MAY-İYUN 2021№ 03(63) History, Anthropology, Political Science,Philosophy, Sociologyandeconomicsciences
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975 GEOSTRATEGİYA 2021 №3 (63) BAKI-2021 1 Baş redaktor: Əli Həsənov Redaktor: İbrahim Əliyev Məsul katib: İsmayıl Qasımov Redaksiya heyəti: Prof.Dr. Александр Пухкал (Ukrayna) Prof.Dr. Arif Quliyev (Ukrayna) Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Prof.Dr. Aygün Attar (Türkiyə) Prof.Dr. Babaxan Şərifov (Özbəkistan) Prof.Dr. Cəfər Cəfərov (Azərbaycan) Prof.Dr. Durxan Kıdırıli (Qazaxıstan) Prof.Dr. Efim Pivovar (Rusiya) Prof.Dr. Elçin Əhmədov (Azərbaycan) Prof.Dr. Elman Nəsirov (Azərbaycan) Prof.Dr. Ədalət Muradov (Azərbaycan) Prof.Dr. Əli Həsənov (Azərbaycan) Prof.Dr. Heydərbəy Bababekov (Özbəkistan) Prof.Dr. Hikmət Məmmədov (Azərbaycan) Prof.Dr. Xəqani Məmmədov (Azərbaycan) Prof.Dr. İsa Həbibbəyli (Azərbaycan) Prof.Dr. Kemal Çiçek (Türkiyə) Prof.Dr. Quram Marxuliya (Gürcüstan) Prof.Dr. Musa Qasımlı (Azərbaycan) Prof.Dr. Sergey Pirojkov (Ukrayna) Prof.Dr. Səlahəddin Xəlilov (Azərbaycan) Prof.Dr. Şəfa Əliyev (Azərbaycan) Prof.Dr. Ziyad Səmədzadə (Azərbaycan) Dos.Dr. Akkan Suver (Türkiyə) Dos.Dr. Aleksandr Quşşin (Rusiya) Dos.Dr. Ərəstun Mehdiyev (Azərbaycan) Dos.Dr. Firdovsiyyə Əhmədova (Azərbaycan) Dos.Dr. İbrahim Əliyev (Azərbaycan) Dos.Dr. Mübariz Qurbanlı (Azərbaycan) Dos.Dr. Müslüm Nəzərov (Azərbaycan) Dos.Dr. Oleq Kuznetsov (Rusiya) “GEOSTRATEGİYA” jurnalı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən Azərbaycan Respublikasının dissertasiyaların Tarix, Antropologiya, Siyasi elmlər, Fəlsəfə, Sosiologiya və İqtisadi elmlər üzrə əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən dövri elmi nəşrlərin siyahısına salınmışdır. Beynəlxalq ictimai-siyasi, elmi-nəzəri jurnal ildə altı dəfə nəşr olunur. MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 2 GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975 GEOSTRATEGY 2021 №3 (63) BAKU-2021 3 Editor-in-Chief: Ali Hasanov Editor: Ibrahim Aliyev Executive Secretary: Ismayil Gasimov Editorial Board: Prof. Dr. Alexandr Pukhkal (Ukraine) Prof. Dr. Arif Guliyev (Ukraine) Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Prof. Dr. Aygun Attar (Turkey) Prof. Dr. Babakhan Sharifov (Uzbekistan) Prof. Dr. Jafar Jafarov (Azerbaijan) Prof. Dr. Durkhan Kidirili (Kazakhstan) Prof. Dr. Efim Pivovar (Russia) Prof. Dr. Elchin Ahmadov (Azerbaijan) Prof. Dr. Elman Nasirov (Azerbaijan) Prof. Dr. Adalat Muradov (Azerbaijan) Prof. Dr. Ali Hasanov (Azerbaijan) Prof. Dr. Haydarbay Bababekov (Uzbekistan) Prof. Dr. Hikmat Mammadov (Azerbaijan) Prof. Dr. Khagani Mammadov (Azerbaijan) Prof. Dr. Isa Habibbayli (Azerbaijan) Prof. Dr. Kemal Chichek (Turkey) Prof. Dr. Guram Markhulia (Georgia) Prof. Dr. Musa Gasimli (Azerbaijan) Prof. Dr. Sergei Pirozhkov (Ukraine) Prof. Dr. Salahaddin Khalilov (Azerbaijan) Prof. Dr. Shafa Aliyev (Azerbaijan) Prof. Dr. Ziyad Samadzadah (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Akkan Suver (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Alexandr Gushshin (Russia) Assoc. Prof. Dr. Arastun Mehdiyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Firdovsiyya Ahmadova (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Ibrahim Aliyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Mubariz Gurbanli (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Muslum Nazarov (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Oleg Kuznetsov (Russia) “GEOSTRATEGY” journal is included in the list of periodicals recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan to publish the main results of the dissertations of the Republic of Azerbaijan on History, Anthropology, Political Science, Philosophy, Sociology and Economic Sciences. The socio-political, scientific-theoretical journal is published six times a year. MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 4 GEOSTRATEGİYA Siyasi elmlər UOT 327 ELDAR ƏMİROV “VİLAYƏTİ-FƏQİH” NƏZƏRİYYƏSİNƏ Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Dillər Universiteti ƏSASƏN İRANIN ALİ DİNİ LİDERİNIN XARİCİ SİYASƏT MƏSƏLƏLƏRİNDƏKİ E-mail: [email protected] VƏZİFƏLƏRİNƏ DAİR Giriş davranışlarında onları rəhbər tutan mötəbər din “Vilayəti-fəqih”nəzəriyyəsi və onun alimlərinə, fəqihlərə tabe olmalıdırlar. Çünki, həqiqi formalaşma tarixçəsi islam alimləri imamların varisləridir və onların Ərəb dilindən tərcümədə “Ədalətli fəqihin ümmətin taleyüklü məsələlərinə dair həlledici (ilahi hökmləri dərindən mənimsəmiş, şəriətin qərarlar vermək səlahiyyəti var. İmam Xomeyninin tələblərinə müvafiq həyat tərzi keçirən din ali- nəzərincə bu səlahiyyətlərini tam mənada və effektiv minin, dini rəhbərin) hakimiyyəti, səlahiyyəti” bir şəkildə icra edə bilmək üçün vilayəti-fəqih, yəni mənalarını verən “Vilayəti-fəqih” anlayışı 1979-cu dini rəhbər ölkənin birbaşa siyasi hakimiyyətinə il İran İslam İnqilabının lideri Ayətulla Xomeyni başçılıq etməlidir. “Vilayəti-fəqih” nəzəriyyəsi tərəfindən işlənib-hazırlanan eyniadlı dini-siyasi siyasətlə din arasındakı ayrılmanı birmənalı şəkildə nəzəriyyənin təməl elementini təşkil edir. “Vilayəti- rədd edir, dini rəhbərin şəriətin hökmlərini bərqərar fəqih” nəzəriyyəsinin başlıca müddəa və prinsipləri edə bilməsi üçün siyasi hakimiyyətə sahib olmasını İmam Xomeyninin “İslam hökuməti” adlı kitabında mütləq şərt kimi irəli sürür. [4; ss. 80-86]. öz əksini tapmışdır. Kitab Xomeyninin İraq Maraqlıdır ki, İmam Xomeyni “İslam hökuməti” mühacirəti dövründə, daha dəqiq desək, 1969-1970- əsərində “Vilayəti-fəqih” haqqında bəhs edərkən, ci illərdə Nəcəf şəhərində ilahiyyat tələbələrinə onun səlahiyyətlərini Məhəmməd peyğəmbərin (s) oxuduğu mühazirələr toplusundan ibarətdir. Hal- və məsum imamların siyasət, idarəetmə sahəsindəki hazırda “Vilayəti-fəqif” nəzəriyyəsi İran İslam haqlarına bərabər tutur. O, bildirir ki, gələcəkdə qu- Respublikasının dövlət idarəçiliyinin başlıca ideoloji rulacaq İslam dövlətində “Vilayəti-fəqih” məhz bu komponenti hesab olunur. [5; s.19]. cür geniş hüquqlara sahib olmalıdır. [1; s.64]. “Vilayəti-fəqih” nəzəriyyəsinə əsasən yer üzündə Qeyd etmək lazımdır ki, İran konstitusiyasında mütləq hakimiyyətin mənbəyi Allahdır və o, öz ali dini rəhbərin hüquq və səlahiyyətlərinə, qanunlarını, iradəsini peyğəmbərləri vasitəsilə həmçinin vəzifələrinə dair müvafiq müddəalar da bəşəiyyətə çatdırmış və yer üzündə bərqərar məhz bu nəzəriyyənin prinsiplərinə uyğun işlənib- etmişdir. Allahın sonuncu elçisi, İslam peyğəmbəri hazırlanmışdır. Xomeyninin “Vilayəti-fəqih” Hz.Məhəmmədə (s) nazil edilmiş “Qurani-Kərim” üçün tələb etdiyi geniş səlahiyyətlər, xüsusilə və peyğəmbərin öz sünnəsi (qərarları, davranışları) də, hakimiyyətin bütün qollarına total nəzarət ümumilikdə şəriəti təşkil etməklə yanaşı, səmavi hüququ İran konstitusiyasının 57-ci maddəsilə qanunlar sisteminin ən mükəmməl nümunəsidir. rəsmiləşdirilmişdir. Həmin maddədə bildirilir Peyğəmbərin vəfatından sonra ilahi qanunların ki, İran İslam Respublikasında hakimiyyətin bir- düzgün təfsiri və onların ədalətli icrasına nəzarət birindən asılı olmayan 3 qolu var – qanunverici, onun nəslindən gələn imamların (Əhli-beyt) üzərinə icraedici və məhkəmə. Həmin qolların hamısına düşür. Şiə inancına görə isə imamların xəttində Meh- nəzarət isə “Vilayəti-fəqih”, yəni ölkənin ali di adlı XII imamın naməlum zamana qədər qeybə dini rəhbəri tərəfindən həyata keçirilməkdədir. çəkilməsinədək tarixi fasilə meydana çıxmışdır. [8]. “Vilayəti-fəqihin” səlahiyyət dairəsi yalnız Lakin şiələr inanırlar ki, Mehdi nə zamansa mütləq hakimiyyət qollarına nəzarətlə yekunlaşmır. Belə zühur edəcək və Allahın qanunlarının icrasına əngəl ki, güc nazirlərini vəzifəyə təyin və azad etmək, törədən qüvvələri aradan qaldıracaq. Həmin zühur ölkədə keçirilən prezident seçkilərinin nəticələrini dövrünə qədər isə şiələr mütləq dini hökmlərini təsdiqləmək, müharibə elan etmək və sülh bağlamaq, dərindən mənimsəmiş, öz həyatında, qərar və dövlət maraqlarına təhlükə törətdiyi təqdirdə ölkə 5 prezidentini vəzifəsindən kənarlaşdırmaq, İranın və əsla dəyişdirilə bilməzdi. 1906-1907-ci illərdə ümumi dövlət siyasətini müəyyənləşdirmək, İran konstitusiyasına qəbul edilmiş əlavələrdə isə məhkəmə rəhbərlərinin təyinatları, dövlətin ruhanilərə hətta qəbul edilən qanunlara veto qoymaq vəqflərinə və xeyriyyə təşkilatlarına nəzarəti həyata hüququ verilirdi. [7; s. 121]. keçirmək İran konstitusiyasına əsasən “Vilayəti- Əlavələrin I maddəsində isə qeyd olunurdu ki, fəqihin” müstəsna səlahiyyətlərinə aid məsələlərdir. şah mütləq şiə məzhəbinə mənsub olmalı və onu [2; s. 926]. himayə etməyə borclu idi. [7, s. 121]. Vəqflərə və xeyriyyə qurumlarına nəzarət Şiə ruhanilərinin belə bir vəziyyətdə özlərinə “Vilayəti-fəqihi” ölkənin yalnız siyasi deyil, həm daha artıq səlahiyyətlər tələb etmələri, yekunda də iqtisadi həyatında həlledici söz sahibinə çevirir. şahla onlar arasında ciddi münaqişəyə gətirib çıxara Tədqiqatçıların ümumi hesablamalarına əsasən və mütləqiyyətə kölgə sala bilərdi. Bu vəziyyət İranda dövlət və xeyriyyə vəqflərinin sərəncamında Nərakinin “vilayəti-fəqih” nəzəriyyəsinə əsas etibarı olan vəsait ümumilikdə İranın maliyyə potensialının ilə uyğun olduğundan ruhanilərin etirazları üçün Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal təxminən 40%-ə bərabərdir. [2; s. 926]. xüsusi səbəblər yox idi. Tarixi arayış məqsədilə bir vacib məqamı Ancaq bütün hallarda Nərakinin meydana vurğulamaq lazımdır ki, “Vilayəti-fəqih” anlayışı qoyduğu baxışlar “Vilayəti-fəqih” anlayışının ictimai-siyasi dövriyyəyə və şiə fiqhinə Xomeynidən formalaşmasında mühüm mərhələ kimi yadda qaldı təxminən 150 il öncə, XIX əsrdə, Qacarlar dövründə və Xomeyninin müvafiq nəzəriyyəsi üçün baza yaşamış tanınmış şiə ruhanisi Molla Əhməd Nəraki rolunu oynadı. Təsadüfi deyil ki, İmam Xomeyni (ö.1829) tərəfindən gətirilmişdir. “Mənacihül – Üsul də “Vilayəti-fəqih” nəzəriyyəsinin müəllifi kimi və Əvaidül-Əyyam” adlı əsərində Molla Əhməd özünü yox, məhz Molla