müasir qiymətləndirmə işlər yerinə yetirilməlidir. Qiymətləndirilmənin standartlarına əsasən fəaliyyət göstərən müəssisənin hər hansı mərhələsində buraxılan cuzi səhv yekun qiymətləndirilməsi zamanı gəlir, müqayisə və xərc dəyərin yanlış olmasına gətirib çıxara bilər. Ona yanaşmalarıdan istifadə edilir. İlk növbədə hər görə də müvafiq yanaşmanın üstünlüklərini, üç yanaşma nəzərdən keçirilməlidir. Lakin, kon­ çatışmazlıqlarını, tətbiqi sferasını əvvəlcədən kret olaraq bu üç yanaşmadan hansından istifadə dəqiq öyrənməklə, tətbiqi texnologiyasının nor- olunacağına qiymətləndirici qərar verir. O, qərar mativ aktlara, milli və beynəlxalq qiymətləndirmə qəbul edərkən əmlakın spesifikasını, təhlil və proq­ standartlarına uyğun şəkildə yerinə yetirilməsi tətbiq nozlar üçün məlumatların kifayət qədər və səhih olunur. Göründüyü kimi, bu kifayət qədər geniş olmasını nəzərə almalıdır. nəzəri biliklər, yaradıcılıq və geniş təcrübə tələb Hazırkı qiymətləndirmə sifarişə əsasən kənd edən məsələdir. Bilik və yanaşmaların müəssisələrin təsərrüfatı məhsulları istehsalı və siyuducu an- təyinatı və profili üzrə dəyişdiyini nəzərə alaraq barda yerləşən maşın və mexanizmlərdir. Bununla məsələnin aktuallığını təsəvvür etmək olar. Bütün yanaşı Beynəlxalq Maliyyə Hesabatı Standartlarına bunlar tədqiqat mövzusunun mürəkkəb və eyni za- əsasən bu halda maşın və mexanizmlərin istis- manda aktual olmasını təsdiq edir. marda faydalığının azalması üzrə hesablamalarda Müqayisə yanaşmasının tətbiqinin ilkin istismar prosesində olan maşın və mexanizmlərdən zəruri şərti bazar sövdələşmələri haqqında müəssisənin əldə edəcəyi faydanın hesablanmasında geniş informasiyanın əldə olunmasıdır. Onun yuxarıda sadalanan yanaşmaların istifadəsində reallaşdırılması imkanları aktiv maliyyə zərurət vardır. bazarının mövcudluğundan, maliyyə və Müəssisənin bazar dəyərləndirilməsində diq­ qiymət informasiyaları təminatı qurumlarının qəti cəlb edən xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, fəaliyyətindən, həmşinin bu informasiyaların əldə onun bəzi tərkib elementlərinin dəyərinin qiy­ olunması şəraitinin mövcudluğundan asılıdır.

115 Müqayisə yanaşmasının tətbiqində əsas linin eyni fazasında olmalıdır; məsələlərdən biri öxşar obyektlərin seçilməsidir. - Analoq şirkətlərin ölçüləri, strategiyası və Təcrübədə analoq şirkətlərin seçilməsi bilavasitə maliyyə göstəriciləri də uyğunluq təşkil etməlidir. aşağıdakı meyarlar üzərində təmin olunur: Biznesin dəyərinin müəyyən edilməsi prosesində - Qiymətləndirmə obyekti və analoqlar eyni müqayisə (bazar) yanaşmasının əsasən üç metoduna sahəyə, regiona məxsus olmalıdır; üstünlük verilir. Həmin metodlara kapital bazarı, - Oniar tərəfindən buraxılan məhsul və ya xidmət sövdələşmələr və sahəvi əmsallar metodu aiddir. növləri həmcins olmalıdır; Sahəvi əmsallar metodundan istifadə olunan za- - Analoq müəssisələrin məhsul və ya xidmətlərin man müəssisənin satışı təcrübəsinin nəticələri təhlil diversifikasiyası üzrə siyasəti paralelik təşkil olunur, sonra isə satış qiyməti ilə obyektin digər etməlidir; göstərici arasında asılılıq aşkar edilr. Adı çəkilən me- Biznesin (müəssisənin) qiymətləndirilməsində tod daha çox kiçik şirkətlərin qiymətləndirilməsində daha çox tətbiq olunan yanaşmalardan biri müqayisə tətbiq edilir və yardımçı xarakter daşıyır. Onun Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal yanaşmasıdır. Digər yanaşmalar kimi onun əsasında nəticələrinin ümumiləşdirməsi ilə qiymətləndirilən müəssisənin bazar dəyərinin hesablanmasının müəssisənin dəyərinin hesablanllmasının müqyisədə özünəməxsus sxemi vardır. Burada qiymətləndirmə daha sadə düsturların işlənilib hazırlanmasına obyektinin aid olduğu bazarın yaxud seqmen- keçmək olar. tin təhlili, analoqların seçilməsi, düzəlişlərin Beynəlxalq qiymətləndirmə təcrübəsində aparılması, yekun kəmiyyətin razılaşdırılması kimi müəsisənin dəyəri ilə onun təmin etdiyi gəlirlər mürəkkəb və məsuliyyətli işlər yerinə yetirilməlidir. arasında təqribi nisbətlər müəyyən olunmuşdur. Qiymətləndirilmənin hər hansı mərhələsində Onlardan bir neçəsini nəzərdən keçirək. buraxılan cuzi səhv yekun dəyərin yanlış - reklam agentliklərinin və mühasibat firmalarının olmasına gətirib çıxara bilər. Ona görə də müvafiq dəyəri müvafiq olaraq onların illik gəlirlərinin 0,5 və yanaşmanın üstünlüklərini, çatışmazlıqlarını, 0,7 mislinə bərabərdir; tətbiqi sferasını əvvəlcədən dəqiq öyrənməklə, - restorantların orta dəyərinin onların illik gəlir­ tətbiqi texnologiyasının normativ aktlara, milli və lərinin 0,25-0,5 misli həcmində olması düşünülür; beynəlxalq qiymətləndirmə standartlarına uyğun - turizm agentliklərinin dəyərinin isə onarın il şəkildə yerinə yetirilməsi tətbiq olunur. ərzində gətirdiyi gəlirlərin 0,04- 0,1 misli qədər Müqayisə yanaşmasının tətbiqinin ilkin olması iddia olunur; zəruri şərti bazar sövdələşmələri haqqında - yanacaqdoldurma stansiyaları bir qədər yüksək geniş informasiyanın əldə olunmasıdır. Onun qiymətləndirilir. Onların dəyəri orta hesabla aylıq reallaşdırılması imkanları aktiv maliyyə baza­ gəlirlərin 1,2- 2,0 mislinə bərabər qəbul olunur; rının­ mövcudluğundan, maliyyə və qiymət - hesab olunur ki, ticarət müəssisələrinin dəyəri informasiyaları təminatı qurumlarının onların xalis gəlirləri, avadanlıq və ehtiyatlarının fəaliyyətindən, həmşinin bu informasiyaların əldə məcmu dəyərinin 0,75- 1,5 misli aralığındadır; olunması şəraitinin mövcudluğundan asılıdır. - ardıcıl olaraq maşınqayırma müəssisələri Müqayisə yanaşmasının tətbiqində əsas xalis gəlirlərinin və ehtiyatların dəyərinin ümumi məsələlərdən biri öxşar obyektlərin seçilməsidir. kəmiyyətinin 1,5-2,5 mislinə bərabər dəyərə Təcrübədə analoq şirkətlərin seçilməsi bilavasitə malikdirlər (Eчeрeв И.А., 2013). aşağıdakı meyarlar üzərində təmin olunur: Göründüyü kimi, həmin metodun tətbiqi oxşar - Qiymətləndirmə obyekti və analoqlar eyni şirkətlərin səhmlərinin bazar qiymətlərinə əsaslanır. sahəyə, regiona məxsus olmalıdır; Bundan sonra multiplikatorlardan istifadə ilə bağlı - Oniar tərəfindən buraxılan məhsul və ya xidmət qərar verilə bilər. Bu sahədə tətbiq olunan interval növləri həmcins olmalıdır; multiplikatorları qiymətin mənfəətə, pul axınına, - Analoq müəssisələrin məhsul və ya xidmətlərin dividend ödəmələrinə və həmçinin reallaşdırmadan diversifikasiyası üzrə siyasəti paralelik təşkil qazanılan gəlirə nisbətlərini əks etdirirlər. etməlidir; Hər bir konkret müəssisənin çoxsaylı və müxtəlif - Seçilmiş analoq şirkətlər təxminən həyat tsik- təyinatlı əmlak növlərini özündə birləşdirməsi,

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 116 GEOSTRATEGİYA maliyyə dayanıqlığı göstəricilərinin və bazar 9. Кoзырь Ю.В. «Стoимoсть кoмпaнии: gücünü şərtləndirən amillərin təhlili zəruriliyi onun oцeнкa и упрaвлeнчeскиe рeшeния», М: Aльфa- dəyərinin qiymətləndirilməsinin mürəkkəbliyini, Прeсс, 2014. eyni zamanda qiymətləndiricidən kifayət qədər 10. Щeрбaкoвa Н.А «Oцeнкa стoимoсти geniş təcrübə, yüksək peşəkarlıq və səriştə прeдприятия» (бизнeсa), Мoсквa 2012. tələb edir.Qeyd etmək olar ki, qiymətləndirmə fəaliyyəti müəssisə, region və milli iqtisadiyyat Методологические подходы к оценке бизнеса çərçivəsində baş verən proseslərin, daxili və xa- (предприятия) rici mühit amillərinin təsirindən asılı olaraq daim təkmilləşir. Bu baxımdan göstərilən qəbildən olan РЕЗЮМЕ amil və qanunauyğunluqların kompleks şəkildə Определение стоимости бизнеса предприятия) öyrəniməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. является сложной и Hazırkı dövrdə Azərbaycanda torpaq sahələrinin, сложной областью оценочной деятельности. yaşayış təyinatlı daşınmaz əmlakın, qismən də Его реализация требует kommersiya və xidmət yönümlü müəssisələrin специальных навыков наряду с qiymətləndirilməsi inkişaf dövrünü yaşayır. теоретическими знаниями.В этом случае. важно Düşünürük ki, bu daha çox bazarın müvafiq seq- правильно выбрать методы и алгоритмы для их mentinin genişlənməsindən irəli gəlir. Eyni zamanda применения. qiymətləndirmə standartlarına tez-tez əlavə və В представленной статье кратко разъясняются düzəlişlərin aparılmasını da qeyd etməliyik. Nəticə процедуры применения подходов и методов etibarilə müəssisənin dəyərinin qiymətləndirilməsi оценки бизнеса (предприятия). nəticələrinin reallığı yekunda xüsusən Beynəlxalq Qiymətləndirmə Standartlarının ən son variantlarına Ключевые слова: предприятие, бизнес, istinadlar üzərində təmin olunmalıdır. Əks halda стоимость, оценка, расходы, доход, финансы, milli müəssisələr investisiya qoyuluşu ilə bağlı əlavə инвестиций. problemlər yarana bilər. Methodological approaches to business Açar sözlər: müəssisə, biznes, dəyər, (enterprise) evaluation qiymətləndirmə, xərc, gəlir, maliyyə, investisiya. SUMMARY ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: Determining the value of a business (enterprise) 1. “Qiymətləndirmə fəaliyyəti haqqında”AR is a complex and complex qanunu, Bakı 1998. area of appraisal activity. Its implementation 2. “Qiymətləndirmənin əsasları”, dərslik, Bakı requires special skills along with theoretical knowl- 2008. edge. In this case, it is important to choose the right 3. Milli Qiymətləndirmə Standartları Toplusu, methods and algorithms for their application. Bakı 2010. The presented article briefly explains the proce- 4. Beynəlxalq Qiymətləndirmə Standartları, Bakı dures for applying business(enterprise) valuation 2017 approaches and methods. 5. Quliyev İ.Q., Hümbətova S.İ. “Biznesin (müəssisənin) qiymətləndirilməsi”, metodik vəsait, Keywords: enterprise, business, value, valuation, Bakı 2015. cost, income, finance, investment. 6. Aкулич. М.В. «Oцeнкa стoимoсти бизнeсa», Питeр Прeсс 2009. 7. В.Е. Eсипoв Г.А.Мaxoвикoвa «Oцeнкa бизнeсa», СПВ: Питeр, 2011. 8. Eчeрeв И.А. «Стoимoсть бизнeсa: исскуствo упрaвлeния», М. Дeлo, 2013.

117 UOT 1:2; 141.45 Fəlsəfə

RƏŞAD CABAROV Bakı Dövlət Universitetinin Azərbaycan ŞİMALİ QAFQAZDA İSLAMIN tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının müəllimi, İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİNİN Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrasının doktorantı

TƏSVİRİ İZAHI E-mail [email protected]

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Dünyanın həm etnik, həm dini inanclarının VIII əsrdə ərəblər Xəzər türklərinə hücum edərək müxtəlifliyinə görə ən mürəkkəb bölgələrindən və bölgənin bir hissəsini fəth edərək Qafqaza daxil biri də Qafqaz və əsasən onun şimal hissəsidir. oldular. Ancaq ərəb qoşunlarına qarşı çıxan və Rusiyanın həmin bölgəni işğalı ərəfəsində islamın onlara qarşı müqavimət göstərən xəzərlər İslamın Şimali Qafqaz xalqları arasında yayılması bu Qafqaz vasitəsilə Şərqi Avropaya yayılmasına xalqların milli kimliklərinin formalaşmasına birbaşa icazə vermədilər. Bəzi müsəlman ərəb tayfaları təsir etmişdir. Şimali Qafqaz xalqlarının ümumi Dağıstanda qalıb burada məskunlaşdıqdan sonra konsalidasiya prosesi, qarşılıqlı mədəni və siya­ islam Dağıstanda yayılmağa başladı. Dağıstan si əlaqələri də islamın təsiri ilə formalaşmışdır. xalqının bir qismi VIII əsrdə, X-XI əsrlərdə isə Bu baxımından Şimali Qafqaz xalqlarının çeçenlərin bir hissəsi müsəlmanlığı qəbul etdi. XIV islamlaşmasına diqqət yetirmək elmi maraq doğrurur əsrdə Darginlər arasında İslamın yayılması prose­ və bu günümüzdə də öz aktuallığını saxlamaqdadır. si başladı. Dağıstanda yeni bir dinin qəbulundan Şimali Qafqazda yaşayan xalqların mədəni sonra bəzi Dağıstan xalqlarının müsəlman şəriətinə və dini inkişafının özünəməxsus xüsusiyyətləri riayət edilməsi üçün ciddi yanaşmadıqlarının şahidi olmuşdur. Qara dəniz və Xəzər dənizləri arasında oluruq. X əsrin əvvəllərində, Dərbəndin şimalındakı Qafqaz dağları yaxınlığında yaşayan Abazin, Kaytaq əyalətinin hökmdarının bir anda üç dinə Çərkəz, Qaraçay-Balkar, Osetin, Çeçen-İnquş etiqad etdiyinə dair xəbərlərə rast gəlinir. və Dağıstan xalqları tarixi boyunca sosial- Dağıstanın sahil bölgələrində İslam ilk olaraq mədəni cəhətdən yaxın olaraq birliyə sahib VII əsrin ortalarında ərəblər tərəfindən yayılmağa olmuşlar, müxtəlif dinlər və dünyagörüşlərindən başlamışdır. Cənubi Dağıstanda X əsrdə, dağlıq təsirlənmişlər. Qafqaz xalqlarının sosioloji mərkəzi və şimal-qərb bölgələrində XV-XVI quruluşları, tarixi inkişaf mərhələləri Qafqaza əsrlərdə islam dininin tədricən köhnə dini inancları daxil olan müxtəlif qəbilələr və sivilizasiyalarla əvəz etdiyi nəzərə çarpır. Dağıstanda XIX əsrin münasibətlərdə formalaşmışdır. Qədim zamanlardan əvvəllərində nəqşibəndilik təriqəti önəmli rol orta əsrlərə qədər qədim Anadolu və Mesopotamiya oynamışdır. Dağıstanda İslam on bir əsrdən çox tayfaları ticarət və müharibələr yolu ilə Qafqaza öz tarixə malikdir. Dağıstanda İslam tarixini və təsirini göstərmişlər. Yunanlar, romalılar və digər islamlaşdırma prosesini bir neçə mərhələyə ayırd qədim mədəniyyətlərin nümayəndələri, hunlar, edə bilərik: VII - X əsrin birinci yarısı; XVI- balkarlar, xəzərlər və qıpçaqlar kimi türk qəbilələri XVI əsrin ikinci yarısı; XVIII əsr; XIX-XX əsrin də Şimali Qafqazı diqqət mərkəzlərində saxlamışlar. əvvəlləri. Qeyd olunan xronoloji dövrlərin hər Bütün bu qəbilələr Şimal Qafqazın sosial-mədəni biri özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. İlk iki strukturunun təməlini təşkil edən və Şimali Qafqaz mərhələdə Islamın yayılması əhəmiyyət daşıyırsa, xalqlarının etnik və sosial-mədəni strukturlarının növbəti iki mərhələdə daha dərin proseslər, formalaşmasında mühüm rol oynayan mədəniyyət xüsusilə ailə, vərəsəlik, şəriət və islam hüququnun elementlərini birləşdirmişlər. gücləndirilməsini əhatə etmişdir. İslam Dağıstan

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 118 GEOSTRATEGİYA xalqlarının milli dirçəlişi və milli mədəni dəyərlərin fevral 1869-cu il tarixdə II Aleksandr ona Məkkəyə formalaşmasına da təsir etmişdir. ziyarətə getmək icazəsi verdi. 12 mayda Şamil ailəvi Təbii ki, Dağıstanın islami tarixinin mühüm olaraq Kiyevdən çıxaraq 19 mayda İstanbula yetişdi. hissəsi İmam Şamil ilə bağlıdır. Burada onun adı 16 noyabrda Süveyş kanalından keçərək 20 noyabr- ilə yanaşı müridizmi qeyd etmək lazımdır. Mürid- da Məkkəyə gəldi. 1870-ci il martın sonlarında izmin dini kökləri İslamın 3 əsası – şəriət, təriqət və — həcc ziyarətinin başa çatmasından sonra, Şamil həqiqət üzərində bərqərar olurdu. Şəriət bu dünyanın Mədinədə yaşamağa başladı və 16 (4) fevral 1871-ci həqiqətlərinin, təriqət və həqiqət isə yüksək mənəvi il tarixində elə orada vəfat etdi. O, Mədinədəki Bəqi dünyanın – ruhumuzu qəbul edəcək dünyanın qəbiristanlığında (indiki Səudiyyə Ərəbistanı) dəfn insanlara təlqin olunması idi. Quranın kəlamları edildi. üzərində formalaşan, şəriətə yiyələnən müsəlman, İslamın Çeçenistanda yayılması tarixi bir Allahı tam qəbul etmək yoluna çıxıb təriqətə sahib çox xüsusiyyətlərə malikdir. Lakin bu proses olmalı və bundan sonra Peyğəmbərimizin (s) həyat təəssüf ki, islamşünasların araşdırmalarında aydın tərzi və əməlləri əsasında həqiqətə yüksəlməlidir. şəkildə əks olunmamışdır. İndiyə qədər İslamın Müridizm bu əsaslar üzərində intişar taparaq, in- Çeçenistana daxil olmasının sosial-mədəni tari­ sanlara gələn bütün bəlaların səbəbini Allahın xi və zamanı haqqında birmənalı cavab yoxdur. göstərdiyi müqəddəs yoldan azmaqda görürdü. Dağıstanda İslamın daxil olma dövrünü dəqiq Şəriəti mənimsəyən müsəlman Allaha qovuşmaq müəyyənləşdirmək mümkün olduğu halda, Çeçen­ üçün müqəddəs yola çıxıb təriqətə sahib olur və bu- istan haqqında bunu demək çətinlik yaradır. Y.Z. nunla da vəlilik dərəcəsinə yüksəlir. Buna nail olan Əhmədov yazır ki, “ən azı IV-V əsrlərdə, Çeçenlər mürid tam kamala yetmiş müsəlman kimi təqdim və İnquşlar arasında xristianlığın erkən formalarını, olunur və o, mürşid adına layiq görülür. Müridizm­ VII əsrdən isə İslamı qəbul etmə hallarını müşahidə meydana çıxan zaman siyasi və xüsusən hərbi etmək olur. Bununla bərabər, İslamın məhz hansı məna daşımamışdı. Lakin Qafqazda milli azadlıq müəyyən dövrdə Çeçenlər və İnquşların mühitinə mübarizəsi şəraitində Molla Məhəmmədin təbliğ daxil olmasına dair heç bir mötəbər mənbə yoxdur etdiyi və şagirdi birinci imam Qazi Məhəmmədin (1, 208). bütün varlığı ilə qoşulduğu müridizm “qazavata”, Məlumdur ki, Qafqaza ərəb qoşunlarının VIII- yəni müqəddəs müharibəyə çağırış kimi qəbul IX əsrlərdə həyata keçirdiyi yürüşləri Daryalın olunmuşdu. O zaman bütün Dağıstanın Rusiya dərələrində yerləşən kistin və sanarların müqaviməti tərəfindən istila olunması qorxusu yaranmışdı. ilə qarşılamışdır. Sanar tayfası, Şimali Qafqazın Rus komandanlığı öz mövqelərini gündən-günə cənub yamaclarında məskunlaşmışdır, ərəblər onlara möhkəmləndirirdi. Molla Məhəmməd hiss edirdi ki, “as-sannaryya” demişlər (2, 13). artıq vaxt itirmək olmaz və beləliklə, Rusiya işğalı XIV əsrin sonunda, Teymurun fəthləri zamanı əleyhinə Qazavat meydana gəldi. Şimali Qafqazda, Şərqi Çeçenistanda dağıstanlı İmam Şamil 1797-ci ildə Dağıstanın Gimri din qardaşları ilə iqtisadi, mədəni və mənəvi kəndində anadan olmuşdur. Atası Qafqazın qədim təmaslara malik olan yerli müsəlman icmaları xalqlarından olan avarlara mənsub Məhəmməddir. mövcud olmuşdu. Çeçenlərin tarixi xatirəsi, İslamın XIX əsrin 40-cı illərində Şamil rus qoşunları yerli təbliğatçısı Termaolanın adını tarixə həkk üzərində ardıcıl olaraq möhtəşəm qələbələr etmişdir. İslamın bu qətiyyətli təbliğatçısı haqqında qazanırdı. Lakin əsrin 50-ci illərində onun hərəkatı məlumat çeçenistanlı etnoqraf U.Laudaev tərəfindən zəiflədi. Krım müharibəsi (Şərq müharibəsi – R.C.) verilmişdir. Termaolun Çeçenlərin islamlaşması ərəfəsində Şamil Böyük Britaniya və Türkiyənin uğrunda fəaliyyəti XVII əsrin əvvəllərinə aid idi. köməyi hesabına öz fəaliyyətini aktivləşdirə bilsə U.Laudaevin sözlərinə görə, Termaol “fövqəladə də, uğur qazana bilmədi. 1859-cu ildə Şamil 400 və qəddar bir şəxs idi”. İslamı təbliğ edən bu şəxs, müqavimətçi ilə birlikdə Qunibdə mühasirəyə alındı cənnətin cazibədarlığını çeçenlərə ətraflı təsvir və 7 sentyabrda (26 avqustda) fəxri şərtlərinin edərdi. Onun fikirləri çeçenləri valeh edirdi, hətta qəbul edilməsi müqabilində özünü təslim etdi. 16 şübhə içində olan çeçenlər dərhal müsəlman olurdu-

119 lar (11, 54). islamlaşması prosesinə kabardin feodalları müəyyən S. Umarova görə Çeçen-İnquşetiyada İslam təsir göstərmişlər (3, 136). dini XVI əsrin ilk yarısında bərqərar oldu (12,280). Şübhəsiz ki, XVIII əsrin ikinci yarısında Çeçenlərin islamlaşmasında təbii ki, Osmanlı inguşların islamlaşmasında Şeyx Mansurun İmperiyasının da təsiri az deyildi. Osmanlı fəaliyyəti danılmazdır (5, 62). O özünü imam elan imperiyasının dəstəyi ilə Dağıstanlı müsəlman din edərək bütün müsəlmanları şəriətə qaytarmaq üçün xadimləri qonşu Çeçenlər arasında islamın tam müqəddəs bir müharibə şüarı altında üsyan təşkil yayılmasına çalışırdılar. Çeçenistanın böyük bir etmişdi. Onun ətrafında Osmanlıların aktiv dəstəyi hissəsində İslamı fəal şəkildə təbliğ edən Bersa adlı ilə Çeçenlər, İnquşlar, Dağıstanlılar, Kabardinlər çeçen gənc oldu. və Vladiqavqazın ətrafında yaşayan Osetinlərin bir Bersa XVI əsrin sonlarında indiki Vedeno rayo­ hissəsi birləşdi. Bir neçə qələbədən sonra Mansur nunun Kujarşal kəndində anadan olmuşdur və kurçal 1791-ci ildə rus əsgərləri tərəfindən məğlub edilərək taypına məxsusdur. Atası Timarbulat və babası Tem- əsir alındı və Peterburqa göndərildi. O,1794-cü ildə Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal bolt xarici düşmənlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün Şlisselburq qalasında vəfat etdi. xalqı birləşdirən ümumi milli maraqlara xidmət Dağıstan və Çeçenistandan fərqli olaraq İslam edən tanınmış bir çeçen ailəsinə mənsub idilər. çərkəzlərə Osmanlı İmperiyası və Krım xanlığı U.Laudaev və A.Süleymanovun sözlərinə görə, vasitəsilə daxil olmuşdur. Çərkəzlər VI əsrdə Termaol və Bersa Şeyx 1591-ci ildə İslamı çeçenlər Bizansın təsiri altında xristianlığı qəbul etmişdilər arasında eyni vaxtda təbliğ etməyə başlamışdılar. (6, 11). Lakin sonrakı əsrlərdə, Şimali Qafqazın Onlar öz ana dilində islamı tayfalar arasında yayan digər hissələrində olduğu kimi, xristianlığın təsiri ilk etnik Çeçenlərdir. Çeçenistanda Termaola və Çərkəzlər arasında zəiflədi və onların əksəriyyəti Bersa Şeyxlərinin qəbir yerlərinin izləri də mövcud- köhnə bütpərəst inanclarına dönmüşlər. XIX əsrdə dur. A. Süleymanovun sözlərinə görə, Termaola səyyah K.Kochun qeyd etdiyinə görə, onların öz dini türbəsi Nozhai-Yurt rayonunda yerləşən Aitxalla var idi. “Çərkəzlərin bütün dini baxışlarının əsası kəndində yerləşir. Bersa Şeyxin türbəsi Kurçali daha yüksək bir varlığa olan inancıdır” (7, 625). kəndindədir və 2006-cı ildə Çeçenistanın prezidenti Osmanlı arxivlərində XVI əsrdə Çərkəzlərin Ramzan Kadırov tərəfindən yenidən qurulmuşdur. dini quruluşları haqqında məlumatlar kifayət qədər İnquşetiyanın islamlaşmasında Türklərin genişdir. Arxiv qeydlərində 1581-ci ilin avqustunda təsiri danılmazdır. XIII əsrdə Moğollar, Şimali qeydə alınır ki, Besley və Temirqoy şahzadələri Qafqazın ərazisini işğal etmişlər. Moğolların xristian dininə, Kabardey şahzadələri isə müsəlman nəzarəti altına alınan ərazilərdə Türk elementi dininə inanırdılar. 1584-cü ildə Mehmed Aşiki daha da möhkəmlənmiş, çünki bu moğol ordusu- yazırdı ki, Bedeuev, Xatukaev və Kabardeylilərin nun əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil edirdi. 1295-ci qəbilələri çərkəzlər və Temurqo qəbiləsi xris- ildə Hulaqidilər dövləti və 1312-ci ildə Qızıl Orda tian idi. XVII əsrin ortalarında Qafqazdakı İslamı qəbul etmiş və onu fəth edilmiş xalqlar çərkəzlərin arasında olan Evliya Çələbi onlar arasında yaymağa çalışmışlar. Yaxın Şərq ölkələri haqqında aşağıdakı məlumatları vermişdir: “Onlar ilə ticarət və siyasi əlaqələri gücləndirmək yollarını müsəlmanlar da deyil, kafir də deyil, əgər onlara ka- axtararkən Qızıl Orda xanları Şərqi Qafqaza böyük fir desən inkar edərlər. Lakin onlar donuz əti yeyir, əhəmiyyət verirdilər. Bu siyasətdə dini faktor böyük oruc tutmur və namaz qılmırlar “ (8, 268). rol oynamışdır. Bu baxımdan, Qızıl Orda İnquşetiya Osmanlı qubernatoru Fera Ali Paşa, çərkəzlərin ərazisinə daxil olmaqla nəzarət edilən bütün ərazidə İslama daxil olmasında mühüm rol oynamışdır. Fera müsəlman elementlərini aktiv şəkildə dəstəkləməyə Ali Paşa qərargahını Anapada yerləşdirərək Çərkəz başladı. Moğolların hakimiyyəti altında inguş və Abxaz arasında İslamı yaymaqdan məsul oldu. torpaqlarının böyük hissəsi vardı. İnquşetiyada hələ Kırım xanlığı Kuban bölgəsinin çərkəzlərin arasında də ərəbcə yazılmış Qızıl Orda tipli abidələr mövcud- islamın yayılmasında mühüm rol oynadı. Lakin, dur. Moğol xanları burada bütpərəstlik təzahürləri çərkəz tayfalarının sosial strukturlarından irəli ilə döyüşürdülər. XVI-XVII əsrlərdə İnquşların gələrək İslam çərkəzlər tərəfindən asanlıqla qəbul

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 120 GEOSTRATEGİYA edilmədi. Müxtəlif qəbilələrdə çərkəzlərin sosial raq fərqlənirdi. Aristokratik quruluş hökm sürən strukturları şahzadələr, zadəganlar, azad kəndlilər və kabardinlər arasında şəriət hökmləri Rusiya qul kimi sosial təbəqələrə bölünürdü. Qəbilələrdə, qanunlarının tətbiqinə qədər mövcud oldu. Kabardey, Beduq, Besleneydə “pşi” adı altında Demokratik bir ictimai quruluşa malik Çərkəz knyazlar vardı. Bu qəbilələr aristokratik bir quruluşa qəbilələrində, zadəganlar köhnə ənənəvi hüququ sahib idilər. Abzeh, Şapsuq, Natuxay kimi tayfalarda müdafiə edib itirdikləri imtiyazlarını qoruyub heç bir knyaz təbəqəsi yox idi və onlar xalqın saxlamağa çalışırdılar. Buna baxmayaraq, zəngin üzərində inzibati hakimiyyətə malik deyildilər. Buna kəndli təbəqələri islamı dəstəkləyib şahzadələrin görə, bu tayfalarda demokratik bir quruluş olduğunu və zadəganların hakimiyyətini zəiflətməyə ümid demək mümkündür. edirdilər. Bu ikili quruluş və sosial balansın İslam XVII-XVIII əsrlərdə Çərkəzlər arasında hələ pozulması cəmiyyətin həmrəylik və milli inteqrasiya tam yayılmamışdı. XVI əsrdə insanlar arasında­ çıxan fikrini qazanmasına mane olurdu. mübahisələr ənənəvi qanunlara və ənənələrə­ uyğun 1804-cü ildə Kabardinlər Kislovodsk qalasını olaraq həll edilirdi. Sosial təbəqələr arasında qeyri- məhv etmək istədilər və Rusiyaya qarşı qiyam bərabərlik var idi. Anapada Osmanlı hökumətinin bayrağını qaldırdılar. Qaraçay-Balkar və Çeçen- qubernatoru Hüsnü-Paşanın səyləri ilə çərkəzlər şəriət İnquşlar da buna qatıldılar. 14 may 1804-cü ildə Rus qarşısında bərabər olmuşdular (4, 138) . qüvvələri Qafqazlıları məğlub etdi. Rusiya regionda XIX əsrdə Kabardeylilər istisna olmaqla, İslam bir sıra məhkəmə və inzibati təcrübələrə başladı. Çərkəz tayfaları arasında yayılmamışdı. Çərkəz Xüsusi məhkəmələri ləğv edərək 1807-ci ildə dini cəmiyyətində müsəlman üləmalar sinfi hələ də məhkəmələr qurdu. Dini məhkəmələrin yaradılması formalaşmamışdı. Ruhanilər sosial təsir baxımından ilə feodal və ruhanilərin mövqeyi yaxşılaşdı və Çərkəzlər arasında mühüm bir təbəqə deyildilər və müsəlman ruhanilərinin səlahiyyətləri artdı. Şəriət həmin dövrdə Dağıstan və Çeçenistanda olduğu prinsipləri Kabardin cəmiyyətində yeni və inteqrativ kimi sosial qüvvələr yox idi. Çərkəzlərin əksəriyyəti rol oynamağa başladı. şəriət qaydalarından və ibadətlərdən uzaq idi. 1807-1809-cu illər arasında İslamın təsiri altında Çərkəzlər islam dininə mənsub olsalar da, lakin dini bərabərlik və milli birlik tendensiyaları Kabardin ibadətlərin icrasına çox diqqət yetirmirdilər. Şəriət kəndlərində özünü göstərməyə başladı. Bundan qanunlarının tətbiqində maraqlı deyildilər. İslam başqa, müsəlman kəndlilər İslam prinsiplərinə görə XVIII əsrin sonlarında aristokrat çərkəz tayfalarının şahzadələr və zadəganlara qarşı mübarizə aparırdılar. ən qabaqcılları hesab olunan kabardinlər arasında Kölə və qul ticarətinə qarşı çıxan kəndlilər, şəriət yayılmağa başladı. Demokratik quruluşa malik olan prinsiplərinə uyğun olaraq bərabərlik prinsipinin Çərkəz tayfaları arasında XIX əsrin ikinci yarısında müşahidə edilməsinə dair fikirlərini ifadə edirdilər. İslam dini hakim din olmağa başladı. Xüsusilə 1840- Rusiya müstəmləkə imperiyası siyasətində 50-ci illərində, İmam Şamilin təbliğatçıları İslamı şahzadələr və zadəganlarla kəndli kütlələri çərkəzlər arasında yaymaqda mühüm rol oynadılar. arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə edirdi. XIX əsrdə çərkəzlərin köhnə dini inancları Amma tezliklə Rusiyanın siyasəti dəyişdi. yeni sosial struktura bir din kimi uyğun gəlmirdi. Rusiya üçün iİslam Qafqazda ona qarşı mübarizəni Çərkəz sosial strukturu üçün yeni din kimi İslam gücləndirən bir faktor idi. Çünki din və şəriət rus münasibətlərini inkişaf etdirmək baxımından daha təbliğatına qarşı əsas müqavimət ideologiyası kimi uyğun idi. Kabardin knyaz və onun zadəganları istifadə olunurdu. Daha sonralar Rusiya İslam fak- Osmanlı imperiyasına və Krım xanlığına siyasi toruna qarşı mübarizə üçün ənənədən istifadə etdi. yaxınlıq etməyi üstün hesab edirdilər. Rusiyanın 1858-ci ildə qurulan Kabarda Rayon Məhkəməsi Şimali Qafqazdakı kampaniyaları da çərkəzlərdə Şəriət hökmlərinə uyğun olaraq, adət-ənənələri İslam dövlətlərinə yaxınlaşmağa üstünlük vermək tətbiq etməyə qərar verdi. XIX əsrin ortalarında zərurəti yaratmış oldu. şəriət və ənənələr qarışıq vəziyyətdə idi. İslamın ictimai qaydaya təsiri və şəriət Kabardada sosial təbəqələrdən başqa, cəmiyyətdə hökmlərinə münasibəti qəbilələrdən asılı ola- din vəzifələri də mövcud idi. Ayrı bir təbəqə sayılan

121 din adamlarının gəlirləri, azad kəndli təbəqələrindən Qaraçaya daxil oldu. gəlirdi. Ruhanilər bütün növ vergilərdən və Qaraçay-Balkarların sosial strukturu öhdəliklərdən azad edilmişdilər, lakin onlar zadəgan Kabardeylilərin fərqli sosial təbəqələrə, şahzadələrə, və torpaq sahibləri kimi imtiyazlı olmadılar. Kabar­ zadəganlara (azad), azad kəndlilərə və qullara dada kəndlilərin gəlirləri üləma üçün əsas gəlir bölünürdü. Qaraçay-balkarların arasında İslamın mənbəyidir. Digər sakinlər tərəfindən ödənilən yayılması ilə bir molla sinfi ortaya çıxdı. Molla- xüsusi xərclər də olmuşdur. Kabarda ailələri, qaziyə lar şahzadələrin himayəsi altında idi. Kabardada illik ailə başına 50 qəpik ödəyirdi (9, 40). Rusiya olduğu kimi, insanlar mollalara yaşayış üçün maaş Şimali Qafqazda azadlıq mübarizəsində dini fakto- ödəməli idilər. Hər bir ev mollalara məhsullarının run vacibliyini nəzərə alaraq, ruhanilərə qarşı çox onda birini və heyvanlarının beşdə ikisini verməli ehtiyatlı davranırdı. Rusiya XVI əsrdə çərkəzləri idi. Bu vergi İslam öhdəliyi olmasa da, qaraçaylar pravoslav xristianlığa çevirməyə cəhd etməyə onu “zəkat” adlandırdı. Qışda hər ev mollaya bir başladı, lakin İslamın bu bölgədə yayılmasının qoyun verirdi. Bundan əlavə, heyvanları quru ot ilə Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal qarşısını ala bilmədi. Yalnız Mozdok rayonunda qidalandırmaq üçün, mollalara istilik üçün odun Kabardinlər xristianlığı qəbul etdilər. verirdi. XIX əsrə qədər Qaraçay-Balkar xalqları XIX əsrdə Rusiya pravoslavlığı yaymaq və ya Kabardin knyazları tərəfindən idarə olunurdu. müharibə aparmaq yerinə yeni bir siyasət tətbiq Kabardin knyazları Qaraçay-Balkarda İslami həyatı etmək istəyirdi. Bu məqsədlə Rusiya hökuməti nəzarətdə saxladılar. Kəndlər və dağlıq ərazilər İslamı anti-rus mühitindən çıxarmağa çalışdı. Bu arasında yarı göçəri həyatından ötəri qaraçaylar tez- səbəbdən də, din adamlarının sosial-iqtisadi və tez evlərindən uzaqlaşıb dağlarda yaşayır və buna mənəvi hakimiyyətlərinin aradan qaldırılmasına görə də dini vəzifələrini yerinə yetirə bilmirdilər. yönəlmiş siyasətə başladı. Bu məqsədlə bölgədə Buna səbəbdən, Kabardin knyazlarına vergi ödəmək ruhanilərin rəhbərliyi altında mühüm rol oynayan məcburiyyətində idilər. 1848-ci ildə qaraçaylarda məhkəmələr ləğv edildi. Rusiya məhkəmələri bütün şəriət və ənənələrin müddəalarına uyğun olaraq mülki işlərə baxırdı. Şəriətə görə mühakimənin ləğv hüquqi məsələlər tənzim edilirdi. edilməsi ruhanilərin cəmiyyətdəki roluna zərbə vur- İslamın Şimali Qafqazda, Çeçen-İnqus və du və Rusiyaya qarşı düşmənçilik artmağa başladı. Dağıstanda yayılması ilə çərkəzlər və qaraçay- Rusiyaya qarşı çıxan imam və mollalar sayəsində, lara təsiri fərqli idi. VIII əsrdə ərəblər vasitəsilə İslam imperiyaya qarşı mübarizədə əhəmiyyətli İslamla tanış olan və son əsrlərdə İslamı qəbul bir müvəffəqiyyət əldə etdi və müqavimətin əsas edən Dağıstan və Çeçen-İnquş xalqları şafii idi. amillərindən birinə çevrildi. türkmənşəli digər xalqlar isə hənəfi idi. Beləliklə, Qafqaz dağlarının ən yüksək zirvəsi olan Elbrus demək olar ki, İslamın Qafqaz xalqlarının sosi- dağının ətrafında dağlıq ərazidə yaşayan Qaraçaylar oloji quruluşlarına təsiri xalqlara görə fərqlənirdi. XVIII əsrdə İslamı qəbul etdilər. XVIII əsrin sonun- Lakin xarici təhlükəyə qarşı mübarizə İslamın da Qaraçaylar Kabardinlər vasitəsilə İslamı qəbul təsirini gücləndirdi və bu din Qafqaz xalqlarının etdilər. 1782-ci ildə Abuqdan olan İshaq Əfəndi adlı simvollarının ayrılmaz bir hissəsi oldu. Kabardin təbliğçi Qaraçayları islama çağırmağa Beləliklə, görürük ki, Rusiya işğalı ərəfəsində başladı (10, 294). XVII əsrin əvvəlində qaraçaylar Şimali Qafqaz xalqları arasında İslamın yayılması dərin dağ vadilərində bütpərəst kimi yaşamışdılar. prosesi mərhələlərlə baş vermişdir. Bu zaman İslam Krım xanı Qafqazda İslamı yaymaq üçün iki qoşun getdikcə Şimali Qafqaz xalqlarının həyatında aparıcı göndərdi. Onlar Zelençuk çayının sahilində olan ictimai-siyasi amilə çevrilmişdi. Məhz buna görə Çərkəz kəndlərini İslama dəvət etdilər. Kuban də Şimali Qafqazın Rusiya işğalı zamanı xalqların çayının başında, heç kimə itaət etməyən qaraçaylarla müqavimət hərəkatı məhz islami şüarlar altında üzləşdilər. Özlərini qorumaq üçün Marça adla- həyata keçirilmişdi. nan bütün arxasında düşmənlərinə qarşı mübarizə aparmaq üçün çalışdılar. Krım xanının qoşunları Açar sözlər: İslam, Şimali Qafqaz, Müridizm, nəticəsiz qayıtdı. İslam yalnız XVIII əsrin sonunda Çeçenistan, Dağıstan, İnquşetiya, mərhələ.

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 122 GEOSTRATEGİYA ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: в исламизации чеченцев. В исламизации 1. Ахмадов Я.З. История Чечни с древнейших Ингушетии также была учтена важная роль времен до конца XVIII века. – М., 2001, 424 c. турецкого элемента и не отрицается некоторое 2. Aкаев В.Х. Ислам в Чеченской Республике. – влияние кабардинских феодалов. Все эти М.: Логос, 2008. 88 с. вопросы были отражены в статье. 3. Албогачиева М. С.-Г. Этнография и история ингушского народа в письменных Ключевые слова: Ислам, Северный Кавказ, источниках конца XVIII — первой трети XX в. Мюридизм, Чечня, Дагестан, Ингушетия,этап СПб.: Наука, 2011, 179 c. 4. Baj, Jabagi. Çerkesya’da sosyal yaşayış- SUMMARY adetler. - Ankara, 1969. Rashad Cabarov 5. Ислам на Северном Кавказе: история и Description of the evolution of Islamic develop- современность под редакцией Ислама Текушева ment in the North Caucasus и Кирилла Шевченко Прага, Medium Orient, 2011. İn article was described the stages of the propaga- 6.Kusko, Mahmut. Kafkas milletleri. Kafkasya tion and development of Islam in the North Cau- Kültürel Dergi, 2 (7), 1965, 6- 11. casus and also was noted that at first Islam began 7.Koch K. Journey through Russia to the Cau- to spread in the North Caucasus in Dagestan. The casian lands// The Circassians, the Balkars and the Islamization of Dagestan has become an integral Karachais in the proceedings of European authors. part of the formation process a common space of Nalchik, 1974. the Islamic world. The article was covered also the 8.Kırzıoğlu, Fahrettin. Osmanlıların Kafkas el- many features of the spread of Islam in Chechnya. lerini fethi (1451-1590). - Ankara, 1993. The role of Dagestanis who received support from 9. Kasumov, Ali-Hasan Kasumov. Çerkes the Ottoman Empire in the Islamization of the soykırımı. - Ankara, 1995. Chechens was especially emphasized. In the Islami- 10.Klaproth, J. Voyage au Caucase et en Geor- zation of Ingushetia, also, the important role of the gie. - Paris, 1823. Turkish element was taken into account and some 11. Лаyдаев У. Чеченсkое племя // Сборниê influence of Kabardian feudal lords is not denied. сведений о kавkазсkих qорцах. – Тифлис, 1879. All these questions were reflected in the article. Вып. IV, 428 c. 12. Умаров С.Ц. Эволюция основных течений Keywords: Islam, Northern Caucasus, Muridism, ислама в Чечено-Инqушетии. – Грозный, 1985. Chechnya, Dagestan, Ingushetia, stage

РЕЗЮМЕ Рашад Джабаров Описание эволюции исламского развития на Северном Кавказе В статье дается описание этапов распространения и развития ислама на Северном Кавказе. Было отмечено, что на Северном Кавказе ислам впервые начал распространяться в Дагестане. Исламизация Дагестана стала неотъемлемой частью процесса формирования общего пространства исламского мира. В статье также были освещены множество особенностей распространения Ислама в Чечне. Особенно была подчеркнута роль дагестанцев, которые получали поддержку от Османской империи

123 UOT 37:001.12/18 Pedaqogika

MÜSLÜM NƏZƏROV Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent TƏHSİLİN MODELLƏŞDİRİLMƏSİ Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

KONSTEKTİNDƏ PEDAQOJİ E-mail: [email protected] TEXNOLOGİYALAR Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Müasir dövrün sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi, məlumatlı qərar verməyə imkan verir. mədəni proseslərinin fəlsəfi təhlili onların tarixi Təhsilin modelləşdirməsi müasir didaktikanın köklərinin, o cümlədən fəlsəfi araşdırmalarını ziddiyyətlərinin, problemlərinin və dilemmalarının əhatə edir. Daim dəyişən dünyada cəmiyyət formalaşması və həllini təyin edən müstəqil iş üçün qeyri-standart çətinliklər yaradan vəziyyəti mədəniyyətinin formalaşdırılması və inkişaf nəzərə alaraq effektiv təhsil strategiyalarının etdirilməsi vasitələrindən biridir. hazırlanmasının mümkün olduğu rasional əsasların Təhsilin modelləşdirmə anlayışı birmənalı mənasını aydınlaşdırmaq lazımdır. Hal-hazırda, bir deyil. İdrak metodu olaraq modelləşdirmə tədqiqat tərəfdən cəmiyyətin müasir inkişafının ehtiyaclarını obyekti modelinin qurulması və öyrənilməsi qarşılayacaq, digər tərəfdən insan varlığının mənəvi ilə əlaqələndirilir. Modelləşdirmə vasitələrini ölçüsünü nəzərə alacaq yeni təhsil strategiyalarının iş prosesində kömək edən və orijinal obyekt hazırlanması və həyata keçirilməsi üçün real im- haqqında bilik əldə edən vasitələr kimi təyin edilir. kanlar mövcuddur. Bu proseslər həm mövcud Modelləşdirmə vasitələrinin təsnifatını bilmək təhsil sistemlərinin və doktrinaların təhlili, həm də onlardan hər hansı bir fəaliyyətdə əsaslandırılmış və mövcud təcrübəni nəzərə alan yeni yolların axtarışı effektiv istifadəsinə kömək edir (9). ilə əlaqəli olan bir çox problemə təsir göstərir. Təhsili modelləşdirmə pedaqogikada yalnız Təhsil sistemi sayəsində qarşıya qoyulan dərslərə hazırlıqda deyil, həm də kadr hazırlığı məqsədlərə əsaslanaraq son nəticəni əldə etmək sistemində çox uğurla istifadə olunur. Sadəcə olaraq mümkün olur. Təhsil sistemi, insanın dəyişməz burada gələcək mütəxəssisin hazırladığı təklif olu- təbiətinin konsepsiyasını insan inkişafının nan fəaliyyət modellərini tərtib etmək lazımdır. məqsədyönlü şəkildə qurulmuş prosesi əsasında, Təhsilin modelləşdirməsinin məqsədi təlim təhsiln modelləşdirilməsi vasitəsi ilə həyata keçirə prosesinin modelləri, xüsusiyyətləri, quruluşu və bilər. şagirdlərin biliklərinin uğurlu inkişafını təmin Göstərilənlərdən aydın olur ki, sürətlə dəyişən etməkdir. həyat şəraitində müasir təhsilin əsas vəzifələrindən Təhsilin modelləşdirməsi, yeni təlim biri uşaqların zehni fəaliyyətinin gizli modellərin yaradılması və öyrənilməsindən ibarət ehtiyatlarından istifadə etmək imkanlarının səmərəli olan ətraf aləmi tanıma metodudur. Bu metod, öyrənmə yollarının aşkar edilməsidir. Uşaqların öyrənilən yeni obyektin, hadisənin və ya pros- biliklərini intensiv inkişaf etdirən belə yollardan biri esin əsas xüsusiyyətlərini əks etdirən pedaqoji modelləşdirmədir. texnologiyaların optimal modelləşdirilməsinin Modelləşdirmə həqiqi obyektlərin şərti obyektdir. görüntüləri, analoqları ilə əvəz edilməsinə əsaslanan Bu baxımdan pedaqoji texnologiyaların op- ictimai fenomen və proseslərin öyrənilməsi timal modelləşdirilməsi prinsipi fasiləsiz təhsil metodudur. Modelləşdirmə prosesimdə tədqiq sisteminə daxil edilmiş müəllimin işində ped- olunan sistemlərin və proseslərin xüsusiyyətləri, aqoji texnologiyaların modelləşdirilməsinin əlaqələri və istiqamətləri əks olunur, bu da onların imkanlarını müəyyən edən, fərdlərə və cəmiyyətə vəziyyətini qiymətləndirməyə, proqnoz verməyə və yüksək səviyyəli intellektual və peşə seçiminin

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 124 GEOSTRATEGİYA formalaşmasına zəmanət verən müəllimin peşə təfəkkürünün formalaşdırılması; göstəricilərinin nəticələrinə əsaslanan prinsiplər - formalaşan dəyərlər, məqsədlər, fəaliyyət toplusudur və ünsiyyət məhsullarının iyerarxiyasında tələbə Pedaqoji texnologiyaların optimal şəxsiyyətinin çox sistemli inkişaf potensialının modelləşdirilməsi prinsiplərinə aşağıdakı sistemli müəyyən edilməsi; təhsil texnologiyaları daxildir: - tədris fəaliyyətinin keyfiyyətinin 1. Davamlı təhsil sisteminə daxil olan optimallaşdırılmasında problemin elmi cəhətdən müəllimin pedaqoji fəaliyyətində modelləşdirmə əsaslandırılmış həllinin alınmasına zəmanət və onlardan istifadə probleminin elmi forması verən pedaqoji texnologiyadan istifadə şərtləri və prinsipi: Bu prinsip öz növəbəsində aşağıdakı imkanları. müddəaları özündə əks etdirir: Təhsili modelləşdirmənin ən aktual vəzifəsi - qurulmuş modelin imkanları ilə pedaqoji pedaqoji­ texnologiyanın modelləşdirilməsi model və qərarların qəbul olmasında pedaqoji vəzifəsidir. Ümumi təhsil sisteminin modelləşdirmənin əsaslarından istifadənin modelləşdirilməsinin əsas vəzifələriini aşağıdakı ardıcıllığı, dəqiqliyi, obyektivliyi, etibarlılığı, kimi göstərmək olar: bütövlüyü; - müəllimlərin əməyinin stimullaşdırılması, - pedaqoji texnologiyaların modelinin, onların yaradıcı və peşə potensialının inkişafı funksiyalarının, nəzəriyyəsinin və təcrübəsinin əsasında ümumi təhsilin keyfiyyətinin saflaşdırılması strukturunda pedaqoji modelləşdirmə yüksəldilməsi; və pedaqoji dizayn vasitəsi ilə pedaqoji fəaliyyətin - müəllimlərin və yüksək səviyyəli təhsil müəyyən edilmiş və həll edilmiş vəzifələrinin işçilərinin ixtisasartırma hazırlığı; keyfiyyətinin qiymətləndirilməsində ardıcıllıq, - səmərəli fəaliyyət göstərən təhsil adekvatlıq, çoxölçülülüyü; müəssisələrinin şəbəkəsinin yaradılması; - təsvir olunan konstruksiyaların və pedaqoji - müasir təhsil infrastrukturunun yaradılması; texnologiyaların keyfiyyətinin detallaşdırılması - təhsil müəssisələrinin tədris, labora- strukturunda pedaqoji fəaliyyətin vəzifələrinin toriya, idman və kompüter avadanlıqlarının məqsədəuyğunluğu. modernləşdirilməsi; 2.Pedaqoji modelləşdirmə vasitəsi ilə həyata - distant təhsil texnologiyasından istifadə keçirilən pedaqoji texnologiyanın imkanlarını etməklə yeni təhsil keyfiyyətinə nail olmaq. aydınlaşdırma prinsipi: Bu prinsipə aşağıdakı Pedaqoji texnologiyaların modelləşdirilməsində müddəalar daxildir: ən populyar vəzifələr müəyyən mövzunun - pedaqoji texnologiyanın seçilmiş öyrənilməsi səviyyəsi, tələbə şəxsiyyətinin, özünü- komponentləri və vahidlərinin iyerarxiyasında reallaşdırma texnologiyasını modelləşdirməkdir. pedaqoji modelləşdirmə probleminin həlli dövrünün Modelləşdirmə həm təhsilin nəticəsi, həm də ped- təkrarlanması (problem, məqsəd, vəzifələr, obyekt, aqoji fəaliyyətdə tələbələrin yaradıcılıq fəaliyyətinin mövzu, metod, vasitə); inkişafı üçün səmərəli istifadə olunan bir vasitə - pedaqoji texnologiyalardan və kimi qəbul edilir. Təlimdə modelləşdirmədən modelləşdirmədən istifadənin determinist istifadə etmək üçün əsas rolu modelin və eks- praktikasında, problemin həlli quruluşunda təsvir və perimentin oynadığı modelləşdirmə vasitələrinin tətbiq olunan imkanların müqayisəsi; təsnifatını nəzərə almaq lazımdır. Modellərdən - pedaqoji modelləşdirmə və pedaqoji istifadə təcrübəni düzgün qurmağa imkan verir texnologiyaların vasitələri və metodları ilə və bu da öz növbəsində modeli yeniləşdirir və aydınlaşdırılan obyektiv yüksək nəticələrə inteqra- modellərin köməyi ilə yeni biliklər verir. tiv yaxınlaşma. Bu baxımdan pedaqoji texnologiyanın 3. Pedaqoji fəaliyyətin əsaslarını və modelləşdirilməsində potensial əhəmiyyətli imkanlarını detallaşdırmaqda pedaqoji konstruksiyalarıni aşağıdakı kimi müəyyən etmək texnologiyadan istifadə probleminin həllinin olar: çevik düzəldici və dəyişdirici prinsipi: Bu prinsip • bir kateqoriya kimi pedaqoji texnologiya ilə aşağıdakıları əhatə edir: birbaşa əlaqəli anlayışların və pedaqoji fəaliyyətin - pedaqoji modelləşdirmə vasitələri və metodları qurulması; ilə şagirdin inkişaf problemlərinin həllində nosfer • pedaqoji texnologiyanın bir kateqoriya kimi

125 və pedaqoji fəaliyyətin qurulması ilə bilavasitə Pedaqoji texnologiyalarda təsnifat parametrləri, əlaqəli anlayışların xətti və çox səviyyəli təriflərinin əsasları müxtəlif mövcud elmi və tədris qurulması; ədəbiyyatının (6; 7; 8) mənbələrində təsvir • pedaqoji problemlərin həlli yolu kimi pedaqoji edilmişdir. Bu mənbələrdə göstərilən təsnifata texnologiyanın əsaslarını müəyyən edən struktur- əsaslanaraq pedaqoji modelləşdirmənin məntiqi modellərin qurulması; xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi göstərmək • pedaqoji texnologiyanın əsaslarının həyata məqsədəuyğun olar: keçirilməsi üçün funksional, fəaliyyət, konseptual, 1. Fəlsəfi əsaslarla pedaqoji texnologiyalar sistem-akmeoloji və digər modellərin qurulması və aşağıdakı kimi ayırd edilir: s.(4, s.43). - elmi və qeyri-elmi (ezoterik, kvazi elmi, dini- Pedaqoji texnologiyalardan istifadə etməklə dogmatik və s.); pedaqoji fəaliyyət problemlərinin həllində ped- - materialist, idealist, dualist; aqoji modelləşdirmədən istifadənin keyfiyyətinin - dinamik və statik;

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal yüksəldilməsi zəminində müasir təhsil və peşə - iş - sərt şəkildə sabit və özünü təşkili; münasibətlərinin qurulmasında modelləşdirmədən - humanist və anti-humanist; istifadə problemlərinin həlli meyllərini və - antroposofik və teosofik; komponentlərini aşağıdakı kimi ayırmaq olar: - praqmatik və irrasional; - pedaqoji modelləşdirmə üsulu ilə müxtəlif - azadlıq və məcburiyyət və s.; pedaqoji­ konstruksiyalara, o cümlədən nəzəriyyə­ 2. Tətbiqetmə səviyyəsinə görə pedaqoji lərə, texnologiyalara və modellərə verilən fenome­ texnologiyalar fərqləndirir: nin elmi xarakteri; - ümumi pedaqoji, xüsusi metodiki (mövzu), -müəllim işində pedaqoji modelləşdirmə yerli (modul); vasitələrinin mövcudluğu; - münasibətlər tərzinə görə, idarəetmə, qarşılıqlı - elmi tədqiqat işlərinin nəticələrinin pedaqoji əlaqə, pedaqoji texnologiyalar ayırd edilir: avtoritar, tədqiqatda obyektivləşdirilməsi. demokratik, liberal (liberal- əvəzedici); Fərdin nosfer sisteminə daxil edilməsi, - aparıcı inkişaf amilinə görə pedaqoji texnologi- cəmiyyətin, mədəniyyətin fəaliyyətində istifadə olu- yalar ayırd edilir: biogen, sosiogen, psixogen; nan pedaqoji texnologiyalar müəllim və tələbə üçün - təcrübənin mənimsənilməsinin elmi aşağıdakı uğurlara zəmanət verir: konsepsiyasına görə pedaqoji texnologiyalar - insanın sosillaşması və şəxsiyyət kimi fərqləndirir: assosiativ-refleks, davranış, inkişaf formalaşması (özünüifadə etmə və psixokorrek­ edən, təklifedici, adaptiv; siyanın kütləvi ünsiyyət üsulları texnologiyaları); - ənənəvi texnologiyalar - fənlər üzrə bilik, - uyğunlaşma (müxtəlif fəaliyyət sahələrində bacarıqların formalaşdırılması; xüsusi ehtiyacı olan insanlarla pedaqoji dəstək); - əməliyyat texnologiyası - zehni hərəkətlərin - klassik mənbələrdə - kitablar, dərsliklər, yollarının formalaşması; lüğətlər və s. ilə işləmək (ənənəvi tədris - emosional - bədii və emosional-mənəvi texnologiyaları); texnologiyalar - estetik və mənəvi münasibətlər - tələbənin informasiya və proqram- sahəsinin formalaşması; informasiyasının inkişafı (informasiya və rabitə - özünüinkişaf etdirmə texnologiyaları - texnologiyası növü); şəxsiyyətin özünüidarəetmə mexanizmlərinin - müxtəlif sosial və peşəkarlıq tələb olunan formalaşdırılması; axtarış sahələrində təlim layihələri (məhsuldar təlim - evristik texnologiya - yaradıcı qabiliyyətlərin texnologiyası, layihə təlimi texnologiyası və s.); formalaşması və inkişafı; - sağlamlığın qorunması və fərdin rəqabət - tətbiq olunan texnologiya - effektiv praktik qabiliyyəti (bədən tərbiyəsi və idman texnologiyası, sahənin formalaşması və s. əməkdaşlıq texnologiyası, özünütəsdiqləmə); 3. Məzmun və quruluş xarakterinə görə ped- - antropoloji cəhətdən müəyyən edilmiş aqoji texnologiyalara aşağıdakılar aiddir: münasibətlər sistemində istiqamətləndirmə (moni- - dünyəvi və dini; torinq və diaqnostik texnologiyalar, keyfiyyətə - təlim, tərbiyə, inkişaf, uyğunlaşma, təminat texnologiyası və şəxsiyyətin özünüinkişaf sosiallaşma; etdirmə ) və s. (4,s.36). - ümumi və peşəkar;

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 126 GEOSTRATEGİYA - humanist və texnokratik; - pedaqoji texnologiyanın prosessual mode­ - humanitar, təbii-elmi və mədəni texnologiyalar; li – bu model pedaqoji texnologiyanın istifadəsi -monotexnologiyalar, politexnologiyalar (kom- strukturunda həyata keçirilən pedaqoji prosesi pleks) və nüfuz edən texnologiyalar. müəyyənləşdirir; Təhsiln modelləşdirilməsi strukturunda tətbiq - pedaqoji texnologiyanın dəyər-semantik olunan adaptiv təlim texnologiyasınin səviyyələri: modeli­ - bu model pedaqoji texnologiyanın - tələbə nailiyyətlərinin keyfiyyətini və istifadəsinin bütün komponent imkanlarının xüsusiyyətlərini (portfel, söhbət, müşahidə və s.) vəhdətindəki dəyərləri və mənaları müəyyənləşdirir; müəyyənləşdirmək və tədqiq etmək səviyyəsi; - pedaqoji texnologiyanın təsviri quruluşunda - fərdi təhsil alma modelinin inkişafı, hədəf təyinetmə modeli - məqsəd və vəzifələrin tənzimlənməsi və tətbiqetmə səviyyəsi; müəyyənləşdiricilərinin birləşməsi ilə müəyyən - qabiliyyətlərinin reallaşdırılması strukturunda edilir, bu modelin həyata keçirilməsinin keyfiyyəti şəxsiyyətin formalaşmasının mümkünlüyünü və pedaqoji texnologiyanı tərtib edən müəllimin keyfiyyətini təyin edən uyğunlaşma təlimindən səviyyəsindən və imkanlarından asılıdır. başqa tədris növünə keçid səviyyəsi. Pedaqoji texnologiya həyata keçirilən Pedaqoji texnologiyanın qiymətləndirmə mode­ fəaliyyətin keyfiyyəti barədə obyektiv məlumatların linin istiqaməti müəyyən edilmiş ziddiyyətin və ya göstərilməsi yolu kimi, problemin, məqsədin, seçilmiş pedaqoji vəziyyətin obyektiv yoxlanılması vasitələrin, metodların və təşkil olunmuş imkanını müəyyənləşdirən pedaqoji fəaliyyət işin nəticələrinin axtarışı xüsusiyyətlərini problemlərinin həlli keyfiyyətinin ideal şəkildə müəyyənləşdirir (4,s.22). bərpası üçün vahid sistemin yaradılmasından Müəllimin peşə inkişafı strukturunda pedaqoji ibarətdir. Pedaqoji texnologiyanın modelləri modelləşdirmə və onun davamlı təhsil sisteminə aşağıdakı mənalarda işlədilir: daxil edilməsi mütəşəkkil fəaliyyətin bütün tərkib Pedaqoji texnologiyanın modeli (geniş hissələrinin məhsuldar təyini üçün prioritetləri və mənada), inkişaf səviyyəsi iddia olunan pedaqo­ imkanları müəyyənləşdirir. ji texnologiyanın didaktik proqramı - pedaqoji­ Beləliklə təhsiln modelləşdirilməsi kon- dəstəyə, şagirdin qabiliyyətinin inkişaf keyfiyyəti­ ­ teksti bizə tədris vasitələrinin səmərəli təşkil nin idrak metoduna uyğun gələn, vahid baxışı təmin etməklə, onların əsasında təhsil prosesinin müh- edən və həyata keçirilən pedaqoji sistemdir. üm tərkib hissəsi olan, digər komponentlərinə Pedaqoji texnologiyanın modeli (dar mənada), əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən müxtəlif təlim xüsusiyyətləri pedaqoji texnologiya tərəfindən vasitələrindən (məqsədlər, məzmun, formalar, me- fəaliyyət yolu kimi çoxaldılan, pedaqoji fəaliyyət todlar, səmərəli tədris və pedaqoji ünsiyyət) istifadə problemlərinin müəyyənləşdirilməsi və həlli struk- etməklə yeni pedaqoji texnologiyalar yaratmağa turunda həqiqətən müəyyən edilmiş şərtlərin, imkan verir. ziddiyyətlərin ideal şəkildə həyata keçirilməsidir. Təhsil sistemində modelləşdirmə texnologiya­ Pedaqoji texnologiyanın modeli (birləşdirilmiş larının məqsədyönlü istifadəsi, fikrimizcə, yeni mənada) birlikdə mütəşəkkil pedaqoji keyfiyyətli biliklərin formalaşmasına kömək texnologiyanın məlumatlarını müəyyənləşdirici və edəcəkdir. struktur məntiqi sxemlər sistemində vahid şəkildə (işıqlandırmaq, saflaşdırmaq, sistemləşdirmək, Açar sözlər: təhsil, modelləşdirmə, model dəyişdirmək, yoxlamaq, araşdırmaq, yanaşma, fəaliyyət, pedaqoji texnologiya, prinsip. optimallaşdırmaq, nəzəriyyə şərtlərini, imkanlarını, yollarını və s. iddia edilən pedaqoji texnologiyanın ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: üsulları, vasitələrini) həyata keçirməkdir. 1. Azərbaycan Respublikasının Təhsil haqqında Pedaqoji texnologiyaların aşağıdakı qanunu (2009), Bakı,“Bakı Çap Evi” 2012. 64 s. modelləri fərqləndirilir: 2. “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı - pedaqoji texnologiyanın funksional mode­ üzrə Dövlət Strategiyası”. “Azərbaycan müəllimi” li - müəllim işində təsvir olunan texnologiyanın qəzeti, 25.10.2013-cü il, №41. imkanlarının nəzərə alınmasını təmin edən pedaqoji 3. Məmmədzadə R. Təhsildə keyfiyyət aparıcı texnologiyanın bütün müəyyən vahidlərin birliyində istiqamətlərdən biri kimi. Bakı: “Müəllim”, 2010. – fəaliyyət və imkanlarını müəyyənləşdirir; 170 s.

127 4. Nəzərov M.H., Quliyev N.Z., Nəzərova X.M. Muslim Nazarov Pedaqoji texnologiyalar. (Dərs vəsaiti) Bakı. Pedagogical technologies in the context of ADPU-2020. ADPU-nun nəşriyyatı. 496 s. education modeling 5. Nəzərov M.H.Təhsilin sosiomədəni əsasları. SUMMARY Monoqrafiya. Bakı: 2017, 256 s. The article analyzes the possibilities of identify- Rus dilində ing models, functions, principles, tendencies of ped- 6. Афанасьев, В.В. Педагогические agogical technologies in the sources of pedagogical технологии управления учебно-познавательной modeling and pedagogical activity. In order to im- деятельностью студентов: Монография. М. prove the quality of problem solving, future teach- Педагогические общество России, 2002. 272с. ers are offered some models for the construction 7. Волков В.Л. Моделирование процессов и of one or another of the most popular pedagogical систем в приборостроении. - Арзамас: АПИ technologies. The principles of optimal modeling of НГТУ, 2008. - 143 с. pedagogical technologies, perspectives of their use

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 8. Факторович А.А. Сущность in the model of continuing education in the fields педагогической технологии // Педагогика. – of education and products of activity are defined. 2008. – №2. – С.19-27. The quality of pedagogical modeling conditions and 9. Ядровская М.В. Средства моделирования structures in the structure of the teacher’s produc- в обучении // Вестник ЯГУ. – 2010. – Т. 7, № 1. – tive search in the model of construction and detail- С. 89-95. ing of pedagogical technology is determined by the combination of professional pedagogical abilities Муслим Назаров and skills. Педагогические технологии в контексте моделирования образования Keywords: education, modeling, model approach, РЕЗЮМЕ activity, pedagogical technology, principle. В статье анализируются возможности выявления моделей, функций, принципов, тенденций педагогических технологий в источниках педагогического моделирования и педагогической деятельности. Для повышения качества решения проблем будущим учителям предлагаются модели для построения тех или иных наиболее популярных педагогических технологий. Определены принципы оптимального моделирования педагогических технологий, перспективы их использования в модели непрерывного образования в сферах образования и продуктах деятельности. Качество педагогического моделирования условий и структур в структуре продуктивного поиска учителя в модели построения и детализации педагогической технологии определяется сочетанием профессиональных педагогических способностей и умений.

Ключевые слова: oбразование, моделирование, модельный подход, деятельность, педагогическая технология, принцип.

Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 128 GEOSTRATEGİYA MÜNDƏRİCAT

SİYASİ ELMLƏR XƏYYAM İSMAYILZADƏ: MÜASİR BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRDƏ LİBERALİZMİN XARAKTERİK ƏLAMƏTLƏRİ...... 5

ЭЛЬДАР АМИРОВ: ВАЖНОСТЬ ИСЛАМСКОГО ПРОСВЕЩЕНИЯ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ В КОНТЕКСТЕ ВНУТРЕННИХ И ВНЕШНИХ ИДЕОЛОГИЧЕСКИХ УГРОЗ РЕЛИГИОЗНОГО ХАРАКТЕРА: НАСЛЕДИЕ И РЕАЛИИ СОВРЕМЕННОСТИ (К ВОПРОСУ ИДЕОЛОГИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ)...... 8

ŞƏBNƏM HƏSƏNOVA: AVROPA İTTİFAQI VƏ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ ENERJİ AMİLİNİN YERİ VƏ ROLU...... 15

RAMİL ALLAHVERDİYEV: STRATEGİYA ANLAYIŞI...... 20

ЭЛЬВИН ТАЛЫШИНСКИЙ: ИНФОРМАЦИОННОЕ ПРОТИВОБОРСТВО КАК ЦЕЛЬ ДОСТИЖЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ПОЛИТИКИ...... 29

NİHAD YAQUBLU: YAXIN ŞƏRQDƏ DEMOKRATİYA NİYƏ UĞURSUZLUQLA NƏTİCƏLƏNİR?: SƏBƏBLƏR VƏ AMİLLƏR...... 34

ZÜRİYƏ QARAYEVA: QLOBALLAŞMANIN TÜRKİYƏDƏ MİLLİ DÖVLƏTƏ TƏSİRİ.. 43

CEYHUN ƏHMƏDLİ: YENİ NƏSİL MÜHARİBƏLƏRƏ NƏZƏRİ-KONSEPTUAL BAXIŞ VƏ RUSİYA YANAŞMASI...... 48

LEYLA NƏBİYEVA: KİPR PROBLEMİNDƏ TÜRKİYƏ-YUNANISTAN MÜNASIBƏTLƏRİ. ENOZİS, QANLI MİLAD...... 54

HƏMDULLA MƏMMƏDOV: AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA İNNOVATİV DÖVLƏT QULLUĞU SİSTEMİNƏ KEÇİD PROSESİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ...... 59

CEYRAN RƏHMƏTULLAYEVA: SOSİAL XİDMƏTİN FORMALARI VƏ NÖVLƏRİ...... 65

SOSİOLOGİYA OSMAN HACIYEV: REGİONAL İNKİŞAF – DEMOQRAFİYADA STİMULLAŞDIRICI TENDENSİYA KİMİ...... 74

MƏFTUNƏ İSMAYILOVA: GENDER ZƏMİNİNDƏ MƏİŞƏT ZORAKILIĞI...... 79

TARİX

ASƏF HACIYEV: QARADONLU ƏHALİSİ...... 84

129 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal Mart - Aprel 2020№ 02(56) PEDAQOJİ TEXNOLOGİYALAR...... MÜSLÜM NƏZƏROV: TƏHSİLİN MODELLƏŞDİRİLMƏSİKONSTEKTİNDƏ TƏSVİRİ İZAHI...... RƏŞAD CABAROV: ŞİMALİQAFQAZDA İSLAMINİNKİŞAFMƏRHƏLƏLƏRİNİN METODOLOJİ YANAŞMALAR...... MƏMMƏD CABBARLI:BİZNESİN(MÜƏSSİSƏNİN)QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNƏ İNKİŞAFININ ƏSASINI TƏŞKİL EDİR...... NURİDƏ QASIMOVA: MODERNLƏŞMƏ-KƏND TƏSƏRRÜFATININ İNNOVATİV MALİYYƏ NƏZARƏTİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ...... NOVRUZ HÜSEYNOV: AZƏRBAYCANIN SOSİAL SIĞORTA SİSTEMİNDƏ MƏŞHƏDİL-HÜSEYN” ƏSƏRİHAQQINDA BƏZİQEYDLƏR...... ELNURƏ ƏZİZOVA: ƏBUİSHAQƏL-İSFƏRAYİNİYƏ AID EDİLƏN“NURUL-EYNFİ BÖLMƏSİNİN MƏKTƏBLƏRİ...... MƏHBUBƏ HACIYEVA: RUSİYA İMPERATOR TEXNİKİ CƏMİYYƏTİNBAKI İQTİSADİYYAT PEDAQOGİKA FƏLSƏFƏ 130 124 118 113 108 100 94 88 GEOSTRATEGİYA

Təsisiçi: “Kaspi MY” MMC

Korrektor: Leyla Binyatova

Dizayner: İman Hüseynov

Redaksiyanın ünvanı: Mətbuat pr. 23M. Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzi Tel: (+994 12) 537 16 05 Faks: (+994 12) 537 16 05 E-poçt: [email protected]

Tiraj: 500 Sifariş № 494

“Elm və təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində çap olunub

131 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal Mart - Aprel 2020№ 02(56) Matbuat ave.23M.InternationalPress Centre “Science andEducation”publishinghouse Address oftheeditorialoffice: Number ofcopiesprinted:500 E-mail: [email protected] Fax: (+99412)5371605 Tel: (+99412)5371605 “Kaspi PD”MMC Leyla Binyatova Iman Huseynov Order №494 Published by Corrector: Designer: Founder: 132