GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975
GEOSTRATEGİYA
2021 №3 (63)
BAKI-2021
1 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal MAY-İYUN üzrə əsasnəticələrinindərc olunmasıtövsiyəediləndövrielminəşrlərinsiyahısına salınmışdır 2021№ 03(63) Ali Attestasiya Komissiyasıtərəfindən AzərbaycanRespublikasınındissertasiyaların “GEOSTRATEGİYA” jurnalı Azərbaycan Respublikasının Prezidentiyanında Tarix, Antropologiya, Siyasielmlər, Fəlsəfə,Sosiologiyavəİqtisadielmlər Beynəlxalq ictimai-siyasi, elmi-nəzəri jurnalildəaltıdəfənəşr olunur Dos.Dr. OleqKuznetsov(Rusiya) Dos.Dr. MüslümNəzərov (Azərbaycan) Dos.Dr. MübarizQurbanlı(Azərbaycan) Dos.Dr. İbrahimƏliyev(Azərbaycan) Dos.Dr. FirdovsiyyəƏhmədova(Azərbaycan) Dos.Dr. ƏrəstunMehdiyev(Azərbaycan) Dos.Dr. Aleksandr Quşşin(Rusiya) Dos.Dr. Akkan Suver (Türkiyə) Prof.Dr. ZiyadSəmədzadə(Azərbaycan) Prof.Dr. ŞəfaƏliyev(Azərbaycan) Prof.Dr. SəlahəddinXəlilov(Azərbaycan) Prof.Dr. SergeyPirojkov (Ukrayna) Prof.Dr. MusaQasımlı(Azərbaycan) Prof.Dr. QuramMarxuliya(Gürcüstan) Prof.Dr. KemalÇiçek(Türkiyə) Prof.Dr. İsaHəbibbəyli(Azərbaycan) Prof.Dr. XəqaniMəmmədov(Azərbaycan) Prof.Dr. HikmətMəmmədov(Azərbaycan) Prof.Dr. HeydərbəyBababekov(Özbəkistan) Prof.Dr. ƏliHəsənov(Azərbaycan) Prof.Dr. ƏdalətMuradov(Azərbaycan) Prof.Dr. ElmanNəsirov (Azərbaycan) Prof.Dr. ElçinƏhmədov(Azərbaycan) Prof.Dr. EfimPivovar (Rusiya) Prof.Dr. DurxanKıdırıli(Qazaxıstan) Prof.Dr. Cəfər Cəfərov (Azərbaycan) Prof.Dr. BabaxanŞərifov(Özbəkistan) Prof.Dr. Aygün Attar (Türkiyə) Prof.Dr. Arif Quliyev(Ukrayna) Prof.Dr. Александр Пухкал (Ukrayna) Redaksiya heyəti: İsmayıl Qasımov İbrahim Əliyev Baş redaktor: Məsul katib: Əli Həsənov Redaktor: 2 . . GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975
GEOSTRATEGY
2021 №3 (63)
BAKU-2021
3 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal MAY-İYUN 2021№ 03(63) History, Anthropology, Political Science,Philosophy, SociologyandEconomicSciences. the Supreme Attestation Commission underthePresidentofRepublic Azerbaijan “GEOSTRATEGY” journalisincludedinthe listofperiodicalsrecommendedby to publishthemainresults ofthedissertationsRepublic The socio-political,scientific-theoretical journalispublishedsixtimesa year Assoc. Prof. Dr. OlegKuznetsov(Russia) Assoc. Prof. Dr. MuslumNazarov (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. MubarizGurbanli(Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Ibrahim Aliyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Firdovsiyya Ahmadova (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Arastun Mehdiyev(Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Alexandr Gushshin(Russia) Assoc. Prof. Dr. Akkan Suver (Turkey) Prof. Dr. ZiyadSamadzadah(Azerbaijan) Prof. Dr. Shafa Aliyev (Azerbaijan) Prof. Dr. SalahaddinKhalilov(Azerbaijan) Prof. Dr. SergeiPirozhkov (Ukraine) Prof. Dr. MusaGasimli(Azerbaijan) Prof. Dr. GuramMarkhulia(Georgia) Prof. Dr. KemalChichek(Turkey) Prof. Dr. IsaHabibbayli(Azerbaijan) Prof. Dr. KhaganiMammadov(Azerbaijan) Prof. Dr. HikmatMammadov(Azerbaijan) Prof. Dr. HaydarbayBababekov(Uzbekistan) Prof. Dr. Ali Hasanov(Azerbaijan) Prof. Dr. Adalat Muradov(Azerbaijan) Prof. Dr. ElmanNasirov (Azerbaijan) Prof. Dr. Elchin Ahmadov (Azerbaijan) Prof. Dr. EfimPivovar (Russia) Prof. Dr. DurkhanKidirili(Kazakhstan) Prof. Dr. Jafar Jafarov (Azerbaijan) Prof. Dr. BabakhanSharifov(Uzbekistan) Prof. Dr. Aygun Attar (Turkey) Prof. Dr. Arif Guliyev(Ukraine) Prof. Dr. Alexandr Pukhkal(Ukraine) ExecutiveSecretary: Ismayil Gasimov Editorial Board: Editor-in-Chief: Ibrahim Aliyev Ali Hasanov Editor: 4 Azerbaijan on . GEOSTRATEGİYA Siyasi elmlər UOT 327
ELDAR ƏMİROV “VİLAYƏTİ-FƏQİH” NƏZƏRİYYƏSİNƏ Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Dillər Universiteti ƏSASƏN İRANIN ALİ DİNİ LİDERİNIN XARİCİ SİYASƏT MƏSƏLƏLƏRİNDƏKİ E-mail: [email protected] VƏZİFƏLƏRİNƏ DAİR
Giriş davranışlarında onları rəhbər tutan mötəbər din “Vilayəti-fəqih”nəzəriyyəsi və onun alimlərinə, fəqihlərə tabe olmalıdırlar. Çünki, həqiqi formalaşma tarixçəsi islam alimləri imamların varisləridir və onların Ərəb dilindən tərcümədə “Ədalətli fəqihin ümmətin taleyüklü məsələlərinə dair həlledici (ilahi hökmləri dərindən mənimsəmiş, şəriətin qərarlar vermək səlahiyyəti var. İmam Xomeyninin tələblərinə müvafiq həyat tərzi keçirən din ali- nəzərincə bu səlahiyyətlərini tam mənada və effektiv minin, dini rəhbərin) hakimiyyəti, səlahiyyəti” bir şəkildə icra edə bilmək üçün vilayəti-fəqih, yəni mənalarını verən “Vilayəti-fəqih” anlayışı 1979-cu dini rəhbər ölkənin birbaşa siyasi hakimiyyətinə il İran İslam İnqilabının lideri Ayətulla Xomeyni başçılıq etməlidir. “Vilayəti-fəqih” nəzəriyyəsi tərəfindən işlənib-hazırlanan eyniadlı dini-siyasi siyasətlə din arasındakı ayrılmanı birmənalı şəkildə nəzəriyyənin təməl elementini təşkil edir. “Vilayəti- rədd edir, dini rəhbərin şəriətin hökmlərini bərqərar fəqih” nəzəriyyəsinin başlıca müddəa və prinsipləri edə bilməsi üçün siyasi hakimiyyətə sahib olmasını İmam Xomeyninin “İslam hökuməti” adlı kitabında mütləq şərt kimi irəli sürür. [4; ss. 80-86]. öz əksini tapmışdır. Kitab Xomeyninin İraq Maraqlıdır ki, İmam Xomeyni “İslam hökuməti” mühacirəti dövründə, daha dəqiq desək, 1969-1970- əsərində “Vilayəti-fəqih” haqqında bəhs edərkən, ci illərdə Nəcəf şəhərində ilahiyyat tələbələrinə onun səlahiyyətlərini Məhəmməd peyğəmbərin (s) oxuduğu mühazirələr toplusundan ibarətdir. Hal- və məsum imamların siyasət, idarəetmə sahəsindəki hazırda “Vilayəti-fəqif” nəzəriyyəsi İran İslam haqlarına bərabər tutur. O, bildirir ki, gələcəkdə qu- Respublikasının dövlət idarəçiliyinin başlıca ideoloji rulacaq İslam dövlətində “Vilayəti-fəqih” məhz bu komponenti hesab olunur. [5; s.19]. cür geniş hüquqlara sahib olmalıdır. [1; s.64]. “Vilayəti-fəqih” nəzəriyyəsinə əsasən yer üzündə Qeyd etmək lazımdır ki, İran konstitusiyasında mütləq hakimiyyətin mənbəyi Allahdır və o, öz ali dini rəhbərin hüquq və səlahiyyətlərinə, qanunlarını, iradəsini peyğəmbərləri vasitəsilə həmçinin vəzifələrinə dair müvafiq müddəalar da bəşəiyyətə çatdırmış və yer üzündə bərqərar məhz bu nəzəriyyənin prinsiplərinə uyğun işlənib- etmişdir. Allahın sonuncu elçisi, İslam peyğəmbəri hazırlanmışdır. Xomeyninin “Vilayəti-fəqih” Hz.Məhəmmədə (s) nazil edilmiş “Qurani-Kərim” üçün tələb etdiyi geniş səlahiyyətlər, xüsusilə və peyğəmbərin öz sünnəsi (qərarları, davranışları) də, hakimiyyətin bütün qollarına total nəzarət ümumilikdə şəriəti təşkil etməklə yanaşı, səmavi hüququ İran konstitusiyasının 57-ci maddəsilə qanunlar sisteminin ən mükəmməl nümunəsidir. rəsmiləşdirilmişdir. Həmin maddədə bildirilir Peyğəmbərin vəfatından sonra ilahi qanunların ki, İran İslam Respublikasında hakimiyyətin bir- düzgün təfsiri və onların ədalətli icrasına nəzarət birindən asılı olmayan 3 qolu var – qanunverici, onun nəslindən gələn imamların (Əhli-beyt) üzərinə icraedici və məhkəmə. Həmin qolların hamısına düşür. Şiə inancına görə isə imamların xəttində Meh nəzarət isə “Vilayəti-fəqih”, yəni ölkənin ali di adlı XII imamın naməlum zamana qədər qeybə dini rəhbəri tərəfindən həyata keçirilməkdədir. çəkilməsinədək tarixi fasilə meydana çıxmışdır. [8]. “Vilayəti-fəqihin” səlahiyyət dairəsi yalnız Lakin şiələr inanırlar ki, Mehdi nə zamansa mütləq hakimiyyət qollarına nəzarətlə yekunlaşmır. Belə zühur edəcək və Allahın qanunlarının icrasına əngəl ki, güc nazirlərini vəzifəyə təyin və azad etmək, törədən qüvvələri aradan qaldıracaq. Həmin zühur ölkədə keçirilən prezident seçkilərinin nəticələrini dövrünə qədər isə şiələr mütləq dini hökmlərini təsdiqləmək, müharibə elan etmək və sülh bağlamaq, dərindən mənimsəmiş, öz həyatında, qərar və dövlət maraqlarına təhlükə törətdiyi təqdirdə ölkə
5 prezidentini vəzifəsindən kənarlaşdırmaq, İranın və əsla dəyişdirilə bilməzdi. 1906-1907-ci illərdə ümumi dövlət siyasətini müəyyənləşdirmək, İran konstitusiyasına qəbul edilmiş əlavələrdə isə məhkəmə rəhbərlərinin təyinatları, dövlətin ruhanilərə hətta qəbul edilən qanunlara veto qoymaq vəqflərinə və xeyriyyə təşkilatlarına nəzarəti həyata hüququ verilirdi. [7; s. 121]. keçirmək İran konstitusiyasına əsasən “Vilayəti- Əlavələrin I maddəsində isə qeyd olunurdu ki, fəqihin” müstəsna səlahiyyətlərinə aid məsələlərdir. şah mütləq şiə məzhəbinə mənsub olmalı və onu [2; s. 926]. himayə etməyə borclu idi. [7, s. 121]. Vəqflərə və xeyriyyə qurumlarına nəzarət Şiə ruhanilərinin belə bir vəziyyətdə özlərinə “Vilayəti-fəqihi” ölkənin yalnız siyasi deyil, həm daha artıq səlahiyyətlər tələb etmələri, yekunda də iqtisadi həyatında həlledici söz sahibinə çevirir. şahla onlar arasında ciddi münaqişəyə gətirib çıxara Tədqiqatçıların ümumi hesablamalarına əsasən və mütləqiyyətə kölgə sala bilərdi. Bu vəziyyət İranda dövlət və xeyriyyə vəqflərinin sərəncamında Nərakinin “vilayəti-fəqih” nəzəriyyəsinə əsas etibarı olan vəsait ümumilikdə İranın maliyyə potensialının ilə uyğun olduğundan ruhanilərin etirazları üçün
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal təxminən 40%-ə bərabərdir. [2; s. 926]. xüsusi səbəblər yox idi. Tarixi arayış məqsədilə bir vacib məqamı Ancaq bütün hallarda Nərakinin meydana vurğulamaq lazımdır ki, “Vilayəti-fəqih” anlayışı qoyduğu baxışlar “Vilayəti-fəqih” anlayışının ictimai-siyasi dövriyyəyə və şiə fiqhinə Xomeynidən formalaşmasında mühüm mərhələ kimi yadda qaldı təxminən 150 il öncə, XIX əsrdə, Qacarlar dövründə və Xomeyninin müvafiq nəzəriyyəsi üçün baza yaşamış tanınmış şiə ruhanisi Molla Əhməd Nəraki rolunu oynadı. Təsadüfi deyil ki, İmam Xomeyni (ö.1829) tərəfindən gətirilmişdir. “Mənacihül – Üsul də “Vilayəti-fəqih” nəzəriyyəsinin müəllifi kimi və Əvaidül-Əyyam” adlı əsərində Molla Əhməd özünü yox, məhz Molla Əhməd Nərakini göstərir, Nəraki fəqihin fəqihin yalnız dini mahiyyət daşıyan baxışlarını əsaslandırmaq üçün hər zaman onun hadisələrə deyil, həm də siyasi proseslərə münasibət kitabına istinad etməyi üstün tuturdu. [5; s.19-20]. bildirmək haqqına sahib olduğu fikrini irəli sürmüş, İmam Xomeyni “Vilayəti-fəqih” nəzəriyyəsinin özü də onun əməli nümunəsini təqdim edərək, 1826- müəlliflik hüququnu hər nə qədər Əhməd Nərakinin 1828-ci il Rusiya-İran müharibəsinin başlanması adı ilə bağlamağa çalışsa da, bu iki alimin baxışları ərəfəsində ruslarla hərbin vacibliyinə dair fətva arasındakı kəskin fərq açıq-aşkar ortadadır. Bu fərqi vermişdir. [4; s. 79]. qısa şəkildə səciyyələndirməli olsaq, deməliyik Doğrudur, Nərakinin Qacar hökmdarı Fətəli ki, Əhməd Nəraki fəqihin siyasi proseslərdə və şahla isti münasibətlərinin olması onun bu məsələdə dövlət idarəçiliyinə dair qərarların qəbulunda fəal nəzəriyyədən çox da uzağa getməsinə mane oldu. iştirakını müdafiə edirdisə, Xomeyninin təlimi Şiə ruhanisi hökmdarın iradəsini kölgədə qoya- fəqihin bilavasitə dövlətə rəhbərliyi ideyasının caq, onu ikinci plana salacaq hökm və xütbələrdən üzərində qurulub. Qeyd etmək lazımdır ki, istər çəkinərək, öz təlimini nəzəriyyə çərçivəsində müasirləri, istərsə də sonrakı dövrün müsəlman inkişaf etdirməklə kifayətləndi. Üstəlik bir faktı da alimləri arasında Xomeyninin baxışlarına etiraz edən nəzərə almaq lazımdır ki, Qacarlar sülaləsi dövlət kifayət qədər nüfuzli müctəhidlər olmuşdur ki, on- idarəçiliyi məsələlərində nüfuzlu din xadimlərinin lardan Ayətullah Şəriətmədarinin, Ayətullah Xoinin, mövqeyinə daim böyük hörmət və həssaslıqla Ayətullah Müntəzirinin, Ayətullah Beyat Zəncaninin yanaşır, şiəliyi müdafiə edir və onun yayılmasına hər və digərlərinin adlarını çəkmək mümkündür. [3]. cür şərait yaradırdılar. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Qacarlar zamanında təhsil və məhkəmə sisteminin 1. Xomeyninin “Vilayəti-fəqih” konsepsiyasında əhəmiyyətli hissəsi şiə ruhanilərinin nüfuz dairəsinə dini rəhbərin xarici siyasət məsələlərindəki daxil idi. Sözügedən dövrdə təhsil sisteminin vəzifələri əsasən mədrəsələrdən ibarət olması, həmçinin əksər “Vilayəti-fəqih” nəzəriyyəsinin konseptual cinayət işlərinin şəriət məhkəmələrinin icraatında müddəaları arasında xarici siyasət məsələləri olduq olması ruhanilərin cəmiyyətdəki təsirini əhəmiyyətli ca mühüm yer tutur. İmam Xomeyniyə görə, dərəcədə genişləndirmişdi. O dövrdə istər məişət “Vilayəti-fəqihin” xarici siyasətdə həll etməli xarakterli, istərsə də siyasi əhəmiyyətli cinayət olduğu bir neçə vacib məsələ var. Onlardan birin- işlərinə şəriət məhkəmələri baxırdılar. Onların bu cisi müsəlman dövlətləri və xalqları arasında məsələlərdəki rəyi yekun qərar hesab olunurdu möhkəm vəhdətin təmin edilməsilə bağlıdır. Vəhdəti
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 6 GEOSTRATEGİYA təmin etməyin yeganə yolunu İmam Xomeyni zülmlə mübarizə, məzlum xalqların hüquqlarının müsəlman dünyasında hakim olan və Qərbin bərpası, yer üzündə ədalətin və haqqın, Allahın kuklası funksiyalarını icra edən mürtəce rejimlərin hökmünün bərqərar edilməsi, mənəviyyatın islahı devrilməsində görür. O, belə hesab edir ki, əgər İmam Xomeyninin nəzərində İslam dövlətinin, həmin rejimlər devrilməsə və müsəlman ölkələrində onun başçısının ən mühüm hədəfi olmalıdır. xalqın həqiqi mənafelərinə xidmət edən, imperia İmam Xomeyni “Vilayəti-fəqihin” İslam alimləri list təfəkkürə qarşı olan, İslam təəssübkeşliyi çəkən arasından seçildiyini qeyd edir, fəqihlərin isə Al- hökumətlər qurulmasa ümmətin vəhdətini təmin lah qarşısındakı ən böyük vəzifələrinin zülmlə, etmək üçün atılacaq bütün cəhdlər iflasa uğraya haqsızlıqla mübarizə olduğunu xatırladaraq caqdır: “Müsəlmanların vəhdət və hürriyyətini sözügedən hədəfin mühümlüyünü təkidlə vurğulayır. təmin edə bilmək üçün zalım, oyuncaq dövlətləri Bu mənada dövlət və siyasi hakimiyyət “Vilayəti- yıxmaq, onların yerində xalqın xidmətində dayana- fəqih” üçün məqsəd yox, Allahın müəyyən etdiyi caq adil bir İslam dövləti qurmaq lazımdır. Dövlətin hədəflərə çatmaq, vəzifələri həyata keçirmək üçün qurulması müsəlmanların vəhdətini qorumaq, birlik bir vasitədir. Həmin prinsip istər daxili, istərsə də və nizamlarını mühafizə etmək üçün lazımdır”. [1; xarici siyasət məsələləri üçün keçərlidir. [1; s. 69-70] s.48]. Təbliğat işinin düzgün bir şəkildə qurulması, İmam Xomeyninin nəzərincə “Vilayəti-fəqih” İslam hökmlərinin təhriflərdən və xarici qüvvələrin fasiləsiz olaraq çalışmalı, bütün imkanlarını ideoloji təxribatlarından mühafizə edilmiş bir səfərbər etməlidir. Çünki, müsəlman ölkələrinin şəkildə həm ümmətə, həm də başqa xalqlara əksəriyyətində mövcud olan, Qərbin dəstəklədiyi və çatdırılması Xomeyninin fikrincə, “Vilayəti-fəqihin” imperialist dairələr tərəfindən himayə edilən oyun- mühüm vəzifələri sırasına aid məsələlərdəndir. caq rejimlər sıradan çıxarılmadıqca nəinki ümmətin İdeoloji mübarizənin effektiv şəkildə aparılmasına, vəhdəti mümkün olmayacaq, həm də İslam dininin düşmənlərin İslamı gözdən salmaq, müsəlmanlarda özünün gələcəyi təhlükə altına düşəcəkdir. İmam ruh düşkünlüyü yaratmaq istiqamətindəki Xomeyni belə hesab edirdi ki, bənzər rejimlərin cəhdlərinin qarşısının vaxtlı-vaxtında alınmasına hakimiyyəti altında yaşayan müsəlmanların birbaşa “Vilayəti-fəqih” cavabdehdir. O, həyatlarını dinin hökmləri əsasında, əqidələrinə müsəlmanların əqidəsinin təmizlinin qorunmasına, müvafiq tənzimləmələri qeyri-mümkündür. [1; s.47]. döyüş əhval-ruhiyyələrinin qorunmasına xüsusi İslam dünyasını əsarətdə saxlamağa çalışan, onun həssaslıqla yanaşmalı, onların öz düşmənlərini yaxşı təbii sərvətini talamağa can atanlarla müasibətlərdə tanımalarına kömək etməlidir. [1; s.151-152]. “Vilayəti-fəqih” mütləq şəkildə güzəştsiz Əgər biz İmam Xomeyninin “Vilayəti-fəqihin” mövqedən çıxış etməli, onlara aldanmamalı və xarici siyasət məsələlərindəki vəzifələrinə dair ba müstəmləkəçilərdən ədalət gözləməməlidir. Həmin xışlarını ümumilədirsək, əsas məğzin total nəzarətlə qüvvələrin çıxaracağı hökmün “Vilayəti-fəqih” bağlı olduğunu görə bilərik. Yəni, Xomey ninin nəzərində hər hansı qanuni hökmü ola bilməz. Çün- fikrincə, “Vilayəti-fəqih” daxili siyasətdə olduğu ki, “Vilayəti-fəqih” üçün bütün məsələlərdə olduğu kimi, xarici siyasətin ana xəttinin müəyyənləşdiril kimi xarici siyasət istiqamətində də yeganə hökm məsində və onun icra metodlarının seçilməsində sahibi Allahdır. Allahın hökmünə zidd olan heç bir həlledici söz sahibi olmalıdır. hökm və təklif İslam dövlətinin başçısı üçün məqbul deyildir. [1; s.108]. 2. İran konstitusiyasının müddəalarına əsasən “Vilayəti-fəqihin” xarici siyasət sahəsindəki “Vilayəti-fəqih” və xarici siyasət məsələləri digər prioritet vəzifələrindən biri isə dinindən və İlk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, İran irqindən asılı olmayaraq zülmə, istismara məruz konstitusiyası “Vilayəti-fəqihə” xarici siyasət qalmış xalqların qurtuluş mübarizəsinə yardım sahəsində iki mühüm səlahiyyət vermişdir. On- etməkdən ibarətdir. İslam nöqteyi-nəzərindən zülm lardan birincisi, İran İslam Respublikasının ümumi Uca Allahın nəzərində ən böyük günahlardan biri dövlət siyasətinin müəyyənləşdirilməsilə, ikincisi isə hesab olunur və bu səbəbdən də zülmlə mübarizə həmin siyasətin düzgün icrasına nəzarətlə bağlıdır. müsəlmanların rəhbəri qarşısında dayanan mühüm [6; s. 36]. Konstitusiyanın dini rəhbərə verdiyi vəzifələrdəndir. [1; s. 48]. sözügedən hüquqlar ona istənilən vaxtda həm Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, prezidentin, həm də İslam Şura Məclisinin (parla-
7 mentin) xarici siyasətlə bağlı atacaqları addımlara və Nəticə qəbul edəcəkləri qərarlara müdaxilə etməyə imkan İmam Xomeyninin “Vilayəti-fəqih” verir. Həmçinin, İran Konstitusiyasında “Vilayəti- konsepsiyasının təhlili göstərdi ki, bu təlimin fəqihin” həyata keçirməli olduğu xarici siyasət müddəaları dini rəhbərə dövlət idarəçiliyinin bütün kursunun başlıca ideoloji konturları və hədəfləri sahələri kimi, xarici siyasət məsələlərində də geniş də aydın bir şəkildə öz əksini tapmışdır. İranlı hüquqlar vermişdir. Bu hüquqlar İranın ana qanunu tədqiqatçı A.Məniçöhri İran konstitusiyasında xarici – Konstitusiyasında da öz əksini tapmış və ali dini siyasətlə bağlı 4 hədəfi xüsusi olaraq vurğulayır: rəhbəri ölkənin hakimi-mütləqinə çevirmişdir. İranın 1. Ölkənin qeyri-şərtsiz suverenliyinin təmin dövlət strukturunda yaradılan idarəetmə nərdivanı edilməsi və dünya dövlətlərindən hər hansı asılılıq prezidentin və xarici işlər nazirinin ölkənin xarici formasının yaranmasına mane olmaq. 2. Dünya siyasətinə kardinal şəkildə müdaxilə imkanlarını müsəlmanlarının haqlarının müdafiəsi və bütün sıfıra endirir. Müasir İranın siyasi sisteminə nəzər dünyada əzilmiş xalqların hüquqlarının təmənnasız saldıqda əminliklə demək olar ki, 1979-cu il İslam
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal şəkildə qorunması. 3. “İslam inqilabı” ideyalarının inqilabının rəhbəri Ayətullah Xomeyninin mühacirət ixracı. 4. Fələstin xalqının azadlıq mübarizəsinin və təqib illərində yorulmadan təbliğ etdiyi ideyalar bütün vasitələrlə dəstəklənməsi [6; s. 186]. reallaşaraq, bu ölkənin danılmaz siyasi gerçəkliyinə “Vilayəti-fəqih”, yəni İranın ali dini lideri çevrilmişdir. konstitusiyasının 153-cü maddəsinə görə ölkənin yeraltı və yerüstü sərvətləri, mədəni irsi, ordu Açar sözlər: “Vilayəti-fəqih”, Ayətullah Xomeyni, su və iqtisadiyyatı üzərində hər hansı xarici Molla Əhməd Nəraki, İran İslam İnqilabı, siyasi qüvvənin nəzarətini ehtiva edən bütün növ saziş hakimiyyət, xarici siyasət,konstitusiya. və müqavilələrin qarşısını almağa borcludur. Konstitusiyanın 156-cı maddəsinə əsasən isə dini ƏDƏBİYYAT SİYAHISI rəhbər nə İran üzərində hər hansı xarici qüvvənin, 1. İmam Humeyni. Velayet-i Fakih (İslam devleti) nə də İranın hər hansı xarici dövlət üzərində // https://ankara.icro.ir/uploads/islamic_govern- hegemonluğunun yaranmasına imkan verməməlidir. ment.pdf Ana qanunun 154-cü maddəsinə əsasən isə “Vilayəti- 2. Kılınç A. İran Anayasa hukukunun genel fəqih” əzilmiş xalqların işğalçı dövlətlərə qarşı esasları // Gazi Üniversitesi Hukuk fakültesi Dergisi, apardıqları mübarizəni dəstəkləməli, həmçinin başqa C.XII, Yıl 2008, Sayı 1-2, ss. 907-948. dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq prinsipini 3. Loui Hadi Khodabandeh. İranda dini əməli baxımdan təmin etməlidir. [6;s. 186-187]. otorite ve meşruiyet tartışmaları // Anadolu Ajansı Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ali dini rəhbərin – 20.04.2018 - https://www.aa.com.tr/tr/analiz- xarici siyasətin icrası sahəsində olduğu kimi, ona haber/iran-da-dini-otorite-ve-mesruiyet-tartisma- nəzarət məsələsində də kifayət qədər geniş hüquqları lari/1123778. var. Bu hüquqlar ona həm birbaşa, həm da dolayı 4. Uyar M. Velayet-i Fakihin ortaya çıkışı ve yolla xarici siyasəti korrektə etməyə, ona yön değerlendirilmesi // Dini Araştırmalar Dergisi, verməyə imkan yaradır. Təkcə bir faktı xatırlatmaq Ocak-Nisan, 2000, C.2, ss. 77-98. kifayətdir ki, ana qanunun 110-cu maddəsi ölkənin 5. Üstün İ. S. Velayeti-fakih // TDV İslam Ansiklo- ali dini liderinə dövlətin maraqlarına zidd siyasət pedisi, c.43, Ankara, 2013, ss. 19-22. yürüdəcəyi təqdirdə prezidenti vəzifəsindən 6. Манучихри А. Политическая система kənarlaşdırmaq hüququ verir. [6; s. 36]. Ирана. Санкт-Петербург, 2007. Həmçinin, İran parlamentinin xarici siyasət 7. Миланян М.Д. Государственный строй məsələlərinə dair qəbul edəcəyi istənilən qərar da ali современного Ирана. Москва, 1973. dini rəhbərə tabe olan Konstitusiyaya Nəzarət Şurası 8. Конституция Ирана - https://constitutions. tərəfindən təsdiqlənməlidir. ru/?p=140. İranın siyasi sistemi kimi konstitusiyası da ali dini rəhbərin xarici siyasət sahəsində ciddi nəzarətini həyata keçirməyə imkan verəcək bir şəkildə formalaşdırılmışdır.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 8 GEOSTRATEGİYA Амиров Эльдар Гурбан оглы, Amirov Eldar Gurban oglu доктор философии по политическим наукам, Doctor of Philosophy in Political Science, доцент (Азербайджанский университет Associate Professor языков) (Azerbaijan University of Languages)
РЕЗЮМЕ SUMMARY В статье «Об обязанностях Верховного The article "On the duties of the Supreme Spir- духовного лидера Ирана в вопросах внешней itual Leader of Iran in foreign policy issues from политики с точки зрения концепции Виляти- the point of view of the Vilyati-Fakikh concept" факих» рассматривается вопрос о роли и examines the role and place of the "Vilyati-Fakikh", месте «Виляти-факих», то есть Верховного that is, the Supreme Leader of Iran in determining руководителя Ирана в определении и проведении and conducting the foreign policy of this country, in внешней политики этой страны, в соответствии accordance with a religious and political concept of с одноименной религиозно-политической the same name, developed during the years of exile концепцией, разработанной в годы ссылки и and persecution by the supreme leader of the 1979 преследований верховным лидером Исламской Islamic Revolution. The author gives a detailed революции 1979 года. Автором дан подробный analysis of this concept and examines the history of анализ этой концепции и рассмотрена история ее its formation, from Moll Ahmed Naraki (died 1829) становления, начиная от Молла Ахмеда Нараки of the famous Shiite theologian of the Qajar era to (ум.1829 г.) известного шиитского богослова Khomeini himself. эпохи Каджаров до самого Хомейни. An analysis of the main provisions of this con- Анализ основных положений данной cept shows that Khomeini in his teaching assigned концепции показывает, что Хомейни в своем a key role to the supreme religious leader in the учении отвел ключевую роль верховному system of the Islamic state, securing to him all the религиозному лидеру в системе исламского rights and powers, heads of state and mechanisms of государства, закрепив за ним все права и total control over the country's foreign and domes- полномочия, главы государства и механизмы tic policy. The main provisions of this religious тотального контроля за внешней и внутренней and political doctrine were subsequently reflected политикой страны. Основные положения этого in the Constitution of the Islamic Republic of Iran. религиозно-политического учения впоследствии Thus, the spiritual leader is recognized as having нашли свое отражение в Конституции Исламской the right to form and control the national line of Iran Республики Иран. Так, за духовным лидером in foreign policy, to approve foreign agreements, to признается право формировать и контролировать correct the actions of the president and the foreign общегосударственную линию Ирана в вопросах minister, to take care of the export of the ideas of the внешней политики, утверждать внешние Islamic revolution, etc. договора, корректировать действия президента It can be said with confidence that the concept of и министра иностранных дел, заботиться об Vilyati-fakikh, both politically and legally, provided экспорте идей исламской революции и т.д. the supreme leader of Iran with unlimited power С уверенностью можно сказать, что in the state hierarchy, thereby realizing the ideas of концепция «Виляти-факих» как в политическом, Khomeini, fiercely preached by him during the years так и правовом отношении обеспечила of exile and persecution. верховному лидеру Ирана неограниченную власть в государственной иерархии, Keywords: Vilyati-fakih, Aytollah Khomeini, Molla воплотив тем самым в жизнь идеи Хомейни Ahmed Naraki, Iranian Islamic Revolution, political яро проповедуемые им в годы ссылки и power, foreign policy, constitution преследований. Ключевые слова: Виляти-факих, Айтолла Хомейни, Молла Ахмед Нараки, Иранская Исламская революция, политическая власть, внешняя политика, конституция
9 UOT 327 ALTERNATİV VƏ BƏRPA OLUNAN
ENERJİ MƏNBƏLƏRİNİN ENERJİ TƏHMİNƏ MƏSİMOVA TƏHLÜKƏSİZLİYİNDƏ ROLU Bakı Dövlət Universiteti, doktorant Email: [email protected]
Enerji amili yüz illərdir ki, insanların enerji ehtiyaclarının müəyyən bir hissəsini öz mövcudluğunun davam etdirilməsində ən önəmli imkanları hesabına ödəyə bilmək qabiliyyəti və təməl qaynaqlar arasında öz yerini qorumuşdur. müsbət şəkildə qarşılandı, lakin bərpa olunan enerji Günümüzdə də bu amil öz əhəmiyyətini qorumaqda istehsalı bütün dünyaya yayılmamış və istənilən davam edərək ölkələrin inkişafında əsas strateji ölçüyə çatmamışdır. Ancaq müəyyən bir zamandan
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal rol oynamaqdadır. Bu günə qədər ənənəvi enerji sonra bərpa olunan enerjinin rolunun əhəmiyyətli mənbələri enerjiyə olan ehtiyacın əksər hissəsini dərəcədə artacağını söyləmək səhv olmaz. Bərpa qarşılamışdır. Ancaq bu mənbələrə hər ölkənin olunan enerji mənbələrindən istifadə ətraf mühitin sahib olmaması, idxal, ixrac və tranzitin yüksək qorunması baxımından da xeyli əhəmiyyətlidir. maliyyə tələb etməsi, ehtiyatların tədricən azalması Yeni alternativ enerjilərin əvəz etdikləri və ətraf mühitə dəyən ziyan səbəbindən enerji mənbələrə nisbətən az çirkləndirici olmasına istehsalında yeni mənbələrə ehtiyac çoxalmışdır. ehtiyac duyulduğundan bərpa olunan enerji təbii Enerji resurslarının məhdud olduğuna görə hər bir olaraq mərkəzi plana keçir. Ən azı dörd onillikdir ölkə enerji təhlükəsizliyi problemi ilə qarşılaşır. ki, mövcud olan bərpa olunan enerji mənbələri, Son onilliklərin elmi tədqiqat məhsulu olan ekoloji cəhətdən dağıdıcı və qeyri-insani sayılan “enerji təhlükəsizliyi” anlayışının meydana çıxması mərkəzləşdirilmiş enerji mənbələrinə (məsələn, bütün tarixi dövr ərzində ayrı-ayrı aspektlərdən kömür, nüvə enerjisi) konseptual bir alternativ qiymətləndirilsə də, vahid konseptual mənada izahlı olaraq getdikcə daha geniş yayılmışdır. (4) Ənənəvi ifadəsini tapmamışdır. enerji mənbələrinə kömür, neft, təbii qaz və nüvə Beynəlxalq Enerji Agentliyi (BEA) qeyd edir yanacağı, bərpa olunan enerji mənbələrinə isə su, ki, enerji bəşəriyyətin inkişafı və iqtisadiyyatın günəş, külək, biokütlə enerjiləri və geotermal enerji yüksəlişi üçün olduqca vacib amil olduğundan geniş aid edilir. (1, s. 29) anlamda “enerji təhlükəsizliyi” dedikdə kifayət qədər BEA bərpa olunan enerjini “təbii proseslər olan, adekvat, əlçatan və etibarlı enerji resursları ilə nəticəsində əldə edilən və istehlakdan daha sürətli təminat başa düşülməlidir. (5, s. 160-161) bərpa olunan enerji” olaraq təyin edir. (6) E. Telegina və L. Studenikina tərəfindən Yenilənə bilən texnologiyaların regional, milli və hazırlanmış “Enerji təhlükəsizliyi və XXI əsrdə qlobal səviyyələrdə ətraf mühit hədəflərinə çatarkən Avrasiyanın energetik inteqrasiyası: Asiya pro- enerji təhlükəsizliyinə töhfə verə biləcəyini nəzərə fili” kitabında belə bir tərif verilmişdir ki, enerji alsaq (7), beynəlxalq əməkdaşlıq platforması rolunu təhlükəsizliyi ehtiyacların lazımi həcmdə, tələb oynamaq üçün 2009-cu ildə IRENA (Birləşmiş olunan keyfiyyətdə və iqtisadi cəhətdən sərfəli Millətlər Təşkilatının Rəsmi Müşahidəçisi) təsis qiymətlərlə, həmçinin fövqəladə hallarda minimal edilmişdir. (9) Bərpa olunan enerji mənbələri vacib ehtiyatlar şəraitində yanacaq-enerji resursları hazırda güc və investisiya baxımından sürətlə ilə zəmanətli təminatıdır. (12, s. 107) böyüyür. Qlobal bərpa olunan enerji şüuru 2030-cu ildə dünya əhalisinin bu gün istehlak rəqəmlərlə göstərilir: 2018-ci ilin sonuna qədər etdiyindən 45% daha çox enerjiyə ehtiyac duyacağı 169 ölkə milli, ştat və ya kənd səviyyəsində bərpa düşünülür, bununla bağlı yeni enerji istehsalının olunan enerji hədəflərini qəbul (ya tətbiq) etdilər. artan tələbatı ödəyə biləcəyinə dair narahatlıqlar Bundan başqa, 135 ölkə enerji tənzimləmə siyasəti yaranır. (2, s. 1-2) yürüdür. (8) Bu baxımdan bərpa olunan enerji növü enerji Bərpa olunan enerji mənbələri şübhəsiz ki, bir istehsalında bərpa oluna bilməyən enerjiyə al- ölkənin qlobal enerji bazarlarından daha az az asılı ternativ olaraq ön plana çıxdı. Bütün dövlətlərin olması və karbohidrogen yanacaq ehtiyatlarından
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 10 GEOSTRATEGİYA və bahalı nüvə enerjisi texnologiyalarına çıxışından dəyişdirir. asılı olmayaraq enerji ilə təminat hədəfinə Enerji sistemləri hər zaman pozuntulara məruz yaxınlaşması üçün ən yaxşı fürsətdir. (11, s. 99) qala bilər, iqtisadi inkişaf üçün enerjidən istifadə Bərpa olunan enerji ənənəvi enerji təminatında ilə bağlı potensial imkanlara təhlükələr artır: hava fasilələr olduğu təqdirdə enerji xidmətlərinin hadisələrinin intensivləşməsi və getdikcə daha çox qorunmasına və davamlı təmin olunmasına kömək şəbəkələşən enerji sistemlərinə qarşı geniş miqyaslı edərək enerji təhlükəsizliyinin təminində mühüm kiberhücumların sayı artır. Bu təkamül yeni enerji rol oynayır. Enerji kəsintisi səbəbləri təbii, texnoloji texnologiyaları, planlaşdırma və tətbiqetmələrdəki və ya insanın fəaliyyətindən qaynaqlana bilər, misal tendensiyaları və zəif nöqtələri anlamağı vacib edir. olaraq hava hadisələrini, kiber hücumları və qlobal Arzu olunan səviyyəyə hələ çatılmasa da, enerji bazarın təlatümlərini göstərə bilərik. istehsalında bərpa olunan enerjinin payı və bu ba Təbii fəlakətlər: Quraqlıq və fırtına kimi ağır xımdan şüur zamanla artır. Məsələn, Dünya Enerji hava hadisələrinin daha kəskin və dağıdıcı olacağı Şurasının məlumatlarına görə, bərpa olunan ener- proqnozlaşdırılır. Bu hadisələr enerji tədarükünü jinin ilkin enerji təminatındakı payı 1993-cü ildə azalda və ya kəsə bilər və enerji infrastrukturuna 12%, 2011-ci ildə isə 13% olmuşdur. (10) İqlim və ciddi mənfi təsir göstərə bilər. Məsələn, ABŞ-da Enerji Həlləri üçün Mərkəzin hesablamalarına görə kəskin hava elektrik enerjisinin kəsilməsinin bir bərpa olunan enerjinin enerji təminatındakı payı səbəbi olaraq qalmaqdadır. 2017-ci ildə 17,1 % olmuşdur. (14) BEA-nın ver- Kiberhücumlar: Enerji sektoru daha da diyi məlumatlara əsasən qlobal elektrik istehsalında avtomatlaşdırılır, rəqəmsallaşdırılır və bir-biri ilə bərpa olunan mənbələrin payı 2019-cu ilin birinci əlaqələndirilir. Kiberhücumlar çox rast gəlinəndir rübündə 26%-dən 2020-ci ilin birinci rübündə və enerji sektoru olduqca müasir və əlaqəli olduğu təxminən 28%-ə yüksəlmişdir. (16) Əvvəllər, üçün daha böyük bir təhlükə yarada bilər. əsasən bərpa olunan enerjiyə hidroelektrik enerjisi Geosiyasət: Dövlətlərarası qarşıdurmalar enerji çərçivəsində baxılsa və digər mənbələr vahid başlıq təhlükəsizliyini təhdid edə bilər. Məsələn, 1973- altında toplanılsa da, indi isə geniş əhatədə baxılır. cü il neft böhranı, OPEK-in ABŞ-a tətbiq etdiyi Buna görə bərpa olunan enerji mənbələrini bir-bir embarqo ilə nəticələndi. Yanacaq istehsal edən qısa şəkildə nəzərdən keçirək. ölkələrdəki siyasi qeyri-sabitlik enerji qiymətlərinə Minilliklədir ki, yer üzünə istilik və işıq verən bilavasitə təsir göstərir. günəş sonsuz bir enerji mənbəyi kimi bilinir. Günəş Yanacaq qiymətlərində dalğalanmalar: Yana- enerjisi dünyada ən əlverişli mənbələrdən biridir və caq qiymətlərindəki dəyişikliklər (məsələn, iqti- xüsusilə, günəşli ərazilər üçün daha perspektivlidir. sadi və ya digər amillərlə əlaqəli) bir dövlətin və Dünyaya günəşdən çata bilən şüaların kiçik bir ya cəmiyyətin yanacaq almaq qabiliyyətinə təsir hissəsinin belə enerjiyə çevrilə bilməsi bəşəriyyətin edərək enerji təhlükəsizliyini təhdid edə bilər. enerji ehtiyaclarını böyük ölçüdə qarşılaya bilər. Uzunmüddətli iqlim dəyişiklikləri: Havanın Digər bərpa olunan enerji mənbəyi olan külək istiləşməsi, suyun temperaturu və suyun müxtəlif yollarla enerji istehsal etmək üçün hava mövcudluğu kimi ətraf mühit şəraitinin dəyişməsi axınlarının gücündən istifadə edir. Şübhəsiz ki, enerji sistemlərində stressə səbəb ola bilər. külək dünyanın hər yerində olur, ancaq küləyin • Temperaturun yüksəlməsi havanın süni yolla vacib bir enerji mənbəyi olaraq qəbul edilməsi soyudulmasına (kondisionerlərdən istifadə) olan üçün müəyyən bir intensivliklə əsməli və daha tələbatı artırır və bu da yayda enerjiyə olan tələbatın çox davamlı olmalıdır. Belə xüsusiyyətlərə sa- əhəmiyyətli dərəcədə artmasına təsir göstərir. hib yerlərdə quraşdırılmış külək turbinləri ilə • Su enerji istehsalı üçün lazımdır. Hidroelektrik ucuz enerji istehsal etmək mümkündür və bir çox sistemlər axından asılıdır və bəzi elektrik istehsal dövlətlər son illərdə enerji ehtiyacının əhəmiyyətli sistemlərinin soyutma üçün suya ehtiyacı var. bir hissəsini küləkdən əldə etməyə başlamışlar. Bu Azalmış yağıntı və ya artan su temperaturu, elektrik enerji mənbəyindən istifadəyə görə Almaniya dünya stansiyasının gücünü məhdudlaşdıraraq tədarükə ölkələri arasında birincidir. Külək enerjisi həm də təsir edə bilər. Qar əriməsi (yəni yazda ərimə və digər alternativ enerji mənbələrinə nisbətən maya axma vaxtı) hidroelektrik sistemlərin pik istehsalını dəyərinə, ekoloji təmizliyinə və tükənməzliyinə
11 görə ən perspektivlisidir. Almaniya, İspaniya və bir ölkənin enerji balansında bərpa olunan ener- Danimarka kimi Avropa ölkələrinin külək ener- jinin iştirakının mənfi ekoloji təsirlər yaratması jisinin istehlak edilməsi sahəsində addımlarını digər deməkdir. (17) ölkələr yaxından izləyirlər. (3) Yanacaq növlərinin şaxələndirilməsi, fasilələrin Su elektrik enerjisi çərçivəsində ən çox tanınan bərpası, xarici tədarüklərdən asılılığın, qiymət bərpa olunan enerji növüdür. Hidravlik enerji, dalğa dəyişkənliyinin minimuma endirilməsi və enerjisi, qabarma-çəkilmə enerjisi və okean (termik) davamlılığın qorunması komponentlərinin hamısı enerjisi kimi mövzuları araşdırmaq səmərəlidir. elektrik enerjisi istehsalı üçün bərpa olunan enerji Bərpa olunan başqa bir enerji növü, yerin mənbələrinin istifadəsi ilə dəstəklənir. Bərpa olunan müxtəlif dərinliklərində mövcud olan, müxtəlif enerjilər, yuxarıda göstərilən enerji təhlükəsizliyinin minerallar və kimyəvi maddələr ehtiva edən beş ölçüsündən ən az üçü üçün perspektivləri nüvənin istiliyi ilə qızdırılan su, buxar və qazların yaxşılaşdırır. enerjisi olan geotermal enerjidir. Hava şəraitindən Azərbaycan bərpa olunan enerji mənbələrinin
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal təsirlənməmək, birbaşa istifadə etmək, bir çox yüksək potensialına malik olan ölkələrdəndir. istifadə sahəsinə sahib olmaq və kifayət qədər Belə ki, ölkəmizdə iqtisadi cəhətdən əlverişli və davamlı olmaq kimi səbəblər geotermalı bərpa olu- texniki cəhətdən istifadəsi mümkün olan bərpa nan enerji növü kimi fərqli bir yerə çıxarır. olunan enerji mənbələrinin potensialı 26 940 MVt, Bərpa olunan enerji daxilində bəhs edilməli o cümlədən, külək enerjisi üzrə 3 000 MVt, günəş olan başqa bir mövzu da biokütlə enerjisidir. Günəş enerjisi üzrə 23 040 MVt, bioenerji potensialı 380 enerjisini istənilən şəkildə saxlayan bioloji mate- MVt, dağ çaylarının potensialı 520 MVt həcmində riallar və tullantılar biokütlə enerjisi istehsalı üçün qiymətləndirilir. istifadə edilə bilər. Biokütlə enerjisi dünyanın ən Azərbaycan külək enerjisi qurğularının tətbiqi geniş yayılmış bərpa olunan enerji növüdür və baxımından əlverişli şəraitə malik ölkələrdən biridir. yaxın dövrlərdə istilikdən elektrik istehsalına, Xüsusilə, ölkənin Abşeron yarımadası, Xəzər dənizi nəqliyyat vasitəsi yanacağından mövcud neft-kimya sahili zolağı və şimal-qərb hissəsində olan adalar, məhsullarının istehsalına qədər geniş bir sahəyə Azərbaycanın qərbində Gəncə-Daşkəsən zonası sahib olması gözlənilir. (15) və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur-Culfa Artıq bəzi Avropa ölkələrində əhalinin sıx ərazisi bu baxımdan əlverişli ərazilərdir. yaşadığı yerlərdə zibilləri emal etməklə ondan Azərbaycanın təbii iqlim şəraiti də günəş enerji alınır. Zibillərin yandırılmasından alınan enerjisindən istifadə etməklə, elektrik və isti- enerji hesabına ətrafdakı yaşayış məntəqələri istilik lik enerjisinin istehsalını artırmağa geniş im- və elektrik enerjisi ilə təmin edilir. Yandırılmış kanlar açır. Belə ki, günəşli saatların miqdarı il tullantıların qalıqlarından isə gübrə kimi torpaqların ərzində Azərbaycanda 2400-3200 saatdır, yəni münbitliyini artırmaq məqsədilə geniş istifadə Azərbaycan ərazisinə düşən günəş şüalarının olunur. miqdarı digər ölkələrlə müqayisədə üstünlük Bərpa olunan enerjinin istixana qazı emissiyası təşkil edir ki, bu da günəş enerjisindən istifadənin profilinə görə daha sərfəli olmasına baxmayaraq tətbiqinə sərmayələrin cəlb edilməsinin səmərəlilik digər texnologiyalar kimi də ətraf mühitə təsiri meyarlarından biri kimi qiymətləndirilə bilər. Günəş var. Külək və günəş enerjisi seyrək yanacaqdır enerjisindən istifadənin inkişafı Azərbaycanın bir və geniş ərazilərə ehtiyac duyur. Qurudakı külək çox rayonlarında enerji problemini qismən həll edə stansiyalarının inşası quru sahələrini tısbağalar, bilər. quşlar, yarasalar və s. kimi canlıların təsirlərinə Azərbaycanda biomaddələrin aşağıdakı qarşı tədbirləri zəruri edir. Külək və günəş işığı mənbələri mövcuddur: yanma qabiliyyəti olan fasiləsiz olduğu üçün əsas enerji mənbəyi rolunu sənaye tullantıları, meşə təsərrüfatı və ağac emalı oynayacaqları təqdirdə depolanmalıdır. Külək sahələrinin tullantıları, kənd təsərrüfatı məhsulları turbinlərinin ömrü təxminən 20-26 ildir, bundan və üzvi birləşmə tullantıları, məişət və kommunal sonra inşaatında istifadə olunan polad, sement sahələrinin tullantıları, neft və neft məhsulları ilə və digər materiallar təkrar emal edilməli və ya çirklənmiş sahələrdən alınan tullantılar. lazımi qaydada utilizasiya olunmalıdır. Bu təsirlər, Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, iqtisadiyyatın
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 12 GEOSTRATEGİYA bütün sahələrində istehsal tullantılarının tərkibinin potensialının dəyərləndirilməsinə geniş imkanlar çox hissəsini biokütlə maddələri təşkil edir. yaratdı. Həmin biokütlə maddələrindən elektrik enerjisinin Bu məqsədlə Azərbaycan 10 iyun 2009-cu il istehsalında istifadə olunan bioqaz, biomaye və tarixində yeni yaradılmış Beynəlxalq Bərpa Olunan bərk biokütlənin alınması mümkündür. Belə ki, Enerji Agentliyinə qoşulub. (18) 10 noyabr tarixində Azərbaycan Respublikasında hər il tullantıların isə Sənaye və Energetika Nazirliyinin Alternativ zərərsizləşdirilməsi poliqonlarına 2,0 milyon tondan Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Dövlət Agentli- çox bərk məişət və istehsalat tullantıları atılır. Bakı yinin (indiki adı Energetika Nazirliyi yanında Bərpa və ölkənin iri sənaye şəhərlərində ictimai binaların Olunan Enerji Mənbələri Dövlət Agentliyi) təsis qızdırılmasındakı çətinlikləri bərk məişət və isteh edilməsi barədə fərman imzalanıb. (20) salat tullantılarının emal edilməsi qismən aradan Azərbaycanın ümumi elektrik enerjisi istehsalı qaldıra bilər. gücü 7516 MVt, iri su elektrik stansiyaları daxil Yer qatından çıxan istilik (geyzerlər, palçıq olmaqla bərpa olunan enerji mənbələri üzrə ele- vulkanları) bir çox ölkələrdə sənaye, kənd ktrik stansiyalarının gücü 1278 MVt-dır ki, bu təsərrüfatı, məişət və kommunal sahələrdə və da ümumi gücün 17%-ni təşkil edir. Hidroenerji təbabətdə geniş istifadə olunur. Azərbaycan gücü 1135 MVt (22 ədəd stansiya, 12-si kiçik su Respublikasının ərazisi termal sularla zəngindir. elektrik stansiyası), külək enerjisi gücü 66 MVt Bunlar Böyük və Kiçik Qafqaz dağları, Abşeron (5 stansiya, 1-i hibrid), bioenerji gücü 38 MVt (2 yarımadası, Talış dağ-yamac zonası, Kür çökəkliyi stansiya, 1-i hibrid), günəş enerjisi gücü 37 MVt və Xəzəryanı-Quba ərazisi kimi geniş sahələrdə (9 stansiya, 1-i hibrid) təşkil edir. 1 ədəd hibrid yayılmışdır. Göstərilən ərazilərdə olan termal suları elektrik stansiyasında (Qobustan) külək – 2,7 MVt, istifadəyə cəlb etməklə, məişətdə və digər sahələrdə günəş – 3 MVt və bioenerji – 1 MVt əsaslı qurğular istilik enerjisinə olan ehtiyacın bir hissəsini ödəmək quraşdırılıb. Naxçıvan Muxtar Respublikasında mümkündür. ümumi gücü 24 MVt olan 3 günəş elektrik Azərbaycan Respublikasının ümumi enerji stansiyası istismar edilir. İri su elektrik stansiyaları sistemində su-elektrik stansiyalarının istehsal daxil edilmədən bərpa olunan enerji mənbələri üzrə gücünün xüsusi çəkisi hazırda 17,8 faiz təşkil edir. qoyuluş gücü 2019-cu ildə 166,3 MVt olmaqla Ölkədə indiyə qədər istifadə edilməmiş hidroener- ümumi elektrik enerjisi istehsalı gücünün 2,2%-ni getika ehtiyatlarının mənimsənilməsi üçün geniş təşkil edib. imkanlar var. Su-elektrik stansiyalarının tikintisi 2019-cu ildə respublika üzrə istehsal edilən nəticəsində sel suları tənzimlənir, ekoloji cəhətdən elektrik enerjisi 26,1 milyard kVt·saat olub ki, təmiz elektrik enerjisi istehsal edilir və yeni su- bunun da 1,9 milyard kVt·saat-ı bərpa olunan enerji varma sistemləri yaradılır. Azərbaycan Respublikası mənbələrinin payına düşüb. İl ərzində külək ele- ərazisindəki çaylar kiçik su-elektrik stansiyaları ktrik stansiyalarında 105,4 mln. kVt·saat, günəş üçün əlverişlidir. (13) elektrik stansiyalarında 44,2 mln. kVt·saat, bərk Enerji resursları ilə zəngin olmasına və dünyada məişət tullantılarının yandırılması zavodunda isə enerji resurslarının ixracatçısı kimi tanınmasına 195,9 mln. kVt·saat elektrik enerjisi istehsal olu- baxmayaraq Azərbaycan Respublikasında bərpa nub. Bərpa olunan enerji mənbələrindən istehsal olunan enerji mənbələrindən istifadəyə də diqqət olunmuş elektrik enerjisi ümumi istehsalın 7.3%- edilir. ni təşkil edib. Kiçik su elektrik stansiyalarında Ölkəmizdə bərpa olunan enerji potensialından (ümumi güc 25,3 MVt) enerji istehsalı 53,6 milyon səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə atılmış kVt·saat təşkil edib. əsas addımlardan biri 2004-cü ildə "Azərbaycan İri su elektrik stansiyaları daxil edilmədən bərpa Respublikasında alternativ və bərpa olu- olunan enerji mənbələrindən istehsal olunmuş nan enerji mənbələrindən istifadə olunması elektrik enerjisi 2019-cu ildə 399,1 milyon kVt·saat üzrə Dövlət Proqramı"nın qəbul edilməsi olmaqla ümumi elektrik enerjisi istehsalının 1,5%- olub. Proqramın qəbulu bərpa olunan enerji ni təşkil edib. Bu stansiyalar, o cümlədən Naxçıvan mənbələrinin istifadəsində köklü dəyişikliklərin Muxtar Respublikasında fəaliyyət göstərən 20 MVt- həyata keçirilməsinə və ölkəmizin bu sahədəki lıq günəş elektrik stansiyası, 2018-ci ildə “Azərişıq”
13 ASC tərəfindən istismara verilən 50 MVt gücündə Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikasında külək külək elektrik parkı ölkə iqtisadiyyatının və və günəş enerjisi üzrə elektrik stansiyalarının tikin- əhalisinin elektrik enerjisi ilə təminatında və enerji tisi ilə bağlı pilot layihələrin həyata keçirilməsi və təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mühüm rol icrasının əlaqələndirilməsi məqsədilə Komissiya oynayır. Eyni zamanda elektrik enerjisinin istehsalı yaradılıb. üçün istifadə olunan təbii qaz və digər resurslara da Təqdim edilmiş təkliflərin səmərəliliyi və ciddi şəkildə qənaət edilməkdədir. xüsusi ilə də qiymət təkliflərinin ölkəmizdə külək 2030-cu ilə qədər elektrik enerjisi istehsalında və günəş enerjisi üzrə mövcud olan topdan satış bərpa olunan enerji mənbələrinin payının 30%-ə qiymətləri çərçivəsində olduğu nəzərə alınaraq, çatdırılması əsas hədəf kimi müəyyənləşdirilib. 2020-ci ilin 9 yanvar tarixində Azərbaycan Bu hədəfə nail olmaq üçün dövlət investisiyası Respublikasının Nazirlər Kabinetində Energe- ilə yanaşı, özəl, o cümlədən xarici investisiya tika Nazirliyi ilə Səudiyyə Ərəbistanının “ACWA hesabına yeni istehsal güclərinin istifadə verilməsi Power” və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin “Mas-
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir. dar” şirkətləri arasında bərpa olunan enerji üzrə “Azərbaycan Respublikasının energetika sek- pilot layihələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı İcra torunda islahatların sürətləndirilməsi haqqında” müqavilələri imzalanıb. Müqavilələrə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 “ACWA Power” şirkəti ilə 240 MVt gücündə külək, may 2019-cu il tarixli 1209 nömrəli Sərəncamı “Masdar” şirkəti ilə isə 200 MVt gücündə günəş ilə Energetika Nazirliyinə bərpa olunan enerji stansiyalarının tikintisi ilə bağlı pilot layihələr icra mənbələrindən istifadənin təşviq edilməsi, bu ediləcək. Külək və günəş enerjisi layihələri üzrə sahədə əlverişli investisiya mühitinin yaradılması ümumilikdə, təxminən, illik 1,4 mlrd. kvt·saat elek- və özəl sahibkarlıq fəaliyyətinin dəstəklənməsi trik enerjisinin istehsalı proqnozlaşdırılır. (19) tədbirlərinə dair təkliflərin hazırlanaraq təqdim Kömürdən günəşə, odundan neftə qədər geniş edilməsi tapşırılıb. bir enerji qaynağına sahib olmaq və ya bunlara Eyni zamanda bərpa olunan enerji ən ağlabatan yollarla çatmaq bütün ölkələrin mənbələrindən istifadə sahəsində qanunvericilik enerji təhlükəsizliyi siyasətinin ilk və əsas prin- bazasının formalaşdırılması məqsədi ilə adıçəkilən sipidir. Ənənəvi enerji mənbələri kimi təyin sərəncamla “Elektrik enerjisi istehsalında bərpa olunan karbohidrat yanacaqları və nüvə ener- olunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında” jisinin bəzi iqtisadi, siyasi, hərbi, ekoloji və so- Azərbaycan Respublikası Qanununun layihəsinin sial təhlükəsizlik problemlərinin olması, bərpa hazırlanması barədə tapşırıq verilib. Müvafiq sahədə olunan enerjiyə yaxından marağın artmasına dövlət siyasətinin əsas məqsədlərini, dövlətin səbəb olmuş və bu tendensiyanın davam edəcəyi vəzifələrini, təşviqedici mexanizmləri və digər də tamamilə gözlənilən və təbiidir. Bərpa olu- əsas məsələləri özündə ehtiva edən qanun layihəsi nan enerjinin yaxın və ya orta müddətdə enerji hazırlanıb. Qanunvericiliyin hazırlanmasında dövlət istehsalının hakim qüvvəsinə çevrilə biləcəyini və qurumlarının, məsləhətçi şirkətin, beynəlxalq karbohidrat yanacaqların taxtını ələ keçirəcəyini şirkətlərin və maliyyə təşkilatlarının nümayəndələri söyləmək həddən artıq nikbinlik olardı. Buna yaxından iştirak edib. Sahənin inkişafının təmin baxmayaraq enerji istehsalında bərpa olunan ener- edilməsi üçün bərpa olunan enerji mənbələri jinin payı tədricən artır. Bərpa olunan enerji en- potensialına malik ərazilərin müəyyənləşdirilməsi erji təhlükəsizliyində potensial oyun dəyişdiricisi və prioritetləşdirilməsi istiqamətində tədbirlər sayılır. həyata keçirilib. Ümumi gücü təqribən 750 MVt Beləliklə, yerləşdiyi əlverişli coğrafi mövqe olan 8 ərazi müəyyənləşdirilib, 3 sahədə pilot və iqlim şəraiti Azərbaycanda ekoloji cəhətdən layihələrin həyata keçirilməsi ilə bağlı tədbirlər təmiz alternativ enerji mənbələrindən geniş görülür. istifadə edilməsinə imkan verir. Bu, istilik elek- “Bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə trik stansiyalarında yandırılan böyük miqdarda sahəsində pilot layihələrin həyata keçirilməsi yanacağa qənaətlə yanaşı, ətraf mühitə atılan zərərli tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası tullantıların miqdarını da xeyli azaldar. Ölkənin Prezidentinin 2019-cu il 5 dekabr tarixli 1673 təbii potensialından istifadə etməklə alternativ ener-
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 14 GEOSTRATEGİYA ji mənbələrinin elektrik və istilik enerjisi istehsalına 7. Ölz S, Sims R, Kirchner N. Contribution of cəlb edilməsi elektroenergetikanın gələcək inkişaf Renewables to Energy Security. Paris: OECD/IEA; istiqamətlərində mütərəqqi dəyişikliklər etməyə im- 2007 kan yaradar. Respublikamızın təbii potensialından https://www.iea.org/publications/freepublica- istifadə etməklə alternativ enerji mənbələrinin tions/publication/so_contribution.pdf elektrik və istilik-enerjisi istehsalına cəlb edilməsi 8. REN21, Renewables 2019 Global Status Re- elektroenergetikanın gələcək inkişaf istiqamətlərini port, Paris: REN21 Secretariat; 2019 https://www. müəyyənləşdirməyə əsas verir. ren21.net/wp-content/uploads/2019/05/gsr_2019_ Energetikanın inkişafı, hələlik, başlıca olaraq full_report_en.pdf bərpa olunmayan enerji mənbələrinə, yəni kar- 9. Scholten D, Bosman R. The geopolitics of bon tərkibli və ya uran yanacaqlarına əsaslanır. renewables: Exploring the political implications of Bu mənbələrin ekoloji çatışmazlığı qeyri-ənənəvi renewable energy systems, Technological Forecast- (alternativ) bərpa olunan ekoloji təmiz enerji ing and Social Change, 2016 mənbələrindən daha geniş istifadənin tədqiqini tələb 10. World Energy Council, World Energy Re- edir. sources: 2013 Survey, WEC, İngiltere, 2013 Azərbaycanda hazırda energetika ilə bağlı 11. Zhao H. Energy security: From energy müxtəlif yeni layihələr hazırlanır, həyata keçirilir. independence to energy interdependence, In: Zhao Eyni zamanda, köhnə elektrik stansiyaların gücünün H, editor, The Economics and Politics of China's daha da artırılması işləri nəzərdə tutulub. Energy Security Transition, 1st ed. London, UK: Academic Press; 2019, 394 p. Açar sözlər: Enerji, enerji təhlükəsizliyi, alternativ 12. Телегина Е. А. , Студеникина Л. А. və bərpa olunan enerji, Azərbaycan Respublikası Энергетическая безопасность и энергетическая интеграция в Евразии в ХХI веке: азиатский профиль, Москва: Информ-Знание, 2006, 223 с. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 13. http://anl.az/down/meqale/ses/2010/ 1. Yaşar Demirel, Energy: Production, Conver- may/120338.htm sion, Storage, Conservation, And Coupling, Spring- 14.https://www.c2es.org/content/renewableen er, Belin, 2012, 416 p. ergy/#:~:text=Renewables%20made%20up%20 2. Gal Luft, Anne Korin, Energy Security: In the 17.1%20percent,come%20from%20wind%20 Eyes of the Beholder, Energy Security Challenges and%20solar for the 21st Century: A Reference Handbook, Santa 15. https://dergipark.org.tr/tr/download/article- Barbara Praeger Security International, California, file/276249 2009, 341 p. 16. https://www.iea.org/reports/global-energy- 3. Hal Marcovitz, Can Renewable Energy Re- review-2020/renewables place Fossil Fuels?, Reference Point Press, San 17.https://www.intechopen.com/books/renewa- Diego, 2011 ble-energy-resources-challenges-and-applications/ 4. Harjanne A, Korhonen JM. Abandoning the energy-security-and-renewable-energy-a-geopoliti- concept of renewable energy, Energy Policy, 2019 cal-perspective 5. İnternational Energy Agency, World Energy 18. https://www.irena.org/newsroom/arti- Outlook 2007-Global Energy Prospects: Impact of cles/2009/Jun/IRENA-welcomes-Azerbaijan-as- Development in China and India, ch. 4, The World’s 93rd-Signatory Energy Security, Paris, 2007, 663 p. 19.https://minenergy.gov.az/az/alternativ-ve- 6. International Renewable Energy Agency berpa-olunan-enerji/azerbaycanda-berpa-olunan- (IRENA), A New World, The Geopolitics of the enerji-menbelerinden-istifade Energy Transformation, Global Commission on the 20. https://president.az/articles/40895 Geopolitics of Energy Transformation,2019 https:// geopoliticsofrenewables.org/assets/geopolitics/Re- ports/wpcontent/uploads/2019/01/Global_commis- sion_renewable_energy_2019.pdf
15 THE ROLE OF ALTERNATIVE AND RE- NEWABLE ENERGY SOURCES IN ENERGY SECURITY
SUMMARY In 2030 the world's population is expected to need 45% more energy than it consumes today, raising concerns that new energy production could meet growing demand. Against this background, re- newable energy comes to the fore as an alternative to non-renewable energy in energy production. The article deals with the role and dangers of alternative and renewable energy in energy security, as well as
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal the potential of alternative and renewable energy in the Republic of Azerbaijan.
Key words: Energy, energy security, alternative and renewable energy, the Republic of Azerbaijan
РОЛЬ АЛЬТЕРНАТИВНЫХ И ВОЗОБНОВЛЯЕМЫХ ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ В ЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
РЕЗЮМЕ Ожидается, что в 2030-ом году населению мира потребуется на 45% больше энергии, чем оно потребляет сегодня, что вызывает опасения по поводу того, что новое производство энергии может удовлетворить растущий спрос. На этом фоне возобновляемые источники энергии выходят на первый план как альтернатива невозобновляемым источникам энергии в производстве энергии. В статье рассматриваются положительные и отрицательные аспекты альтернативных и возобновляемых источников энергии для обеспечения энергетической безопасности, а также потенциал альтернативных и возобновляемых источников энергии в Азербайджанской Республике.
Ключевые слова: Энергетика, энергетическая безопасность, альтернативные и возобновляемые источники энергии, Азербайджанская Республика.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 16 GEOSTRATEGİYA
UOT 327;930.22 DÖVLƏTLƏRARASI ƏLAQƏLƏRDƏ
DİPLOMATİYANIN ROLU EMİL KAZIMOV AMEA Fəlsəvə və Sosiologiya İnstitutunun dissertantı
E-mail: [email protected] Diplomatiyanı müəyyən edən digər bir qurum tənzimləyir. Mülki aktlar da dövlət siyasətinin ölkə parlamentidir ki, burada da diplomatiyanın tərkibini təşkil edir. (1,s.123) hüquqi əsasları, qanunvericilik əsasları formalaşır. Diplomatiya danışıqlar aparmaq məharətini Diplomatiya qanunvericiliklə hüquqi status əldə özündə əks etdirən bir sahədir. Diplomatiya edir. Dövlətin xarici siyasətinin icrasını həyata etiketləri, beynəlxalq mənəvi məsələləri özündə keçirən ümumiləşdirici qurum isə xarici işlər cəmləşdirir. Diplomatiya dövlətin nümayəndəliyi nazirlikləri və xarici siyasət ofisləridir. məsələsini özündə ehtiva edir. Diplomatiya Diplomatiyanın bir peşə sahəsi kimi tarixi beynəlxalq əlaqələrdə dövlətin identifikliyini qədimdir. Dövlətlər yaranandan indiyə qədər yaradan bir sahədir. Diplomatik gedişlər taktiki beynəlxalq münasibətlər olub. Diplomatiya uduşlara və strateji nailiyyətlərə yönəlir. Diplomati- tarixən dövlətlər arasında əlaqələri yaradan vasitə ya etika və estetika məsələlərini özündə əks etdi- kimi əhəmiyyət kəsb edib. Diplomatiya dövlət rir. Diplomatiya təyinat ölkədə şəraiti öyrənmək, siyasətinin tərkibini özündə cəmləşdirən aktlardan vəziyyəti öyrənmək funksiyasını həyata keçirir. ibarətdir. Diplomatiya (burada xarici işlər qurumları və Hər bir anlayış kimi, diplomatiyanın da tərkib səfirliklər, elçiliklər, diplomatik müşavirlər, konsul- anlayışları, elementləri mövcuddur. Diplomatiya luqlar) öz fəaliyyətini milli qanunvericilik normaları anlayışının konseptuallığı bundan meydana (diplomatiya və konsul xidmətləri haqqında gəlir. Diplomatiya anlayışı özündə dövlətçilik göndərən ölkənin qanunvericilik normaları ilə), konsepsiyalarını, qanunvericilik sistemini, təyinat ölkənin müvafiq qanunvericilik normaları beynəlxalq münasibətlərdə subyekt və obyekt və beynəlxalq hüquqla müəyyən edir. Diplomatiya kimi anlayışları, beynəlxalq hüquq anlayışını, beynəlxalq normaların hazırlanmasında iştirak edir o cümlədən beynəlxalq müqavilələr, danışıqlar (müqavilə və sazişlərin hazırlanmasında xarici işlər anlayışlarını cəmləşdirən universal anlayışdır. qurumları iştirak edirlər) və şəraitə uyğun təkliflərlə Eyni zamanda məxsusi anlayışları da vardır: səfir, çıxış edir. Diplomatiya dövlətin beynəlxalq hüquqa elçi, konsul, nunsi, internunsi, aqreman, ekzek- (məsələn, konvensiyalar və onların protokollarına vatura, göndərən ölkə, təyinat ölkə, immunitet- qoşulma) qoşulmasını təmin edir. lik, toxunulmazlıq kimi anlayışları da özündə Diplomatiya təmsilçilik sahəsi olduğundan, cəmləşdirir. burada dövlətin (təmsil olunan dövlətin) bütün Diplomatiya bir anlayış olaraq özündə: siyasət, elementləri əks olunmalıdır. Diplomatiya dövlətin bu baxımdan təmsilçilik, (ölkəsinin və təşkilatın (göndərən ölkənin) xarakterik xüsusiyyətlərini və təmsil olunması), missiyaçılıq (sülh missiyasının, xalqın mental cizgilərini özündə ehtiva edir. Diplo- digər siyasi missiyaların həyata keçirilməsi), matiya həm beynəlxalq, həm də milli elementləri vasitəçilik (münaqişəli tərəflərin barışdırılması), özündə daşıyır. Milli mədəniyyət modelini təqdim əlaqələndiricilik (dövlətlərin strukturlarının edir və digər tərəfdən də beynəlxalq normalara əməl əlaqələndirilməsi), barışdırıcılıq (sülh missiyası), etməklə beynəlxalq etiketi əks etdirir. icraçılıq (dövlət siyasətinin icrası) kimi strateji Diplomatiya milli elementlərin təqdimatını və taktiki məsələləri ehtiva edir. Diplomatiyanın həyata keçirən bir etik və estetik fəaliyyət tərkibi olan konsulluq fəaliyyəti də siyasət sahəsidir. Diplomatiya milli mədəniyyəti və dünya aktlarından ibarətdir. Konsulluq mülkü sahədə mədəniyyətini tərənnüm edən bir sahədir. Hər dövlət siyasətinin əsaslarını həyata keçirir. Təyinat bir xalqın mədəniyyətini dünyada həm də onun ölkədə yaşayan vətəndaşların mülki maraqlarını dövlətinin diplomatiyası həyata keçirir. Deməli, təmin edir, gediş-gəliş (viza) məsələlərini diplomatiya tanıtım vasitəsidir. Xalqın həyata
17 keçirdiyi diplomatiyanın məzmunu ilə həmin xalqın subyektiv xüsusiyyətlər də əlavə edir. Məsələn xarakterini müəyyən etmək olar. : İngilis diplomatı E.Satau diplomatiyanı Diplomatiya bir elm obyekti kimi, öyrənmə müstəqil dövlətlərin hökumətləri arasında rəsmi sahəsi olaraq beynəlxalq münasibətlərə aiddir. münasibətlərin aparılmasına ağlın və taktın (taktiki Beynəlxalq münasibətlər dövlətlərin xarici siyasət gedişlərin) tətbiqi kimi müəyyən edir. Digər ingi- fəaliyyətləri olduğundan diplomatiya da dövlətə lis diplomatı Q.Nikolson da yazır ki, söz nə xarici aiddir. Bu baxımdan bir siyasət fəaliyyəti kimi siyasəti, nə də beynəlxalq hüququ deyil, yalnız diplomatiyanı politologiya öyrənir. Beynəlxalq danışıqlar məharətini ifadə etməlidir. hüquq da hüquqşünaslıqla yanaşı, poltologiya Keçmiş sovet ədəbiyyatlarında isə diplomatiya elminin tərkibində öyrənilir. (2,s.234-243) daha çox xarici siyasətin həyata keçirilməsi vasitəsi Diplomatiya - dövlət başçılarının, hökumətlərin kimi təyin olunur. (3, 78-89) və xarici əlaqələr üzrə xüsusi orqanların prinsi- Diplomatik lüğətdə diplomatiyanın tərifi pial fəaliyyəti olub, dövlətin xarici siyasətinin aşağıdakı kimi verilir :
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal məqsəd və vəzifələrini həyata keçirməkdən və “Diplomatiya – həll olunan məsələnin xarakteri dövlətin hüquq və maraqlarını xaricdə müdafiə ni və konkret şərtləri nəzərə almaqla tətbiq olunan etməkdən ibarətdir. Diplomatiya dedikdə əsasən üsul və vasitələrin, qeyri-hərbi praktiki mərasimlərin beynəlxalq münasibətlərin iştirakçısı olan dövlət məcmuusundan ibarət olan dövlətin xarici siyasətini və qrupların səlahiyyətli nümayəndələri arasında həyata keçirmək üsuludur. İkinci tərifə əsasən danışıqların aparılması sənəti və təcrübəsi nəzərdə diplomatiya-dövlətin xarici siyasətinin məqsəd tutulur. Diplomatiyanın predmeti, subyekti, obyekti və vəzifələrinin həyata keçirilməsi, dövlətin, də dunyanın siyasi xəritəsində öz yerini tutmuş onun xaricdəki müəssisə və vətəndaşlarının dövlətlərdir. Diplomatiya tarixinin başlıca məqsədi hüquqlarının və maraqlarının qorunması üzrə dövlət dövlətlərarası münasibətlərin yaranması, inkişafı və və hökumət başçılarının, xarici işlər nazirinin, pozulma prosesini öyrənməkdən ibarətdir. xaricdəki diplomatik nümayəndəliklərin, beynəlxalq Müasir dünyada dövlətlər öz mənliyini, konfranslardakı nümayəndə heyətlərinin rəsmi mövcudluğunu 2 yolla təsdiq etdirir: fəaliyyətidir.” (4,s.55-59) • 1) dövlətlər arası münasibətlər, yəni ikitərəfli Bir çox yerlərdə diplomatiya dar mənada diplomatiya; dövlətlər arasında danışıqlar aparmaq və • 2) çoxtərəfli münasibətlər, yəni subregional, müqavilələr bağlamaq məharəti, bacarığı kimi də universal təşkilatlar vasitəsi ilə tanınma. qiymətləndiilir. Ən qədim zamanlardan diplomatiya işi imtiyazlı Diplomatiya və xarici siyasət anlayışlarını dairələrin, saray elitalarının əlində olmuş, böyük bir-birinən fərqləndirmək vacibdir. Xarici siyasət bir tarixi inkişaf yolu keçərək mərasimləşmiş daha geniş anlayışdır və diplomatiya onun həyata və məcəllələşmişdir. Tədricən dövlətlərarası keçirilməsinin vasitəsi rolunu oynayır. Diplomati- münasibətlərin qayda və normalarının hüquqi yadan başqa dövlətin xarici siyasətinin həyata bərkintisindən ibarət beynəlxalq hüquq elmi mey- keçirilməsinin fərqli üsul və vasitələri də mövcud- dana gəlmişdir ki, qədim Romada bu elmi "Xalqlar dur; iqtisadi əməkdaşlıq, hərbi güc, kəşfiyyat, xarici hüququ" adlandırmışlar. Diplomatiya tarixinin siyasi təbliğat və s. Lakin diplomatiyadan fərqli vəzifələri çox spektrli olub bilavasitə məqsədin olaraq onların bir çoxu xarici siyasətə münasibətdə aydınlaşdırılmasına xidmət edir. Diplomatiya müstəqil məqsəd və vəzifələrə sahib olurlar. müxtəlif maddi mədəniyyət nümunələrini özündə Xarici siyasət dövlətin beynəlxalq məsələlərdə saxlamaqdadır ki, bunlara Mani və Hammurapi ümumi kursudur. O dövlətin məqsəd və vəzifələrini, qanunlarını göstərmək olar. onun beynəlxalq münasibətlərdə fəaliyyətinin Fransalı diplomat Qarden diplomatiyanın tam əsas istiqamətlərini, həmçinin istər sülh, istərsə kursunda yazır : də müharibə dövründə bu fəaliyyətin forma və “Diplomatiya sözün geniş mənasında dövlətin metodlarını müəyyən edir. xarici əlaqələri haqqında elmdir, daha dəqiq mənada Deyilənlərdən aydın olaraq görünür ki, diplo- isə danışıqların aparılması elmi və sənətidir.” matiya xarici siyasətə münasibətdə daha dar Bir sıra müəlliflər isə diplomatiyanın tərifinə anlayışdır, çünki onun realizəsinin vasitələrindən
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 18 GEOSTRATEGİYA sadəcə olaraq biridir. Lakin qeyd etmək lazımdır Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) və digər ki, diplomatiyanı xarici siyasətin digər üsulları ilə beynəlxalq təşkilatların yaradılması ilə çoxtərəfli qarşılaşdıranda diplomatiya xarici siyasətin əsas diplomatiya da böyük əhəmiyyət kəsb etməyə vasitəsidir və yalnız onun məqsədlərinə xidmət edir. başlayır. Onun özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır: Lakin bu üsul beynəlxalq hüquqdan – İştirakçıların razılaşdırdığı xüsusi proseduralar fərqlənir. Diplomatiya hət hansı bir dövlətin xa- əsasında həyata keçirilir; rici siyasət maraqlarını başqa dövlətlərə (onların – İştirakçıların mövqeyi fikir mübadiləsi, açıq hökumətlərinə, ayrı-ayrı siyasi dairələrinə, icti- çıxışlar və şəxsi görüşlər əsasında işlənib hazırlanır; mai fikrə) mənəvi siyasi təsir vasitəsilə həyata – Qərarlar ya məcburi qüvvəyə malik olan, ya da keçirməyə, bu maraqların təmin olunması üçün tövsiyyə xarakteri daşıyan hüquqi aktlar formasında onları başqa dövlətlərin xarici siyasət maraqları qəbul edilir. ilə razılaşmağa çalışır. Diplomatiyanı beynəlxalq Diplomatiya sahəsi çox genişdir və onun izahını hüquqdan fərqləndirən cəhətlərdən biri də odur ki, bir məqalədə vermək mümkün deyil. Amma beynəlxalq hüquq bütün hallarda vahid tənzimləmə yekunda bu yazını Birləşmiş Ştatların 1842-1914-cü sistemi kimi çıxış edir və bütün beynəlxalq aləm illərdə yaşamış diplomatı Ambros Biers`in (Am- üçün eynidir, lakin məlumdur ki, “hər kəs üçün broce Bierce) aşağıdakı sətirləri ilə yekunlaşdırmaq ümumi olan diplomatiya mövcud deyil”. Hər istəyirəm : dözvlətin özünəməxsus diplomatiyası vardır ki, “İnsanın öz vətəni üçün yalan deməsi bir onların da effektivliyi həmin dövlətlərin diplomati- sənətdir. Buna DİPLOMATİYA deyilir.” ya məharətindən asılıdır. Elə bəlkə də günümüzdə dövlətlərin çoxunun Diplomatiya təbiətinə əsasən beynəlxalq diplomatiyasının sirri bu sətirlərdə gizlidir. (6.s.124) münasibətlərin siyasi tənzimləmə vasitəsidir və zor Diplomatiyanın tarixi beynəlxalq münasibətlərdə işlətməyin və zorla hədələmənin qadağan olunduğu sülh tarixini özündə ehtiva edir. Bu baxımdan müasir dövrdə xrici siyasətin həyata keçirilməsinin da bu elm obyekti tarixşünaslıq tərəfindən də əsas vasitəsidir. öyrənilir. Diplomatiya həm də fəlsəfi məzmundur. K.K.Sandrovskiy diplomatiyanın bir sıra spesifik Burada etika və estetika, dövlət maraqları, diplo- cəhətlərini ayırır. Bunlara aiddir : mata beynəlxalq səviyyədə hörmət olunması kimi – Beynəlxalq işlərdə dövlətin fəaliyyətinin rəsmi məsələlər bu sahənin fəlsəfi məzmununu yaradır. xarakteri; Diplomatiya sahəsi özündə diplomatik vəzifələri – Diplomatik fəaliyyətin dövlətin istənilən (səfir, elçi, konsul, müşavir, katib, attaşe) və orqanları vasitəsilə deyil, yalnız və yalnız bu diplomatik rütbələri əks etdirən bir struktur- məqsədlə yaradılmış xüsusi orqanlar – xarici əlaqə dur. Diplomatiya özündə protokol qaydalarını orqanları vasitəsilə həyata keçirilməsi; (nümayəndələrin qəbulu və yola salınması – Diplomatiyanın bütün hallarda, yalnız dinc qaydaları), diplomatik korpusun (təyinat ölkədə vasitələrlə həyata keçirilməsi. xarici ölkələrin diplomatlarının məcmusu) əsaslarını Xarici siyasəti həyata keçirmək üçün digər dinc müəyyən edir. vasitələr də mövcud olduğu üçün sülh xarakteri Hər bir anlayış kimi diplomatiyanın da təkcə diplomatiyaya xas olan cəhət deyildir, lakin tərifi mövcuddur. Diplomatiyanın tərifi onun buna baxmayaraq o, mühüm və müəyyənedici konsepsiyasından, əhatəliliyindən və strateji və cəhətdir. (5,s.45) taktiki məzmunundan formalaşır. (7.s.98-99) Müasir beynəlxalq hüquqda ikitərəfli və Nəticə etibarı ilə diplomatiyanın universal (geniş çoxtərəfli diplomatiya anlayışı mövcuddur. İki məzmunlu) və konkret (tərkibli) tərifi mövcuddur. dövlət arasında diplomatik fəaliyyəti tənzimləyən – Diplomatiya dövləti başqa dövlətlərdə və ikitərəfli diplomatiyadan fərqli olaraq, çoxtərəfli təşkilatlarda təmsil edən nümayəndəli bir siyasət diplomatiya beynəlxalq təşkilatlar, konfranslar və sahəsidir; müşavirələr çərçivəsində bir neçə dövlət dövlətlər – Diplomatiya xüsusi dövlət qulluğu sahəsi qrupu tərəfindən həyata keçirilir və çoxtərəfli əsasda olmaqla, bir dövləti başqa bir dövlətdə və təşkilatda dövlətin danışıqları, məşvərətləri ilə müşayiət olu- təmsil etmək sahəsi və vasitəsidir; nur. – Diplomatiya dövlət başçısının başqa dövlətlər
19 başçıları yanında təmsil edən əsas nümayəndəli və yetirən bir vasitədir; hüquqi statuslu bir vasitədir; – Diplomatiya öz ölkəsi ilə təyinat ölkədə – Diplomatiya göndərən ölkənin hökumətini fəaliyyət göstərən diplomatik qurumlarla başqa dövlətlərin hökumətləri yanında (məsələn, əlaqələndirən bir vasitədir. Diplomatik korpus konsulluqlar) təmsil edən siyasət vasitəsidir. daxilində diplomatiya öz ölkəsinin maraqlarını Qeyd: mülki işlər, iqtisadi işlər, sosial və mədəni genişləndirir və müdafiə edir. məsələlərin tənzim olunması siyasət fəaliyyətinin obyektidir. (8,s.111) ƏDƏBİYYAT SİYAHISI – Diplomatiya bir dövlətin daxili qurumları 1. Elşən Nəsibov “ABŞ və Türkiyənin Qafqaz (hakimiyyət qolları və onların aparatları) ilə digər geosiyasi regionunda strateji maraqları və dövlətin daxili qurumları arasında əlaqələrin Azərbaycan Respublikası” Bakı, 2006 s.269 imkanlarını öyrənən və öz dövlətinə məlumat 2. Дипломатический словарь. 2-е изд. - Т.1.- verən bir vasitədir. Dövlətin təyinat ölkəyə qarşı М., 2009. - С. 479
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal siyasətinin konturlarının müəyyən olunmasında 3. A.N.Abbasbəyli “Müasir beynəlxalq diplomatiya müəyyən təkliflərlə çıxış edir; münasibətlər və Qloballaşma” Bakı, 2007 s.268 – Diplomatiya (burada xarici siyasətdə iştirak 4. A.N.Abbasbəyli “Beynəlxalq münasibətlərin edən və onu ümumiləşdirən, koordinasiya edən proqnozlaşdırılmasının nəzəri problemləri” Bakı, qurumlar) dövlətin xarici siyasətini sistemli olaraq 2006 s.409 həyata keçirən bir akt sahəsidir; 5. Avropa Şurası və Azərbaycan, Sülh, – Diplomatiya səlahiyyətli, fövqəladə statuslu, təhlükəsizlik və demokratiya naminə. Bakı, 2000 vəzifəli, öhdəlikli olmaqla, immunitet (şəxsi s.196 toxunulmazlıq, əmlak və əşyaların toxunulmazlığı, 6. Дипломатический словарь. 2-е изд. - Т.1.- diplomatik poçtun toxunulmazlığı) və imtiyaz М., 1971. - С. 479 imkanlarına malik olan siyasət sahəsidir; 7. Ковалев Ан. Азбука дипломатии. 5-е изд., – Diplomatiya dövlətin mənafeyini qoruyan переработанное и дополненное — М., 1988. və onun maraqlarını beynəlxalq aləmdə, başqa 8. Попов В. И. Современная дипломатия: dövlətlərdə və təşkilatlarda müdafiə edən siyasət Теория и практика: Курс лекций. Ч. 1: vasitəsidir; Дипломатия — наука и искусство / ДА МИД РФ. – Diplomatiya öz dövlətinin və təşkilatın — М.: «Научная книга», 2003. elementlərini özündə cəmləşdirməklə, beynəlxalq aləmdə hərəkət edən və dövlətin və xalqın xarakter- SUMMARY tik xüsusiyyətlərini özündə daşıyan bir vasitədir; Diplomacy is the practice of influencing the – Diplomatiya dövlətin başqa dövlətlərdə decisions and conduct of foreign governments or in- əmlakını müdafiə edən, qoruyan və mülki tergovernmental organisations through dialogue, ne- məsələləri tənzim edən bir fəaliyyət sahəsidir; gotiation, and other nonviolent means. Diplomacy – Diplomatiya milli maraqları beynəlxalq hüquq usually refers to international relations carried out əsasında digər milli maraqlarla sintez edən fəaliyyət through the intercession of professional diplomats sahəsidir; with regard to a variety of issues and topics. Diplo- – Diplomatiya göndərən və təyinat ölkədə macy is the main instrument of foreign policy and siyasi prosesləri analiz edən və proseslər arasında Global Governance which represents the broader uyğunluğu öyrənən və proseslər axarına təsir goals and strategies that guide a state's interactions edən proseslər barədə ölkəsinə təkilf verən siyasət with the rest of the world. International treaties, fəaliyyətidir; agreements, alliances, and other manifestations of – Diplomatiya öz ölkəsinin və xalqının mental foreign policy are usually the result of diplomatic dəyərlərini nümayiş etdirən bir mədəniyyət mode negotiations and processes. Diplomats may also lidir və vasitəsidir; help shape a state's foreign policy by advising gov- – Diplomatiya missiyaçılıq məqsədini təmin ernment officials. edən bir vasitədir; Modern diplomatic methods, practices, and – Diplomatiya vasitəçilik funksiyasını yerinə principles originated largely from 17th century Eu-
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 20 GEOSTRATEGİYA ropean custom. Beginning in the early 20th century, в большинстве случаев осуществляется diplomacy became professionalized; the 1961 Vi- аккредитованными должностными лицами, enna Convention on Diplomatic Relations, ratified такими, как посланники и послы, через by most of the world's sovereign states, provides специальное отделение по иностранным делам. a framework for diplomatic procedures, methods, Дипломаты работают через дипломатические and conduct. Most diplomacy is now conducted представительства, чаще всего консульства by accredited officials, such as envoys and ambas- и посольства, и пользуются услугами ряда sadors, through a dedicated foreign affairs office. вспомогательных сотрудников; таким образом, Diplomats operate through diplomatic missions, термин «дипломат» иногда широко применяется most commonly consulates and embassies, and rely к дипломатическому и консульскому персоналу on a number of support staff; term diplomat is thus и должностным лицам министерства sometimes applied broadly to diplomatic and con- иностранных дел. sular personnel and foreign ministry officials. Ключевые слова: Дипломатия, иностранные Key words: Diplomacy, foreign правительства, организации, Венская governments,organisations, Vienna Convention, конвенция, дипломаты Diplomats
РЕЗЮМЕ Дипломатия - это практика влияния на решения и поведение иностранных правительств или межправительственных организаций посредством диалога, переговоров и других ненасильственных средств. Дипломатия обычно относится к международным отношениям, осуществляемым через заступничество профессиональных дипломатов в отношении самых разных вопросов и тем. Дипломатия является главным инструментом внешней политики и глобального управления, который представляет более широкие цели и стратегии, которые направляют взаимодействие государства с остальным миром. Международные договоры, соглашения, союзы и другие проявления внешней политики обычно являются результатом дипломатических переговоров и процессов. Дипломаты также могут помочь сформировать внешнюю политику государства, консультируя правительственных чиновников. Современные дипломатические методы, практики и принципы возникли в основном из европейского обычая XVII века. Начиная с начала XX века дипломатия стала профессиональной; Венская конвенция о дипломатических сношениях 1961 года, ратифицированная большинством суверенных государств мира, обеспечивает рамку для дипломатических процедур, методов и поведения. В настоящее время дипломатия
21 UOT 32:316.77; 32:070; PANDEMİYA İLƏ MÜBARİZƏDƏ 32.049.5; 32:316.65 DÖVLƏT NƏZARƏT MEXANİZMİ XƏTAİ SALMANOV Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası, d o k t o r a n t
E-mail: [email protected]
Nəzarət qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmağı 2.Qanunçuluq prinsipi təmin edən proseslərin məcmusudur. Nəzarət 3.Obyektivlik prinsipi fəaliyyəti norma və standartların müəyyənləşdiril 4.Aşkarlıq prinsipi məsi, əldə olunmuş faktiki nəticələrin müəyyən 5.Məxfilik prinsipi
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal edilmiş standartlarla müqayisəsi və müqayisə 6.Səmərəlilik prinsipi nəticəsində meydana çıxan fərqlərin aradan Müasir dövrdə idarəetmə fəaliyyətinin bütün qaldırılması üçün lazımi addımların atılmasından (istər dövlət idarəçiliyi, istərsə də dövlətin ictimai, ibarətdir. Nəzarət olmadan inkşafa və uğura nail sosial, siyasi, iqtisadi, hüquqi) sahələrində şəffaf olmaq mümkün deyil. Nəzarətin zəruriliyi aşağıdakı nəzarət sisteminin mövcudluğu labüddür. Nəzarət amillərlə şərtlənir: sisteminin formaları idarəetmə fəaliyyətinin 1. Nəzarət daxili və xarici qeyri-müəyyənliyi inkşafında mühüm rol oynayır. Nəzarət prosesi azaldır. Eyni zamanda nəzarət dəyişən şəraitə hazır aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir: olmaq və həmin dəyişikliklərə lazımi reaksiya 1. Dövlət nəzarəti vermək üçün ən effektiv mexanizmlərdən biridir. 2. Prezident nəzarəti 2. Nəzarət böhranlı situasiyaların meydana 3. Sosial nəzarət çıxması haqqında xəbərdarlıq edir. Əgər mövcud 4. İctimai nəzarət daxili vəziyyətin təhlili nəticəsində aşkarlanmış 5. Məhkəmə nəzarəti neqativ və qanunazidd hallara qarşı zamanında 6. Konstitusiya nəzarəti tədbirlər görülməzsə, həmin problemlər daha da 7. Maliyyə nəzarəti dərinləşəcək və tənəzüllə gətirib çıxaracaq. Bu Dövlət nəzarətinin əsas formalarından biri mənada nəzarət gələcəkdə baş verə biləcək böhranlı də fövqəladə vəziyyətlərə qarşı dövlətin həyata vəziyyət haqqında əvvəlcədən xəbərdarlıq edir. keçirdiyi nəzarət fəaliyyətidir. Fövqəladə hallar 3. Nəzarət təşkilatı hərtərəfli və istənilən neqativ dedikdə, təbiət hadisələri (zəlzələ, sel, daşqın, tor- təsirlərdən qoruyur [4]. paq sürüşməsi, vulkan püskürməsi, qar uçqunu, su- İdarəetmə fəaliyyətində həyata keçirilən nəzarət nami, fırtına), genişmiqyaslı yanğınlar, partlayışlar, prosesi özündə aşağıdakı funksiyaları daşıyır: yoluxucu xəstəliklər, pandemiyalar və s. nəzərdə • Mövcud olan və baş verə biləcək nöqsanların, tutulur. Baş verən fövqəladə hallar zamanı hər bir qanunazidd halların qarşısının alınması məqsədilə dövlətin əsas məqsədi itkilərin qarşısının alınması yoxlamaların həyata keçirilməsi; və mövcud vəziyyəti nəzarətdə saxlamaqdır[2]. • Qarşıya qoyulmuş hədəflərə və arzulanan nəti İlk öncə baş verə biləcək fövqəladə hallara cələrə çatmaq üçün fəaliyyətin qiymətləndirilmə hazırlıqlı və planlı olmaq lazımdır. Bu məqsədlə sinin həyata keçirilməsi; fövqəladə hallara qarşı strategiya planı olmalı • Qəbul edilən qərarların icrasının yoxlanılması və strategiya planında səmərəli nəzarət tədbirləri və qanun aliliyinin təmin edilməsi; yer almalıdır. Yalnız bu təqdirdə fövqəladə hal- • Resurslardan səmərəli istifadəni təmin etmək [7]. lar zamanı vəziyyəti nəzarətdə saxlamaq və vəziyyətdən minimum itkilərlə çıxmaq mümkün ola Nəzarət fəaliyyətində şəffaflığı və effektiv- bilər. liyi təmin etmək üçün bir sıra prinsiplərə riayət Baş vermiş əksər fövqəladə vəziyyətlər dövlətin olunmalıdır. Bu prinsiplər aşağıdakılardır: iqtisadi, sosial sahələrinə mənfi təsir göstərdiyi 1.Müstəqillik prinsipi üçün hər bir dövlətin fövqəladə hallardan
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 22 GEOSTRATEGİYA sonrakı vəziyyətlə də bağlı tədbirlər mexanizmi etibarən qısa müddət ərzində bütün dünyanı öz olmalıdır[1]. cənginə aldı. Pandemiyanın qısa müddət ərzində Fövqəladə hallar ərazi xüsusiyyətlərinə görə üç bütün dünya ölkələrinə sürətli şəkildə yayılması qrupa ayrılır: dünya dövlətlərini qəti və zəruri addımlar atmağa - Yerli məcbur etdi. Bu məqsədlə ilk olaraq COVID-19 - Regional koronavirus pandemiyasının yarandığı Çin dövləti - Qlobal pandemiyanın qarşısını almaq məqsədilə təcili Yerli fövqəladə vəziyyət dedikdə, kiçik əraziləri nəzarət tədbirlərinə başladı. Bu nəzarət tədbirləri əhatə edən, əsasən mövsumi və müvəqqəti aşağıdakılardır: xarakter daşıyan hallar nəzərdə tutulur. Yerli - Keçirilməsi nəzərdə tutulan və planlaşdırılan fövqəladə vəziyyətlər zamanı güclü dağıntılar və olimpiyadalar, bir sıra beynəlxalq yarışlar təxirə ciddi təhlükəlilik dərəcəsi olmur. Belə fövqəladə salındı; hadisələrə misal olaraq daşqınlar, zəlzələlər, sel, - Şəhərlərarası yeraltı və yerüstü nəqliyyat torpaq sürüşməsini və s. göstərmək olar. Regional vasitələrinin hərəkəti müvəqqəti olaraq fövqəladə vəziyyət dedikdə, müəyyən regionu dayandırıldı; əhatə edən, əsasən orta təhlükəlilik dərəcəsinə - Kütləvi tədbirlərin, iclasların, toplantıların malik olan hadisələr nəzərdə tutulur. Orta təhlüləlik keçirilməsi qadağan edildi; dərəcəsinə malik olmasına baxmayaraq, regional - İnsanlar arasında sosial məsafənin saxlanılması, fövqəladə hallara qarşı zamanında müvafiq tədbirlər maskalardan və digər dizenfeksiya vasitələrindən görülməzsə, vəziyyət nəzarətdən çıxa bilər. Re- istifadə edilməsi tövsiyyə olundu. gional fövqəladə vəziyyətə xəstəliklər, regional Çin höküməti tərəfindən həyata keçirilən zəruri yanğınlar və s. misal olaraq göstərmək olar. nəzarət tədbirləri və məhdudiyyətlər nəticəsində Qlobal miqyaslı fövqəladə vəziyyət dedikdə, vəziyyəti nəzarətdə saxlamaq mümkün oldu. dünyanın bir çox ölkələrində müşahidə olunan və COVID-19 koronavirus pandemiyasının tüğyan yüksək təhlükəlilik dərəcəsinə malik olan hadisələr etdiyi dövlətlərdən biri olan Amerika Birləşmiş nəzərdə tutulur. Belə fövqəladə halların qarşısının ştatlarında pandemiyanın qarşısının alınması və alınması məqsədilə, dünya ölkələri bir araya gələrək vəziyyətin nəzarətdə saxlanılması üçün bir sıra qlobal problemin aradan qaldırılmasının həlli zəruri və təxirəsalınmaz nəzarət tədbirlərinin yollarını axtarmağa çalışırlar. Eyni zamanda qlobal icrasına başlanıldı. Bu məqsədlə Amerika dövləti miqyaslı fövqəladə halların aradan qaldırılması aşağıdakı nəzarət tədbirlərini həyata keçirdi: üçün bir sıra beynəlxalq təşkilatlar da yaradılır. - 10 nəfərdən artıq insanın bir yerdə toplaşması Qlobal miqyaslı fövqəladə hallara misal olaraq qadağa edildi; pandemiyaları, ozon qatının deşilməsini, içməli su - vətəndaşlara beynəlxalq səyahət etməkdən problemini və s. göstərmək olar[5]. çəkinmək tövsiyyəsi olundu; Müasir dövrdə geniş və sürətli şəkildə yayılmış - məktəblər və digər təhsil müəssisələri qlobal miqyaslı fövqəladə hallara yoluxucu müvəqqəti bağlandı; xəstəlikər və pandemiyalar daxildir. Yoluxucu - sərgilər, konvensiyalar, musiqi festivalları xəstəliklərə və pandemiyalara vəba, taun, ebola, və konsertlər, idman tədbirləri və digər ictimai COVID-19 koronavirus pandemiyasını misal olaraq tədbirlər ləğv olundu[3]. göstərmək olar. Bu növ xəstəliklər içərisində COV- COVID-19 koronavirus pandemiyasının ID-19 koronavirus pandemiyası xüsusilə fərqlənir. vurduğu iqtisadi təsirləri nəzərə alaraq ABŞ Dünya təcrübəsi göstərir ki, dövlət nəzarət mexaniz dövləti tərəfindən bir sıra iqtisadi tədbirlərin, minin mövcudluğunun zəruri olduğu sahələrdən biri güzəştlərin icrasına başlanıldı. Bu məqsədlə işsizlik də pandemiya ilə mübarizədir. Xüsusilə son dövrlər müavinətləri, bütün sahələrdə fəaliyyət göstərən dünyanın dörd bir yanına ayaq açmış koronavirus müəssisələrə maddi yardımlar göstərildi. Eyni pandemiyası bu sahəyə olan dövlət nəzarətinin zamanda hər bir ABŞ vətəndaşına min iki yüz ABŞ əhəmiyyətini daha artırdı. dolları məbləğində birdəfəlik ödəmələr verildi. ABŞ Çində meydana çıxan COVID-19 koronavi- dövləti tərəfindən həyata keçirilən zəruri nəzarət rus pandemiyası, 2019-cu ilin dekabr ayından tədbirləri nəticəsində pandemiyaya yoluxanların və
23 pandemiyadan ölənlərin sayında azalma müşahidə səhiyyə sahəsi oldu. Koronavirus pandemiyasının olunmağa başlandı[6]. COVID-19 ko- ölkə iqtisadiyyatına göstərdiyi mənfi təsirlərə ronavirus pandemiyasının təsirləri Azərbaycan baxmayaraq, ölkə prezidenti Cənab İlham Respublikasından da yan keçmədi. Dünyanı Əliyevin göstərişlərinə uyğun olaraq səhiyyə cənginə almış COVİD-19 pandemiyasının qarşısını sahəsində həyata keçirilən operativ nəzarət almaq və yaranmış vəziyyətdən minimum itkilərlə tədbirləri Azərbaycan dövlətinin öz vətəndaşına və çıxmaq üçün Azərbaycan dövləti tərəfindən təcili ümumilikdə insan amilinə verdiyi yüksək dəyərin tədbirlərin həyata keçirilməsinə başlanıldı və pan- əyani sübutudur. demiyaya qarşı dövlət nəzarət mexanizmi yaradıldı. Koronavirus xəstələrinə xidmət edən 46 Həmçinin vətəndaşları koronavirus pandemiyasının xəstəxanadan 40-ı son on beş ildə tikilmiş və ya vurduğu iqtisadi zərərlərdən qorumaq, əhalinin əsaslı təmir edilmişdir. Eyni zamanda korona- sosial vəziyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə bir virus xəstələrinə xidmət etmək üçün 16 modul sıra sosial-iqtisadi tədbirlərin icrasına başlanıldı. tipli xəstəxana da istismara verilmişdir. Koro-
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Sosial iqtisadi tədbirlər çərçivəsində müddəti navirus testlərinin götütrülməsi üçün xəstəxana bitmiş əlilliyi olan, işsizliklə bağlı sığorta alan, laboratoriyalarının sayı altı dəfə artırılmışdır. peşə hazırlığına cəlb olunanlar vətəndaşların ödəniş Azərbaycan dövləti tərəfindən koronavi- müddəti iki ay müdətinə uzadıldı. Əhaliyə tətbiq rusla mübarizə çərçivəsində həyata keçirilən olunan elektrik enerjisinin limiti artırıldı. Həyata nəzarət tədbirləri, atılan məntiqli və ardıcıl keçirilən xüsusi karantin rejimi ilə əlaqədar bir addımlar Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının və sıra dövlət və özəl sektorların müəyyən sahələri öz digər beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən yüksək fəaliyyətlərini müvəqqəti olaraq dayandırmalarına qiymətləndirilmiş və beynəlxalq miqyasda koro- baxmayaraq, həmin sahələrdə çalışan işçilərin iş navirus pandemiyası ilə mübarizə çərçivəsində yerləri və əmək haqları qorunub saxlanıldı. Həyata nümunə olaraq seçilmişdir. Azərbaycan dövləti keçirilən maliyyə dəstəyi nəticəsində özəl sektorda tərəfindən pandemiya təsirlərindən əziyyət çəkən çalşan 760 min nəfərin və dövlət sektorunda çalışan və pandemiyanın ciddi zərər vurduğu 30 ölkəyə 900 min nəfər işçinin işsizliklə üzləşməsi problemi humanitar yardımlar göndərilmişdir. Eyni za- aradan qaldırılmışdır. manda Azərbaycan dövləti tərəfindən Ümumdünya Sosial tədbirlər çərçivəsində koronavirus Səhiyyə Təşkilatına fərdi şəkildə olmaqla iki dəfə pandemiyası səbəbilə öz gəlir mənbələrini itirən ianələr köçürülmşüdür[8]. və qeyri-formal şəkildə işləyən şəxslərə mini- Azərbaycan Respublikası ərazisində mum yaşayış məbləği miqdarında (190 manat) COVİD-19 infeksiyasının yayılmasının qarşısının birdəfəlik ödəmələr verildi. Birdəfəlik ödəmələr alınması, koronavirusla mübarizə tədbirlərinin sərt karantin rejiminin (16 şəhər və rayon - Bakı, genişləndirilməsi, gücləndirilməsi və koronovi- Cəlilabad, Gəncə, Lənkəran, Masallı, Sumqayıt, rusla mübarizə sahəsində həyata keçirilən tədbirlər Yevlax, Abşeron Goranboy, Göygöl, Mingəçevir, sisteminin maliyyə dəstəyi ilə təmin edilməsi Bərdə, Xaçmaz, Samux, Siyəzən, Şəki.) tətbiq məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti edilməsi səbəbilə aprel-may aylarında 600 min İlham Əliyev tərəfindən Koronavirusla Mübarizəyə vətəndaşı əhatə etməklə ümumilikdə 225 milyon Dəstək Fondu yaradılmışdır. Koronavirusla manat vəsait, iyul ayında 290 min vətəndaşı əhatə Mübarizəyə Dəstək Fondunda yığılmış vəsaitlərin etməklə 55 milyon manat vəsait, avqust ayında səmərəli və şəffaf xərclənməsini təmin etmək və isə 279 min vətəndaşı əhatə edtməklə 53 milyon xərclənən maliyyə vəsaitləri haqqında cəmiyyətin manat vəsait şəklində ödənilmişdir. Ümumlikdə mütəmadi məlumatlandırılması məqsədilə İctimai COVİD-19 pandemiyasının yayıldığı gündən Nəzarət Şurası yaradıldır. İctimai Nəzarət Şurasının etibarən vətəndaşların sosial-rifahının qorunması tərkibi Nazirlər Kabineti yanında ictimaiyyəti və pandemiyanın təsirlərinin azaldılması məqsədilə təmsil edən beş və Azərbaycan Respublikasının dövlət tərəfindən həyata keçirilən nəzarət tədbirləri Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargahı 5 milyona yaxın insanı əhatə etmişdir[9]. təmsil edən iki nümayəndədən ibarət olmaqla yeddi Koronavirusla mübarizə tədbirləri çərçivəsində üzvdən ibarətdir. dövlətin nəzarətdə saxladığı əsas sahələrdən biri də Koronavirus pandemiyası ilə bağlı vəziyyəti
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 24 GEOSTRATEGİYA nəzarətdə saxlmaq məqsədi ilə ölkə ərazisində bir yaxın qohumun dəfnində iştirakla əlaqədar olaraq sıra çevik və sistemli tədbirlərin tətbiqinə başlanıldı. iki saat müddətində ala bilərlər. Belə ki, paytaxt ərazisində, ictimai nəqliyyatda, Sonralar isə xüsusi karantin rejimləri mərhələli qapalı məkanlarda gucləndirilmis nəzarət- şəkildə olmaqla mövcud yoluxma sayına uyğun profilaktik tədbirlər həyata keçirildi. Bu tədbirlərin tətbiq olunmağa başladı. Tətbiq edilən xüsusi davamı olaraq Azərbaycan Respublikası ərazisində karantin rejiminin effekt verməsi - koronavirus bir sıra xüsusi karantin rejimləri elan edildi. Xüsusi pandemiyasına yoluxma tempinin aşağı düşməsi, karantin rejimi çərçivəsində aşağıdakı nəzarət xəstələrin sağalma dinamikasının yüksəlməsi tədbirləri həyata keçirildi: səbəbilə bir sıra məhdudiyyətlərin yumşaldılması da - Yaşı 65 -dən yuxarı olan insanların evdən həyata keçirildi. çıxması qadağan olundu. 65 yaşını keçən, tənha Pandemiyanın başladığı ilk günlərdən etibarən yaşayan vətəndaşlara isə qanunvericilikdə nəzərdə məsələni xüsusi diqqətdə saxlayan Cənab Prezi- tutulmuş formada sosial xidmətlərin göstərilməsi dent İlham Əliyev tərəfindən qəbul edilmiş təmin olundu. düzgün qərarlar və tətbiq edilən bir sıra rejimlər - Bakı və Sumqayıt şəhərinə, Abşeron rayonuna nəticəsində vəziyyəti nəzarətdə saxlmaq mümkün giriş və çıxış (xüsusi təyinatlı, o cümlədən təcili oldu. İlham Əliyev mütəmadi olaraq koronavirus tibbi yardım, qəza-bərpa, xilasedici, habelə yük pandemiyasının nəticələri barədə online konfrans- daşıyan avtomobillərin hərəkəti istisna olmaqla) lar, müşavirələr keçirmiş və mövcud vəziyyətlə məhdudlaşdırıldı. əlaqdar müvafiq tapşırıqlarını vermişdir. Keçirilən - Ölkə üzrə rayon və şəhərarası sərnişindaşınma belə müşavirələrin birində çıxış edən Cənab fəaliyyəti dayandırıldı. Prezident İlham Əliyev koronavirusla mübarizə - Küçələrdə, bulvarlarda, parklarda və digər çərçivəsində həyata keçirilən nəzarət tədbirləri ictimai yerlərdə insanların qrup halında cəmlənməsi haqqında bu fikirləri söyləmişdir: ”Görülmüş bütün (10 nəfərdən artıq) qadağan olundu. tədbirlər müsbət nəticə verir, vəziyyət bu günə - Ünsiyyət və təmas zamanı iki metrlik sosial qədər nəzarət altındadır”. məsafənin saxlanılması, maskalardan istifadə tövsiyyə olundu. Açar sözlər: Pandemiya, mexanizm, dövlət, - İctimai iaşə müəssisələri yeni iş saatlarında mübarizə fəaliyyət göstərməyə başladı. Belə ki, qəbul edilmiş yeni qərara əsasən müştərilərə saat 12.00-15.00 ƏDƏBİYYAT SIYAHISI arasında yerində xidmət saatları müəyyən olundu. 1. Böhrandan sonrakı iqtisadiyyatda maliyyə Evə götürmə, çatdırılma və onlayn ticarət kimi resurslarının səmərəli idarə olunmasında şəffaflığın xidmətlərə isə məhdudiyyətsiz icazə verildi; rolu // – Bakı: Beynəlxalq elmi-praktik konfransın - Ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən iri ticarət materialları. İqtisadiyyat və audit jurnalının nəşri, mərkəzlərinin və “Mall”arın (supermarketlər, ərzaq -2009. - 474 səh. mağazaları və apteklər istisna olmaqla) fəaliyyəti 2. Dövlət idarəçiliyində səmərəli nəzarət müvəqqəti olaraq dayandırıldı. mexanizmi // – Bakı: Dövlət İmtahan Mərkəzi Müəyyən edilmiş bu tədbirlərə riayət olunmasına tərəfindən Avropa İttifaqı və İqtisadi Əməkdaşlıq nəzarət Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər və İnkişaf Təşkilatı ilə birgə SIGMA (Rəhbərlik və Nazirliyinə həvalə olundu [10]. İdarəetmədə Təkmilləşdirməyə Dəstək) proqramı.- 2020-ci il aprel ayının 5-dən etibarən isə ölkə 2019 ərazisində SMS-icazə sistemi tətbiq olunmağa 3. Ələkbərov, U.K. İnklüziv inkişafın başladı. Sms icazə sisteminə əsasən vətəndaşlar idarəedilməsinin əsasları: Ali Məktəblər üçün yaşayış yerini SMS-icazə alaraq tərk etməlidirlər. dərslik -Bakı: “Təhsil” nəşriyyatı,- 2018,- 216 s. Vətəndaşlar SMS icazəni yaşayış yerini 4. Ələkbərov, U.K. Davamlı insan inkişafı və təxirəsalınmaz tibbi zərurətlə və hər hansı bir qrafik ekoloji sivilizasiyanın əsasları: Ali Məktəblər üçün üzrə müalicə almaq üçün, ərzaq və digər gündəlik dərslik -Bakı: Təhsil nəşriyyatı, -2013, - 265 s. tələbat mallarının, habelə dərman vasitələrinin, 5. Əliyeva, Y. Ə. Menecmentin əsasları: Dərslik.- bank və poçt xidmətlərinin istifadə edilməsi və Bakı: “Kooperasiya” nəşriyyatı, - 2012. -264 s.
25 6. Əlirzayev, Ə.Q. Sosial sferanın iqtisadiyyatı result of the comparison. In modern times, world və idarə edilməsi: -Bakı, İqtisad Universiteti experience shows that one of the areas where the nəşriyyatı, -2010, 326s. application of the state control mechanism is ex- 7. Rzayev, Ə.H. Dövlət nəzarəti: nəzəriyyə və tremely necessary is the fight against pandemics. In praktika.- Bakı: “Elm” nəşriyyatı, -2008. -310 s. particular, the recent coronavirus pandemic, which 8. Səmərəli dövlət idarəçiliyi: zamanın has spread to all parts of the world, has increased çağırışları // – Bakı: Beynəlxalq Elmi Konfransın the importance and strengthening of state control in materialları: Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, this area. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası, Türkiyə Əməkdaşlıq Keywords: Pandemic, mechanism, state, struggle və Koordinasiya Agentliyi (TİKA): Elm və Təhsil nəşriyyatı, -2012.- 622 s. 9. http://www.maliyye.gov.az
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 10. https://www.meclis.gov.az
Механизм государственного контроля в борьбе с пандемиями
РЕЗЮМЕ Контроль - это совокупность процессов, которые обеспечивают достижение целей и направляют управленческую деятельность в желаемую форму. Контрольные мероприятия включают установление норм и стандартов, сравнение фактических результатов с установленными стандартами и устранение несоответствий, выявленных в результате сравнения. В наше время мировой опыт показывает, что одним из направлений, где применение механизма государственного контроля крайне необходимо, является борьба с пандемиями. В частности, недавняя пандемия коронавируса, распространившаяся на другие части мира, повысила важность и усиление государственного контроля в этой области. Ключевые слова: пандемия, механизм, государство, драться
The mechanism of state control in the fight against pandemics
SUMMARY Control is a set of processes that ensure the achievement of goals and direct management activi- ties to the desired form. Control activities include the establishment of norms and standards, the com- parison of actual results with established standards, and the elimination of discrepancies identified as a
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 26 GEOSTRATEGİYA Tarix UOT 94(479.24)
RAMİL AĞAYEV FARSDİLLİ MƏNBƏLƏR AZƏRBAYCANIN AMEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu “Azərbaycanın orta əsrlər QARABAĞ BÖLGƏSİ HAQQINDA tarixi” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, (XIII – XVII ƏSRLƏR) tarix üzrə fəlsəfə doktoru E-mail: [email protected]
Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinin, o cümlədən isə Van gölü hüdudları ilə əlaqələndirir. Beləliklə, Qarabağ bölgəsinin tarixi və etnik coğrafiyası ilə indi Ermənistan adlandırılan ərazi və ermənilərin bağlı olan problemlərin tədqiqi Vətən tarixşünaslığı iddia etdikləri Qarabağ bölgəsi, eləcə də hal-hazırda qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdəndir. Gürcüstan Respublikasının tərkibindəki bəzi tor- Etno-siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni baxımdan paqlar tarixi Azərbaycan ərazisinin hüdudları Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağ daxilində, yəni onun həm də “Arran” adlandırılan bölgəsi haqqında ilkin yazılı qaynaqlarda, xüsusilə, Araz çayından şimaldakı torpaqlarında yerləşmişdir. farsdilli mənbələrdə maraqlı məlumatlara rast V.V.Bartolda görə, orta əsrlərin ikinci yarısından gəlinir. Həmin məlumatları araşdırmazdan əvvəl etibarən ilkin mənbələrdə “Arran” əvəzinə tez- “Azərbaycan” tarixi – coğrafi anlayışı və onun tez “Qarabağ” tarixi-coğrafi anlayışı işlədilməyə hüdudları haqqında qısa şəkildə bəhs etməyə ehtiyac başlanmışdır (2, 214). İlkin yazılı mənbələrin duyulur. araşdırılması V.V.Bartoldun bu fikrinin qismən Tarixi Azərbaycan torpaqları Cənubi Qafqazın doğru olduğunu söyləməyə imkan verir. Çünki XIV böyük bir hissəsini və müasir İran İslam – XV əsrlərdə yazılmış ərəb və farsdilli mənbələrdə Respublikasının şimal-qərb hissələrini əhatə əvvəllər Arran adı altında təqdim edilən şimal edir. “Azərbaycan” məfhumu vahid bir coğrafi- ərazilərimizin yalnız Kür və Araz çayları arasında siyasi anlayış kimi əsrlər boyu formalaşmış, onun olan hissəsi bu ad altında göstərilməkdə davam hüdudları bu və ya digər səbəblərdən dəyişikliklərə edirdi. Bununla belə, Kür və Araz çayları arasındakı məruz qalmışdır. bütün üçbucağın Qarabağ adlandırılmasını iddia VII əsrdə Azərbaycan torpaqları Ərəb xilafəti etmək doğru deyildir. tərəfindən istila edilərək onun tərkibinə iki vilayət Yazılı qaynaqlarda Arran Qarabağı və yaxud – “Azərbaycan” (Cənubi Azərbaycan) və “Arran” sadəcə olaraq, Qarabağ haqqında bir sıra maraqlı (Şimali Azərbaycan) vilayətləri kimi daxil edildi. məlumatlara rast gəlinir. Qarşıya qoyulan məqsədə Lakin ərəb mənbələri həmin ərazilərdən vahid uyğun olaraq biz burada yalnız farsdilli mənbələrdə ölkə kimi bəhs edərkən onu məhz “Azərbaycan” rast gəlinən faktlardan bəhs edəcəyik. Həmin adlandırırdılar. Ərəbdilli müəlliflərin əsərlərində mənbələrdə Qarabağ vilayətinin əsl yaşayış yerləri, verilən məlumatlara əsasən, belə nəticəyə gəlmək təxmini sərhədləri, şəhərləri, kəndləri, dağları olar ki, artıq Ərəb xilafəti dövründə Azərbaycan və çayları haqqında maraqlı faktlara rast gəlinir. dedikdə həm Araz çayından cənubdakı ərazilər, həm Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif dillərdə yazılmış də Araz çayından şimaldakı Dərbəndə qədər olan mənbələrdə Qarabağ adı və yaxud onun ayrı-ayrı ərazilər başa düşülürdü. Məsələn, ibn Havqəl yazır: hissələri müxtəlif şəkillərdə təqdim edilmişdir. “Sonra Azərbaycanın xəritəsini dərc etdim, oradakı Şübhəsiz, bu ilk növbədə yerli əhali tərəfindən dağları, yolları, Kür və Araz kimi şirin sulu çayları, verilən adın həmin əcnəbi dillərə uyğun olaraq həmçinin Xilat (Van) və Kəbuzan (Urmiya) göllərini tərcümə edilməsi ilə bağlı olmuşdur. də təsvir etdim. Bu göllərin hər ikisi heç biri dənizlə Farsdilli mənbələrdə təsvir edilən hadisələr və bu birləşmir, elə oradaca mən Qabq dağını (Qafqaz) hadisələrlə bağlı Qarabağ və yaxud Arran Qarabağı göstərdim” (1, 7). anlayışlarının işlədilməsi, bu istilahların Arran Göründüyü kimi, ibn Havqəl, Azərbaycanın torpaqlarında, Kür və Araz çayları arasındakı üçbu- şimal sərhədlərini Qafqaz dağları, qərb sərhədlərini caqda yarandığını təsdiq edir.
27 Arran Qarabağı dedikdə heç də “Düzən Qarabağ” dur. Yazılı mənbələr onun düzən hissəsindən də, deyil, Arranda yerləşən Qarabağ (Arranın Qarabağı) dağlıq hissəsindən də elə vahid Qarabağ kimi bəhs başa düşülür. Başqa sözlə, burada mənsubiyyət edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, nisbətən sonralar bildirilir, yəni haqqında bəhs olunan Qarabağın bu və ya digər səbəblərdən Azərbaycanın başqa məhz Arrana aid olduğuna, Arranda yeləşdiyinə bölgələrinə və Kiçik Asiyaya köçmüş qarabağlılar işarə edilir və XIII –XV əsrlərdə yazılmış farsdilli həmin ərazilərdə yeni-yeni “Qarabağ” adlı yaşayış mənbələrdə də elə bu şəkildə - “Arran Qarbağı” məskənləri salmışlar. (“Qarabağ-e Arran”) şəklində təqdim olunur. Bəzi məlumatlara görə, Azərbaycan xalqının öz Orta əsr müəlliflərinin Arran Qarabağı ifadəsini doğma torpağının bir parçasına verdiyi “Qarabağ” işlətməkdə məqsədləri onun həm Azərbaycanın adına bu şəkildə ilk dəfə VII əsrə aid mənbələrdə Arran vilayətində yerləşdiyini göstərmək, həm də rast gəlinmişdir (9, 11). R.Yüzbaşov “Qarabağ” onu türk xalqalarının məskunlaşdığı coğrafiyadakı adının söz kimi VII əsrdən, əyalət kimi XIII əsrdən “Qarabağ” adlanan digər ərazilərdən fərqləndirmək işlədilməsindən bəhs edərək yazır ki, vaxtilə Araz
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal idi. Məsələ burasındadır ki, türk xalqlarının yaşadığı çayının sahilində Qarabağ adlı şəhər də olmuşdur ərazilərdə başqa “Qarabağlar” da olmuşdur. Bu (10, 63-64; 11, 92). Əlbəttə, “Qarabağ” adının Qarabağlar sırasında “Səlmas Qarabağı” (3, 767), VII əsrdə işlədilməsi və daha qədim tarixə malik “Badğis Qarabağı” (3, 868) və başqalarını misal olması mümkündür. Lakin hələlik, ərəb və fars- göstərmək olar. dilli mənbələrdə bu barədə dəqiq məlumata rast Zahirəddin Babur öz əsərində “Kabil Qarabağı” gəlinməmişdir. (4, 149-150) və Qəndəhar yaxınlığındakı Qarabağ Qarabağ adlı ayrıca şəhərin də olması müm- vadisindən bəhs etmişdir (4, 177). Mənbələrdə hətta kündür. Lakin XIII – XV əsrə aid farsdilli “Təbriz Qarabağı” ifadəsinə də rast gəlinir (5, 212; mənbələrdə hələlik, “Qarabağ şəhəri”, “Qarabağ 6, 18). Nizaməddin Şaminin əsərində Qarabağ və kəndi” kimi ifadələrə rast gəlinməmişdir. Arran Qarabağı ifadələri (5, 248; 6, 31) ilə yanaşı Müəlliflərin demək olar ki, hamısı ərazidən geniş bir Kür çayı sahilindəki “Kiçik Qarabağ” adlı ərazidən bölgə kimi bəhs edir və onun daxilində yerləşən bir də bəhs edilmişdir (5, 100; 6, 9). sıra şəhər və kəndlərin adlarını çəkirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu kimi ifadələrə, yəni Orta əsr farsdilli mənbələrdə tez-tez Qarabağ bu və ya digər yaşayış məntəqəsinin hansı vilayətə, bölgəsi ilə Qaradağın qarşı-qarşıya yerləşdiyinə ölkəyə məxsus olduğunu göstərən qoşa adlara ərəb işarə edilir. Belə ki, Xudafərin körpülərinin sağından və farsdilli müəlliflərin əsərlərində tez-tez rast Cənubi Azərbaycandakı Qaradağ silsiləsinə, solun- gəlinir. Məsələn, Həmdullah Qəzvininin əsərində dan isə Şimali Azərbaycandakı Qarabağ bölgəsinə eyni epizodda həm “Arran Qarabağı”, həm də giriş başlanır. Təsadüfi deyildir ki, Aşıq Qurbani öz “Azərbaycan Təbrizi” ifadəsinə rast gəlinir (7, 56). şeirlərindən birində (12, 20) yazır: Bir sıra mənbələrdə isə Dərbəndin Şirvana İsmim Qurbanidi, kəndim Diridi, aid olduğunu göstərmək üçün tez-tez “Şirvan Qaradağdan Qarabağa gedirəm. Dərbəndi” ifadəsi işlənirdi (8, 102). Beləliklə, “Arran Qarabağı” tarixi-coğrafi Ərəbdilli müəllif Sədrəddin əl-Hüseyninin anlayışının qaynaqlarda tez-tez işlədilməsi sübut əsərində Səlcuqlar dövründə, hicri 455-ci (1063) edir ki, həmin ərazi tarixən Azərbaycanın Arran ildə baş verən hadisələrindən bəhs olunarkən “Qara- vilayəti ilə bağlı olmuş, sonrakı dövrlərin inzibati- bac” adına rast gəlinir. Mənbənin naşirinin fikrincə, ərazi bölgüsündə də Azərbaycanın tərkib hissəsi bu ad əslində “Qarabağ” şəklində oxunmalıdır. kimi öz əksini tapmışdır. Hər bir ölkənin düzənlik, Lakin burada Arrandakı Qarabağdan deyil, “Badğis dağlıq, dərə-təpə ərazilərə malik olaması isə təbiidir. Qarabağ”ından bəhs edilir (13, 26). Buna görə də Qarabağın daha çox dağlarla əhatə Vaxtı ilə V.F.Minorski belə hesab edirdi ki, bu olan hissəsini əsas götürərək qondarma “Dağlıq ada ilk dəfə Həmdullah Qəzvininin “Nüzhət əl- Qarabağ” termininə qarşılıq olaraq tarixi mənbələrdə qulub” əsərində rast gəlinir (14, 166). Lakin sonrakı rast gəlinən Arran Qarabağını “Düzən Qarabağ” araşdırmalar göstərdi ki, Qarabağ adına ilk dəfə kimi izah etməyə heç bir əsas və ehtiyac yoxdur. Fəzlullah Rəşidəddinin “Cəmi ət-təvarix” əsərində Çünki mənbələrdə Dağlıq Qarabağ ifadəsi yox- h.682-ci ilin şəvval ayından (18.I.1284), 683-cü
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 28 GEOSTRATEGİYA ilin məhərrəm ayınadək (7.IV.1284) Hülakülər hakimiyyəti dövründə baş vermiş hadisələrlə bağlı dövlətinin hökmdarı Əhməd xanla (1282-1284) olaraq rast gəlinir (17, 175). Əsərdən məlum olur ki, bağlı hadisələrdən bəhs edilərkən rast gəlinir. Qarabağ Hülakülərin tənəzzülü dövründə baş vermiş Buradan məlum olur ki, Əhməd xana qarşı sui-qəsd hadislərin mərkəzində idi və hökmdarların seçilməsi təşkil etmək istəyənlər üzərində “Arran Qarabağında ilə bağlı çağrılan qurultaylar burada keçirilirdi (17, altı gün davam edən məhkəmə prosesi qurulmuşdur” 193-196). (15, 104). “Cəmi ət-təvarix” əsərində Qarabağın Müəllif öz əsərində hicri 789-cu (1387) ildə adına ikinci dəfə h.694-cü (1295) ildə baş vermiş Əmir Teymurun gürcü hökmdarı Baqratı əsir ala- hadisələrdən bəhs edilərkən rast gəlinir. Müəlif raq Gürcüstan səfərindən qayıdarkən Qarabağda burada “bütün saray adamlarının Arran Qarabağına dayanmasından, onu İslama dəvət etməsindən və yığışıb hiyləgərlik və ikiüzlülük olmadan İslam Şirvanşah İbrahimlə dostluq münasibətlərindən, hökmdarına (Qazan xana) xidmət etməyə razı xüsusi olaraq, bəhs etmişdir (17, 406-408). olduqlarını” qeyd edir (15, 166). Fəzlullah Qarabağda baş verən hadisələr haqqında məlumat Rəşidəddin h.701-ci (1301) il hadisələrindən bəhs verən müəllif Ağdam və Bərdə nahiyələrindən edərkən “İslam hökmdarının (Qazan xanın) Arranda daha çox bəhs edir. Onun əsərində Əmir Teymu- – Qarabağ yurdunda düşərgə salmasını” yazmaqla run “Beyləqandan Qarabağa yola düşməsi”, xüsusi “Arran Qarabağı” tarixi-coğrafi anlayışının əsl olaraq, qeyd edilmişdir. Zənnimizcə, burada Qarabağ mahiyyətini də göstərir (15, 188). hüdudlarının Beyləqandan sonra başlandığına açıq- Qarabağ adına həmin müəllifin “Məktublar” aşkar işarə edilir (17, 833). Əsərdə Kür sahilindəki adı altında çap edilmiş yazışmalarında da bir neçə “Surxab Qarabağı”ndan da bəhs edilmişdir (17, 406). dəfə rast gəlinir. Onun oğlu Məcd əd-Dinə yazdığı Qarabağdan bəhs etmiş müəlliflər sırasında məktubda Qazan xanın (1295-1304) qışlamaq üçün Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-Əhərinin “Tarix-e Şeyx Qarabağda dayanmasından (16, 231) və ayr-ayrı Üveys” əsəri, xüsusilə, qeyd edilməlidir. Əsərdə vilayətlərinin əhalisinin, o cümlədən Qarabağ Qarabağ adına dəfələrlə rast gəlinir. Müəllif onu elatlarının ordunun ehtiyacları üçün təhvil verməli həm Azərbaycan ölkəsinin, həm də onun Arran olduğu bağ-bostan məhsullarının miqdarından bəhs vilayətinin tərkibində göstərir. Əl-Qütbi əl-Əhərinin olunur (16, 244). Müəllifin Mövlana Sədr əd-Din Qarabağ haqqında ilk məlumatı Hülakü hökmdarı Məhəmməd Türkə yazdığı cavab məktubunda isə Əhməd xanın (18, 196), son məlumatı isə Cəlairi Azərbaycanın 25 vilayəti sadalanır və bu vilayətlər hökmdarı Şeyx Üveysin fəaliyyəti ilə bağlıdır sırasında Qarabağ, Arran və Şəki ilə yanaşı (18, 245). Onun əsərindəki “Qarabağ Arranın “Ərməniyə” də Azərbaycanın tərkibində göstərilir paytaxtıdır” (“Qarabağ dar-ul-mulk-e Arran əst”) (16, 270). Müəllifin adı çəkilən hər iki əsərində ifadəsi, xüsusilə, diqqəti cəlb edir (18, 245). Müəllif Qazan xanın qışlamaq üçün Qarabağda düşərgə Hülakü hökmdarı Əbu Səidin və Çobanilərin ağalığı salmasından bir neçə dəfə bəhs olunmuşdur. haqqında məlumat verərkən bölgəni həm “Qarabağ”, Həmdullah Qəzvininin “Nüzhət əl-qulub” həm də “Arran Qarabağı” şəklində təqdim edir əsərində Sultaniyədən Bab əl-Əbvaba (Dərbəndə) (18, 209-218). O, Hülakü hökmdarı Məməmməd aparan yollar haqqında məlumat verilir. Burada xan tərəfindən “Qarabağ qapısından Gürcüstan “Ərdəbildən Arran Qarabağına”, “Qarabağdan qapısınadək ərazini” əmir Surxan adlı şəxsin Gəncəyə”, və “Qarabağdan Əhərə” gedən yollardan, nəzarətinə verildiyini də göstərir (18, 223). xüsusi olaraq, bəhs edilmişdir. Əsərdə “Qarabağ Farsdilli müəlliflər Qarabağın XIII – XIV əsrlər yolu” ifadəsinə də rast gəlinir (7, 56 və 180-182). tarixindən bəhs edərkən onu Elxanilər dövlətinin Arran Qarabağı tarixi-coğrafi anlayışı haqqında tərkib hissəsi kimi təqdim edirlər (19, 40-43). məlumata XIV – XV əsrlərdə yazılmış bir sıra digər Mənbə məlumatlarından məlum olur ki, Qarabağ farsdilli qaynaqlarda da rast gəlinir. Nizaməddin Elxanilər dövründə baş vermiş bir sıra hərbi-siyasi Şami ilə yanaşı, Teymurilər dövrünün digər məşhur hadisələrin mərkəzində olmuşdur. Həmin yazılı bir tarixçisi Şərəf əd-Din Yəzdi də öz əsərində qaynaqlar Hülakülərin tənəzzülü və Çobanilərin Qarabağla bağlı məsələlərə geniş yer vermişdir. ağalığı dövrü hadisələrindən bəhs edərkən Onun əsərində Qarabağın adına ilk dəfə hicri Qarabağda baş verən hərbi-siyasi hadislərə də yer 688-ci (1386) ildə Hülakü hökmdarı Arğun xanın ayırmışlar (19, 57-66; 20, 66).
29 XV əsr müəlliflərindən Fəzlullah ibn Ruzhehan hakiminin, o cümlədən hicri 961-ci (1554) ildə baş Xunəci (21), Hafiz Əbru (3) öz əsərlərində Qarabağ verən hadisələrdən bəhs edərkən Şahverdi sultan bölgəsindən dəfələrlə bəhs etmişlər. Həmin əsərlərdə Ziyadoğlunun (23, 76) adını çəkir. İsgəndər Münşi Qarabağla bağlı verilən məlumatlar Teymurilər, Qa- Qarabağda olan yerli hakimlər sırasında türkmənşəli raqoyunlular və Ağqoyunlularla bağlıdır. Lakin fars- qazaq tayfasından olan Dönməz sultandan da bəhs dilli mənbələrdə XV əsrdən etibarən Arran Qarabağı etmişdir (23, 141). ifadəsinə daha az rast gəlinir və əsasən, Qarabağ Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, XVI – XVII termininə üstünlük verilir. Məsələn, Hafiz Əbrunun yüzilliklərdə də Qarabağda qacarlar və qazax- əsərində Qarabağ adına dəfələrlə, Arran Qarabağı larla yanaşı, qaramanlı, baharlı tayfaları, zülqədər adına isə yalnız üç dəfə rast gəlinir. Fəzlullah ibn elinin şəmşəddinli obası, otuz iki və iyirmi dörd Ruzhehan Xunəcinin əsərində isə yalnız Qarabağ oymaqları da məskunlaşmışdı (24, 358). Məsələn, ifadəsinə (15 dəfə) rast gəlinir. İsmayıl Səfəvi hələ dövlət yaratmamışdan əvvəl, XVI-XVII əsrlərdə yazılmış farsdilli mənbələrdə hicri 906-cı (1500) ildə Ərdəbildən Ərzincana
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal də Qarabağ ərazisində baş vermiş hadisələr mühüm gedərkən Qarabağda Qaraqoyunlu hökmdarı yer tutur. Həsən bəy Rumlu da öz əsərində həm Cahanşahın nəslindən olan Sultan Hüseyn Barani ilə əvvəlki dövrlərdə, həm də yaşadığı dövrdə baş görüşmüşdü (23, 27). vermiş hadisələrlə bağlı Qarabağ istilahından Bu qəbildən olan faktlar ermənilərin ərazi dəfələrlə bəhs etmişdir. Bunun əksinə olaraq, Arran iddialarının əsassız olduğunu bir daha sübut terminindən isə cəmi dörd dəfə istifadə etmişdir. edir. Fars mənbələrində ermənilərin Cənubi Onlardan yalnız biri XVI əsrdə baş verən hadisələrlə Qafqazda döyüş əməliyyatlarında iştirakı, onların bağlıdır. Belə ki, hicri 984-cü (1576) ildə, I nəinki Qarabağ bölgəsində ümumiyyətlə, Qərbi Təhmasibin dövründə baş verən hadisələrlə bağlı Ar- Azərbaycan torpaqlarında varlığı haqqında heç nə ran (Aran) vilayətinin adı çəkilir (22, 1529). Müəllif deyilmir. Başqa sözlə, nə Qarabağ, nə də hal-hazırda hicri 945-ci (1538) ildə I Təhmasib tərəfindən ermənilər yaşayan digər vilayət və rayonlar heç bir Şirvanşahlar dövlətinə son qoyulmasından bəhs zaman dini, etnik və mədəni baxımdan ermənilərlə edərkən Şirvana göndərilən qoşunlar sırasında bağlı olmamışdır. “Qarabağ qoşunu”nun da olduğunu, xüsusi olaraq, XVI əsrin 70-ci illərində baş verən hadislərdən qeyd edir (22, 1262). danışan İsgəndər bəy Münşi Qarabağda yerləşən I Şah Abbasın (1587-1629) tarixçisi İsgəndər bəy bir sıra yaşayış məntəqələrinin, o cümlədən Mey- Münşinin “Tarix-i aləmaray-yi Abbasi” əsərində dancuq (23, 279), Qarakütəl (23, 237) kimi yaşayış Qarabağın adına ilk dəfə h.896-cı (1490) ildə baş məskənlərinin də adlarını çəkir. Ümumiyyətlə, vermiş hadisələrlə bağlı olaraq rast gəlinir. Müəllif İsgəndər bəy Münşinin əsəri Qarabağ adına ən çox burada Səfəvi şeyx Heydərə “hörmətsizlik etmiş” rast gəlinən orta əsr mənbəsidir. Arran adına isə Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun Qarabağda əsərdə yalnız üç dəfə rast gəlinir. vəfat etdiyini bildirir (23, 22). Bəzi mənbələrdə XVII əsr müəlliflərindən Nadirin şah Əfşarın onun həm də Sultanbud adlanan Sultani adlı (1736-1747) tarixçisi Məhəmməd Kazım da yaşayış məntəqəsində öldüyü qeyd edilir. Həmin Qarabağ və onun ayrı-ayrı yaşayış məntəqələri yaşayış məntəqəsinin Bərdə ilə Ağdam arasında və haqqında məlumat verir. O, yazır ki, şah 1736-cı Beyləqanda yerləşməsi haqqında fikirlər mövcuddur ildə Təbrizdən Qarabağa getmək üçün Xudafərin (21, 142). İsgəndər bəy Münşi Həsən bəy Rum- körpüsündən keçdi və Qarabağın ilk nahiyəsi sayılan ludan fərqli olaraq, Şirvana göndərilənlər sırasında Bərgüşad qalasında məskən saldı (25, 652). “Qarabağ qoşunu” deyil, “Qarabağ camaatı” Farsdilli mənbələrin verdiyi məlumata görə, olduğunu yazır (23, 80). Səfəvilər dövründə bütün Azərbaycan torpaqları Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, XIV – vahid şəkildə birləşdirildikdən sonra vaxtilə XVII əsrlərdə yazılmış bütün farsdilli mənbələrdə mənbələrdə vilayətlərə, mahallara bölünən, geniş Qarabağın türkmənşəli müsəlman hakimlər bir əraziyə aid edilən Arranın özü artıq müəyyən tərəfindən idarə olunduğu dönə-dönə qeyd edilir. bir inzibati-ərazi vahidinin, yəni Qarabağın İsgəndər bəy Münşinin əsərində də bunun şahidi tərkib hissəsi kimi işlənirdi. Təsadüfi deyildir ki, oluruq. O, Qacarlar nəslindən olan bir neçə Qarabağ Səfəvilər dövründə Azərbaycanın bölündüyü dörd
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 30 GEOSTRATEGİYA bəylərbəylikdən biri Arran deyil, Qarabağ adlanırdı. üzərinə qoyulan çobanbəyi vergisinin miqdarından Bu zaman Arran özü Qarabağ bəylərbəyliyinin bəhs edilir (27, 41-42). Mənbələr Qarabağ əhalisini tərkib hissəsi sayılırdı (26, 113-114). həm də türkmanlar və tərəkəmələr şəklində də XVII əsr müəlliflərindən Mirzə Səmiə Səfəvilər təqdim edirlər. dövlətin idarəetmə sistemindən bəhs edərkən Nadir şah Əfşarın qısa müddət üçün dörd Qarabağ bəylərbəyliyi, onun əhatə etdiyi nahiyələr, Azərbaycan bəylərbəyliyini vahid şəkildə bəylərbəyliyin qoşunu və ərazidən əldə edilən birləşdirməsinə baxmayaraq, Səfəviər dövrü vergilər haqqında da mühüm məlumatlar verir. Qarabağ bəylərbəyliyi XVIII yüzilliyin ortalarında Buradan məlum olur ki, bəylərbəyliyə daxil olan Qarabağ xanlığının yaranması üçün tarixi-coğrafi nahiyələr sırasında həm Qarabağ vilayətinə daxil özül rolunu oynamışdır. olan, həm də onun hüdudlarından kənarda yeləşən Qarabağ xanlığının vəziri Mirzə Camal Cavanşir ərazilər var idi. Bəylərbəyliyə daxil olan ərazilər özünün “Qarabağ tarixi” (1847) adlı əsərində Qarabağ aşağıdakılar idi: Zəyəm, Ağstafa, Cavanşir, vilayətinin Azərbaycanın “Aran məmləkətinin Bərgüşad, Qarağac, Lori, Pəmbək, Arasbar, bir hissəsi olduğunu” və sərhədlərinin cənubda Bəyazidli, Simavi, Tərkür (14, 101-102). Xudafərin körpüsündən şimal-qərbdə Sınıq körpüyə Beləliklə, farsdilli mənbələrin izlənməsi göstərir qədər, şərqdə isə Kürlə Arazın qovuşuğu yerə qədər ki, Azərbaycanın tarixi vilayəti olan Arranın uzandığına işarə edir (28, 122). Əlbəttə, burada sırf torpaqlarının bir hissəsinin adı kimi yaranmış şəkildə Qarabağ vilayətinin deyil, Səfəvilər dövründə Qarabağ anlayışı getdikcə daha geniş mənada yaradılmış Qarabağ bəylərbəyliyinin hüdudları işlənməyə başlanmışdır. Bunun əksinə olaraq, nəzərdə tutulurdu. Mirzə Camal Cavanşirin özü də Arran (Aran) adının tədricən məhdudlaşdığının qeyd edir ki, keçmiş əsrlərdə ərazini ələ keçirən ayrı- şahidi oluruq. Belə ki, XVI – XVII yüzilliklərin ayrı dövlətlərin hökmdarları vilayətin hüdudlarını yazılı qaynaqları Kür və Araz çayları arasındakı dəyişdirmiş və onun üçün fərqli sərhədlər müəyyən ərazilərdən bəhs edərkən Arran deyil, daha çox etmişlər (28, 122). Qarabağ anlayışına üstünlük verirdilər. Qarabağ xanlığı 1805-ci ildə çar Rusiyası Arran (Aran) tarixi-coğrafi anlayışı tədricən tərəfindən işğal, 1822-ci ildə isə ləğv edildikdən sırf şəkildə coğrafi anlayışa çevrildi, xalq arasında sonra “Qarabağ əyaləti” kimi imperiyanın tərkibinə “aran” şəkilində işlənməyə başlandı, nəticə etibarı qatıldı. Rusiya imperiyasının süqutundan sonra, ilə Azərbaycanın Kür-Araz ovalığındakı düzən və 1918-1920-ci illərdə isə ərazi Azərbaycan Xalq isti ərazilərinə şamil edildi. Elə bunu da əsas götürən Cümhuriyyəti tərkibində idi. Göründüyü kimi bəzi mütəxəssislər, yanlış olaraq, Arran Qarabağı tarixən “Dağlıq Qarabağ” adlı coğrafi və inzibati anlayışını Arranın Qarabağı deyil, “Düzən Qarabağ” bölgü olmamışdır. XX əsrin əvvəllərinə kimi ərazi şəklində izah etməyə çalışmış və bunu qondarma coğrafi məkan kimi tam halda Qarabağ adlanmışdır. “Dağlıq Qarabağ” anlayışının qarşılığı kimi təqdim Bu vəziyyət 1920-ci ildə Azərbaycan SSR yara- etmişlər. Əslində isə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, nana kimi davam etmişdir. Nəhayət, Azərbaycanın Azərbaycanda orta əsrlərdə düzən Qarabağ və sovet rəhbərliyinin acizliyi, ermənilərin “arzusu”, dağlıq Qarabağ adlı tarixi-coğrafi bölgü olmamışdır. Moskvanın təzyiqi ilə 1921-1923-cü illərdə qond- Əksinə Qarabağın həm dağlıq hissəsi, həm düzən arma Dağlıq Qarabağ inzibati bölgü vahidi yaradıldı. hissəsi Arran Qarabağı (Arranın Qarabağ), ya da “Qarabağ” birmənalı şəkildə türkmənşəli sözdür. sadəcə olaraq Qarabağ adlanmış və bütün dövrlərdə Lakin bu adın etimologiyası haqqında müxtəlif Azərbaycan türklərinin Vətəni olmuşdur. Qarabağın fikirlər vardır. Tədqiqatçıların irəli sürdüyü başlıca düzən və dağlıq ərazilərinin bir-birindən inzibati va- elmi mülahizəyə görə, Qarabağın adı Azərbaycan hid kimi fərqləndirilməsi sonrakı dövlərin, xüsusilə, türk dilindəki “qara” və “bağ” sözlərindən əmələ XX əsrin əvvəllərinin məhsuludur və məqsədyönlü gəlmişdir və “qara” sözü vaxtilə böyük, sıx, şəkildə gündəlik həyatımıza daxil edilmişdir. qalın, qərb və s. mənalarda da işlənmişdir. Elmi XIV – XVII əsr farsdilli müəlliflərin əsərlərindən ədəbiyyatda bu adın mənaları haqqında bir sıra və Şah Sultan Hüseynin (1694-1722) fərmanlarından tədqiqatçılar (V.V.Bartold, V.F.Minorski, M.Bayar, məlum olur ki, Qarabağ əhalisi əsasən, türkmənşəli S.Aşurbəyli, Ş.Cəmşidov, R.Göyüşov, M.Seyidov, elatlardan ibarət idi. Həmin fərmanlarda elatlar Y.M.Mahmudlu, K.K.Şükürov, İ.Q.Məşədiyev,
31 Ə.Çingizoğlu, Ş.Sədiyev, Q.Ə.Qeybullayev, 7. Həmdullah Mustovfi Qəzvini. Nüzhət əl-qulub. B.Həsənov, B.Dədəyev, C.Mahmudlu, S.Əbilov Tehran: Dünyaye Kitab, 1362. və başqaları) tərəfindən kifayət qədər fikirlər 8. Пириев В.З. Об исторической географии səsləndirildiyinə və bizim istifadə etdiyimiz fars- Азербайджана XIII – начала XV dilli mənbələrdə bu adın mənası ilə bağlı xüsusi, вв. / Историческая география Азербайджана. tutarlı məlumata rast gəlinmədiyinə görə bu məsələ Баку: Элм, 1987, с.98-109. üzərində ətarflı şəkildə dayanmağı məqsədəuyğun 9. Mahmudov Y.M., Şükürov K.K. Qarabağ: Real hesab etmirik. Bununla belə, “Qarabağ” adının tarix, faktlar və sənədlər. Bakı: Təhsil, 2005. “bağ-bağatlı” yer mənasında işlənməsi fikrinin 10. R.Yüzbaşov., K.Əliyev., Ş.Sədiyev. Azərbaycan həqiqətə daha yaxın olduğunu qeyd etmək istərdik. coğrafi adları. Bakı. 1972, Çünki farsdilli mənbələr Qarabağı doğurdan da 11. Yüzbaşov R. Dağlıq Qarabağ Muxtar axar-baxarlı yaylaq və qışlaqları olan, yaşıllıqlara vilayətinin toponimikası // Azərb SSR bürünmüş, laləzar bir bölgə kimi təqdim edir və EA Xəbərləri. Yer haqqında elmlər seriyası,
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal onun təbiətini digər ərazilərdən fərqləndirirlər. 1969, № 12. Məsələn, Məhəmməd Kazım Bayat və Şahbulağı 12. Qurbani.Əsərləri. Bakı, Şərq-Qərb, 2006. kimi yaşayış məskənlərindən bəhs edərkən 13. Sədr əd-Din əl-Hüseyni. Əxbar əd-daulət əs- yaşıllıqlara və bağ-bağatlı olmasına görə Qarabağı Səlcuqiyyə. Lahor: 1933. behşitə bənzədir və əsərində “Qarabağ bölgəsi ba- 14. Təzkirət əl-muluk. Persian text in facimile. harda Gülüstani-İrəmdən bir nümunədir” (Məhəl-e Translated and explained by Qarabağ dər fəsl-e bahar numune-yi əst əz Gülüstan- V.Minorski. London 1943. e İrəm) cümləsinə də yer verir (25, 1040) . 15. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Том. 3. Beləliklə, etno-siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni Перевод персидского baxımdan Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi А.К.Арендса. Москва-Ленинград: Изд-во АН olan Qarabağ bölgəsi haqqında farsdilli ilkin yazılı ССР, 1946. qaynaqlarda maraqlı məlumatlara rast gəlinir. İlkin 16. Рашид ад-Дин. Переписка. Перевод, mənbələrin, eləcə də mövcud elmi ədəbiyyatın введение и комментарий araşdırılması, müqayisəsi və ümumiləşdirilməsi А.И.Фалиной. Москва: Изд-во Наука, 1971. əsasında belə nəticəyə gəlmək olar ki, Qarabağ 17. Şərəf əd-Din Əli Yəzdi. Zəfərnamə. Cilde bölgəsi siyasi, coğrafi və etnik baxımdan həmişə əvvəl və dovvom. İsfahan,1387. Azərbaycanla sıx şəkildə bağlı olmuşdur və onun 18. Əl-Bəkr əl-Qutbi əl-Əhəri. Tavarix-e şeyx ayrılmaz tərkib hissəsidir. Uveys. Təbriz: 1379. 19. Piriyev V.Z. Azərbaycan Hülakülər dövlətinin Açar sözlər: Azərbaycan, Arran, Qarabağ, tənəzzülü dövründə (1316-1360- cı illər). Bakı: Elm, Xudafərin, türk. 1978. 20. Nəcəfli T. H. XV – XVII yüzilliklərdə ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Qarabağın ictimai-siyasi həyatı / 1. İbn Havqəl. Kitab surət əl-ard. Əl-qism əl- Qarabağ: Bildiklərimiz və bilmədiklərimiz. Bakı: avval. Leyden: Brill, 1967. Şərq-Qərb, 2010. s.65-87 2. Бартольд В.В. Азербайджан и Армения. 21. Хунджи Фазлуллах ибн Рузбехан. Тарих-и Сочинения в 9-ти томах. Т. VII. алам ара-йи Амини. Баку:1987. Москва: Наука, 1971. 22. Həsən bəy Rumlu. Əhsən-üt-təvarix. Cilde 3. Əbru Hafiz. Zubdət ət-təvarix. Cilde dovvom. sevvom. Tehran: Əsatir, 1384. Tehran: 1372 23. İsgəndər bəy Münşi Türkman. Tarix-i 4. Бабурнаме. Записки Бабура.Ташкент: Изд- aləmara-yi Abbasi. Şamil cild-e əvvəl və во АН Узб. ССР, 1958. nim-i əz cilde dovvom . Tehran: Əmir Kəbir, 5. Nizaməddin Şami. Zəfərnamə. Tehran; Bam- 1382. dad, 1363. 24. Bayramlı Z.H. Azərbaycan Səfəvi 6. Nizaməddin Şami. Zəfərnamə. Bakı: Elm, imperatorluğu: Dövlət quruluşu. Bakı: 1992. Füyuzat, 2020.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 32 GEOSTRATEGİYA 25. Məhəmməd Kazım. Aləm aray-e Nadiri. Cilde Ramil Agayev dovvom. Tehran: 1364. 26. Эфендиев О.А. Территория и границы Persian-language sources about Азербайджанских государств the Garabagh region of Azerbaijan в XV – XVI вв. / Историческая география (13th – 17th centuries) Азербайджана. Баку: Элм, 1987, с.110-119. 27. Musəvi T.M. Orta əsr Azərbaycan tarixinə SUMMARY dair farsdilli sənədlər. Bakı: Elm, 1977. 28. Qarabağnamələr. Birinci kitab. Bakı: Şərq- Primary written sources, including Persian- Qərb, 2006. language sources, provide us with a number of interesting information about the Garabagh region, Рамил Агаев its historical geography and military-political events occurring in the region. Персоязычные источники о Kарабахском The use of the term “Arran Garabagh” along with регионе Азербайджана “Garabagh” in Persian-language sources confirms (XIII-XVII вв.) that this term had originated in the lands of Arran, in the triangle between the Araz and Kura rivers. РЕЗЮМЕ Thus, numerous data provided us by Persian- Письменные первоисточники, в том числе language sources show that Garabagh was one of персоязычные источники дают нам ряд the historical regions of Azerbaijan and played an интересных сведений о Карабахском регионе important role in the political and socio-economic Азербайджана, об исторической географии этого life of the country. региона, о военно-политических событиях, произошедших в этом регионе. Key words: Azerbaijan, Arran, Garabagh, Употребление в персоязычных источниках Khudaferin, Turk. выражения «Арранский Карабах» наряду с термином «Карабах» свидетельствует о том, что этот термин возник на территории Аррана, на «треугольнике», находящемся между реками Араз и Кюр. Таким образом, многочисленные сведения персоязычных источников свидетельствует о том, что Карабах является одним из исторических регионов Азербайджана и на протяжении многих столетий сыграл важную роль в политической и социально-экономической жизни нашей страны.
Ключевые словa: Азербайджан, Арран, Карабах, Худаферин, тюрк.
33 UOT 94(479.24) TİFLİS VƏ ƏTRAFI VIII-XVIII ƏSRLƏRDƏ RƏŞAD MUSTAFA AMEA Tarix İnstitutu, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
E-mail: [email protected] Ərəb yürüşlərindən sonra Tiflis və ətrafı: Ərəb və Araz çayı arasında adaya oxşayır və bütün iqlim- yürüşlərindən sonra da Qərbi Azərbaycan və Borçalı in 1/3-ni təşkil edir... Paytaxtı Bərdədir”(10, s. 374; bölgəsi Arrana – Şimali Azərbaycana aidiyyətini 24, s. 130). qoruyub saxlamışdır. İbn Xordadbehin qeydlərinə Bu dövr ərəb müəllifləri də Azərbaycanın yerli görə, ərəblər Cənubi Qafqazın I valiliyinə Arran əhalisinin türklərdən ibarət olduğunu qeyd etmişlər.
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal adlandırdıqları tarixi Albaniya ərazisinə Sisəcan Belə ki, Əbu Muhamməd Əbdulməlik ibn Hişamın (Qərbi Azərbaycanın bir hissəsi olan Zəngəzur “Kitabu-l Tican fi muluk Himyər” adlı tarix əsərində və Göyçə torpaqları), Arran, Bərdə, Beyləqan, I Müaviyənin Ubeyd ibn Şəriyyə əl-Curhumi ilə Qəbələ, Şərvan və Tiflisi (Borçalı torpaqlarını) daxil dialoqu zamanı ortaya Azərbaycanla bağlı sual etmişdilər (17, s.122; 24, s.18). çıxır. Sualın ortaya çıxmasının səbəbi Ubeyd ibn IX əsr tarixçisi əl-Bəlazuri də Cənubi Qafqazın Şəriyyənin Yəmən padşahı Raiş zamanında Şimr inzibati bölgüsü haqqında məlumat verərkən ibn əl-Qəttafın yüz min nəfərlik ordu ilə türklərlə Gürcüstanı II əmirlikdə, Tiflisi (Borçalını) isə Ar- döyüşə-döyüşə Azərbaycana daxil olması idi. ran və Sisəcanla (Qərbi Azərbaycanla) birlikdə I Müaviyə soruşur: “Azərbaycan haqqında əlaqəniz, əmirliyin tərkibində göstərmişdir (6, s.273; 7, s. 153). təlaşınız və xatirəniz nədir?” Ubeyd belə cavab Məsudi (ö. 956) Tiflisin ətrafındakı kəndlərin verir: “Ora türk torpağıdır. Onlar oraya cəmləşərək yalnız X əsrdə gürcülərin əlinə keçdiyini və Tifli- bir-biri ilə qarışmış və təkmilləşmişlər” (3, s.56; 4, sin müsəlman sərhəd şəhəri olduğunu qeyd edir (9, s.174; 34, s.87). Z.M.Bünyadov bənzər məlumata s.155; 24, s. 60-61). 1126-cı ildə farsca tərtib edilmiş imzasız bir əsərdə İstəxri (X əsr) Tiflis şəhərini Arran şəhərləri də rast gəlindiyini qeyd edir. Bu imzasız əsər arasında qeyd edir. O qeyd edir ki, Arranda Bərdə, müəllifi Himyari padşahlarından Raiş haqqında Bab əl-Əbvab (Dərbənd) və Tiflisdən böyük şəhər məlumat verərkən deyir: “Azərbaycan qədimdən yoxdur (8,s. 187; 24, s.89 və eyni zamanda, o qeyd türklərin əlində olan bir ölkədir” (4, s.74). edir ki, Arranın sərhədi şərqdən qərbə Bab əl- IX–XI əsrlər dövlətçilik ənənələrinin Əbvabdan Tiflisə qədərdir. dirçəlməsi ərəfəsində bölgə: Xilafətin zəifləməsi İbn Havqəl (X əsr) İstəxrinin fikirlərini təkrar dövründə Azərbaycanda dövlətçilik ənənələri edir: “…Arranda Bərdə, əl-Bab və Tiflisdən böyük dirçəlir və Sacoğulları, Salarilər, Şəddadilər kimi şəhərlər yoxdur. Beyləqan, Varsan, Bərdic, Bərzənc, sülalələr, Tiflis əmirliyi kimi dövlətlər Qərbi Şəmaxiyə, Şərvan, Abxaz (Ləican), Şəbəran, Azərbaycan və Borçalını idarə edir. Qəbələ, Şəkki, Cənzə, Şəmkur və Hunan isə Tiflis bölgəsi VIII–IX əsrlərdə müasir mühüm olmayan vilayətlərdir; şəhərləri gözəl, eyni Gürcüstanın Kaxetiya bölgəsi istisna edilməklə, böyüklükdə və məhsuldardır, geniş, yararlı təsərrüfat bütün şərq və cənub torpaqlarını əhatə edirdi sahələrinə malikdir”. İbn Havqəl eyni zamanda və bəzən hüdudları daha da genişlənirdi. IX əsr Tiflisdə (Borçalıda) İslamın hədis elminin geniş mənbələrində Tiflisdə əmir olan İshaq ibn İsmayılın yayıldığını, bu elmlə məşğul olanlara hörmət edildi- Cənubi Qafqazın hakimi olub Tiflisdə oturduğu qeyd yini, tiflislilərin qədim nəzəriyyələrə (təlimlərə) edilir. Əmir İshaq ibn İsmayıl (830–853) dövründə əsasən sünnilik tərəfdarlarının fikirlərini müdafiə Tiflis əmirliyi o qədər güclənmişdi ki, xəzərlərin etdiklərini qeyd edir(16, s.243; 24, s.110). yardımı ilə Bizans hakimiyyətindən qurtularaq Əl-Müqəddəsi (d. 946–ö. 1000) isə belə yazır: müstəqil olan abxazlar da ona vergi ödəyirdilər (13, “Bərdənin (Şimali Azərbaycanın) şəhərləri: Tiflis, s.174). Stefan Asogik qeyd edir ki, Bizans impera- Qala, Hunan, Şəmkur, Cənzə ... Qəbələ, Şəkki, toru Feofilin (829–842) orduları Vənənd (Qars və Malazkərd, Təbla (Telavi) ... Arran (Xəzər) dəniz(i) ətrafı) ərazisinə daxil olduqları zaman “İsmailin oğlu
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 34 GEOSTRATEGİYA Sahak tərəfindən darmadağın edildilər”. Bununla qardaşı Yusif ibn Əbu Sacın dövründə isə 907-ci ildə da əmir İshaq nəinki Borçalı, eyni zamanda Qars və Tiflis müsəlman əmirliyinin varlığını təhdid edən ətrafı daxil olmaqla Qərbi Azərbaycanı da nəzarətə bütün gürcü feodalları zərərsizləşdirilir. Eyni zaman- götürmüşdü. İbn Xordadbeh və ondakı məlumatı da, 914-cü ildə Baqratuni hökmdarı I Smbat edam təkrar edən Müqəddəsi qeyd edir ki, Xəlifə Vasiq olunur, Qərbi Azərbaycanın – Dəbil və ətrafının Yəcuc-Məcuc səddində yarıqlar açıldığına dair təhlükəsizliyi tamamilə təmin edilir (27, s. 113). yuxu görmüş və 30 dil danışan Səlləm ət-Tərcümanı Qərbi Azərbaycan 951 və 971-ci illərdən etibarən ora getməsi və vəziyyəti tədqiq etməsi üçün Şəddadilər sülaləsinin tabeliyində olmuşdur. vəzifələndirmişdi. Səlləmə bu işlərdə yardım etməsi Məhz bunun nəticəsi idi ki, Səlcuq imperatoru Alp və xəzərlərlə və dağ hökmdarları ilə münasibət Arslanın Anadolu yürüşləri zamanı bölgəni yaxından qurmaqda kömək etməsi üçün Xəlifənin məktubunu tanıdığı üçün Ani (Qars yaxınlığı) və ətrafını öz Tiflisdə oturan “Cənubi Qafqaz sahibi” İshaq ibn yaxın müttəfiqi Şəddadilərə vermişdi (20, s. 21). İsmayıla çatdırmışdı. Bu qeydlər Tiflis əmiri İshaqın Bölgə Səlcuqlular dövründən sonra: XI əsrdən dövründə əmirliyin sərhədlərinin qərbdə Qarsa, etibarən bu ərazilərə oğuz türklərinin axını baş verir. Qarsdan Dəryal keçidinə – əl-Lana qədər uzandığını Oğuz türkləri yerli türklərlə qaynaşaraq burada sübut edir (10, s. 362; 17, s. 163; 5, s.206-207; 13, yerli etnosa çevrilirlər. Lakin oğuz türklərinin s.177). Lakin IX əsrdə Abbasilər xilafətinin türk Azərbaycanda məskunlaşması daha qədim dövrlərə sərkərdəsi Buğanın hücumundan sonra Tiflis və ətraf aiddir. Davidin tarixində oğuz türklərinin Asisfor, ərazilərin müsəlman-türk tayfaları qərb torpaqlarının Klarcet, Şavşet, Acarıstan, Samsxe, Kartli, Araqveti, bir hissəsini itirirlər. Samokalako və Çkondidiyə yayıldıqlarını, bunun Qərbdə əmirliyin sərhədləri Trialetiyə qədər böyük türkləşmə – “didi turkoba” olduğu deyilir uzanırdı. X–XI əsrlərdə Tiflis əmirliyinin şimal (28, s. 277; 14, s. 307). Xüsusilə Məlikşah dövründə sərhədi Diqom vadisinə qədər uzanırdı. Msxeta səlcuqlu türklərin bu ərazilərə daha kompakt və sıx bəzən onların nəzarətində, bəzən isə nəzarətdən şəkildə yerləşdiyi nəzərə çarpır. kənarda qalırdı. Belə ki, təxminən 853-cü ilə aid XII əsrin əvvəllərində IV David (1089–1125) Diqom düzənliyindəki Maçxan kilsəsinin divarında səlcuqlulara qarşı mübarizə apara bilməyəcəyini Tiflis əmirinin məmuru Huməd ibn Kitrin adının anlayıb “türkü türkün əliylə vurmaq siyasəti”ni yazılması bu ərazilərin Tiflis əmirliyinə aid olduğunu həyata keçirdi və bölgəyə qıpçaqları dəvət etdi. deməyə əsas verir(33, s. 341). Şərqdə əmirlik İsani Həmin qıpçaqlar Tiflis və ətrafına yerləşdirilmişdi düzənliyini, Avçalanı, Qabırrı çayının (İori) qərb və sonradan həm gürcülərin, həm də Azərbaycan sahillərini əhatə edirdi. Şərqdə əmirliyin qonşusu türklərinin formalaşmasında əhəmiyyətli rolları digər Azərbaycan dövləti olan Şəki məlikliyi idi (15, olacaqdı. Belə ki, IV David 1104–1105-ci illərdə s. 120). Cənubda isə Rustav, Dumanis, Şəmşəddil etnik olaraq erməni əsilli yoldaşından boşanaraq (Samşvilde) və Loru (Lori) torpaqları bu əraziyə qıpçaq bəyi Şaraqanın oğlu Atrakın qızı ilə daxil idi. Bundan əlavə, Tiflis əmirliyinə tabe Rusta- evlənəcəkdi və bu nikahın sayəsində Atrakın vi, Dumanis, Hunan şəhərlərində müsəlman əmirlər başçılığıyla 10 minlərlə qıpçaq ailəsi bölgəyə də var idi (33, s. 341). köçərək Davidə xidmət edəcəkdi (2, s. 129-130). Bir Azərbaycanın qərb torpaqları 889-cu ildən sıra tarixçilərin, xüsusilə Z.M.Bünyadovun fikrincə, etibarən Sacilər sülaləsinin tabeliyində olur. Bu qıpçaqların Azərbaycana gəlməsi VII əsrdə də baş dövrdə Azərbaycanın qərb torpaqlarını narahat verib (21, s. 37). IV Davidin dövründə köçürülən edən və mərkəzləri Van gölü ətrafında yerləşən döyüşçülərin 40-45 min ailə olması qıpçaqların say- Baqratuniləri Sacilər dəfələrlə məğlub etmişdi. Bun- ca ən azı ərazidə yaşayan xristianlar qədər və hətta lardan ən əhəmiyyətliləri 893-cü ildə Məhəmməd daha artıq olduğunu göstərirdi. Belə ki, IV Davidin ibn Əbu Sacın Dəbil yaxınlığında (indiki İrəvandan ordusu 40 mini qıpçaqlardan ibarət olmaqla 60 min qərbdə) erməni katolikosu II Georqu, 896-cı nəfərə, gürcü əsgərlərin sayı isə bu orduda cəmi 20 ildə Anidə (indiki Qars yaxınlığında) Baqratuni minə çatırdı (30, s. 98). IV Daviddən gürcü çariçası hökmdarı I Smbatın arvadını, başqa qohumlarını, Tamaraya qədər çardan sonra ikinci əhəmiyyətli eləcə də hökmdarla qaçmış bir çox erməni zadəgan şəxslərin, ordu rəhbərlərinin Kubasar, Kutlu Ar- ailələrini əsir almasıdır (23, s. 132). Məhəmmədin slan kimi qıpçaq türklərinin olması hələ bu dövrdə
35 ərazidə qıpçaqların həm sayca, həm də qüvvəcə Ani (Qars) şəhərlərini işğal edir. Təkcə Ani şəhərinin gürcülər üzərindəki üstünlüyünü göstərir. Qeyd edək işğalı zamanı 20 min müsəlmanı qətl edirlər (22, s. ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da Gürcüstan doqquz 271-272). tümən Gürcüstan – doxsan minlik və ya doqquz Qıpçaqlarla güclənən xristian qüvvələrinə qarşı vilayətlik Gürcüstan kimi qeyd edilir (18, s. 104). mübarizə aparmaq Atabəylər dövründə bir sıra İ.Cavaxaşvilinin, C.Stepnadzenin hesablamalarına problemlərə çevrilir. İlk hökmdarlar dövründə görə, bu dövrdə IV David orta hesabla 225 min (Atabəy Eldəniz, Məhəmməd Cahan Pəhləvan, Qızıl qıpçaq türkünü köçürmüşdü, Q.Ançabadze isə Arslan) Qərbi Azərbaycan və Borçalı üzərinə olan qıpçaqların sayını 200–250 min nəfər qeyd edənlərin işğalşı yürüşlər dəf edilsə də, XIII əsrin əvvəllərində düzgün nəticəyə gəldiklərini müdafiə edir (2, s. 133). intensivləşən yürüşləri dəf etmək mümkün olmur. Bu F.Kırzıoğlu isə qıpçaqların təxminən 300 min nəfər dövrdə Loru (Dağ Borçalı) əyaləti və ətrafının idarəsi olduğunu qeyd edir(11, s. 115; 2, s. 135; 25). Həm gürcülər tərəfdə vuruşan türk-qıpçaq Kubasarda ordu, həm əhali arasında qıpçaqların açıq-aydın (Qurdbasar) idi. Eyni zamanda, Axıska–Ərdəhan
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal üstünlüyü nəzərə çarpır. Bir neçə on min qıpçaq bölgələrini də qıpçaq bəyləri idarə edirdi (14, s. 336). ailəsi bir də III Georgi (1156–1184) tərəfindən Xarəzmşah Cəlaləddin 1225-ci ildə Dəbili geri al- Gürcüstan və ətraf ərazilərə köçürülmüşdü ki, bu maqla Qərbi Azərbaycanın böyük hissəsini xristian- gələn qıpçaqları gürcülər “kivçakni axalni” – yeni lardan təmizləyir. 1226-cı ildə isə Tiflisi geri almaqla qıpçaqlar adlandırırdılar (29, s. 12; 25). İstisna Borçalını təmizləməyə nail olur. Lakin Cəlaləddin edilmir ki, müasir Gürcüstanın şərqində gürcülərin geri qayıtdıqdan sonra 1227-ci ildə Tiflis şəhərinə Kvemo-Kartli, Azərbaycan türklərinin Borçalı-Börü hücum edərək buranı tamamən yandırırlar. Bu qırğın Çala-Qurd dərəsi adlandırdığı ərazilərdə yaşayan o qədər şiddətli olur ki, Cəlaləddin Tiflisə qayıdanda Azərbaycan türklərinin, eyni zamanda Axıska şəhərdə bir nəfər də sağ adam görmür. Bu hadisədən türklərinin, Şimal-Qərbi Azərbaycanda Şəki– sonra şəhərdə demoqrafik vəziyyət xristianların Zaqatala ərazisində yaşayan Azərbaycan türklərinin xeyrinə dəyişir (22, s. 283). əcdadları arasında qıpçaqlar olmuşdur. Qıpçaqların Səfəvilər və əfşarlar dövründə: Monqolların daha çox heyvandarlıqla məşğul ola bilməsi və yürüşü ilə oğuz tayfalarının mərkəzi Şimali yürüşlər edə bilməsi üçün əsasən IV Davidin Azərbaycandan (Muğandan, Arandan) Qərbi onları krallığının cənub və cənub-qərb sərhədlərinə Azərbaycana, eyni zamanda sonrakı dövrdə Ana yerləşdirməsi haqqında məlumatları bunu doludan Azərbaycana köçmə prosesi daha da təsdiqləyir. Eyni zamanda, M.D.Lordkipanidzenin intensivləşdi. Nəticədə Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına qıpçaqların əsasən sərhədlərə, yeni işğal edilən daxil olan sadlu/səədlular İrəvan və ətrafında ərazilərə – Ereti, Tiflis ətrafı və şimalına məskunlaşdılar. Bununla da Çuxur Səəd (səədluların yerləşdirilməsi fikri də bu iddianı dəstəkləyən çuxuru, obası) yaşayış məntəqəsi adı meydana gəldi. mahiyyətdədir (2, s. 131). Toponimlər də eyni şeyi Səfəvilər dövründə Çuxur Səəd dörd Azərbaycan deyir. Qaxda qıpçaqlarla bağlı Qıpçaq adlı kənd bəylərbəyliyindən biri olmuşdu (Təbriz – Cənubi mövcuddur (19, s. 140). Qıpçaqlardan əncə vəya Azərbaycan, Qarabağ – Gəncə, Şirvan – Şamaxı öncələrin adı ilə adlandırılan Qax rayonunda Oncallı və Çuxur Səəd – İrəvan bəylərbəylikləri). Bu kəndi, eyni tayfa ilə bağlı Şəkidə İncədağ, İnçə bəylərbəyliyinin ərazisi Qərbi Azərbaycan və kəndi, Qazax rayonunda İncə dərəsi, Goranboy Axıskaya qədər Borçalının bir hissəsini də əhatə rayonunda İncədzor kəndi adlarında rast gəlinir (19, edirdi. Səfəvilər dövründə Çuxur Səəddə idarəçilik s. 145-146; 21, s. 38). Gürcüstanın Axalsıx rayo əsasən ustaclılara və qacarlara verilmişdi. Şah nunda isə Edincə və İncəblə kənd adlarında əncə Abbasın hakimiyyəti dövründə bölgənin hakimi tayfalarının izinə rast gəlinir (25). Qıpçaqlardan qacarlardan olan Sarı Aslan ləqəbli Əmir Günə bəy qullar adlanan tayfa adı ilə bağlı isə Azərbaycanda idi (12, s. 146-147). 1555-ci il Səfəvi və Osmanlı Ağdam, Bərdə, Qusar və şimal-qərbdə Balakəndə arasında bağlanan Amasya sülh müqaviləsinə görə Qullar kənd adları ilə yanaşı, Gürcüstanda Akullar Borçalı torpaqları Səfəvilərin tərkibində qalmışdı və Dağıstanda Kullar kənd adları var (21, s. 39). (31, s. 54). Borçalı bölgəsinin də idarəçiləri əsasən Məhz qıpçaqlarla güclənən yeni ordu sayəsində IV qacarlardan təyin edilirdi. Borçalı özü inzibati vahid David 1122-ci ildə Tiflisi, 1123-cü ildə Dumanis və kimi Gəncə bəylərbəyliyinə daxil edilmişdi və
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 36 GEOSTRATEGİYA bəylərbəyləri əsasən qacarlardan olan Ziyadoğlular teri daşıyırdı. Əvvəllər Səfəvi və Əfşar valisi olan arasından seçilirdi. II İrakli və ataları indi Rusiyanın valisi hesab XVIII əsrdə Borçalı gürcü və Azərbaycan edilirdilər, Gürcüstan torpaqları artıq Rusiyanın feodalları arasında mübarizə meydanına çevrilir. himayə etdiyi ərazi idi. Ağa Məhəmməd şah Qacar Bunun əsas səbəblərindən biri gürcü zadəganlarının 1795-ci ildə Tiflisi tutur, Borçalını geri – Gəncə İslamı qəbul edirmiş kimi görünməsi, qadınları xanlarına qaytarır, lakin sonradan Rusiyanın 1783- vasitəsilə Səfəvi sarayına və hərəmxanasına yol cü il müqaviləsini əsas gətirərək bölgəyə müdaxilə tapmaları, bununla da bölgədə idarəçiliyi ələ etməsi yenidən tarazlığı gürcülərin xeyrinə dəyişir keçirmə cəhdləri idi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, (1, s. 221-223). 1722-ci ildə I Pyotr Azərbaycana yürüş edəndə Kartli çarları Səfəvi imperiyasına xəyanət edərək Açar sözlər: Tiflis, Arran, Borçalı, Azərbaycan, türk Borçalı bölgəsini ələ keçirməyə çalışdılar (31, s. 61-62). Lakin I Pyotr geri çəkildiyi üçün gürcülər də ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: bölgəni Gəncə bəylərbəylərindən ala bilmədilər. 1. Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani-İrəm. 1736-cı ildə Nadir şah Əfşar Səfəvi sülaləsinin Bakı: Kitab klubu, 2018 hakimiyyətini ləğv edib taxta özünün keçdiyini 2. Alasania G. Gürcüler ve İslam Öncesi Türkler. elan edəndə Gəncə bəylərbəyliyinin irsi sahibi olan Trabzon: KTU-Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Ziyadoğlu qacarlar tayfası buna etiraz edir. Nadir yayınları. Atalay matbaası, 2013 şah Əfşar cəza olaraq Borçalı bölgəsini Qazaxla bir 3. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı: yerdə o dövrdə idarəçiliyi sadəcə kağız üstündə olan, Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1989 vali statusu daşıyan və Nadirin Tiflisdəki naibindən 4. Bünyadov Z.M. Azərbaycan VII–IX əsrlərdə. asılı olan Kaxetiya (Şərqi Gürcüstan) hakimi II Tey- Bakı: Azərnəşr, 1989 muraza verir (26, 186). Teymurazın belə əhəmiyyət 5. Dunlop D.M. Hazar Yahudi Tarihi. İstanbul: qazanmasının səbəbləri arasında qərbdən hücum Selenge yayınları, 2008 edən Osmanlı qoşunu ilə daim həvəslə mübarizə 6. Əl-Bəlazuri, Əhməd ibn Yəhya ibn Cabir. etməsi, eyni zamanda Nadirə qarşı üsyan qaldıran Kitab Futuh əl-Buldan. Haqqaqahu və şərəh. Abdul- Səfəvi şahzadəsi Sam Mirzəni Nadirə təhvil verməsi lah Ənis Tubba. Beyrut: Muəssəsətu-l Muaf. 1987 də var idi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Nadir narahat 7. Əl-Bəlazuri. Kitəb Futuhi-l Buldən. qızılbaş-türk əmirlərindən fərqli olaraq, onu özünə Azərbaycanın VII–IX əsrlər tarixinə aid çıxarışlar. sadiq təbəə kimi görürdü. Hətta Nadir şah 1744-cü Ərəbcədən tərcümə edəni, ön söz, qeyd və ildə Kartlinin (Qərbi Gürcüstan) idarəsini də Teymu- şərhlərin müəllifi Hikmət Əkbərov / Orta əsr ərəb raza tapşırır (31, s. 74), Kaxetiyanın idarəsini isə öz mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar. yanında saxladığı Teymurazın oğlu II İrakliyə verir. Vətən tarixi seriyası. AMEA akad. Z.M.Bünyadov Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra onun təbəələri adına Şərqşünaslıq İnstitutu. Bakı: “Nurlan” olmuş Kartli çarı Teymuraz və oğlu Kaxetiya çarı II nəşriyyatı, 2005 İrakli qarışıqlıqdan istifadə edərək müstəqil oldular 8. Əl-İstəxri, Əbu İshaq əl-Farisi. Kitab əl- və Borçalı bölgəsini işğal etdilər. Şəki xanı Hacı Məsalik əl-Məmalik. Leyden: E.J.Brill. 1870 Çələbi 1752-ci il döyüşü nəticəsində qısa müddətliyə 9. Əl-Məsudi. Muruc əz-Zəhəb və Məadin əl- Borçalı bölgəsini Azərbaycana geri qaytarsa (32, s. Cəvahir. C.1. Beyrut: əl-Məktəbət-ul Asriyyə, 2005 67; 1, s. 201) da, Azərbaycan xanları arasında daimi 10. Əl-Müqəddəsi, Şəmsəddin Əbi Abdullah mübarizə bölgənin Azərbaycan sərhədləri daxilində Muhamməd ibn Ahməd ibn Əbi Bəkr. Əhsən ət- qalması şəraitini aradan qaldırdı. Gəncə xanlarının təqasim fi mə’rifəti-l əqalim. Leyden: BGA, E.J.Brill. da Borçalı mübarizəsi bir nəticə vermədi. Əksinə, 1877 II İrakli Rusiyaya arxalanaraq Qərbi Azərbaycana – 11. Fahrettin M. Kırzıoğlu. Yukarı-Kür ve Çoruk İrəvan xanlığına da dayanmadan qarətçi yürüşlərə Boylarında Kıpçaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu başladı. 1783-cü il Georgiyevsk müqaviləsi ilə II Basımevi, 1992 İrakli Rusiya himayəsinə keçdi. Bununla da Borçalı 12. Faruk Sümer. Oğuzlar (Türkmenler). Ankara bölgəsinin Azərbaycan torpaqlarına birləşdirilməsi Üniversitesi yayınları, 1972 çətinləşdi. Müqavilə, bir növ, təbəəçilik xarak- 13. Gümüş N. İlk Dönem İslam-Gürcü İlişkileri.
37 Rize: Karadeniz Basın Yayın, 2007 Борчалинского махала. Баку: Sabah, 2006 14. Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 32. Мирза Адигезаль-Бек. Карабаг-Наме. Yılına Kadar), notlar: M.F.Brosset, trc. Hrand D. Баку, 1950 Andreasyan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 33. Очерки истории Грузии (в 8-и т.). Т.II. 2003 Грузия в IV-X веках / Ред.: М. Лордкипанидзе, 15. Hacıəli Ş. Şimal–Qərbi Azərbaycan: Д. Мусхелишвили. Тб., Издательство İngiloylar. (I kitab: ən qədim zamanlardan XIII əsrin «Мецниереба»: 1988 ortalarınadək). Bakı: Təhsil nəşriyyatı, 2007 34. Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы – 16. İbn Havqəl. Kitab əl-Məsalik və-l Məmalik. Этногенез и формирование народа. Баку: Изд. Leyden: E.J.Brill. 1872 «Элм», 1990 17. İbn Xordadbeh, Əbu-l Qasim Ubeydullah ibn Abdullah. Kitab əl-Məsalik əl-Məmalik. Leyden: SUMMARY E.J.Brill. 1889 According to Arabic sources that Tbilisi and the
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 18. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı: “Yazıçı” surrounding areas - Borchali region belonged to the nəşriyyatı, 1988 administrative division of Arran - Northern Azerbai- 19. Məmmədov N.G. Azərbaycanın yer adları jan during the Caliphate. During the weakening of (oronimiya). Bakı: “Azərnəşr”, 1993 the caliphate, the Emirate of Tiflis was established 20. Minorsky V. Studies in Caucasian History. in the region. During the Seljuk period, there was Cambridge Oriental Series, No.6, London: Taylors migration of numerous Turkic tribes to the region. Foreign Press, 1953 Although the region was occupied by David IV and 21. Nuriyev E.B. Azərbaycan SSR Şəki-Zaqatala his successors during the weakening of the Seljuks, zonasının toponimiyası. Bakı: “Elm” nəşriyyatı, 1989 the area was mainly inhabited by Kipchak Turks. 22. Rəşad Mustafa. Tiflis əmirliyi. Bakı: Turxan Before the Russian occupation, the political control NPB, 2019 of the region belonged to Azerbaijan. 23. Şərifli M. X. IX əsrin ikinci yarısı-XI əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətləri, Bakı: Ключевые слова: Тифлис, Арран, Борчалы, Turxan NPB, 2015 Азербайджен, турк 24. Vəlixanlı N.M. IX–XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. РЕЗЮМЕ Bakı: “Elm” nəşr., 1974 Согласно арабским источникам, Тбилиси 25. Yunusov Arif. Axıska (Mesxeti) türkləri: İki и его окрестности - Борчалинский район dəfə deportasiya edilmiş xalq (rusca) http://www. входили в состав административного деления ca-c.org/journal/cac-02-1999/st_20_junusov.shtml Аррана - Северного Азербайджана во время 26. Бутков П.Г. Материалы для новой Халифата. В период ослабления халифата в истории Кавказа, с 1722 по 1803 год. Том 2. регионе был основан Тифлисский эмират. В С.Петербург, 1869 период сельджуков в этот регион мигрировали 27. Всеобщая История Вардана Великого. многочисленные тюркские племена. Хотя Пер. Н Эмин. Москва: Тип. Лазаревского этот регион был оккупирован Давидом IV Института восточных языков, 1861 и его преемниками во время ослабления 28. Житие царя царей Давида. Перевод И. сельджуков, в этом районе в основном Зетеишвили // Символ, 1998, № 40 проживали тюрки-кипчаки. До российской 29. История Князей Орбельян. Извлечение оккупации политический контроль над регионом из сочинений Стефана Сюнийского, армянского принадлежал Азербайджану. писателя XIII в. Пер. с. Армянского Х.Иоаннесов. Москва: Тип. быв. А. В. Кудрявцевой, 1883г Key words: Tiflis, Arran, Borchali, Azerbaijan, turk 30. Лордкипанидзе М. Д. История Грузии XI – нач. XIII вв. Тбилиси: Издательство «Мецниереба», 1974 31. Мехрибан Аббасова. История
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 38 GEOSTRATEGİYA
UOT 94 ( 479.24 ) XƏZƏR XAQANLIĞINDA DİNLƏR ELÇİN NECİYEV Muş Alparıslan Universitetinin doktoru E-mail:[email protected]
MƏHƏRRƏM ƏHMƏDOV Azərbaycan Milli Elimlər Akademiyasının dissertantı E-mail:[email protected] Giriş alimlər dinin nə olduğunu və insan həyatında onun Dünya tarixşünaslığında mühüm yeri olan Xəzər rolunu izah etməyə çalışırlar [13, s. 5]. Qudratov xaqanlığı Türk dövlətçilik tarixində ən uzunömürlü O.Q dini "məhv olmayan inamın mənbəyini təşkil imperiyalardan biridir. Tədqiqatçıların əksəriyyəti edən ideya sistemi " adlandırır [15, s. 6]. Dünya bu qüdrətli imperiyanı Qərbi Türk xaqanlığının tarixində etnos və din insan cəmiyyətinin ən həssas varisi hesab edir. Xəzər xaqanlığını dünya tarixində problemi sayılmışdır. Din və etnos insan sosial birli- yaşadan bir sıra səbəblər vardır. Onlardan birincisi, yinin özünə məxsus formasıdır. Onlar dəqiq və tam xəzərlərin Bizansın Sasani imperiyası qarşısındakı şəkildə müəyyənləşmiş bir sıra parametirlərlə bir- məğlubiyyətinin, qalibiyyətlə əvəzlənməsindəki birindən fərqlənir. Etnosun ən mühüm göstəricisi dil roludur. İkinci, Xəzər xaqanlığının 100 il Ərəb və mədəniyyət birliyidir [13, s. 38]. xilafətinə qarşı mübarizə apararaq, onların Şərq Avropaya hücumlarının qarşısını almaqla, Avropanı Xəzərlərdə din ərəb işğalından xilas etməsidir. Əgər, ərəblər xəzər Xəzərlər Türk xalqlarından biri olduğu üçün, maneəsini dəf etsələrdi, Şərqi Avropada onları qarşı türklərin qədim dinlərinə nəzər yetirilməsi vacib- duracaq qüvvə yox idi. Üçüncüsü, onlar, dəfələrlə dir. Ərəb tarixçilərinin konkret məlumatlarında Bizans imperiyasını Ərəb xilafətinin zərbələri xəzərlərin Türk olması öz təsdiqini tapır [19, s. nəticəsində məhv olmaqdan xilas etmişdi. 27]. Cənubi Qafqazdakı Ərəb-Xəzər müharibəsinin 651-ci ildən 965-ci ilədək parlaq tarix yaratmış gedişinə baxarsaq, ərəblərin xəzərləri türklərin bir xəzərlər, müxtəlif dinlərlə qarşılaşmış, onları hissəsi kimi gördüyünü deyə bilərik [8, s. 161]. mənimsəmişdir. Xəzər tarixinin müxtəlif sahələri Bilindiyi kimi, qədim türklər geniş sahələrdə tarixçilərin diqqətini cəlb etmişdir. Həmin sahələr yayıldığına görə, onlar müxtəlif dinlərin təsirinə arasında öndə gələn, Xəzər xaqanlığında din məruz qalmışdır. Onların ilk dini Şamançılıq problemi olmuşdur. Xaqanlıq ərazisində çoxlu olmuşdur [7, s. 48]. Qədim türklərdə bir peyğənbər xalqlar yaşadığı kimi, müxtəlif dinlər mövcud və müqəddəs kitab olmadığı üçün, şamanların olmuşdur. Həmin dinlərdən İslam, Xristian, Yəhudi vəzifələri və böyük nüfuzları vardı [7, s.54]. və bütpərəstliyi qeyd etmək olar. Xəzər xalqının M.Q.Maqamedov xəzərlərdə din məsələsinə bütün dinlərə qarşı tolerant münasibəti, dözümlülü toxunarkən, bildirir ki, "Xəzər xaqanlığında yü xaqanlığın uzun ömürlü olmasını təmin edən yaşayan xalqların dini baxışları haqqında amillərdən biridir. Digər qüdrətli dövlətlər, Bizans ədəbiyyatlar azdır" [21, s. 155]. Lakin o, özünün imperiyası və Ərəb xilafətinə baxarsaq, onlada baş və digər arxeoloqların tədqiqatlarına əsaslanaraq, verən dini və məzhəblər arası qarşıdurma Xəzər xəzərlərdə Tenqri xan inancının olduğunu bildirir xaqanlığının bü sahədəki önəmini sübut etmiş [21, s. 156; 1, s 80]. Novoselçev bildirir ki, Tenqri olur. Yuxarıda adları çəkilmiş dinlər, heç bir maniə xan türkdilli xalqların (Türk, Azərbaycan, Türkmən, olmadan Xəzər xaqalığında öz mövcudiyyətini Yakut, Çuvaş) inancıdır. Onun bildirdiyinə görə, mühafizə edə bilirdi. xəzərlərdə bütpərəstlik müxtəlif mənşəli olduğu Dünya tarixində dinin önəmi böyükdür. İnsanlıq üçün mürəkkəb ayinləri özündə əks etdirdirdi [22, mövcud olduğundan bəri, insanlarda fövqəl güc s. 145-146]. Bizcə, müəllifin diqqət çəkmək istədiyi inancı mövcud olmuşdur. Bu inanclar müxtəlif for- məqam Xəzər xaqanlığında müxtəlif xalqların mada öz varlığını göstərmişdir. Əsrlər boyudur ki, yaşaması və onların bütpərəst olmasıdır. Bilindiyi
39 kimi, Xəzər xaqanlığı təşəkkül tapdığı dövürdə idilər. Bəzən Bizans imperiyası bu üstünlükdən onun ərazisində müxtəlif xalqlar yaşayırdı. Onlar faydalanmağa cəhd edirdi. Bizans Qotiyada 7 bütpərəst olsada, müxtəlif dilli xalqaları təmsil eparxiyanı birləşdirərək, Mitropoliya yaratmışdı edirdilər. Onlar, əsasən, Türk dilli və Hindi Avropa [23, s.61]. 784-cü ildə İonna Qotskinin başçılığı dilli xalqların təmsilçiləri idi. Təbiidir ki, müxtəlif altında xəzərlərə qarşı üsyan oldu. O, Bizans xalqların milli adət və ənənələri onların dini imperatriçası, Afinalı İrina tərəfindən buna təşviq ayinlərinə təsir edirdi. Ayinlərin müxtəlif şəkildə edilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, o, Bizans impera- olması, bununla izah edilə bilər. toru Lev Xəzərin (775-780) dul qadını idi. Lev Türklərdə Tenqrixan inancına görə, o, Xəzərin anası Xəzər xaqanını qızı idi. Xəzər ordusu qəhrəmanlıq, güc, cəsurluq, uğur və bolluq rəmzidir bu üsyanı yatıra bildi. Qotiya əhalisidə bu üsyanın [12, s. 11]. Kevin Allan Brooka görə, xəzərlərdə, yatırilmasında maraqlı idi. İmperatriçanın arzusu hunlarda və bulqarlarda olduğu kimi, Tenqri Krımı yenidən Bizans imperiyasının nəzarətinə inancı olmuşdur. Tenqri dünyanı yaradan, ölümsüz keçirmək və ya, xəzərləri zəiflətmək olsa da, əksinə,
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal varlıqdır. Ona müxtəlif heyvanlar qurban kəsilirdi, xəzərlər orada dahada möhkəmləndi və həmin əsasən də at [4, s. 203-204]. Biz diqqət edərsək, ərazilərə bulqarlar köçürüldü [18, s. 146]. görərik ki, Tenqriyə verilən zati sifətlər bütpərəstlik Cənubi Qafqaz dövlətlərinə gəlincə, Albaniya və ilahi din arasındakı bir mərhələni xatırladır. çarlığı onlar arasında ən qüdrətlisi və ilk olaraq Xəzər xaqanlığında yayılan dinlərdən biridə Xristian dinini qəbul etmiş dövlət idi [2, s. 18]. Al- Xristian inancı idi. Tədqiqatlardan bilindiyi ban knyazlığının şimal hissəsində yerləşən Dərbənd kimi, xaqanlıq ərazisində çoxlu sayda xalqlar şəhəri Cənubi Qafqazda Xiristian mərkəzlərindən yaşamışdır və onlar əsasən bütpərəst idi. Xristian biri idi. Sonralar türklərin hücumları nəticəsində dininə sitayiş edən əhali isə Krım yarmadasında Bərdə şəhərinə köçürüldü. Tarixi mənbələr təsdiq yaşayanlar idi. Xəzərlər arasında Xristian inancının edir ki, xəzərlər Qərbi Türk xaqanlığına tabe olanda yayılması, Bizans imperiyası və Cənubi Qafqazdan da, sonralar müstəqil xaqanlığa çevriləndə də, qaynaqalanırdı. Göründüyü kimi, bu missiyonerlik Cənubi Qafqazı özünün nüfuz dairəsi hesab edirdi. hərəkətlərinin arxasında müxtəlif siyasi güclərin Bu hücumlardan ən çox zərər çəkən dövlət Albaniya dini və siyasi maraqları dayanırdı. Bilindiyi kimi, idi. B.N.Zaxoder bildirir ki, "Alban kilsəsinin xarici Bizans imperiyası istər Sasani imperiyasına, istərsə siyasəti Albaniya hökumətinin xarici siyasətinə də Ərəb xilafətinə qarşı mübarizədə xəzərlərin uyğun aparılırdı" [17, s. 50]. Alban hakimiyyətinin hərbi qüdrətindən məharətlə istifadə etmişdir. əsas məqsədi Xəzər xaqanlığının hücumlarının Bəzi tədqiqatçıların gəldiyi nəticəyə görə, Xəzər qarşısını almaq idi. Alban dövləti bunun üçün bir xaqanlığı lazımı anlarda müdaxilə etməsələrdi, çox vasitələrdən istifadə edirdi. Bu vasitələrə xərac, Bizansında talehi Sasani imperiyasının aqibəti kimi ailə diplomatiyası və Xristian dinini aid etmək olar. olacaqdı. Təbiidir ki, bu qüdrətli gücü idioloji ola- Sonuncu cəhd, Alban knyazı Cavanşirin sui-qəsd raq özünə bağlamaq, Bizans imperiyası üçün geniş nəticəsində öldürülməsindən sonra, Xəzər xaqanın imkanlar yaradardı. Bizansa təhdid, təkcə Ərəb hücumunun nəticələrini aradan qaldırmaq üçün, xilafəti tərəfindən deyildi. Avar xanlığı, Bulqar knyaz Varaz-Trdat, Alban katalikosu Yelizar və xanlığı, slavyanlar, pəçənəklər ayrı-ayrılıqda Bizans yepiskop İsralin birgə diplomatik və missioner üçün təhdit mənbəyi idi. Dərin dövlətçilik tarixi fəaliyyəti olmuşdur. Missionerlik işi uğurlu şəkildə olan bizanslılar, bu problemləri xəzərlər vasitəsilə aparılmışdır [2, s. 156-157]. Dağıstan ərazisində həll etmək istəyirdilər. Bəzən Bizans imperiyası arxeoloji qazıntılar aparmış M.Q. Maqomedov Xəzər xaqanlığının leyhinə torpaqlarını itirməyidə bildirir ki, "yazılı məlumatlar və arxeoloj qazıntılar qəbul edə bilirdi. Belə ki, xəzərlərin Xerson şəhəri şahidlik edir ki, ilk zamanlar xəzərlərin ibadətləri xaric bütün Krım yarmadasını Bizansdan alması kilsədə olmamışdı. Təbiidr ki, köçərilər üçün tanış buna misal ola bilər. Xəzərlər bu əraziləri ilhaq olmadıqları yaradana üstü örtülü məkanlarda ibadət etsələr də, orada yaşayan əhalinin dini baxişlarına etmək, çətin olmuşdu. Onlara ibadət etmək üçün qarşı hər hansı məhdudiyyət qoymadılar. On- üstü açıq kilsələr inşa edilmişdir" [21, s. 169]. Onun lar, ərazi baxımından xaqanlığı tabe olsalarda, fikrincə, xəzərlər Xristian dinini qəbul edərkən, tam dini yöndən Bizans imperiyasının nəzarətində şəkildə onu qəbul etməkdə çətinlik çəkirdilər.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 40 GEOSTRATEGİYA Göründüyü kimi, Bizans imperiyası və Alban dinin yayılmasını sitimullaşdıran səbəblərdən bii knyazlığının cəhdləri nəticəsində xristianlığın olmuşdur. yayılmas, tam şəkildə özünü doğrultmamışdır. Xris- tian dini digər xalqlarda, slavyanlarda bulqarlarda, Xəzər xaqanlığında Yəhudi dini macarlarda olduğu kimi, Xəzər xaqanlığında rəsmi Xəzərlərin Yəhudi dinini qəbul etməsi, hər za- dinə çevrilmədi. man xəzərşünasların diqqət mərkəzndə olmuşdur. Xəzər xaqanlığında İslam dinin yayılması, Yəhudi dinin Xəzər xaqanlığında yayılması Xəzər-Ərəb siyasi və ticari münasibətlərinin hadisəsinə müxtəlif yanaşmalar vardır. Bəzi nəticəsində baş vermişdir. Məlum olduğu kimi, tədqiqatçılar bunun ictimai-sosial vəziyyətin Azərbaycan ərazisi ərəblər tərəfindən işğal olun- diqtəsindən qaynaqlandığını bildirir. Bir qismi duqdan sonra, Ərəb xilafəti Xəzər xaqanlığı ilə iddia edir ki, ruhbanlar Yəhudi dinin xarakterik həm sərhəd oldu. Ərəblərin hücumları nəticəsində xüsusiyyətlərini Xəzər xaqanina daha inandırıcı Xəzər-Ərəb müharibələri başladı. Ərəblər xaqanlıq şəkildə təqdim etdiyinə görə, o, digər dinlərdən ərazisində möhkəmlənə bilməsə də, onlar arasında üstün olduğunu zənn edərək, Yəhudi dinini qəbul münasibətlər nəticəsində, xəzərlər arasında İslam etmişdir. Digərləri isə, xəzərlərin bu dini qəbul dinin yayılması hadisəsi baş verirdi. İslam dinin etmədiklərini, sadəcə olaraq, Yəhudi qadınlarla yayldığı bölgələrdə müxtəlif sivlizasiyaların evlənən hakim təbəqənin sonradan yəhudi din qarşılıqlı təsiri nəticəsində, ərəbdilli İslam adamları və tacirlərinin təsiri altına düşərək, mədəniyyəti yarandı [23, s. 99]. Ərəb fütuhatları hakimiyyətini itirib, simvolik xaqana çevrildikləri yeni monoteist dinin özünə məxsus etik-hüquq sis- fikrini irəli sürür. Yəhudi dinin Xəzər xaqanlığında temini və dini-siyasi insitutlarını yaratdı [10, s. 3]. qəbul eilməsini şərtləndirən amillər hansılardı ? İslam Cənubi Qafqazda inkişaf etmiş mədəniyyət "Gerçək tarixi hadisələrin elimdə doğru-düzgün və fəlsəfi mühakimərə əsaslanan zəngin dini inamla əks etdirilməsi yalnız vicdanlı, qərəzsiz tədqiqat qarşılaşdı [3, s. 42]. Təsadüfü deyildir ki, İslam aparmaq istəyindən, düzgün nəticələr çıxarmaq dinin Dərbəndin şimalında yayılmasında əsas dayaq bacarığından asılıdır" [3, s. 29] Xəzər xaqanlığında Azərbaycan olmuşdur. İslamın Dərbənd ərazisində yeni dinin qəbul olunması səbəbi nə idi? möhkəmlənməsində Məsləmə b. Əbdülməlikin Bəzi tədqiqatçıların fkrinə görə, Xəzər rolu böyük olmuşdur. Dərbənd ərazisində Xəzər xaqanlığının ərazilərini genişləndirməsi, feodal məscidinin olması sübut edir ki, artıq Əməvi xilafəti münasibətlərin formalaşması dini dəyişikliyi zəruri (661-749) zamanında xəzərlər arasında İslam edirdi. Xəzər xaqanlığının Bizans imperiyası və dini yayılmışdı. Baxmayaraq ki, Ərəb və Xəzər Ərəb xilafətilə siyasi baxımdan bərabər səviyyədə münasibətləri çox kəskin idi. VIII əsrin birinci olması, yeni dinin qəbul edilməsini tələb edirdi. yarısında Dərbənd şəhərində Cüma məscidinin Təbiidir ki, o, İslam və Xristian dini kimi, bərabər tikilməsi, onun Qafqazda ən böyük müsəlman səviyyəli din olmalı idi. M.Q.Maqamedovun mərkəzinə çevrilməsinin sübutu idi [24, s. 103]. rəyincə, xəzərlərdə sosial iqtisadi inkişaf , Xəzər xaqanlığında İslam dinin yayılmasının ən köçərilərdəki bütpərəstlik baxışlarında dəyişiklər əlamətdar dövrü Mərvan b. Məhəmmədin 737-ci edilməsini zəruri edirdi [21, s. 158]. A.P. Novo- ildə xəzərlərin paytaxtı Beyda şəhəri yaxınlığında selçev bildirir ki, istənilən feodallaşmaqda olan xaqanı tam məğlub edərək, onu İslam dinin qəbul cəmiyyət üçün bu və ya digər monoteist dini qəbul etməyə məcbur etməsi hadisəsi idi [23, s. 41]. Lakn etmək qanunauyğunluq idi. Yaranmaqda olan feodal Əməvi xilafətində üsyanların kəsknləşməsi və saray münasibətlər mərkəzdən qaçma hadisərin qarşısını daxili hakimiyyət mübarizəsi, İslam dinin Xəzər almaq üçün, politeizmi monoteizmlə əvəzləməyə xaqanlığında yayılmasının qarşısını aldı. Xaqan məcbur idi [22, s. 151]. Tədqiqatçılar bildirir ki, xilafət daxilindəki qarışıqlıqdan istifadə edərək, VIII əsrin ilk yarısında xəzərlərin qarşısında yeni İslam dinindən imtina etdi. İslam dinin qəbul bir idealogiya seçmək zərurəti dayanırdı. Bu, etmiş xəzərlər Dağıstan ərazisində də yerləşmişlər. Xristian, İslam və Yəhudi dinləri idi. Təbiidir ki, Göründüyü kimi, xəzərlər kütləvi şəkildə olmas- ilk iki dinin mənsubları xəzərləri öz dinlərində ada, İslam dinini qəbul edirdilər. Sonralar Ərəb- görmək istəyirdi. Xəzərlər üçün ən məqbul olan Xəzər ticari münasibətləri xəzərlə arasında islam Yəhudi dini idi. Bununla, onlar Bizans imperiyası
41 və Ərəb xilafəti kimi, səmavi din qazandılar. terik xüsusiyyətlərinə gəlincə, bu dinlərdə əsas İkinci, Yəhudi dinin arxasında hər hansı bir dövlət subyekt millət və ya xalqdır. İkinci, etik qayda və gücü dayanmamışdı. Əks halda, xəzərlər Bizans qanunlar bütün sosial təbəqələrin yer üzündəki imperiyası və ya Ərəb xilafətindən asılı vəziyyətə vəzifələrini və əbədiyyətdə ruhların xoşbəxtliyini düşə bilərdi [8, s. 360-361]. Həqiqətəndə, Xəzər- müəyyənləşdirir. Üçüncü, onun dini fəlsəfəsi və Yəhudi yazısındanda görünür ki, Bizans və ərəblər ayinləri hər kəs üçün aydın olur. Sonuncu, o, milli xəzərləri öz dinlərinə çəkmək üçün müxtəlif baxışlara əsaslanır. vastələrdən istifadə edirdilər. "Edom imperatoru Tədqiqatçıların müxtəlif baxışlarını tədqiq, (Roma) və ismaillilər böyük miqdarda hədiyyələr təhli etdiyimizdə, hər iki baxışda haqlı və məntiqli və öz müdrüklərini göndərərək, bizi özlərinə yanaşma görürük. Ancaq iki fərqli baxışda, məxsus dinlərə dəvət edirlər" [20, s. 77]. Xəzərlər müştərək əlamətlərin olması mümkündür. Həqiqətin monoteist dini qəbul edərək, daxili inkişafı və birli- ortaya çıxması üçün, tarixi hadisəni sonadək yi təmin etməklə bərabər, xarici siyasət və ticarətdə izləyib, nəticəni təhlil etdikdən sonra həqiqəti tap-
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal geniş imkanlar əldə etdilər [21, s. 158]. maq olar. Digər tədqiqatçıların fikrinə görə, xəzərlər Məlumdur ki, Yəhudi dini milli bir dindir, özünü Yəhud dinini qəbul etməmişdilər. Onlar bu ən yüksək din, məlum 12 qəbiləni seçilmiş millət dinə yaxşı münasibət bəsləsələr də, onu qəbul hesab edir. Digər millətlərdən üstün olduğunu iddəa etməmişlər [5, s. 9]. Zəkəriyyə Kitapçı bildirir edir. Soy isə anailə bağlanır. Bu halda xəzərləri nə ki, Qafqaz ərazisinə gəlmiş yəhudilərin dininə üçün yəhudi hesab edirlər? xəzərlər heç bir maraq göstərməmişlər [6,s. 11]. Xaqan Yusifin özünü hansı soya aid etdiyinə L.N.Qumilyov Xəzər xaqanın və yaxınlarının baxarsaq, "biz Yafəsin oğlu Toqarmanın nəslindən yəhudiliyi qəbul etmək hadisəsini, xaqanların gözəl gəlirik. Toqarmanın on oğlu olmuşdur. Aqiyor, yəhudi qızları ilə evlənmələri və yəhudi ruhbanların Tiras, Avar, Uqin, Biz-l, T-r-na, Xazar, Z-nur, və tacirlərinin fəaliyyətinin nəticəsi kimi dəyərlən B-l-q-d, Savir. Biz Xəzərin övladlarından gəlirik dirir. Təbiidir ki, qeyd olunan fikirlərin əsaslı . Onun zamanında biz az saylı olmuşuq" [20, s. olduğunu görmək üçün, Yəhudi dinin xarakterik 74]. Müəllif məktubun əvvəlində özünü Aoro- xüsussiyətlərinə diqqət etmək lazımdır. Xalqın, top nun oğlu Toqarma çarı kimi ifadə edir [20, s. 72]. lumun pisxalogiyasını bilmək, başa düşmək üçün Buradan nəticə almaq olar ki, xaqan Yusif özünü onun dini inancını bilmək lazımdır [9, s. 13]. bütün türklərin çarı hesab edr. Tarixi məlumatlara Yəhudilər genioloji olaraq, İbrahim və Saranın görə, e.ə. ozlərini yəhudi adlandıran samiriləri oğlu İsakın nəvələridir. İsakın oğlu Yaqubun yəhudilər özlərindən hesab etmirlər. Çünki onlar on dörd arvadından 12 övladı olmuşdur. Yəhudilər iki qəbiləyə aid deyillər. Yəhudi dinin milliləşmə özlərini həmin 12 nəslin varisləri hesab edir [15, hadisəsi Babil sürgünündən sonra olmuşdu. IX s. 24]. Yəhudilərin dinləri səmavi din qurpuna əsrdə xəzərlərin yəhudiliyi qəbul etmələri sual aid olsada, tarixi proseslər nəticəsndə milli dinə doğurur. cevrildi. Yəhudi dini bir ideologiya kimi, İsrail Xəzərlərdə dini dəyişklik Ərəb tarixçilərinə oğulları mədəniyyətinin mühüm bir elementidir. Bu, görə IX əsrin əvvəllərində Harun ər-Rəşidin (786- yəhudilər milli –siyasi müstəqilliklərini itirdikdən 809) hakimiyyəti zamanında baş vermişdir. Qeyd sonra, onlara özünü qorumaq imkanı verdi [13, etməliyik ki, Abbasi-Xəzər münasibətləri daha s. 323]. Onlara görə, yəhudilər Allahın seçdiyi mülayim olmuşdu. Xəzərlər daha çox ticari gəlirlər və digər millətlərdən üstün tutduğu millətdir. vastəsilə xəzinəni doldururdular. Dini dəyişiklikdən Yəhudilərin əziyyət çəkmələrinin səbəbi onların sonra, Xəzər xaqanlığında ikili hakimiyyət yarandı. yaradana qaşı verdikləri vədi çeynəməkləridir. Türk taixçisi Osman Karatay Xəzər xaqanlığındakı Buna baxmayaraq, onlar yenədə seçilmiş xalqdır, iki hakimiyyətliliyi Osmanlı imperiyası tarixinin Yəhva onları bağışlayacaq və bütün insanlardan ikincin yarısılə müqayisə edərək, sədrəzəmin üstün tutacaqdır. Yəhudi dini səmavi dinlər arasında səlahiyyətlərinin İşanın səlahiyyətləilə eyni yeganə dindir ki, mllət və din anlamı birləşib. olduğunu bildirir. Onun fikrinə görə, xaqan Aşina Yəhudi dinində missiyonerlik fəaliyyəti yoxdur. sülaləsindən, ikinci şəxs isə Yəhudi idi [5, s. 68]. Nəslin davamı ana xəttilədir. Milli dinlərin xarak- Bu fikir, təkcə Osman Karatayla məhdudlaşmır,
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 42 GEOSTRATEGİYA Artur Kostler həmin fikri dəstəkləyir. Ordu sis- istəyirik. "Arxeoloqlar Xəzər xaqanlığında temi dəyişildi, 12 minlik muzdlu orduya üstünlük yəhudilərin olduğuna şahidlik edən heç bir qalıntı verildi. Xəzər xaqanlığında dini və milli zəmində tapmamışlar. Tapilan məlumatlar o qədər azdır ki, qarşıdurmalar yarandı. Böyük bir imperiya Rus Xəzər xaqanlığında yəhudiliyinn mövcud olduğunu durjinasının zərbəsilə məhv oldu. Bütün baş yazan ərəb müəlliflərinin fikrlərini qəbul etməyə verənlər hansısa səbəbin nəticəsi idi. Bizcə, əsas vermir. Əldəki məmulatlar, bunun Yəhudi birinci fikirlə müqayisədə, ikinci fikri təsdiqləyən dinin aparıcı olduğu ölkənin əhalisinin mirası məlumatlar daha məntiqlidir. yox, az saylı tacirlərin keçərkən, saxladıqlarını Xəzər xaqanlığına yəhudi icmasının varlığı xatırladır" [ 18, s. 175]. Qeyd edilməlidir ki, bu fikri heç bir sual doğurmur. Bilindiyi kimi, Sasani L.N.Qumliyovun “Otkrıtie Xazarii” əsərində də rast imperiyasında baş verən Məzdəki hərakatında gəlirik. Lakin müəllif onların arxeoloji qazıntılar yəhudilərdə iştirak etmişlər. 529-cu ildə Sasani lazımı məkanda axtarmamalar ilə bağlı olacağını imperiyasında yəhudi icmasının başçısı Mar Zutra bildirir [16, s. 162]. Tədqiqatçılardan bəziıləri bildi- asıldıqdan sonra, yəhudilər Qafqaz ərazisinə köç rir ki, Xəzər xaqanlığında Yəhudi dini məsələsini etdilər [16, s. 269]. Digər yəhudi köçü Ərəb-Sasani qabartmağa çalışanlar, o cümlədən, Xəzər-Yəhudi savaşları dövründə baş vermişdir. Bundan başqa yazıları din tarixini ön plana çəkərək, qüdrətli bir zaman-zaman yəhudilər Bizans imperiyasından imperiyanın yaranma və inkişaf tarixini kölgələyrlər dini zəmində təqiblərə görə, Xəzər xaqanlığı [11, s. 127]. ərazilərinə köç etmişdilər. Bu, VII əsrin 20-ci illərində imerator I İraklinin zamanında, VIII əsrin Nəticə başlanğıcında III Levin zamanında baş vermişdi. Xəzər xaqanlığında dini dəyişiklərin doğurduğu Onlar üçün ən təhlükəsiz yer Xəzər xaqanlığı idi nəticələrə gəlincə, tədqiqatçıları əksəriyyəti [18,s. 152]. Onların dini dözümlülüyü yəhudilərə onu mənfi dəyərləndirir. Onlara görə, bu, xəzər rahat yaşamağa imkan verirdi. Təsadüfü deyildir ki, elitasında parçalanmalara səbəb oldu. Onun şərqşünas V.V. Qriqoriyev Xəzər xaqanlığını Av- nəticəsində xaqan təkləndi və saray yəhudi ropa qaranlığında yanan metroidə bənzədir. Bütün elitasının əlinə keçdi. Onlar bundan istifadə xalqlar bu imperiyada özünün milli və dini kimli- edərək, xaqanı hakimiyyətdən kənarlaşdırdılar. yini təhlükəsiz ifadə edə bilirdiidi [14]. Yeni hakmiyyətlə digər xalqlar və dini konfesi- Xəzər xaqanlığında Yəhudi dinin qəbul olunması yalar arasında gərginliklər yarandı. Hakimiyyət tarixi qaranlıq qalmaqdadır. Bunun səbəbini müxtəlif dövlətçilik maraqlarından deyil, qurup tərəflərin siyasi maraqları ilə izah etmək olar. maraqlarından çıxış edirdi. Xəzərlər hərbi elita- Xaqan Yusifin məlumatına görə, onlar yəhudiliyi dan kənarlaşdırıldı və yerinə 12 minlik muzdlu hakimiyyətindən 340 il əvvəl qəbul etmşlər. Bu qvardiya yaradıldı. Onlar da müsəlman türklər idi. isə təqribən VII əsrin 20-ci illərinə təsadüf edir. O Qvardiyanın şərtlərinə görə, onlar müsəlmanlara zaman İslam dini yaranmamışdır. Bulanın Ərdəbilə qarşı vuruşmayacaqdılar. Deməkdir ki, hücumu 730-cu ilə təsadüf edir. XII əsrdə yaşamış hakimiyyətin İslam dövlətlərilə hər hansı problemi Yəhuda Qalevi təqrbən 400 il əvvəl qəbul edildiyin yox idi. Xəzər xaqanlığını milli zəmində vətəndaş yazır. Ərəb tarixçləri Harun ər- Rəşid zamanında müharibələri bürüdü. Dini zəmində münaqişələr isə baş verdiyini bildirir. Halbu ki, onun valisi Xəzər hakimiyyət tərəfindən körüklənirdi. Xalqa dayan- xaqanın qızı ilə evlənmişdir, onun yəhudi olduğu mayan hakimiyyətin ömrünün uzun olmayacağını, haqqınnda heç bir məlumat yoxdur. Bəzi müəlliflərə tarix sübut etmişdir. Qüdrətli Xəzər xaqanlığı görə, VIII əsrin 30-cu illərində xəzərlərdə dini 965-ci ildə Svyotaslavın başçılığı altındaki bir Rus dəyişiklik üçün heç bir cəhd olmamışdı. Əslində durjinasının zərbəsilə tarixə qovuşdu. buna ehtiyac da yox idi. "Bütpərəst xəzərlər məharətlə müharibə edib, qələbələr qazanır və ƏDƏBİYYAT SİYAHISI zənginləşirdilər. Demək ki, allahları öz işlərini 1. Əliyeva. N. Azərbaycanda İslam mədəniyyəti. məharətlə yeinə yetirirlər " [22, s. 148]. Bakı: Elm və Təhsil, 2017, 488 s. Sonda Oleq Ivikin uzun illər arxeoloji qazıntıları 2. Moisey Kalankatyuklu. Albaniya Tarixi, Mix- təhlil edərək, gəldiyi nəticəyə diqqəti cəlb etmək tar Qoş. Alban Salnaməsi Bakı: Elm, 1993, 269 s.
43 3.Paşazadə A.Ş. Qafqazda İslam. Bakı: Azərnəşr, 1991, 224 s. РЕЗЮМЕ 4. Brok K.A. Bir Türk imaratorluğu: Hazar ya- Религии в Хазарского каганата hudileri. İstanbul: Nokta kitap, 2005, 455 s. На территории Хазарского каганата 5.Karatay Osman. Hazarların musevileşmesine существовали исламские, христианские, dair belge : Keniz mektubu // Kara deniz еврейские и языческие верования. Несмотря на araştırmaları. Sayı -18, 2008, s 1-17. существование разных религий, хазары терпимо 6.Kitapçı Zekeriyye. Hazrlar hakkında yeni относились ко всем религиям. Неслучайно что, tarihi gerçekler. İstanbul: TDA, Özrenk matbaası: Хазарский Каганат можно было уподобить 2005, s 111-164. метеориту, сияющему во тьме Европы. В статье 7.Turan Osman. Türk cihan hakimiyeti mefkuresi автор исследует религии, существовавшие в tarihi. İstanbul: Hakışları yayın evi, 1973, 646 s. Хазарском Каганате. Он затронул причины 8. Артамонов М.И. История Хазар. СПб: распространения среди каспийцев иудаизма,
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Лань, 2001, 688 с христианства и ислама. 9.Бартольд В.В. Тюрки.Москва: МГУ им. Ломоносов, 2015, 240c Ключевые слова: Хазары, религии, ислам, 10. Большаков О.Г. История Халифата. В 4 христианства, иудаизм томах. Том 1. 11. Гадло А.В. Этническая история SUMMARY Северного Кавказа VI-X вв. Ленинград: Religions in the Khazar Khaganate Издательство ЛГУ,1979, 216 с. Khazar Khaganate is one of the long-lived Turk- 12.Гмыря Л.Б. «Царство Гуннов» в ish Empires. The representatives of many nation- Дагестане. Москва: 1980, 21 с. авторефoрат. alities were under the control of the Empire as it 13.Горохов С.А, Христов Т.Т. Религии народов has a big territory. In Khazar Khaganat there were мира. Москва: КН ОРУС, 2014, 424 с. many religions because of the multinationalism of 14. Григорьев В.В. Обзор политической истории the country. The first belief system of khazars was Хазар (Россия и Азия), СПб: 1876, с 45-65. Tenqri belief as in other Turkish nations. There 15.Гудратов О.Г., Гудратов Н.О. Мировые were Islamic, Christian, Jewish and pagan beliefs in религии: Ислам. СПб: «Диля», 2008, 640 с the territory of the Khazar Khaganate. Despite the 16. Гумилёв Л.Н. Открытие Хазар. Москва: existence of different religions, the Khazars were Айфис, 2007, 412 с tolerant to all religions. It is no coincidence that 17. Заходер Б.Н. Каспийский свод сведений о the Khaganate is considered as ametroid shining восточной Европе. Москва: Наука, 1962, 279 с in the darkness of Europe. In the article, the author 18. Ивик Олег, Ключников Владимр. Хазары. examines the religions that existed in the Khazar Москва: Ломоносов, 2015, 336 с. Khaganate. He noticed the reasons for the spread of 19.Калинина Т.М., Флёров В.С., Петрухин Judaism, Christianity and Islam among the. В.Я. Хазария в косскультурном пространстве. Москва: Рукописные памятники Древней Руси, Key words: Khazars, religions, Islamic, Christian, 2014, 208 с. jewish 20.Коковцев П.К. Еврейско-Хазарская переписка в X в. Ленинград: 1932, 134 с. 21. Магомедов М.Г. Образование Хазарского каганата. Москва: 1983, 223 s. 22. Новосельцев А.П. Хазарский Каганат. Москва: Ломоносов, 2017, 272 с. 23.Шыхсаидов А.Р. Очерки истории, источниковедения, археографии средневекового Дагестана. Махачкала: ГУ Дагестанское книжное издательство, 2008, 560 с
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 44 GEOSTRATEGİYA
UOT 94 “YEDDİİLLİK” MÜHARİBƏNİN
KANADA ÜÇÜN NƏTİCƏLƏRİ NƏRGİZ ƏLİYEVA Bakı Dövlət Universiteti Regionşünaslıq (Amerika üzrə) ixtisası üzrə II kurs magistrant
E-mail: [email protected]
Giriş Kanada uğrunda müharibənin başlanması İngiltərə və Fransanın Avropada hegomonluq Avropada Avstriya uğrunda müharibənin uğrunda apardıqları rəqabət müvafiq olaraq Şimali bitməsindən sonra, tərəflər Şimali Amerikada Amerikada XVII əsrin əvvəllərindən başlamışdır. qısa müddət içərisində yenidən hərbi hazırlıqlara Ticarətdəki rəqabət, qeyri – müəyyən sərhədlər başladılar. İlk olaraq fransızlar Ohayo vadisindəki həmçinin üçüncü tərəf kimi iştirak edən hinduların ərazi iddialarını rəsmiləşdirmək, həmçinin On- köməyi ilə münaqişələr adətən daha da alovlanırdı. toria gölü yaxınlığındakı Frontenak və Niaqara Lakin Auqusburq liqası və Fransa arasında istehkamlarına dəstək məqsədilə yetərincə müharibənin baş verməsi (1689 - 1697) ardınca hərbi təchizat ilə təmin edilən Düken qalasının İspan irsi uğrunda aparılan müharibənin (1702 - inşasanı yekunlaşdırırlar. Eyni zamanda, hər za- 1713) yekun nəticələri ilə daha da çıxılmaz vəziyyət man ingilislərin fransızlar üzərinə hücuma keçdiyi halını almışdır. Belə ki, Utrex sülhünü Fransa daha bir qaynar nöqtə hesab olunan Appalaçın kralı XIV Luinin Şimali Amerikada İngiltərə ilə qərbi idi ki, 1681-ci ildə fransızlar burada Kraun apardığı müstəmləkə işğalları rəqabətində ən böyük Point qalasını inşa etdirməklə, yaxınlıqda yerləşən məğlubiyyəti adlandıra bilərik. Çünki, Utrex sülhü ingilislərin əsas ticarət məskənlərindən biri olan Şimali Amerikadakı fransız mülkü olan Akadiyanın Albaniyə qarşı təhlükə mənbəyinə çevrilirlər. İngiltərə ağalığına keçməsini rəsmiləşdirir. Buna Beləliklə, Ohayo vadisində fransızlar tərəfindən baxmayaraq, fransızlar Atlantika sahillərindəki ard – arda əsası qoyulan istehkamları ingilislər Keyp Bretonda Luisburq qalasını tikdirməklə, özlər xüsusilə Vircinya və Pensilivaniya koloniyaları üçün yeni əhəmiyyətli hərbi post həmçinin ticarət özləri üçün təhlükə hesab etdiklərindən 1754-cü məntəqəsinin əsasını qoyurlar. ildən etibarən fransızlara qarşı müxtəlif ekspe 1740-cı ildə Prussiya kralı II Fridixin Sileziyanı disyalar həyata keçirmək qərarına gəlirlər. Bun- işğal etməsi ilə Avropada Avstriya irsi uğrunda lardan ən ciddisi isə, müasir ABŞ – ın banilərindən müharibənin başlanması, 1744-cü ildə Şimali hesab oluna gənc Corc Vaşinqtonun başçılığı ilə Amerikada da öz təzahürünü tapır. 1745-ci ildə fransız qalasına göndərilən hərbi heyət olmuşdur. Yeni İngiltərə koloniyaları öz hərbi birləşmələrinin Vaşinqtonun qeyri-şərtsiz tələbi isə Vircinya hesabına fransızların strateji iqamətgahı sayılan Lu- torpaqları hesab edilən Ohayo vadisinin tez isburqu ələ keçirsələr də, 1748-ci ildə opponentlər bir zamanda boşaldılması idi. İngilislərin bu arasında imzalanan Axen sülhünə əsasən İngiltərə tələbinə laqeyd yanaşan fransızları cəzalandırmaq koloniyaların mövqeyinə əhəmiyyət vermədən məqsədilə Yeni İngiltərə koloniyalarının birləşmiş Hindistandakı Mədrəs qarşılığında Luisburqu hərbi qüvvələri Vaşinqtonun başçılığı ilə Ohayo yenidən Fransaya qaytarır. vadisindəki fransız qalasına hücum təşkil etsələr Son olaraq Kanadanın taleyini əhəmiyyətli də, Böyük Çəmənliklər ərazisində (Great Mead- dərəcədə dəyişəcək “Yeddi illik” müharibənin ows) meşədə pusquda gözləyən fransız və hindu başlanması yenidən Avropadakı sülhün siyasi müttəfiqlərinin müqavimətini qıra bilmirlər. tarazlığını dəyişir. Beləki, tərəflər arasındakı bu Beləliklə, gənc Vaşinqtonun ilk döyüş təcrübəsi müharibə yalnız Avropa və Şimali Amerikada deyil, hesab edilən reyd uğursuzluqla nəticələnməklə həmçinin Hindistanda, Afrika sahillərində də baş yanaşı, Londonda böyük rezonansa səbəb olur. Bu vermişdi. Sonda isə qalib Şimali Amerika materi- illərdə fransızların hərbi hazırlıqları ingilislərin kinin əsaslı hissəsinin ağasına çevrildi. hazırlıqlarından qat –qat daha yaxşı vəziyyətdə olduğu üçün, əvvəlki illərin təcrübəsindən fay-
45 dalanaraq İngiltərə höküməti Ohayo vadisinin Avropadakı siyasi tarazlığı alt-üst etmişdir. 1756-cı fransızların əllərindən alınması məqsədilə 1755- ildə İngiltərənin Fransaya müharibə elan etdiyi vaxt, ci ildə Şimali Amerikaya İrlandiya əsgərlərindən hər iki ölkə Şimali Amerikadakı müstəmləkələrin ibarət iki yeni hərbi kontingent göndərir. [4, s.33] hərbi komandanlığına yeni şəxslər təyin etdilər. Payız aylarına qədər isə Şimali Amerikada Kanada üçün Fransa kralı XV Luinin təyin etdiyi koloniyalardakı kişilərin hesabına iki yeni alay Montkalm Avstriya irsi uğrunda döyüşlərdə əvvəlcə da formalaşdırılmalı idi. Kral Yeni İngiltərədəki Bohemyada, daha sonra isə İtaliyada xidmət ümumi hərbi birləşmənin komandanlığını general – etdiyindən hərbi karyerası yetərincə uğurlu idi. Yeni mayor Edvard Baqota tapşırır. Baqotun qarşısında İngiltərəyə təyin edilən komandirlərdən isə Loudon, qoyulan hədəflər isə birmənalı idi, belə ki, tez bir Aberkrombi həmçinin Daniel Veb də bir o qədər zamanda Ohayo vadisindəki, Niaqara və Kraun yanlış seçim idi. Point qalalarını ələ keçirib, Bosejur qalasını isə Yeni komandirin gəlişini gözləməyən fransız tamamilə məhv etməli idi. qubernator Voudrey, Corc və Şampliyen gölü
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Şimali Amerikaya çatan Baqot, yol boyunca ərazilərində fransızların şəksiz nəzarətini təmin hazırladığı əməliyyat planına əsasən ingilis etmək məqsədilə yeni Karillon adlanan (daha çox qüvvələri fransızlar üzərinə eyni vaxtda dörd Tikonderoqa kimi tanınan) bir istehkam inşa etdirir. istiqamətdə hücuma keçməli idilər. Baqotun Bununla bərabər Kanadaya gəlib çatan Montkalm başçılıq etdiyi əsas qüvvələr Düken qalasını, ingilislər üzərinə hücum planları hazırlayır. Plana digər ikisi Niaqara və Kraun Point qalasına doğru qərbdə ard-arda yerləşən Ontoria, Osveqo və Corc hərəkət etməli idilər. Massaçussetts quberna- istehkamlarının müqavimətini qıraraq başlamaq toru Vilyam Şörli isə Nova Skotyadakı Bosejur qərarına gəlir. İlk hədəfi Ontoria olduğundan qərb qalasını məhv etməli idi. Sonuncu əməliyyat planı hindularının da köməyindən istifadə edərək qalaya digərlərinə nisbətən daha az əziyyət tələb etsə də, hücum təşkil etsədə, gecə yarı qalanın qarnizon yerli fransızları məhv edərək müttəfiqləri mik- rəhbəri fransızların boşluğundan istifadə edərək mak hindularının da müqavimətini qıra bilərdilər. qoşunu Osveqo fortuna aparır. Bu səbəbdən də, Lakin Baqotun coğrafi mövqenin əlverişsizliyini Montkalm heç bir toqquşma olmadan Ontoria nəzərə almadan, qərbdə aparılacaq olan döyüş qalasını “fəth” edir. Daha sonrakı hədəf isə ən əməliyyatlarının kağız üzərində mükəmməl əsas strateji nöqtə olan Osveqo qalası olur. Os- hazırlanması, gözlənilən nəticəni vermir. Eyni veqoda yerləşən qarnizonun vəziyyəti acınacaqlı zamanda Parisdə ingilislərin Şimali Amerikaya kon- olduğundan ingilislər fransız – hindu birləşməsinə tingent göndərilməsindən narahat olan Fransa kralı uzun müddətli müqavimət göstərməyi bacarmırlar. XV Lui Kanadaya 6 tabor göndərilməsinin əmrini Osveqo qalasının işğalı ilə fransızlar Ontaria gölünə verir. [4, s.35] Beləliklə də, qərb torpaqlardakı tam nəzrəti əllərinə alırlar. düşünülməyən yol şəraiti, həmçinin hərbi İngilislərin Şimali Amerikadakı daha bir ləvazimatların yetərincə çox olmaması nəticəsində önəmli dayaq nöqtəsi sayılan Vilyam Henri qalası ingilislər, özlərindən təxmini üç qat artıq olan fransızların yeni hədəfləri sırasına daxil olmuşdu. fransız-hindu qüvvələrinə tab gətirə bilmirlər. Belə ki, bu qalanın işğalı əslində, fransızlar üçün Şimali Amerikada 1754-1755-ci illər arasında çətin olmayacaqdı. Çünki qalada düşmənə topçu hərbi toqquşmalar baş versə də, Avropada bombardımanına başlamaq üçün kifayət qədər metropolitenlər arasında 1756-cı ilə qədər rəsmi yaxınlaşmasına mane ola biləcək müdafiə baryerləri şəkildə başlamış bir mübaribədən söz gedə yox idi, həmçinin qala çox kiçik olduğundan bilməzdi. Buna baxmayaraq, Avropanın hər iki maksimum 500 hərbiçi ala bilirdi. Qalanın zəif hegomon ölkəsi, rəqib koloniyalar ilə vuruşmaq təchizatından xəbərdar olan qubernator Voudrey naminə hərbi birliklər göndərmişdilər. İki ölkə 1757-ci ilin martında Vilyam Henri Fortuna hücum arasında bir əsrdən çox davam edən müharibələrdən edir və qalanı ələ keçirsələr də, heç bir hərbi bir- fərqli olaraq, “Yeddi illik müharibənin” ilk lik buraxmadan geri döndüklərindən qala yenidən təzahürləri Şimali Amerikada öz əksini tapmışdı. ingilislərin nəzarətinə keçir. Bununla belə, bu kiçik Beləliklə də, müharibə abu-havası Şimali Ameri- “qalibiyyət” fransızların üstünlüklərinə əhəmiyyətli kada başlayıb inkişaf etmiş, növbəti iki ildə dərəcədə təsir göstərməmişdi. Bu arada Loudan,
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 46 GEOSTRATEGİYA Luisburqa hücum hazırlıqları içərisində olsa da, mövqelərini nə gücləndirə bilirdilər, nə də təmin Vilyam Henri fortunun fransızlar tərəfindən ələ edə bilirdilər. Sonrakı hədəfləri Ohayodakı əsas keçirilməsi ingilislər arasında çaşqınlıq yaradır qalalardan biri Düken müharibənin əvvəllərində və tez bir zamanda qüvvələri Vilyam fortuna daha yaxşı vəziyyətdə olmasına baxmayaraq, 1758- doğru yönləndirirlər. İngilislər qalanı yenidən ci ilin payız aylarında artıq zəif və təcrid olunmuş təchiz etsələr də, səriştəli Montkalm bu xəbəri vəziyyətdə qalır. Qalanın çətin vəziyyətindən eşidib, yenidən qalaya hücum təşkil edir və istifadə edən ingilis general Forbes Dükeni ələ qeyri- bərabər döyüşdə ingilislər fransızlara keçirməklə, [2, s.250-251] Ohayo vadisində məğlub olur. [3, s.52-54] Vilyam Henri fortu- ingilislərin mövqelərini gücləndirir. Eyni zamanda nun ikinci səfərdə ələ keçirilməsi nəinki Şimali Cefri Amherst tərəfindən fransızların Keyp Breton Amerikada həmçinin İngiltərə hökümətində də adasındakı əsas postlarından biri sayılan Luisburq böyük rezonansın yaranmasına şərait yaratdı. Bu da işğal edilmişdi. Amherstin 1759-cu il üçün əsas qalibiyyətləri nəzərə alaraq qeyd etmək olar ki, vəzifələrindən biri Tikonderoqa və Kraun Point müharibənin ilk iki ili fransızların tam üstünlüyü qalaların ələ keçirib Şampliyen gölü hövzəsində ilə bitir. Lakin, bu prosses də uzun çəkmir, belə ingilislərin hökümranlığını təmin etmək idi. Amher- ki, İngiltərədə rəhbərliyə gətirilən Pitt növbəti stin bu vəzifənin öhdəsindən gəlmək üçün böyük bir il ərzində Avropada həmçinin Şimali Ameri- cəhd göstərməsinə gərək yox idi, belə ki müdafiəsi kada İngiltərənin düşən nüfuzunu qaldırmaq zəif təşkil olunmuş qalaların müqavimət göstərə üçün yeni hərbi strateji planların hazırlanmasına biləcək gücləri yox idi. Bu qalaların ələ keçirilməsi başlayır. Eyni zamanda Yeni İngiltərənin ard-arda özlüyündə, ingilislər üçün əhəmiyyətli olsa da, Vul- məğlubiyyətinin əsas baiskarı olan Loudanı 1757- fun Kvebekə hücumu ərəfəsində ona köməyə gələ ci ilin dekabrına qədər geri çağırtdırır. İngiltərə bilmirlər. İngilislər tərəfindən hərbi starteji qalaların hökümətinin əksinə digər cəbhələrdə çətinliyə ələ keçirilməsindən dərhal sonra, əsas hədəfləri isə düşən Fransa kralı XV Lui artıq Şimali Amerikaya Kanadanın mərkəzi sayılan Kvebek olur. yetərincə diqqət göstərməməyə başladı. Bununla Luisburqun ələ keçirilməsində fəal şəkildə da qüvvələr nisbəti tərsinə meyl edirdi. Pittin iştirak etmiş gənc Ceyms Vulf, İngiltərə höküməti hazırladığı 1758-ci il planına əsasən ingilislər tərəfindən Kvebekin işğal edilməsi missiyasına Şimali Amerikadakı fransızlara Tikonderoqa, rəhbər seçilir. Bununla belə, Pitt Kvebekin işğalının Luisburq və Düken qalaları boyunca hücum təşkil bir neçə ay içərisində reallaşdırması üçün Vulfun etməli idilər. İngilislərin hazırlıqlarından xəbər qarşısına ciddi öhdləliklər qoyur. Lakin, Kvebekin tutan Montkalm qüvvələrin əksəriyyətini Tikon- işğalı göründüyü qədər də asan deyildi, baxmaya- deroqaya cəmləşdirməsinə baxmayaraq, nə Böyük raq ki, ingilislər Yeni Fransanın kənar hüdudlarını Göllər ətrafındakı nə də Ohayo vadisində yerləşən ələ keçirmişdilər. Belə ki, bu missiyanın yerinə qalaların hərbi təchizatına yetərincə önəm vermir. yetirilməsi üçün düzgün zamanın seçilməsi daha İngilislərin say üstünlüyünü nəzərə alan Montakalm vacib idi. Çünki qış ayları olduğundan Müqəddəs əsas vəzifə kimi, öz üzərinə Yeni Fransanın mərkəzi Lavrentiya çayı buz bağlamışdı, bu isə gəmilərin sayılan Kvebekin qorunmasını götürür. [5, s.76-77] keçidini qeyri – mümkün hala gətirəcəkdi. Bu- 1758-ci ilin əvvəllərində Aberkrombinin başçlığı nunla belə, missiyanın uğuru Fransız gəmilərinin altında ingilislər Ticonderoqaya hücum edirlər. Kvebekin köməyinə gəlməsinə maneə törətmək, Sayca ingilislər fransızlardan qat-qat çox olsalar da, həmçinin ingilis donanması üçün etibarlı bir keçid Aberkrombinin bacarıqsızlığı ucbatından həmçinin təmin etmək üçün Müqəddəs Lavrentiya çayının xeyli insan itkisi ilə geri çəkilməyə məcbur olur- hövzəsini idarə etməkdən asılı idi. lar. Növbəti uğursuz əməliyyatdan sonra ingilislər Yaz aylarında əməliyyat planı hazırlayan Vulf, Frontenak qalasına üz tuturlar, gecə boyunca top ordunu üç böyük biriqadaya bölərək, Kvebekə atəşinə məruz qalan fransızlar səhər qalanı təslim üç istiqamətdən hücuma keçməyi planlaşdırırdı. etməyə məcbur olurlar. Əsas silah anbarlarının Lakin planın mükəmməlliyinə baxmayaraq, itirilməsi ilə Ohayo vadisinə və Göllər vasitəsilə ərazinin təbii coğrafi mövqeyindən asılı olan qərbə gedən xəttləri kəsildiyindən fransızlar Düken şəhərin müqaviməti davamlı top atəşinə tutulsa qalası da daxil olmaqla qərbə və cənuba gedən belə qırıla bilmirdi. Vulf ən yaxşı yolun qalanın
47 tədarük xəttlərini kəsmək və döyüşə məcbur etmək kimi yanaşan Fransa höküməti şəkər çuğunduru taktikasının olduğunu düşünürdü. [1, s.146] Gecə ilə zəngin Vest İnddəki Qvadalupeni, həmçinin boyu qalanı aramsız artileriya atəşinə tutan Vulf Afrikadakı ticarət postlarını daha üstün tutur. Bu- beləcə kvebekliləri heç nədən şübhələnməməyə nunla belə, Paris müqaviləsi Fransanın beynəlxalq inandırır və gecənin qaranlığından istifadə edərək aləmdə İngiltərə tərəfindən müəyyən müddətlik ordunu balaca qayıqlarda Kvebekdən aralıda təcrid edilməsi ilə nəticələnir. Paris sülhü, Şimali quruya çıxarır. Beləcə qalaya arxadan qəfil hü- Amerikda ingilislər və fransızlar arasındakı cum planlayan Vulf səhərin ilk üfüqlərində böyük sərhəd münaqişələrin əbədi olaraq aradan qaldırdı. bir qoşunla Abraham yüksəkliyində ortaya çıxır. Həmçinin, uzun çəkən danışıqlardan sonra Fransa Vulfun bu taktikası qarşısında çarəsiz qalan höküməti Şimali Amerika ilə bağlı İngiltərədən Montkalm, Monrealdan köməyə gələcək Levi- bəzi güzəştlər əldə etməyi bacarır. Beləki, Nyu sin qoşunlarını gözləmədən hücum əmri verir. – Faundləndin cənub sahillərindən bir neçə mil Nəhayət üç aylıq mühasirədən sonra darmadağın uzaqlıqda yerləşən Sent Pier və Mikelon adaları
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal olan Kvebek ingilislərin əlinə keçir. Hər iki tərəfin Fransaya qalır. [1, s.150-151] Bütün XVIII əsrin komandiri döyüşdə ağır yaralandığından qısa za- dəniz donanmaları kimi, Fransız donanması man sonra ölürlər. Kvebek ingilislərin əlinə keçsə da müharibə dövründə sürətli bir şəkildə istis- də 1759-1760-cı illər ərzində təhlükəsizliyini tam mara verilə biləcək ixtisaslı dənizçilərin hazır təmin edə bilməmişdilər. Fransız qüvvələrinin təchizatından asılı idi. Balıqçılar vacib bir işçi yeni təyin edilmiş komandiri Levis Kvebekdəki qüvvəsi idilər və onların çoxu Nyu – Faundlənd ingilislərə hücum etmək üçün fürsət axtarırdı, lakin sahillərinində işləri ilə məşğul olurdular. Qərbi fransızların özləri də bildirdilər ki, Kvebekə hücum Atlantik sahillərinin yaxınlığında etibarlı bir yer etmək olduqca çətindir. 1760-cı ildə Levis Kvebekə olmasaydı, fransızlar bu iqtisadiyyatda ciddi itki ilə hücum etsədə, zəif təşkil edilmiş hərbi birliklərlə uzləşəcəkdilər. Həmçinin fransızlar üçün növbəti ingilislərin müqavimətini qıra bilməyib Monreala güzəşt isə, Müqəddəs Lavrentiyadan 45 mil, dönür. Bununla bərabər, ingilis komandir Amherst Keyp Breton və Nova Skotya sahillərindən isə 9 10 min nəfərlik ordu toplayaraq Monreala qərb mil uzaqlıqda balıqçılıq ilə məşğul ola bilərdilər. tərəfdən hücuma keçdi. [6, s.191] Kvebek, Niaqara İngiltərə ilə imzalanmış müqaviləyə əsasən qərbi həmçinin Tikonderoqa qalalarının işğalı əslində Luiziana Fransa hakimiyyətində qalsada, Fransa Monrealın taleyini həll etmişdi, belə ki hər iki tərəfindən qənimət vədi ilə müharibəyə daxil olan tərəfdən müdafiəsiz qaldığından və xarici hücum- İspaniya, Floridanın İngiltərəyə verilməsinə görə lara qarşı yetərincə qüvvənin olmaması fransızların Fransadan qərbi Luizinanı alır. [7, s.304-305] əl-qolunu bağlayırdı. Müdafiənin mənasız olduğunu Nəticə etibarilə, indi İngiltərə Artikadan Mississi bilən fransızlar, döyüşsüz Monrealı ingilislərə təhvil pi deltasına qədər Şimali Amerikanın bütün verirlər. Son məntəqə olan Monrealın da faktiki şərq sahillərinin yeganə sahibinə çevrilir. Eyni işğalı ilə bütövlükdə fransızlar Şimali Amerikadakı zamanda müqavilənin şərtlərindən irəli gələrək, bütün mülklərini itirmiş olurlar. Kanadada yaşayan mülki fransızlara Fransaya geri Müharibənin sonlanması ilə bağlı 1763-cü qayıtmaq icazəsi verilmişdi. Bu icazədən sonra ildə İngiltərə və Fransa arasında Paris müqaviləsi zadəganlar, gəmiçilər və yuxarı sinifə mənsub bağlanır. Baxmayaraq ki, müharibə eyni za- insanlar qayıtsalar da əsasən kəndlilər Kanadada manda üç qitədə aparılmışdı, amma müqavilənin qalmağı üstün tutmuşdular. 1763-cü ildə fransız- əsas hissəsini Şimali Amerikadakı müstəmləkə kanadalıların sayı təxminən 60 minə yaxın idi. problemləri təşkil edirdi. Buna əsasən, Fransa İngilislər Kanadada Akadiya təcrübəsini sınaqdan Şimali Amerikada əvvəllər iddia etdiyi Akadiya, keçirə bilmədiklər üçün, zamanla özlərinə sosial həmçinin bütünlüklə Kanada olmaqla Keyp Bre- dayaq yaratmaq məqsədilə ingilis kolonistləri ton və Müqəddəs Lavrentiya hövzəsindəki ada- yerləşdirməklə bir növ assimiliyasiya prossesini lardan imtina edir. Yeganə istisna Missisipi çayının həyata keçirilər. sahilində yeləşən Yeni Orlean qəsəbəsi olur. Paris müqaviləsinin şərtlərindən ən çox Razılaşmaya əsasən Luiziananın şərqi də İngiltərə Yeni İngiltərə koloniyaları məmnun idi, belə ki hakimiyyətinə keçir. Kanadaya lazımsız mülk Şimali Amerikada bir əsrdən artıq davam edən
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 48 GEOSTRATEGİYA müharibənin rəsmi və ya qeyri-rəsmi tərəflərindən 465 pp biri olduqlarından, koloniyaların sosial-iqtisadi 6. Sir Charles Prestwood Lucas - History of the inkişafları yetərincə zəifləmişdi. 1697-ci ildən New France 1534-1763, 1900, 388 pp etibarən Fransanın Şimali Amrikadan qovulduğu 7. William M. Fowler Jr – Empires at War : The ilə qədər rəqiblər arasındakı siyasi tarazlığı davamlı French and Indian War and The struggle for North şəkildə qoruya biləcək heç bir sülhdən söz gedə America, 1754-1763, London, “Bloomsbury Pub- bilməzdi. lishing”, 2006, 368 pp
Nəticə SUMMARY Bəzən “Yeddiillik” müharibəni Şimali Amerika The results of “The seven years war” for Canada inqilabının başlanğıcı kimi qələmə verirlər. Belə ki, Avropanın iki supergücü arasında baş verən bu The article examines England – France relations müharibə, sonda Fransanın Şimali Amerikadan in “The seven years war” and the role of the Canada çıxdaş olması ilə nəticələnir. Təxminən 150 il da- in these relations. The Treaty of Paris was signed vam edən rəqabət, zaman – zaman metropolitenlərin between England and France in 1763. According koloniyalara olan həqiqi münasibətini də ortaya to the articles of the treaty, France refused colonial qoyurdu. Fransa ictimaiyəti hər zaman Kanada ilə lands in North America. bağlı iki yerə parçalanmışdır, belə ki ölkənin ali bürokratik zümrəsi buranı Fransaya əlavə yük kimi Key words: Canada, France, England, "Seven görmüşlər. Bunun əyani sübutunu isə, Kanadanı Years War", North America, Quebec “iki akr buz parçası” kimi qələmə verən XVIII əsrin məhşur fransız mütəfəkkiri Volterin sözlərində görə РЕЗЮМЕ bilərik. İngiltərəyə gəldikdə isə, Kanadanın işğalı Итоги " семилетней войны” для Канады ilə böyük ticarət imperiyası yaratmağı bacarsa da, onun bu xoşbəxtliyi çox çəkmir. Belə ki, Kanada В статье рассматриваются англо – француз timsalında Şimali Amerikanın əsaslı hissəsinin ские отношения в “семилетней войне” и роль sahibi olsa da, müharibələrdə koloniyalarına Канады в этих отношениях. Парижский договор göstərdiyi münasibət “Amerika kimliyinin” был подписан между Англией и Францией в formalaşmasına, əlavə olaraq isə gələcək on illikdə 1763 году. Согласно статьям договора, Франция Yeni İngiltərə koloniyalarının müstəqillik uğrundakı отказалась от колониальных земель в Северной mübarizələrinə təkan vermiş olur. Америке.
Açar sözlər: Kanada, Fransa, İngiltərə, “Yeddi il- Ключевые слова: Канада, Франция, Англия, lik müharibə”, Şimali Amerika, Kvebek "Семилетняя война", Северная Америка, Квебек
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. Conrad Black – Rise to Greatness (History of Canada from the Vikings to the Present), 2014, 1257 pp 2. Fred Anderson – Crucible of War of Seven Year, New York, “Vintage”, 2001, 912 pp 3. George McKinnon Wrong - The Conquest of New France, A Chronicle of the Colonial Wars, Toronto, “Hard Press”, 1919, 246 pp 4. Jonathan R. Dull - The French Navy and the Seven Years’ War, Lincoln, “University of Nebraska Press Lincoln & London” , 2005, 468 pp 5. Roger Riendeau - A Brief History of Canada, Second Edition, New York, “Facts On File”, 2007,
49 UOT 94 (479.24) QUBALI FƏTƏLİ XANIN
AZƏRBAYCAN TORPAQLARINI SONA BABAZADƏ AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix BİRLƏŞDİRMƏ SİYASƏTİ İnstitutunun əyani magistrantı
E-mail: [email protected] Yarımmüstəqil inzibati vahid kimi XVIII əsrin birləşdirmək istəyən Fətəli xan ilk əvvəl xanlığın sonlarından mövcud olan Quba xanlığının ilk xanı iqtisadiyyatına zərbə vurmağı planlayır. Fətəli xan Hüseyn xan 1689-cu ildə vəfat etmişdir. Quba Bakının liman şəhəri kimi mövqeyini zəiflətmək xanlığı Rusiyanın tərkibinə keçdikdən sonra isə məqsədilə Rusiya ilə ticarəti Dərbənd, Salyan və Quba xanı Hüseynəli xan olmuşdur [9, s.38-39]. Niyazabad kimi özünün nəzarətində olan liman-
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 1747-ci ildə Nadir şahın sui-qəsd nəticəsində lara istiqamətləndirərək Bakını iqtisadi cəhətdən vəfatından sonra müstəqillik əldə edən Quba xanlığı sıxışdırır. Fətəli xan həmçinin diplomatik addımlar iqtisadi və hərbi cəhətdən öz gücünü artırdıqdan ataraq Bakı xanlığını qorumağı öhdəsinə alır. Fətəli sonra ərazilərini genişləndirməyə başlayır. xan “nigah diplomatiyası”nın vasitəsilə Bakını dinc Hüseynəli xanın oğlu Fətəli bəy tərəfindən 1757-ci yolla özünə tabe edir. ildə Salyana təşkil olunan yürüş nəticəsində Salyan Fətəli xan 1767-ci ildə bacısı Xədicə Bikəni Quba xanlığına birləşdirilir. Bakı xanı Məlik Məhəmmədə ərə verir. 1767-ci Hüseynəli xanın vəfatından sonra Qubanın yeni ildən etibarən Bakı və Abşeron Quba xanlığının xanı 22 yaşlı Fətəli oldu. Fətəli xan qısa müddətdə tabeçiliyinə keçir. Öz ağlı, dünyagörüşü ilə seçilən özünü bacarıqlı və mahir dövlət adamı kimi sübut xanımlardan olan Xədicə Bikə qardaşı Fətəli edir. Onun apardığı siyasət nəticəsində Quba xanın tövsiyələri ilə Quba xanlığının xeyrinə Bakı xanlığının ərazisi genişləndi. xanlığının idarəetməsində fəal iştirak etmişdir. Fətəli xan birləşdirmə siyasətinə Dərbənddən Məlik Məhəmməd xan Bakıda olmadığı vaxtlarda başladı. Dərbənd hakimi Məhəmməd Hüseyn xanlıq Xədicə Bikə tərəfindən idarə olunurdu. xanın əhali üzərinə qoyduğu ağır vergi yükü ona Məlik Məhəmmədin 2 il Qarabağ xanı tərəfindən qarşı narazılıqları artırmışdı. Fətəli xan yaranmış girov saxlandığı, həmçinin onun Məkkə ziyarəti vəziyyətdən istifadə edərək Məhəmməd Hüseyn zamanı Xədicə Bikə xanlığı təkbaşına idarə etmişdir xanın siyasətindən narazı olan bəylərə bəxşişlər [12,s.103]. verməklə, onlara diqqət göstərməklə öz ətrafına Bakının da Quba xanlığına tabe etdirilməsindən topladı. Hətta bəzi bəylər Qubaya köçmüşdülər. sonra Fətəli xana “Quba, Dərbənd, Bakı və Salyan Həmin bəylərin köməkliyi ilə Dərbənddə özünə rəisi” deyə müraciət olunurdu [3, s.102-103]. sadiq tərəfdarlar toplayan Fətəli xan 1760-cı ildə Şimal-şərqi Azərbaycan torpaqlarının Fətəli xan Dərbəndə hücum edir. Müqavimətlə qarşılaşmayan tərəfindən birləşdirilməsinin ilk mərhələsi Bakı Fətəli xan ona sadiq şəhər əhalisinin köməkliyi ilə xanlığının tabe edilməsi ilə bitir. Fətəli xanın Şamaxı Dərbəndi aldı. Hakimiyyətdən salınmış Məhəmməd və Cavad xanlıqlarını özünə tabe etmək uğrunda xan isə ailəsi ilə bərabər Bakıya gedərək, ömrünün mübarizəsi isə ikinci mərhələni təşkil edir. axırına kimi orada yaşayır. Şamaxı xanlığı ticarətin və sənətkarlığın inkişaf Salyan və Dərbəndin Quba xanlığına etdiyi, hərbi cəhətdən güclü bir xanlıq idi. Şamaxı birləşdirilməsindən sonra Quba xanlığı daha da xanlığını digər xanlıqlardan fərqləndirən cəhət isə gücləndi. Şəki xanı Hüseyn ağa Qazıqumuqlu burada ikihakimiyyətliyin mövcud olması idi [5,s.23]. Məhəmməd tərəfindən 1759-cu ildə hakimiyyətdən Şimal-şərqi Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək salındıqdan sonra yardım istəmək üçün Fətəli xana qayəsində olan Fətəli xan üçün Şamaxı xanlığını müraciət edir. A.Bakıxanov yazır ki, Hüseyn ağa tabe etmək həm iqtisadi, həm də hərbi-strateji Fətəli xanın yardımları və əyanların onun tərəfində cəhətdən sərfəli idi. olması nəticəsində Şəkidə hakimiyyətini bərpa edə Dərbənd və Bakının Fətəli xan tərəfindən tabe bilir. [4,s.187] edilməsindən sonra Quba xanlığının gücü artır. Bakı xanlığının ərazisini Quba xanlığına Mənbələrin verdiyi məlumata əsasən Fətəli xan
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 50 GEOSTRATEGİYA Şamaxı xanlığından onları dağıstanlılardan müdafiə etdi [10, s.14]. etmək qarşılığında illik 10 min manat istəyir. Şamaxı xanlığının ərazisi Hüseyn xan və Fətəli Şamaxı xanı 4 il ərzində bu məbləği ödəməyə razı xan tərəfindən bölüşdürüldükdən sonra onlar bu olduğundan 2 xanlıq arasında bu illərdə gərginlik ərazilərin idarəsi üçün naiblər təyin edirlər. Fətəli yaşanmır. [6, s.253; 12, s.103] xan qardaşı Abdulla bəyi Köhnə Şamaxıya naib Lakin 4 ildən sonra Şamaxı xanı xərac ödəməyi təyin edir [4, s.189]. dayandırır və bundan sonra 2 xanlıq arasında 1765- 1768-ci il sentyabr ayının 10-da Rus 1769-cu illəri əhatə edən qanlı mübarizə başlayır. konsulluğunun əməkdaşı İvan Matveyev və Yeqor Şəki xanı Hüseyn xanın bu mübarizədə Şamaxı Zamyatin (Həştərxan taciri Stefan Şaripinin prikaz hakimlərinin yanında olması Fətəli xanın işini daha çiki) tərəfindən M.Sulyakova göndərilən yazılarda da çətinləşdirir. avqustun 17-də 15 minlik qüvvə ilə Yeni Şamaxıya Şamaxı xanı Məhəmməd Səid xan Fətəli xanla gələn şəhərdən 2 verstlik məsafədə düşərgə salan qarşı-qarşıya gəlməkdən çəkinirdi. Fətəli xan Qa- Fətəli xanın 2 minlik qüvvə ilə Yeni Şamaxıya daxil raqaytaqdan və Qazıqumuqdan muzdlu qüvvələr olaraq şəhəri idarə edən Manaf bəy başda olmaqla gətirməklə öz hərbi gücünü daha da artırmışdı. bəzi əyanları həbs etdirməsi ilə bağlı məlumat Fətəli xan tərəfindən Müci qalası tutulduqdan sonra vardır. Əyanların həbs olunmasına səbəb onların Şamaxı hakimləri Fətəli xana tabe olub, xərac Fətəli xana müxalif olması və Hüseyn xana bu verməyə razı oldular. səpkidə məktub göndərmələri ilə bağlı idi. Hü- Bir müddətdən sonra Şamaxı hakimlərinin seyn xan uyğun vaxtda qala qapılarının bağlanaraq saziş üzrə öhdəlikləri yerinə yetirməməsi barışığın Fətəli xanın tərəfdarı olan ağsaqqalların məhv pozulmasına gətirib çıxarır. Şəki xanı Hüseyn xanın edilməsini və özü gəlməyincə qala qapılarının heç Şamaxı xanı ilə müttəfiqlik etməsi Fətəli xanın işini kimə açılmamasını Manaf bəyə tövsiyə edir. Fətəli çətinləşdirdiyindən Fətəli xan qərara gəlir ki, Hü- xan rəqiblərini qabaqlayaraq 3 kəndxudanı və seyn xanla Şamaxı xanının arasını pozsun. Fətəli xan Manaf bəyi həbs etdirib Dərbəndə göndərir, qardaşı istəyinə nail olur və Hüseyn xanı öz tərəfinə çəkir. ilə birlikdə Məhəmməd Səid xanı yanında tutur. Fətəli xan müttəfiqi Hüseyn xan ilə birlikdə 1768-ci Y.Zamyatin və İ.Matveyev Şamaxıda olduqları ilin mayında Şamaxıya hücum edir. Şamaxı xanlığı müddətdə eşitdiklərinə əsasən Kərim xan Zənd müttəfiqlərin sürətli hücumu nəticəsində müdafiəni tərəfindən Təbriz və Ərdəbil xanlarının və bəzi təşkil edə bilmədiyindən xanlıq ərazisi müttəfiqlər kəndxudaların əhaliyə əziyyət verdiklərindən həbs tərəfindən alınır. Şamaxı şəhəri də aclıq səbəbindən edilib Şiraza aparıldığını, kəndxudaların digər mühasirəyə davam gətirə bilməyib 1768-ci ilin iyun qisminin isə Ərdəbil və Təbrizi hakimiyyəti altına ayında təslim olmaq məcburiyyətində qalır. alması üçün Fətəli xandan nümayəndələri vasitəsilə Bakıxanov Məhəmməd Səid xanın əlacsız qalıb xahiş etdiyini yazmışdı. Fətəli xan isə Şəki xanı ilə Fətəli xanın yanına getdiyini və onun tərəfindən arasındakı məsələləri həll etdikdən sonra Ərdəbilə Dərbəndə həbsə göndərildiyini, Ağası xanın isə və Təbrizə hərəkət edəcəyi ilə bağlı vəd verir. Hüseyn xanın yanına getdiyini və Hüseyn xan İ.Matveyev və Y.Zamyatin Fətəli xanın niyyətinin tərəfindən kor edildiyini qeyd edir [4, s.189]. qardaşı Abdulla bəyi Köhnə Şamaxıya naib təyin İskəndər bəy Hacınski qələbədən sonra Şamaxı etmək, Məhəmməd Səid xana isə Yeni Şamaxının xanlığının ərazisinin müttəfiqlər arasında bölünməsi idarəsini tapşırmaq olduğunu yazır. Məhəmməd ilə bağlı yazır: “Fətəli xan köhnə Şamaxını Ağsuya Səid xan bu təkliflə razılaşmayaraq ailəsi ilə bərabər köçürərək, Şirvanı Hüseyn xanla özü arasında böldü; Dərbənd və Qubada yerləşdirilməsini və iki kəndin belə ki, Şəki ilə həmsərhəd olan Sədərə və Qəsai ona verilməsi ilə bağlı istəyini Fətəli xana bildirir mahallarını Hüseyn xana verdi, qalan hissəyə isə [12, s.110]. özü sahib olub, Qubaya qayıtdı” [10, s.8]. Şamaxını idarə etmək üçün Fətəli xanın qardaşı Ağası xanın oğlanları ilə bərabər Bakıya Abdulla bəy naib təyin edilsə də onun etdiyi aparılması ilə bağlı göstəriş verən Fətəli xan özbaşınalıqlar nəticəsində Şamaxıda 1769-cu ildə Şamaxıya gələrək xanlığın idarəsini öz əlində qiyam baş verdi. Qiyamçıların məqsədi şəkililərin saxlamaqla Məhəmməd Rza bəyi (yeznəsi olan köməyi ilə Şamaxıda Fətəli xanın hakimiyyətinə son Məhəmməd Səid xanın oğlu) formal olaraq xan elan qoymaq Sərkərlər sülaləsini hakimiyyətə geri qay-
51 tarmaq və Yeni Şamaxının idarəsini Şəki xanlığına Qonşu torpaqları birləşdirməklə kifayənlənməyən vermək idi. Qiyama rəhbərliyi Məhəmməd Səid xan Fətəli xan Cənubi Azərbaycan torpaqlarını hətta edirdi. Fətəli xan Yeni Şamaxıya gələrək Hüseyn İranın da bəzi yerlərini Quba xanlığına tabe etmək xan üzərinə hücum etməyi qərarlaşdırır. Döyüşdən niyyətində idi. Fətəli xan şimali Azərbaycan əvvəl gizli müşavirə adı altında Məhəmməd Səid torpaqlarını tabe etdikdən sonra dövlətin paytaxtını xanı çağırıb həbs etdirir. Şəki xanı üzərinə olan Şamaxıya köçürmək qərarına gəlir. Fətəli xan hücum da uğurla sonlanır, Hüseyn xan təslim olaraq ailəsi ilə birgə Köhnə Şamaxıya köçmək fikrində Şamaxı xanlığı ilə bağlı iddialarından imtina edir. idi. O, Quba, Salyan və Dərbənddən güvəndiyi Bundan sonra qiyamçılara qarşı cəza tədbirləri sakinləri buraya köçürməklə özünün və ailəsinin aparılır, Yeni Şamaxı dağıdılaraq əhalisi Köhnə təhlükəsizliyi üçün güvənli şərait yaratmaq Şamaxıya yerləşdirilir. niyyətində idi. [3, s.320-321]. Şamaxıda olan mövcud durum Fətəli xanı çox Cənuba hücum etməzdən əvvəl Quba və narahat edirdi. Burada gələcəkdə baş verə biləcək Dərbəndin təhlükəsizliyini gücləndirmək qərarına
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal çıxışların qarşısını almaq məqsədi ilə Məhəmməd gələn Fətəli xan Tarki və Buynakla bərabər Cənubi Səid xan Fətəli xan tərəfindən Dərbəndə sürgün edilir. Dağıstanda daha bir dayağa sahib olmaq üçün Onun qardaşı Ağası xan isə Qarabağa qaçır [3, s.228]. şamxalla ittifaq bağlayaraq Qazıqumuq xanını Fətəli xanın birləşdirmə siyasətinə qarşı olan devirib Eldar bəyi onun yerinə keçirmək qərarını Avar xanları ilə münasibətlərin kəskinləşməsi və aldı. Qazıqumuqlu Məhəmməd xanın qardaşı oğlu Şamaxının idarəçiliyindən uzaqlaşdırılan Abdulla olan Eldar bəy Şamaxı xanlığının Qubaya aid olan xanın Dağıstana qaçaraq doğma qardaşı Fətəli hissəsinin idarəçiliyi ilə məşğul olurdu. Fətəli xan xandan sahiblik etdiyi torpaqların yarısını istəməsi planı gerçəkləşdiyi halda Təbrizə hücum etmək Quba xanlığında vəziyyəti çətinləşdirmişdi. Abdulla fikrində idi [3, s.516]. Həmçinin Fətəli xan və bəyin 1772-ci ildə vəfatı ilə onun qardaşı Fətəli xana müttəfiqləri olan Tarki və Buynak hakimləri Əmir qarşı mübarizəsi sonlansa da, digər narazı qüvvələrə Həmzəni qovmaq və qardaşı Ustar xana idarəçiliyi qarşı mübarizə davam etmişdir. vermək niyyətilə Qaraqaytaqa hücum etmək barədə Fətəli xan 1775-ci ildə keçmiş Şamaxı xanı də razılaşmışdılar. Məhəmməd Səid xanı Şamaxıya hakim qoyur. Quba xanının artan nüfuzu, öz ərazilərini “Xan” titulu ilə on il yenidən Şamaxını idarə genişləndirməsi ona qarşı olan qüvvələrin təşvişinə edən Məhəmməd Səid xandan sonra onun oğlu səbəb olmuşdu. Bu siyasətdən daha çox narazı Məhəmməd Rza bəy bu vəzifəyə təyin edilir. Lakin qalanlar isə Qarabağ və Şəki xanları həmçinin Fətəli xan 1786-cı ildə burada Sərkərlər sülaləsinin Cənubi Dağıstan hakimləri olmuşdur. Fətəli xana hakimiyyətini sonlandıraraq bura canişin təyin edir qarşı olan qüvvələr iki cəbhə yaratmışdılar. Birinci və canişin vasitəsilə birbaşa özü Şamaxını idarə edir cəbhəyə Qarabağ, Şəki xanları və Ağası xan daxil [3, s.269-270; 6, s.253]. idi. Cənubi Dağıstan hakimlərdən Qazıqumuqlu Kürlə Arazın qovşağında yerləşən, o qədər də Məhəmməd xan, Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzə, geniş əraziyə malik olmayan Cavad xanlığı da Avar başçılarından Nutsal və Ümmə xan, canqutaylı 1768-ci ildə-Şamaxı xanlığının Quba xanlığına Əlisultan, tabasaranlı Rüstəm, kostyukovlu Həmzə birləşdirilməsi ilə eyni vaxtda şimal-şərqi Əlişov və Tavlin feodalları isə Fətəli xana qarşı Azərbaycan torpaqlarına birləşdirildi. Bu birləşmə ikinci cəbhədə birləşmişdilər. Gürcü hakimi II İrakli Cavad hakimi olan Həsən xanın Fətəli xana könüllü birinci cəbhədə yer almışdı. [2, s.528]. şəkildə asılılığı qəbul etməsi nəticəsində dinc yolla Fətəli xan Şəki xanlığına qarşı müttəfiqlik üçün baş tutur və burada xan hakimiyyətinə toxunulmur Qarabağ xanı İbrahimə və gürcü hakimi II İrakliyə [10, s.73; 13, s.270]. müraciət edərək düşmənlərini ayrı salmaqla onlar Qubalı Fətəli xan Azərbaycan torpaqlarını Quba üzərində qələbə qazanmaq niyyətində idi. Lakin xanlığı ətrafında birləşdirmək işini tədricən görürdü. hadisələrin gedişi buna imkan vermir. Gürcü Artıq XVIII əsrin 70-ci illərinə yaxın Fətəli xan çarının işə qarışması, Fətəli xana qarşı Cənubi Şimali Azərbaycan torpaqlarının yarısını özünə tabe Dağıstan feodallarının pis münasibəti Fətəli xanı edə bilmişdi. Bu dövrü Quba xanlığının ən qüdrətli çətin vəziyyətdə qoymuşdu. Sərkərlər sülaləsininin dövrü hesab etmək olar. hakimiyyətini bərpa etmək istəyənlərin Şamaxıdakı
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 52 GEOSTRATEGİYA fəaliyyətləri də vaxt və qüvvə baxımından Fətəli çəkildi [4, s.190-191; 10, s.9]. xanı məşğul edirdi. Əmir Həmzə vuruşmada özünün yaxın müttəfiqi 70-ci illərin əvvəllərində qarışıq durumla üz-üzə olan Dişsiz Şamxalı itirdikdən sonra Dərbəndə qalan Fətəli xanın gənc yaşlı qardaşını itirməsi ona hücum edir. O Fətəli xanın ölümü ilə bağlı yalan daha da mənfi təsir göstərir. Qardaşının vəfatından şayiə yayır və bu xəbəri Fətəli xanın arvadı eyni sonra Şamaxı və Qubanın idarəsini naiblərinə həvalə zamanda özünün bacısı olan Tutu Bikəyə çatdıraraq edərək Dərbəndə yollanan Fətəli xan özünü hər Dişsiz Məhəmmədin nəşini Fətəli xanın nəşi kimi şeydən təcrid edərək bir müddət burada yaşamışdı bacısına təqdim edir. Bundan sonra isə qalanın ona [12, s.122]. verilməsini istəyir. Tutu Bikə bu yalanlara inanmır Şəki ilə Qarabağ xanlıqlarının və Avar hakim- və qalanın qorunmasına birbaşa özü nəzarət edərək liyinin birləşmiş qüvvələri 1773-cü il noyabrın düşmənə qarşı mübarizə aparır. Doqquz aylıq bir axırı-dekabrın əvvəllərində Şamaxıya hücum etdilər. müddət ərzində Əmir Həmzə qalanı mühasirədə Qüvvəsi az olan Fətəli xan Şamaxını tərk etməyə saxlasa da Tutu Bikə inadla müqavimət göstərərək məcbur olur. şəhəri müdafiə edir. Şəhər naibi Hacı bəy və Məlik Məğlubiyyəti qəbul etməyən Fətəli xan Taba- Hacı bəy Dərbəndin müdafiəsində fəal iştirak saran, Aquşa, Quba və Dərbənddən xeyli qüvvə etmişdilər [7, s.19;1, s.387]. Fətəli xan mühasirənin toplayaraq Şamaxı yaxınlığında düşmənləri üzərində uzanmasından yararlanaraq Şabran və Müşkürdən qələbə qazanır. Döyüş zamanı avarlar xeyli sayda keçməklə Dərbəndə geri qayıdır. qurban verib məğlub olurlar. Ağası xan isə özünün Gavduşan döyüşündə məğlub olub Salyana Kür sahilindəki həmişəki məskəninə qaçır [10, s.8]. çəkilən Fətəli xan Salyanda olarkən Rusiya ilə A.A.Bakıxanov bu hadisələr haqqında yazır ki, diplomatik münasibətləri gücləndirmək məqsədilə Ağası xan avarlı Nutsal xanla müttəfiqlik edərək və himayə xahişi ilə 1775-ci ilin yazında dərbəndli Şamaxını alır. Məğlub olan Ağası xan qaçır. Nut- Mirzəbəy Bayatın rəhbərliyi ilə II Yekaterinanın sal xan isə “qədim şəhərin yuxarı hissəsində” bir sarayına elçilər göndərir. Ş.F. Fərzəlibəyli Fətəli sığınacaqda gizlənir. Fətəli xan aman vəd edib onu xanın Rusiyaya meyl etməsi ilə bağlı yazır “Fətəli yanına gətirdir. Quba xanlığının qoşununda xidmət xan Rusiyanın qəsbkar siyasətini dərindən öyrəndiyi edən akuşalılar keçmişdə düşmənçilikləri olduğu və bu imperiyanın niyyətlərinə yaxşı bələd olduğu Nutsal xanın öldürülməsini Fətəli xandan istəyirlər. üçün Rusiyaya təmayül edən şəxs idi ki, bu Çarəsiz qalan Fətəli xan Nutsal xanı öldürür [4, s.190]. xüsusiyyət də o zaman üçün Azərbaycan birliyi Nutsal xanın öldürülməsi ilə bağlı yaranan naminə mütərəqqi keyfiyyət idi” [8, s.103]. İyulun vəziyyətdən istifadə edən Əmir Həmzə 1774-cü ildə 6-da Moskvaya çatan elçilər yaxşı qarşılanır. II Fətəli xana qarşı çıxıb avarlı Ümmə xan, kürəkəni Yekaterinanın Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzəyə qazıqumuqlu Məhəmməd xan, tabasaranlı Rüstəm, qarşı general de-Medemin hərəkət etməsi ilə bağlı canqutaylı Əlisultan və Dişsiz Məhəmmədi özünə fərman verdi. Bu fərmanın verilməsinin başqa bir müttəfiq edərək Qubaya hücum etdi [3, s.524]. səbəbi də Rusiya EA-nın üzvü Rusiya hökumətinin Müttəfiqlərin sürətlə Qubaya doğru irəliləməsi Fətəli göstərişi ilə Xəzər sahili bölgələr barəsində gizli xana qüvvə toplamağa imkan vermir. Müttəfiqlər bu araşdırma aparan S.Qmelinin 1772-1774-cü illəri hücumda istəklərinin guya öldürülən Nutsal xanın əhatə edən ikinci səyahəti zamanı Əmir Həmzə və oğullarının qisasını almaq olduğunu bildirərək tərəfindən həbs edilməsi və 1774-cü ildə burada əsl niyyətlərini bu cür pərdələmişdilər . ölməsi olmuşdu. S.Qmelinin həbs olunması isə 1774-cü ilin iyulunda Xudat yaxınlığında onun casusluqla məşğul olması və bu fəaliyyətinin Gavduşan çölündə tərəflər qarşılaşdılar. Döyüş Azərbaycan, Dağıstan və Gilan hakimlərinə ilk əvvəl Fətəli xanın üstünlüyü ilə keçsə də, məlum olması ilə bağlı idi. De-medem 1775-ci usminin oğlu Əli bəyin cəsarətlə hərəkət edərək ilin martında Fətəli xanın müttəfiqi olan Tarki Quba qoşunun mərkəzinə vurduğu zərbə döyüşün şamxalı Murtuzəli xanla birlikdə Əmir Həmzəyə gedişini onların xeyrinə dəyişdi. Döyüş zamanı qarşı hücuma keçdi. Bu hücum nəticəsində Əmir qazıqumuqlu Eldar bəy, şeyx Əli bəy və Dişsiz Həmzə de-Medəmlə mübarizə aparmalı olduğundan Məhəmməd öldürüldü. Fətəli xan döyüşdə məğlub Dərbəndin mühasirəsini dayandırmalı oldu. Lakin olduğundan və çoxlu qüvvə itirdiyindən Salyana o de-Medemlə mübarizəsində məğlub oldu. De-
53 Medem Fətəli xanın ondan Dərbəndi tutması və xan sonradan bu xanlığı özündən asılı vəziyyətə onu himayəçiliyə götürməsi ilə bağlı təklifini salmışdır. Buna görə də Fətəli xanın Qarabağ və Gi- dəyərləndirərək Dərbəndə girdi [2, s.529-530]. lana olan hücumlarında Qara xan da iştirak etmişdir. Rus hərbi hissəsinin Dərbəndə daxil olması Fətəli xanın birləşdirmə siyasəti Qarabağ xanı Osmanlı imperiyasında Rusiyanın yeni sülhü İbrahim xanı da narahat edirdi çünki İbrahimxəlil pozduğu ilə bağlı narahatlıqlar doğurmuşdu. Rusi- xan Azərbaycan torpaqlarını Qarabağ xanlığı ya hökuməti Osmanlı ilə münasibətləri yenidən ətrafında birləşdirmək istəyirdi. Fətəli xan isə bu gərginləşdirmək istəmədiyindən II Yekaterina de- xanlığı da özünə tabe etməyə çalışırdı. Fətəli xan Medemə Dərbənddən çıxmağı əmr etdi. bu xanlığı tabe etmək üçün diplomatik yollardan Fətəli xanın apardığı mübarizə nəticəsində istifadə etmək qərarına gəldi. 1774-cü ilə qədər olan vəziyyət bərpa edildi. Fətəli İbrahimxəlil xanla müqavilə bağlamaqla xan Dərbənd zindanından azad etdiyi Məhəmməd onu tabe etməyə çalışan Fətəli xan Bakı xanı Səid xana 1775-ci ildə Ağsunun-Yeni Şamaxının Məlikməhəmmədin başçılığı ilə 1779-cu ildə
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal idarəsini həvalə etdi. Bu zaman Əlvənddə olan Qarabağa elçilər göndərdi. Bu elçiliyin məramını Ağası xan isə zahiri itaət göstərib ətraf ərazilərin başa düşən İbrahimxəlil xanın Məlikməhəmmədi idarəçiliyi ilə məşğul oldu [4, s.191-192]. həbs etməsi iki xanlıq arasında münasibətləri pozur. Fətəli xanın qüvvətlənməsi və onun apardığı Fətəli xan 1780-ci ilin Qarabağ xanlığına hücum birləşdirmə siyasəti Mərkəzi İranda hakimiyyətə etdi. Bu hücum zamanı gürcü çarı II İrakli Qarabağ gəlmiş Kərim xan Zəndi narahat edirdi. Kərim xan xanına şahzadə David və Georginin rəhbərliyi ilə həm birləşdirmə siyasətinin qarşısını almağa, həm qüvvə göndərmişdi. Fətəli xanın qoşununda xidmət də Rusiyanın Şimali Qafqazda möhkəmlənməsindən edən dağıstanlı muzdlu döyüşçülər şahzadə Davi- narahat olaraq Quba xanlığını Rusiyadan ayırmağa din təsiri altına düşərək düşərgəni tərk etmişdilər. çalışırdı. Məqsədlərinə dinc yolla çatmaq istəyən Beləliklə bu hücum nəticə vermədi. 1781-ci ildə Kərim xan rəştli Hidayət xanı hədiyyələrlə Fətəli Fətəli xan 2 dəfə Qarabağ üzərinə hücum etsə də, xanın yanına göndərərək Dərbənd xanının bacısı bu yürüşlər də uğursuz olur. Fətəli xanın 1781-ci Fatmanı öz oğluna istəyir və bu təkliflə razılaşağı ilin əvvəlində Qarabağa olan yürüşü zamanı kəndlər təqdirdə ona hər cür yardım edəcəyini bildirir. talan edilir və xeyli sayda insan və mal-qara Qubaya Fətəli xan və Kərim xan Zənd arasında 1775- aparılır [2, s.530; 12, s.142]. Fətəli xanın Qarabağ 1776-cı illərdə elçilər mübadiləsi olur. Fətəli xan xanlığına növbəti yürüşü 1783-cü ilin əvvəllərində İranla münasibətlərin pozulmasını istəmədiyindən baş tutur. Fətəli xanın 1787-ci ilin yanvarında da böyük ustalıqla Türkiyə, İran və Rusiya arasında Qarabağa edilən yürüşü uğursuz olur. O, Qarabağa manevr edirdi. Fətəli xan Kərim xanın qohumluq girsə də, irəliləyə bilmir. barədə təklifinə cavabı bilərəkdən gecikdirirdi. Fətəli Fətəli xan 1784-cü ildə Cənubi Azərbaycan xanın niyyətini bilən Kərim xan ona qarşı fitnəkarlıq torpaqlarına daxil olaraq Ərdəbil və Meşkini tutsa da etdi. İrandakı rus konsulluğunun məmuru 1776-cı Rusiyanın təzyiqi ilə geri çəkilməli olur [11, s.144]. ilin iyununda Hidayət xan tərəfindən çağırılaraq ona Fətəli xanın Cənubi Azərbaycan torpaqlarına guya Dərbənddəki rusları qovmaq üçün Fətəli xanın yürüş etməklə bağlı II İrakli ilə arasında razılıq olsa Kərim xandan qoşun istəməsi ilə bağlı məlumat da, Fətəli xanın ölümü ilə bu baş tutmur. verilir [2, s.534; 12, s.131]. Fətəli xandan sonra hakimiyyətə gəlmiş Əhməd Diplomatik təxribatla istəklərinə nail və Şeyxəli xanın dövründə Fətəli xanın hakimiyyəti olmadıqlardan gilanlı Hidayət xan Quba xanlığına zamanı birləşdirilmiş ərazilər itirilir yalnız Quba və qarşı hərbi yürüşə başladı. Muğana hücum edən Dərbənd Quba xanlığının tərkibində qaldı. zaman Hidayət xanın qoşunları keçmiş Şamaxı xanı Ağasının qüvvələri ilə birləşib Cavad xanlığına Açar sözlər: Quba xanlığı, Fətəli xan, xanlıq, tərəf yönəldi. Cənubi Dağıstan feodalları ilə də birləşdirmə, nigah diplomatiyası. əlaqə yaradıldı. Fətəli xan müqavimət göstərməyə hazırlaşdığı zaman Cənubi Dağıstan hakimləri ona əngəl oldular [2, s.534]. Lənkəran xanı Qara xanla ittifaq yaradan Fətəli
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 54 GEOSTRATEGİYA ƏDƏBİYYAT SİYAHISI РЕЗЮМЕ 1. Azərbaycan tarixi, yeddi cilddə III cild Bakı, Сона Бабазаде Elm, 2007. Политика Губали Фатали хана по 2. Azərbaycan tarixi.S.S.Əliyarlının redaktəsi ilə, объединению азербайджанских земель Bakı, Çıraq, 2009. 3. Абдуллаев Г.Б. Азербайджан в XVIII в. и В статье исследуется борьба Губали Фатали взаимоотноше-ния его с Россией. Баку, 1965. хана с соседними ханствами и иностранными 4. Bakıxanov A. Gülüstani-irəm (M.Əsgərlinin силами за объединение азербайджанских tərcüməsi ilə) Baki, Azərbaycan SSR Elmlər земель. Фатали-хан сумел кровопролитными Akademiyası Nəşriyyati, 1951. боями объединить Дербент, Бакинское ханство, 5. Bayramova N. Şamaxı xanlığı, Bakı, “Təhsil”, Джавадское ханство, Шемахинское ханство с 2009. Губинским ханством. Ленкоранское ханство 6. Бутков П. Материалы для новой истории тоже какое-то время зависело от Губинского Кавказа с 1722 по 1803 г. В 3-х т. ч. I, СПб.,1869. ханства. Фатали-хан двинулся на территорию 7. Бутков П. Г. Материалы для новой Южного Азербайджана и сумел захватить истории Кавказа с 1722 по 1803, т.II, СПб., Ардебиль и Мешкин. Однако под давлением 1869. России он отозвался. После смерти Фатали хана 8. Fərzəlibəyli Ş.F. Quba tarixi, Bakı, “Əbilov, государственное объединение северо-востока Zeynalov oğulları”, 2001. Азербайджана было разрушено. 9. İbişov S.Ə. Quba xanlığı:əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi. Bakı, Elm, 2012. Ключевые слова: Губинское ханство, Фатали 10. İskəndər bəy Hacınski. “Qubalı Fətəli xan” хан, ханство, слияние, брачная дипломатия. (Tərcüməçi F.Babayev). Bakı,1959. 11. Левиатов В. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку, Изд. АН Азербайджанской ССР, 1948 12. Mustafazadə T. “Quba xanlığı” Bakı, Elm, 2005 13. Mustafazadə T. “Azərbaycan xanlıqlarının qısa tarixi” Bakı, 2011.
SUMMARY Sona Babazade Gubali Fatali khan's policy of unification of Azerbaijani lands The article examines the struggle of Gubali Fatali khan with neighboring khanates and foreign forces to unite the Azerbaijani lands. Fatali khan was able to unite Derbent, Baku khanate, Javad khanate with bloody struggles, Shamakhi khanate to Guba khan- ate. The Lankaran khanate also depended on the Guba khanate for some time. Fatali khan marched to the territory of South Azerbaijan and managed to capture Ardabil and Meshkin. However, it withdrew under Russian pressure. After Fatali khan's death, the northeastern Azerbaijani state union created by him collapsed.
Keywords: Guba khanate, Fatali khan, khanate, merger, marriage diplomacy.
55 İqtisadiyyat UOT: 332.142: 336.13.051
AYGÜN QULİYEVA MÜASİR DÖVRDƏ REGİONLARIN Azərbaycan Kooperasiya Univesitetinin prorektoru, iqtisad elmləri doktoru İNKİŞAFININ İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ MALİYYƏ TƏMİNATI MEXANİZMLƏRİNİN E-mail: [email protected] AKTUAL PROBLEMLƏRİ
Postpandemiya dövrü bütün sahələrdə qənaətinə də gəlmək olar [4]. Prioritetlər və hədəflər daha təkmilləşdirilmiş və yenilənmiş fəaliyyət məlumdur, amma qarşıda duran problemlərin mexanizmlərinin hazırlanmasını və tətbiqini həll olunması, sosial-iqtisadi inkişaf proseslərinin
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal şərtləndirir. Bu hazırkı şəraitdə obyektiv reallıq və intensivləşdirilməsi məqsədil tələb olunan zərurət kimi baxılmalı, xüsusilə regional inkişafın tədbirlərin və vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün təmin olunmasında tələb olunan mexanizmlərin əlçatan maliyyə-kredit şəbəkəsinin formalaşdıırlması tətbiqi məsələləri nəzərə alınmalıdır. Digər tərəfdən, vacib şərtdir [5]. son onillikdə dünya maliyyə sisteminin dərin Qeyd edək ki, ölkəmizin regionlarında maliyyə- transformasiyası, 2008-ci ilin sonlarından başlayan kredit şəbəkəsinin əlçatanlığı məqsədilə bir sıra dünya maliyyə böhranının mənfi fəsadlarının amillərin və meyarların nəzərə alınması vacibdir: 1) təsrinin hələ də davam etməsi maliyyə-kredit sis- regionlarda maliyyə-kredit axınlarının hərəkəti, idarə teminin maksimum təkmilləşdirilməsini, o cümlədən edilməsi və istifadəsi üzrə şəbəkənin qurulması; investisiyalar üzrə mexanizmlərin investisiya 2) maliyyə-kredit xidmətlərinin infrastruktu- layihələri iştirakçılarının maraqlarının qorunması runun və xidmət məntəqələrinin yaradılması; 3) şərti ilə yenilənməsi tələb olunur. Maliyyə-kredit maliyyə-kredit resurslarının təmərküzləşməsi mexanizmləri və tətbiq olunan alətlər kifayət qədər və bölüşdürülməsi funksiyalarını yerinə yetirən etibarlı olmalı, eyni zamanda bu resurslara ehtiyacı maliyyə-kredit təşkilatlarının yaradılması; 4) olanlar üçün həm də əlçatanlığı ilə fərqlənməlidir. maliyyə-kredit müəssisələrinin sərbəst balansa Təəssüf ki, əksər hallarda maliyyə-kredit təşkilatları malik olmasının təmin edilməsi; 5) regionun iqti- qısamüddətli gəlirlər arxasınca qaçaraq, ilk növbədə sadiyyat sahələrinin inkişaf xüsusiyyətlərinin yüksək faizlərdən ibarət istehlak kreditlərinə üstün- potensialından qaynaqlanan layihələrin işlənib lük verirlər və eyni təəssüf hissi ilə də demək olar ki, hazırlanması; 6) regionda təbii və iqtisadi resurs- əhalinin əhəmiyyətli hissəsi bu və ya digər amildən lardan səmərəli və məhsuldar istifadəyə imkan asılı olaraq bu kreditlərdən fəal şəkildə istifadə verən maliyyə-kredit axını mühitinin yaradılması; edirlər. Regionlarda fəaliyyət göstərən sahibkarlıq 7) region əhalisinin gəlirlərinə adekvat olan və biznes subyektləri o qədər də iri təşkilatlar və ya maliyyə-kredit xidmətləri paketinin hazırlanması müəssisələr deyildirlər və təxminən bu qəbildən olan və tətbiq edilməsi; 8) regionda yaşayan həssas əhali bazar iqtisadiyyatı subyektlərinin 90 %-dən çoxu qruplarının maraqlarını təmin edən maliyyə-kredit mikro, kiçik və orta sahibkarlıq subyektləridir, başqa xidmətləri paketinin tətbiqi; 9) real iqtisadiyyat sözlə, əsas üstünlük fərdi sahibkarlığa verilmişdir sahələrinin uzunmüddətli perspektivdə rentabelliyi [1]. Bunun başlıca səbəbi, ümumiyyətlə dünya nəzərə alınmaqla sahibkarlıq və biznes subyektləri səviyyəsində regionlarda maliyyə-kredit və investisi- üçün maliyyə-kredit xidmətləri paketinin tətbiqi; 10) ya mexanizmlərinin o qədər də əlçatan olmamasıdır regionun maliyyə-kredit sisteminin gücləndirilməsi [2; 3]. Eyni zamanda, təsərrüfatın genişləndirilməsi, istiqamətində regional və beynəlxalq əməkdaşlığın biznesin və sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, maddi- gücləndirilməsi və s. texniki bazasının gücləndirilməsi imkanlarının Məlumdur ki, dünya maliyyə sistemində, da zəif olmasını nəzərə alsaq, regionlarda iqtisadi maliyyə resurslarının axınında, maliyyə-kredit inkişaf proseslərinin sürətləndirilməsi tədbirlərində sisteminin fəaliyyətində və investisiya resurslarının kompleksliliyin hələ də təmin olunmaması formalaşdırılmasında yeni trendlər və yanaşmalar
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 56 GEOSTRATEGİYA diqqət çəkir. Artıq maliyyə resurslarının doymuş təsirli və məhsuldar mexanizmləırinin tətbiq seqmentləri və ya ifrat mənbələri ilə bağlı olunmasını tələb edir. Azərbaycan özünün neft baxışlar köklü surətdə dəyişməkdədir. Dünya strategiyasının reallaşdırmağa başlayarkən ölkənin səviyyəsində daha çox maliyyətutumlu bazar olan müxtəlif sosial-iqtisadi sahələrində fəal şəkildə enerjidaşıcıyılarla bağlı məsələlər, ilk növbədə neft islahatlara start vermiş və bir çox istiqamərdə və təbii qaz bazarları, onlarda formalaşan maliyyə bu islahatların səviyyəsini dərinləşdirməyə nail resursları heçdə sabitliyi ilə fərqlənmirlər. Məlimdur olmuşdur. İqtisadiyyatın əksər sahələrinin institu- ki, bu bazarların əsas maliyyə mənbələri güclü və sional islahatlar təmin edilmiş, milli iqtisadiyyatın iri iqtisadiyyata malik, həm də daha çox maliyyə strukturu təkmilləşdirilmiş, maliyyə ehtiyatları – və investisiya resurslarının cəmləşdiyi ölkələr valyuta ehtiyatları yaradılmışdır, lakin 2008-ci ilin iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdir və eyni sonlarından başlayan dünya maliyyə böhranı gec zamanda dünya siyasətində və təhlükəsizliyində də olsa ölkəmizə öz mənfi təsirinin göstərmişdir. ciddi mövqeyə malik olan super dövlətlərdir. 2004-ci ildən başlayaraq regionların sosial- Maraqli bir məqama diqqət lazımdır ki, son 30 il iqtisadi inkişafının surətləndirilməsi prosesləri ərzində məhz bu ölkələrdən bir neçə qlobal böhran- reallaşdırılmiş və bu məqsədlə hazırlanaraq lar qaynaqlanmışdır və bu böhranların kökündə həyata keçirilən dövlət proqramları və onların enerji resursları və maliyyə məsələləri dayanır. maliyyə mənbələri formalaşdırılmışdır [6]. Amma, Deməli belə çıxır ki, bir müddət ərzində dünya bununla belə qeyd etmək istərdik ki, həmin maliyyə və investisiya bazarlarında baş vermiş məqsədli regional sosial-iqtisadi inkişad dövlət dinamiklik enerji resurslarının qiymətlərinin artımı proqramlarınının başlıca maliyyə mənbələri dövlət və sabitliyi nəticəsində neft və qaz ixrac edən büdcəsindən ayrılan vəsaitlərdən ibarət olmuşdur, ölkələrin gəlirlərinin artması, valyuta eytiyatlarının bunlar isə öz növbəsində əsas etibarı ilə neft pulları güclənməsi və həmin ölkələrə investisiya axınları hesabına formalaşdırılmışdır. Lakin 2014-ci ildən daha da intensiv xaratker daşıyacaqdır. Amma, başlayaraq dünya bazarlarında neftin qiymətinin müəyyən dövrdən sonra baş verən qlobal təsirlərdən bir neçə dəfə aşağı düşməsi səbəbindən ölkəmizin maliyyə itkiləri, qeyri-sabitliyi və digər problemlərin maliyyə sistemində, valyuta ehtiyatlarının artımı yaranması qacılmaz olacaqdır. Bu isə növbəsində məsələsində, həm də milli valyutanın məzənnəsinin neft dollarının tez “əriməsi”nə gətirib çıxara bilər və sabit saxlanılmasında ciddi çətinliklər yaranmış ölkənin topladığı valyuta ehtiyatlarrının önəmli bir və bütün bunlar ozünü 2015-ci il başlayan kimi hissəsi milli valyutanın kursunun sabitliyinə, sosial büruzə vermişdir. Milli valyuta-manat ikiqat de- müdafiə sisteminin gücləndirilməsinə xərclənilməsi valvasiyaya məruz qalmışdır, maliyyə resurslarının məcburi xarakter daşıyır. Həmin amillər səbəbindən formalaşmasında çətinliklər yaranmışdır, büdcənin milli iqtisadiyyatın diversifikasiyalaşdırılması, gəlirlər hissəsi isə daha çox valyuta ehtiyatlarından maliyyə-kredit resurslarının mənbələrinin al- istifadə ilə bağlı olmuşdur. Digər tərəfdən də, milli ternativliyinin təmin olunması, investisiya valyutanın kursunun sabitləşdirilməsi və dəyərdən fondlarının yaradılmasının, maliyyə holldinqlərinin daha çox düşməməsi üçün milyardlarla dollar inkişaf etdirilməsi, maliyyə-sənaye qruplarının xərclənməli olmuşdur. Şübhəsiz, bütün bunlar formalaşdırılması, ümümilikdə ölkədə maliyyə maliyyə sabitliyinə mənfi təsir göstərməyə bilməzdi, bazarının dayanıqlılığının artırılması və dina- eyni zamanda dövlət nə qədər səy göstərsə belə, mikliyinin inkişaf etdirilməsi vacib şərtlər kimi regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlı layihələri ortaya çıxır. Biz bu promlemləri və amilləri ixtisara salmasa belə, müəyyən layihələrin icrasının Azərbaycanın timsalında və keçdiyi inkişaf ləngidilməsi, maliyyə intensivliyinin qorunub proseslərində baxsaq, doğrudan da bu qeyd saxlanması o qədər də asan olmamışdır [7]. Re- olunanların əksəriyyətinin ölkəmiz üçün xarakterik gional maliyyə-kredit və investisiya fəallığının olduğunu görərik və bütün bunlar hazırki dövrdə, daha optimal variantlarının və modellərinin işlənib bundan sonraki şəraitdə maliyyə mənbələrinin hazırlanması, müvafiq fondların regional səviyyədə daha etibarlı və müxtəlif formalarının təşkili, yaradılması və gücləndirilməsi belə situasiyalarda bunun üçün tələb olunan tədbirlərin sistemli və gərginliyin azaldılmasına imkan verə bilərdi. Yəni ardıcıl həyata keçırılməsi məqsədilə maksimum regional dövlət strukturları və özəl qurumların daha
57 sıx əməkdaşlıq etməsi, regionda olan təbii və iqtisadi əhəmiyyətli hissəsi analoji burokratiyaya qarşı resursların məhsuldar şəkildə və təsərufat maliyyə hazır deyillər və buna görə də kredit resursları üçün dövriyyəsinə cəlb olunması, etibarlı və dayanıqlı müraciət etməkdən cəkinirlər. vergiqoyma mənbələrinin yaradılması, maliyyə Qeyd edək ki, hazırkı şəraitdə regionların hesabatlarının dürüstlüyunün və şəffaflığının təmin inkişafından danışarkən və bununla bağlı strateji olunması, sahibkarlıq və biznes mühütündə işguzar yanaşmaları müəyyənləşdirərkən, artıq bütün və sağlam rəqabət prinsiplərinin qorunması regio- məsələlərin işğaldan azad olunmuş ərazilərlə – nun maliyyə müstəqilliyinin artırılmasına və dövlət Qarabağa regionu ilə bağlı şəkildə baxılması, büdcəsindən asıllılığının azaldılmasına imkan verər. qiymətləndirilməsi və dəyərləndirilməsi vacib Təəssüf ki hazirda ölkə regionlarında yerləşən şərtlərdəndir. Əslində müasir zəmanəmizdə Qarabağ rayonların 70 %-dən çoxu dotasiya ilə fəaliyyət regionunun dirçəldilməsi və bərpa edilməsi ilə göstərirlər, yəni birbaşa olaraq maliyyə baxımından bağlı tətbiq olunan dövlət siyasəti mexanizmləri və mərkəzdən asılıdırlar və onların maliyyə-nöqteyi yanaşmaları, sosial-iqtisadi inkişaf proseslərinin
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal nəzərindən manevrlik qabiliyyəti aşağıdır, eyni təşkili ilə əlaqəli sistemli və kompleks fəaliyyət zamanda investisiya cəlbediciliyindən söhbət gedə istiqamətləri regional inkişafın yeni və daha səmərli- bilməz. İnvestorlar o vaxt regionlara daha çox ağıllı texnologiyalar əsasına inkişaf modelinin investisiya yönəldərlər ki, həmin regionda maliyyə- formalaşdırılması deməkdir [9]. Qürurverici haldır investisiya fəallığı yüksək olsun, müəsisələr zərərlə ki, bu proseslər ölkəmizin çox güclü potensiala, işləməsin, sahibkarlıq subyektlərinin inkişafı o cümlədən təbii resurslara malik olan Qarabağ təmin edilsin və nəticədə qoyulan investisiyaların regionunda baş verir. Belə ki, Böyük Qarabağ geriödəmə potensialı formalaşsın. Bundan zəfərindən sonra Qarabağ regionunda, eyni za- əlavə, regional maliyyə-kredit resurslarının yer manda ona bitişik 7 rayonda bərpa işlərinin təşkili, li səviyyədə formalaşması, təmərküzləşməsi və işğaldan azad olunmuş ərazilərin dirçəldilməsi və bölüşdürülmsəi funksiyalarını həyata kecirmək bunlarla bağlı olaraq daha çox investsisiyaların bu səlahiyətlərinə malik olan müvafiq qurumların regiona cəlbedilməsi kimi problemlər həll olunmalı və strukturların formalaşdırılması və unkişaf və bu istiqamətlərdə tələb olunan tədbirlər həyata etdirilməsi təmin edilməlidir. Maliyyə bazarlarının keçirilməlidir. Bunlarla bağlı bir çox hədəflər müxtəlif seqmentlərinin regional səviyyədə öz əksini “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi dəyərləndirilməsi, maliyyə-kredit resurslarına inkişafa dair Milli Prioritetlər”də də tapmışdır əlçatanlığın təmin olunması xeyli vacib məsələlər [10]. Qarabağ regionu keçmiş SSRİ dövründə kimi xarakterizə olunurlar [8]. İndi internet əsridir, Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatının yüksək texnologiyalar dövrüdür və ən ucqar kənddə, formalaşdırılmasında, şaxələndirilməsində qəsəbədə belə müasir texnologiyalardan istifadə önəmli mövqeyə malik olmuşdur. Məsələn, etməklə, özünün biznesini və sahibkarlıq fəaliyyətini kənd təsərrüfatının, bütövlükdə aqrar-sənaye qurmaq istəyənlər vardır. Amma bunun üçün kompleksinin inkişafında, turizm-rekreasiya müvafiq infrastruktur, maliyyə-kredit və investisiya potensialından istifadədə böyük pay sahibi olmaqla rejiminin adekvat olaraq təşkili vacib xarakterizə bərabər, heyvandarlığın inkişaf etdirilməsində edilir. Regionda yaşayan və fəaliyyət göstərən hər və heyvandarlıq məhsullarının istehsalında xeyli bir fərdi sahibkar, iş adamı və biznesmen yerindəcə fərqlənmişdir. Buna görə də işğaldan azad olunmuş operativ olaraq maliyyə-kredit xidmətlərində istifadə ərazilərin dirçəliş və bərpa işlərinin maksimum imkanlarına malik olmalı və hər xırda iş üçün nizamlı və mütəşəkkil formada həyata keçirilməsi Bakıya getməli deyildir. Hazırda real olaraq vəziyyət strateji əhəmiyyət kəsb edir. Bu qeyd olunan belədir və regionlarda olan bank filiallarının məsələlər ölkəmizdə iqtisadi ədəbiyyatda hələ fəaliyyəti yarımçıq xarakter daşıyır. Böyük müharibədən əvvəlki dövrlərdə də aktual olmuşdur ölcüdə bütün qərarlar həmin bankların mərkəzi və postkonflikt ərazilərin bərpasına dövrün tələbləri ofislərində baxılır, verilir və çox zaman bu qərarların prizmasından, eyni zamnda obyektiv reallıqlar əksəriyyətini uzun müddət gözləmək lazim gəlir. bazasında yanaşılması məsələləri üzrə konseptual Digər tərəfdən, region səviyyəsində fəaliyyət yanaşmalar işlənib hazırlanmışdır [11]. Erməni göstərən sahibkarlıq və biznes subyektlərinin faşıstlərinin işğal dövründəki vəhşilikləri və
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 58 GEOSTRATEGİYA vandallıqları sərhəd tanımamışdır, insanlığa qarşı işlənib hazırlanması, daha çox xarici investisiyaların qatı cinayətləri ilə bərabər, həm də Qarabağda, cəlbedilməsi tədbirləri görülməlidir. Maliyyə bununla yanaşı işğal etdikləri digər bitişik 7 rayo təminatı mexanizmləri regional inkişaf hədəflərinə nunun ərazisində talanlar törətmiş, təbii və iqti- adekvat olmalı və nəzərdə tutulan layihələrin həyata sadi resurslara qənim kəsilmişlər. Məhz erməni keçirilməsinə ciddi zəmanət və təkanverici amil vəhşilikləri və hərbi təcavüzü nəticəsində işğal səviyyəsində qiymətləndirilməlidir. olunmuş ərazilərdə 900 yaşayış məntəqəsi, 150 min evlər, 7 min ictimai binalar, 693 məktəb, 695 tibb NƏTİCƏ müəssisəsi, 855 uşaq baxçası, 6 min sənaye və kənd Yaxın perspektivdə regionlarin inkişafinin təsərrüfatı müəssisələri dağıdılmışdır. Eyni zaman- intensivləşdirilməsində maliyyə təminatı da, 2670 km avtomobil yolları, 160 körpü, 2,3 min mexanizmlərinin aktual problemlərinin daha çevik km su xəttləri, 2 min km qaz kommunkiasiyaları, və operativ, eyni zamanda səmərəli həll olunması 15 min km elektrik xəttləri dağıdılmış və sıradan üçün bir qrup prinsipial yanaşmalar və məsələlər çıxarılmış, torpaq sahələri deqradasiyaya uğradılmış, xüsusilə diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır: su mənbələri zəhərlənmiş və meşələr məhv - Regional səviyyədə maliyyə-kredit və in- edilmişdir [12]. Amma, artıq qüdrətli dövlətimiz vestisiya təminatı mexanizmlərinə konseptual Qarabağın dirçəldilməsi və bərpa proseslərinin təşkii yanaşmanın əsas şərt kimi ortaya qoyulması və istiqamətində intensiv fəaliyyətə başlamış, regio- dövlət siyasətində öz əksini tapması; nun infrastrukturunun yaradılması və böyük köç - Regionlarda müstəqil maliyyə-kredit üçün hazırlıq tədbirlərinin daha sürətlə icra edilməsi təşkilatlarının, holdinq və birliklərinin yaradılması tədbirləri ardıcıl şəkildə reallaşdırılmaqdadır. və inkişafının stimullaşdırılması mexanizmlərinin Şübhəsiz, bu proseslərin daha səmərəli və işlənib hazırlanması və tətbiqi; məhsuldar olması maliyyə təminatı mexanizmlərinin - Regionlarda tam səlahiyyətlərə malik in- işləkliyindən, tətbiq olunan maliyyə alətlərinin vestisiya fondlarının və qruplarının təşkili və adekvatlığından bilavasitə asılıdır. Düzdür, motivasiyalaşdırılması sahəsində tədbirlərin dövlətimiz xaricdən investisiyaların daxil olmasını görülməsi; və yaxid hansısa beynəlxalq qurumun, dünya - Regionlarda maliyyə-kredit və investisiya dövlətlərinin köməyini gözləmədən öz maliyyə fəallığının müasir dövrün tələbləri səviyyəsinə resursları hesabına dirçəliş və bərpa tədbirlərinə çatdırılmasına imkan verən müvafiq infrastrukturun başlamışdır və hesab edirik ki, vaxt itkisinə yol və institusional mühitin formalaşdırılması; verilməməsi baxımından bu cür yanaşma tamamilə - Regionlarda fəaliyyət göstərən sahibkarlıq düzgün və vaxtında atılmış addımdır. 2021-ci ilin və biznes subyektlərinin dürüst və şəffaf dövlət büdcəsində işğaldan azad olunmuş ərazilərə maliyyə fəaliyyəti prinsiplərini mənimsənilməsi böyük qayıdışın təmin edilməsi üçün 2,2 mlrd. istiqamətində sistemli tədbirlərin görülməsi və manat vəsait nəzərdə tutulmuşdur. Həmin vəsaitlər maarifləndirmə işlərinin aparılması; əsas etibarı ilə işğaldan azad olunmuş ərazilərdə - Regionlarda maliyyə-kredit və inves- infrastrukturun formalaşdırılmasına, o cümlədən tisiya məsələləri, həmçinin vergi mexanizmləri elektrik enerjisi, təbii qaz, su, rabitə, yol, təhsil, üzrə müvafiq məsləhət mərkəzlərinin açılması səhiyyə, mədəniyyət, mənzil-kommunal, digər zəruri tədbirlərinin görülməsi; infrastrukturların, mədəni-tarixi abidələrin bərpası - Maliyyə-kredit və vergi sahəsində müvafiq və yenidənqurulması, yaşayış evlərinin tikintisinə dövlət orqanlarının yerli strukturları ilə sahibkarlıq yönəldilməkdədir [13]. Hesab edirik ki, təkcə dövlət subyektləri arasında əməkdaşlığın daha sıx formada vəsaitləri və dövlət investisiya qoyuluşları hesabına təşkil olunması; tamamilə yenidən qurulacaq və dirçəldiləcək - Regional səviyyədə sahibkarlığın və Qarabağ regionun və ona bitişik 7 rayonun sosial- biznesin inkişafına mane olan baryerlərin iqtisadi reabilitasiyasının təmin olunmasında, tarazlı müəyyənləşdirilməsi və aradan qaldırılması yaşayış səviyyəsinin formalaşdırılmasında müəyyən tədbirlərinin həyata keçirilməsi; ləngimələr yarana bilər və buna yol verməmə üçün - Regionlarda investisiya-innovasiya yönümlü alternativ maliyyə mənbələrinin, mexanizmlərinin iri layihələrin daha səmərəli təşkili məqsədilə
59 ünvanlı qrantların və tenderlərin təşkili, şəffaf olaraq 9. Ağıllı şəhər (Smart City) və Ağıllı kənd (Smart reallaşdırılması; Village) konsepsiyasının hazırlanması haqqında - Regionlarda yaşayan əhalinin maliyyə-kredit Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. xidmətləri ilə əlçatanlıq məsələsinin ən yüksək / – Bakı şəhəri, 19 aprel 2021-ci il. səviyyədə həll olunması, əhalinin iqtisadi fəallığının 10. Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa artırılmasının prioritetliyinin təmin edilməsi və s. dair Milli Prioritetlər. / – Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2021-ci il 2 fevral tarixli Sərəncamı ilə Açar sözlər: regionlar, regional inkişaf, maliyyə təsdiq edilmişdir. təminatı, regionların maliyyə mexanizmləri, 11. Müzəffərli N., İsmayılov E. Azərbaycanın regionların maliyyə təminatının aktual problemləri, post-konflikt ərazilərinin bərpası: konseptual Qarabağ regionun maliyyə təminatı mexanizmləri. əsaslar. Bakı, Qafqaz nəşriyyat evi, 2010. - 270 s. 12. Ermənistan Respublikasının hərbi ƏDƏBİYYAT SİYAHISI təcavüzünün nəticələri. https://mod.gov.az/az/ermen-
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 1. Nuriyev, Ə.X. Davamlı və tarazlı regional istanin-herbi-tecavuzunun-neticeleri-statistika-412/. inkişaf / Bakı: Avropa. – 2017. – 240 s. 13. Azərbaycan Respublikasının 2021-ci il dövlət 2. Аврамчикова Т.Н. Современная büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının региональная политика: опыт зарубежных Qanunu. Bakı şəhəri, 29 dekabr 2020-ci il. https:// стран / М.В.Решетнева // Вестник Сибирского president.az/articles/49859. государственного аэрокосмического университета имени академика. – 2008, № 4(21). РЕЗЮМЕ – С. 185-191. АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ 3. Петров, А.В. Зарубежный опыт применения МЕХАНИЗМОВ ФИНАНСОВОЙ инструментов государственного регулирования ОБЕСПЕЧЕННОСТИ В ПРОЦЕССАХ по преодолению диспропорций в развитии ИНТЕНСИФИКАЦИИ РАЗВИТИЯ социально-экономических систем // Вестник РЕГИОНОВ В СОВРЕМЕННОМ ПЕРИОДЕ Томского государственного университета. Экономика. 2016. №3 (35), С. 7-18. В статье исследованы актуальные проблемы 4. Aliyev Sh.T. Economics of Azerbaijan: upgrad- механизмов финансовой обеспеченности ing and implementation of effective instruments // в процессах интенсификации развития Life Science Journal - Acta Zhengzhou University регионов в современном периоде. С этой Overseas Edition (Scopus), 2014, Vol.11, №.5, p. целью раскрыта сущность регионального 321-326. развития и актуальные проблемы обеспечения 5. Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019- работоспособности и эффективности 2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət финансовых механизмов. Рассмотрена Proqramı. / – Azərbaycan Respublikasının Prezi- важность формирования альтернативных dentinin 29 yanvar 2019-cu il tarixli Sərəncamı ilə вариантов финансовой обеспеченности регонов təsdiq edilmişdir. для интенсификации решения социально- 6. Guliyeva, A.E. Problems of financial and экономических проблем и повышения investment support modelling of the regional social экономической активности в регионе. and economic development// WSEAS Transactions Обоснована необходимость формирования более on Business and Economics, Volume 17, 2020, привлекательной финансово-инвестиционной Grecce, Art. №72, p. 741-752. среды и соответствующей инфраструктуры для 7. Ataşov B.X. Maliyyə bazarları. Bakı, “Kooper- развития рынка финансовых услуг в регионах. asiya nəşriyyatı”, 2016.– 456 s. Отдельно рассмотрены актуальные проблемы и 8. Azərbaycan Respublikasında maliyyə перспективы усиления механизмов финансовой xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi. обеспеченности Карабахского региона в связи Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il с освобождением оккупированных территорий 6 dekabr tarixi Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Bakı, от армянских захватчиков. Даны итоговые 2016.-59 s. предложения по рассматриваемым проблемам.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 60 GEOSTRATEGİYA
Ключевые слова: регионы, региональное развитие, финансовая обеспеченность, финансовые механизмы регионов, актуальные проблемы финансовой обеспеченности регионов, механизмы финансовой обеспеченности Карабахского региона.
SUMMARY CURRENT PROBLEMS OF MECHANISMS OF FINANCIAL SUSTAINABILITY IN PRO- CESSES OF INTENSIFICATION OF DEVEL- OPMENT OF REGIONS IN THE MODERN PERIOD
The main problems of mechanisms of finan- cial sustainability in processes of intensification of development of regions in the modern period are investigated in the article. The essence of regional development and the pressing problems of ensur- ing the efficiency and effectiveness of financial mechanisms are considered for this purpose. The importance of forming alternative options for finan- cial sustanability of the regions for intensifying the solution of socio-economic problems and increas- ing economic activity in the region is analyzed. The need to create a more attractive financial and invest- ment environment and appropriate infrastructure for the development of the financial services market in the regions is justified. Topical problems and pros- pects of strengthening the mechanisms of financial sustainability of the Karabakh region in connection with the liberation of the occupied territories from the Armenian invaders are separately considered. The final proposals on the issues under consideration are given.
Key words: regions, regional development, finan- cial sustainability, financial mechanisms of regions, main problems of financial sustainability of regions, mechanisms of financial sustainability of the Kara- bakh region.
61 UOT 339.9 QLOBAL İSTİLƏŞMƏNİN
QLOBAL ÜDM-Ə TƏSİRİ TURAL ABDURƏHİMOV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Beynəlxalq Magistratura və Doktorantura Mərkəzi, magistr E-mail: [email protected] Giriş atmosferdə toplanan qazlar; Qlobal olan hər bir problem bütün dünya Meşələrin azalması; üçün təhdiddir, dünya iqtisadiyyatının halqası Kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri (R.Yayar, Ç. olan istənilən ölkə gec yaxud tez qlobal olan Kaplan, Ü. Şimşek, 82) problemlərdən ciddi şəkildə təsirlənməyə başlayır. Bu səbəblər insan qaynaqlı səbəblər sayılır.
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Qlobal istiləşmə də bu cür problemlərdən biridir. Sənayeləşmə və kənd təsərrüfatı O, istixana qazlarının həddindən artıq istifadəsi fəaliyyətləri birbaşa iqtisadiyyatdan qaynaqla- nəticəsində atmosferdə toplanan qazların dünyanın nan səbəblərdir. Sənayeləşmə qlobal istiləşməni ortalama temperaturunun tədricən artması ilə surətləndirən ən vacib səbəblərdən biri hesab edilir. müşaiyət edilən problemdir. Qlobal istiləşmə ilə Belə ki, sənayeləşmənin başladığı dövrdən etibarən bağlı alimlərin gəldiyi qənaət ondan ibarətdir ki, dünyada qlobal istiləşmə də daha diqqətçəkən dünyanın orta temperaturu ildən–ilə artır və bu da olmuşdur. Kənd təsərrüfatı fəaliyyəti iqtisadiyyatın öz növbəsində dünya iqtisadiyyatına öz təsirini mühüm qolu olmaqla yanaşı həm də qlobal göstərir. Qlobal istiləşmənin dünyada səbəb olduğu istiləşmədən ən çox təsirlənən sahə olacaqdır. əsas iqtisadi problemlərdən biri ondan ibarətdir Quraqlıq və su qıtlığının birbaşa bu sahəyə təsir ki, bu probem onsuz da azalmaqda olan şirin su göstərməsi qaçılmazdır. hövzələrinin azalmasına, nəticədə də dünyada Qlobal istiləşmənin birinci və ən böyük təsiri suyun azalması nəticəsində kənd təsərrüfatında ekologiyaya olsa da, onun iqtisadiyyata təsiri də əhəmiyyətli problemin yaranmasına gətirib böyük olacaqdır. Çünki ekologiya ilə ekonomika çıxaracaqdır. Əgər kənd təsərrüfatı melyorasiya bir-biri ilə sıx bağlıdır. Hələ 1990-cı illərdə Avropa- sistemi ilə təmin olunmasa, bu kənd təsərrüfat da xüsusilə fırtınalar və quraqlıq səbəbi ilə ziyanın məhsullarının istehsalının azalmasına, nəticədə də həddi on milyon evro olmuşdur. 2000-ci ildən qiymətin yüksəlməsinə səbəb olacaqdır. sonra bütün dünyada ekoloji fəlakətlər nəticəsində Qlobal ÜDM dedikdə müəyyən edilmiş za- təkcə 2004-cü ildə iqtisadi zərər 90 milyard dollara man çərçivəsində bütün son məhsulların bazarda çatmışdır (R.Yayar, Ç. Kaplan, Ü. Şimşek, 84). gətirdiyi gəlir nəzərdə tutulur. ÜDM hesablanarkən Dövlətlər iqtisadi göstəriciləri yaxşılaşdırmaq istehlak, sərmaye və dövlət xərcləmələri (ixrac- və iqtisadi dayanıqlılığa nail olmaq üçün sərvətlərin idxal) nəzərə alınır, başqa sözlə bu üçü birlikdə istifadəsini surətləndirirlər, digər tərəfdən dünyanın ÜDM təşkil edir. ÜDM hər hansı bir ölkənin rifah əhalisinin surətli artımı da təbii resursların halını ölçmək üçün istifadə olunur. Qlobal ÜDM istifadəsini artırır. Təkcə son 40-50 ildə neftin dünya iqtisadiyyatının halqası olan ölkələrin əldə istifadəsi (xammal kimi çıxarılması, satışı da etdiyi birgə nəticədir. Beləliklə, qlobal ÜDM- daxil olmaqla) 4-5 dəfə, qazın istifadəsi 5-6 dəfə, yə qlobal istiləşmənin təsirini araşdırmaq bütün boksitlər 9-10 dəfə, kömür istehsalı isə 2-3 dəfə dünya ölkələri iqtisadiyyatının bu prosesdən necə artmışdır (T.Xəlilov, M.Zeynalova, 2014, s 55). təsirləndiyini öyrənmək deməkdir. Təkcə bu fakt göstərir ki, iqtisadi fəaliyyət qlobal Qlobal istiləşmənin iqtisadiyyatdan qaynaqlanan istiləşmənin təməl səbəblərindən birini təşkil səbəbləri etməkdədir. Qlobal istiləşmənin bir çox səbəbi vardır. An- Qlobal istiləşmə fərqli bölgələrdə və fərqli caq bu səbəbləri birləşdirərək aşağıdakı kimi sektorlarda ciddi təsirə malik olsa da, inkişaf etmiş qruplaşdırmaq olar: ölkələrdə bazara daha az təsir edərək, bazar xa- Sənayeləşmə; rici təsirlərin önəmini artırmaqdadır. Ancaq gü- Fosil yanacaqların istifadəsi nəticəsində man olunur ki, qlobal istiləşmə turizmə daha çox
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 62 GEOSTRATEGİYA təsir edəcəkdir. Enerji qiymətlərinin artmasına Yardımçıoğlu və Gülməz 2013-cü ildə Türkiyə görə səyahət qiymətlərinin də yüksəlməsi Cumhuriyyətinin 1995-2011-ci ilə qədərki dövrdə qaçılmaz olacaq. Bu isə əlbəttə, dünyanın istirahət ÜDM-si ilə ixrac arasında əlaqəni təhlil edərək mərkəzlərinə neqativ təsir edəcəkdir. Dünyanın bir bu qənaətə gəlmişlər ki, ixrac birbaşa ÜDM-ni çox ölkələrinin ÜMM-sini turizm sektoru təşkil artırır və dolayı yolla idxala da təsir edir (Metehan etməkdədir. Məsələn, Baham adalarını ÜDM-sinin Yılgör, 2017, 417, 418). Siyahıdakı ölkələr müxtəlif təxminən 39%ni turizm təşkil edir, Avropa Birliyi iqtisadi inkişafa malikdir və əslində nümunənin ölkələrinin ÜDM-sinin 4% turizmlə bağlıdır, buna onlar üzərində göstərilməsi bu baxımdan təqdirə görə də bir çox Avropa istirahət mərkəzləri və layiqdir. Qlobal istiləşmə də öz-özlüyündə dünya turizm bölgələrinin qlobal isinmədən təsirlənəcəyi ölkələrinin iqtisadiyyatına bu və ya digər baxımdan qaçılmazdır ( D.Alper, A.Anbar, 2007, s.34 ). təsir edərək iqtisadi böyüməni aşağı salırsa, ixrac ÜDM-nin sıx bağlı olduğu proses ixracla da aşağı düşür , nəticədə bu ölkənin ÜDM-sini bağlıdır. Klassik iqtisadi məktəbin razılaşdığı kimi azaldır və bu da son nəticədə qlobal ÜDM-yə öz iqtisadi böyümə ixracın artımı ilə düz mütənasibdir. təsirini göstərir. Qlobal ÜDM dünya ölkələrinin İxraca söykənən iqtisadi böyümə hipotezi dörd əsas hər birinin ÜDM-sinin ortalamasından yaranan təməl üzərində qurulmuşdur. Bunların ilk ikisində rəqəmdir. Ayrı-ayrı ölkələrdə ÜDM azaldıqca təbii ixracın ÜDM-ni artırması, ÜDM-nin xərcləmələr ki son nəticədə qlobal ÜDM –də aşağı düşməyə yolu ilə hesablanması zamanı istehsal səviyyəsinin başlayır. Ancaq burada bəzi məqamları da nəzərə də yüksəlməsi nəzərdə tutulur. Üçüncü və dördüncü almaq lazımdır. Ümumilikdə bütün ölkələr qlobal halda isə ixracın iqtisadi istehsalda səbəb olduğu istiləşmədə təsirlənərək iqtisadi düşüş yaşasa da, səmərəliliyin artımı ÜDM-nin artmasına səbəb qlobal istiləşmənin iqtisadiyyata təsiri ölkələrin olur. İxracla iqtisadi böyümə arasında əlaqə bir iqliminə və iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə fərqli çox alim tərəfindən aparılan tədqiqatlarda öz olacaqdır. İnkişaf etmiş ölkələr daha çox resursa, əksini tapmışdır. Məsələn, Bilas, Bosnjak və Frank ehtiyata sahib olduğu üçün daha az zərər gördüyü 2015-ic ildə Xorvatiyanın 1996-cı ildən 2012-cı halda, inkişaf etməkdə olan və kasıb ölkələr daha ilə qədərki, Medina-Smit 2001-ci ildə Kosta – ciddi iqtisadi itkilər yaşayacaqdır. Rikanın 1950-ci ildən 1997-ci ilə qədərki, Paul və Chovdru 1995-ci ildə Avstraliyanın 1949-cu Qlobal istiləşmənin regional effektləri ildən -1991-ci ilə qədərki , Avokuze 2003-cü ildə Qlobal istiləşmənin qlobal ÜDM-ə təsiri Kanadanın tarixi boyunca, Thronton 1996-cı ildə məsələsini araşdırarkən bu problemə başlıca olaraq 1895-ci ildən 1992-ci ilə qədərki Meksikanın, iki aspektdən yanaşlışmışdır. El Aloui 2015-ci ildə Mərakeşin 1980-ci ildən Qlobal istiləşmənin inkişaf etmiş ölkələrə -2013-cü ilə qədərki, Alkthateb, Mahmud və təsiri; Sultann 2016-cı ildə Səudiyyə Ərəbistanının Qlobal istiləşmənin inkişaf etməkdə olan 1980ci ildən -2013-cü ilə qədərki, Egeli 2007-ci ölkələrə təsiri. ildə 23 Asiya ölkəsinin 1995-ci ildən 2005-ci ilə İqtisadi inkişaf baxımından nəzər salsaq, Av- qədərki, Konya 2006-cı ildə İqtisadi İnkişaf və ropa və Amerika ölkələri əsasən inkişaf etmiş Əməkdaşlıq Təşkilatının ölkəsinin 1960-cı ildən (bəzi istisnalarla), Afrika və Asiya ölkələri isə 1997-ci ilə qədərki 25 iqtisadi göstəricilərini, inkişaf etməkdə olan ölkələr kateqoriyasına Ekanayake 1999-cu ildə inkişaf etməkdə olan 8 daxildirlər (bəzi istisnalarla). Ancaq iqtisadçıların Asiya ölkəsinin 1960-cı ildən 1997-ci ilə qədərki yekdil fikirlərindən biri ondan ibarətdir ki, qlobal olan ÜDM-sini, Qrinvey, Morgan və Rayt 1999- istiləşmə əsasən isti iqlim qurşaqlarında yerləşən cu ildə 69 fərqli ölkəsi nin 1975-ci ildən 1993-cü və inkişaf etməkdə olan ölkələr sırasında olan daha ilə qədərki, Ajmi, Aye, Balcılar və Qupta 2015- yoxsul ölkələrə daha ciddi təsir edəcəkdir. On- ci ildə 1911-ci ildən 2011-ci ilə qədərki Cənubi suz da büdcələri zəif olan, qıt resurslarla əhalinin Afrika ölkələrinin, Konstantakopolou 2016-cı ildə yaşayışını təmin etməyə çalışan belə ölkələr qlobal Cənubi Avropa ölkələrinin 1960cı ildən -2014-cü istiləşmənin yaratdığı problemlər qarşısında da təbii ilə qədərki , Seymur Ağayev 2011-ci ildə 12 post- olaraq daha aciz qalacaqdır. Məsələn, dünyanın ən sovet ölkəsinin müstəqillikdən 2011-ci ilə qədərki, isti bölgələrindən biri sayılan, ölkələrə görə inkişaf
63 baxımından fərqlər olan, həm inkişaf etməkdə Cədvəl 1: Qlobal istiləşmə və iqtisadi itkilərin olan, həm də yoxsul ölkələrin olduğu Afrika təxmin edilən proqnozu ( Keith Wade, 2015, 6) qlobal istiləşmənin artması ilə məhsul istehsalında çətinliklə üzləşəcək, nəticədə əhalini lazımi Tәdqiqat İstilik Tәsir (ÜDM %) məhsullarla təmin etməkdə problem yarandığı dәrәcәsinin üçün ixrac da təbii olaraq aşağı düşəcək. Quraqlığa artımı davamlı kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal etmək Mendelson, Şlesinger, 2060-cı ilә qәdәr 2060-cı ildә qlobal isə yenə də bu ölkələr üçün çox çətin olacaq. Morrison, Andoronova 2.0ºC ÜDM-in 0,3%-i Qlobal istiləşmənin iqtisadiyyatlara təsiri və (2000) hәcmindә kumulyativ ÜDM arasında əlaqəyə nəzər salarkən görmək olur tәsir ki, qlobal ÜDM-ni aşağı salacaq ölkələr başlıca Mendelson, Şlesinger, 2100-cü ilә 2100-cü ildә bazara olaraq Afrikanın yarımsəhra ölkələri ilə Asiyanın Villiams (2000) qәdәr kumulyativ tәsir qlobal cənub və cənub-şərqi ölkələridir. Dünya bankının 2.5ºC ÜDM-nin 0,1%-ni Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal bir neçə dəfə açıqladığı statistikalarda bu ölkələrin keçmir qlobal istiləşmə baxımından zəif halqa olduğunu Stern (2005) İlkin ssenariyә İllik qlobal ÜDM vurğulaması da bu fikrə gəlməyə əsas verir. görә 2100-cü ilә itkisinin ortalama Yüksək enlikli ölkələr isə daha az zərərə məruz qәdәr 2.4 ºC ilә dәrәcәsi 5%-ә bәrabәr qalacaq və onlar qlobal ÜDM-yə təsiri neqativ 5.8 ºC olur baxımdan olmayacaqdır. Kanada, Rusiya və Skan- Qlobal İqlim Tәxminәn 2.0ºC İllik qlobal ÜDM dinaviya ölkələri kimi soyuq şimal bölgələri nəinki qlobal istiləşmədən əziyyət çəkəcək, əksinə bu Dәyişikliyinin düşüşü 0,2%lә 2.0% problem onlar üçün faydalı olacaqdır. Çünki on- Hökumәtlәrarası arasında olur lar daha normal istilik tələb edən kənd təsərrüfatı Paneli, (2014) məhsullarını rahatlıqla istehsal və ixrac edə biləcəklər. 2000- ci ildə Mendelson, Şlesinqer, Morrison Qlobal istiləşmənin inkişaf etməkdə olan və yox- və Andronova tərəfindən aparılan tədqiqata görə sul ölkələrə mənfi təsirini nəzərə alan qlobal iqtisadi 2060 -cı ildə qlobal istiləşmənin 2.0ºC artması ən güclər 2009-cu ildə keçirilən və uğursuz hesab çox kənd təsərrüfatına zərər vuracaqdır. İqtisadi edilən Kopenhagen İqlim Dəyişikliyi zirvəsində çox İnkişaf və Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvləri qlobal mühüm bir nəticəyə nail oldular: zəngin ölkələrin istiləşmədən fayda götürəcək, dünyanın bütün digər inkişad etməkdə olan ölkələrə maddi yardım etməsi ölkələri isə iqtisadi düşüş yaşayacaqdır. Ayrı-ayrı qərara alındı. Burada məqsəd 2020-ci ilə qədər, ölkələrin zərəri hər zaman qitələrin ortalamasının yəni 10-11 il ərzində milyon dollarlarla pulun varlı düşməsinə səbəb olmayacaqdır. ölkələrdən kasıb ölkələrə transferi ilə onların iqlim Mendelsonun Şlesinger və Villiamsla birgə dəyişikliyinin nəticələrindən daha az təsirlənməsinə 2000-ci ildə apardığı digər bir araşdırma isə 2100- nail olmaq idi (A.Cangüzel Taner, 1). cü ilə qədərki dövrdə qlobal istiləşmənin dünyaya təsirini göstərir. Tədqiqatın nəticələri deməyə Qlobal istiləşmə və iqtisadi itkilər imkan verir ki, bazar qiymətləri ölkədən-ölkəyə Qlobal istiləşmə artdıqca və davam etdikcə dəyişəcəkdir. Yüksək enliyə malik ölkələrin ümumilikdə dünya iqtisadiyyatına mənfi təsir qazanacağı, alçaq enliyə malik ölkələrin isə qlobal edəcəkdir. Ancaq bu təsirin hansı sahədə hansı istiləşmədən zərər görəcəyi güman edilməkdədir. dərəcədə əks olunması haqqında fikirlərdə fərqlər Ancaq ümumilikdən dünyanın ortalama istiliyinin vardır. Aşağıdakı cədvəldə müxtəlif alimlər 2.0ºCdən qalxmasının faydanı azaldacağı və zərəri tərəfindən qarşıdakı 100 -150 il ərzində gözlənilən artıracağı hər kəs tərəfindən qəbul edilir. iqtisadi itkilərin proqnozu verilmişdir. Qlobal istiləşmə ilə bağlı iri həcmli məruzənin müəllifi olan Sternin 2005-ci ildə gəldiyi qənaətə praktiki tədqiqatlara əsaslanmır və qiymətlərin qlobal ÜDM-nin 20%-ni təşkil edəcəyini bildirir. Əgər risklər daha çoxdursa, bu rəqəm də daha çox
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 64 GEOSTRATEGİYA arta bilər. Sternin təxminlərinə görə, əsrin ortasında olduğu hallarda ölkələr arasında ciddi fərqlər nəzərə ekstrim hava şəraiti təkbaşına illik qlobal ÜDM-nin çarpacaqdır. 0.5-1%-nə çata bilər. Aşağıdakı cədvəldə isə qlobal istiləşmənin dün- 2014-cü ildə keçirilən Qlobal İqlim Dəyişik yaya təsiri nəticəsində qlobal ÜDM-nin ölkələr üzrə liyi nin Hökumətlərarası Panelinin qənaətinə görə necə dəyişəcəyi əks olunmuşdur. qlobal istiləşmə dərəcəsinin 3.0ºC-dən yuxarı
Cədvəl 2: Qlobal istiləşmə (3 ºC) və Dünya ÜDM-si (illər və rəqəmlər) ( T.Kompas, P.V.Ha, T.N.Che 1161-1163)
Ölkәlәr 2027-ci il 2037-ci il 2047-ci il 2067-ci il Daha sonrakı dövrlәrdә
Avstraliya -0.051 -0.107 -0.172 -0.326 -1.098
Yeni Zenlandiya 0.043 0.073 0.087 0.073 -0.798
Okeaniyanın digәr -0.452 -0.924 -1.422 -2.470 -5.171 ölkәlәri
Çin -0.205 -0.438 -0.692 -1.247 -2.918
Yaponiya -0.042 -0.100 -0.173 -0.356 -1.335
Cәnubi Koreya -0.025 -0.071 -0.136 -0.313 -1.498
Manqolustan -0.214 -0.415 -0.631 -1.105 -2.710
Tayvan -0.535 -1.121 -1.740 -3.034 -5.978
Şәrqi Asiyanın -0.819 -1.752 -2.752 -4.849 -9.490 digәr bölgәlәri
İndoneziya -1.242 -2.594 -4.020 -6.973 -13.267
Laos -1.039 -2.164 -3.342 -5.765 -10.261
Malayziya -1.091 -2.293 -3.568 -6.229 -12.118
Filippinlәr -1.206 -2.592 -4.093 -7.275 -14.798
Sinqapur -0.905 -1.958 -3.106 -5.562 -11.652
65 Cәnub-şәrqi -1.242 -2.767 -4.237 -7.234 -12.924 Asiyanın digәr ölkәlәri
Hindistan -1.023 -2.099 -3.222 -5.532 -10351
Pakistan -0.483 -1.001 -1.557 -2.753 -6.435
Şri-Lanka -1.129 2.320 -3.569 -6.154 -11.716
Cәnubi Asiyanın -1.081 -2.105 -3.133 -5.206 -9.606 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal digәr ölkәlәri
Kanada 0.062 0.111 0.151 0.203 -0.218
ABŞ -0.105 -0.037 -0.067 -0.147 -0.622
Meksika -0.029 -0.076 -0.147 -0.363 -2.277
Şimali Amerikanın 0.015 -0.003 -0.033 -0.127 -0.902 digәr ölkәlәri
Argentina -0.061 -0.137 -0.228 -0.450 -1.583
Braziliya -0.319 -0.658 -1.018 -1.782 -3.843
Çili 0.008 0.001 -0.021 -0.112 -1.158
Ekvador -0.183 -0.380 -0.594 -1.061 -2.599
Paraqvay -0.630 -1.304 -2.012 -3.482 -6.729
Venesuela -0.309 -0.636 -0.982 -1.712 -3.614
Cәnubi Amerikanın -0.028 -0.075 -0.141 -0.321 -1.545 digәr ölkәlәri
Kosta-Rika -0.585 -1.277 -2.038 -3.673 -7.871
Qvatamela -0.215 -0.442 -0.684 -1.206 -2.798
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 66 GEOSTRATEGİYA
Panama -0.870 -1.823 -2.838 -4.958 -9.580
Mәrkәzi -1.163 -2.391 -3.665 -6.285 -11.646 Amerikanın digәr ölkәlәri
Dominikan -0.522 -1.150 -1.855 -3.400 -7.934
Yamayka -0.616 -1.287 -1.999 -3.492 -6.940
Avstriya 0.055 0.107 0.151 0.200 -0.486
Belçika 0.043 0.081 0.108 0.128 -0.540
Kipr 0.025 0.042 0.049 0.024 -0.816
Danimarka 0.037 0.068 0.092 0.112 -0.393
Estoniya 0.018 0.028 0.028 -0.008 -0.750
Finlandiya 0.060 0.117 0.165 0.231 -0.254
Fransa 0.048 0.088 0.117 0.141 -0.455
Almaniya 0.044 0.083 0.112 0.140 -0.415
Yunanıstan 0.108 0.200 0.281 0.402 -0.275
Macarıstan 0.064 0.122 0.168 0.217 -0.590
İrlandiya 0.-055 0.108 0.152 0.196 -0.748
İtaliya 0.070 0.136 0.190 0.255 -0.588
Luksemburq 0.054 0.101 0.138 0.171 -0.600
Niderland 0.054 0.101 0.135 0.169 -0.467
Portuqaliya 0.044 0.083 0.113 0.140 -0.460
Sloveniya 0.041 0.071 0.091 0.097 -0.512
67 İspaniya 0.044 0.078 0.102 0.113 -0.575
İsveç 0.039 0.074 0.102 0.131 -0.349
Birlәşmiş Krallıq 0.034 0.063 0.085 0.101 -0.422
Avropa Azad 0.057 0.111 0.154 0.205 -0.421 Ticarәt Assosiasiyasının digәr üzvlәri Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Xorvatiya 0.010 0.015 0.015 -0.007 -0.454
RF -0.011 -0.016 -0.027 -0.081 -0.936
Ukrayna 0.057 0.107 0.149 0.204 -0.250
Şәrqi Avropanın 0.175 0.311 0.432 0.639 0.370 digәr ölkәlәri
Avropanın digәr 0.104 0.198 0.280 0.401 -0.206 ölkәlәri
Qazaxıstan -0.031 -0.058 -0.089 -0.173 -0.820
Qırğızıstan 0.009 0.006 -0.011 -0.083 -0.930
Sovet İttifaqının 0.012 0.019 0.017 -0.015 0.564 digәr ölkәlәri
Ermәnistan -0.040 -0.079 -0.126 -0.249 -1.350
Azәrbaycan -0.174 -0.350 -0.538 -0.953 -2.638
Gürcüstan -0.025 -0.060 -0.106 -0.231 -1.035
İran -0.167 -0.350 -0.558 -1.047 -3.516
İsrail -0.198 -0.410 -0.632 -1.102 -2.317
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 68 GEOSTRATEGİYA
Sәudiyyә -0.378 -0.831 -1.332 -2.422 -5.449 Әrәbistanı
Türkiyә 0.007 -0.008 -0.045 -0.180 -1.540
Qәrbi Asiyanın -0.248 -0.507 -0.783 -1.381 -3.306 digәr ölkәlәri
Misir -0.354 -0.714 -1.086 -1.867 -4.000
Şimali Afrikanın -0.211 -0.417 -0.630 -1.080 -2.394 digәr ölkәlәri
Nigeriya -1.674 -3.422 -5.217 -8.874 -15.723
Qәrbi Afrikanın -2.334 -4.091 -5.860 -9.409 -15.566 digәr ölkәlәri
Mәrkәzi Afrika -0.376 -0.783 -1.223 -2.173 -4.977
Cәnubi Afrika -0.130 -0.278 -0.443 -0.823 -2.464
Dünyanın digәr -0.078 -0.177 -0.294 -0.577 -1.918 ölkәlәri
Bu cədvəldə isə qlobal istiləşmənin dərəcəsinə uyğun olaraq iqtisadi bölgələrin və bəzi ölkələrin itkisi əks olunmuşdur.
69 Cədvəl 3: 2100-cü ilə qədər ölkələrin illik ÜDM Ümumilikdə nəzər saldıqda, istehsalında su- itkilərinin ssenarisi (Amerika dolları ilə) yun mühüm olduğu sahələrin daha çox zərərə ( T.Kompas, P.V.Ha, T.N.Che 1169-1170) məruz qalacağını, kənd təsərrüfatının , xüsusilə istehsalında soyuq temperaturun tələb olunduğu Bütün dünya 4ºC 3 ºC 2 ºC istehlak məhsullarının istehsalında fermerlərin daha -23,149.18 -9,593.71 -5,659.47 ciddi problemlərlə üzləşəcəyini görmək müm- Yarımsәhra Afrika -8,073.68 -2.889.66 -1,927.78 kündür. Saxlama şəraiti baxımından texnologiya Hindistan -4,484.96 -2,070.06 -1,149.36 inkişaf etsə də, istehsal prosesində eyni şəraiti Cәnub-şәrqi Asiya -4,158.88 -2,073.09 -1,166.23 yaratmaq çətin olacaqdır. Təbiətə müdaxilə bu Çin -1,716.91 -701.75 -394.59 baxımdan mümkün deyildir. Latın Amerikası -1,371.81 -576.65 -259.82 Cәnubi Asiyanın -1,157.92 -469.98 -283.78 digәr ölkәlәri Açar sözlər: qlobal istiləşmə, inkişaf etməkdə Yaxın Şәrq vә Şimali -1,032.27 -451.96 -241.12 olan ölkələr, qlobal ÜDM, turizm, kənd təsərrüfatı, Afrika Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ABŞ -697.77 -223.83 -168.48 inkişaf etmiş ölkələr
Yaponiya -253.18 -54.43 -23.02 Cәnubi Koreya -81.44 -14.72 -7.86 Nəticə Avstraliya -117.42 -36.87 -23.72 Bəzi mütəxəssislərin etirazına baxmayaraq Okeaniyanın digәr -39.65 -14.97 -6.96 dünyanın qəbul etməli olduğu bir reallıq var ki, ölkәlәri ildən-ilə dünyanın ortalama istilik dərəcəsi artır, RF -24.49 -10.88 -6.53 Keçmiş SSRİnin -9.93 -5.31 -3.85 getdikcə dünya əhalisinin sayının artması da bu digәr ölkәlәri prosesə öz təsirini göstərir və nəticədə dünyanı Avropa Azad Ticarәt -8.72 -3.01 -2.16 gələcəkdə ciddi problem gözləyir. Bu prosesin Assosiasiyası tədricən olması nə qədər ümidverici olsa da qlobal Şәrqi Asiya -3.35 -1.27 -0.78 Avropanın digәr 1.49 1.28 0.18 iqtisadiyyatın təsirlənməsi qaçılmazdır. Məqalədə ölkәlәri istilik dərəcəsinə və zamana uyğun olaraq aparılan Birlәşmiş Krallıq 17.78 4.06 0.35 araşdırma, cədvəllər göstərir ki, istər yaxın , Almaniya 23.85 5.38 2.46 istər uzaq gələcəkdə dünya iqtisadiyyatı qlobal Fransa 26.92 7.11 1.80 Kanada 45.29 11.40 5.20 istiləşmədən zərər görəcək və qlobal ÜDM aşağı Aİ ölkәlәri 64.19 18.47 9.68 düşəcəkdir. Şimal enliyində yerləşən bəzi ölkələr üçün bu zərər deyil, əksinə fayda götürə biləcəkləri Qlobal istiləşmənin qlobal ÜDM-dəki əks bir vəziyyət olsa da, uzaq gələcəkdə onlar da eyni olunması ilə bağlı məsələni təhlil edərkən həm problemlə üzləşəcəkdir. Qlobal istiləşmə inkişaf də onun iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sektorlarına necə etməkdə olan və yoxsul ölkələrə daha ciddi zərər təsir etdiyini araşdırmaq lazımdır. Məsələn, dünya vurmaqla, inkişaf etmiş zəngin ölkələrə daha uzaq ölkələrinin bir çoxunun kənd təsərrüfatında yer tu- tarixdə və daha aşağı məbləğdə təsir edəcəkdir. tan çəltik, düyü istehsalının buğda, qarğıdalı, yulaf, Bu məsələni həll etmək yolu isə bütün ölkələrin meyvə və tərəvəzlərlə ilə müqayisədə daha çox birləşərək karbon qazı emissiyasını azaltması, itkiyə məruz qalacağı proqnozlaşıdırılır. Balıqçılıq zəngin ölkələrin yoxsul ölkələrə müəyyən yardım təsərrüfatlarında, kömür, neft, qaz sektorunda göstərməsi, eyni zamanda bütün ölkələrin bu- 2027-ci ildən 2067-ci ilə qədər itki də çox nəzərə nun fərdi deyil, qlobal problem olduğunu qəbul çarpmayacaq həddə görünsə də, dünya ÜDM-si etməsindən keçir. baxımında əhəmiyyətli rəqəmdir. Dəri istehsalı, kağız istehsalı, neft və kömür , plastik istehsalı isə ƏDƏBİYYAT SİYAHISI yuxarıdakı iqtisadı sektorlarla müqayisədə daha 1. Ahmet Cangüzel Taner, “Gelişmekde olan az itkiyə məruz qalacaqdır. Hava nəqliyyatı uzun ülkeler küresel iklim deyişiklikleri Finansmanları müddətli dövrdə su nəqliyyatı ilə müqayisədə ve faturaları”, https://www.fmo.org.tr/wp-content/ qlobal istiləşmədən nisbətən az təsirlənəcəkdir. uploads/2011/07/Geli%C5%9Fmekte-Olan- (https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/ %C3%9Clkeler-K%C3%BCresel-%C4%B0klim- full/10.1029/2018EF000922) De%C4%9Fi%C5%9Fiklikleri-
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 70 GEOSTRATEGİYA Finansmanlar%C4%B1-ve-Faturalar%C4%B11. развивающиеся страны, глобальный ВВП, pdf туризм, сельское хозяйство, развитые страны 2. Değer Alper, Adem Anbar, “Küresel ısınmanın dünya ekonomisine ve Türkiye ekonomisine et- SUMMARY kileri”, Dokuz Eylül Universitesi Sosyal bilimlər Global warming is one of the important prob- Enstitüsü Dergisi, Cilt 9, Sayı: 4, 2007, 41 səh lems of the last decade which poses great threat to 3. https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/ world community. Although there are a lot of dif- full/10.1029/2018EF000922 ferent approaches and ideas about global warming 4. Keith Wade, The Impact of Climate Change on famous scientists, scholars who are well –known the Global economy, 2015, https://www.schroders. all over the world emphasize this problem as a com/en/sysglobalassets/staticfiles/schroders/sites/ important matter of the world. The impact of global americas/canada/documents/wade-climate-change- warming to global GDP has been discussed in this global-economy.pdf article. Metehan Yılgör, “G 8 ülkelerinde gayri safi yurt içi hasila ve ihracat ilişkisi, Route Educational and Key words: global warming, developing countries, Science Journal, Vlume 4(8) , December 2017, pp global GDP, tourism, agriculture, developed coun- 413-427 tries. 5. Rüştü Yayar, Çetin Kaplan, Ümit Şimşek, “Küresel ısınmanın ekonomik, Sosyal ve çevresel etkilerinin farkındalığı, Business and Economic Research Journal, Volume 5 Number 3, 2014, pp 81-95 6. T. Xəlilov, M.Zeynalova (2014), “Qlobal ekoloji problemlər” , Bakı- MBM, 212 səhifə. 7. Tom Kompas, Van Ha Pham, Tuong Nhu Che, “The effects of climate change on GDP by country and the Global Economic Gains From Complying With the Paris Climate Accord, Earth Future, Vol- ume 6, Issue 8, 13 July, 2018, pp 1153- 1173 https://pdfs.semanticscholar.org/4aa8/2 30b8a227a4a78c94c21e9aa24ec44b9f96e. pdf?_ga=2.195988264.586623447.1610265779- 860482184.1610265779
РЕЗЮМЕ В последние десятилетия глобальное потепление стало одной из мировых угроз и явлений. Хотя в научном дискурсе относительно глобального потепления есть некоторые противоречия и противоречия, в целом признанные в мире ученые, экологи и эксперты в области производства подчеркивают, что влияние глобального потепления на мировую экономику также является важной проблемой. В этой статье обсуждается влияние глобального потепления на мировой валовой внутренний продукт.
Ключевые слова: глобальное потепление,
71 UOT 330.341.4:339.13; 330.341.44; 338.33;334.012;334.7 AZƏRBAYCANDA SAHİBKARLIĞIN
İNKİŞAFINDA MALİYYƏ-KREDİT SƏKİNƏ BABAYEVA Qərbi Kaspi Universitetinin disertantı SİYASƏTİNİN ROLU E-mail: [email protected]
Azərbaycanın dinamik inkişafında kiçik və orta Bu tənzimlənmə metodlarından biri də gördüyümüz sahibkarlığın, özəl sektorun rolu böyükdür. Sahib kimi pul-kredit siyasətidir. Bu siyasəti ölkənin karlığın inkişafında ölkədə müəyyən tədbirlər Mərkəzi bankı yerinə yetirir. Pul-kredit siyasəti həyata keçirilir. Maliyyə sistemi - qarşılıqlı dedikdə, dar mənada Milli bankın iqtisadiyyatdakı əlaqə və qarşılıqlı fəaliyyət göstərən maliyyə pul təklifini tənzimləməsi başa düşülür. Bu siyasətin münasibətlərinin ayrı-ayrı həlqələrinin məcmusudur. əsas məqsədi, ölkədəki inflyasiyanı nəzarət Maliyyə sistemi vasitəsilə pul vəsaitləri fondlarının altında saxlamaq, işsizliyi aradan qaldırmaq, Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal bölgüsü, formalaşması və istifadəsi həyata keçirilir. iqtisadiyyatın vəziyyətindən asılı olaraq ya Maliyyə sisteminə ölkənin maliyyə fəaliyyətinin kreditin stimullaşdırılmasına və pul emissiyasına və pul tədavülünün tənzimlənməsinə xidmət edən (kredit ekspansiyası), ya da kredit verilməsinin maliyyə idarələri daxil edilir.[14] məhdudlaşdırılmasına (kredit restriksiyasına) Pul-kredit siyasətinin başlıca istiqamətləri “Milli yönəldilir. Böhran dövründə Mərkəzi Bank bank haqqında” Azərbaycan Respublikası qanunu- kretit verilməsinin artırılması və faiz normasının nun 28-ci maddəsilə tənzimlənir və aşağıdakıları azaldılması ilə konyukturanı canlandırmağa çalışır. əhatə edir: Əksinə, yüksəliş dövründə isə qiymətlər qalxdığına “Pul-kredit siyasətinin başlıca istiqamətlərində və iqtisadiyyatda dispriporsiyalar artdığına görə Azərbaycan Respublikasının maktoiqtisadi və Mərkəzi Bank kreditin verilməsini azaldır.[15] makromaliyyə vəziyyəti təhlil edilir, pul-kredit İndiki dövrdə bu və ya digər ölkələrdə milli siyasətinin və bank sisteminin inkişafının əsas iqtisadiyyatın inkişaf xüsusiyyətlərindən asılı olaraq istiqamətləri əks etdirilir. Pul-kredit siyasətinin müəssisələrin kiçik və orta sahibkar biznesinə aid başlıca istiqamətlərində inflyasiyanın səviyyəsinin olunması üçün müxtəlif kriteriyalar mövcuddur. azaldılması və manatın xarici dönərli valyutalara Məsələn, “Belçika qanunvericiliyinə görə işçilərin nisbətən məzənnəsinin möhkəmləndirilməsi kimi kəmiyyəti vacib sayılır (50 nəfər); müəssisələrdə əsas vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün aşağıdakılar məşğul olan işçilərin kəmiyyəti Böyük Britaniyada nəzərdə tutulur: 1)Mərkəzləşdirilmiş kredit damühüm faktor hesab olunur (50 nəfər). İtaliyada əməliyyatları üzrə faiz dərəcələri,məcburi ehtiyat iqtisadiyyatın əsasını kiçik və ortamüəssisələr normalarını müəyyənləşdirilir;2) Sərbəst bazarda (məsələn, ümummilli məhsulun 95%-ni) təşkil qiymətli kağızlarla bank əməliyyatları aparılır; 3) edir, əsas təsbitedici faktor illik dövriyyəsi (29,2 Kredit təşkilatlarına mərkəzləşdirilmiş kreditlər ver- milyon avro) və müəssisədə çalışanların sayı ilir; 4) Valyuta müdaxiləsi və mübadilə məzənnələri (250 nəfər) çıxış edir” [8, p.2936].”Çin Xalq siyasətinin həyata keçirilir”.[10] Respublikası və Avropa İttifaqı ölkələri isə Qanunda daha sonra göstərilir:” Məhz Milli işçilərinin sayı, illik dövriyyə vəaktivlərin dəyəri Bankın valyuta bazarına aktiv alışyönlü müdaxilələri göstəricilərinə üstünlük verirlər”[7,c.155]Av- manatın məzənnəsinin kəskin möhkəmlənməsini ropa İttifaqı ölkələrində müəssisələrin müstəqillik təmin edir. Milli Bankın sərəncamında olan valyuta səviyyəsinin təsbit olunmasındanda istifadə ehtiyatlarının həcmi 2006-cı ilin sonuna ilin əvvəli edilir ki, bu və ya digər iri şirkətlərlə bağlı olan ilə müqayisədə (961,71 mln. ABŞ dolları) 2 dəfə müəssisələr kiçik və orta sahibkarmüəssisələri və ya 1005.6 mln. ABŞ dolları artaraq 1967,3 mln. siyahısından çıxarılsın: nizamnamə kapitalında pay ABŞ dollarına catmışdır”.[10] və səsvermə sahibi olmağada xüsusi diqqət yet- Bazar iqtisdiyyatlı ölkələrdə iqtisadiyyat irilir. “Digər müəssisələrə bəzi istisna hallarında özəlləşmə üzərində qurulduğuna baxmayaraq, dövlət qeyd edilən göstəricilərin ancaq 25%-i aid edilə iqtisadiyyata müəyyən dərəcədə müdaxilə etməlidir, bilər. Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta yəni iqtisadiyyat dövlət tərəfindən tənzimlənməlidir. sahibkarlıq sektoruna biznes obyektlərininaid
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 72 GEOSTRATEGİYA edilməsi kriteriyaları Avropa İttifaqında müəyyən Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlar, hüquqi edilmiş göstəricilərə yaxındır, əlavə olaraq və fiziki şəxslər, dövlət orqanları, yerli idarəetmə mövcud olan keyfiyyət meyarlarını qeyd etmək orqanları arasında münasibətləri tənzimləmək olar: Azərbaycan Respublikasısubyektlərinin üçün qanunvericilik səviyyəsində kiçik və orta iştirakı payı, həmçinin digər fond və şirkətlərin sahibkarların subyektlərinə, onların infrastrukturuna əsas kapitalda iştirakı payı 25%-dən yüksək maliyyə yardımı göstərilir. Sahibkarlıq sahəsində olmamalıdır. Müasirdövrdə dünyada müəssisələrin maliyyə-kredit siyasətinin reallaşdırılması zamanı bu və ya digər kateqoriyaya aid edilməsində kiçik və orta biznesə, kredit xidmətləri bazarına ümumi razılıqhələ də əldə olunmamışdır.”[3,s.140] maliyyə köməyi nəzərdə tutulur. Bu zaman Kiçik və orta müəssisələr anlayışına kəmiyyət və Azərbaycan iqtisadiyyatının sahibkarlıq bölməsində keyfiyyət göstəriciləri kombinasiyasına əsasən rəqabətədavamlılıq mühiti formalaşır, onların yanaşırlar (Rusiya və ABŞ), digər ölkələr konk- subyektlərinin inkişafı üçün əlverişli şərait təmin ret iqtisadi sahələr üzrə təsnifatlaşdırma aparırlar olunur. Kiçik və orta biznesin inkişafının dövlət (Çin və Yaponiya). Məsələn, “Yaponiyada dağ- tənzimlənməsinin maliyyə-kredit mexanizmləri mədən sahəsində kiçik müəssisələrin işçilərin sayı getdikcə təkmilləşdirilir, sahibkar-lıq sektorunun 1000 nəfərdən, topdan satış ticarətmüəssisəsində ümumi daxili məhsulda payı artır, büdcə kreditləri isə 100 nəfərdən az olmamalıdır“[12]. Təbiidir və investisiyaları ayrılır, texnoloji və tətbiqi innova- ki, bir-birinə zidd belə yanaşmaların obyektiv sion proseslər modernləşdirilir. Azərbaycanda kiçik səbəbləri vardır və milli iqtisadiyyatların iqtisadi və orta sahibkarlara dövlət və bələdiyyə yardım inkişafındakı fərqlərlə bağlıdır. “Kiçik və orta fondları, kreditləşməyə yardım fondları, aksioner sahibkarlıq təriflərinə müxtəlifliyinin yaranmasına investisiya fondları yaradılır, müxtəlif səviyyəli səbəb olmuşdur” [5,c.17-18]. Eyni zamanda subsidiyalar verilir. Ölkədə iqtisadiyyatın ən müh- bildirmək lazımdır ki, “təsərrüfat subyektlərinin üm sektoru olan sahibkarlığın inkişafının dövlət kiçik və orta sahibkarmüəssisələri kateqoriyalarına idarəçiliyi vasitəsi kimi maliyyə-kredit siyasətinin aid edilməsinin kəmiyyət, hüquqi, kəmiyyət- rolu getdikcə artır. Buna görə də dövlət hakimiyyət keyfiyyətmeyarlarına əsaslanan yanaşmaları orqanları konkret maliyyə-kredit tədbirlərilə formalaşmışdı” [5,c.19]. Məsələn, kvantativ sahibkarlıq subyektlərinin məqsədli inkişaf (kəmiyyət) modelinin əsasında müəssisələrin bu proqramlarını vaxtında müəyyənləşdirir. və ya digər kateqoriyaya aid edilməsində kəmiyyət Dövlət sahibkarlığa maliyyə-kredit yardımı edir kriteriyaları üstünlük təşkil edir. ki, risklər minimallaşdırılsın. Sahibkarlığa dövlət Ölkəmizdə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı yardımının struktur mexanizminə normativ-hüquqi üçün müxtəlif güzəştlər və imtiyazlar tətbiq olunur. tənzimləmə, maliyyə yardımı, əmlak yardımı, Sahibkarların maraqlarının müdafiəsi məqsədiylə infrastuktur təminat daxildir. Sahibkarlığa dövlət “İri, orta və kiçik sahibkarın müəyyən edilməsi yardımı proqramları iqtisadi inkişaf nazirliyi, qaydaları” nın qəbulu haqqında əsasnamə Nazirlər bankların güzəştli kreditləşmə proqramları, təminat Kabinetinin 2015 –ci il 5 iyun 215 nömrəli qərarına yardımı proqramları vasitəsilə reallaşır. Sahibkarlığa əsasən təsdiqlənmişdir və həmin qaydalar (meyarlar) kreditlərin verilməsi kiçik biznesin əsas mövcudluq aşağıdakı cədvəldə qeyd olunmuşdur: amilidir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, milli kredit siyasəti Cədvəl 1 aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirilir: “ - kom- Saibkarlıq Sahibkarlıq mersiya banklarında yalnız dövri aktivlər almaq İşçilәrin orta subyektlәrinin subyektlәrinin siyahı sayı üçün deyil, inkişaf üçün uzunmüddətli kredit xəttini kateqoriyası illik gәliri təmin etmək üçün ehtiyyat fondları yaradılır; - Kiçik sahibkar 25 nәfәrәdәk 120 min manatadәk sahibkarlığa dövlət yardımı üçün krediti təmin etmə 25 nәfәrdәn 125 120 min manatdan 1250 Orta sahibkar metodları müəyyənləşdirilir; - girovsuz vergiyə dair nәfәrәdәk minmanatadәk risklərin qiymətləndirilməsi üçün səmərəli bazanın 125 nәfәr vә 1250 manat vә ondan İri sahibkar ondan çox çox təşkili məqsədilə komersiya bankları tərəfindən kiçik sahibkarlıqla işin təşkili üzrə “risk” fondları Mənbə:http://www.e-qanun.gov.az/framework/30115 yaradılır. Bu cür fondlara dövlət tərəfindən vergi
Ölkәlәr Kiçik vә orta kiçik vә orta müәssisәlәrin ölkә müәssisәlәrindә mәşğul ÜDM-dә payı (%-la) olanların payı (%-la) 73 AB ölkәlәri 65 69
ABŞ 50 50
Yaponiya 48 80
Russiya 26,1 14
Azәrbaycan 15 1,8
və digər güzəştlərlə yardım edilir.” [13]Milli kredit təhlil edilərkən aydın olur ki, burada daha çox siyasəti islahatı variantları sayəsində sahibkarlıq dövlət yardım vasitəsi kimi istifadə olunan güzəştli tərəfindən investisiya axını başlayır, pul dövriyyəsi kreditləşməyə üstünlük verilir. “Güzəştli kreditlər artır, böhran vəziyyəti aşağı düşür. gizli maliyyə yardımı kimi çıxış edir. Almaniyada Beynəlxalq kredit ( borc kapitalı ) bazarı, əsasən, digər gizli maliyyə yardım formaları aşağıdakılardır: aşağıdakı formalarda çıxış edir: “ - xarici kapital - kreditlərə təminat; -kiçik müəssisələrin kapitalında bazarı; - qiymətli kağızlar bazarı; avrovalyuta bazarı; investisiya şirkətlərinin iştirakı.” [6,c.60] - pul bazarı; - xarici investisiya bazarı.” [2,s.136] Almaniyada kiçik biznesə kredit verən kommer- Azərbaycan sahibkarlığa maliyyə-kredit yardımın siya bankları dövlət bankları ilə müqavilə bağlayır. dünya təcrübəsindən və modellərindən milli Kreditlər yalnız kredit-qabiliyyətli müştərilərə xüsusiyyətləri nəzərə alaraq istifadə etmişdir. Dün- verilir. Almaniyada kiçik biznesin yaradılması yada ən yüksək modellər ABŞ, Almaniya və Fransa və inkişafı üçün aşağıdakılardan istifadə olu- modelləridir. Sahibkarlığa maliyyə-kredit yardımı nur: “-pulsuz zəruri informasiyaların verilməsi;
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal zamanı aşağıdakılar nəzərdə tutulur: “-dövlət vəsaiti - məsləhət xidmətləri;- maliyyə yardımı;- nisbətən hesabına kiçik biznesə birbaşa yardım edilməsi;- aşağı faizli və güzəştli ödəmə şərtlərilə kreditlərin onun dövlət və özəl maliyyələşdirilməsinin verilməsi; - vergi güzəştləri; - öz kapitalının müstəqil mövcudluğu, ABŞ-da müxtəli yardım artırılmasının stimullaşdırılması.” [6,c.58] maliyyə şirkətləri və institutları vardır. Bunlar ailə Almaniyanın kiçik biznesə maliyyə-kredit yardımı vəsaiti, fondlar, investisiya bank şirkətləri, sığorta modelində 180-dən artıq vergi güzəştinin olduğu vergi şirkətləridir.”[6, c.57] siyasəti əsas rol oynayır. Bunlardanbəzilərini qeyd ABŞ-da kommersiya bankları kiçik biznesə etmək olar: “-komersiya fəaliyyətindən əldə olunan qısamüddətli kreditlər təklif edir. Bu cür kreditlər gəlirə verginin ixtisar edilməsi; - korporasiyaların az müddətə (1 ilə qədər) verilir, bəzən təminat tələb vergidən azad edilməsi; - əmlak və varislik vergilərinə olunmur. Bundan başqa sahibkarlara uzunmüddətli güzəştlər edilməsi; -gəlir vergisinin sistemli olaraq kreditlər də verilir. Həmin kreditlərin müddəti bir aşağı salınması.” [6, c.62] ildən artıq olur və onlara aşağıdakı fondlardan Beləliklə, sahibkarlığa maliyyə-kredit modelinin uzunmüddətli istifadə etmək üçün maliyyə veri üstünlüyü ondadır ki, burada güzəştli, investisiyalı lir: ”- binalar, qurğular, tikintilər; - avadanlıq, kreditləşmə, subsidiyalaşma mexanizmindən təchizat, ləvazimat; - torpaq; -avtonəqliyyat və s. geniş istifadə olunur.Bu model əhalinin rifahının Borcun ödənilməsi sahibkarların gəlirləri vasitəsilə yüksəlməsinə və ölkənin bütövlükdə iqtisadi həyata keçirilir. Kiçik və orta sahibkarlıq üçün inkişafına müsbət təsir edir. borc kapitalının mənbəyi aşağıdakılardır: - yüksək Fransada kiçik biznesin maliyyə-kreditini rəqabətədavamlı iri müəssisələr; - dövlət-maliyyə- təmin edən struktur təşkilatlar fəaliyyət göstərir. kredit müəssisəsi ( ABŞ Ticarət Nazirliyi və Ölkədə qarşılıqlı təminat cəmiyyəti mövcuddur. Kiçik Biznes Adminstrasiyası ); - Kiçik Biznes Bu cəmiyyətin təqisatçıları kiçik müəssisələrdir. Adminstrasiyası ( İBA )ildə 60 mindən artıq 10 Cəmiyyətin “fəaliyyət sferası kiçik biznesdir. QTC- milyard dollara yaxın məbləğində kredit təminatı nin 30 faiz fəaliyyət həcmi sənaye və tikintiyə, 27 verir.”[6,c.58] faizi maqazinlərə və nəqliyyata, turizmə, 20 faizi ABŞ-ın maliyyə-kredit yardım modelinin üstün- ticarətə aiddir.” [6,c.62]Banklar da kredit verərkən lüyü və səmərəliyi ondadır ki, bu modeldə kiçik bu cəmiyyətlə sıx əlaqə saxlayır. biznesin maliyyələşdirilməsinin dövlət və özəl Banklar kredit vasitələrinin qaytarılması üçün formaları vəhdət təşkil edir. sahibkarlardan müxtəlif formalarda-ipoteka, torpaq, Alman maliyyə-kredit yardım modeli dövlət və əmlak formalarında təminat tələb edir. Kiçik müəssisə özəl institutların maliyyə-kreditləşməsinə əsaslanır. kommersiya bankına kredit verməsi üçün ona kom- Maliyyələşmə və kreditləşmə federativ, federal ərazi, pleks sənədlər təqdim edir, QTC sənədləri yoxlayır şəhər, dairə, icma səviyyəsində dövlət hakimiyyət və kredit verilməsi üçün razılığını bildirir. Komersiya orqanları, həmçinin Brüsseldəki Avropa İttifaqı bankı kredit üçün həmin zəruri sənədləri Sofaris-ə vasitəsilə həyata keçirilir. Maliyyə-krediti xüsusi (dövlət aksioner şirkətinə) təqdim edir, razılaşma ixtisaslaşmış banklar verir. Almaniyanın təcrübəsi sayəsində komersiya bankının kredit riski sığortalanır
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 74 Saibkarlıq Sahibkarlıq İşçilәrin orta subyektlәrinin subyektlәrinin siyahı sayı kateqoriyası illik gәliri Kiçik sahibkar 25 nәfәrәdәk 120 min manatadәk 25 nәfәrdәn 125 120 min manatdan 1250 Orta sahibkar nәfәrәdәk minmanatadәkGEOSTRATEGİYA 125 nәfәr vә 1250 manat vә ondan İri sahibkar və bundan sonra bank kredit verir. Sofaris qarışıq Cədvəl 2. 2016-ciondan illərdə çox müxtəlifçox ölkələrdə kiçik iqtisadiyyat formasıdır: ”- 34 faizi-dövlət -22 faizi- və orta müəssisələrin ÜDM və məşğulluqda payı banklar; -22 faizi-sığorta müəssisələri; -22 faizi kredit (çəkisi)[3,144] müəssisələridir.” [9, p.6] Ölkәlәr Kiçik vә orta kiçik vә orta Beləliklə, ABŞ-ın təcrübəsi Azərbaycan üçün müәssisәlәrin ölkә müәssisәlәrindә mәşğul bankların kiçik bizneslə əməliyyatları, risklərin idarə ÜDM-dә payı (%-la) olanların payı (%-la) olunması üçün baza yaradılması, bankların kiçik AB ölkәlәri 65 69 müəssisələrə kreditləşməsinin risklərinin azaldılması ABŞ 50 50 imkanları verilməsi maraqlıdır. Almaniyanın Yaponiya 48 80 təcrübəsindən Azərbaycan yeni başlayan Saibkarlıq Sahibkarlıq İşçilәrin orta subyektlәrininRussiya 26,1 subyektlәrinin 14 müəssisələrə informasiya yardımı, iqtisadi və texniki siyahı sayı kateqoriyası illik gәliri məsləhətləşmələri, güzəştli kreditləşmədən səmərəli Azәrbaycan 15 1,8 Kiçik sahibkar 25 nәfәrәdәk 120 min manatadәk istifadə edə bilər. Fransa təcrübəsi Azərbaycan üçün 25 nәfәrdәn 125 120 min manatdan 1250 Orta sahibkar faydalı olan istiqamətlər aşağıdakılardır: - sofaris Mənbə: cədvəlnәfәrәdәk M. Seyidovminmanatadәk tərəfindən tərtib olunub. 125 nәfәr vә 1250 manat vә ondan İri sahibkar tipli qarışıq tipli dövlət səviyyəsində ixtisaslaşmış ondan çox çox təşkilatların yaradılması; - sahibkarlara tədris və “Fitch” beynəlxalq reytinq agentliyi, Dünya məsləhət xidmətlərinin inkişaf etdirilməsi. Bankı, Davos İqtisadi Forumu və ABŞ-ın İrs Ölkәlәr Kiçik vә orta kiçik vә orta Məhz dünyanın qabaqcıl təcrübələri əsasında Fondununmüәssisәlәrin son hesabatlarında ölkә müәssisәlәrindә Azərbaycanda: mәşğul Azərbaycanda milli maliyyə-kredit yardım “Artıq dünyanınÜDM-dә payı reytinq (%-la) olanlarıntərtib payıedən (%-la) bütün mötəbər modeli uğurla inkişaf edir və dövlət siyasətinin qurumlarıAB ölkәlәri Azərbaycanı65 MDB-də69 ən islahatçı ölkə ABŞ 50 50 mühüm tərkib hissəsinə çevrilir. “Antiinhisar kimi təsbit edirlər.” [11] Yaponiya 48 80 fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Russiya 26,1 14
Qanununun 19-cu maddəsində maliyyə‐kredit SahibkarlığınAzәrbaycan 15 təsirilə ÜDM-in1,8 artım tempini inhisarçılığıaşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir. aşağıdakı cədvəldə görmək olar: “- Maliyyə‐kredit təşkilatlarının rəqabətin məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxaran, yaxud gətirib çıxara bilən qeyri‐qanuni fəaliyyəti aşağıdakılar hesab olunur: 1) maliyyə ehtiyatlarının çevikli- yinin məhdudlaşdırılması, kapitalın bir fəaliyyət sahəsindən digərinə axması qarşısında süni əngəllər yaradılması; 2) kommersiya bankları arasında vahid faiz dərəcəsi siyasəti yeritmək haqqında sazişlər bağlanması; 3) mülkiyyətvə təşkilati‐hüquqi for- Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi - http://www. malardan asılı olaraq təsərrüfat subyektlərinin bank azstat.org/MESearch/details krediti almasında əsassız ayrı‐seçkilik yaradılması; 4) bank kreditləri almaq istəyənlərin qarşısında Son iki ildə iki kredit reytinq agentliyi “Standard qanunvericilikdə nəzərdə tutulmayan şərtlərin & Poor’s” və “Fitch” Azərbaycanın kredit reytinqini qoyulması və bu şərtlərin sərtləşdirilməsi; 5) digər yüksəldib. “Birincisi, kredit reytinqi suveren fond- maliyyə‐kredit təşkilatlarının maliyyə bazarına daxil lar, pensiya fondları və digər investorlar tərəfindən olması (yaxud bazardan çıxması) üçün maneələr Azərbaycanın tədiyyə qabiliyyətini ölçmək üçün yaradılması; 6) kredit ehtiyatları bazarında süni yaxşı imkandır. Başqa sözlə desək, kredit reytin qıtlıq yaratmaq, yaxud qıtlığı qoruyub saxlamaq, qi ölkənin borclanma xərcini müəyyənləşdirən həmçinin kredit dərəcələrini yüksəltməkməqsədilə başlıca amillərdəndir. Kredit reytinqi artdıqca kredit verilməsinin azaldılması və ya ölkənin xarici borclanması zamanı şərtlər də dayandırılması.”[1,s.1] (məsələn, borcun faizi aşağı düşür və s.) yumşalır. İkincisi, yüksək kredit reytinqi tədiyyə balansına, xüsusilə kapitalın hərəkəti balansınamüsbət təsir edir, çünki ölkəyə vəsait axını stimullaşır və əksinə ölkədən vəsaitin çıxarılması tormozlanır. Üçüncüsü,
75 Azərbaycan dövləti və şirkətlərimiz beynəlxalq tənzimlənməsi; -əmtəələrin, xidmətlərin və iş maliyyə bazarlarına çıxış imkanlarını genişləndirirlər. qüvvəsinin idxal və ixracının tənzimlənməsi;- xüsusi Dördüncüsü, manatın sabitliyinin qorunması üçün növ məhsulların bazar qiymətlərinin tənzimlənməsi;- daha yüksək kredit reytinqi əlverişli şərait yaradır. iqtisadi artım səviyyəsinin tənzimlənməsi; - gəlirlərin Təsadüfi deyil ki, “Fitch”in proqnozuna görə, yenidən bölgüsünün tənzimlənməsi.” [2,159] Azərbaycan manatının dollara nisbətdə məzənnəsi Bütün bunlar onu göstərir ki, ölkəmizdə yeridilən növbəti iki il ərzində 1,7 manat səviyyəsində qala- pul-kredit siyasəti öz bəhrələrini verir və gələcəkdə caq. Beşincisi, kredit reytinqi yüksəldikcə qiymətli iqtisa-diyyatımızda müşahidə olunan çatışmazlıqların kağızlar bazarı da inkişaf edir. Altıncısı, kredit aradan qaldırılması bəzi problemlərin həll reytinqi Azərbaycandakı özəlləşdirmədə xarici edilməsinə, mövcud imkanlarımıza uyğun gələn investorların iştirakını sürətləndirəcək.”[11] həyat səviyyəsinə nail olmağa imkan verən sosial Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu tərəfindən yönümlü bazar iqtisadi sisteminin formalaşmasına sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi məqsədi şərait yaradacaqdır.[16]
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ilə onlara “ 2007 – 2008 –ci illərdə, həmçinin Bunlarla yanaşı, dövlət özünün struktur, pul- 2009 - cu il 9 oktyabr tarixindən 2011 – ci il 12 kredit, büdcə və digər siyasət formaları vasitəsilə oktyabr tarixinədək, eləcə də 2011 –ci il 13 oktyabr göstərilən istiqamətləri tənzimləyir və bu sahədə tarixindən 2015 – ci ilə qədər müxtəlif məbləğlərdə dünya ölkələrinin qabaqcıl təcrübəsindən istifadə güzəştli kreditlər təqdim edilmişdir.[4,44] edir. Bazar iqtisadiyyatının inkişafına səbəb olan Açar sözlər: sahibkarlıq, kiçik və orta amillərdən biri məhz sərbəst rəqabətdir. “Rəqabət biznes,maliyyə-kredit,yardım fondu.hüquqi və fiziki isə sahibkarın fəaliyyətinin nəticələrinidaha da şəxslər, dövlət orqanları, qanunvericilik, sahibkarlıq yaxşılaşdırmaq üçün istehsal və satış sahəsində subyektləri, maliyyə yardımı sahibkara ən əlverişli olan şərtləri əldə etməyə imkan verən firma və müəssisələr arasındakı mübarizə ƏDƏBİYYAT SİYAHISI formasıdır” [4,45] Azərbaycan dilində Dunya Bankı tərəfindən Azərbaycan üzrə 2003- 1. “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında” 30 sentyabr 2005-ci illər üçün Ölkəyə Yardım Strategiyası 2010-cu il tarixli 1083-III QD nömrəli Azərbaycan təsdiq olunmuşdur. Bu strategiya üzrə nəzərdə Respublikası Qanunu//”Azərbaycan” qəzeti,14 tutulan layihələr çərçivəsində artıq 65 milyon noyabr 2010-cu il № 252, s.1 ABŞ dolları həcmində kredit sazişi imzalanmış 2. Məhərrəmov A. M. Sahibkarlıq: nəzəriyyədən və təsdiq olunmuşdur. Bundan başqa strategiyada praktikaya. Bakı: Nurlar NPM, 2009, 360 s. nəzərdə tutulan layihələrdən biri də “Yoxsulluğun 3. Seyidov M. Kiçik və orta müəssisələrin müasir Azaldılmasına Yardım Krediti”dir. Bu layihə fəaliyyəti və təşkilati məsələləri//İPƏK YOLU, No.1, Yoxsulluğun Azaldılması və İqtisadi İnkişaf üzrə 2018, s.137-146 Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan tədbirləri 4. Süleymanli A.M. “Müasir dövrdə maliyələşdirmək və struktur islahatlarını davam Azərbaycanda sahibkarliğin inkişafinin re- etdirmək məqsədilə ayrılır. Kreditin məbləği 60 mi- gional problemləri və onun tənzimlənməsinin lyon ABŞ dolları təşkil edir və 3 il ərzində hər il 20 xüsusiyyətləri” mövzusunda magistr dissertasiyasi/ milyon ABŞ dolları ayrılması nəzərdə tutulmuşdur. Elmi rəhbər:dos.İ.M.Mahmudova .Bakı, 2016,83 s. “Azərbaycan Respublikası Dünya Bankı qrupuna Rus dilində daxil olan Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası ilə də 5. Дзбоева Д.П., (2010), Актуальные əməkdaşlıq edir. BMK-nın fəaliyyəti əsasən özəl вопросы развития малых и средних форм sektorda cəmləşmişdir və ayırdığı kreditlərin ümumi предпринимательства, Международный dəyəri 136,3 milyon ABŞ dolları təşkil edir. BMK бухгалтерский учет,No.11(143), с.15-21. Mikromaliyyələşdirmə Bankının 23,75%-lik payla 6. Заболоцкая В.В. Исследование зарубежных səhmdarıdır.” [2,141-142] моделей финансово-кредитной поддержки Azərbaycan dövləti öz iqtisadi siyasətində малого предпринимательства и возможность sahibkarlıq fəaliyyətinə yardım etmək üçün их адаптации в России. // Денежно-кредитная aşağıdakı dolayı təsir etmə mexanizmindən istifadə политика, №18 ( 498 ), 2012, c.57-67 etmişdir: -”xarici və daxili investisiya qoyuluşunun 7. Пихлер, Й.Х. Малые и средние предприятия. stimullaşdırılması; - əhalinin tam məşğulluğunun Управление и организация / под ред. Й.Х.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 76 GEOSTRATEGİYA Пихлера, Х.Й. Пляйтнера, К.-Х. Шмидта. Пер. с конкурентной среды в предпринимательском нем. И.С. Алексеевой, Г.И. Токаревой. – Москва: секторе экономики. Он также показывает ИНФРА-М, 2002. – 189 c. успешное развитие национальной модели İngilis-fransız dillərində финансово-кредитной помощи в Азербайджане 8. Beck T., Demirguc-Kunt A., (2006), Small с учетом опыта развитых стран и национальных and medium-size enterprises: Access tofinance as особенностей. Отмечается, что по мере роста a growth constraint, Journal of Banking & finance, рейтинга страны в области финансово-кредитной Vol.30, No.11, pp.2931-2943. помощи предпринимательству растет и интерес 9. Nolile D. Le controle de gestion dans une к инвестициям. В статье также описывается, enterprise diassurances et reassuranses, 1976, какие механизмы влияния использует "L'Argus" 75 p. азербайджанское государство для продвижения İnternet resursları предпринимательства в своей экономической 10. Azərbaycanda pul-kredit siyasəti// политике посредством структурной, денежной, https://banknews.az › azerbaycanda-pul-kredit- бюджетной и других форм политики. siyasəti..13.05.2014 11. Qasımlı V.: “Azərbaycanın yüksələn kredit Ключевые слова: предпринимательство, reytinqləri İlham Əliyevin siyasətinə investorların фонд помощ, юридические и физические лица, etimadını daha da artırır” // https:// iqtisadi islahat. государственные органы, законодательство, org/ news/ vusal_ qasimli azerbaycanin _yukselen_ основные направления денежно-кредитной kredit_ reytinqleri_ ilham_ eliyevin_ siyasetine_in- политики, малый и средний бизнес, реализация vestorlarin_etimadini_daha_… //11.05.2021 финансово-кредитной политики. /12. Малый бизнес в развитых странах-США и Японии //https://malbusiness.com/malyiy-biznes-v- SUMMARY razvityih-stranah-chast1//02.06.2014 The role of finance and credit in the development 13. Шопперт К. А.,Юзвович Л. И. Финансово- of entrepreneurship in Azerbaijan. кредитные инструменты госу-дарственной The article discusses the role of small and me- поддержки малого бизнеса//Фундаментальные dium enterprises, the private sector in the dynamic исследования. 2019, №10, c. 123-128 //URL: http:// development of Azerbaijan and the measures taken www.fundamental-research.ru/ru/article/view?id=42 to develop entrepreneurship. The analysis examines 574[Baxılıb:12.05.2021] the main directions of monetary policy, small and 14. N Novruzov, Xanoğlan Hüseynov Maliyyə medium enterprises, financial assistance to their dərsliyi http://lib.bbu.edu.az/files/book/278.pdf infrastructure, implementation of financial and credit 15. https://banknews.az/azerbaycanda-pul-kredit- policy in the field of entrepreneurship, the formation siyaseti/ of a competitive environment in the entrepreneurial 16. https://banker.az/iqtisadi-inkisafda- sector of the economy. It also shows the success- m%C9%99rk%C9%99zi-bankin-pul-kredit-si- ful development of the national financial and credit yas%C9%99tinin-rolu/ assistance model in Azerbaijan, taking into account the experience of developed countries and national РЕЗЮМЕ characteristics. It is noted that as the country's rating Роль финансов и кредита в развитии of financial and credit assistance to entrepreneur- предпринимательства в Азербайджане ship rises, so does the interest in investment. The В статье рассматривается роль малых и article also describes what influence mechanisms the средних предприятий, частного сектора в Azerbaijani state uses to promote entrepreneurship in динамичном развитии Азербайджана и меры, its economic policy through its structural, monetary, принимаемые для развития предпринимательства. budgetary and other forms of policy. В анализе рассматриваются основные направления денежно-кредитной политики Keywords: entrepreneurship, aid fund. legal enti- малых и средних предприятий, финансовое ties and individuals, government agencies, legisla- содействие их инфраструктуре, реализация tion, business entities, financial assistance, providing финансово-кредитной политики в сфере financial assistance to their infrastructure, implemen- предпринимательства, формирование tation of financial and credit policy in business policy,
77 DDC 657; 311.216; 336.717.6 IMPLEMENTATION OF ERP FOR
ACCOUNTING AND AUDIT IN ELDANIZ ISMAYILOV Azerbaijan State University of Economics, PRODUCTION INDUSTRY master
E-mail: [email protected]
The ERP System Essentıal For Figure 1: The place of ERP Systems in Manufacturıng Industry Information systems. ERP reporting. In the radical structural change that has emerged with globalization, the industrial society leaves its
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal place to the information society with structural dif- ferences, and new structures that show completely differences in quality are formed. In the new soci- ety based on different models, factory and material production lose its characteristic of society, instead, the production of knowledge and service gains im- portance with symbolic elements. Similarly, capital, which has a strategic factor in the industrial society, Source: Klaus & Rosemann, 2010 leaves its place to knowledge, and knowledge be- First Stage: Making an investment decision - planning the ERP comes an important resource as much as energy and With the increase of international competition, machinery required for an organization. the removalSecond Stage of Software customs selection walls, and the spread of
Integrated information systems are systems internationalThird Stage: Implementationtrade, all companies of the software have started to developed by using information and communication seek and follow new systems and strategies. ERP Fourth Stage: Continuous improvements technologies to ensure that information is obtained, is one of them. Although there are general concepts stored, transmitted, and used that is to be questioned on whatFifth stage:ERP It isis accepted understood as an integrated in an process academic consisting of context, transformation and reported, by defined rules and order to increase debates continue on its definition. Although it is the efficiency and effectiveness of the business. In possible to make different definitions by looking at the information system, correct information that different anglesCritical success factors in ERP for the concept of ERP, Implementation it can be de- supports the decision mechanism is fed by real and fined as commercial software packages that provide detailed data. Strategicthe integration of all ongoing informationTactical flow in a The contributions of the integrated information Legacy systems company (Klaus & Rosemann, 2010).Personnel system to the business can be listed as follows: Business visionCritical factors that must be metMonitoring and feedback for ERP to be I.Provides competitive advantage; implemented successfully; ERP teamwork and ERP Strategy Business process change and software II. It helps in creating and developing new prod- the quality of the team, senior management sup- ucts based on knowledge; port, business plan and vision, reviewconfiguration of business III. Increases operational efficiency in businesses; TOP Management support processes with minimum adaptation,Client Consultation change of IV. It gives customers the opportunity to provide Project schedule/plans management program and culture,Client acceptance project manage- better service; ment, monitoring the development of performance, V. It allows to recognize and capture new oppor- effective communication, software development, tunities in the market. testing and detection of malfunctions, determining Place of ERP in Integrated Information System. the project champion, implementing the business ERP Systems constitute the infrastructure of the and information technology system (Karadere & Information system pyramid as shown in Figure 1 Baykoç, 2010). (Allen & Kern, 2012). The project management model below focuses on various components in the integrated process. ERP implementation in the proposed methodology:
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 78 GEOSTRATEGİYA Figure 2: Stages of ERP implementation. ware in line with the determined goals. The social
side of change is the most important determinant of First Stage: Making an investment decision - planning the ERP success or failure. If the business does not adopt the Second Stage Software selection new system, failure is inevitable. Only 20% of the Third Stage: Implementation of the software ERP applications are fully successful, and in 20% Fourth Stage: Continuous improvements the project cannot be implemented at all. Successful Fifth stage: It is accepted as an integrated process consisting of transformation operation of ERP requires more than the establish-
ment of this system in the enterprise. To achieve op-
Source: Klaus & Rosemann, 2010 timal results in the economy where the ERP system Critical success factors in ERP Implementation will be used. Here are 5 important success factors. Strategic Tactical Senior management should be at the forefront These are as follows: Legacy systems Personnel of these needed changes. Top management's com- Establishing business practices: simplifying, Business vision Monitoring and feedback mitment is important. This commitment should not coding and clarifying business processes, ERP Strategy Business process change and software be limited to the project idea but should continue To establish a system that will enable consist- configuration throughout the project's completion. This commit- ent and correct transactions, TOP Management support Client Consultation ment should cover the needs of the organization, Considering formal costs and checking their Project schedule/plans Client acceptance beyond the technical appearance of the project for accuracy, successful implementation. In addition to the supply Developing and using criteria and standards of capital, senior management should identify some covering the whole business, of the best and brightest personnel from the business Testing ERP on a small scale first and then needed to implement ERP at a certain time. It should expanding it to the whole business. release these people from their job responsibili- In order to identify that they made an ERP im- ties, organize them in an interdisciplinary team and plementation project profile that consisted of critical empower them to run the project. It should not be successFirst Stage:factors Making an organized investment decision -in planning the the strategicERP and tactical forgotten that the implementation of ERP means that framework. The critical success factors were divided Second Stage Software selection some jobs in the enterprise will change. under the strategic and the tactical factors of the Third Stage: Implementation of the software Today, many institutions find it difficult to see the implementation project. whole of their work. Especially in medium-sized or- Fourth Stage: Continuous improvements Fifth stage: It is accepted as an integrated process consisting of transformation ganizations, the intensity of daily work and the effort Table 1: Critical success factors in to keep up with constant change causes an increase ERP Implementation in operational work and a narrowing of the strate- Critical success factors in ERP Implementation gic perspective. At this point, before evaluating the Strategic Tactical corporate solution, institutions should hold the mir- Legacy systems Personnel ror to themselves and reveal their processes. After Business vision Monitoring and feedback this point, the answer to why the institution needs a ERP Strategy Business process change and software solution can be given clearly. Some institutions need configuration new solutions due to the insufficiency of business TOP Management support Client Consultation functions, the increasing workforce and number of Project schedule/plans Client acceptance transactions after growth and development, and the inadequate performance of their existing systems. Source: Shanks, Seddon, Willcocks, 2004. ERP systems aim to manage all activities of busi- nesses in integration with each other. The system The implementation process covers project initia- covers all levels of employee, from the highest level tion until it’s going span. Project initiation starts decision maker to a staff member who only performs with the decision to fulfilling of the ERP system daily activities. The business is changing by moving project. What can be done in this process is the to an institutional system with all its staff. Therefore, initiation of the idea to adopt ERP, to improve busi- ERP applications are made depending on the culture ness cases, search for the project leader, selection of of the relevant enterprise. Because all business pro- software and implementation partner, project plan- cesses of the enterprise are reinstalled on the soft- ning, and scheduling.
79 These applications provide timely responses to ers, and banks. With this module, management of customer demands and changes in production capac- accounts belonging to all customers, vendors, busi- ity as possible. The ERP system reports the list of ness employees, bank accounts, checks-bills, and defects due to the tight integration of the application valuable papers is provided. With cash management, module and data. Typically adopting ERP is based both cash collection and cash payment transactions on the assumption that the business is building all. are streamlined. It is shown whether the collection By accepting, it takes years for the business to make will be made from accounts, bank, or check or bill big changes. Although most ERP systems can im- in the portfolio and cash payments will be made prove the memory of the enterprise practically, the from the bank, check-promissory note, or accounts. application part for private enterprises is not good Recording all transactions in the purchasing-pro- enough. Since ERP software is installed on data- duction-sales process that constitute short-term cash bases, it provides the opportunity to work with other flows simultaneously and completely integrated is of applications easily. great importance in terms of the healthy preparation
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ERP has greatly improved the integration of of cash budgets, which are short-term financial plan- different parts of an enterprise and the regular and ning tools (Klaus & Rosemann, 2010). timely information flow between them. Potential In the computerization era, the audit task be- benefits of ERP; Enhanced integration between comes very complex. As in many other areas in functional departments, emphasis on core business businesses, it will be necessary to benefit from the process, proven and reliable software, and overall computer in the field of inspection. Internal and strengthened competitiveness. In creating an ERP external auditors must have sufficient knowledge of solution, the business can quickly bring its business computer use to effectively and effectively audit the process to industry standards (Glenn, 2008). internal control system of the enterprise. The impor- ERP increases efficiency in the field of produc- tant point of the computer in accounting controls is tion and marketing, which is increasingly competi- that the auditor examines and evaluates the structure tive. In addition to the ERP production sector, it of internal control in terms of the existence and has become widely used in areas such as education, reliability of the control points in the computer. As a small entrepreneurship, and electricity and water result of the processing of accounting data in elec- services. ERP provides real-time information to tronic media, storing and transmitting them in mag- management, allowing better decisions to be made. netic media, the auditor is faced with new types of The modules of the ERP systems enable integrat- errors and frauds caused by technological develop- ed data management by providing access to the cen- ments, unlike traditional methods. These errors and tral data used in common to prevent data duplication tricks that arise due to information technology have and ensure data integrity. Even if the transactions are caused the concepts of computer errors and com- made locally, they should be able to be integrated puter tricks to enter the audit literature. Computer with other processes. Thus, data can be instantly fraud can usually be done by wrong data or software transferred to the point where it is required. In ERP manipulation to accounting information systems, systems, The Production Module has been devel- or by changing or destroying accounting data and oped for all kinds of program creation, revision, and information stored on magnetic media (Vathanophas monitoring the production needed to produce on & Stuart, 2010). time, in the desired quality and quantity. The internal control system in an enterprise The system periodically generates invoices based directly affects the audit activities carried out in that on receipts entered as purchase orders. Invoice enterprise. Internal control includes the protection control offers a special method for entering vendor of business assets, the control of the accuracy and business invoices, and this method is faster than the reliability of accounting data, the improvement of standard transaction. Managing the entire financial the efficiency of transactions, and the organizational structure of the business, the finance module of the plan and accepted criteria within the framework of system is used for tracking all financial transac- adherence to management policies. Internal control tions such as cash, check-promissory notes, credit, allows a business to go in the direction it wishes risk management, cash flow planning, and foreign to go and prevents it from entering dangerous and currency transactions for tracking customers, sell- surprising paths. Internal control helps an undertak-
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 80 GEOSTRATEGİYA ing achieve performance and profitability goals and structure, and more transparent practices can be prevent resource losses, provide reliable financial implemented. reporting, comply with laws and other regulations, and avoid notoriety and other negativity. Conclusions and Recommendations The intensive use of information technologies in The article concludes that of developments in SMEs has deeply affected the functioning logic of information and communication technologies in the accounting information systems in the public sector, globalizing world, the most important problem of and in our country, instead of manual methods, ap- businesses is to survive In this direction, the neces- plications such as e-invoices, e-dispatch notes, and sity of good management of information becomes e-bills, which emerged with the regulations made important. The need for a management tool that will in the legal legislation system, are used in keeping ensure efficient use of resources with the right infor- accounting records in the public sector. Reveals the mation at the right time has led to the emergence of importance of using ERP systems in the future in ERP systems. terms of ensuring unity in practice and recording ERP is a management system that plans the more information. The innovations implemented financial and accounting business of SMEs with the by the authorities competent in accounting issues in help of information technologies and meets all their our country are possible with the integration of the information needs. Integrating many functions of existing information systems used by the enterprises businesses in a single system, accessing informa- or the modules in the ERP systems to the system put tion from a single source, improving communica- into practice by the state. tion and interaction with customers and suppliers, On the other hand, by standardizing the data of globalization trends, adaptation to competitors and the items related to the financial statements in the competitive pressures and their desire to gain strate- system through codes, it allows the business to com- gic advantage have contributed to the development pare periodically within the context of the relevant of ERP systems. Businesses can determine strategies accounts and to compare the communication, agree- for the future, make the right decisions, and gain a ment, and purchasing process with which external competitive advantage with ERP systems, which are supplier (Güroğlu, 2010). integrated system. However, due to technical problems arising Therefore, the fact that it makes it possible to from automation and integration systems in the analyze consistently the processes that are filtered information and documents that especially large- by the data of a relevant account item, based on the scale enterprises operating in the private sector will operating logic of ERP systems in prepared reports submit to the regulatory and supervisory authorities, and especially in financial statements, provides different integrators can be connected. For example, significant functionality in the application. In addi- due to the limited access to the automation system tion, connecting the business activities in the context of regulatory and supervisory institutions in terms of of departments horizontally and vertically enables sending an e-invoice to the relevant institutions by the multi-faceted query of information and docu- an enterprise using SAP application, a connection is ments created through the user access system. Based established through integrator companies that will on this, the information contained in the financial provide a connection between the existing enterprise statements is obtained from elements such as pro- and the regulatory and supervisory institutions to duction, order, purchasing, procurement, accounting ensure the continuity of the connection in the ap- and finance, human resources, customer relations, plication. Since the transaction cost will increase if which are the subsystems of the accounting informa- the company establishes the connection itself, it is tion systems based on ERP systems, and how and to necessary to develop ERP sub-modules in this sense what extent these factors affect which data The ERP (Poston, & Grabski, 2011). systems, which help to determine the risk, provide a In the following years, it is clear that the devel- high level of assurance to the businesses in terms of opment and implementation of modules that will potential investors and creditors. enable the application of ERP systems to spread to a wider area both in the public and private sectors, Keywords: information and communication, SMEs, will bring a new discipline to the national economic ERP system, accounting.
81 REFERENCES keçirilir və fərqləndirici xüsusiyyətləri Maliyyə 1. Allen D., Kern T. (2012), Enterprise resource Hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarının qaydaları planning implementation, p.324. ilə müqayisə olunmuşdur. Tədqiqatın məqsədi kiçik 2. Buchok J. (2001), “Failed Initiatives.” 380 p. və orta müəssisələrdə mühasibat uçotu sisteminin 3. Dysart J.W. (2002), “Planning for Real-Time təkmilləşdirilməsi üçün metodiki alətlər və praktik Information.” Banking Strategies, 426 p. tövsiyələr hazırlamaqdır. 4. Glenn G. (2008), ERP 100 Success Secrets: Enterprise Resource Planning 100 Success Secrets, Açar sözlər: informasiya və kommunikasiya, kiçik və 127 p. orta müəsisələr, ERP sistemi, mühasibat. 5. Güroğlu, N. (2010), “Kurumsal Kaynak Plan- lama (KKP) Projeleri Yönetimi, s.155. РЕЗЮМЕ 6. Karadere, A. ve Baykoç, Ö. (2010) “Kurum- В статье анализируется применение sal Kaynak Planlama (KKP) Uygulaması Sonrası ERP-система для бухгалтерского учета и
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal İşletmelerin Yaşadığı Sorunlar, s.118 аудита на производственных предприятиях. 7. Klaus, M., & Rosemann, G. G. (2010). What is Cовершенствование этого направления в области ERP? Information System Frontiers, p.300. бухгалтерского учета и аудита считается одним 8. Poston, R. S., & Grabski, S. (2011). Financial из самых актуальных вопросов. Использование impacts of enterprise resource planning implementa- информационных и коммуникационных tion. International Journal of Accounting Informa- технологий, которые продолжают развиваться tion Systems, p.520. полным ходом, и сегодня проявляется во всех 9. Razmi J., Sangari M. S., Ghodsi R., (2012), сферах. Одной из наиболее широко используемых Advances in Engineering Software, p.314. информационных технологий в мире является 10. Shanks G., Seddon P.B., and Willcocks L. планирование ресурсов предприятия. В (2004), Second-Wave Enterprise Resource Planning этой системе с точки зрения эффективного Systems: Implementing for Effectiveness, 340 p. использования ресурсов и интеграции рабочих 11. Vathanophas V., Stuart L., (2010), Enterprise процессов в современном мире- это важная Information Systems, p.412 система, где конкуренция растет, а работа, ориентированная на клиента, приобретает все XÜLASƏ большее значение. С помощью ERP компаний Məqalədə istehsal müəssisələrdə mühasibat və au- можно получать больше информации- вовремя, dit üçün ERP sisteminin tətbiqi təhlil olunur. Müha- быстрее и с меньшими затратами. Основные sibat və audit sahəsində bu sahənin yaxşılaşdırılması факторы системы ERP были представлены в ən aktual məsələlərdən biri hesab olunur. Tam производственном секторе- еe роль в экономике, sürətlə inkişaf etməyə davam edən informasiya анализ текущего состояния применения və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə ERP в национальной и мировой экономике и bu gün özünü hər sahədə göstərir. Dünyada geniş перспективы развития ERP в производственном istifadə olunan informasiya texnologiyalarından секторе. В статье рассматривается историческое biri də müəssisə resurslarının planlaşdırılmasıdır. развитие идеи создания международного Bu sistemdə, rəqabətin artdığı və müştəri yönüm- стандарта для малых и средних предприятий, и lü işlərin əhəmiyyət qazandığı müasir dünyada сравниваются его отличительные особенности mənbələrdən səmərəli istifadə və iş axınlarının с правилами Международных Стандартов inteqrasiyası baxımından əhəmiyyətli bir sistemdir. Финансовой Отчетности. Целью исследования ERP ilə şirkətlər daha çox məlumata, daha sürətli, является разработка методического vaxtında və daha az xərclə əldə edə bilərlər. ERP инструментария и практических рекомендаций sisteminin istehsal sektorunda əsas amillər, iqti- по совершенствованию системы бухгалтерского sadiyyatda rolları, milli və dünya iqtisadiyyatında учета на малых и средних предприятиях. ERP sisteminin tətbiqinin mövcud vəziyyətinin təhlili, istehsal sektorunda ERP-nin perspektiv Ключевые слова: информация и коммуникация, inkişafı mövzusu haqqında məlumat verilmişdir. малые и средние предприятия, система ERP, Məqalədə kiçik və orta müəssisələr üçün beynəlxalq бухгалтерия. standart yaratmaq fikrinin tarixi inkişafı nəzərdən
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 82 GEOSTRATEGİYA
UOT 336.71 BANK SİSTEMİNDƏ RİSK
QİYMƏTLƏNDİRMƏSİ ƏSƏDLİ ZƏRQƏLƏM Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, FƏALİYYƏTLƏRİNİN MÖVCUD magistr VƏZİYYƏTİ E-mail: [email protected] Giriş iki mеtоddan daha gеniş istifadə оlunur. Bunlardan Məqalədə bank risklərinə dair, konsepsiyalar biri risklərin kəmiyyətcə, ikincisi isə kеyfiyyətcə və tədbirlər planları və onlarda nəzərdə tutulan qiymətləndirilməsi mеtоdlarıdır. İlk növbədə, tədbirlərin yerinə yetirilməsi proseslərinə nəzər risklərin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi mеtоdları salınmış, araşdırılmışdır. Risk qiymətləndirməsi, üzərində dayanmaq daha məqsədəuyğun оlardı. bankın fəaliyyətinin müəyyən bir mərhələsində Risklərin idarə olunmasında onların kəmiyyətcə risklərin təzahürü ilə əlaqəli xərclərin kəmiyyət qiymətləndirilməsi əsas yer tutur. olaraq təyin edilməsidir. Risk qiymətləndirməsinin İqtisadi risklərin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi məqsədi bankın fəaliyyətinin bazar şərtlərinə mеtоdlarını iki qrupa bölmək оlar. Mеtоdların uyğunluğunu müəyyənləşdirməkdir. birinci qrupunun əsasında bu və ya digər vəziyyəti tam və ya qismən fоrmalaşmış prоsеdurların Əsas hissə köməyi ilə ifadə еtmək cəhdi dayanır. Bunlar еlə Bank riskləri kompleksinin idarə olunması müa- prоsеdurlardır ki, tədqiq еdilən hadisələrin inkişaf sir bank sisteminin əsas fəaliyyət sahəsinə çevrilir. məntiqini həmin hadisələr arasındakı əlaqəni nəzərə Xüsusi idarəetmə vəziyyətində, ehtimal olunan almaq yоlu ilə əks еtdirir. Bu mеtоdlardan istifadə gəlir və zərərlər, eləcə də uğurlu risk idarəetmə еdilməsi öyrənilən prоsеslər arasında qarşılıqlı fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün lazım olan fəaliyyətin mümkün оla bilən хaraktеrinə dair işçi mənbələr arasında optimal nisbəti seçmək lazımdır. fərziyyələrin irəli sürülməsini, nəzərdən kеçirilən Hal-hazırda bank riskləri problemi xüsusilə hadisələrin inkişafını kəmiyyət baхımından əks aktualdır. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, risklərin еtdirən riyazi qanunun və ya qaydalar tоplusunun idarəedilməsi, banklarda zəif korporativ idarəetmə fоrmalaşdırılmasını, mövcud infоrmasiya əsasında və daxili nəzarət problemləri çox vaxt ayrı-ayrı mоdеl qurulmasını nəzərdə tutur. Bu qrupa aid banklarda böhranlara səbəb olur və bank sekto- mеtоdların tətbiqi mürəkkəb hеsablama aparatının runun maliyyə sabitliyini təhdid edir. Bank bizne- mövcudluğu, hеsablama və təhlilin əməktutumunun sinin sürətli inkişafının hazırkı şəraitində risklərin çох оlması ilə səciyyələnir [1]. idarəedilməsi problemi də Azərbaycanın bank İkinci qrup mеtоdlar isə, əsasən еmprik sisteminin vəziyyətinə mənfi təsir göstərə biləcək nəticələrə əsaslanır. Bu zaman gözlənilən riski ciddi amillərdən birinə çevrilməkdədir. Qeyd müəyyənləşdirmək üçün оnun kеçmiş təcrübə, etmək lazımdır ki, müasir bank bazarını risk ol- faktlar və hadisələr bazasında еkstrapоlyasiyasından madan təsəvvür etmək olmaz. Hər əməliyyatda istifadə еdilir. Bu qrupa еkspеrt və statistika risk var. Hər hansı bir bank riskini tamamilə aradan mеtоdları daхildir. Еkspеrt mеtоdları səmərəli qaldırmaq mümkün deyil. Kommersiya bankının qərarlar qəbul еdilməsi məqsədilə riskin aldığı risk səviyyəsi nə qədər yüksək olsa, po- kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinə dair еkspеrtlərin tensial gəlirliliyi bir o qədər yüksək olar. Prak- ümumiləşdirilmiş fikrinin aşkarlanmasına və tik bankçılığın əsas vəzifəsi ümumiyyətlə riskin fоrmalaşmasına yönəlmişdir. Başqa sözlə, daha çох aradan qaldırılması deyil, onun gözlənilməsi, mümkün оlan ağır itkilərin göstəriciləri (оnların qiymətləndirilməsi və azaldılmasıdır. Bütün hal- səviyyələrini və еhtimalları) müəyyənləşdirilir. larda, risk müəyyənləşdirilməli və ölçülməlidir. Təhlilin və prоqnоzlaşdırmanın statistik Risklərin düzgün qiymətləndirilməməsi və ya onlara mеtоdlarından о hallarda istifadə еdilir ki, lazımi qarşı təsirli tədbirlərin görülməməsi halında bank infоrmasiya öyrənilən hadisələrin müəyyən dövr üçün mənfi nəticələr yarana bilər. ərzində vəziyyətinə dair kоnkrеt məmulatların Risklərin müəyyən еdilməsi təcrübəsində əsasən işlənilməsi və təhlil əsasında əldə еdilsin. Оnların
83 köməyi ilə riskin mövcudluğunu şərtləndirən ən lin NPV nisbəti 16,8% -ə çatıb. mühüm amillərin aşkara çıхarılması məsələləri həll Ümumiyyətlə satışlar, risklərin idarəedilməsi və еdilir. anderraytinq prosedurları arasında zəif koordinasiya Bank risklərinin təsnifatına gəldikdə, bazar kredit riskinin artmasına səbəb olan amillərdən münasibətlərinin inkişafına, bank fəaliyyətinin biridir. Ən yaxşı praktikada satış, anderraytinq və təşkili sahəsində yeni texnologiyalara, o cümlədən qərar qəbuletmə arasında səlahiyyətlərin balanslı məlumatlara əsaslanaraq daim təkmilləşdirilməlidir. bölgüsü mövcuddur. Riskin azaldılması üçün Cədvəl 1 bank risklərinin ümümi təsnifatını əks istifadə olunan əsas yanaşma, böyük korporativ etdirir [5]. şirkətlər üçün müştəri mərkəzli bir strategiyanın və kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri üçün Cədvəl 1: Bank risklərinin təsnifatı standartlaşdırılmış bir strategiyanın həyata keçirilməsidir. Azərbaycanda bütün istehlakçı Risklәrin tipi Risk kateqoriyası Risk qrupu seqmentləri üçün tədbirlər istehlakçılara əsaslanır və
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Xarici Әmәliyyat mühiti Tәnzimlәmә risklәri, rәqabәt KOM və mikro seqmentlər üçün standartlaşdırma risklәri, sәnaye risklәri, ümumiyyətlə həyata keçirilmir. Kredit riskinin iqtisadi risklәr, ölkә riski izlənməsi prosedurlarının təkmilləşdirilməsinə
Daxili İdarәetmә risklәri Dәlәduzluq riski, sәmәrәsiz ehtiyac var. Beləliklə, banklar riskləri bir qayda tәşkilatlanma riski, bank olaraq mexaniki və periyodik olaraq təsnif edirlər. rәhbәrliyinin ağlabatan Avtomatlaşdırılmış risk aşkarlama sistemləri qәrarlar qәbul edә bilmәmәsi geniş tətbiq olunmur. Ən yaxşı təcrübədə, risk riski aşkarlanması “erkən xəbərdarlıq sistemləri” əsasında avtomatlaşdırılmışdır. Bazar risklərini, xüsusilə Maliyyә xidmәtlәri Texnoloji risk, әmәliyyat riski, valyuta risklərini idarə etmək üçün məhdud hedcinq tәchizatı risklәri yeni maliyyә alәtlәrinin tәtbiqi alətləri bankların risk həssaslığını artırdı. Nəticədə, riski, strateji bank maliyyә öhdəliklərin aktivlərdən daha sürətli dollarlaşması, riski 2015-ci il devalvasiyası zamanı sektor üçün Maliyyә risklәri Faiz dәrәcәsi riski, kredit riski, əhəmiyyətli itkilərlə nəticələndi. Bu, bazar riskləri likvidlik riski, balansdankәnar səbəbindən əlavə kapital tamponunu tələb edir. risk, valyuta riski, bankın borc Kredit riski müştərilərin bank qarşısında kredit kapitalından istifadә riski borclarını geri ödəyə bilməməsi və ya ödəməməsi hallarında ortaya çıxır və bankın kredit aktivlərinin Banklarda risk menecmenti üçün tənzimləyici azalmasına səbəb olur. Bu hal bankın təklif etdiyi tələblərin vaxtaşırı sərtləşdirilməsi sektorda risk istehlak, biznes, ipoteka və s. kreditlərdə baş verə menecmenti ənənəsini inkişaf etdirmişdir. Lakin bilər ki, bütün bu kredit riskləri bankı müflis olmağa mövcud iqtisadi şəraitdə bankların risklərə ar- qədər apara bilər. Banklar üçün kredit riskinin tan həssaslığı və yeni risk sahələrinin meydana ölçülməsi, bank sistemindəki maliyyə əlaqələrinin çıxması risklərin idarə olunması təcrübələrinin vacibliyi səbəbindən olduqca çətindir. Kredit təkmilləşdirilməsini tələb edir. Banklarda risk risklərini müəyyən etmək üçün aşağıdakı ölçülər menecmentini yaxşılaşdırmaq üçün mövcud hesablana bilər: prudensial tələblərin Basel Komitəsi tərəfindən - Qabaqcadan ödənilmə riski: bu risk müştərinin müəyyən edilmiş tənzimləmə prinsipləri ilə və ya əks tərəfin krediti ödəyə bilməməsi nəticəsində tədricən uyğunlaşdırılması və korporativ idarəetmə yaranan zərər riskidir. Bu zaman zərərin ölçüsü ənənələrinin təkmilləşdirilməsi məsələsi getdikcə qüvvədə olan bazar dərəcələrindən asılı olur. Qa- daha çox aktuallaşır. Kredit riski bankların risk baqcadan ödənilmə riski, kredit ekvivalentliyi profilində əsas yeri tutur. 2011-2015-ci illərdə NPV prinsipinə görə ölçülməlidir və riskin vəziyyətinin nisbəti ən yüksək səviyyəyə çatmışdır. Beləliklə, cari bərpa dəyərinin bazardakı dəyişikliklərin 2015-ci ildə ümumi portfelin NPV nisbəti yüzdə nəticəsi kimi müəssisənin gələcək potensial risk 13,9, Türkiyədə isə bu göstərici yüzdə 2,8 idi. 2016- təhlükəsinin bəzi çoxsaylı təxminlərinin cəmini əks cı ilin birinci rübündə Azərbaycanda ümumi portfe- etdirməlidir.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 84 14 12.2 12
10 8.3 GEOSTRATEGİYA 8 6.1 - Cari təhlükə: bu əks tərəfin bu gün krediti ödəyə Gəncədə6 28,8 milyon manat təşkil edib. Lənkəranın bilmədiyi və vəziyyətin cari bazar şəraitində yenidən qalan hissəsi 14,8 milyon manat, Bərdə 7,1 milyon 4 qiymətləndirilməsinə ekvivalent olduqda yaranan manat, Abşeron rayonu 5,9 milyon manat tutur. zərər növüdür. Ölkədə2 ən az problemli kreditlər Şərur, Lerik, 0 - Potensial risk təhlükəsi: əks tərəf gələcəkdə Yardımlı və2018 Xızıdır [6]. 2019 2020 müəyyən olunmuş müddət ərzində krediti Vaxtı keçmiş kreditlәr ödəyə bilmədikdə nəyin itiriləcəyini əks etdirən Qrafik 1. Regionlar üzrə vaxtı keçmiş kreditlər
əməliyyatın, gələcək cari bərpa dəyərinin qiymətləndirilməsidir. Mükəmməl təcrübəyə əsasən, bu dəyər simulyasiya vasitəsilə əldə olunmalıdır və 2%1%1%0% bazarın dəyişkənliyi, portfelin təsiri, əvəzləşdirmə müqavilələri, girov və digər kredit vasitələrini 44% 52% (zəmanətlər, akkreditivlər və s.) nəzərə almaqla, riskə məruz dəyərə görə bazar riski simulyasiyasına analoji olmalıdır. Nisbətən mürəkkəbləşdirilmiş alternativ təcrübəyə görə, potensial risk təhlükəsini Respublika üzrә cәmi Bakı Sumqayıt Gәncә Lәnkәran Bәrdә Abşeron hesablamaq üçün qiymətləndirmələrdən etibarlı istifadə oluna bilər. - Gözlənilən zərər, mövcud məlumata əsasən Müasir praktikada müxtəlif müəlliflər bank bankın üzləşəcəyi ehtimal edilən zərərlərin risklərini qiymətləndirmə metodlarının təsnifatına səviyyəsini əks etdirir. Bu, gələcək potensial bir çox yanaşma müəyyənləşdirirlər. Ancaq ən çox təhlükənin əks tərəfin krediti ödəyə bilməməsi istifadə olunan metodlar aşağıdakılardır: ehtimalı və nəzərə alınmış yığılma dərəcələri ilə riyazi ehtimaldır. Gəlirlərə tətbiq edilən kredit riski Sxem 1: Bank risklərini qiymətləndirmə dəyəri kimi istifadə edilən gözlənilən kredit itkisi metodları ölçüləri, bankı uzun müddətli istifadə olunan kredit zərərlərindən qorumaq üçün bir vasitədir. 2020-ci ilin fevral ayı etibarilə ölkədə vaxtı Statistik keçmiş kreditlərin ümumi məbləği 1,247 milyard metodlar manat təşkil etmişdir. 2020-ci ilin dekabr ayında isə bu məbləğ 893,1 mln. manat təşkil etmişdir. 2018-ci ildə 1585,0 mln. manat təşkil etmişdirsə, 2019-cu ildə 1273,1 mln. manat olmuşdur.[6]
Diaqram 1: Vaxtı keçmiş kreditlər Qiymәtlәndirmә metodları 14 12.2 12 Ekspert
10 Analitik qiymәtlәndi 8.3 metodlar rmә 8 metodları 6.1 6
4
2 Statistik metod, müəyyən bir bank üçün
0 məqbul və qəbuledilməz risk zonalarını təyin 2018 2019 2020
Vaxtı keçmiş kreditlәr etmək üçün mümkün olan ən uzun müddət üçün statistik nəticələrin təhlilini əhatə edir. Hal-hazırda
Bakı, Sumqayıt və Gəncə vaxtı keçmiş kreditlər bəzi banklar müəyyən bir ehtimal dərəcəsi ilə üzrə ilk bölgələrdir. Paytaxtda bu rəqəm 1,061 hesablanmış gözləntilərdən maksimum kənarlaşma milyard manat, Sumqayıtda2%1%1%0% 37,3 milyon manat, təhlilinə əsaslanaraq riskləri Value-at-Risk metoduna
44% 52% 85
Respublika üzrә cәmi Bakı Sumqayıt Gәncә Lәnkәran Bәrdә Abşeron
(riskə görə dəyər) əsas götürərək qiymətləndirirlər. qiymətləndirilmə modelləri geniş istifadə Tətbiqinin yaxşı başlanğıc şərtlərini nəzərə alaraq, edilir. Milliləşmiş nəzarət orqanları bankların bu texnika fərdi risklərin qiymətləndirilməsindən miqdar parametrlərinin qiymətləndirilməsi və məcmu iş riskinin analizinə keçməyə imkan verir. proqnozlaşdırılma üzrə statistik erkən qarşısını Bu metodun stünlüyü, fərdi risklərin dəyərlərinin almaq modellərini geniş istifadəyə uyğun hesab cəmlənməsinə əsaslanan daha sadə metodlarda edirlər. Deyilən üsullara RATE (Böyük Britani- nəzərə alınmayan risk şaxələndirmə amillərinin ya), CAMEL (ABŞ), PATROL (Fransa), ORAP nəzərə alınmasından ibarətdir. (Fransa) kimi reytinqli sistemlərin istifadə edilir. Statistik metod oxşar qərarlar qəbul edərkən Kəmiyyət və keyfiyyət baxımından bank risklərini meydana gələn zərər və mənfəət statistikasını qiymətləndirmə modellərindən istifadəsi bankların öyrənmək, müəyyən bir iqtisadi gəlirin əldə fəaliyyətində zəif və güclü tərəflərini, həm də edilməsinin böyüklüyünü və tezliyini təyin etmək, nəzarət orqanları üzrə təsir üsullarını daha dəqiq sonra ehtimal təhlili aparmaq və gələcək bazar və tam müəyyənləşdirməyə imkan yaradır. Bank
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal davranışının proqnozunu verməkdir. nəzarətləri üzrə Bazel komitəsinin milli nəzarət Ekspert qiymətləndirmə metoduna ekspert orqanları işində qeyd edilən modellərdən istifadə rəylərinin toplanması və işlənməsi, ümumiləşdiril etməyi tövsiyə edirlər [2]. miş reytinq qiymətləndirmələrinin hazırlanması Beləliklə, risk qiymətləndirməsi bank risklərinin və müəyyən risk sahələri ilə əlaqələndirilməsi idarə edilməsinin səmərəliliyinin artırılması üçün daxildir. Bu metod bütövlükdə iqtisadiyyatda əsasdır. Bankın etibarlılığı və maliyyə nəticəsi ondan və bank sektorunda sistemli risk faktorlarını asılıdır. Risk qiymətləndirməsi bankın aktiv və pas- müəyyənləşdirmək üçün bank üçün xarici mühi- siv əməliyyatlarından mümkün itkilər ehtimalını tin qiymətləndirilməsinin vacib olduğu yerlərdə müəyyənləşdirir. Ticarət banklarının risklərinin xüsusilə vacibdir. Mövcud digər metodlar bu hərtərəfli qiymətləndirilməsi üçün risk səviyyəsinin risklərin düzgün qiymətləndirilməsi üçün imkanlar hesablanması üçün klassik əmsal metodlarından, yaratmır. risklərin modelləşdirilməsi üçün statistik metod- Bu metod bankın müştərilərinin kredit lardan və ehtimal metodlarından istifadə edilməlidir. qabiliyyətinin reytinq qiymətləndirilməsini, bank sisteminin iqtisadi standartlarına riayət meto- Açar sözlər: risk, bank, idarə edilmə, Azərbaycan, dunu, kommersiya bankının kredit portfeli üçün sistem, qiymətlədirilmə, tədbirlər planı,ödəmə, risk məbləğinin hesablanmasını və bankın kredit kredit, metodlar risklərindən mümkün zərərləri ödəmək üçün tələb etdiyi ehtiyatın ölçüsünü və risk dərəcəsindən ƏDƏBİYAT SİYAHISI asılı olaraq kreditlərin təsnifatını əhatə edir. Ana- 1. Kazımlı X., Quliyev İ. (2013) İqtisadi risklərin litik metod, hər bir bank əməliyyatı növü və ya qiymətləndirilməsi və idarə edilməsi. Dərs vəsaiti. onların birləşməsi üçün məqbul risklərin optimal Baki: “İqtisad Universiteti” 187 səh. səviyyələrini müəyyənləşdirmək üçün müəyyən 2. Zeynalov V.Z. (2012) “Maliyyə böhranı və edilmiş risk sahələrinin dərindən təhlili deməkdir. antiböhran idarəetmə siyasəti”. Bakı, “Azərnəşr” Kompleks risk bankın riskinin bütövlükdə 224 səh. qiymətləndirilməsini əhatə edir. Bunun üçün 3. Авраменко С. Раннее предупреждение bankın likvidlik, kapital adekvatlığı və digərlərinin и стресс-тестирование риска потери ümumi göstəriciləri hesablanır və bankın riskini ликвидности- 2006. - №16. - С. 39-43. qiymətləndirmək üçün bank üçün göstəricilərin 4. Аленичев В.В., Аленичева Т.Д. Страхование hesablanmış dəyərləri tələb olunan standart dəyərlə валютных рисков, банковских и экспортных müqayisə edilir. Bank risklərini qiymətləndirmək коммерческих кредитов -М.: Ист-сервис, 1994г. üçün hərtərəfli bir metod, müəyyən bir kommersiya 5. Янов В.В., Сорокина И.О. (2014) bankının məcmu risk qiymətləndirməsinə əsaslanır. Применение показателей оценки финансовой Mərkəzi bankların nəzarəti təcrübəsinə görə устойчивости в классификации коммерческих son illərdə reytinq qiymətləndirməsi və statistik банков по зонам риска // Финансы и кредит. № erkən qarşısını almaq modelləri kimi risklərin 26 602 стр.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 86 GEOSTRATEGİYA 6. https://www.cbar.az/
Текущее состояние деятельности по оценке рисков в банковской системе.
РЕЗЮМЕ В статье исследуются концепции и планы банковских рисков и процесс реализации предусмотренных в них мер. Оценка риска - это количественная оценка затрат, связанных с проявлением рисков на определенном этапе деятельности банка. Целью оценки риска является определение соответствия деятельности банка рыночным условиям.
Ключевые слова: риск, банковское дело, менеджмент, Азербайджан, система, оценка, план действий, платеж, кредит, методы.
The current state of risk assessment activities in the banking system.
SUMMARY The article examines the concepts and plans of banking risks and the process of implementing the measures provided for in them. Risk assessment is a quantitative assessment of the costs associated with the manifestation of risks at a certain stage of the bank's activity. The purpose of risk assessment is to determine the compliance of the bank's activities with market conditions.
Key words: risk, banking, management, Azerbaijan, system, assessment, action plan, payment, credit, methods.
87 UOT 657; 311.216;336.717.6 AUDİT NƏZARƏTİNİN İNKİŞAFİNİN
AKTUAL İSTİQAMƏTLƏRİ GÜLARƏ ZEYNALOVA Bakı Mühəndislik Universiteti, magistr
E-mail: [email protected]
Giriş Bu baxımdan, bu gün ən uyğun audit Müasir iqtisadiyyat şəraitində mühasiblərin növlərindən biri performans auditidir. Performans peşə keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə artan auditi, həm iqtisadiyyatın özəl, həm də dövlət sekto- tələblər qoyulur. Bundan əlavə, peşəkarlıq runda idarəetmənin effektivliyini, səmərəliliyini və
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal proqramı digər tələblər üçün yüksək səviyyədə məhsuldarlığını artırmaq üçün sonrakı tövsiyələrlə olmalıdır ; düzgünlük, etibarlılıq, istifadə rahatlığı, müəssisə rəhbərliyindəki çatışmazlıqların açıqlıq, məhsuldarlıq və s. Bütün bu göstəricilər müəyyənləşdirilməsinə yönəlmiş fəaliyyətin mühasiblərin peşə keyfiyyətinin səviyyəsini yoxlanılmasıdır. Doğruluğun yoxlanılmasından xarakterizə edir. Proqramların təhlükəsizliyini fərqli olaraq, səhvlərin, pozuntuların, qanun və yoxlamaq üçün həm ümumi test, həm də keyfiyyət qaydalardan kənarlaşmaların, vəsaitdən sui-istifadə təminatı texnologiyalarından və bu sahələr üçün və istifadənin əlamətlərinin tapılmasının, perfor- xüsusi tətbiq olunan vasitələrdən istifadə edilə bilər. mans auditi mənbələrdən istifadənin səmərəliliyinin Müasir dövrdə inkişaf edən tələblər nəticəsində sistematik qiymətləndirilməsinə və səmərəsizliyin mühasiblər rəqabət üstünlüyünü yüksək səviyyədə səbəblərini və maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətini təmin etmək üçün çox səy göstərirlər. yaxşılaşdırmaq imkanlarını axtarmaq kimi xüsusiyyətləri özündə ehtiva edir. Tənzimləməsinə Əsas hissə gəldikdə, icra auditi anlayışı tənzimləmə sistemində Daxili audit nəzəriyyəsi və praktikasında tanınan təsbit olunmur, çünki qanuni mənada audit mühasi- müəyyən bir audit təsnifatı mövcuddur. bat və hesabatların yoxlanılmasına yönəldilmişdir. Xarici audit, təşkilatın mühasibat və Fəaliyyət auditi ilk növbədə idarəetmə heyəti maliyyə hesabatlarının etibarlılığını obyektiv üçün nəzərdə tutulub, bu səbəbdən idarəetmə qiymətləndirmək üçün audit təşkilatları tərəfindən məlumatlarının keyfiyyət meyarı idarəetmə müqavilə əsasında həyata keçirilir. qərarlarının qəbul edilməsi və icrasının moni- Daxili audit, təşkilatın fəaliyyətinin menecerlərin torinqi üçün bu məlumatların tələbatı, yetərliliyi xeyrinə müstəqil şəkildə nəzərdən keçirilməsi və aktuallığıdır. Performans auditinin əsas tədqiqat və qiymətləndirilməsidir. Daxili auditin məqsədi sahələri bunlardır [3, s. 32]: işçilərin öz funksiyalarını səmərəli yerinə 1. qarşıya qoyulmuş məqsədlərin yerinə yetirmələrinə kömək etməkdir. yetirilməsi; Təşəbbüs auditi - müəssisə rəhbərliyinin və 2. Qanuni tənzimləmələrə uyğunluq; ya təsisçilərinin qərarı ilə həyata keçirilən bir 3. resurslardan iqtisadi cəhətdən səmərəli yoxlamadır. Məqsəd - mühasibat, hesabat tərtibin istifadə; dəki çatışmazlıqları müəyyənləşdirməkdir [1]. 4. performans məlumatlarının etibarlılığı; Məcburi audit - aparılması qanunla tənzimlənən 5. fəaliyyətlərin səmərəliliyinə nəzarət və bir yoxlamadır. İndiki çətin vəziyyətdə getdikcə qiymətləndirmə; daha çox mühasiblər təşkilatlarının iqtisadi 6. aktivlərə zəmanətlərin verilməsi. vəziyyətinə tənqidi baxmağa hazırdır. Məhz Beləliklə, demək olar ki, fəaliyyət auditi, buna görə böhran vəziyyətində olan mühasiblər yoxlanılan təşkilatın fəaliyyətin əsas məqsədlərinə itkilərin mənbələrini tapmağa, iş səmərəliliyini və çatmaq üçün mövcud mənbələrdən necə istifadə et- müəssisələrin rəqabət qabiliyyətliliyini artırmaq diyi məsələlərini araşdırır. Bu vəziyyətdə, ən yaxşı üçün daxili imkanları səfərbər etməyə çalışırlar. həll müəssisənin vəziyyətini öz-özünə diaqnoz
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 88 GEOSTRATEGİYA etməyə çalışmaqdansa, xarici təcrübəli bir audi- növbədə metodoloji bazanın işlənməsindən asılıdır. toru cəlb etmək olacaqdır. Bunu aşağıdakı amillər Performans auditi prosedurlarının çoxunun təsdiqləyir [2]: səhvlərin, pozuntuların, sui-istifadə əlamətlərinin 1. bir yoxlama təcrübəsinin olması, onlarla tapılmasına yönəldilmiş düzgünlük auditindən oxşar müəssisə ilə müqayisə edilərək zəif cəhətləri götürülə bilməsinə baxmayaraq, ümumiyyətlə görmə qabiliyyəti, sonrakı diaqnostika üçün lazım metodologiyasının hazırlanması daha çətin bir olan bütün məlumatları toplamağa imkan verən iş kimi görünür. Hər şeydən əvvəl bu, effektiv- sadələşdirilmiş metodologiyaya əsaslanmalıdır; liyi qiymətləndirmək üçün meyarların seçilməsi 2. daxili proseslərdə iştirakın olmaması, və formalaşdırılması ilə əlaqədardır. Bir sıra rəhbərlik müəssisədə baş verənlər barədə obyektiv xarici ölkələrdə səmərəliliyin yoxlanılması bir qiymətləndirmə alır; metodologiyası ilə bağlı aparılan tədqiqatlar 3. mühasiblərin əksəriyyəti onsuz da aşağıdakı əsas nəticələrin çıxarılmasına imkan müəssisələrin güclü tərəfləri olan prosesləri yaratdı [5, s. 120]: mütəmadi olaraq təkmilləşdirir və aşağı səmərəliliyi 1. effektivlik auditi metodologiyası ümumiyyətlə olan proseslərə əhəmiyyət vermir və kənar au- qəbul edilmiş beynəlxalq audit standartlarının ditorun cəlb edilməsi zəif sahələrdəki mövqeyin müddəalarını təkrarlayır; yenidən nəzərdən keçirilməsinə, fəaliyyətlərin 2. auditin aparılması üçün praktik tövsiyələrin yenidən təşkili və prioritetlərin təyin edilməsinə hər bir konkret vəziyyətə uyğunlaşdırılması imkan verir. mövcuddur; Performans auditinin hədəflənməsi qənaət, 3. fəaliyyət auditi mövcud ən yaxşı təcrübələr, məhsuldarlıq və effektivlik kimi müəyyən edilə bilər. müəyyən edilmiş meyarlar və performans Bu üç komponentin vahid tərifi yoxdur, lakin bunlar göstəriciləri, daha az çox vaxt aşağıdakı kimi başa düşülür [4, s. 49]. 4. auditor rəyi əsasında aparılır. 1. Mənfəətlilik auditi, bir müəssisənin öz Performans auditinin aparılması olduqca baha resurslarını nə qədər iqtisadi və rasional şəkildə başa gəlir və bir qayda olaraq, çox vaxt əhəmiyyətli əldə etdiyini, qoruduğunu və istifadə etdiyini, mənbələrin və təşkilati dəstəyin cəlb olunmasını fəaliyyətinin səmərəsizliyini və bunu səbəblərini, tələb edir. Bu baxımdan, auditin nəticələrindən şirkətin fəaliyyətinin qənaət və səmərəliliklə bağlı müəssisənin səmərəliliyinin artırılması üçün qanun və qaydalara nə qədər uyğun olduğunu qəbul idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün istifadə edir. olunmalıdır. Müasir şəraitdə dünyadakı qloballaşma 2. Məhsuldarlıq auditi yoxlanılan şəxsin əldə kontekstində audit əhəmiyyətli bir islahatlardan etdiyi performans səviyyəsini, performansı ölçmək , keçir. hesabat vermək üçün hazırlanmış sistemlərin və ya Bəzi ölkələr kimi, Azərbaycan da auditin prosedurların adekvatlığını , etibarlılığını , təşkilatın inkişafında kifayət qədər ciddi nəticələr əldə məhsuldarlığı artırmaq üçün imkanları araşdırmaq etmişdir. Bir sıra qanunlar hazırlandı və qəbul və həyata keçirmək səylərini qiymətləndirməyi edildi, beynəlxalq standartlara yaxın mühasibat əhatə edir. qaydaları hazırlandı. Bu baxımdan, son 10 ildə 3. Fəaliyyət auditi ilk növbədə yoxlanılan audit bazarının iqtisadiyyatın kifayət qədər sabit şəxsin düzgün işlədiyini və həmin şəxsin optimal və populyar bir sektoruna çevrildiyini əminliklə nəticələr əldə etmək üçün müvafiq metodlardan söyləmək olar və hər il bu bazar böyüyür və inkişaf səmərəli istifadə edərək məqsədlərə çatdığını edir. Həmçinin, audit bazarı bazarın kifayət qədər yoxlamağa yönəlmişdir. Bu halda audit yalnız mühafizəkar bir sektoru kimi anlaşıla bilər. Lakin, maliyyə hesabatlarının hərtərəfli öyrənilməsi deyil, eyni zamanda, auditin inkişafını ləngidən və bu- həm də iqtisadi fəaliyyətin hərtərəfli təhlilidir nunla da effektivliyini azaldan bir sıra problemlərin və beləliklə yalnız mühasibat qaydalarına rəsmi olduğunu söyləyə bilərik. Bu vəziyyətdə, nəticədə uyğunluq ifadəsi ilə məhdudlaşmamalı, işin effek- bazar iştirakçıları arasında güclü rəqabət mövcud- tivliyini qiymətləndirmək üçün həm də mühasibat dur ki, bu da bəzi iştirakçıların auditor xidmətlərinin məlumatlarını təhlil etmək lazımdır. Performans qiymətlərini kəskin şəkildə endirməsinə gətirib təftişinin praktikaya tətbiq edilməsindəki uğur ilk çıxarır və bu xidmətlərin istifadəçiləri arasında
89 kəskin azalmaya səbəb ola bilər. Bu cür qeyd-şərtsiz müəssisənin maliyyə və iqtisadi fəaliyyətinin azalma müvafiq olaraq göstərilən xidmətlərin vəziyyəti barədə məlumat verərək investorları keyfiyyətinin azalmasına gətirib çıxarır. Bütün investisiya qoyuluşlarının məqsədəuyğunluğuna maliyyə hesabatlarının ətraflı və hərtərəfli inandırmaq lazımdır. Müəssisənin vəziyyətini təhlili əvəzinə bir auditor səthi qiymətləndirmə və iqtisadi fəaliyyətinin nəticələrini əks etdirən əsasında müsbət rəy verə bilər. Bəzən ölkələrdəki əsas sənəd maliyyə hesabatlarıdır. Üçüncü tərəf aşağı dövlət nəzarəti, müştərilərin yoxlama- investorların marağı auditin etibarlılığıdır. Nəticə lara xərclədikləri pula qənaət edə bilmək və etibarilə, hesabat qərb investorlarının təklif etdiyi ümumiyyətlə yoxlama aparmaq istəməməsinə səbəb qaydalara uyğun olmalıdır və etibarlılığı, qərbdəki olur. Bu, bazara və iştirakçılarına böyük ziyan kimi prosedurlardan istifadə edərək xarici audit vuran, yoxlama təşkilatının nüfuzunu aşağı salan aparılaraq təsdiqlənməlidir. Yerli investorlar da “qara” adlanan auditdir [6]. müəssisələrin hesabatlarının etibarlılığı ilə yanaşı, Mütəxəssislər audit xidmətləri bazarının auditinin vicdanlılığı ilə də maraqlanırlar. Bütün
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal gələcək inkişafını proqnozlaşdırırlar və buna bəzi bunlar ölkəmizdə və xaricdə audit üçün vahid amillər təsir edəcəkdir. Kiçik və orta sahibkarlığın yanaşmaların olmasına gətirib çıxarır. Burada da dinamik böyüməsi və əlavə maliyyə mənbələri çatışmazlıqlar olsa da, əksər müştərilər etibarlılığın cəlb etmək istəyi qaçılmaz olaraq iqtisadiyyat obyektiv təsdiqindən daha çox vergi yoxlamaları və da çoxşaxəli şirkətlərin investorlar və kreditor- vergi optimallaşdırılmasında maraqlıdırlar. Auditin lar üçün daha şəffaf və cəlbedici olmaq istəyinə əsas problemləri təsərrüfat subyektləri kimi audit səbəb olur. Bu baxımdan, Beynəlxalq Maliyyə təşkilatlarının işinin səmərəliliyinin aşağı olmasıdır. Hesabatı Standartlarına uyğun olaraq hesabatların Bu gün qərbdə yoxlamalar aparmaq üçün müxtəlif hazırlanması və auditi üçün xidmətlər getdikcə növ kompüter texnologiyaları çox yayılmışdır, yox- populyarlaşır. Nəticədə, bazar dayanmır və getdikcə lama risk modellərinə əsaslanır. Yerli auditorların daha çox maliyyə (mühasibat) hesabatı istifadəçisi, böyük əksəriyyəti köhnə tərzdə hərəkət edir ki, bu MHBS-a uyğun olaraq maliyyə hesabatlarının da lazımsız səy tələb edir, vaxt aparır və təbii ki, mövcudluğuna dair tələblər qoymağa başladı. Ortaq təşkilatın iqtisadi səmərəliliyini azaldır [8]. bazarın daha bir meyli müəyyən edilə bilər - yeni Standartları hərtərəfli öyrənməklə, bir audit hüquqi şəxslərin yaranması və törəmə müəssisələrin təşkilatının seçim azadlığı deyilənin ona baha başa yaranması ilə müşayiət olunan müəssisələrin gələ biləcəyi ortaya çıxır. Nəticədə, nəzarətçilərin davamlı islahatı və konsolidasiyası proseslərini qur- işində bəzi ciddi problemlər yaranır. Bunlardan maq üçün bir sıra xidmətlərə tələbin artmasına səbəb biri, standartlara əsaslanaraq, auditorların belə olur: mühasibat, maliyyə strategiyası və maliyyə bir təşkilatda audit prosesi və auditorun işini əks idarəetmə sisteminin hazırlanması və tətbiqi. İldən- etdirmək üçün hazırlanmış sənəd formalarını ilə, böyük biznes şirkətlər tərəfindən, şirkətlərin müstəqil surətdə tətbiq edə bilməsidir. Ancaq ilkin kütləvi təklif (IPO) təqdim etməsi üçün audit maddənin digər tərəfi də var, yoxlama zamanı xidmətlərinə olan tələbi artırır. Yuxarıda qeyd edildi- nəzarətçiyə necə sübut ediləcəyi, auditor firmasının yi kimi, audit firmaları mövqelərini kifayət qədər bütün sənədləri qanunun tələblərinə uyğun tərtib gücləndirmişlər. Ancaq eyni zamanda, daxili auditin etməsi və heç bir şeyi pozmaması. Digər məqam rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün həll edilməli bir odur ki, audit standartlarının məzmunu fərdi sahib- çox vəzifə var. Bunlardan biri də audit fəaliyyətinin karlarla yanaşı, kiçik audit şirkətlərinin də işinin standartlaşdırılması problemidir [7]. xüsusiyyətlərini açıqlamır. Özünü tənzimləyən Auditorlarımız beynəlxalq audit standartları ilə təşkilatlar özləri yoxlamalar zamanı bu çətinlikləri nəyin nəzərdə tutulduğunu zəif başa düşürlər; bütün aradan qaldırmaq üçün hərəkət etməlidirlər. auditorlar yerli yoxlama qaydalarını (standartlarını) Son onilliklər ərzində mühasibat və hesabat bəzi hallarda yaxşı bilmirlər, baxmayaraq ki, ana sisteminin təşkili üçün tələblər xeyli artmışdır. Bu dilində nəşr olunur və müxtəlif mütəxəssislər baxımdan kompüter sistemlərindən istifadə daxil tərəfindən bir neçə dəfə şərh edilmişdir. Qərb olmaqla yeni mühasibat formaları və metodları investorlarını investisiya axınına ehtiyacı olan meydana çıxdı. Kompüter texnologiyalarının xüsusi təşkilatlara cəlb etmək üçün, əvvəllər inkişafı nəticəsində təsərrüfat subyektlərinin
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 90 GEOSTRATEGİYA maliyyə və əmlak vəziyyətini qiymətləndirməyə ilə əvvəllər razılaşdırılmış bir müddətlə təqdim imkan verən maliyyə hesabatlarının yoxlanılması etdiyi mümkün xidmətləri qiymətləndirməlidir. ,istifadəçilər üçün daha da vacib hala gəldi [9, s. Lazım gələrsə, auditor müştəri haqqında ilkin 40-42]. Müvafiq olaraq, maliyyə hesabatlarının məlumatları yoxlayır, məsələn, qanuni ünvanını auditi hesabat keyfiyyətini yüksəltmək üçün ən dəyişdirmiş və ya başqa bir şəkildə. Bu, mümkün vacib vasitədir, əsas komponenti etibarlılığıdır. riskləri müəyyənləşdirmək üçün edilir. Əgər başqa Heç bir ciddi investorun hesabatları bir neçə ildir heç bir problem yoxdursa, müqavilə bağlamaq nüfuzlu bir auditor tərəfindən təsdiqlənməyən bir üçün müştəriyə bir öhdəlik məktubu göndərilir. təşkilatla məşğul olmadığı kimi, heç bir nüfuzlu Nəticə etibarilə tərəflər xidmət müqaviləsi Qərb bankı yoxlanılmış maliyyə hesabatı olmayan bağlayırlar. Eyni mərhələdə auditor nəzarət obyek- bir müştəriyə borc verməz. Yerli qaydalar (standart- tini müəyyənləşdirir, yoxlanılması üçün sualların lar) beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarından siyahısını hazırlayır, iş cədvəlini, mütəxəssislərin fərqlənir, çünki yerli mühasibat, audit, vergi tərkibini və xidmətlərin göstərilməsində çəkəcəkləri ödəmələri və hüquqi dəstəyin xüsusiyyətlərini xərcləri planlaşdırır. Həmçinin prosedurların siyahısı nəzərə alır. Yerli standartlara əvvəllər yaradılmış tərtib edilir və icrası üçün son tarix göstərilir. Au- qaydalara (standartlara) istinadlar daxildir, bu dit Planlaşdırma standartına uyğun olaraq bir audit səbəbdən auditin əsas prinsip və metodlarının planı tərtib etmə mərhələsini nəzərə alsaq, mühasi- əks olunduğunu göstərir. Eyni zamanda, etalon bat məlumatlarının işlənməsinin avtomatlaşdırılması audit məqsədinin daha effektiv bir şəkildə əldə səviyyəsini, məlumat, proqram təminatı və texnoloji edilməsinə və müasir şəraitdə tətbiq olunmasına dəstəyin xüsusiyyətlərini nəzərə almaq lazımdır. yönəldilmişdir. “Kompüterlərdən istifadə edərək iqtisadi subyekt. Məlumatların ötürülməsi və bir audit aparmaq” qaydasına (standartına) uyğun saxlanılması üsullarını, məlumatların işlənməsinin olaraq, auditor həm əl mühasibatlığı, həm də uçotun təşkilati formasının xüsusiyyətlərini, o cümlədən avtomatlaşdırılması üçün bir kompüterdən istifadə şəbəkə və yerli sistemlərin istifadəsini nəzərə almaq edə bilər. Nəticə etibarilə, ilk halda, auditorun lazımdır [10]. bütün iş əməliyyatları üçün mühasibat qeydlərinin Beləliklə, müasir audit informasiya yoxlanılması üçün lazımi proqram təminatı və ya texnologiyaları ilə çox yaxından əlaqəlidir. Bu müvafiq xülasə sənədlərinin (reyestrlərinin) xülasə baxımdan müəssisələrdə mühasibat prosesinin qeydlərinin olması problemini həll etməlidir. İkinci avtomatlaşdırılması dərəcəsi artır. Müvafiq olaraq, halda, iqtisadi bir qurumun yoxlanılması üçün kompüterləşdirilmiş mühasibat sisteminin hesabatda yalnız müvafiq informasiya texnologiyalarının yaranan məlumatların düzgünlüyünə və tamlığına müvafiq proqramını tətbiq etmək lazımdır. təsiri artır. Deyə bilərik ki, auditorların özləri Auditdə kompüterlərdən istifadənin əsas tərəfindən ixtisaslaşdırılmış proqram məhsullarının məqsədi auditi insan-kompüter qarşılıqlı istifadəsi ilə yoxlamaların səmərəliliyi artır. Au- fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması məqsədilə ditin aparılması üçün vaxt ənənəvi audit üsulu ilə həyata keçirilən ənənəvi audit prosedurlarının müqayisədə xeyli azalmışdır. Bu baxımdan, auditlə ardıcıllığı kimi təşkil etməkdir. Kompüterlərdən əlaqəli xidmətlərin siyahısı genişlənir və müştəri istifadə etməklə bir audit apararkən, audit firmasının xidmətlərinin keyfiyyəti artır. özünütənzimləmə təşkilatları tərəfindən hazırlanmış Audit fəaliyyətində auditorların səmərəliliyini audit qaydalarına və standartlarına uyğunluğu ilə artıra biləcək müxtəlif kompüter alətlərindən təmin olunan audit metodologiyasının məqsədi və istifadə edilə bilər. Avtomatlaşdırılmış proqramlar əsas elementləri qorunur. və kompüter texnologiyaları yoxlamanın düzgün Müəssisədə kompüter texnologiyasından və ya olmasını daha yüksək dərəcədə artırır və yerinə audit prosedurlarının ənənəvi versiyasından asılı yetirmə müddətini azaldır. İndiyə qədər müasir olmayaraq auditin bir neçə mərhələsi mövcuddur. kompüter proqramlarının istifadəsi ilə nəzarət və Audit hazırlıq mərhələsindən başlayır. Ənənəvi audit audit metodologiyası kifayət qədər işlənməmişdir, növü ilə, yəni bir kompüter olmadan, bu mərhələdə, bu da prosedurların keyfiyyətinə mənfi təsir audit üçün planlaşdırma və hazırlıq işləri aparılır, göstərir. müvafiq olaraq auditor müəssisənin müştərisi
91 Açar sözlər: audit, nəzarət, mühasib, aktual the state and gives the audit control a public charac- istiqamət, performans. ter.
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Keywords: audit, control, accountant, topical di- 1. Пупко, Г.М. Аудит и ревизия: Учеб. rection, performance. пособие. - 2-е изд., стереотип. - Мн.: Книжный Дом; Мисанта, 2014. 429 с. Актуальные направления развития 2. Об аудиторской службе: Закон аудиторского контроля Азербайджанской Республики от 16 сентября РЕЗЮМЕ 2004 г. Внедрение аудиторского денежного 3. Теория финансов: Учеб. пособие / Н.Е. контроля в критериях становления рыночных Заяц, М.К. Фисенко, Т.В. Сорокина и др.; Под отношений содержит весомое смысл. Создание ред. проф. Н.Е. Заяц, М.К. Фисенко. - Мн.: компаний, платных банков, иных домашних
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal БГЭУ, 2015. 351 с. структур, основанных на негосударственных 4. Хмельницкий, В.А. Ревизия и аудит: Учеб. формах принадлежности, потребовало комплекс / В.А. Хмельницкий. - Мн.: Книжный заключения вопроса о формах и субъектах Дом, 2005. 480 с. проведения контроля за их финансово- 5. Лемеш, В.Н. «Ревизия и аудит»: пособ. для хозяйственной работой в целом, потому что студентов экон. специальностей высш. и сред. контроль разбирающихся муниципальных спец. учеб. Заведений, 2007. 288 с. органов в рассматриваемых отношениях 6. Закон Азербайджанской Республики «О ориентирован ключевым образом на интересы бухгалтерском учете». Баку, 2004 гос казны. В то же время сами хозяйствующие 7. Официальный сайт Палаты Аудиторов субъекты заинтересованы в достоверности Азербайджанской Республики http://www. audit. и качественности учета и отчетности по gov.az финансово-хозяйственной работы. Все это в 8. Л.В. Сотникова «Внутренний контроль и конечном счете отвечает заинтересованностям аудит», 2014 год страны и присваивает аудиторскому контролю 9. Кусков, А. «Аудит как инструмент общественный нрав. антикризисного управления» / А. Кусков // Финансы, учет, аудит. 2010. № 6. с. 40-42. Ключевые слова: аудит, контроль, бухгалтер, 10. Ю.Ю. Кочинев "Аудит. Теория и актуальное направление, производительность. практика", 2015 год, с 45-65
Current trends in the development of audit control SUMMARY The use of audit financial control in the context of the development of market relations is important. The creation of enterprises, commercial banks, and other economic structures based on non-state forms of ownership required a solution to the question of the forms and subjects of control over their financial and economic activities in general, since the control of the competent state bodies in these relations is mainly aimed at the interests of the state treasury. At the same time, the business entities themselves are interested in the reliability and quality of ac- counting and reporting on financial and economic activities. All this ultimately meets the interests of
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 92 GEOSTRATEGİYA
UOT 336.71 ÖLKƏMİZDƏ PUL-KREDİT
TƏNZİMLƏNMƏSİNİN ƏSAS GÜNAY FƏRZƏLİYEVA Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ BAŞLICA magistr AMİLLƏRİ E-mail: [email protected] Giriş nəzarətin həyata keçirilməsi üçün imkanlar yaradır. İqtisadiyyatın durumu əhəmiyyətli dərəcədə pul- Mərkəzi bankın müstəqilliyi əksər tədqiqatçılar kredit sferasının vəziyyətindən asılıdır. İnstitutların tərəfindən uğurlu pul siyasəti üçün zəruri amil sayına, kredit resursları və əməliyyatlarının həcminə kimi tanınır. Bir tərəfdən mərkəzi bank dövlətlə görə bütün pul-kredit sisteminin bazasını kommesiya sıx bağlıdır. İqtisadi mexanizmin bir hissəsi olaraq, bankları və digər kredit təşkilatları təşkil edir. mərkəzi bank bütövlükdə müstəqil bir əlaqə olaraq Pul-kredit tənzimlənməsi - dövlətin iqtisadi onun birliyini təmin edir. siyasətinin tərkib hissəsidir. Mərkəzi Bankın pul- Digər tərəfdən, yalnız müstəqil bir iqtisadi qurum kredit tənzimlənməsi dövriyyədə pul kütləsinin, deyil, həm də müstəqil bir təşkilatdır, çünki ölkədəki kredit həcminin, faiz dərəcələrinin və pul dövranı və yeganə nağd pul emitenti olmaq üçün müstəsna kreditin digər göstəricilərinin dəyişməsinə yönəlmiş hüquq verilmişdir. tədbirlər toplumudur. Pul siyasətinin həyata keçirilməsindən məsul olan Məqalənin məlumat bazası, təhsil və elmi pul bu sahədəki əsas subyekt olaraq, mühakimə və ədəbiyyat, yerli və xarici elm adamları pul hərəkətlərində müstəqildir. nəzəriyyəsi və pul tənzimləməsi ilə əlaqəli möv- Bundan əlavə, onun müstəqilliyi, digər fikirləri zularda analitik məlumatlar beynəlxalq maliyyə qəbul edə və nəzərə ala biləcəyindədir, eyni zamanda təşkilatları və xarici mərkəzi banklar, dövlətin onların təsirindən azaddır və zərər vermə ehtimalı statistik və analitik məlumatları Statistika Komitəsi barədə öz anlayışına əsaslanaraq qərar qəbul etmək və Azərbaycan Mərkəzi Bankı Respublikasının hüququna malikdir, ancaq əsas vəzifəsinin həyata məlumatlarından ibarətdir. keçirilməsini təmin edir. Tədqiqatın məhdudiyyəti ondan ibarətdir ki, Pul kimi istifadə olunan məhsulun və əmtəə kimi pandemiya şəraitində kitabxanalar işləmədiyi üçün məhsulun dəyərinə pul sistemi deyilir. Əmtəə-pul mövzu ilə əlaqədar kifayət qədər ədəbiyyatın əldə sistemləri tək və iki sistemə bölünür. Bir sikkədən oluna bilməməsidir. (qızıl və ya gümüş) hazırlanan sikkələr, tək bir metal Tədqiqat prosesində tədqiqat obyektinə və möv- sistemində istifadə edildiyi təqdirdə, ikincil metal zusuna inteqrasiya olunmuş yanaşmadan istifadə sistemində ödənişlərdə birlikdə istifadə edilə bilər. edilmişdir, ümumi elmi idrak metodlarından istifadə Niyə bəzi ölkələr qızıl standartından istifadə edilmişdir (induksiya, deduksiya, müqayisə, ana- edirlər? liz, sintez, ümumiləşdirmə), həmçinin müqayisə Qiymət sabitliyinin təmin edilməsi; metodları statistik və dinamik analiz, mücərrəd- Beynəlxalq qiymət dalğalanmalarından məntiqi metodlardan istifadə edilmişdir. çəkinmək; Satış gəlirlərinin ədalətli bölüşdürülməsini Əsas hissə təmin etmək; Pul müasir iqtisadiyyatda, təsərrüfat Beynəlxalq ticarətin asanlaşdırılması. subyektlərinin fəaliyyətinin yaxşılaşmasına, məhsul Ödəmə balansı, böhran zamanı bu böhranı həll istehsalının həсminin artırılmasına, onun çeşidlərinin etmək üçün istifadə olunur. Deyək ki, ölkədə ümumi yaxşılaşdırılmasına və hazırlanmasına keçilən qiymət səviyyəsində və istehsal xərclərində artım var. xərсlərin ixtisar olunmasına stimul yaradır, müəssisə Bu, qızıl istehsalının maya dəyərini artırır. Beləliklə, kollektivi və dövlət orqanları tərəfindən resurslardan qızıl ehtiyatları azalır, pul kütləsi azalır, nəticədə qənaətlə istifadə edilməsində, pul daxilolma-larının qiymətlər düşür. artmasında onların marağını artırır. Pul məсmu Təmsil pulları, ehtiyac olduqda qızıl və ya iсtimai məhsulun bölgüsü və istifadəsi üzərində gümüşə çevrilə bilən ödəmə vasitələridir. Misal üçün;
93 qızıl və gümüş (Aslanov A.M. 2012: s.111). Malların siyasətindən istifadə edir. pul sistemindən istifadə olunduğu günlərdə insanlar Pul Siyasəti Komitəsi Azərbaycan manatının dax- pul istehsalçılarına qızıl və gümüşlərini saxlamağı ili və xarici dəyərini qorumaq və xarici valyutalara əmanət edirlər, bunun müqabilində qəbzlərini alaraq və qızılla qarşılıqlı münasibətini müəyyənləşdirmək bu gəlirləri ödəmələrində istifadə edirlər. üçün məzənnə rejimini təyin etmək üçün lazımi Ödənişlərdə qızıl və ya gümüş əvəzinə bu tədbirləri görməyə cavabdehdir və səlahiyyətlidir. qəbzlərin istifadəsi dövriyyədə pul kimi istifadə olu- Pul siyasəti yuxarıda göstərilən pul köçürmə nan malların dövriyyədən çıxmasının qarşısını alır, mexanizmləri vasitəsilə iqtisadiyyata müxtəlif təsirlər bir çox malın valyuta kimi istifadəsinə imkan verir göstərir. Bu kanalların təsiri maliyyə bazarlarının və əməliyyatları asanlaşdırır. inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq ölkələrdən ölkələrə Bu sistemdə bankların etibarlılığı və ehtiyac fərqli ola bilər. Həqiqətən, bəzi kanalların zaman olduqda onların bankda qiymətli kağıza çevirmə keçdikcə ölkədə getdikcə daha əhəmiyyətli bir rol qabiliyyəti vacibdir. oynadıqlarını görmək mümkündür.
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Kağız pul sistemində kağız pulu qızıla çevirmək Məsələn, son araşdırmalar göstərir ki, valyuta mümkün deyil. Bu sistem inhisarçı istehsal tələb məzənnəsinin təsiri və bankın kredit kanalının təsiri edir. Bu sistemə görə, əmanətin əhəmiyyəti yoxdur, mühüm rol oynayır. Mərkəzi banklar pul siyasətini pulun qiyməti isə olduqca vacibdir (Aslanov A.M. inkişaf etdirərkən bu köçürmə kanallarını birlikdə 2012: s.65). nəzərdən keçirməlidirlər. Bu vəziyyətdə pul kağızdan da edilə bilər. Kağızın Son illərdə aparılan tədqiqat nəticələri göstərir ki, əmtəə kimi dəyəri demək olar ki, sıfıra bərabərdir, mərkəzi bankın müstəqilliyi və pul tənzimlənməsi lakin hökumət qiymətli kağız olaraq mübadilə pul tənzimləməsinin uğurla həyata keçirilməsi üçün vasitəsi kimi istifadə edəcəyini elan etdiyi üçün yeganə şərt deyil. dəyərlidir. Vergi siyasəti dövlət xərcləri, vergilər, borclanma Pul Siyasəti Komitəsinin vəzifələri: və büdcə siyasəti kimi məsələlərlə məşğul olur. Pul Qiymət sabitliyini təmin etmək üçün pul siyasə siyasəti; iqtisadiyyatda pulun miqdarını və dəyərini tinin prinsiplərini və strategiyasını müəyyənləşdir təyin etmək üçün mərkəzi bankın müraciətlərinə mək; əsasən aparılır. Bu gün bir çox mərkəzi bank qiymət Pul siyasəti strategiyası çərçivəsində hökumət ilə sabitliyinə nail olmaq üçün pul siyasətindən istifadə birlikdə inflyasiya səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi; edir. Pul siyasətinin məqsədləri və tətbiqləri barədə Qısamüddətli faiz dərəcələri ümumiyyətlə mütəmadi olaraq hesabatlar hazırlamaq və müəyyən pul siyasətini idarə etmək üçün istifadə olunur. olunmuş prinsiplərə uyğun olaraq hökuməti və Qısamüddətli faiz dərəcəsi mərkəzi bankların ictimaiyyəti məlumatlandırmaq. maliyyə qurumları ilə əməliyyatlarında istifadə Mərkəzi bankın istifadə etdiyi geniş faiz dəhlizi etdikləri faiz dərəcəsidir. qlobal qeyri-müəyyənlik dövründə kapital hərəkəti Faiz dərəcələrindəki dalğalanmalar faizləri, aktiv dəyişkənliyinin təsirinin azaldılmasına böyük qiymətlərini, valyuta məzənnələrini və bankların və töhfə versə də, pul siyasətinin vəziyyətini başa digər maliyyə qurumlarının müştəriləri üçün təyin düşmək üçün bəzi çətinliklər də gətirir. Ənənəvi etdikləri gözləntilərə təsir edir. pul siyasətində siyasət maraqları pul siyasətinin Beləliklə, iqtisadiyyatın gedişi, yəni iqtisa mövqeyini müəyyənləşdirir; Geniş faiz dəhlizində di fəaliy yət və qiymətlər ümumi səviyyəyə təsir pul siyasəti fərqli maliyyələşdirmə dərəcələrindən göstərir (Aslanov A.M. 2012: s.100). Azərbaycan asılıdır. Bu, pul siyasətinin vəziyyətini anlamağı Respublikasının Mərkəzi Bankı, ölkəmizdə çətinləşdirən bir amildir. pul siyasətini təyin etmək səlahiyyətinə və Mərkəzi Bank; Qanunla təyin olunmuş vəzifə məsuliyyətinə sahib olan yeganə qurumdur. daxilində qiymət sabitliyi hədəfinə uyğun ola- Mərkəzi bank qiymət sabitliyinə nail olmaq üçün raq maliyyə sabitliyini nəzərə alaraq, ölkə pul siyasətindən istifadə edir. iqtisadiyyatının balanslı və davamlı inkişafı Pul tənzimlənməsini həyata keçirən mərkəzi bank, prosesinə töhfə verməyə davam edir. Bu çərçivədə ilk növbədə, bank sisteminin kredit potensialını Bank, inflyasiya ilə mübarizə aparmaq üçün vaxtında stimullaşdıran və ya məhdudlaşdıran, iqtisadiyyatın və zəruri dərəcədə tətbiq etdiyi pul və likvidlik pul resursları ilə doyduğu kommersiya banklarının
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 94 GEOSTRATEGİYA resurslarına təsir göstərir. fəaliyyət mexanizmi; Pul siyasətini birbaşa həyata keçirən qurumlarla alətlər; yanaşı, pul siyasəti subyektlərinin sayına dolayısı ilə metodlar. onun həyata keçirilməsində iştirak edən orqanlar da Bütün elementlərin olması iqtisadiyyatın dövlət daxildir. Beləliklə, ölkədəki pul sahəsinin vəziyyəti tənzimlənməsi metodunun mahiyyətinin daha dolğun Maliyyə Nazirliyi, Xəzinədarlıq, Əmanətlərin və dəqiq tərifini verir. Sığortalanması Agentliyi və bir sıra digər təşkilatlar Dövlət pul siyasətinin aparılması və kimi qurumlardan təsirlənir. iqtisadiyyatın pul tənzimlənməsi problemləri ilə Mərkəzi bank sərəncamında olan alətlərin bağlı bir çox nəşrlər mövcuddur, lakin “pul siyasəti” ötürülməsi (ötürülməsi) mexanizmləri vasitəsi ilə pul kateqoriyasının tərifi, mahiyyəti, məzmunu ilə bağlı siyasətinin ara məqsədlərinə təsir göstərə bilər. Bu fikirlər fərqlidir. mexanizmlər pul təklifinin iqtisadi fəaliyyətə təsir Pul siyasəti qarşısında qoyulan vəzifələrə nail göstərdiyi dəyişənlər sistemini təmsil edir. olmaq üçün Azərbayсan Respublikasında monetar Pul siyasətinin ötürülmə mexanizmi inkişaf modellərinin qurulması sahəsində kompleks kanallarının tədqiqatları daxil edilmişdir. Şanzıman işlər aparılır. mexanizmindəki son əlaqə iqtisadiyyatın real sek- Respublikamızın Mərkəzi Bankı ölkə torunun məcmularından ibarətdir: istehlak, inves- iqtisadiyyatında, o сümlədən pulkredit sahəsində tisiya, dövlət xərcləri, xalis ixrac və ya ümumi daxili gedən proseslərin qiymətləndirilməsi üçün ekono- məhsul və ötürmə impulslarının mənbəyi (zəncirdəki metrik metodların tətbiqinə xüüsusi diqqət yetirir. ilk əlaqə) müxtəlif maliyyə dəyişkənlikləridir. Dünya təсrübəsi göstərir ki, ekonometrik tədqiqat İnkişaf etmiş ölkələr, mərkəzi banklar tərəfindən metodları iqtisadiyyatda fundamental tədqiqatlar idarə olunan bir impuls mənbəyi kimi maliyyə təsir aparmağa və bunun nətiсəsində daha dəqiq və vasitələrindən istifadə ilə xarakterizə olunur. İnkişaf səmərəli iqtisadi siyasət həyata keçirməyə im- etməkdə olan ölkələrdə və qlobal iqtisadi mühitdən kan verir. Məhz bu iqtisadi zərurət baxımından çox asılı olan ölkələrdə real ötürülmə dəyişiklikləri Azərbayсan Respublikasının Mərkəzi Bankı mon- ekzogen dəyişənlərlə müəyyən edilir. etar idarəetmənin qurulmasında, pul siyasətinin Beləliklə, iqtisadiyyatın strukturu ötürmə işlənməsində iqtisadi-riyazi modelləri tətbiq etməyə mexanizminin təbiətinə təsir göstərir: endogen başlayıb. (əsas maliyyə göstəricilərindəki süni dəyişikliklər Bu işlərin nətiсəsi olaraq makroiqtisadi nəticəsində) və ekzogen (makroiqtisadi mühitdə tədqiqatların müasir ekonometrik aparatı yaradılmış, dəyişikliklər olduqda). riyazi-iqtisadi üsulların geniş tətbiqinə keçilmişdir. Bundan əlavə, pul siyasəti impulslarının bu və ya digər kanaldan keçməsi milli maliyyə (kredit) sis- Açar sözlər: Mərkəzi Bank, inteqrasiya, davamlı teminin növündən asılıdır: bank sistemi və ya bazar inkişaf pul siyasəti, investisiya, makroiqtisadi mühit. sistemi. Birinci halda, maliyyə mənbələri əsasən ƏDƏBİYYAT SİYAHISI iqtisadiyyatın bank sektoru vasitəsi ilə bölünür, 1. Allahverdiyev H.V., Qafarov K.S., Əhmədov ikincisi, iqtisadiyyatın real sektorunun Ə.M. (2012) “İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi”. maliyyələşdirilməsi qiymətli kağızlar bazarı Bakı, “Elm”, 494 səh. vasitəsilə həyata keçirilir. 2. Aslanov A.M. (2012). “Maliyyə və bank İqtisadiyyatın idarə edilməsi və tənzimlənməsi statistikası”, Bakı. “Azərnəşr”, 169 səh. bir-biri ilə əlaqəli və müəyyən bir sistemi təmsil edən 3. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Banki bir sıra elementlərin mövcudluğunu nəzərdə tutur. maliyyə sabitliyi icmalı. Bakı, 2011. Bu, pul daxil olmaqla iqtisadiyyatı tənzimləyən hər 4. Bağırov M.M. (2013). “Bank və bank hansı bir metod üçün tətbiq olunur. Tənzimləmə əməliyyatları”. Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı, sistemində aşağıdakılar olmalıdır (Aslanov A.M. “Elm”, 382 səh. 2012: s.169): 5. Bəşirov R.A. (2014) “Bank işi”. Bakı, hədəflər; “Çaşıoğlu”, 397 səh. bir obyekt; 6. Əliyev A., Şəkərəliyev A. (2012). “Bazar mövzu; iqtisadiyyatına keçid-dövlətin iqtisadi siyasəti”. Bakı,
95 “Azərbaycan”, 130 səh. and the narrow sense - the country's government, 7. Əsgərova R. (2014). “Pul, Kredit və Banklar”. the government together with the central bank. The Bakı, “Çaşıoğlu”, 145 səh. independence of the central bank is recognized by 8. Məmmədov N. (2011). “Bank və maliyyə most researchers as a necessary factor for successful terminləri lüğəti”, Bakı, 44 səh. monetary policy. 9. Məmmədov Z. (2011). “Beynəlxalq valyuta- On the one hand, the central bank is closely linked kredit münasibətləri və xarici ölkələrin pul-kredit to the state. As part of the economic mechanism, the sistemi”. Bakı, “Adiloğlu”, 348 səh. central bank as a whole ensures its unity as an inde- 10. Məmmədov Z. (2016). “Pul, Kredit və pendent link. banklar”. Dərslik. Bakı, 168 səh. 11. Məmmədov Z., Abbasov Ə., Rzayev R., Keywords: Central Bank, integration, sustainable Həmişəyeva Ş. (2013). “Bank işi və elektron development, monetary policy, investment, macro- bankçılıq”, Bakı, “Azərbaycan”, 256 səh. economic environment.
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 12. Rzayev R.M. və b. (2010). “Pul, kredit və banklar”. Dərslik. Bakı, 201 səh. ОСНОВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ И 13. Sadıqov M.M., Balayeva E.Ə., Həmişəyeva ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ ДЕНЕЖНО- Ş.Ü. (2013). “Beynəlxalq valyuta-kredit КРЕДИТНОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ В münasibətləri və xarici ölkələrin pul-kredit sistemi”. НАШЕЙ СТРАНЕ Bakı, “Elm”, 413 səh. Резюме 14. Tağıyev və başqaları. (2009). “Maliyyə, pul В статье исследуются основные факторы tədavülü və kredit”, Bakı, “Azərnəşr”, 73 səh. денежно-кредитного регулирования, 15. Vəliyev D. (2010). “ Beynəlxalq Maliyyə”, рассматривается денежно-кредитное Bakı, “Çaşıoğlu”, 131 səh. регулирование как ключевой фактор экономики, 16. Vəliyev F.S., Meybullayev M.X., Babayev Ə.P. определяются основные особенности və b. (2009). “İqtisadi nəzəriyyə”, Dərslik, Bakı, 14 системы денежно-кредитного регулирования. səh. В современном мире денежно-кредитная 17. http://money.aol.com/news/articles/ политика каждого государства является одной banking/_a/lost-bank-tapes-may-expose-mil- из сильнейших отраслей макроэкономического lions/20080521193009990001 регулирования национальной экономики. 18. http://www.lewrockwell.com/rothbard/frb.html Исторически это одна из первых форм http://www.piaohaoreport.sampasite.com/china- экономического регулирования. Теоретические financial-markets/blog/The-informal-banking-sector- исследования подтвердили зависимость is-g.htm макроэкономических показателей от монетарных переменных. Предмет денежно-кредитной MAIN FEATURES AND MAIN FACTORS OF политики можно толковать в широком смысле MONEY-CREDIT REGULATION IN OUR - как государство, так и в узком смысле - COUNTRY правительство страны, правительство вместе Summary с центральным банком. Независимость The article examines the main factors of monetary центрального банка признается большинством regulation, considers monetary regulation as a key исследователей как необходимый фактор factor of the economy, identifies the main features успешной денежно-кредитной политики. of the monetary regulation system. In the modern С одной стороны, центральный банк тесно world, the monetary policy of each state is one of the связан с государством. В рамках экономического strongest branches of macroeconomic regulation of механизма центральный банк обеспечивает его the national economy. единство как полностью независимый субъект. Historically, it is one of the first forms of eco- nomic regulation. Theoretical studies have confirmed Ключевые слова: Центральный банк, the dependence of macroeconomic indicators on интеграция, устойчивое развитие, monetary variables. The subject of monetary policy денежно-кредитная политика, инвестиции, can be interpreted in a broad sense - both the state макроэкономическая среда.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 96 GEOSTRATEGİYA
UOT 339.187; 339.13; 658.8 İŞÇİLƏRİN DAVRANIŞ VƏ
GÖRÜNÜŞÜNÜN QƏBUL EDİLƏN ALİYƏ HƏSƏNLİ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, XİDMƏT KEYFİYYƏTİ VƏ magistrant MƏMNUNİYYƏTƏ TƏSİRİNDƏ CİNS AMİLİ E-mail: [email protected] (RESTORAN SEKTORU TIMSALINDA)
1.1.Restoran sektorunun nəzəri incələnməsi başa düşülməsində vacib rol oynayır. Buna görə Xidmət sektoru iqtisadiyyatın mühüm də xüsusilə xidmət sektorunda müştərilərin daha sahələrindən biridir. Xidmət sektorunun qlobal çox məmnun qalması müştərilərlər birbaşa işləyən bazardakı payı əhəmiyyətli səviyyəyə çatmışdır. işçilərdən asılı olur. Çünki o işçilər müştərilərlə Lakin, mühüm sektor olsa da, xidmətin hələ də tam üz-üzə olur və onların davranışı, danışıq tərzi bir tərifi yoxdur. Xidmət hər hansı mal, əmtəə deyil, müştərilərdə xidmət keyfiyyəti və şirkətin imici bir fəaliyyət prosesidir.19-cu əsrin ikinci yarısından haqqında təsəvvür yaradır. (Ekinci Y. və Dawes sonra Sənaye inqilabı ilə sənayeləşmə və şəhərləşmə P.L., 2009: s. 503–521) məmnuniyyətinin artırılması dövrü başladı. Əvvəlki dövrlə müqayisədə işləyən üçün işçilərin ünsiyyət qabiliyyətiləri artırılmalıdır. qadınların sayı artmağa başladı. Bununla da artıq Bəzi araşdırmalarda göstərilir ki, işçilərin şəxsi evdən kənarda hazırlanan yeməklərə tələbat da keyfiyyətləri ilə professional keyfiyyətləri müştəri artdı. Restoranların inkişafı elə bu dövrdən başladı. məmnuniyyətinə fərqli təsirlər göstərir. Xüsusilə Bundan əlavə turistlərin də axını restoranlara olan qeyd etmək lazımdır ki,işçilərin davranışı:bədən tələbatın artmasına səbəb oldu. Bu artım həm dili,gülümsəmə,salamlaşma və səmimiyyət xidmət müştərilərin gözləntilərinin artmasına,xidmətdə keyfiyyətinin daha yaxşı qəbul edilməsində vacib dəyişikliyin edilməsində, yeni müştərilərin cəlb amillərdir.(Alhelalat J. A., HabiballahM. A., və edilməsində və mövcud müştərilərin saxlanmasında Twaissi N. M., 2017: s. 46–53) yeni strategiyaların inkişaf etdirilməsinə təsir göstərmişdir.( Tuncer İ, Unusan C, and Cobano- 1.3.İşçi görünüşü dəyişkəninin ədəbiyyat glu C, 2020: s.1-29) Restoran yalnız qida satan incələməsi bir təşkilat kimi deyil, qida və içkilər ilə insanlara İşçi görünüşü xidmət sektorlarında sözlü xidmət göstərən bir təşkilat kimi qəbul olunmağa olmayan bir ünsiyyət vasitəsidir və işçilərin başladı. Turistlər milli yeməkləri təcrübədən geyimi müştərilərin xidmət keyfiyyəti ilə bağlı keçirməyə maraqlı idilər. Bu səbəbdən restoran gözləntilərinə bir başa təsir göstərir.( Wang Y.-C. rəhbərləri müştərilərə fərdi şəkildə yanaşmağa, və Lang C., 2019: s. 1–9) Restoranlarda işçilərin onların gözləntilərini öyrənməyə çalışır.( Li A və geyim tərzi və işçilərin ümumi görünüşü əvvəlcədən başqaları, 2019: s.369-374) müştərilərdə restoranın xidmət keyfiyyəti haqqında fikir yaranmasına səbəb olur. Aparılan araşdırmalara 1.2.İşçi davranışı dəyişkəninin nəzəri incələnməsi görə müştərilər bir restoranın xidmətlərinin Marketinq araşdırılması aparılan zaman keyfiyyətli olmasına və ya işçilərin professional əsas 2 şəxsiyyətə aid davranışlar dəqiq edirlər. olub olmadığna işçilərin geyimi əsasında ümumi bir Bunlardan biri işçi davranışı, digəri istehlakçı qərar qəbul edirlər. Məsələn,bəzi ağ rəngdə geyinən davranışıdır. (Ekinci Y. və Dawes P.L., 2009: s. işçilərin olduğu restoranlar digərlərindən daha çox 503–521) İşçilər şirkətlər onun müştəriləri arasında müştəriləri cəlb etdiyini göstərən araşdırmalar da əlaqələndirici şəxslərdir.Həmçinin,işlərin davranışı mövcuddur.(Chen Y.-C. D. və Lee, C.-S. 2018: s. xidmət keyfiyyəti haqqında müştəri qərarlarına 1223–1235) təsir göstərir. (Alhelalat J. A., HabiballahM. A., Xidmət keyfiyyəti haqqında aparılan əksər və Twaissi N. M., 2017: s. 46–53) Sosial-pisx- araşdırmalarda qəbul edilən xidmət keyfiyyəti və ologiya baxımından işçilər satılan malın və ya müştəri məmnuniyyətinə təsir göstərən amillərdən göstərilən xidmətin müştəri tərəfindən daha yaxşı insanların qarşılıqlı ünsiyyətlərinə nəzərən fiziki
97 mühit amilinə daha az yer verilmişdir. Lakin yüksək səviyyədə olması müştəri məmnunluğunun Bitner (1992) modeli ilə göstərilmişdir ki, fiziki daha yüksək səviyyəsini yaradır ki, bu da müştəri mühit (interyer dizayn,geyim tərzi,rənglər,işıqlar himayəsi və satış gəlirlərinin daha yüksək olmasına və s.) işçilərin də,müştərilərin də davranışlarına səbəb olur. Beləliklə, daha yüksək bir xidmət təsir göstərir. Həmçinin, xidmət sahəsinin və keyfiyyətinin əldə olunmasına diqqət edilməsi işçilərin görünüşünün təmizliyi və səliqəliyi xidmət təşkilatlarının bazarda özlərini daha ef- xidmət keyfiyyəti haqqında müştərilərin qərar fektiv şəkildə göstərə bilməkləri üçün vacib bir qəbul etməsində mühüm təsir göstərir. İşçilərin strategiyadır (Chow I-H. və başqaları, 2007: s. görünüşünün restoran sektorunda müştəri 698–710) məmnuniyyətinə təsiri vacibdir. Lakin, buna Xidmət keyfiyyəti təşkilatların bir-birilə baxmayaraq, bu təsir çox araşdırılmışdır. Gab- apardığı rəqabətin əsas amilidir. Çünki məmnun bott və Hogg (2000) öz tədqiqatlarında xidmət müştəri qazanmağın əsas yolu keyfiyyətli göstərən işçilərin fiziki cəlbediciliyinin müştəri xidmət göstərməkdir. Xidmət keyfiyyəti fərqli
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal məmnuniyyəti üzərində əhəmiyyətli təsiri olduğun ədəbiyyatlarda fərqli cür tərif edilmişdir. Bəzi göstərmişlər. Eləcə də, Koernig və Page (2002) ədəbiyyatlarda xidmət keyfiyyətinin 3 əsas müəyyən öz araşdırmalarında müştərilərin qəbul etdikləri edici amilləri var. Bunlar aşağıdakılar: xidməti qiymətləndirərkən işçilərin geyimlərini, Fiziki amillər ( Restoranın görünüşü, məkan görünüşlərini diqqətə aldıqlarını göstərmişlər.( atmosferi, temperatur və s.); Söderlund M. və Julander C.-R., 2019: s.216–226) Təşkilatın imici və atributları; Xidmət keyfiyyəti bir təşkilatın ümumi Müştərilər ilə olan əlaqə.( Namin A., 2017: s. fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində əsas faktor- 70–81) lardan biridir. Əvvəlki araşdırmalar göstərir ki, xidmət işçilərinin müştərilərin qəbul etdikləri 1.5.Müştəri məmnuniyyəti dəyişkəninin xidməti qiymətləndirməsində əhəmiyyətli rol ədəbiyyat incələməsi oynayır. (Luoh H.-F. və Tsaur S.-H., 2009: s. 1093– Müştəri məmnuniyyəti müştərinin ona təqdim 1104) olunan məhsulu və ya xidməti həddən artıq qiymətləndirməsi kimi müəyyən edilir. (Gus- 1.4.Xidmət keyfiyyəti dəyişkəninin ədəbiyyat tafsson A., Johnson M. D. və Roos, I., 2005: s. incələməsi 210–218). Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müştəri Keyfiyyət bütün ticarət sektorlarında müştərilər məmnuniyyətinin müştəriləri saxlamağın əsas tərəfindən arzu edilən və gözlənilən nəticədir. meyarlarından olduğu bildirilir. (Anderson E. W., Həmçinin, keyfiyyət müştəriləri cəlb etmək və Fornell C. və Mazvancheryl S. K., 2004: s.172- əldə tutmağın başlıca yollarından biridir. Bir neçə 185). Oliver(1981) müştəri məmnuniyyəti ilə bağlı tədqiqatçı xidmət və ticarət sektorunda keyfiyyətə aparılan araşdırmalarında “Təsdiqləmə” mod- fərqli aspektlərdən yanaşıldığın göstərmişdir. elini tədqim etmişdir. Belə ki,bu modelə əsasən Xidmət sektorunda əsas məqsəd göstərilən xidmətin müştəri məmnuniyyəti müştərinin gözləntiləri ilə müştəri tərəfindən keyfiyyətli qəbul edilməsidir. qavrayışları arasındakı subyektiv müqayisənin Ümumiyyətlə xidmət keyfiyyəti xidmət bazarında nəticəsidir.( Oh H,1999: s. 67– 82) rəqabət aparılmasında əsas faktorlardan biridir. Xidmət keyfiyyəti barədə ədəbiyyatlarda Təşkilatlar anlamalıdırlar ki, müştəriləri əldə sax- müştəri məmnuniyyətinin müştərinin aldığı dəyəri lamaq, onları məmnun etmək yeni müştərilər qazan- qavraması kimi iddia olunub,dəyər və xidmət maqdan daha sərfəlidir. Çünki, məmnun müştərilər keyfiyyəti,qiymət kimi xüsusiyyətlərlə birləşməsinə yeni müştərilərin gəlməsi üçün vacibdir. Buna görə əsaslanır.( Cronin J. J., Brady M. K., və Hult G. də, xidmət göstərərkən mütləq bunu nəzərə almalı, T. M., 2000: s. 193– 218).Bundan əlavə,müştəri keyfiyyətli xidmət göstərməlidirlər. (Gopi B. və məmnuniyyətinin gözlənti ilə nəticənin müqayisə Samat N., 2020: s.1-14) olması ilə yanaşı müqayisə prosesi zamanı yaranan Xidmət keyfiyyəti və müştəri məmnuniyyəti emosional bir hiss kimi qiymətləndirilir.( Tam J. L. xidməti təmin edən zəncirin əsas elementləri kimi M.,2004: s. 897– 917) müəyyən edilmişdir.Xidmət keyfiyyətinin daha Müştəri məmnuniyyəti müştəri saxlama və
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 98 GEOSTRATEGİYA sədaqət üçün ön şərt sayılır və açıq şəkildə gəlirlilik, davranışlarının,göstərdikləri xidmətin keyfiyyətinin, bazar payı, investisiya qoyuluşu və s. kimi iqtisadi müştəri sədaqəti və sədaqətlə əlaqəli davranışlar hədəflərə nail olmaqda kömək edir. (Sureshchandar arasında pozitiv bir əlaqə müəyyən etmişdir.Buna G. S., Rajendran C. və Anantharaman R.N., 2002: görə də işçilərin davranış və görünüşünün müştəri s. 363–379). Belə ki, məmnun müştəri rəqiblərdən məmnuniyyətinin təmin edilməsində olan rolu daha az təsirlənməyə, daha az qiymətə həssas araşdırmanın mərkəzindədir. İşçilərin davranışı olmağı və daha uzun müddət sadiq qalmağı düşünür dedikdə,əsas diqqət işçinin uğurlu ünsiyyət (Ooi K. və başqaları, 2011: s. 410–419) . qabilliyyəti və müştəri ehtiyaclarını vaxtında dəqiq Tədqiqatlar xidmət keyfiyyətinin,qavranılan formada ödəmək bacarıqlarına yönəldilmişdir. dəyərin hamısının müştəri məmnuniyyətinə,müştəri H3-İşçi davranışı müştəri məmnuniyyətinə təsir məmnuniyyətinin də müştərinin sədaqətinə təsir göstərir. göstərdiyini göstərir.(McDougall G.H.G. və Lev- H4- İşçi görünüşü müştəri məmnuniyyətinə təsir esque T. 2000: s. 392– 410). Marketoloqlara görə göstərir. yeni müştərilərin əldə edilməsi cari müştərilərin H5- Xidmət keyfiyyəti müştəri məmnuniyyətinə əldə saxlanmasına nəzərən daha çox xərc tələb edir. təsir göstərir. Bu səbəbdən müştəri məmnuniyyətin araşdırılması Xidmət sektorunda bir müşərinin ona göstərilən və ölçülməsi sahəsində fərqli metodlar irəli sürüldü. xidməti dəyərləndirməsi çox qarışıq qarışıqdır. ( Flint D.J., Blocker C.P. və Boutin P. J., 2011: s. Çünki müştərilər qiymətləndirməni subyektiv 219–230). olaraq aparır. Bundan əlavə bir sıra araşdırmalarda göstərilir ki, kişi və qadın müştərilər xidməti fərqli 1.6.Tədqiqatın dəyişkənləri arasında əlaqənin aspektlərdən qiymətləndirirlər. Həmçinin xidmət nəzəri əsaslandırılması və hipotezlər: sahələrinin də müştərinin gözləntilərinin üstündə Xidmət zamanı həm maddi, həm də qeyri- xidmət göstərməsi çətin prosesdir.Restoran kimi maddi amillər müştərilərin xidmət təcrübəsini necə xidmət sektoranlarda yüksək keyfiyyətli xidmətin qiymətləndirməsində vacib rol oynayır.Müştəri təmin olunması öndə çalışan işçilərdən çox asılıdır. ilə işçilərin əlaqəsi müştərinin qərar qəbuluna Xidmətin göstərilməsi zamanı müştəri ilə birbaşa təsir göstərən əsas amillərdən biri olsa da, bu ünsiyyətdə ön sahəsinin işçiləri olduğu üçün, əlaqə haqqında çox az sayda araşdırma vardır. müştərilərin təşkilat haqqında fikir yaranmasına da Müştərilərin aldıqları xidməti qiymətləndirməsində ən çox onlar təsir göstərirBu baxımdan tədqiqatçılar işçilərin fiziki görüşünü, cəlbediciliyi və s. kimi xidmət sektorunda müştərilərlə birbaşa çalışan amillər əsas rol oynayır. (Kim K və . Baker M. A, işçilər haqqında daha çox araşdırma edirlər. (Baha- 2017: s.1-21). dur W. və başqları, 2019: s. 1–24) Tədqiqatlar göstərir ki, işçilərin geyimlərinin H6-İşçi davranışının qəbul edilən xidmət qəbul edilən xidmət keyfiyyəti üzərində böyük təsiri keyfiyyətinə təsirində qadın və kişi müştərilər vardır. Xüsusilə işçi formalarının rəngi müştərilərin arasında fərqlilik vardır. cəlb edilməsinə təsir göstərən vacib amillərdən H7- İşçi görünüşünün qəbul edilən xidmət biridir. Qızılı, qırmızı, bənövşəyi rənglərin iştaha keyfiyyətinə təsirində qadın və kişi müştərilər təsir göstərdiyi araşdırmalarda öz təsdiqini arasında fərqlilik vardır. tapmışdır. (Chen Y.-C. D. və Lee C.-S., 2018: s. H8-İşçi davranışının müştəri məmnuniyyətinə 1223–1235) təsirində qadın və kişi müştərilər arasında fərqlilik H1-İşçi davranışı xidmət keyfiyyətinə təsir vardır. göstərir. H9- İşçi görünüşünün müştəri məmnuniyyətinə H2-İşçi görünüşü xidmət keyfiyyətinə təsir təsirində qadın və kişi müştərilər arasında fərqlilik göstərir. vardır. . Müxtəlif alimlər işçilərin restoranlarda Xidmət keyfiyyəti çox geniş bir termindir. mükəmməl xidmət göstərməsində oynadığı rolla Ona görə bir çox araşdırmanın mərkəz mövzu- əlaqədar çox araşdırma aparılmadığını iddia etsələr sudur. Xidmət keyfiyyətinə təsir edən faktorlar də, (Alhelalat J. A., Habiballah M. A. və Twaissi araşdırılarkən xidmət keyfiyyətinin özünün alt N. M 2017: s. 46–53) bir çox tədqiqatlar işçilərin dəyişkənlərinə də diqqət edilir. Belə ki, xidmət
99 keyfiyyəti bir neçə faktorların birləşməsi nəticəsində 2.2 Faktor analizi ortaya çıxır. Bu faktorlara məkanın fiziki imkanları, Cədvəl 1. Faktor analizi və Güvənirlilik testi
interyer dizaynı, atmosferi, qida keyfiyyəti aid edilir. KMO=0.924 Bartlett,df=210, Approximate Chi-square=4952.658,p<0.001
Bu faktorların hamısı müştərilərin məmnuniyyətinə Factor Explained Cronbach's təsir göstərən faktorlardır. (Barber N, Goodman R. J. Factors loading variance alpha Mean İşçilәrin görünüşü 11.096 0.841 və Goh B. K., 2011: s. 329–336) İşçilәr sәliqәli geyimdәdir. 0.794 4.06 İşçilәrin geyimi gigiyenikdir. 0.735 3.83 H10-Xidmət keyfiyyətinin müştəri İşçilәrin görünüşlәri xoşagәlәndir. 0.704 3.94 İşçilәrin davranş 18.880 0.891 məmnuniyyətinə təsirində qadın və kişi müştərilər Problemlәri etmәyi hәll bacarırlar. 0.843 3.55 arasında fərqlilik vardır. Müştәrilәrin şikayәtlәrini idarә etmәyi 0.824 3.57 bacarırlar Müştәrilәrin istәk vә ehtiyaclarına qarşı 0.763 3.73 diqqәtlidirlәr. 1.7.2.Tədqiqat modeli Sәhvlәrә görә üzr istәmәyi bacarırlar 0.676 3.75 İşçilәrin ünsiyyәt qabiliyyәtlәri 0.670 3.63 yüksәkdir. 0.613 3.22
Olmayan mәhsul haqqında әvvәlcәdәn mәlumatlandırırlar 13.580 0.878
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Müştәri mәmnuniyyәti 0.808 3.98 Yenidәn bu restorana getmәyi 0.807 3.93 düşünürәm 0.665 3.44 Bu restoranı dostlarıma da tövsiyyә edirәm 0.622 4.04
Bu restoran digәr restoranlarla 13.558 0.817 müqayisәdә ilk seçimimdir. 0.837 3.84 Restoran yemәklәrindәn mәmnun qaldım 0.826 3.90 Atmosfer Mәkan cәlbedici rәnglәrlә dizayn 0.663 3.91 edilmişdir. 0.631 3.64 Restoranın interyer dizaynı vә dekoru 14.675 0.879 cәlbedicidir. 0.839 3.85 Mәkan havası normal temperaturdadır. 0.825 3.85 Fon musiqisi xoşagәlәndir. 0.774 4.05 Qida 0.558 4.13 Qidaları tәzәdir. 2.1. Demoqrafik məlumatların analizi Qidaları tәhlükәsizdir. 71.789 Qidaları tәmizdir. Analiz metodları olaraq Frekans, Inde- Yemәk әrazisi tәmizdir.
pendent Samples T və One- Way ANOVA TOTAL VARIANCE EXPLAINED testlərindən və SEM, Faktor analizlərində istifadə edilmiş,məlumatların analizində SPSS istifadə İlk öncə, p dəyərinin 0.001-dən kiçik olması edilmişdir. və KMO və Bartlett testinin nəticələrinin yüksək Demoqrafik amillər götürülərək Frekans ana- olması analizin edilməsinin məqsədəuyğun lizi edilmişdir. Sorğuda 356 respondent iştirak olduğunu göstərir. Cədvəl 1-dən da göründüyü etmişdir. Onlardan analizdə istifadə edəcəyimiz kimi, faktor analizi nəticəsində ifadələr 5 fak- demoqrafik amillərin frekans analiz nəticələrinə tor da toplanmışdır. Bunlardan işçi davranış,işçi uyğun olaraq iştirakçılardan 209 qadın (58.7%),147 görünüşü müstəqil dəyişkənlər, məkan atmosferi kişi(41.3%) olmuşdur. İştirakçılar arasında ən çox və qida alt dəyişkənləri ilə ölçülən qəbul edilən say 18-29 yaşlarında (285), ən az isə 50+ yaşlarında xidmət keyfiyyəti və müştəri məmnuniyyəti asılı (4) olmuşdur. Digər yaş kateqoriyaları üzrə 30-39 dəyişkənlərdir. Toplam 21 olmaqla, işçi görünüşü yaş aralığında 56,40-49 yaş aralığında 11 nəfər 3, işçi davranışı 6, müştəri məmnuniyyəti 4, iştirak etmişdir. İştirakçılardan 341 nəfər ali, 8 nəfər məkan atmosferi 4, qida 4 ifadəylə ölçülmüşdür. texnikom və ya kollec, 3 nəfər peşə,4 nəfər isə orta Güvənirlilik analizi nəticəsində alınan Cronbach's təhsilli şəxslərdir. alpha dəyərlərinə baxdıqda, araşdırmanın güvənli Gəlir səviyyəsi üzrə respondentlərin 107 nəfəri olduğu görünür. Bundan əlavə,hər ifadə üzrə ortala- 0-250,83 nəfər 251-500, 92 nəfəri 501-1000, 39 ma dəyəri alınıb cədvəldə qeyd edilmişdir. nəfəri 1001-1500, 35 nəfəri 1500+ gəlir qrupuna aiddir. 2.2. SEM analizi SEM analizi üçün SPSS AMOS 26 proqramı istifadə edilmişdir. İşçi davranışı,işçi görünüşü,müştəri məmnuniyyəti və qəbul edilən xidmət keyfiyyəti dəyişkənin alt dəyişkənləri olan
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 100 Model Estimate S.E. C.R. P Qida <--- İşçi davranışı .293 .069 4.278 *** Atmosfer <--- İşçi görünüşü .271 .083 3.252 .001
Qida <--- İşçi görünüşü .487 .078 6.233 ***
Atmosfer <--- İşçi görünüşü .636 .102 6.216 ***
Müştәri mәmnuniyyәti <--- İşçi davranışı .457 .082 5.565 *** Müştәri mәmnuniyyәti <--- İşçi görünüşü .267GEOSTRATEGİYA .104 2.572 .010 məkan atmosferi və qida dəyişkənləri analizə daxil edilmişdir.Müştәri mәmnuniyyәti <--- Qida .317 .072 4.410 *** edilmişdir. Bundan əlavə olaraq, cins moderator Müştәri mәmnuniyyәti <--- Atmosfer .085 .076 1.117 .264
dəyişkən kimi analizdə istifadə edilmişdir. Cədvəl 3. SEM analizi (cinsin moderator təsiri)
Analizin nəticəsi olaraq Model Fit dəyərləri P Model CMIN/DF=2.224, GFI=0.906, CFI=0.955 və RM- Qadın Kişi SEA=0.059 olmuşdur. Tədqiqatların aparılması Qida <--- İşçi davranışı *** .011 üçün qəbul edilən normalara uyğun dəyərlərə uyğun Atmosfer <--- İşçi davranışı .062 .005 nəticələr alınmışdır. Şəkil 1-də analiz edilən tədqiqat Qida <--- İşçi görünüşü *** *** modelinin təsviri göstərilmişdir. Atmosfer <--- İşçi görünüşü *** ***
Müştәri mәmnuniyyәti <--- İşçi davranışı *** *** Şəkil 1. Tədqiqat modeli Müştәri mәmnuniyyәti <--- İşçi görünüşü .215 .006 Müştәri mәmnuniyyәti <--- Qida *** .132 Müştәri mәmnuniyyәti <--- Atmosfer .769 .174
3.1. Nəticə və təkliflər Xidmət sektoru beynəlxalq səviyyədə çox tədqiqatlarda araşdırılmışdır. Bu tədqiqatlarda istər xidmət keyfiyyəti, istərsə qəbul edilən xidmət keyfiyyəti, istərsə də müştəri məmnuniyyəti dərindən araşdırılmış, onlara təsir edən amillər ortaya qoyulmuşdur. Bu tədqiqatda da Cədvəl 2. SEM analizi xidmət keyfiyyəti və müştəri məmnuniyyəti
Model Estimate S.E. C.R. P araşdırılmış, onlara təsir göstərən amillər ana- Qida <--- İşçi davranışı .293 .069 4.278 *** liz edilmişdir. Qəbul edilən xidmət keyfiyyəti və Atmosfer <--- İşçi görünüşü .271 .083 3.252 .001 müştəri məmnuniyyətinə işçilərin davranış və Qida <--- İşçi görünüşü .487 .078 6.233 *** görünüşlərinin təsirinin araşdırılması tədqiqatı Atmosfer <--- İşçi görünüşü .636 .102 6.216 *** digər araşdırmalardan fərqləndirir.Bundan əlavə Müştәri mәmnuniyyәti <--- İşçi davranışı .457 .082 5.565 *** işçilərin davranış və görünüşlərinin qəbul edilən Müştәri mәmnuniyyәti <--- İşçi görünüşü .267 .104 2.572 .010 xidmət keyfiyyəti və müştəri məmnuniyyəti Müştәri mәmnuniyyәti <--- Qida .317 .072 4.410 *** üzərində təsirində cinsiyyətin moderator rolu Müştәri mәmnuniyyәti <--- Atmosfer .085 .076 1.117 .264 da analiz edilmişdir. Yəni tədqiqatda işçilərin
davranış və görünüşünün qəbul edilən xidmət Cədvəl 2.-də göstərilən P dəyərlərinə P keyfiyyəti və müştəri məmnuniyyətinə təsiri kişi Model baxdıqda işçi davranışın qida,atmosfer,müştəriQadın Kişi və qadın müştərilərdə fərqlilik göstərir. Tədqiqatda məmnuniyyəti,işçiQida <--- görünüşünün İşçi davranışı *** .011 çalışdığımız əsas məsələ kişi və qadın müştərilər qida,atmosfer,müştəriAtmosfer <--- İşçiməmnuniyyəti davranışı .062 və qidanın .005 arasında hansı amillərin nə dərəcədə fərqlilik müştəriQida məmnuniyyəti<--- İşçi üzərində görünüşü təsiri *** pozitiv *** göstərdiyini ortaya qoymaqdır. çıxmışdır.Atmosfer P dəyəri<--- yalnız İşçi görünüşü atmosferin *** müştəri *** Sorğunun cavabları SPSS proqramı vasitəsilə məmnuniyyətiMüştәri mәmnuniyyәti üzərində <--- İşçi təsirinindavranışı ölçülməsində *** *** 0.01- analiz edilmişdir. Aparılan Independent Sample T dənMüştәri yüksək mәmnuniyyәti olmuş,yəni <--- İşçi təsirin görünüşü olmadığı .215 müəyyən .006 və ONE ANOVA testlərinə görə aşağıdakı nəticələr edilmişdir.Müştәri mәmnuniyyәti <--- Qida *** .132 əldə edilmişdir: MüştәriCins mәmnuniyyәti amili tədqiqata <--- Atmosfer moderator dəyişkən .769 .174 kimi Müştəri məmnuniyyətinə və xidmət daxil edilmişdir. Cədvəl 3.-də işçi davranış və keyfiyyətinə münasibət cins,yaş,gəlir fakto- görünüşünün müştəri məmnuniyyəti və qəbul edilən runa görə fərqlilik göstərmir. Yəni, fərqli yaşda xidmət keyfiyyətinin alt dəyişkənləri olan atmos- fərqli cinsdə olan, gəlir səviyyələri fərqli olan fer və qida,eləcə də qida və atmosferin müştəri müştərilərin hamısının müştəri məmnuniyyəti və məmnuniyyəti üzərində təsirinin qadın və kişilərdə xidmət keyfiyyətinə münasibəti eyni olmuşdur. fərqlilik göstərib-göstərməməsinin nəticələri təqdim Restorana getmək məqsədinə görə analizin nəticəsi
101 göstərir ki, xidmət keyfiyyətin ölçən məkan at- görünüşlərinin qəbul edilən xidmət keyfiyyəti mosferi ifadəsinə görə iştirakçılar fərqli münasibət üzərində təsiri olduğun göstərir. İşçilərin fiziki göstərir. Bu nəticəyə əsasən bildirmək olar ki, görünüşünün müştəri-işçi əlaqələrinə təsiri barədə müştərilərin hansı məqsədlə restorana getməsi olan “How the Employee Looks and Looks at onların məmnuniyyətinə və xidmət keyfiyyətini You: Building Customer–Employee Rapport” necə qəbul etmələrinə təsir göstərməkdədir. araşdırmanın nəticəsində göstərilir ki, işçilərin fiziki Lakin, xidmət keyfiyyətini ölçən digər ifadə-qida görünüşü, cəlbediciliyi, işçilərlə müştərilər arasında keyfiyyətinə münasibət iştirakçıların restorana olan münasibətə böyük təsir göstərir. Bu da öz getmək məqsədlərinə görə fərqlilik göstərmədi. növbəsində müştərilərin məmnun qalmasına təsir Faktor analizinin nəticəsi olaraq dəyişkənlər 5 edir. (Kim K və . Baker M. A, 2017: s.1-21). qrupda toplanmışdır. Bunlar aşağıdakılardır: 3) İşçilərin davranışının müştəri məmnuniyyəti 1) İşçilərin davranışı üzərində müsbət təsiri vardır. P dəyərinin 0.01-dən 2) İşçilərin görünüşü aşağı olması işçilərin müştərilərə qarşı davranışının
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 3) Qida keyfiyyəti müştərilərin həmin restorandan məmnun qalıb- 4) Məkan atmosferi qalmamaqlarında əhəmiyyətli dərəcədə təsiri 5) Müştəri məmnuniyyəti olduğunu göstərdi. Araşdırmalarda təsdiq Cədvəl 6-da Faktor analizindən əlavə olunmuşdur ki, qadın müştərilər kişi müştərilərə güvənirlilik testisinin də nəticələri göstərilmişdir. nisbətən daha emosional qərarlar verirlər. Yəni Testin nəticəsinə görə bütün dəyişkənlər üzrə bir restoranda onlara xidmət göstərən işçilərin Cronbach Alpha dəyəri 0.05-dən yüksək olduğu onlarla necə davranması, davranış tərzi, bədən üçün aparılan sorğunun analiz üçün yararlı olduğu dili həmin müştərilərin o restorandan məmnun təsdiqlənmişdir. qalıb-qalmamasına təsir göstərəcəkdir. Buna görə Tədqiqatın nəticəsinə görə qoyulan hipotezlər də məmnun müştərilər qazanmaq işçilərdən çox haqqında aşağıdakı kimi olmuşdur: asılıdır. İşçi seçimində bunları nəzərə alaraq daha 1) İşçilərin davranışının qəbul edilən xidmət proffessional işçilər seçmək, mütəmadi işçilərə keyfiyyəti üzərində təsiri öz təsdiqini tapmışdır. təlimlərin keçirilməsi məsləhət görülür. Analizin nəticələrinə görə işçilərin davranışları 4) İşçilərin geyimini, vizual görünüş restoran göstərilən xidmətin müştərilər tərəfindən keyfiyyətli sektorunda müştərilərin məmnuniyyətinə təsir qəbul edilib-edilməməsinə təsir göstərir. Rajib göstərir Müştərilər olduqları restoranları yenidən Lochan Dharın (2015) araşdırmasının nəticəsi seçərkən qida keyfiyyəti və digər amillərlə yanaşı, olaraq göstərilir ki, işçilərə təlim keçirilməsi onların orda çalışanların geyiminin, görünüşünün necə bilik və bacarıqlarını təkmilləşdirərək xidmət olmasın da nəzərə alırlar. (Wang Y-C və Lang keyfiyyətinin yüksəlməsinə səbəb olur. Həmçinin, C, 2019: s. 1–9) İşçilərin görünüşünün müştəri Chih-Ching Teng və Jung-Hua Chang (2013) məmnuniyyəti üzərində təsirinin olması analiz tərəfindən aparılan araşdırmada göstərilmişdir ki, vasitəsilə təsdiqlənmişdir. Bunu nəzərə alaraq, işçilərin davranışları, vəzifə öhdəliklərini yerinə restoran sektorunda işçilərin seçimində vizual yetirmələri müştərilərin həmin xidmət haqqında görünüşə diqqət edilməlidir. Həmçinin təşkilat qərar qəbulunda əhəmiyyətli təsir göstərməkdədir. daxilində geyimlərlə bağlı standartlar yaradıla bilər, Eyni nəticə bu tədqiqatda da öz təsdiqini tapmışdır. vahid formalar hazırlana bilər. İşçilərin davranışları müştərilərin qərar qəbuluna 5) Tədqiqatın 5-ci hipotezi xidmət keyfiyyətinin təsir göstərməkdədir.Bu nəticəyə əsaslanaraq müştəri məmnuniyyəti üzərində təsirini olmasıdır. işçilərə müştərilərlə davranış qaydalarının Tədqiqatda xidmət keyfiyyəti 2 alt dəyişkənə: öyrədilməsi vacib sayılır. məkan atmosferi və qida keyfiyyəti olaraq 2) İşçilərin görünüşünün qəbul edilən xidmət göstərilmişdir. SEM analizinin nəticəsi ola- keyfiyyəti uzərində təsiri də SEM analizində raq P dəyərinə görə xidmət keyfiyyətinin qida təsdiqlənmişdir. Analizin nəticələrinə görə qəbul keyfiyyəti alt dəyişkəni müştəri məmnuniyyətinə edilən xidmət keyfiyyətinin alt dəyişkənləri olan təsir göstəriri. Jooyeon Ha və Soo Cheong qida keyfiyyəti və məkan atmosferi üzərində (Shawn)Jang (2010) araşdırmasında da xidmət təsirində P dəyəri 0.01-dən kiçik olması işçilərin keyfiyyətinin, xüsusilə də qida keyfiyyətinin
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 102 GEOSTRATEGİYA müştəri məmnuniyyətinə təsir göstərən əsas məmnuniyyətinə təsirində cinsin moderator rolu amillərdən biri olduğu bildirilmişdir. Bu nəticə də araşdırılmışdır. Analizinin nəticəsinə görə hipotez onu göstərir ki, araşdırmanın nəticəsi bundan əvvəl təsdiqlənmişdir. Belə ki, SEM analiz vasitəsilə işçi aparılmış tədqiqatın nəticələri ilə uzlaşır. Lakin davranışının müştəri məmnuniyyətinə təsirində xidmət keyfiyyətinin digər alt dəyişkəni olan məkan qadın və kişi müştərilər arasında fərqlilik olduğu atmosferinin müştəri məmnuniyyəti üzərində təsiri nəticələndi. olmadığı nəticədi ortaya çıxmışdır. 9) İşçi görünüşünün müştəri məmnuniyyətinə 6) 2013-cu ildə online maliyyət xidmətləri təsirində qadın və kişi müştərilər arasında fərqlilik sektorunda Riadh Ladhari və Andre Leclerc vardır. Hean Tat Keh, Run Ren, Sally Rao Hill tərəfindən aparılan araşdırma xidmət keyfiyyətinin və Xuan Li (2013) tərəfindən işçilərin fiziki qəbulunda kişi və qadınlar arasında fərqlilik olduğu görünüşünün- gözəllik, gülərüzlük və s. müştəri göstərilmişdir. Bu araşdrımada işçi davranışının məmnuniyyətinə təsirini ölçmək üçün tədqiqat qəbul edilən xidmət keyfiyyətinə təsirində qadın aparılmışdır. Bu tədqiqatın nəticəsinə işçilərin və kişi müştərilər arasında fərqliliyin olması ortaya daha xoş görünüşdə olması müştərilərin xidmətdən qoyulmuş və analizdə öz təsdiqini tapmışdır. Ana- məmnun qalmasında əhəmiyyətli təsir göstərir. Bu lizin nəticəsinə görə belə bir fikir irəli sürmək olar tədqiqatda isə yalnız işçilərin görüşünün müştəri ki, qadınlar kişilərə nisbətən xidmət keyfiyyətini məmnuniyyətində təsiri deyil, həm də bu təsirdə qiymətləndirərkən işçilərin davranışları və proffes- cinsin moderator rolu da araşdırılmışdır. Aparılan sional bacarıqlarına da diqqət edirlər. Bu səbəbdən, analizin nəticəsinə görə işçilərin görünüşlərinin qadın müştərilərlə danışıq və davranış tərzi kişi müştəri məmnuniyyətinə təsiri kişi və qadın müştərilərə nisbətən daha proffesional olmalı, müştərilərdə fərqli formada təsir göstərməkdədir. diqqət edilməlidir. Qadın müştəriləri məkanın daha 10) Xidmət keyfiyyətinin müştəri yaxşı yerində yerləşdirmək ola bilər. məmnuniyyətinə təsiri bir çox tədqiqatlarda 7) Fiziki görünüş sözlü olmayan ünsiyyət araşdırılmışdır. Xidmət keyfiyyəti vasitəsidir. Marketinq araşdırmalarına görə xidmət müştəri məmnuniyyətinin mükəmməl bir personalının fiziki cəlbediciliyi, xoş görünüşü proqnozlaşdırıcısıdır. Yəni müştəri xidmət müştərilərin qərarlarına əhəmiyyətli dərəcədə təsir keyfiyyətini yaxşı olaraq qəbul edərsə, məmnun göstərir. Bundan əlavə, Gallucci və Meyer (1984) qalmış müştəri sayılır. (Setó-Pamies D, 2012: s. cəlbediciliyin sosial cəhətdən arzu olunan bir 1257–1271) xüsusiyyət olduğunu və insanların fiziki cəhətdən Bu araşdırmada xidmət keyfiyyətinin cazibədar insanlarla ünsiyyət qurmağı və əlaqələr müştəri məmnuniyyətinə təsirində cinsin mode qurmağı üstün tutduqlarını açıqladılar. (Kim K. rator rolu da araşdırılmış, nəticədə qəbul edilən və Baker M. A., 2017: s.1-21) İşçi görünüşünün xidmət keyfiyyətinin alt dəyişkənləri olan qida qəbul edilən xidmət -keyfiyyətinə təsirində cinsin keyfiyyətinin müştəri məmnuniyyəti üzərində moderator rolunu araşdırmaq üçün aparılan analizin təsirində kişilər və qadınlar arasında fərqlilik nəticəsi olaraq P dəyərinin kişilərdə və qadınlarda olduğu sübut olunmuşdur. Lakin, xidmət 0.01-dən kiçik olması hipotezi təsdiq edir. Zeki keyfiyyətinin digər alt dəyişkəni olan məkan atmos- Yüksekbilgili tərəfindən aparılan Restoran ferinin müştəri məmnuniyyətinə təsirində kişi və Seçim Ölçütleri Üzerine Bir Araştırmasında da qadınlarda fərqlilik olmamışdır. müştərilərin restoran seçimləri kişi və qadın Tədqiqatın nəticələri bundan sonrakı müştərilərdə fərqlilik göstərmişdir. araşdırmalar üçün nəzəri məlumat üçün mənbə kimi 8) Otel sektorunda işçilərin davranışlarının istifadə edilə bilər. Praktiki cəhətdən restoranlar öz turistlərin məmnuniyyətinə təsirində cinsin mode strategiyalarında tədqiqatın nəticələrin tətbiq edə ratorun təsirini araşdıran Norazah Mohd Suki bilərlər. Buna misal olaraq işçilərinin görüşünlərinin (2014) qadınların kişilərə nisbətdə işçilərin daha xidmət keyfiyyəti və müştəri məmnuniyyəti xoş, mülayim davranışına diqqət edirlər. Belə ki, üzərində təsirini nəzərə alıb işçilərin formalarında qadın turistlər işçilərin nəzakətli olması və kömək dəyişiklik edə bilər, müştərilərə pozitiv enerji verə edib-etməmələri daha vacib amillər kimi sayırlar. biləcək formaların olmasını təmin edə bilərlər. Bu araşdırmada da işçilərin davranışının müştəri Yuxarıda qeyd etdiyimiz bəzi araşdırmalarda
103 olduğu və tədqiqatın nəticələrindən göründüyü 8) Luoh, H.-F., & Tsaur, S.-H. (2009). Physical kimi işçilərin görünüşlərinin müştərilərin həmin attractiveness stereotypes and service quality in resoran haqqında fikirlərində böyük təsiri vardır. customer–server encounters. The Service Industries Bəzi araşdırmalarda göstərilir ki, müştərilər Journal, 29(8), 1093–1104. işçiləri ağ rəngli forma geyinən restoranlardan 9) Gopi, B., & Samat, N. (2020). The influence digərlərinə nisbətən daha məmnun qalır. Bundan of food trucks’ service quality on customer satisfac- əlavə işçilərinin gigiyenik qaydalara- geyimlərinin, tion and its impact toward customer loyalty. British üzlərinin təmiz olması əməl etmələrinə nəzarət Food Journal, ahead-of-print(ahead-of-print). etməlidirlər. 10) Hau-siu Chow, I., Lau, V. P., Wing-chun Lo, T., Sha, Z.,Yun, H. (2007). Service quality in restau- Açar sözlər: restoran, müştəri məmnuniyyəti, işçi, rant operations in China: Decision- and experien- xidmət keyfiyyəti. tial-oriented perspectives. International Journal of Hospitality Management,26(3),698–710
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 11) Gustafsson, A., Johnson, M. D., & Roos, I. 1) Tuncer, I., Unusan, C., & Cobanoglu, C. (2005). The Effects of Customer Satisfaction, Rela- (2020). Service Quality, Perceived Value and tionship Commitment Dimensions, and Triggers on Customer Satisfaction on Behavioral Intention in Customer Retention. Journal of Marketing, 69(4), Restaurants: An Integrated Structural Model. Jour- 210–218 nal of Quality Assurance in Hospitality & Tourism, 12) Anderson, E. W., Fornell, C., & Mazvanch- 1–29 eryl, S. K.(2004). Customer Satisfaction and Share- 2) Li, Y., & Shang, H. (2019). Service Quality, holder Value. Journal of Marketing, 68(4), 172-185. Perceived Value, and Citizens’ Continuous-Use 13) Oh, H. (1999). Service quality, customer sat- Intention Regarding E-government: Empirical isfaction, and customer value: A holistic perspec- Evidence from China. Information & Management, tive. International Journal of Hospitality Manage- 103197. ment, 18(1), 67– 82. 3) Ekinci, Y., & Dawes, P. L. (2009). Consumer 14) Cronin, J. J., Brady, M. K., & Hult, G. T. M. perceptions of frontline service employee personal- (2000). Assessing the effects of quality, value, and ity traits, interaction quality, and consumer sat- customer satisfaction on consumer behavioral in- isfaction. The Service Industries Journal, 29(4), tentions in service environments. Journal of Retail- 503–521 ing, 76(2), 193– 218 4) Alhelalat, J. A., Habiballah, M. A., & Twaissi, 15) Tam, J. L. M. (2004). Customer Satisfaction, N. M. (2017). The impact of personal and function- Service Quality and Perceived Value: An Integrative al aspects of restaurant employee service behaviour Model.Journal of Marketing Management, 20(7-8), on customer satisfaction. International Journal of 897– 917 Hospitality Management, 66, 46–53. 16) Sureshchandar, G. S., Rajendran, C., & 5) Wang, Y.-C., & Lang, C. (2019). Service Anantharaman, R.N. (2002). The relationship employee dress: Effects on employee-customer between service quality and customer satisfaction interactions and customer-brand relationship at – a factor specific approach. Journal of Services full-service restaurants. Journal of Retailing and Marketing, 16(4), 363–379 Consumer Services, 50, 1–9. 17) Ooi, K., Lin, B., Tan, B., & Yee-Loong 6) Chen, Y.-C. D., & Lee, C.-S. (2018). Is it the Chong, A. (2011). Are TQM practices supporting staff or is it the food? How the attire of restaurant customer satisfaction and service quality? Journal employees affects customer judgments of food qual- of Services Marketing, 25(6) , 410–419 ity. British Food Journal, 120(6), 1223–1235. 18) McDougall, G. H. G., & Levesque, T. (2000). 7) Söderlund, M., & Julander, C.-R. (2009). Customer satisfaction with services: putting per- Physical attractiveness of the service worker in the ceived value into the equation. Journal of Services moment of truth and its effects on customer satisfac- Marketing, 14(5), 392– 410 tion. Journal of Retailing and Consumer Services, 19) Flint,D.J.,Blocker, C.P., & Boutin, P. J. 16(3), 216–226. (2011). Customer value anticipation, customer
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 104 GEOSTRATEGİYA satisfaction and loyalty: An empirical examination. Ключевые слова: ресторан, Industrial Marketing Management 40(2),219–230. удовлетворенность клиентов, сотрудник, 20) Kim, K., & Baker, M. A. (2017). How the качество обслуживания. Employee Looks and Looks at You: Building Cus- tomer–Employee Rapport. Journal of Hospitality & SUMMARY Tourism Research, 109634801773113 Restaurants are one of the main revenue-gener- ating service sectors in Asia. Like all commercial РЕЗЮМЕ organizations, the main purpose of organizations Рестораны являются одним из основных in the restaurant sector is to generate income. In секторов услуг, приносящих доход в Азии. Как order to make a profit, you must first gain satis- и все коммерческие организации, основная fied customers by providing quality service. Many цель организаций ресторанного сектора - factors affect customer satisfaction. Therefore, получение дохода. Чтобы получить прибыль, this sector is constantly investigated, the factors вы должны сначала привлечь довольных affecting the quality of service, customer satisfac- клиентов, предоставляя качественные услуги. tion and customer loyalty are analyzed. This study Многие факторы влияют на удовлетворенность also examines the factors that affect the quality of клиентов. Поэтому этот сектор постоянно service and customer satisfaction. In particular, the исследуется, анализируются факторы, влияющие impact of the behavior and appearance of restaurant на качество обслуживания, удовлетворенность staff on the quality of service received was ana- и лояльность клиентов. В этом исследовании lyzed. In addition, the role of gender as a moderator также изучаются факторы, влияющие на in influencing employee behavior and appearance качество обслуживания и удовлетворенность on accepted service quality and customer satisfac- клиентов. В частности, было проанализировано tion was investigated. The aim of the study is to влияние поведения и внешнего вида персонала determine the extent to which employees 'behavior ресторана на качество предоставляемых услуг. and appearance influence customers' decisions and Кроме того, была исследована роль пола как to obtain results that can be used both theoretically модератора в влиянии поведения и внешнего and practically. вида сотрудников на качество обслуживания For the survey, a survey was conducted among и удовлетворенность клиентов. Цель restaurant customers in Baku in the form of a ques- исследования - определить, в какой степени tionnaire. 356 respondents took part in the survey. поведение и внешний вид сотрудников влияет The results of the survey were analyzed using на решения клиентов, и получить результаты, SPSS 16 and SPSS AMOS 24 programs. The study которые можно использовать как теоретически, used Independent Sample T, ONE ANOVA tests, так и практически. Frequency, Factor, SEM analyzes. The research Для проведения опроса среди посетителей hypotheses were compared with the results of the ресторанов Баку был проведен анкетный опрос. analysis and the claims were confirmed. В опросе приняли участие 356 респондентов. The results of the study can be applied to both Результаты опроса были проанализированы с employee decisions and marketing strategies in the помощью программ SPSS 16 и SPSS AMOS 24. restaurant sector. В исследовании использовались независимая выборка T, тесты ONE ANOVA, анализ частоты, Keywords: restaurant, customer satisfaction, em- фактора, SEM. Гипотезы исследования были ployee, service quality. сопоставлены с результатами анализа, и утверждения подтвердились. Результаты исследования могут быть применены как к решениям сотрудников, так и к маркетинговым стратегиям в ресторанном секторе.
105 UOT 311.216;336.717.6 UÇOT SİYASƏTİ ANLAYIŞI VƏ
İSTEHSAL MÜƏSSİSƏLƏRİNİN HİKMƏT MÜRSƏLİYEV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, İNKİŞAF STRATEGİYASINDA ONUN magistr ASPEKTLƏRİNİN ƏHƏMİYYƏTİ E-mail: [email protected]
Giriş müəssisələrinin fəaliyyəti öyrənilməlidir. Belə Azərbaycanda iqtisadiyyatın gələcək inkişafı ki, müəssisələrin strukturu, istehsal istiqaməti, iş vəzifələrini uğurla həyata keçirmək məqsədi ilə istiqaməti, maliyyə planı, istehsal texnologiyası, iş uçotun elmi səviyyədə təşkili vacib şərtdir. Bazar texnologiyası tədqiq edilməlidir. Uçotun düzgün iqtisadiyyatı şəraitində uçotun düzgün və səmərəli təşkilinin ən mühüm şərtlərindən biri uçotun həyata təşkil edilməsinə böyük əhəmiyyət verilir(Q. Ə. Ab- keçirilməsi barəsində mühasibat aparatının qüvvədə Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal basov,(2015)). Bazar iqtisadiyyatı şəraitində uçotun olan qaydaları əsasında qurulmasıdır.İstehsal düzgün və səmərəli təşkilinə xüsusi diqqət yetiri müəssisələrinin maliyyə və uçot hesabatlar biri- lir. Mühasibat uçotunun səmərəli təşkilini həyata biri ilə müqayisəyə edildiyi təqdirdə istifadəçilər keçirmək üçün yüksək ixtisaslı mütəxəssislərə üçün daha faydalı olur(Сахчинская,Н.С,(2010)). ehtiyac var. Mühasibat uçotunun səmərəli təşkili Müəssisə rəhbərləri uçot siyasətini qəbul etdikləri dedikdə minimum əmək və vəsait hesabınaəldə zaman güman edirlər ki, onların metodları biznesin olunan yüksək nəticələr nəzərdə tutulur. spesifikliyini daha yaxşı formada əks etdirir. Zaman Mühasibat uçotunun təşkili, əməliyyatların keçdikcə müəssisələrin məqsədləri dəyişdiyi kimi, sənədləşdirilməsini, sənəd dövriyyəsinin, hesab uçot standartları və metodikları da dəyişimə məruz işlərinin qrafikinin müəyyən edilməsini, hesablar qalır, təkmilləşdirilir. Müəssisənin uçot siyasəti planının qurulması prinsiplərini və hesabdarlığın məsələsində araşdırılmalıdır: müasir təlabata cavab verən formasını seçmək, uçot -uçot siyasətini təsdiqləyən müəssisənin rəhbəri yazılışlarının ümumiləşdirilməsi sistemini, təsərrüfat -uçot siyasətini formalaşdıran və hazırlayan əməliyyatlarının həyata keçirilməsi üzrə nəzarəti, müəssisə mühasibi müəssisənin əsaslandırılmış normativlərlə, dövriyyə -auditor vəsaitinin ehtiyat normativləri ilə təmin etmək kimi -vergi inspektoru vəzifələri əhatə edir (Бакаев. А.С, (2012)). Müəssisənin uçot siyasəti mühasibat Müəssisələrdə mühasibat uçotu məlumatlarının informasiyalarında maddi marağı təmin edən yardımı ilə həm müəssisə işinə nəzarət, həm də mühüm nəzarət obyektidir. Belə ki, müəssisənin təsərrüfat planının həyata keçirilməsinə nəzarət müm- uçot siyasəti həyata keçirir(Bhasin, S., & Burcher, kün olan versiyada təşkil edilməlidir. Bu səbəbdən P. (2006)): Azərbaycanda vahid xalq təsərrüfatı uçotu sistemi 1)mühasibat uçotu sisteminin liberallaşdırma yaradılmışdır. Uçotunun səmərəli təşkili bu formada prosesinin reallaşdırılmasını təmin olunmalıdır (S. M. Səbzəliyev, (2014)): 2)mühasibat uçotu üzrə normativ sistemin 1)Təsərüfat vəsaitinin olması və onun toplanma təkmilləşdirilməsini mənbələri üzərində nəzarəti 3)beynəlxalq standarta cavab verən mühasibat 2)Planın həyata keçirilməsini və müəssisənin uçotunun islahatına əsasən qüvvədə olan qanunveri- iqtisadi inkişafını əks etdirən məlumatları təmin ciliyin tətbiqi etmək Azərbaycanda bu tip istiqamətverici sənəd 3)Düzgün hesabat məlumatlarını üst təşkilata hazırlanaraq uçot sistemində istifadə edilir. 1997- zamanında təqdi etmək ci ildə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Na- 4)Uçot sistemini avtomatlaşdırmaq məqsədi ilə zirliyi tərəfindən “Təşkilatın uçot siyasəti”nə dair ən müasir vəsaitlərdən istifadə olunması əsasnamə qəbul edilmişdir. Əsasnamə Maliyyə Müəssisələrdə uçotunun səmərəli təşkil olunması Nazirliyinin uçot standartlarını hazırlayan komissi- üçün bir sıra şərtlərə əməl edilməsi vacibdir. ya tərəfindən nəzərdən keçirilmiş və rəsmi standart Uçotu səmərəli formada təşkil etmək üçün istehsal kimi qəbul edilmişdir( R. Fətullayev,(2015)).
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 106 GEOSTRATEGİYA Mühasibat uçotu və hesabatda baş verən istifadəçi şəxslərin maliyyə hesabatlarına əsaslanan dəyişikliklərin əks etdirilməsi daima mütəxəssislər qərarlarına bilavasitə təsir etdikyi təqdirdə tərəfindən müzakirə predmeti olmuşdur. Maliyyə əhəmiyyətli hesab edilir(Nagy, J., Oláh, J., Erdei, təhlilləri əsasən müxtəlif dövrlərin hesabatlarının E., Máté, D., & Popp, J. (2018)). İnformasiyanın müqayisəsinə istinad edir. Uçot siyasətində əhəmiyyətlilik dərəcəsi yanlış təqdim olunan edilən hər hansısa bir dəyişiklik hesabatlarda məlumatın və ya məlumat boğluğunun həcmindən uyğunsuzluğa səbəb olur və maliyyə təhlilinin və xüsusiyyətindən asılıdır. Əhəmiyyətlilik dərəcəsi nəticələrində təhriflər yaradır. Bu səbəbdən də, ilk istifadəçilərin təsərrüfat fəaliyyəti haqqında və öncə uçot prinsiplərində hər hansısa dəyişikliklər mühasibat uçotu haqqında müvafiq biliklərə sahib nəzərdə tutularsa, həmin dəyişikliklərin hesabatların olması, habelə onların əldə edilən məlumatlarla müqayisəsinə nə dərəcədə təsir edəcəyini təhlil diqqətlə tanış olmaq istəyinə malik olması etmək və dəyərləndirmək daha məqsədəuyğundur. fərziyyəsi əsasında mövcud şərtlər daxilində edilmiş Bu məqsədlə xüsusi standartlar yaradılmışdır. Əsas mühakiməyə əsaslanır(Алборов. Р.А,2012)). məqsəd uçot siyasətində edilən dəyişikliklərə dair Keçmiş dövrlərin səhvləri dedikdə, müəssisənin məlumatı verilməsi və uçotun siyasətin seçilməsi bir neçə illik maliyyyə hesabatlarında etibarlı üçün istifadə edilən amillərin müəyyən olunmasıdır. məlumatdan istifadə olunmaması, yanlış istifadə İstər səhmdarlar, istərsə də potensial inves- edilməsi nəticəsində edilən səhvlər və təqdim torlar yalnız müəssisənin maliyyə vəziyyətini- olunmuş yanlış bəyanatlar nəzərdə tutulur: öyrənməklə kifayətlənmirlər. Həmçinin, maliyyə a) informasiya nəzrədə tutulan illərin maliyyə göstəricilərindəki dəyişikliklərin ümumi meyarlarını hesabatlarını dərc etdirmək məqsədi ilə tətbiq da dəyərləndirirlər(Bhasin, S., & Burcher, P. edildiyi zaman mövcud olduqda (2006)). Nəzərdə tutulan meyarlara düzgün qiymət b) informasiyanın həmin maliyyə hesabatlarının vermək məqsədi ilə müəssisə ardıcıl şəkildə uçotun tərtibi və təqdim edilməsi zamanı uçota alınması normativ prinsip və qaydalarını tətbiq etməlidir. məntiqi şəkildə mümkün hesab edildikdə. Həmçinin, bütün kənarlaşmalar hesabat əlavələrində Bu tip səhvlərə aiddir: uçot siyasətinin tətbiqi dəqiq formada öz əksini tapmalıdır. Maliyyə zamanı buraxılan səhvlər, saxtakarlıq, faktların hesabatı tətbiq edilən metodların və prinsiplərin gözdən qaçırılması və səhv izahatı. ümui spektrindən irəli gələn uçotun müəyyən Retrospektiv tətbiq etmə-uçot siyasətinin prinsiplərinin və metodikasının seçilməsinin təşkilat, firma və digər müəssisə əməliyyatlarına sa- nəticəsi kimi təzahür edir( R. Fətullayev,(2015)). bit standart formada tətbiq edilməsidir. Retrospek- Milli Mühasibat Uçotu Sstandartları mühasibat tiv şəkildə yenidən təqdim etmə dedikdə maliyyə uçotunda baş verən dəyişikliklərə, xüsusi ilə də hesabatları elementlərinin qiymətləndirilməsi və prinsip və qiymətləndirilməsinə həsr edilmişdir. açıqlanmasına dair ümümi hesabat dövrlərinə Standartın məqsədi uçot siyasətində edilən aid olan səhvlərin düzəldilməsi nəzərdə dəyişikliklərə dair məlumatların açıqlanması, tutulur(Алборов. Р.А,2012)). uçot siyasətinin seçilməsi və ya dəyişdirilməsi Mümkünsüzlük–istehsal müəssisəsinin mümkün məqsədi ilə istifadə edilən meyarların müəyyən olan bütün cəhdlərinə rəğmən, yenə də standartların olunmasından ibarətdir. Uçot siyasəti–maliyyə tələbini tətbiqini realaşdıra bilmədikdə, tələbin hesabatlarının tərtib olunması və təqdim edilməsi tətbiqi mümkünsüz hesab edilir. Keçmiş hesabat zamanı müəssisə tərəfindən tətbiq edilən konkret dövrnü nəzərdə tutan uçot siyasəti dəyişikliyi retro- prinsiplər, əsaslı şərtlər və qaydalardır (Бакаев. spektiv formada tətbiq etmək, səhvi düzəltmək üçün А.С, (2012)). informasiyaları retrospektiv qaydada yenidən tətbiqi Uçot qiymətlərində dəyişikliklər–öhdəliklərin qeyri-mümkün sayılır(Сахчинская,Н.С,(2010)): mövcud statusunun, gələcək iqtisadi səmərəsinin 1) retrospektiv tətbiqin nəticəsi müəyyən edilə qiymətləndirilməsi nəticəsində öhdəliyin balans bilmədikdə dəyərinin düzəldilməsidir. Uçot qiymətlərində 2) retrospektiv tətbiq etmə nəzərdə tutulan dəyişikliklər alınan yeni informasiyalardan və dövrdə müəssisə rəhbərliyinin niyyətləri barəsində vəziyyətin dəyişməsindən qaynaqlandığından fərziyyələrin göstərilməsini tələb etdikdə səhvlərin düzəldilməsi hesab edilir. Ciddi infor- Maliyyə hesabatlarının mühüm məqsədləri masiya boşluqları və ya məlumatın yanlış təqdimatı formasında istifadə olunan mühasibat uçotunun
107 prinsipləri demək olar ki, eyni müəssisələrin olduğu təqdirdə, onun hesabatı daha da səmərli və maliyyə hesabatlarının müqayisəliliyini qarşılyır. faydalı ola bilər. Maliyyə hesabatlarının daha da Şübhəsiz, investorlar, kreditorlar, potensial işçilər etibarlılığına imkan verən yeni uçot prinsiplərindən üçün belə bir qaydanın mövcudluğu əsaslandırılmış istifadə olunması müəssisənin uçot siyasətində yeni qərarların qəbulunu sadələşdirir. Hesabatların yanaşmalara və dəyişikliklərə səbəb ola bilər. mütləq formada müqayisəsinə tam nail olmaq Maliyyə hesabatlarının mühüm məqsədləri hələki mümkün deyildir. Başlıca səbəb uçotunun formasında istifadə olunan mühasibat uçotunun alternativ metodlarının kifayət qədər olmasıdır. prinsipləri demək olar ki, eyni müəssisələrin Müasir dövrdə standartların modifikasiyasının maliyyə hesabatlarının müqayisəliliyini qarşılyır. ümumi meyilləri birbaşa müqayisəliliyin Şübhəsiz, investorlar, kreditorlar, potensial işçilər yaxşılaşdırılmasına yönəldilmişdir(Liu, P. L., Chen, üçün belə bir qaydanın mövcudluğu əsaslandırılmış W. C., & Tsai, C. H. (2005)). “Beynəlxalq Standart- qərarların qəbulunu sadələşdirir. Hesabatların lar Komitəsi 1990-cı illərdən etibarən öz qüvvəsini mütləq formada müqayisəsinə tam nail olmaq
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal icazə verilən alternativ metodların sayının ixtisar hələki mümkün deyildir. Başlıca səbəb uçotunun olunmasına yönəldir. alternativ metodlarının kifayət qədər olmasıdır. Müqayisəlilik–məlumatların birbaşa Müasir dövrdə standartların modifikasiyasının keyfiyyətini xarakterizə edir. Belə ki, müqayisəlilik ümumi meyilləri birbaşa müqayisəliliyin istifadəçilərə şərait yaradır ki, iqtisadi hadisələr yaxşılaşdırılmasına yönəldilmişdir. arasındakı oxşarlıq və fərqlilikləri müəyyənləşdirə bilsinlər(Beaver, G., & Prince, C. (2004)). Açar sözlər: muhasibat uçotu, uçot siyasəti, ist- İnformasiyaların keyfiyyəti baxımından ehsal müəssisələri, inkişaf strategiyası müqayisəlilik prinsipinin tətbiqinin nəticəsinə əsasən istifadəçilərə müəssisənin uçot siysəti, onda ƏDƏBİYYAT SİYAHISI baş verən dəyişikliklər və alınan effekt barəsində 1. Q. Ə. Abbasov “Mühasibat uçotunun məlumat verilir. Maliyyə hesabatlarının həm nəzəriyyəsi”, Bakı-2015 beynəlxalq, həm də milli standartları müxtəlif 2. R. Fətullayev “Beynəlxalq mühasibatlığa müəssisələrin nəticələrinin müqayisəliliyinin giriş”, Bakı-2015 keyfiyyətini artırır. 3. S. M. Səbzəliyev, Y. Mustafayev, N. Musayeva “Mühasibat uçotu”, Bakı2014 4.Алборов, Р.А. Nəticə Бухгалтерский управленческий учет (теория Müqayisəlilik–məlumatların birbaşa и практика) / Р. А. Алборов. – Москва: Дело и keyfiyyətini xarakterizə edir. Belə ki, müqayisəlilik Сервис, 2012. – 224 с. istifadəçilərə şərait yaradır ki, iqtisadi hadisələr 5.Бакаев, А.С. Бухгалтерский учет / А.С. arasındakı oxşarlıq və fərqlilikləri müəyyənləşdirə Бакаев, П.С. Безруких, Н.Д. 6.Врублевский. – bilsinlər. İnformasiyaların keyfiyyəti baxımından Москва: Бухгалтерский учет, 2012. – 736 с. müqayisəlilik prinsipinin tətbiqinin nəticəsinə 7.Бабаев, Ю.А. Бухгалтерский учет / Ю. А. əsasən istifadəçilərə müəssisənin uçot siysəti, onda Бабаева. – Москва: ЮнитиДана, 2012. – 480 с. baş verən dəyişikliklər və alınan effekt barəsində 8. Сахчинская, Н. С. (2010). Рационализация məlumat verilir. Maliyyə hesabatlarının həm учетной политики посредством ее аспектов. beynəlxalq, həm də milli standartları müxtəlif Вестник СамГУПС, (4), 155a-161. müəssisələrin nəticələrinin müqayisəliliyinin 9.Liu, P. L., Chen, W. C., & Tsai, C. H. (2005). keyfiyyətini artırır. An empirical study on the correlation between the Mühasibat Hesabatının Beynəlxalq Standartları knowledge management method and new product hamı tərəfindən anlaşılan, qəbul edilən “müha- development strategy on product performance in sibat dili”dir. Həmçinin, hesabatların müqayisə Taiwan’s industries. Technovation, 25(6), 637-644. edilməsi özbaşına həyata keçirilməməli, verilən 10. Nagy, J., Oláh, J., Erdei, E., Máté, D., & məlumatların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına Popp, J. (2018). The role and impact of Industry 4.0 mane olmamalıdır. Ardıcıllıq müqayisəlilikdən and the internet of things on the business strategy of fərqli olaraq, tətbiq edilən uçot siyasətinin sabitliyi- the value chain—the case of Hungary. Sustainabil- ni xarakterizə edir. Müəssisənin uçot siyasəti ardıcıl ity, 10(10), 3491.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 108 GEOSTRATEGİYA 11. Bhasin, S., & Burcher, P. (2006). Lean Понятие учетной политики и значение viewed as a philosophy. Journal of manufacturing ее аспектов в стратегии развития technology management. производственных предприятий 12. Beaver, G., & Prince, C. (2004). Manage- ment, strategy and policy in the UK small business РЕЗЮМЕ sector: a critical review. Journal of small business Переход к рыночным отношениям, and enterprise development. международная интеграция, повлекшие за собой развитие предпринимательства, появление Accounting Policy Concept and Significance of новых организационно-правовых форм и типов its Aspects in Development Strategy of Manufac- собственности, а также ставшие причиной turing Enterprises коренных изменений, вызвали необходимость перестройки системы организации, методологии SUMMARY контроля. As transition to market relations and integration Формирование учетной политики очень into the world led to development of entrepreneur- важно для предприятий. Учетная политика ship and establishment of organizational-legal должна подготавливаться в независимом forms and types of property and fundamental порядке самим предприятием и опираться на changes, reconstruction of organization of control существующие нормативные акты. and methodology system became necessary. Crea- Перед учетной политикой стоит ряд tion of an accounting policy is very important for целей: получение достоверных сведений enterprises. An accounting policy should be pre- из финансовых отчетов, сбор первичной pared independently by an enterprise itself and информации, сведение до минимума расходов, should be referred to current regulations. There are связанных с оформлением отчета, обеспечение several goals of the accounting policy: receiving re- необходимого методологического руководства в liable information from financial reports, collecting ходе учетных операций. of initial information, minimizing reporting costs, Бухгалтерский учет завершается providing of necessary methodological leadership оформлением финансовых отчетов. Финансовый during accounting operations. Accounting policy отчет предприятия состоит из различных is completed with preparation of financial reports. отчетов. Достоверный отчет о финансовом Financial report of an enterprise is composed of положении отражает как финансовое different reports. Accuracy and reliability of the здоровье, так и деятельность предприятия. report on financial situation reflect both financial Сведения, отраженные в финансовых отчетах health and activity of an enterprise. Information that производственных предприятий, должны быть are reflected on financial reports of manufacturing полезными для пользователей этой информации, enterprises should be beneficial for their users and с включением сравнительной информации. reports should be comparable. Accounting policy is Учетная политика – это совокупность a set of current groupings and final generalizations текущей группировки методовведения of accounting preparation methods. Accounting бухгалтерского учета и итогового обобщения. that is implemented in manufacturing enterprises Бухгалтерский учет, применяемый considers its application within the framework of на производственных предприятиях, certain rules. Main problem is providence of creat- предусматривает его осуществление по ing maximum effect gained from application of определенным правилам. Основная задача accounting and its implementation. заключается в обеспечении создания максимального эффекта от ведения учета и его Keywords: accounting, accounting policy, produc- применения. tion facilities, development strategy. Ключевые слова: бухгалтерский учет, учетная политика, производственные мощности, стратегия развития.
109 UOT 336; 336.01;336.11;336.741.28;336.7 KONSOLİDƏ EDİLMİŞ MALİYYƏ
HESABATLARININ FORMALAŞDIRILMA JALƏ HÜSEYNOVA Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti MƏRHƏLƏLƏRİNİN ƏSAS Beynəlxalq Magistratura və Doktorantura İSTİQAMƏTLƏRİ Mərkəzi, magistr E-mail: [email protected] Konsolidə edilmiş maliyyə hesabatlarının 19№-li Milli Mühasibat Uçotu Standartı Respub- məqsədi, ilk növbədə ana şirkətin səhmdarlarına lika Maliyyə Nazirliyinin 19 dekabr 2007-ci il və kreditorlarına, əsas şirkətin və onun törəmə tarixli əmri ilə təsdiq edilmişdir (Abbasov Q.Ə. şirkətlərinin əməliyyat nəticələrini və maliyyə 2019). Bu Standart “Konsolidə edilmiş və fərdi vəziyyətini, sanki tək bir qrup və ya bir və ya daha maliyyə hesabatları” adlı 27№-li Mühasibat Uçotu- çox fəaliyyət göstərən bir müəssisə kimi təqdim nun Beynəlxalq Standartı əsasında hazırlanmışdır. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal etməkdir. Xüsusi mühasibat prosedurlarından 19№-li Standartın əsas məqsədi maliyyə istifadə edərək qrup üzvlərinin hesabat məlumatları hesabatlarını qrup adından təqdim edən müəssisələr əsasında tərtib olunur. Son tərifdən də göründüyü tərəfindən tətbiq edilməli olan qaydaların müəyyən kimi, konsolide hesabatların hazırlanması yalnız olunmasıdır. Standartda istifadə ediliş əsas bir sıra hesabat göstəricilərinin deyil, həm də anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə edir: xüsusi mühasibat fəaliyyətlərindən və üsullarından Birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə istifadə olunmasını tələb edir. Xarici mühasibat hesabatları -müəssisələr qrupunun vahid müha- praktikasında bu cür prosedurlar xüsusi hesabla- sibat uçotu subyekti kimi təqdim etdiyi maliyyə malar, şərti istisnalar və düzəlişlərin istifadəsini hesabatlarıdır. İlkin dəyər metodu - investisiya əhatə edir. Sistemli mühasibat çərçivəsindən qoyuluşunun ilkin dəyəri ilə tanındığı uçot me- kənarda birləşdirilmiş hesabatların hazırlanmasının todudur. Bu mənfəətdən artıq ayrılmış ayırmalar hesablanmış təbiəti iqtisadi işin çətinləşməsinə və kapital qoyuluşlarının bərpa edilməsi hesab olunur səhv ehtimalının artmasına səbəb olur. Ən əsası isə və investisiyanın ilkin dəyərinin azalması kimi bu yanaşma hesabat tarixləri arasında konsolidasiya tanınır. Qrup - əsas müəssisə və onun bütün törəmə edilmiş qrupun fəaliyyətinə cari nəzarətin həyata müəssisələridir. Fərdi maliyyə hesabatları - əsas keçirilməsinə şərait yaratmır (Cəfərli H.A. 2019). müəssisə, asılı müəssisənin investoru və ya birgə Konsolidasiya edilmiş mühasibat qüvvəsinin su- nəzarət olunan müəssisənin sahibkarı tərəfindən byektinin və obyektlərinin obyektiv xüsusiyyətləri təqdim edilən və investisiyaların investisiya obyek- bunları qarşılıqlı əlaqədə, hərəkətdə və inkişafda, tinin hesabatlarında təqdim edilən nəticələr və xalis bu hərəkətin formalarında dəyişiklikləri nəzərdən aktivlər əsasında deyil, birbaşa iştirak payı əsasında keçirmək və öyrənməkdir. Konsolidə edilmiş müha- uçota alınan maliyyə hesabatlarıdır. Birləşdirilmiş sibat uçotu obyektlərinin hərəkəti və konsolidasiya (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları fəaliyyətin edilmiş qrup daxilində iqtisadi fəaliyyət göstərən aşağıdakı növləri üzrə tərtib edilir: qanuni müstəqil təsərrüfat subyektlərinin hərəkətləri Sənaye müəssisələrinin əsas fəaliyyəti; ilə əlaqədar yaranan həm iqtisadi, həm də iqtisadi Tikinti, quraşdırma, təmir-tikinti, qazma, və hüquqi münasibətləri əks etdirir. Bu onun meto- lahiyə və axtarış təşkilatlarının əsas fəaliyyəti; dunun xüsusiyyətlərində iz buraxır. Geoloji təşkilatların və topoqrafiya-geodeziya Konsolidasiya edilmiş mühasibat uçotu və təşkilatlarının əsas fəaliyyəti; hesabatında vahid iqtisadi vahid tərəfindən təmsil Elmi təşkilatların əsas fəaliyyəti; olunan hüquqi cəhətdən müstəqil qurumların kon- Maddi-texniki təchizat və satış üzrə solidasiya edilmiş bir qrupunun iş ömrü faktlarına təşkilatların əsas fəaliyyəti; dair mühasibat məlumatlarının pul ifadəsində Ticarət və ictimai iaşə təşkilatlarının əsas qarşılıqlı əks olunması və inteqrasiyasıdır. fəaliyyəti; Kommersiaya Təşkilatlarının maliyyə hesabatları Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üzrə və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə təşkilatların əsas fəaliyyəti; hesabatları üzrə” kommersiya təşkilatları üçün Hesablama mərkəzlərinin və informasiya
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 110 GEOSTRATEGİYA hesablama xidmətinin əsas fəaliyyəti; mənfəətini tənzimləmək üçün istifadə etmək; Nəqliyyat təşkilatlarının əsas fəaliyyəti; 4) konsolidə edilmiş törəmə müəssisələrin xalis Avtomobil yollarının təmiri və saxlanılması aktivlərindəki azlıq payını hesablamaq və konsolidə üzrə təşkilatların əsas fəaliyyəti; • mənzil-məişət edilmiş balansda ana şirkətin səhmdarlarının təsərrüfatı təşkilatlarının əsas fəaliyyəti; öhdəliklərindən və kapitalından ayrı göstərmək; Xarıcı iqtisadi təşkilatların əsas fəaliyyəti 5) qrup daxilində hesablaşmalardakı qalıqları, (Əliyeva A.H. 2016). qrup daxilindəki əməliyyatları (satışlar, xərclər Konsolidasiya edilmiş maliyyə hesabatlarının və dividendlər daxil olmaqla tamamilə istisna hazırlanması prosedurunu başa düşməyin son edilməlidir) istisna etmək; dərəcə çətin olduğu ən mürəkkəb standart- 6) ehtiyatlar və əsas fondlar kimi aktivlərin bal- lardan biridir. Bu standartın məqsədi müəssisə ans dəyərinə daxil olan qrupdaxili əməliyyatlardan birləşmələrində mühasibat metodoloji problemlərini əldə olunmayan qazancları istisna etmək; təsvir etməkdir. 7) xərclər bərpa oluna bilmədiyi təqdirdə, Bu standart aşağıdakı terminlərdən və təriflərdən aktivlərin balans dəyəri hesablanarkən çıxılan, qrup istifadə edir (Shlafman N.L. 2014: p.284). daxilindəki əməliyyatlardan gerçəkləşdirilməmiş biznes birləşmələri - birləşmə nəticəsində və zərərləri istisna etmək (Cəfərov E.O. 2015). ya bir müəssisənin digər müəssisənin xalis aktivləri Konsolidə edilmiş maliyyə hesabatlarının və istehsal fəaliyyəti üzərində nəzarət əldə etməsi hazırlanmasında istifadə olunan əsas şirkət və nəticəsində müstəqil müəssisələrin vahid iqtisadi törəmə şirkətlərin maliyyə hesabatları ümumiyyətlə birliyə birləşməsi; eyni hesabat tarixində hazırlanır. Konsolidasiya ədalətli dəyər - yaxın gələcəkdə baş verəcək zamanı istifadə olunan maliyyə hesabatları fərqli bir əməliyyatda maraqlı tərəflər tərəfindən bir hesabat tarixlərində olduqda düzəlişlər tələb olunur. aktivin dəyişdirilə biləcəyi və ya öhdəliyi yerinə Hər halda hesabat tarixləri arasındakı fərq üç ayı yetirən məbləğ; keçməməlidir. Hesabat tarixləri fərqli olarsa, törəmə əldə tarixi - əldə edilmiş müəssisənin xalis müəssisə bütün qrupla eyni tarixdə olduğu kimi aktivləri və istehsal fəaliyyəti üzərində nəzarətin xüsusi olaraq maliyyə hesabatları hazırlamalıdır. qurulduğu tarix. Tutarlılıq prinsipi hesabat dövrlərinin uzunluğu ilə Birləşmənin mahiyyəti, alışın baş verməməsi hesabat tarixləri arasındakı fərqin dövrdən-dövrə və iqtisadi fəaliyyətlərin birləşməsindən əvvəl eyni qalmasını tələb edir. olduğu kimi, risklər və mənfəətlərin birgə Konsolidə edilmiş maliyyə hesabatları va- bölüşdürülməsinin davam etməsidir. Birləşmədə, hid mühasibat siyasətlərindən istifadə etməklə birləşmiş müəssisələrin iqtisadi fəaliyyətləri, ümu- hazırlanmalıdır. Bu praktik deyilsə, konsolidə mi nəzarət altında olmasına baxmayaraq əvvəlki edilmiş maliyyə hesabatlarında müxtəlif müha- kimi ayrı-ayrılıqda davam edir. Buna görə, fərdi sibat metodlarının tətbiq olunduğu maddələrin maliyyə hesabatları birləşdirildikdə yalnız kiçik nisbətini göstərmək lazımdır; digər hallarda, əsas dəyişikliklər edilir. müəssisədən fərqli mühasibat siyasətindən istifadə Konsolidə edilmiş maliyyə hesabatlarının qrup edərək hazırlanan törəmə müəssisələrin hesabları haqqında maliyyə məlumatlarını vahid bir şirkət düzəlişə məruz qalır. kimi təqdim etməsi üçün aşağıdakı addımlar Hər bir şirkət qrupunda konsolidasiya edilmiş atılmalıdır (Алиев Ш.Т. 2019: c.82). maliyyə hesabatlarının formalaşdırılması prosesi 1) oxşar aktivlər, öhdəliklər, kapital, gəlir və xərc ayrı-ayrılıqda qurulur və bir çox amillərdən asılıdır: maddələrini əlavə edərək sətir-sətir birləşdirmək; təşkilati və hüquqi forma, tətbiq olunan standartlar, 2) əsas şirkətin hər bir törəmə müəssisəyə şirkətlərin texniki və digər imkanları (Səbzəliyev qoyuluşunun balans dəyərini və əsas şirkətə məxsus S.M. 2013). olan hər bir törəmə müəssisənin kapitalının bir Bir qrup şirkətin konsolidə edilmiş maliyyə hissəsini istisna etmək; hesabatlarının formalaşdırılması prosesi bir sıra 3) hesabat dövrü üçün konsolidə edilmiş törəmə mərhələləri və mühasibat prosedurlarını əhatə edir. müəssisələrin xalis mənfəətindəki azlıq payını Müəllifə görə, şirkətlər qrupunun konsolidə edilmiş hesablamaq və əsas şirkət sahiblərinə aid edilən maliyyə hesabatlarının Ümumi Qəbul Edilən Müha- xalis mənfəət məbləğini əks etdirmək üçün qrup sibat Əsaslarına və ya Beynəlxalq Maliyyə Hesabatı
111 Standartlarına uyğun olaraq formalaşdırılması pros- Birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə esi aşağıdakı mərhələlərə bölünə bilər: metodiki, hesabatlarının hazırlanması zamanı istifadə olu- təşkilati və yekun. nan törəmə müəssisənin maliyyə hesabatları əsas Metodoloji mərhələ. Qrupun konsolidə edilmiş müəssisənin maliyyə hesabatlarının hazırlandığı he- maliyyə hesabatlarının formalaşdırılması əvvəlcə sabat tarixindən fərqli olaraq hazırlandıqda, həmin qrupda istifadə olunan standartlara və qrupdaxili tarixə əsas müəssisənin maliyyə hesabatlarının tar- metodoloji sənədlərə əsaslanaraq bu hesabatların ixi arasında baş verən əhəmiyyətli əməliyyatlar və hazırlanması üçün metodikanın hazırlanmasını ya hadisələrin təsiri ilə bağlı düzəlişlər edilməlidir. nəzərdə tutur. Bu mərhələ aşağıdakı prosedurların İstənilən halda, törəmə müəssisənin və əsas həyata keçirilməsindən ibarətdir (Алиев Ш.Т. müəssisənin hasabat tarixləri arasındakı fərq 3 2019: c.82). aydan artıq olmamalıdır. Hesabat dövrlətinin - konsolidasiya perimetrinin təyin edilməsi; müddətləri və hesabat tarixləri arasındakı hər hansı - şirkətlər qrupunun bütün üzvləri üçün vahid fərqlər müxtəlif dövrlərdə eyni olaraq qalmalıdır.
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal uçot siyasətinin hazırlanması və tətbiqi; Birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatı - qrupun bütün şirkətləri üçün vahid bir oxşar əməliyyatlara və oxşar hallarda baş verən hesab cədvəlinin hazırlanması və tətbiqi. digər hadisələrə vahid uçot siyasətinin tətbiq Konsolidasiyanın əsas məsələsi konsolidasiya edilıməsilə hazırlanmalıdır. Əgər qrupun üzvü olan obyekti olan şirkətlər toplusu olan konsolidasiya müəssisə oxşar əməliyyətlara və oxşar hallarda perimetrinin tərifidir. Buraya daxildir: baş verən digər hadisələrə qəbul olunmuş uçot - konsolidasiya prosedurlarının həyata siyasətindən fərqli uçot siyasətini tətbiq edərsə, keçirilməsindən və konsolidə edilmiş maliyyə birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatı hesabatlarının hazırlanmasından məsul olan kon- hazırlanarkən onun maliyyə hesabatlarına müvafiq solidasiya şirkəti (ana şirkət); düzəlişlər edilməlidir. - Konsolidasiya edən şirkətin nəzarət (birbaşa və Aktiv davam edən biznesin yenidən qurulması ya dolayı) və ya əhəmiyyətli təsir hüququna malik prosesləri ilə əlaqəli bazar münasibətlərinin olduğu konsolidasiya edilmiş şirkətlər (hesabatları inkişafının müasir şəraitində ənənəvi olaraq müm- qrupun konsolide hesabatlarına daxil olan bütün kün olan çox səviyyəli əsas və köməkçi şirkətlərin digər şirkətlər). birləşməsi kimi qəbul edilən şirkət qrupları şəklində “Mühasibat siyasətinin təşkilati aspektləri” kompleks təşkilati sistemlərin yaradılması prosesi bölməsində qrupun mühasibat xidmətlərinin həyata inteqrasiya sistemi üçün getdikcə daha çox qəbul keçirdiyi fəaliyyət növləri, mühasibat xidmətinin edilir. təşkili prinsipləri, habelə sənəd dövriyyəsi Hər hansı bir təsərrüfat subyektinin maliyyə- diaqramının fəaliyyət müddətinin təsviri olmalıdır. təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri barədə məlumat Bölmə, həmçinin mühasibat siyasətində dəyişiklik mənbəyi maliyyə hesabatlarıdır. Ancaq bir qrup edilməsi qaydasını düzəltməlidir. Bu bölmə şirkətdən bəhs edildikdə, qrupdakı hər bir şirkətin aşağıdakı müddəaları əhatə etməlidir: fərdi hesabatı, bütövlükdə qrupun nəticələri barədə idarəetmə hesabat formalarının siyahısı və bir fikir verməyəcəkdir. Bu, yalnız konsolidə quruluşu; edilmiş maliyyə hesabatlarının formalaşdırılması korporativ mühasibat uçotunun iş planı; yolu ilə mümkündür (Abbasov Q.Ə. 2019). avtomatlaşdırılmış korporativ mühasibat Konsolidə edilmiş və konsolidə edilmiş maliyyə sistemlərinin təsviri. hesabatlarının tərifləri tərtib olunur ki, burada Birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə da məlumat, metodoloji və təşkilati əsaslardakı hesabatlarının hazırlanmasında istifadə olunan fərqlərə vurğu edilir. Konsolidə edilmiş maliyyə müəssisənin və onun törəmə müəssisələrinin hesabatlarının formalaşdırılmasına dair əsas ümumi maliyyə hesabatları eyni hesabat tarixində müddəalar və yanaşmalardakı fərqlər beynəlxalq hazırlanmalıdır. Əsas müəssisə ilə törəmə və rus mühasibat standartlarının müqayisəli təhlili müəssisənin hesabat tarixləri arasında fərq olduqda, nəticəsində aşkar edilmişdir törəmə müəssisə konsolidasiya məqsədləri üçün Fikrimizcə, hesabat prosesində aşağıdakı əsasms hesabat tarixinə uyğun olan əlavə maliyyə təşkilatlar növləri ilə əlaqəli əhəmiyyətli fərqlər var: hesabatlarını hazırlayır. 1) ayrıca balansa ayrılmış nümayəndəlikləri,
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 112 GEOSTRATEGİYA şöbələri və filialları olan kommersiya və qeyri-kom- maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatı cədvəl 1-dəki mersiya təşkilatları; kimi olmuşdur. 2) dövlət və bələdiyyə büdcə qurumları, nazirlik və idarələrin şöbələri; Cədvəl 1: 2017-2018 - ci illərdə Azərsun 3) qanuni olaraq bir-birindən ayrı olan bir-biri ilə Holdinq və onun törəmə müəssisələrinin əlaqəli təşkilatlar qrupunun struktur bölmələri. konsolidə edilmiş maliyyə vəziyyəti haqqında Birinci və ikinci hallarda konsolidə edilmiş hesabat (ilin sonuna, manatla) maliyyə hesabatları haqqında danışmaq olar, çünki 2017 2018 bu cür hesabatların əksər göstəriciləri konsolidə Aktivlәr Uzunmüddәtli aktivlәr edilmiş hesabatların göstəriciləri əlavə olunmaqla Qeyri - maddi aktivlәr 156,760 151.226 əldə edilir. Ən xarakterik və metodik cəhətdən Torpaq, tikili vә avadanlıqlar 130,776,763 129.986.917 Bioloji aktivlәr 5,986,310 6.709.187 inkişaf etdirilən nazirliklərin fəaliyyətinin xülasə Törәmә müәssisәlәrә investisiyalar 262,460 262.440 hesabatıdır. Konsolide edilmiş hesabatları təşkil Asılı müәssisәlәrә investisiya 2,293,513 2.133.677 İnvestisiya әmlakı 5.488,188 5.179.857 edən müəssisə və qurumların fərqli bir xüsusiyyəti, Satış üçün mövcud olan investisiyalar 5.500 500 Tәxirә salınmış vergi üzrә aktivlәr 4,141,335 9.925.608 aydın bir idarəetmə şaquli olmasıdır. 149,110.289 154.354.432 Üçüncü halda, konsolidasiya edilmiş maliyyə Cari aktivlәr Bioloji aktivlәr 89.710 - hesabatlarından danışmaq lazımdır, hüquqi Mal - material ehtiyatları 174.461.667 212.650.504 baxımdan müstəqil olan bir qrup şirkət üçün tərtib Ticarәt vә digәt debitor borcları 59.513.110 59.924.980 Әlaqәli tәrәflәrdәn alınacaq mәblәğlәr 32.432.431 35.094.137 edilmişdir. Bu ifadələr bütövlükdə şirkətlər qrupu- Pul vәsaitlәri vә pul vәsaitlәrinın 8.659.095 6.138.234 nun əmlakını və maliyyə vəziyyətini xarakterizə ekvivalentlәri 275.156.013 313.807.855 edir. Cәmi aktivlәr 424.266.842 468.162.287 Konsolidə edilmiş maliyyə hesabatlarının Kapital vә öhdәliklәri Kapital formalaşdırılmasının ən vacib mərhələlərindən Ana müәssisәnin tәsisçilәrinә aid kapital: Nizamnamә kapitalı 72.521.587 72.521.587 biri şirkətlərarası hesablaşmalar qrupunun Bölüşdürülmәmiş mәnfәәt 95.360.623 107.355.928 konsolidə edilmiş balansdan və mənfəət və zərər 167.882.210 179.877.515 Qeyri-nәzarәt iştirak payı -110.751 1.821.197 hesabatından çıxarılmasıdır. Düzgün istisna Cәmi kapital 167.771.459 181.698.712 etmək üçün şirkətlərarası borc asanlıqla müəyyən Öhdәliklәr Uzunmüddәtli öhdәliklәr edilə bilər. Bu problemi həll etmək üçün, qrup Borc vәsaiti 93.530.717 74.087.802 şirkətləri arasında hesablaşmaları əks etdirəcək Maliyyә icarәsi üzrә öhdәliklәr 101.181 133.381 Maliyyә icarәsi üzrә tәxirә salınmış mәnfәәt 46.740 87.900 əlavə subhesabların açılması ehtimalı ilə ayrıca Tәxirә salınmış vergi öhdәliklәri 110.856 27.982 “Şirkətlərarası hesablaşmalar” hesabının ayrılması 93.789.494 74.337.065 Cari öhdәliklәr təklif olunur. Bu hesabın ayrılması uyğunsuzluqları Ticarәt vә digәr kreditor borcları 7.733.914 20.503.249 Әlaqәli tәrәflәrin qarşısında öhdәliklәr 76.358.200 130.525.828. minimuma endirəcək və qrup şirkətləri arasında Borc vәsaitlәri 71.759.122 54.476.110 hesablaşmaların uzlaşmasını asanlaşdıracaqdır Maliyyә icarәsi üzrә öhdәliklәr 32.275 21.409 Maliyyә icarәsi üzrә tәxirә salınmış mәnfәәt 21.377 21.582 (Cəfərli H.A. 2019). Maliyyә vergisi üzrә kreditor borcu 6.800.551 6.578.332 Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin 162.705.889 212.126.510 Cәmi öhdәliklәr 256.495.383 286.463.575 “Müəssisələrin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin Cәmi kapital vә öhdәliklәr 424.266.842 468. 162.287 təhlilinə dair” tövsiyyələrə əsasən müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili, müəssisənin əmlakının Mənbə: http://www.tedris.taxes.gov.az təhlilindən, fondlar, ehtiyatlar və onların yaranma mənbələrinin təhlilindən, borc vəsaitləri, xüsusi Cədvəl 1-in təhlili göstərir ki, Azərsun Hold- vəsaitlər, maliyyə qoyuluşları və onların mey- inq və onun törəmə müəssisələrinin cəmi aktivləri dana gəlmə mənbələrinin araşdırılmasından, pul uzun müddətli və cari aktivlərdən ibarət olmaqla 31 vəsaitləri və hesablaşmaların təhlilindən, dövriyyə dekabr 2017 - ci il tarixinə 424.266.842 manat, 31 vəsaitlərinin hərəkətindən, dövriyyə vəsaitlərinin dekabr 2018-ci il tarixinə isə 468.162.287 manat dövretmə sürətinin təhlilindən, büdcə ilə eyni za- təşkil etmişdir ki, bu da cəmi aktivlərin 2017 - ci manda büdcədənkənar fondlarla hesablaşmalardan, illə müqayisədə 2018 - ci ildə 10,3% artdığını tədiyə intizamının təhlilindən və s. ibarətdir. 2017- göstərir. Holdinqin cari aktivlərinin belə artımı 2018-ci illərdə Azərsun Holdinq və onun törəmə əsasən mal - material ehtiyatının artması hesabına müəssisələrinin ilin sonuna konsolidə edilmiş baş vermişdir. Belə ki, bu göstəricinin səviyyəsi
113 2017 - ci ildə 174.461.667 manat, 2018 - ci ildə isə Азербайджанской Республики, «Финансы и 212.650.504 manat təşkil etmişdir. 2017 - ci ildə кредит», № 8 (344)- февраль г. Москва, 14, 82 cəmi aktivlərin 35,2% - ni uzunmüddətli aktivlər, стр 64,8% - ni cari aktivlər, 2018 - ci ildə isə 33,0 % - 7. Shlafman N.L. (2015), Mechanisms of ni uzunmüddətli aktivlər, 67,0% - ni cari aktivlər regulation of development of the business sector: təşkil etmişdir. monograph / N.L. Shlafman; Institute of Problems. Cədvəldən göründüyü kimi, Azərsun Holdinq market and ek-onnomiki ecological research NAS. - və onun törəmə müəssisələrinin cəmi öhdəlikləri Kherson: HNTU. 284 p. 2017 - ci ildə 256.495.383 manat, 2018 - ci ildə isə 29.968.92 manat və ya 11,7 % artaraq, 286.463.575 РЕЗЮМЕ manat təşkil etmişdir. В статье рассматриваются этапы Konsolidə edilmiş maliyyə hesabatları şirkətlər формирования консолидированной финансовой qrupunun iqtisadi və maliyyə vəziyyəti haqqında отчетности, подробно изучаются наиболее
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal əsas məlumat mənbəyidir. Bütövlükdə bir qrup важные этапы. В результате развития şirkətin kapitalının dinamikasını, davamlı gəlir экономики и повышения ее эффективности, və müsbət xalis pul axını yaratmaq qabiliyyətini увеличения национального дохода и на этой göstərir və xalis aktivlərdəki artım mənbələrini основе улучшения социального положения müəyyənləşdirməyə imkan verir. Konsolidə населения, непрерывного продолжения edilmiş maliyyə hesabatlarının təhlilinin əsas производства на предприятиях и т. Д. зависит vəzifəsi şirkət qrupunun maliyyə vəziyyətini от уровня финансового состояния предприятий. və fəaliyyətinin nəticələrini qiymətləndirmək, Практически все крупные компании должны həmçinin gələcək inkişaf üçün mümkün сдавать консолидированные отчеты, и процедура variantları proqnozlaşdırmaqdır. Konsolidə их подготовки беспокоит как профессионалов, edilmiş maliyyə hesabatlarının təhlil üsulu, qru- участвующих в процессе подготовки, так и pun fəaliyyət növləri, sahə və qrupdakı pay потребителей данных, поскольку точность их barədə bir fikir formalaşdırmağa, qrupun maliyyə решений во многом зависит от их надежности. vəziyyətini qiymətləndirməyə, fərdi göstəriciləri proqnozlaşdırmağa və istiqamətini seçməyə imkan Ключевые слова: финансовая отчетность, verir. консолидация, бизнес, международные стандарты, бухгалтерский учет. Açar sözlər: maliyyə hesabatları, konsolidasiya, biznes, beynəlxalq standartlar, mühasibat uçotu SUMMARY The article examines the stages of formation of ƏDƏBİYYAT SİYAHISI consolidated financial statements, the most impor- 1. Abbasov Q.Ə. (2019) “Mühasibat uçotunun tant stages are studied in detail. As a result of the nəzəriyyəsi”, Bakı, “Elm” 242 səh. development of the economy and the increase of its 2. Cəfərli H.A. (2019), “İqtisadi təhlil” Dərslik. efficiency, the increase of national income and on Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 560 səh. this basis the improvement of the social situation 3. Cəfərov E.O. (2015), “Pul vəsaitlərinin of the population, the uninterrupted continuation hərəkəti haqqında hesabat üzrə” Kommer- of production in enterprises, etc. depends on the siya Təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu level of financial condition of enterprises. Almost Standartının tətbiqi ilə bağlı bəzi nəzəri aspektlər. all major companies must submit consolidated //Mühasibat uçotu, audit və iqtisadi təhlil .- reports, and the procedure for preparing them is a №9(279).- 301 səh. concern for both the professionals involved in the 4. Əliyeva A.H. (2016), “Mühasibat uçotu.dərs preparation process and the data consumers, as the vəsaiti”. Bakı, “Elm və təhsil” 256 səh. accuracy of their decisions depends largely on their 5. Səbzəliyev S.M. (2013), “Mühasibat (maliyyə) reliability. hesabatı”, Bakı, “XKB və poliqrafiya” 170 səh. 6. Алиев Ш.Т. (2019), Влияние финансового Keywords: financial statements, consolidation, кризиса мира на экономические процессы business, international standards, accounting.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 114 GEOSTRATEGİYA
UOT 334.012.621.64;334.7.012.621.64 QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ KİÇİK VƏ
ORTA SAHİBKARLIĞIN İNKİŞAFININ KƏNAN CƏFƏRLİ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ magistr
E-mail: [email protected]
Giriş Cədvəl 1. BMT-nin məlumatlarına görə kiçik və İqtisadi münasibətlərin qloballaşması dövlət orta müəssisələrin tanınması meyarları. müəssisələrinin özəl müəssisələrə yenidən Sahibkarlar İşçilәrin sayı: qurulması və nəticədə iş qüvvəsinin sərbəst Orta 50-249 buraxılması və işsizliyin artması ilə satış bazarları üçün rəqabətin artması ilə xarakterizə olunur. Kiçik 10–49 Bu baxımdan KOB-ların yaradılması, ilk növbədə iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə Mikro <10 keçdiyi ölkələrdə iqtisadi tarazlığı qorumaq üçün əmək ehtiyatlarının yenidən bölüşdürülməsində mühüm rol oynayır. Mənbə: Wilfried Luetkenhors, United Nations Kiçik sahibkarlığın inkişafı ölkənin inkişafında Industrial DevelopmentKOS Organization, meyarları Private Sec- işsizlərin məşğulluğunun təmin edilməsində daha tor Development:Müәssisә İşçilәr Theİllik Support dövriyyә ProgrammesÜmumi illik balans of the vacib rol oynayır. Buna görə də qloballaşma SmallMikro and Medium Enterprises, 2009, s.8 şəraitində belə müəssisələrin sayı artır. < 10 ≤ €2 mln ≤ €2 mln 3.Kiçik OECD tərəfindən kiçik və orta müəssisələr < 50 ≤ €10 mln ≤ €10 mln Əsas hissə “müəyyən sayda işçisi olan filial kimi çıxış etməyən Orta Bildiyiniz kimi kiçik və orta sahibkarlıq (KOS) müstəqil ticarət< 250 strukturları” ≤ €50 mln kimi tanınır.≤ €43 mln OECD, sahibkarlığın ayrılmaz hissəsi olmaqla iş yerlərinin kiçik müəssisələrdə işçi sayının 50-yə qədər açılması, iqtisadi artımın və iqtisadi dəyişikliklərin olmasını, ancaq mikro müəssisələrdə çalışan sayının təmin edilməsi prosesində fəal iştirak edir və 10,Biznes bəzi ölçüsü hallarda isəİşçilәrin 5 olmasını orta sayı tövsiyə İllik gәlir edir. nəticədə ölkənin iqtisadi inkişafında mühüm rol kateqoriyasıSahibkarlıq fəaliyyəti fiziki şəxslər və onların oynayır. birlikləriKiçik biznes adından, 25habelə nәfәrә qәd hüquqiәr şəxslər 200 min manataöz qәdәr Xarici təcrübədə bu iqtisadi subyektlərin tanınma məsuliyyətiOrta sahibkar və əmlakı25 ilә 125 naminə nәfәr arasında və ya 200 digər mindәn hüquqi 1250 min meyarları və onların təsnifatı aşağıdakı kimidir [1]. şəxslərin adından qanunla qadağan manataolunmayan qәdәr İri sahibkar 125 nәfәr vә daha çox 1.250 min manat vә daha 1. Beynəlxalq Maliyyə Hesabatı Standartları məhsulların istehsalı, satışı və tədarükü də daxil çox Şurası (KOM-lar üçün MHBS), bu təşkilatlar olmaqla bütün iqtisadi fəaliyyət növlərini həyata üçün Maliyyə Hesabatı Standartları formasını keçirilən müstəqil sahibkarlıq fəaliyyətini özündə hazırlayarkən, bu təşkilatların bir sıra spesifik ehtiva edir. (Mənbə ??) xüsusiyyətlərini qeyd etdi: Kiçik və orta sahibkarlıq işçilərinin sayının 2. BMT-də kiçik və orta sahibkarlığın tanınması müəyyən göstəriciləri keçmədiyi müəssisələridir. meyarları ziddiyyətlidir, çünki meyarlar iqti- Əks təqdirdə, onlar böyük (makro) müəssisələr kimi sadi inkişaf səviyyəsindən və müxtəlif BMT üzv təsnif edilirlər. dövlətlərindəki tanınma meyarlarının məqsədindən Avropa Komissiyasının işçilərinin sayından, illik asılı olaraq dəyişir. balansından və dövriyyəsindən asılı olaraq az və Lakin, BMT-yə üzv olan bir çox inkişaf etmiş ya çox tanınan tərifi belədir: mikro, kiçik və orta ölkələrdə aşağıdakı meyarlardan istifadə olunur. müəssisələrin kateqoriyası 250 nəfərədək işçisi olanlardır və illik dövriyyəsi 50 milyon avro və ya illik ümumi qalıq 43 milyon avronu keçmir. Bunun- la birlikdə, kapitalının 25% -dən çoxu institusional və riskli investisiyalar, universitetlər və tədqiqat
115 Sahibkarlar İşçilәrin sayı: Orta 50-249
mərkəzləri,Kiçik kiçik10–49 bələdiyyələr istisna olmaqla Mənbə: Валинурова, А.А., Гусева, А.А., Оценка dövlətin iştirakı olan təşkilatlara və ya 50% -dən перспектив применения МСФО для малого и çoxuMikro siyahıdakı <10 təşkilatlara aiddirsə, müəssisələr среднего бизнеса в России / А.А. Валинурова, KOM hesab edilmir [2, s. 9]. А.А. Гусева // Международный бухгалтерский учет. -2013. -№42. -стр.19-26.
Cədvəl 2. KOS meyarları
KOS meyarları Qeyd olunan sahibkarlıq subyektləri arasında müəyyən oxşar və fərqli cəhətlər var. Müәssisә İşçilәr İllik dövriyyә Ümumi illik balans Bənzərliklər, sahibkarlığın ümumi məqsədinə
Mikro - qazanc əldə etməyi müəyyənləşdirən eyni < 10 ≤ €2 mln ≤ €2 mln amillərdən ibarətdir.
Kiçik Bu, ilk növbədə aşağıdakı sahibkarlıq < 50 ≤ €10 mln ≤ €10 mln subyektlərinin fəaliyyətidir [3, s. 41]:
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Orta • qısamüddətli və uzunmüddətli aktivlərin < 250 ≤ €50 mln ≤ €43 mln istifadəsi; • istehsal olunmuş məhsulların satışı; Mənbə: Бикина, Ю.В. МСФО для «маленьких» - • satış üçün alınan malların satışı; Biznesновый ölçüsü международный İşçilәrin orta стандарт sayı İllik / Ю.В. gәlir Бикина • göstərilən xidmətlərin həyata keçirilməsi. kateqoriyası//Корпоративная финансовая отчетность. Buna aşağıdakıların istifadəsi də daxil ola bilər: KiçikМеждународные biznes 25 стандарты.nәfәrә qәdәr 2009. 200 -min №8. manata qәdәr • qanun çərçivəsində həyata keçirilən bütün Ortaстр.41-45 sahibkar 25 ilә 125 nәfәr arasında 200 mindәn 1250 min sahibkarlıq formaları. Fərdi və birgə sahibkarlığın manata qәdәr təşkili daxil olmaqla mülkiyyət formasından və İri sahibkarAzərbaycan Respublikası125 nәfәr vә daha “Sahibkarlıq çox 1.250 min fəaliyyəti manat vә daha təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq; haqqında” Qanunun 4-1-ci maddəsinəçox uyğun olaraq • müəssisənin idarə edilməsinin təşkilində sahibkarlıq subyektləri müəssisə kimi təqdim olu- ümumi hüquqlar, səlahiyyətlər və vəzifələr.
nur [4]: Sahibkarlar İşçilәrin sayı: Yuxarıda göstərilən oxşarlıqlar Azərbaycan 1. Ortaİri sahibkarlıq;50-249 Respublikasının “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” 2. kiçik və orta sahibkarlıq; Qanununun 4-cü maddələrində öz əksini tapmışdır. 3. Kiçikmikro sahibkarlıq.10–49 Müəyyən oxşarlıqlara baxmayaraq, yuxarıda Bu sahibkarlıq subyektləri qanunvericiliklə göstərilən sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətlərinin müvafiqMikro icra <10hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə ümumiləşdirilə bilən edilmiş meyarlar əsasında müəyyən edilir. müəyyən fərqləri var [1]:
Ölkədə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafını • iri müəssisələrdən fərqli olaraq, kiçik və orta müəyyən edən islahatların hədəflənməsini təmin müəssisələr ümumiyyətlə fərdlər və ya sahiblər KOS meyarları etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası tərəfindən idarə olunan firmalar və ya ticarət NazirlərMüәssisә Kabineti İşçilәr 5 iyunİllik dövriyyә2015-ci ilÜmumi tarixli illik 215 balans müəssisələridir; nömrəliMikro “İri ticarət meyarlarının təsdiq edilməsi • ölkənin büdcə gəlirliliyinin əsas hissəsini < 10 ≤ €2 mln ≤ €2 mln haqqında” qərar , “Orta və kiçik sahibkarlar ” təmin etməklə əlaqəli kiçik və orta sahibkarlıq, Kiçik haqqında qərarlar< 50 qəbul≤ €10 edilmişdir. mln ≤ €10 mln iri sahibkarlıq subyektlərindən fərqli olaraq, ölkənin iqtisadi inkişafının inkişafında mühüm rol Orta Cədvəl 3. İri,< 250orta və≤ €50kiçik mln sahibkarlar≤ €43 mln üçün oynayırlar; meyarlar • böyük müəssisələrdən fərqli olaraq, kiçik və orta sahibkarlar yenilikçi təcrübə ilə məşğul olmur- Biznes ölçüsü İşçilәrin orta sayı İllik gәlir lar. kateqoriyası • iri sahibkarlıq subyektlərindən fərqli olaraq, Kiçik biznes 25 nәfәrә qәdәr 200 min manata qәdәr daha sadə və çevik idarəetmə quruluşuna sa- Orta sahibkar 25 ilә 125 nәfәr arasında 200 mindәn 1250 min manata qәdәr hib olan kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri, iş İri sahibkar 125 nәfәr vә daha çox 1.250 min manat vә daha qərarları qəbuletməsində (yeni məhsulların təqdim çox edilməsində və ya yeni müəssisələrin alınmasında,
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 116 GEOSTRATEGİYA dərəcəsini müəyyənləşdirməkdə) risk, yeni bazar- • Kiçik müəssisə sahibləri dərin iflas travmasına lara çıxarkən) problemsiz üstünlüyə malikdirlər; məruz qalmırlar. • böyük sahibkarlıq subyektlərindən fərqli ABŞ və Avropa Birliyi kimi ölkələr kiçik və orta olaraq, kiçik və orta sahibkarlar, bir qayda olaraq, sahibkarlığın inkişafı sayəsində əhəmiyyətli iqti- məhsulların kiçik miqyaslı istehsalını, alqı-satqı və sadi böyümə əldə etdilər. Beləliklə, Avropa Birliyi xidmət göstərmək məqsədi ilə kiçik həcmli malların ölkələrində müəssisələrin 99 faizi məşğulluq və daha geniş çeşidini göstərən firmalardır; ÜDM-in 60 faizindən çoxunu təşkil edən kiçik və • iri müəssisələrdən fərqli olaraq, kiçik və orta müəssisələrdir. 2014-2015-ci illərdə Avropa orta sahibkarlar, ümumiyyətlə, iri müəssisələrlə Birliyində gəlir olaraq qazanılan hər avronun 58 (layihənin əsas icraçıları) əməkdaşlıq edərək böyük senti KOBİ-lərə (250 işçisi olan KOM-lar üçün layihələrdə iştirak edən firmalardır. (Şimali Amerikada 300-ə qədər işçisi olan KOBİ- Kiçik və orta sahibkarlığın fəaliyyətinin mövcud lər üçün) ayrılmışdır [7]. xüsusiyyətləri iqtisadi münasibətlərin qloballaşması KOS-lardakı qlobal tendensiyalardan biri də şəraitində onların rolunu və əhəmiyyətini kiçik müəssisələri davamlılığını təmin edərək müəyyənləşdirir. orta müəssisələr səviyyəsinə gətirmək cəhdidir. Kiçik müəssisələrin digərlərinə nisbətən bir sıra Beləliklə, məqsəd müəssisələrin davamlılığını və üstünlükləri var [6]: rəqabət qabiliyyətini artırmaqdır. • Kiçik müəssisələrin yaradılması üçün daha az Başqa sözlə, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində ilkin kapital tələb olunur. KOB-ların yaradılması müəyyən bir şəkildə bazar • Kiçik müəssisələr daha sürətli və daha çe- iqtisadiyyatının sağlam bir hissəsini təmin edə vikdir. Bu yolla bu müəssisələr bazarda baş bilər. Bu sektorda işləyənlərin rifah halında ildən- verən dəyişikliklərə daha sürətli uyğunlaşa və ilə davamlı artım onların yüksək sosial səviyyəsini fəaliyyətlərini müştərilərin tələblərinə uyğun olaraq və nəticədə ölkədə sabit siyasi vəziyyəti təmin sürətli bir şəkildə qura bilirlər. edəcəkdir. • Kiçik müəssisələrin yüksək gəlirliliyi var, Beləliklə, iqtisadi baxımdan bərabər şərait daha az istehsal xərcləri ilə yeni məhsullar buraxa yaratmağı dəstəkləyən siyasətləri təbliğ etməkdə bilərlər. Bu, istehsal xərclərinə qənaət etməyə təbii bir marağa sahib olduqları təqdirdə, siyasi imkan verən bir sıra amillərlə əlaqədardır: bu baxımdan inkişaf edən bir KOM sektoru güclü bir müəssisələrin dar ixtisaslaşması, aşağı əmək haqqı, orta təbəqənin böyüməsini gücləndirir və inkişaf et- inzibati xərclər, istehsal xərcləri, fəhlə və texnikanın dirir. sonra demokratik islahatlar və sağlam iqtisadi daha səmərəli istifadəsi. idarəetmə üçün itələyən bir qrup kimi çıxış edin. • kiçik müəssisələrdə kapital dövriyyəsi daha Bu üstünlüklərdən başqa kiçik və orta bizne sürətli olur. sin də mənfi cəhətləri var. Məsələn, iqtisadi • Kiçik müəssisələr inhisarların cəhətdən müstəqil sahibkarların fərdi fəaliyyəti məhdudlaşdırılmasında və bazarda rəqabətin onlar üçün bir sıra problemlər yaradır. Çünki yaranmasında mühüm rol oynayır. əslində bu müstəqillik həm prinsipial, həm də • Kiçik müəssisələr istehsal tullantılarından daha yaşamaq üçün praktik mübarizədən ibarətdir. səmərəli istifadə edirlər. Bəzən böyük müəssisələrin Kiçik və orta müəssisələr həmişə yüksək rəqabət tullantıları sayılan məhsullar belə kiçik müəssisələr şəraitində fəaliyyət göstərirlər. Kapital tələb edən üçün istehsal texnologiyasının zəruri bir hissəsidir. texniki tapşırıqların icrası, xarici investisiyaların • Nəqliyyat müəssisələrində xərclər azalır, çünki cəlb edilməsi, lazımi məlumatların alınması, kiçik müəssisələr əsasən yerli bazar üçün fəaliyyət ixtisaslı menecerlərin cəlb edilməsi, işçilərin sosial göstərirlər. Bu, məhsul və xidmətlərin iqtisadi müdafiəsi bu sahələrdə böyük müəssisələrə nisbətən proseslərə yerli xammal, əmək və maddi ehtiyatları maliyyə imkanları ilə məhdudlaşır. cəlb edərək istehlak sahəsinə yaxınlaşdırılması üçün Bu səbəbdən də iş mühitində töhfələri əlverişli şərait yaradır. potensialından qat-qat aşağıdır. • Kiçik müəssisələrin işinin müxtəlif səbəblərdən Kiçik müəssisələr daha böyük şirkətlərə nisbətən dayandırılması və ya istiqamətinin dəyişdirilməsi daha çevik və sürətlə dəyişməyə meylli olsalar bazara mənfi təsir göstərmir. da, pisləşən iş mühitinə qarşı daha həssasdırlar.
117 Hökumət təcavüzünə daha həssasdırlar və müəyyən Bu səbəblərdən hazırkı qlobal şəraitdə həm vəzifələri yerinə yetirmək üçün yüksək riskli inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələr mühitlərdə istifadə etmək üçün daha az mənbəyə KOBİ-lərin köməyi ilə iqtisadiyyatlarını böhranlara sahibdirlər. uyğunlaşdırmağa çalışırlar. Kiçik müəssisələr üçün əsas problemlərdən biri, inkişaf və böyümə üçün lazım olan maliyyəyə çıxış Açar sözlər: kiçik sahibkarlıq, orta sahibkarlıq, əldə etməkdir, bunu maliyyə qurumlarının kiçik iqtisadiyyat, qloballaşma, dövlət müəssisələri. biznes seqmentinə borc vermək təcrübəsi də sübut edir. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Maliyyə məhdudiyyətləri aşağı gəlirli ölkələrdə - 1. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə, KOB-ların yanında Maliyyə-Elm tədris Mərkəzi, Maliyyə inkişafına həddindən artıq maliyyə maneələri ilə hesabatlarının hazırlanması (Peşəkar Mühasiblərin qarşılaşdıqları ölkələrdə daha güclüdür. KOBİ-lərə Sertifikatlaşdırma Proqramı çərçivəsində
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal xidmət xərcləri və riskləri çox vaxt müəssisələr hazırlanan dərsliklər), 2013, Bakı tərəfindən çox yüksək qəbul edilir. Digər tərəfdən, 2. Cəfərov E. O. "Maliyyə hesabatlarlarının mikromaliyyə kreditləri KOBİ-lərin kapital təqdimatı üzrə" Kommersiya Təşkilatları üçün Milli ehtiyaclarını ödəmək üçün çox azdır. Bu, KOB- Mühasibat Uçotu Standartının tətbiqi üzrə bəzi ların müəyyən bir maliyyə boşluğu ilə üzləşməsinə nəzəri aspektlər : Maliyyə və uçot, №7, 2011, səh. gətirib çıxarır. 9-31 Dünya Bankı biznes araşdırmaları göstərir 3. Бикина, Ю.В. МСФО для «маленьких» - ki, orta hesabla, aşağı gəlirli ölkələrdə 20 ilə 99 новый международный стандарт / Ю.В. Бикина işçisi olan müəssisələrin 43%-i maliyyəyə çıxış //Корпоративная финансовая отчетность. və ya maliyyələşdirmə xərclərini davam edən Международные стандарты. 2009. - №8. əməliyyatlar üçün əsas maneə hesab edirlər. Yüksək стр.41-45 gəlirli ölkələrdə eyni ölçülü müəssisələrin yalnız 4. Валинурова, А.А., Гусева, А.А., Оценка 11% -i maliyyəyə çıxışını məhdudiyyət kimi перспектив применения МСФО для малого и qiymətləndirir [8, s. 41]. среднего бизнеса/ А.А. Валинурова, А.А. Гусева Kiçik sahibkarlıq müəssisələri üçün maliyyə // Международный бухгалтерский учет. -2013. əngəllərinin böyük müəssisələrə nisbətən iki qat -№42. -стр.19-26. daha çox olduğu bildirilir. Bu qismən digər maliyyə 5. Гетьман, В.Г. Международная mənbələrinin çatışmazlığı və qismən də KOB-lərin стандартизация бухгалтерского учета miqyaslı iqtisadiyyatdan faydalanmasına mane и финансовой отчетности на малых olması ilə əlaqəli ola bilər. İstehsal texnologiyaları предприятиях/ В.Г. Гетьман // Международный bir addım funksiyasını izləyir və bu borc KOBİ-lər бухгалтерский учет. -2012. -№5. стр.2-10. tərəfindən növbəti mərhələyə keçmək üçün tələb 6. Гришкина, С.Н. Проблемы реализации oluna bilər [9]. принципов МСФО в Положениях по KOS-ların inkişafındakı mövcud problemlər бухгалтерскому учету и в российской учетной həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan практике / С.Н. Гришкина // Известия ölkələrdə, sosial-iqtisadi artımın təmin edilməsində Оренбургского государственного аграрного KOS-ların lider mövqelərini qorumaq üçün университета. -2016. -№6. - стр.187-190. təsdiqlənmiş dövlət proqramları çərçivəsində bir 7. Гришкина, С.Н., Сафонова, И.В. Проблемы sıra tədbirlər hazırlanması ilə həll edilməlidir. и перспективы развития бухгалтерского Nəticədə bazarda tələb və təklif tarazlığına учёта на предприятиях малого бизнеса /С.Н. şərait yaradan, qiymətlərin sabitləşməsinə, mal və Гришкина, И.В. Сафонова // Международный xidmətlərin rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına, бухгалтерский учёт. -2017. -№ 47- стр.17-25. iqtisadi tənzimləmə vasitələrindən səmərəli 8. Доклад Государственного Совета РФ istifadəyə, iqtisadi sabitliyə və xarici təsirlərin çevik «О мерах по развитию малого и среднего mənimsənilməsinə şərait yaradan rəqabətli bazar предпринимательства в Российской Федерации» münasibətləri formalaşır. [Электронный ресурс] / Москва, Кремль, 2015,
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 118 GEOSTRATEGİYA стр.41-45 компаниями, работающими в Баку, с точки 9. Созонов, А.С. Конвергенция учетной зрения необходимостей в обучении и передовых политики малых и средних предприятий деловых способностей. В итоге всевозможных в условиях сближения международных и мер помощи в развитых государствах данная российских стандартов / А.С. Созонов // разница меж МСП и большими компаниями Международный бухгалтерский учет, 2016. наименее видна. С точки зрения использования стр.21-29 интернациональных стереотипов бухгалтерского 10. Wilfried Luetkenhors, United Nations Indus- учета и коллективного управления субъекты trial Development Organization, Private Sector De- мелкого и среднего бизнеса в Азербайджане velopment: The Support Programmes of the Small отстают от собственных иностранных and Medium Enterprises, 2009, s.8 партнеров. Доступ к забугорным денежным рынкам невыполним без сотворения The role and importance of the development of прогрессивной системы бухгалтерского учета и small and medium-sized businesses in the con- управления. text of globalization SUMMARY Ключевые слова: малый бизнес, средний The knowledge and skills of small and medium- бизнес, экономика, глобализация, государствен sized enterprises in Azerbaijan do not meet modern ные предприятия. requirements, and efforts in this area need to be strengthened. Thus, there is a big difference be- tween SMEs operating in the country, especially SMEs located in the regions, and large companies operating in Baku, in terms of training needs and modern business skills. As a result of various sup- port measures in developed countries, this differ- ence between SMEs and large companies is less no- ticeable. From the point of view of the application of international accounting and corporate govern- ance standards, small and medium-sized businesses in Azerbaijan lag behind their foreign partners. Access to foreign financial markets is impossible without the creation of a modern accounting and management system.
Keywords: small business, medium business, economy, globalization, state enterprises.
Роль и значение развития малого и среднего предпринимательства в условиях глобализации РЕЗЮМЕ Познания и способности небольших и средних компаний в Азербайджане не отвечают прогрессивным притязаниям, и старания в данной области нужно увеличить. Этим образом, есть гигантская разница меж субъектами МСП, действующими в стране, тем более субъектами МСП, расположенными в ареалах, и большими
119 UOT 339.187;339.13;339.146;658.8 AQRAR SƏNAYE MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ
İSTEHSAL VƏ SATIŞIN İDARƏ SƏMA KAZIMOVA Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, OLUNMASINDA LOGİSTİK YANAŞMA magistr E-mail: [email protected]
Giriş pullu fəaliyyət olaraq deyil, həmçinin cəmiyyətdə Aqrar sənaye bir sıra sektor və xidmət sahələrinə yüksək sosial status kimi maraqlı mövqeyə sahibdir. aid məhsulların istehlakçısıdır. Aqrar sahədə iqti- Bu gün logistika çoxsaylı sahələri və həmin sahələr sadi gücün artırılması bu baxımdan fərqli iqti- üzrə istehlakçı qruplarının xüsusi tələbatlarını sadi sahələrin üstünlüklərinin davamlılığından ödəməyə yönələn, hərəkətliliyi, həm də sürətli və stimullaşdırılmasından asılıdır. Ona görə də inkişaf tempi ilə seçilən prosesdir. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal istənilən dövlət aqrar sferada tənzimləyici prosesləri Logistika müasir mənada maddi, istehsal, eyni özündə təcəssüm etdirən xeyli işlər görür və sosial- ilə istehsal ehtiyaclarının idarə olunmasını özündə iqtisadi inkişafa təkan yaradır. ümumiləşdirən əməliyyat idarəetməsi kimi də hesab Aqrar sənaye xarakteristikası strukturunun edilir. Logistika istehlakçının tələblərinə uyğun qəlizliyi və genişmiqyaslı olsa da inkişaf edən gələn və keyfiyyət gözləntilərini doğruldan hər zamanda dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında böyük hansı bir məhsulun öncədən təyin edilmiş miqdar payı sahibi olmaqdadır. Müxtəlif dövlətlərdə fərqli da, lazımi yerə dəqiq, ən vacibi isə planlaşdırılmış zamanlarda aqrar sənayenin təkmilləşməsi və zamanda, münasib qiymətə çatdırılmasıdır. Logis- istehsalı prosesinin diversifikasiyası bəzi detal- tika- mövcud imkanlar daxilində iş quran şirkətin lardan asılılığı ilə xarakterizə olunur. Dövlətdə mümkün qədər az xərclərlə iqtisadi dəyişiliklərə mərkəzi bazarın həcmi, elmi-texniki islahatlar, cavab verməsində və bazar payının çoxalmasında, düzgün əmək bölgüsü ilə qüvvəsinin verdiyi im- rəqiblər üzərində güclü üstünlüklərə yönəlməsində kanlar və digərləri məlum istiqamətdə vacib de- konkret əməliyyatlar üzrə irəliləməsidir. Logistika tallar kimi təmsil olunur. İndiki dövrdə əlverişli bazara tam və tələbi dolğun ödəyən məhsul, ya da iqtisadi, həm də hüquqi bazanın mövcudluğu, mal yerləşdirilməsində, material yeridilişində, eyni biznes şəraitinin möhkəmlənməsi, güclü maliyyə zamanda potensial məhsul göndərənlərin müəyyən imkanları, ixtisaslaşmış mütəxəssis ehtiyatlarının edilməsində əvəzsiz rol oynayır. Əlavə olaraq, əmək artması, xarici bazarlara sürətli inteqrasiya, xammal məsrəflərinin minimuma salınması, iqtisadi resurs- resurslarının bol olması aqrar sənaye sektorunun lara qənaət olunması logistikanın özünə uyğun fəaliyyətində ilkin prioritetlər olaraq çıxış edir. tərəflərindəndir. Aqrar sənayenin istehsalında və satışında logis- Təchizat zəncirində iş prosesinin zəncirvari tik yanaşmanın perspektiv tərəfləri və onun doğru gedişatını belə təsəvvür etmək olar: 1) Müştəri bir təhlil edilərək idarə olunması günümüzün kifayət şirkət tərəfindən satışa təqdim edilmiş məhsulu qədər aktual mövsusudur. Keyfiyyətli istehsaldan almağa qərar verdikdə həmin məhsulun istehsal törəyən peşəkar satış tərəqqiyə yol açdığından planı hazırlanır. 2) Daha sonra istehsal üçün həmin inkişafa əngəl ola biləcək amillərin, nöqsan şirkətin lazım olan xammalı alması məcburiyyəti və səhvlərin dərindən analiz edilməsinin, eyni za- yaranır. 3) Növbəti addımda, müştərinin verdiyi manda keyfiyyətli, təsirli logistik metodların aşkar sifarişi yerinə yetirmək üçün istehsal şöbələri edilməsinin ətraflı öyrənilməsinə böyük ehtiyac tərəfindən tələb edilən xammal və xidmətlərin vardır. Buna görə də, tədqiqat işinin mövzusunda siyahısı satınalma şöbələri tərəfindən alınır. 4) müasir günümüzdə aqrar sektora logistik yanaşma Sonra xammal tədarükçüdən alınır, keyfiyyət üzrə ən aktual və mühim məsələlərə toxunulmuşdur. və dəqiqliyi yoxlanılarq anbara köçürülür. 5) Aqrar sənaye müəssisələrində logistika dərin İstehsal planına əsasən xammal istehsal sahəsinə xronologiyaya malik, mərhələli inkişaf yolu yerləşdirilir. 6) Xammaldan sifariş edilən keçən və tərəqqisi elmi prinsiplərə söykənən məhsulun istehsalı üçün istifadə olunur və sonra genişmiqyaslı fəaliyyətdir. Logistika sahəsi təkcə göndərilməsi üçün anbara yerləşdirilir. 7) Hazır
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 120 GEOSTRATEGİYA məhsul anbara gəldikdə məhsulların müştərinin qrafikdə göstərilmişdir: təyin etdiyi tarixə və ya ondan əvvəl çatdırılması üçün məhsulun göndərilməsinin ən səmərəli üsulu Şəkil 1:Kənd təsərrüfatı məhsullarının təsərrüfat müəyyənləşdirilir. kateqoriyaları üzrə fiziki həcm indeksi Əsas hissə Təchizat zənciri nədir və onun aqrar sənaye müəssisələrində rolu nədən ibarətdir? Təchizat zənciri-istənilən məhsulun müştəriyə çatdırılması məqsədilə yaradılmış qurumlar, təşklatlar, işçi qrupu, informasiya, texnologiya və digər vacib resurslar mexanizminin cəmidir.Təchizat zənziri müştərilərin tələblərini qarşılamağı hədəfləyir Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət və məhsula xas olan dəyərin üstünə əlavə dəyər Statiska Komitəsi (https://www.stat.gov.az/source/ qazanmağa çalışır. agriculture/) Kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı Aqrar sənaye müəssisələrində təchizat zəncirinin və balıqçılıq/ Kənd təsərrüfatı müəssissələrinin əsas addımları–xammal mənbəyinin aşkar edilməsi, və fərdi sahibkar təsərrüfatlarının əsas iqtisadi sifarişin icrası, məhsulu hazırlamaq üçün lazım olan göstəriciləri. və çatışmayan əsas hissələrin toplanılması, satışın mənfəətlə reallaşdırılması, məhsulun çatdırılması, Şəkil 1-dən də göründüyü kimi 2015-ci ildə kənd müştəri dəstəyindən ibarətdir. Bu proseslərin hər təsərrüfatı müəssisələri üzrə fiziki həcm indeksi biri ilkin nöqtədən sona qədər tələb olunan müddət 410.1 mln manat, 2017-ci ildə 645.4 mln manat, ərzində həyata keçirilir. Müştəri məmnunluğu 2019-cu ildə isə 713.2 mln manat olmuşdur. Fərdi maksimum dərəcədə artırılsın deyə hər bir addım sahibkar, ailə kəndli və ev təsərrüfatları üzrə fiziki tədarük zəncirinə nəzarət edən logistik idarəetmə həcm indeksi 2015-ci ildə 5225.2 mln manat, 2017- menecerləri tərəfindən idarə olunur. ci ildə 5934.6 mln manat, 2019-cu ildə isə 7123.5 Logistik modeli düzgün planlamayan, qura mln manat olubdur. Bütün təsərrüfat kateqoriyaları bilməyən istənilən dövlət kənd məhsullarının üzrəfiziki həcm indeksi 2015-ci ildə 5635.3 mln istehsalında çox itkilərlə qarşılaşır və həmçinin manat, 2017-ci ildə 6580.0 mln manat, 2019-cu ildə böyük qazanc əldə edə bilmir. Aqrar sektorda isə 7836.7 mln manat təşkil etmişdir. Belə ki, hər logistika kompleksi əməliyyatları səmərəli növbəti il əvvəlkindən daha artıq kənd təsərrüfatının həyata keçirir,başqa ifadə ilə desək, aqrar sənaye verdiyi məhsulda artım olmuşdur. müəssisələrinin məhsullarını istehlakçılara dinamik, Ölkəmizdə kənd təsərrüfatının güclü etibarlı axın ilə ötürür. Logistika dəqiq və düzgün modelləşdirilməsinə yardım edən hər cür şərait, səy tələb edən əməliyyat sahəsi olduğundan aqrar mühim təbii amillər, sərvətlər, ehtiyatlar və sahədə özünü intizamlı iş prosesi kimi təzahür edir. bərəkətli torpaq sahələri mövcuddur. İqlim Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal tempinin şəraiti və coğrafi relyef ölkəmizdə növbənöv artması, malların çeşidlərinin genişləndirilməsi kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafına əvəzsiz səbəbilə aqrosənaye logistikası zaman keçdikcə fəal mühit yaradır. Ölkə əhalisinin yarı hissəsi mövqeyə sahiblənir. kənd ərazilərində məskunlaşması aqrosənaye Ailə kəndli təsərrüfatları yəni kənd camaatının təsərrüfatının fəaliyyət formalarını artırır və şəxsi həyətyanı təsərrüfatı, pay torpaqları vardır mümkün imkanları intensivləşdiən amillərdəndir. ki, onlar da orada müəyyən kənd təsərrüfatı Bu baxımdan son 10-17 il müddətində çoxsaylı məhsullarının becərilməsi ilə məşğuldurlar. Onların islahatların tətbiqi sayəsində yeni və iri aqrosənaye istehsal etdiyi məhsullar kənd təsərrüfatında yüksək müəssisələri çalışmağa başlamışdır. Ölkəmizdə paya sahibdir. Fərdi sahibkarlar isə sərbəst fəaliyyət fəaliyyət göstərən aqrar sənaye müəssisələrinə göstərirlər, onların istehsal etdiyi məhsulun həcmi “Gilan vegetables” MMC, “Global Aqro” MMC, böyük olmasa da səmərəlilikləri ilə seçilirlər. “Xaçmaz Şərab” ASC, “Azbadam” MMC, Ölkəmizdə illər üzrə kənd təsərrüfatı məhsullarının “Azaqrotaxıl” MMC, “Region Aqro” MMC, “Süsən kateqoriyaları ilə fiziki həcm indeksi aşağıdakı Aqro” MMC, “Green Farms Azerbaycan” MMC,
121 “Yalama Aqropark”MMC, “Aqro Dairy” MMC və təsərrüfatının ümumi məhsulu daha üstünlük təşkil başqaları aiddir. Əsas fəaliyyət sahələri olaraq ət edir. Belə ki, ölkəmizdə həmin il üzrə 7836.7, ilə süd istehsalına, çörək-makaron məhsullarının, Rusiyada 5.9, Qazaxıstanda 5.2, Ermənistanda 853, meyvə-tərəvəz və s istehsalına yönəldilmişdir. Ukraynada 840.6, Belarusda isə 20.9 mln manat Ölkəmizdə kənd təsərrüfatı sektoru 2020-ci ildə ümumi məhsul təşkil etmişdir. Azərbaycanda 2018- ÜDM-un təqribən 7%-ni təşkil etmişdir. 2021- ci ildə bu göstərici 7010, 2017-ci ildə 6580 mln ci ilin yanvar ayında İqtisadi Zonaların İnkişafı manat təşkil etmişdir və ilbəil say artımını rahatlıqla agentliyi yaranmışdır. Aqrar sənaye məhsullarının müşahidə edə bilirik. istehsalının güclənməsi, ərzaqların keyfiyyətinə və Bu gün ölkəmizdə qeyri-neft sektorunun vacib təhlükəsizliyinə töhfə verilməsi əsas hədəflərdir. bölməsi olan aqrar sənaye sferasının inkişafının Eyni zamanda “Made in Azerbaijan”, həmçinin təmin olunması əsas prioritetlərdəndir. Bu baxımdan “İnvest in Azerbaijan” konsepsiyalarının təşviqi aqroparkların yaradılması şərt olmuşdur. Məsələn, niyyətilə bir sıra ciddi islahatlar aparılmaqdadır. ölkəmizdə Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonun
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Ölkə üzrə gəlirlərə baxdıqda kənd da , Gəncə-Qazax, Aran kimi iqtisadi rayonlar təsərrüfatından qəbul olunan gəlirlər 2016-cı ildə da ixtisaslaşmış aqroparklar yaradılmışdır. 33.9, 2018-ci ildə 36.0, 2019-cu ildə isə 36.4 mln Azərbaycanda ilk aqropark Şəmkirdə yaradılıb. manat təşkil etdiyini görə bilirik. Respublika üzrə “Şəmkir Aqropark” 543 hektar ərazini əhatə edir kənd təsərrüfatında çalışan işçilərin orta illik sayına və orada müasir istixana kompleksi, ştillik, ting- nəzər yetirdikdə görürük ki, il-ildən say yüksələn lik, bağçılıq təsərrüfatları, meyvə-tərəvəz emalı templə irəliləyir. Yəni, 2019-cu ildə 20762 nəfər, fabrikləri, logistika mərkəzləri, aqroservislər, 2018-ci ildə 18072 nəfər, 2017-ci ildə 17036 nəfər soyuducu anbarlar, satış mərkəzləri və s inşa olmuşdur.Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi olunmaqdadır. 2017-ci ildə 4777.5 min hektar, 2019-cu ildə Aqroparkların yaradılması təkcə postsovet 4779.7 min hektar olmuşdur. Qeyri-kənd təsərrüfatı respublikaları üçün deyil, həm də Avropa ölkələrinə torpaqları 2019-cu ildə 3880.3 min hektar olubdur. görə də müasir bir mexanizmdir. Onların yaradılması Əlavə qeyd etmək olar ki, balıq ovu 2018-ci ildə əsasən heyvandarlıq, quşçuluq, bağçılığın xammala 61879.0 ton, 2019-cu ildə isə 63084.0 ton olub- olan tələbatının yerli istehsal sayəsində ödənilməsi dur. Araşdırmaya əsasən 2019-cu ildə Azərbaycan ilə bərabər, ərzaq məhsullarının ixrac imkanlarının və MDB ölkələrində kənd təsərrüfatının ümumi artmasına da şərait yaradır. məhslunu göstərək: Məlumdur ki, qlobal iqlim dəyişilikləri, böhran- lar, məhsul qıtlığı, qiymətlərin artması və başqa Şəkil 2:2019-cu il üzrə Azərbaycan və MDB arzuolunmaz proseslər ərzaq sisteminin inkişafına
ölkələrində kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu, potensial təhdidlər kimi tanınır. Yəni, ərzaq milli valyuta ilə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ölkədaxili kənd təsərrüfatı imkanlarının artırılması, kənd ərazilərində xammal, habelə ərzaq istehsalı tədarükünün artırılmasına və başqa meyarlara dayanır.Yenilənən dövrdə təbii resursların artırılması, sanballı elmi- texnoloji imkanlar, ekoloji davamlılıq, innovasiyalı inkişaf və s ərzaq təhlükəsizliyinin xarakterinə görə sıralanan proseslərdir. Buna görə də torpağın
münbitliyi, həm də ekoloji sağlamlığın mühafizəsi Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət həmişə öndə olan məqamlardır. Statiska Komitəsi, (https://www.stat.gov.az/source/ Aqrar sənaye firmalarının maddi-texniki agriculture/) Kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və ehtiyatları fərqli yollarla əldə edildiyindən özəl balıqçılıq/ Beynəlxalq müqayisələr müəssisələr, ticarət mərkəzləri, əmtəə birjalarına və s. üstünlük verilir. Kənd təsərrüfatı bir növ Şəkil 2-dən də göründüyü kimi 2019-cu il üzrə mövsümi xarakterə malik olduğundan aqrar Azərbaycanda MDB ölkələrinə nisbətən kənd sənayedə bu, öz təsirini texnikaların istifadəsində də
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 122 GEOSTRATEGİYA göstərir. Buna görə də müəssisələr kənd təsərrüfatı yarım-quraq olması, üstəlik yağıntının miqdarının, maşınlarını alıb istifadə edərkən böyük maddi vəsait buzlaqların həcminin azaldılmasında ən vacib xərcləyirlər(Basona T.G., və Gebresenbet G., 2011: səbəblərdəndir. Bu məsələlər ölkə başçısının s. 293-302). nəzərindədir və bu baxımdan “Azərbaycan Maliyyə imkanları zəif olan fermerlərdə isə Respublikasında Azərbaycan Meliorasiya və Su bu bir sıra problemlərə yol açdığı üçün ABŞ-da, Təsərrüfatı” ASC-nin inkişafına dair 2020-2030- Qərbi Avropada, xüsusilə də Fransa, Almaniya kimi cu illər üzrə Dövlət Proqramı” da qəbul edilmişdir. dövlətlərdə texnikalardan istifadə məqsədilə birgə Suvarma suyunun düzgün verilməsi, su itkisini fəaliyyət üsulları təşkil edilir.Yəni, məhsul yığımı, əngəlləməklə meliorativ işlərin aparılması vacib. gübrələnmə, daşınma və s kimi işlərdə müəssisələr Növbəti problem kimi vurğulanmalıdır ki, ölkədə birgə çalışmağa cəhd . aqrosənayedə yüksək inkişaf əldə olunmasına Aqrar sənaye hər zaman tərəqqini seçir, çünki baxmayaraq hələ də bəzi ərzaqların istehsalı daxili onun ticarət ilə əvəzolunmaz əlaqəsi var. Bu tələbatı ödəyə bilməməkdədir. Əhalinin sürətlə baxımdan ticarəti genişləndirmək, bazarda məhsulu artması, həyat səviyyəsinin normallaşması təbii dayanıqlı və davamlı etmək məqsədilə aqrar sfera olaraq istehsal edilən ərzağa tələbatı artırır. Bu da daima yenilənməyə üz tutur. Məhsulun hazırlanması ölkədə aqrar sənaye məhsullarının bahalanmasına məqsədilə dəqiq texnika tətbiq etməklə bərabər, səbəb verir. yeni və həssas üsullar təyin olunur. Beləliklə də, Heyvandarlıq sahəsində texnologiyanın tətbiqi aqrologistika yeni çağırışlara müvafiq olaraq strateji son 8-10 ildə xeyli inkişafa yol açdı. Heyvandarlığın dəyişiliklərə uyğunlaşır. idarə olunmasını asanlaşdıran yeni texnologi- Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sahəsi özünü yalar genetik, rəqəmsal texnologiya və s şəklində təmin edə bilən imkanlara malikdir. Bu baxımdan ola bilər. Bu sistemlərin tətbiqi bir növ “bağlı hər bir çətinlik ölkə iqtisadiyyatının tərəqqisi, inək” üsulunu yaratdı. Yəni heyvanların yerində eyni zamanda vətəndaşlarının sağlam olması qidalandırılması, sağlam süd istehsalının artırılması səbəbilə torpağa üz tutmaq çıxış yolları kimi və s yeni avadanlıqlarla daha rahat və sürətli həyata qiymətləndirilmişdir. Eroziya, şoranlaşma, kimyəvi keçirilir. İstixana sənayesi bu günümüzdə daha geniş çirklənmə, həm də bataqlıqlaşma proseslərinin yayılan kapital qoyuluşu tələb edən sistemdir. Süni nəticəsi olaraq torpaqların deqredasiyası baş verir. işıqlar, süni böyümə üsulları az torpaqda xeyli qida Münbit şəraitdə təkcə məhsul istehsal etmək deyi, məhsullarının yetişdirilməsinə imkan verir. habelə ekoloji baxımdan təmiz məhsulun istehsalı Aqrar sənaye müəssisələrində logistika menec- vacib şərtdir. Ona görə də insan orqanizminin menti materiallarla işləmə, istehsal qablaşdırması, müqavimət potensialını artırmaq üçün zərərli nəqliyyata, anbara, təhlükəsizliyə nəzarəti, məlumat preparatların, xaricdən gələn gübrələrin miqdarı axınının tənzimlənməsi və s ilə kompleks məşğul azalmalıdır. olur. Aqrar sahə üzrə logistik idarəetmədə hər hansı Bəzi proqnozlar xəbərdarlıq edir ki, ölkədə bir işi modelləşdirmək, təhlil etmək, vizuallaşdırmaq 15-20 ildən sonra ciddi su çatışmazlığı problemləri və optimallaşdırmaq üçün xüsusi bir simulyasiya olacaq. O baxımdan su ehtiyatlarından qənaətli proqramından istifadə olunur. Bu baxımdan logis- istifadə, innovativ suvarma üsullarının tətbiqi tik menecmentin həyata keçirilməsinin bir neçə əsas məsələlərdəndir. Kür çayının səviyyəsinin funksiyaları mövcuddur: aşağı düşməsi çayda şirin suyun azalmasına səbəb 1. sifariş emalı- alıcının bir təchizatçıya ver- olmuşdur. Həmçinin son 100 ildə baş verməyən diyi sifariş, hər iki tərəf arasındakı əməliyyatların hadisə olaraq Kür suyu duzlu olmuşdur. Axır 6-7 əhəmiyyətli dərəcədə bir-birinə bağlılığıdır.O, ildə çayın suyunun səviyyəsinin azalması əhalinin məhsulun təsviri, onun detallarını, qiymətini, içməli su problemini artırıb. Həm də Araz çayının da çatdırılma müddətini, ödəmə şərtlərini, səviyyəsi aşağı düşüb. Çayların suyu pambıqçılığa vergiləri, ticarət vəziyyətini özündə cəmləşdirir. və digər təsərrüfat sahələrinin suvarılmasına da sərf Razılaşdırılmış şərtlər əsasında firma məhsulu olunduğuna görə su səviyyəsi bir az da azalmışdır. tələblərə cavab verəcək qədər ehtiyatla hazırlayır və Lakin təbii ki, əsas səbəblər bunlar yox, iqlim yaranmış bazar fürsətini əldən vermir. dəyişməsidir. Ölkəmizin ərazisinin 60% quraq və 2. anbar- hazır məhsulun satılana qədər
123 nəzarətlə qorunması, saxlanılmasıdır və logis- cümlədən investisiya mühiti pisləşir. Bununla da tik əməliyyatlarda əhəmiyyətli rola malikdir. aqrar sənaye müəssisələrində yeni dövrün tələblərinə Bir firmanın marketinqinin effektivliyi anbarlar və problemlərinə dözümlü, uyumlu bir iş prosesi haqqında təyin olunan müvafiq qərarlarından formalaşır. asılıdır. Yəni, anbar logistikada ciddi qərar sahəsi kimi görülür. Açar sözlər: Azərbaycanda aqrar sənaye, logistika, 3. nəqliyyat- malların təchizatçıdan alıcıya müasir texnologiya doğru hərəkəti səbəbilə logistikanın əsas və vacib hissəsidir. Sifariş verildikdə, mallar fiziki olaraq ƏDƏBİYYAT SİYAHISI müştəriyə, yəni yerinə daşınılana qədər əməliyyat 1. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi 2015- başa çatmır. Firmalar nəqliyyat rejimini ölkədəki 2019-cu illər üzrə statistik məlumat bazası və ya bölgədəki nəqliyyat infrastrukturundan asılı 2. Azərbaycan Respublikası Dövlət Proqramları, olaraq seçirlər. Bəzən müştəri malın təcili hazırlanıb Sərəncam və Fərmanlar (2003-2025-ci illər üzrə)
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal gətirilməsini tələb edir ki, bu da məhsulun ən sürətli 3. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı rejimlə daşınmasını və bahalı alternativlərə səbəb məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji olması. Yol Xəritəsi Aqrar sənayedə təchizat zənciri daha çox 4. Abbasov A. F. (2007) “Ərzaq təhlükəsizliyi”, inventorları hərəkətə gətirən və tədarük zəncirinin Bakı, “Elm”, 602 səh sinxronlaşdırılması baxımından əhəmiyyət daşıyır. 5. Abbasov İ.D. (2013) “Azərbaycanın və dünya Təchizat zəncirində logistikanın arxasında duran ölkələrinin kənd təsərrüfatı”, Bakı, “Şərq-Qərb”, əsas məqsəd müştərinin istədiyi əsas məhsulla təyin 712 səh olunmuş şərtlər çərçivəsində təmin etməkdir. Bu 6. Ataşov B. (2017) “Aqrar sahədə struktur və baxımdan həmin prosesi 2 alt kateqoriyya bölmək səmərəlilik problemləri”, Bakı “Kooperasiya”, 536 səh olar: gələn logistika və gedən logistika. 7. Əhmədov. M.A., Əlirzayev Ə.Q. (2011) “Aqrar Peyk görüntüsü “satellite imaging” isə son dədrəcə sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi”, Bakı, inkişaf etmiş texnologiyalardan biridir və belə ki, “İqtisad Universiteti”, 522 səh onun şəkilləri təqribən beş metrlik piksel ölçüsüdür. 8. Əliyev A., Şəkərəliyev A.,Dadaşov İ. (2003) Məhsulun görüntüsünün, necə böyüdüyünün “Dünya iqtisadiyyatı:müasir dövrün problemləri”, fermada olmadıqda da yoxlamağa imkan verir. Bakı, “Bakı Universiteti”, 455 səh “Weather tracking” havadan izləmə ilə şaxta və başqa 9. Əliyev Ş.“Azərbaycanda kənd təsərrüfatının mürəkkəb hava şəraiti olduqda öncədən bildiriş almaq və aqrar sənaye kompleksinin inkişafının strateji mümkün olur və beləcə bəzi itkilərin qarşısı alına aspektləri”, Bakı, “İpək Yolu” 2018, №2, 23-32 səh bilir(Vanecek D, və Kalab D, 2003). 10. Fikrətzadə F., Abbasov E. “Azərbaycanda Şübhəsizdir ki, indiki dövrdə olan qlobal iqlim emal sənayesinin rəqabətqabiliyyətliliyinin dəyişilikləri, deqredasiyaya uğramış torpaqlar, artırılması və kənd təsərrüfatı istehsalı ilə ədalətsiz ticarət şərtləri, ərzaq məhsullarında inteqrasiyanın təkmilləşdirilməsi məsələləri”, Bakı, müşahidə edilən qiymət qeyri-stabilliyi və başqaları “Azerbaijanian Journal of Economics and Social gələcək planlar üçün uğurla çalışmağa maneələr, Studies, 2014, №1 çətinliklər yaradır. Belə olduqda yenilənən dünya 11. Hüseynov M.C., Əmrahov V.T., Qasımov mövcud vəziyyətə uyğun olaraq problemi həll A.M.,Həsənov A.F., Nərimanov N. A. (2016) “Aqrar etməyə çalışır. Yəni, aqrar sənaye sahələrinin istehsal strukturunun diversifikasiyası”, Bakı, fəaliyyətlərini iqlim dəyişimlərinə müvafiq adap- “Elmin İnkişaf Fondu”, 168 səh tasiya olunmasına təşviq edilir, nəticədə isə 12. İmanov T. İ. (2005) “Logistikanın əsasları”, yaxşı inkişaf etməmiş ölkələrdə əhalinin ərzağa Bakı, “Təhsil”, 474 səh olan əlyetərliliyini mürəkkəbləşir, həmçinin 13. Qasımov Ə. (2005) Aqrar sənaye istehsalçıların fəaliyyətlərinin səmərəliliyi aşağı müəssisələrinin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi, Bakı, düşür. Regionlar üzrə ərazi klasterləri pis inkişaf “İqtisad Universiteti”, 355 səh edir, məhsul istehsalında kəskin geriləmə müşahidə 14. Quliyev E. (2015) “Aqrar iqtisadiyyat”, Bakı, edilir, firmalar müəyyən itkilərlə üz-üzə qalır, o “Kooperasiya”, 320 səh
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 124 GEOSTRATEGİYA 15. Qurbanzadə A. (2017) “Ərzaq kompleksinin Логистический подход в организации modernikasiyası və dayanıqlı inkişaf problemləri” производства и продажи Bakı, “Kooperasiya”, 192 səh сельскопромышленных предприятий РЕЗЮМЕ Logi̇sti̇c approach to the organi̇zati̇on of Актуальность темы: Это важная producti̇on and sales i̇n agro-i̇ndustri̇al область, которая создает альянс между enterpri̇ses агропромышленными предприятиями, SUMMARY удовлетворяет потребности населения в The actuality of the subject: Agrarian industry is продуктах питания желаемым, компетентным и an important area that creates an alliance between надежным способом. В современных условиях enterprises, meets the needs of the population in логистика агропромышленной продукции food products in a desirable, competent and reliable означает использование новой науки и manner. In modern conditions, the logistics of agro- технологий для обслуживания современного industrial products means the use of new science общества. and technology to serve today’s society. Цель исследования: Кроме того, необходимо Purpose and tasks of the research: In addition, the тщательно проанализировать текущую current situation of the local imports and exports, ситуацию с внутренним импортом и экспортом, cross-border cargo transportation, the regulation of трансграничными грузовыми перевозками, financial opportunities, taking into account the con- регулированием финансовых возможностей с ditions of tourism, etc. should be carefully analyzed. учетом условий туризма и т. Д. С этой точки The study examined from this point of view, agrolo- зрения изучается агрологистика, что требует gistics requires large-scale financial resources. больших финансовых ресурсов. Used research methods: Synthesis and anti-syn- Использованные методы исследования: В thesis methods were used while writing research. процессе исследования использовались методы The information base of the research: the writ- синтеза, сравнения и статистического анализа. ing of research work, scientific books, articles and База данных исследования: при написании internet resources were used. исследовательской работы использовались Restrictions of research: The study examined научные книги, статьи и интернет-ресурсы. agriculture logistics from in Azerbaijan. There is a Ограничения исследования: В исследовании minority of results-based technology and practical исследуется агропромышленная логистика analysis in the existing field. с азербайджанской точки зрения. Однако в The novelty and practical results of investiga- существующей области не хватает технической tion: It provides a basis for the development and литературы, ориентированной на результаты, и application of methods in the aqrologistics manage- практического анализа. ment strategies using technology that reflects the Научная новизна и практические результаты relevance of the research topic. исследования: Обеспечивает основу для Scientific-practical significance of results: It can применения методов при разработке стратегии be applied in the local agriculture logistics sector, управления агропромышленной логистикой which is focused on long-term development with с использованием технологий, отражающих factors such as cost, time, in the current competitive актуальность темы исследования. environment, with the application of modern meth- Области, в которых могут быть применены ods in the development of agriculture management результаты: Применение современных методов strategy. при определении стратегии формирования агропромышленной логистики в текущей Keywords: agriculture in Azerbaijan, logistics, конкурентной среде и может быть применено modern technology. в местном агропромышленном секторе, ориентированном на долгосрочное развитие с такими факторами, как как стоимость и время. Ключевые слова: Аграрная промышленность Азербайджана, логистика, современные технологии.
125 UOT 006-027.21 YERLİ ÖZÜNÜ İDARƏETMƏDƏ
BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ VƏ ONUN MÖHÜBƏLİ ƏLİYEV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, ƏSAS İNKİŞAF İSTIQAMƏTLƏRİ magistr
E-mail: [email protected] Giriş Yerli Özünü İdarəetmədə Beynəlxalq Təcrübə və Yerli özünüidarəetmə sistemi, sakinlərin, şəhər Onun Əsas İnkişaf İstiqamət yolları daxili bələdiyyələrin, onların daxili subyektlərinin Yerli özünüidarəetmə dövlət konsepsiyası, və özünüidarəetmə funksiyalarının idarə olunması özünüidarə qurumlarının mütləq həm ictimai, həm prosesində bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəli qurumların də dövlət mənafeləri altında fəaliyyət göstərməsini yerli icmalarının məcmusudur. Nəticədə, yerli təmin edən müddəaya əsaslanırdı. Bu konsepsiyaya Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal özünüidarə demokratiyanın inkişafı üçün zəruri görə, yerli idarəetmə mənbəyi kimi dövlət gücünə şərtdir. malikdir. Yerli özünüidarə təşkilatı qanuna əsaslanır. Formalaşmış yerli özünüidarə, şəhərlərarası Yerli özünüidarə və ideyalar haqqında sistemli bələdiyyələr daxilində sivil cəmiyyətin və fikirlərin inkişafı həm fərdi fənlər çərçivəsində, həm özünütəşkilatın sosial həyatının formalarından də fənlərarası əsasda həyata keçirilir; ümumiyyətlə, biridir və konstitusiya sisteminin əsaslarından sistematik tədqiqatların konseptual aparatı, idrak birini təşkil edir. Dövlət siyasətinin həll olunmamış funksiyalarının vəhdəti sayəsində aydın bir kom- probleminin həyata keçirilməsində vasitəçi ola- pleks diqqət mərkəzindədir. Sistemli tədqiqatların raq, müəyyən bir şəxsin və şəxslərin müddətsiz bir xüsusiyyəti olan bu birlik, elmi fəaliyyətin təkcə dairələrinin hüquqlarını, azadlıqlarını və qanuni bir neçə hadisənin “özündə etməz” idrakına, həm mənafelərini təmin etmək üçün dövlət funksiyası də onları praktik mənimsəmə metodlarına, onları bununla yanaşı, yerli özünüidarəetmə sivil siyasi həll etməyin alternativ yolları ilə birlikdə mürəkkəb mədəniyyətin və yeni bir şəxsiyyət tipinin - aktiv, problemlərin mahiyyətinə yönəldilməsindən təşəbbüskar, tamamilə dövlətə arxalanmayan bir ibarətdir. Uzun onilliklər ərzində yerli özünüidarə şəxsiyyətin formalaşmasına kömək edir. nəzəriyyəsi, onun hüquqi tənzimlənməsi və təşkili Xarici yerli özünüidarə modelləri yerli məsələləri hüquqşünasların, dövlət alimlərinin, özünüidarə orqanlarının, yerli özünüidarəetmə politoloqların və sosioloqların elmi dərkinə və subyektlərinin formalaşma qaydası, yerli özünü geniş ictimai müzakirə obyektinə çevrilmişdir idarə orqanları ilə dövlət hakimiyyəti orqanları (Həsənoğlu, 2018). arasında münasibətlərin mahiyyəti və xüsusiyyətləri Olduqca çətin formalaşma mərhələlərini keçmiş ilə fərqlənir. yerli özünüidarəetmə artıq özünü ölkənin inkişafı Məqalənin informasiya mənbəyini Abdullayev.R. üçün ciddi bir mənbə kimi elan etməyi bacardı “Yerli vergilər və ödənişlər barədə Azərbaycan və bu müstəqilliyin möhkəmləndirilməsi və yerli Respublikası qanunu”, Azərbaycan Respublikası hakimiyyət orqanlarının məsuliyyətinin artırılması Konstitusiyası, Azərbaycan Respiblikasında üçün seçilmiş yolun düzgünlüyünün inandırıcı İnformasiya Cəmiyyəti, Azərbaycan Respublikası sübutlarından biridir” (Həsənoğlu, 2018):. Bu gün Dövlət Statistika Komitəsi, Büdcə sistemi barədə xalq hakimiyyətinin təcəssümü formalarından “Azərbaycan Respublikası Qanunu, Həsənoğlu.M.” biri bələdiyyə ərazisindəki sakinlərin mənafeyinə Azərbaycan Respublikasının təzədən qurulması və güvənən və eyni zamanda yerli əhəmiyyətli bələdiyyələin gücləndirilməsi, və başqa Azərbaycan məsələlərlə bağlı müstəqil qərarların qəbul və dünyanın iqtisadçı alimlərinin əsərləri və inter- edilməsini təmin edən yerli özünüidarəetmədir net resursları təşkil edir. Məqalənin əsas məqsədi (Bələdiyyə maliyyəsi və yerli büdcə proses: 2003). ərazinin idarəetmə sistemində sosial-iqtisadi İdarəetmə qərarlarının bir sıra problemlərə təsir inkişaf proqramlarının reallaşdırılması, strateji etməsinə və ilk növbədə yerli idarəetmənin həm planlaşdırmanın xüsusiyyətləri vurğulamaqdan dövlət idarəetməsi ilə əlaqəsinə, həm də sonun- ibarətdir. cunun idarəetmə obyekti kimi deyil, idarəetmə
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 126 GEOSTRATEGİYA prosesində ortaq kimi qəbul edildiyi əhali ilə mülki əməliyyatlar aparmaq hüququna malikdir; münasibətlərə də diqqət yetirmək lazımdır. Öz məhkəmə sistemində kommunanın maraqlarını növbəsində, yerli özünüidarə məsələlərində iştirakı təmsil edir; işçiləri təyin edir və inzibati təşviq və əhalinin sosial idarəetmədən kənarlaşmasını böyük cəzalar barədə qərarlar qəbul edir; inzibati komis- ölçüdə aradan qaldırır və onun effektivliyini artırır. siyalara sədrlik edir və s. Bələdiyyə sədrinə asayişi Anglo-Sakson bələdiyyə sistemi İngiltərə, ABŞ, və təhlükəsizliyi təmin etmək, bu barədə həbs qərarı Kanada, Avstraliya və bir sıra digər ölkələrdə da daxil olmaqla lazımi qərarlar vermək səlahiyyəti mövcuddur. Elmi ədəbiyyatda ənənəvi olaraq ilk verilir və digər səlahiyyətləri də həyata keçirə bilər. bələdiyyə sistemi adlanır. Konstitusiya sisteminin əsaslarını (yəni yalnız Anglo-Sakson bələdiyyə sisteminin əsas yeni bir konstitusiya qəbul etməklə ləğv edilə və ya xüsusiyyətləri (Həsənoğlu, 2018): dəyişdirilə biləcək müddəaları) bənzər müddəaları Yerli özünüidarəetmə orqanlarının yalnız qa- əhatə edir: yerli özünüidarəni demokratiya nunla açıq şəkildə icazə verilən hərəkətləri etmək forması kimi təsnif etmək, yerli özünüidarə, ye- hüququ vardır. Bu qaydanın pozulması halında, rli özünüidarə öz səlahiyyətləri, yerli idarəetmə yerli hakimiyyət orqanlarının aktları səlahiyyətləri orqanlarının dövlət orqanlarından təşkilati təcrid həddindən artıq verildiyi üçün məhkəmə tərəfindən olunması, torpaq da daxil olmaqla bələdiyyə etibarsız sayılır; mülkiyyətinin mövcudluğu. Yerli idarəetmə orqanları birbaşa dövlət Yerli özünüidarəetmənin təminatları haqqında orqanlarına tabe deyil; (İsmayılova, 2018).: Yerli idarəetmənin əsas vahidi; Yerli özünüidarə orqanlarının bələdiyyə Yerli idarəetmə orqanlarının səlahiyyətlərinə mülkiyyətini təşkil edən obyektlərin (əmlakın) aşağıdakılar daxildir: polis, sosial xidmətlər, siyahısını müstəqil olaraq təsdiqlədiyi müəyyən yanğından mühafizə, yerli yollar, mənzil, idman edilmişdir; obyektləri, ictimai nəqliyyat və s. Yerli özünüidarəetmə və yerli idarəetmə Fransız (kontinental) yerli özünüidarəetmə siste- nümayəndəli orqanının səlahiyyətləri mi yerli özünüidarə orqanları ilə dövlət hakimiyyəti məhdudlaşdırılmışdır; orqanları arasındakı münasibətlərin xüsusiyyətinə Yerli özünüidarə orqanlarının qərarlarının yalnız görə Anglo-Saksondan fərqlənir. Belə bir sistem məhkəmədə ləğv ediləcəyi müəyyən edilmişdir; güc mərkəzləşdirmə ənənəsi olan dövlətlərdə, Yerli özünüidarəetmə başçısının yerli referen- dövlət orqanlarının yerli hakimiyyət orqanları duma yerli özünüidarə qaydaları (nizamnaməsi) üzərində əhəmiyyətli nəzarəti olan dövlətlərdə layihəsi təqdim etmək, yerli özünüidarə orqanlarının istifadə olunur. seçkili nümayəndə orqanının iclaslarına sədrlik Fransız bələdiyyə sisteminin əsas xüsusiyyətləri etmək və müvafiq administrasiyanın rəhbəri olmaq (Həsənoğlu, 2018): hüququna malik olduğu müəyyən edilmişdir; Yerli özünüidarəetmənin əsas vahidi, əhalisi 6 il Yerli özünüidarəetmə nümayəndəliyinə müddətinə bələdiyyə məclisini seçən kommunadır; seçkilərin tarixi icra hakimiyyəti başçısının təklifi 18 yaşına çatmış Fransa vətəndaşları səs vermək ilə subyektin nümayəndə (qanunverici) hakimiyyət hüququna malikdirlər; orqanının qərarı ilə müəyyən edilir. Bələdiyyə bələdiyyəsinin səlahiyyətlərinə Yerli özünüidarəetmə prinsipləri yerli bələdiyyə sədrinin səlahiyyətlərini birbaşa təmsil özünüidarəetmə çərçivəsində yerli əhəmiyyətli edənlər istisna olmaqla, yerli əhəmiyyətli bütün məsələləri həll etmək üçün əhalinin fəaliyyətinin məsələlərin həlli daxildir; əsas prinsipləri və xüsusiyyətlərinin məcmusudur. Şuranın səlahiyyətləri daxilində qəbul etdiyi Yerli özünüidarəetmə prinsiplərinin növləri qərarlar şöbədəki dövlət təmsilçisinə ötürülmək və (Рубвальтер, 2016): dərc edilmək şərti ilə məcburi olur; Yerli məsələlərin həllində əhalinin Bələdiyyə məclisi ilk iclasında kommunanın müstəqilliyi; prezidenti olan bələdiyyə başçısını seçir; bələdiyyə Dövlət hakimiyyəti sistemində yerli məclisinin iclaslarını hazırlayır və qərarlarını özünüidarə orqanlarının təcrid olunmuş təbiəti; həyata keçirir; kommunanın əmlakını idarə edir və Demokratiya prinsiplərinə əsaslanan yerli
127 özünüidarəetmənin həyata keçirilməsi; Rusiya, çoxmillətli bir ölkədir, onun Məmurlar və bələdiyyə işçiləri üçün müəyyən ərazisində 2010-cu il Ümumrusiya Əhalinin bir məsuliyyətin olması; Siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə Yerli idarəetmə təminatlarının mövcudluğu; (Azərbaycanda İnformasiya Cəmiyyəti, Azərbaycan Yerli özünüidarənin həyata keçirilməsinin Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: 2010), müxtəlif formaları; 180-dən çox millətin nümayəndəsi yaşayır. Buna Yerli özünüidarəetmə fəaliyyətində qanuniliyə görə də dilimiz, ənənələrimiz, etnik qruplarımız və insan və vətəndaş hüquqlarına riayət etmək. və mədəniyyətlərimizin müxtəlifliyi ilə ölkəmizdə Yerli idarəetmə sistemi yerli idarəetməni təşkil ümumilikdə ümumi siyasi vəziyyətin sabitliyinə edən struktur elementlərin məcmusudur. Yerli təsir göstərən milli amil xüsusi rol oynayır. Hazırda idarəetmə sisteminin elementləri (Рубвальтер, millətlərarası münasibətlər sahəsində siyasət 2016): formalaşdırmaq üçün mexanizmlərin axtarılmasına Yerli özünüidarənin birbaşa vətəndaşlar ehtiyac dövlət səviyyəsində qəbul olunur
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal tərəfindən həyata keçirilməsi; (Рубвальтер, 2016). Bələdiyyə seçkiləri; Rusiya Federasiyası Prezidentinin 19 dekabr Yerli referendumlar; 2012-ci il tarixli 1666 nömrəli fərmanı ilə hazırda Bələdiyyə sakinlərinin toplantıları; əsas sənəd olan “2025-ci ilədək dövr üçün Rusi- Yerli idarəetmənin seçilmiş vəzifəli şəxslərini ya Federasiyasının dövlət milliyət siyasətinin geri çağırma hüququnun həyata keçirilməsi. Strategiyası” təsdiq edilmişdir (Şahbazov, və b.: Yerli idarəetmə fəaliyyətləri: 2014), ona uyğun olaraq millətlərarası münasibətlər Kollegial seçildi; sahəsində siyasət hazırlanmalıdır. Belə bir sənədin Seçmə fərd; hazırlanması bir çox müddəalarının uzun müddət Seçilməmiş yerli idarəetmə orqanları; aydınlaşdırılmasına və əlavə edilməsinə ehtiyac Yerli özünüidarə çərçivəsindəki ictimai duyulan dövlət milliyət siyasəti konsepsiyasının birliklərin fəaliyyəti (vətəndaşların yaşayış yenidən baxılması və düzəldilməsi zərurəti ilə yerindəki görüşləri, vətəndaşların qanunverici əlaqədardır (Azərbaycan Dövlət İqtisad Uni- təşəbbüsü, habelə yerli özünüidarə hüququnun versitetinin elmi xəbərləri jurnal). Strategiya həyata keçirilməsi çərçivəsində digər təşəbbüs həm ölkənin müxtəlif millətləri, mədəniyyətləri formaları). və dini baxışları olan yerli insanlar arasındakı Yerli özünüidarəetmə funksiyaları yerli münasibətlərin harmonikləşdirilməsinə, həm də özünüidarəetmə orqanlarının, habelə bu qurumların miqrantların uyğunlaşması və inteqrasiyası üçün vəzifəli şəxslərinin vətəndaşların yerli özünüidarə imkanların yaradılmasına yönəldilmişdir (Bələdiyyə hüququnu həyata keçirməyə yönəlmiş əsas fəaliyyət maliyyəsi və yerli büdcə proses: 2003). sahələridir. Bildiyiniz kimi, Avropada və ABŞ-da təməl Yerli idarəetmənin əsas funksiyaları: olaraq fərqli millətlərarası siyasət modelləri seçildi. Birbaşa demokratiya mexanizmlərindən ABŞ dövlət siyasəti onsuz da kök salmış və yeni (yerli seçkilər və yerli referendum), ye- gəlmiş amerikalılar arasındakı fərqləri aradan rli özünüidarəetmənin seçkili və təmsiledici qaldırmaq və tədricən silmək, müxtəlif millətləri və orqanlarının fəaliyyətindən istifadə edərək yerli etnik qrupları vahid bir Amerika millətinə "əritmək" əhəmiyyətli məsələləri həll etmək hüququnun siyasətidir. Avropa, “mədəniyyətlərin qarşılıqlı həyata keçirilməsini təmin etmək, yerli özünüidarə nüfuz etməsi, zənginləşdirilməsi və kütləvi zəmanətlərini təmin etmək. mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə paralel Yerli idarəetmənin xüsusi qurumları tərəfindən mövcudluğunu tələb etməkdən” ibarət olan siyasəti həyata keçirilən bələdiyyə mülkiyyətinin idarə əsaslandıran multikulturalizm modelini seçdi. edilməsi, Ancaq həm multikulturalizm siyasəti, həm də Bələdiyyə ərazisinin kompleks inkişafının təmin “əridilmiş qazan” modeli qarışıq reaksiyalara və edilməsi. bir çox tənqidlərə səbəb oldu. Beləliklə, məsələn, Əhalinin sosial və sosial ehtiyaclarının fikirləri müxtəlif müəlliflərin “Amerika Etnik ödənilməsi. Siyasəti”-nin L.Futçun ümumi rəhbərliyi ilə nəşr
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 128 GEOSTRATEGİYA olunan məqalələr toplusunda yer alan Amerikalı qurumların və münasibətlərin formalaşmasında və İrlandiyalıların, Yəhudilərin, Almanların və digər inkişafında bir amildir: qarşılıqlı hörmət, qarşılıqlı xarici qrupların nümayəndələri “ərimiş qazan” yardım, müştərək problem həlli də vacibdir (Büdcə içərisində müxtəlif etnik qrupların qarşılıqlı sistemi haqqında Azərbaycan Respublikasının fəaliyyətini çox tənqidi qiymətləndirirlər. Birləşmiş Qanunu: 2002). Kollektiv fəaliyyət insanları Ştatların vahid ictimai quruluşu və onların ölkənin bir-birinə yaxınlaşdıra bilər, inam, ortaqlıq hissi siyasi və sosial həyatına təsiri (Bələdiyyələr qa- formalaşdıra və ortaq dəyərləri gücləndirə bilər. nunvericilik, təcrübə və inkişaf: 2003). Məşhur Yerli ərazinin birgə yaxşılaşdırılması (məsələn, amerikalı sosioloq I. Wallerstein, multikulturalizmin yaşıllıqların salınması) kimi bir hadisə belə et- mövcud sosial nizam üçün ziddiyyətli meyllər və nosentrizmin diqqətini əhəmiyyətli dərəcədə azalda potensial təhlükə daşıdığına inanır (Büdcə sistemi bilər (Dövlət və bələdiyyə idarəçiliyi: 2011). Bu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu: vaxt İ.N. Trofimova, millətlərarası münasibətlərin 2002). tənzimlənməsinə hələ də hakimiyyəti tabe olan Millətlərarası münasibətlərin uyğunlaşdırılması münasibətlər çərçivəsində baxılır. Müxtəlif tədbirlər idarəetmənin ən vacib və çətin sahələrindən biridir. praktik olaraq inzibati xaricdəki mənbələrə, Millətlərarası sahədə sabitliyin qorunması və milli özünütənzimləmə və özünütəşkiletmə imkanlarına qarşıdurmaların qarşısının alınması, xalqların milli təsir göstərmir (Büdcə sistemi haqqında Azərbaycan mədəniyyətlərinin bələdiyyə səviyyəsində inkişafı Respublikasının Qanunu: 2002). üçün əlverişli şərait yaradılması məsələləri xüsusilə aktualdır. Nəticədə, bələdiyyə orqanları cəmiyyətə Nəticə yaxındır və həyati məsələləri tez bir zamanda həll Hazırda yerli idarəetmə sistemində istifadə edə bilirlər. olunan müxtəlif idarəetmə üsulları mövcuddur. Ən Nəzəri olaraq, etnik müxtəlifliyin təsiri ikiqat çox rast gəlinənlər müxtəlif planlaşdırma növləridir: ola bilər - “sosial qarşılıqlı təsirlərin inkişafı və bəzi tədqiqatçılara görə strateji, büdcə, bazar, inte- ya sosial gərginliyin artması”. Bu proseslərin qrasiya edilmiş sosial-iqtisadi, “planlaşdırmadan, ən göstəricisi bələdiyyələr və yerli icma- bələdiyyə təşkilatının inkişafı xaotik olur və lar səviyyəsindəki millətlərarası münasibətlər idarəetmə xarici və daxili amillərdəki dəyişikliklərə nümunəsində izlənilə bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, reaksiyaya çevrilir”. kompakt icmalar mühitindəki etnik heterojenlik va- Etiraf edilməlidir ki, son vaxtlara qədər yerli hid bir cəmiyyətin hiss hissini (səviyyəsini) azaldır hökumətlər tərəfindən səsləndirilən ən populyar (Böhran vəziyyətində şirkətlərin idarə edilməsi strategiya “sağ qalma strategiyası” adlanırdı. 2020- müşahidə şurası üzvləri üçün təlimat: 2010). ci ilədək inkişaf strategiyasının bir hissəsi olaraq, Digər tədqiqatlar etnik müxtəlifliyin artmasının yerli hökumətlər getdikcə inkişaf strategiyasının həqiqətən mənfi nəticələrə səbəb ola biləcəyini, hazırlanmasına diqqət yetirirlər. Öz strategiyalarına ancaq insanların başqa millətlərin nümayəndələri ilə sahib olan demək olar ki, bütün şəhərlər onları qarşılıqlı əlaqə təcrübəsinə sahib olmadığı yerləri inkişaf strategiyası kimi tərif edirlər. göstərir (Dövlət və bələdiyyə idarəçiliyi: 2010). Tədqiqatçıların fikri ilə razıyıq, inkişaf Millətlərarası münasibətlər sahəsi bir sıra strategiyası hazırlamaq üçün mövcud strategiyanı ziddiyyətli amillərin eyni vaxtda hərəkət etməsi ilə formalaşdırmaq və qiymətləndirmək lazım xarakterizə olunduğundan bələdiyyə orqanlarının bu olduğunu düşünənlər. Strategiyanı keyfiyyət məsələdə müstəsna səlahiyyətlərinə sahib olmaları baxımından qiymətləndirmək bütövlük və daxili tələb olunur. Millətlərarası münasibətlər sahəsindəki tutarlılıq, eyni zamanda real vəziyyətlə sağlamlıq bələdiyyə siyasəti, bir tərəfdən bələdiyyədəki və uyğunluq barədədir. Kəmiyyət nəticələri millətlərarası gərginliyin qarşısının alınması və bələdiyyənin sosial-iqtisadi vəziyyətinin faktiki qarşısının alınması üçün əsas rolunu oynamalı, vəziyyətində özünü göstərir, bu da statistik hesabat digər tərəfdən, etnik baxımdan heterojen ərazilərdə məlumatlarında təsdiqlənir. Mövcud strategiyanın millətlərarası əlaqələrin uyğunlaşdırılması üçün effektivliyi əhalinin sosial fəaliyyətindən, əsas olmalıdır. Həm də yuxarıdan endirilməyən investisiyaların daxil olmasından, həmçinin müxtəlif təcrübələr, lakin özləri yeni sosial strategiyanın funksional komponentlərinin
129 məzmundan: strategiyanın hər bir komponen- 12. Светлов Н.М., Светлова Г.Н., (2016) tinin rasionallığından, rəhbərliyin, sahibkarlıq «Информационные технологии управления subyektlərinin və yerli icmanın fəaliyyətindən проектами», Москва, 521 стр. asılıdır. 13. Шнипер Р.И. (2016) «Регион: диагностика Bələdiyyənin inkişaf strategiyası ərazinin siyasi и прогнозирование», 440 стр. və sosial-iqtisadi inkişafının hədəfləri, ona çatma 14. Шугрина Е.С. (2017) «Муниципальное amilləri və mexanizmi, habelə bu inkişafın idarə право», 262 стр. edilməsi metodları barədə son nəticələrin verildiyi 15. Юрьев А. (2014) «Конкурентоспособность ən vacib elementdir. Xatırladaq ki, konsepsiya страны: ресурсы, структура и функции». 354 alternativ strategiyaların hazırlanmasına və onların стр. qiymətləndirilməsinə, bələdiyyənin inkişafı üçün prioritet sahələrin müəyyənləşdirilməsinə, inkişaf SUMMARY mənbələrinin təhlilinə, habelə bələdiyyənin rəqabət The article examines international experiences in
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal üstünlüklərinə əsaslanmalıdır. local self-government and examines key develop- ment aspects. First of all, it should be remembered Açar sözlər: Rəqabətqabiliyyətlilik, beynəlxalq that the municipality is also a complex regional təcrübə, yerli özünü idarəetmə, multikulturalizm. administration where socio-economic projects are developed and implemented. The urgency of the ƏDƏBİYYAT SİYAHISI implementation of socio-economic projects in the 1. Azərbaycanda İnformasiya Cəmiyyəti, field of local self-government is also due to qualita- Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika tive changes in the development of the regions. The Komitəsi, 2010 onset of reforms serves to strengthen the differentia- 2. Bələdiyyə maliyyəsi və yerli büdcə proses. tion of the situation in regions, leading to the exac- Bakı, 2003. erbation of social factors among regions, as well as 3. Bələdiyyələr qanunvericilik, təcrübə və to the division of market areas and the expansion of inkişaf” Bakı, 2003. the regional development process. One of the main 4. Böhran vəziyyətində şirkətlərin idarə edilməsi problems in the country is the establishment of local müşahidə şurası üzvləri üçün təlimat, Bakı, 2010 self-government and its compliance with law and 5. Dövlət və bələdiyyə idarəçiliyi” ADİU, Bakı, governance. The fundamental task of a democratic 2010. state is to create a favorable environment for the 6. Həsənoğlu M. (2018) “Azərbaycan realization of the rights and freedoms of its citizens. Respublikasının yenidən qurulması və bələdiyyələin In this case, it is reduced to the creation of a power gücləndirilməsi” Bakı, “Elm və Təhsil”, 412 səh. and control system that is a rational structure and 7. Hüseynov A. (2014) “Bələdiyyə maliyyəsi və therefore will be dealt with effectively. yerli büdcə prosesləri”, Bakı, “Araz yayınları”, 236 There are problems that can only be solved səh. at national level with the participation of central 8. İsgəndərova A., (2011) “Azərbaycan resources. These basic issues include the establish- Respublikasında bələdiyyə mülkiyyətinin idarə ment of a full-fledged local self-government system edilməsinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri”, Bakı, and the establishment of a legal framework, the “Azərnəşr”, 245 səh. development and implementation of public policy, 9. İsmayılova A. (2018) “Azərbaycan bələdiyyə the constitutional recognition of society's rights and idarəçiliyində sosial-iqtisadi problemləri”, Bakı, freedoms, their provision, adoption and implemen- “Mütərcim”, 367 səh. tation. 10. Şahbazov K., Həsənov H., Məmmədov M. Abdullayev.R., Agalarlı.P., T.A. Guliyev, A.M. (2017) “Menecment, dərslik”, Bakı, “Azərnəşr”, Aliyev, Azizova G.A, Hasanoglu.M., The works of 214 səh. others, articles and other academic sources were 11. Рубвальтер Д.А. (2016) «Социльные used in the study of these problems. реформы и малое предпринимательство», 452 стр.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 130 GEOSTRATEGİYA Keywords: Competition power, international expe- rience, local self-management, multiculturalism
РЕЗЮМЕ В статье исследуется международный опыт местного самоуправления и исследуются ключевые аспекты развития. Прежде всего, следует помнить, что муниципальное образование также является сложной региональной администрацией, где разрабатываются и реализуются социально- экономические проекты. Актуальность реализации социально-экономических проектов в сфере местного самоуправления также обусловлена качественными изменениями в развитии регионов. Начало реформ служит усилению дифференциации ситуации в регионах, что ведет к обострению социальных факторов между регионами, а также к разделению рыночных площадей и расширению процесса регионального развития. Одна из основных проблем в стране - это создание местного самоуправления и его соответствие закону и управлению. Основная задача демократического государства - создать благоприятную среду для реализации прав и свобод своих граждан. В этом случае он сводится к созданию системы власти и управления, которая представляет собой рациональную структуру и, следовательно, будет эффективно решаться. Есть проблемы, которые можно решить только на национальном уровне с участием центральных ресурсов. Эти основные вопросы включают создание полноценной системы местного самоуправления и создание правовой базы, разработку и реализацию государственной политики, конституционное признание прав и свобод общества, их обеспечение, принятие и реализацию. Абдуллаев Р., Агаларлы П., Гулиев Т.А., Алиев А.М., Азизова Г.А., Гасаноглу М. При исследовании данных проблем использовались работы других авторов, статьи и другие академические источники.
Ключевые слова: Сила конкуренции, международный опыт, местное самоуправление, мультикультурализм
131 UOT : 339.1 SAĞLAMLIQ İMKANLARI MƏHDUD
ŞƏXSLƏRİN İŞ PROSESİNDƏ TOĞRUL QAFARLI Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, MƏHDUDİYYƏTLƏRİ magistr
E-mail: [email protected] Gi̇ri̇ş sosial həyatında yaşadığı problemlərlə bəzən oxşar Əlil olmaq əslində fərdi, ümumi və sosial və bəzən isə fərqli ola bilir. nəticələri olan bir anlayışdır. Problemləri həll olun- Sosial həyata uyğunlaşmaqda və gündəlik mayan əlil şəxslərin həyatlarında cəmiyyət tərəfdən ehtiyaclarını ödəməkdə çətinlik çəkən və fiziki, əqli, tez-tez hiss etdikləri münasibət ayrıseçkilikdir. mənəvi, duyğu və sosial qabiliyyətlərini hər hansı Kənarlaşdırılmağı da əhatə edən bu fərq, əlil bir səbəbdən doğuşdan və ya sonradan müxtəlif Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal bir uşağın dünyaya gəlməsi ilə başlayır. Təhsil səbəblərdən itirməsi səbəbindən qoruma, qayğı, hüququndan faydalanmaq istəyən əlil uşaq, təhsil reabilitasiya, məsləhət və dəstək xidmətlərinə müəssisələri üçün əlavə məsuliyyət olduğu üçün ehtiyacı olan bir insan olaraq təyin edilə bilən əlillik, kənarlaşdırılır. Nəqliyyat hüququndan yararlanmağa Dünyada və Azərbaycanda bilinən ən geniş yayılmış çalışarkən, əlilliyə uyğun səkiləri izləməli olur və növləri bunlardır [2, s.94]; ictimai nəqliyyat vasitələrinə minməyə çalışarkən Ortopedik əlil min problemlə qarşılaşırlar. Təhsil, bilik və bacarıq Gözdən əlillər kimi ixtisaslarından asılı olmayaraq, iş hüququndan Eşitmə və nitq zəifliyi istifadə etməyə çalışarkən, “iş yerinin şərtləri sizin Zehni əlildir üçün uyğun deyil” cavabı ilə qarşılaşırlar. Məcburi Otistik əlil (Otizm) qanunlar çərçivəsində əmək bazarına daxil olmaq Xroniki xəstəliklər üçün fürsətlər olduqda, işəgötürənlər tərəfindən "Sosial təcrid" əlillərin sosial həyatındakı ən yaradılan qərəzlər zaman keçdikcə ünsiyyətdən vacib problemlərindən biridir. Sosial təcrid fərdin kənar ayrımçılığın şiddətini artırmış olur. cəmiyyətə inteqrasiyası və imkanlardan istifadə, Bu məqalədə sağlamlıq imkanları məhdud əsas ehtiyaclardan məhrum olma, cəmiyyətdən şəxslərin işləmək hüququnu əldə etməyə çalışarkən ayrılma, mülki, siyasi, iqtisadi və sosial vətəndaşlıq yaşadıqları problemlər və ölkəmizə əlillər üçün hüquqlarından məhrum olma vəziyyəti və prosesi qanuni tənzimləmələri daxil edərək məhsul istehsal olaraq təyin edilir. Sosial təcrid fiziki, zehni və sosial etmək barədə məlumatlandırmaq məqsədi daşıyır. əlillik vəziyyətini də əks etdirir. İş həyatına həmkarları və ya işəgötürənlər Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin iş səbəbiylə girmiş bir əlil şəxsin yaşadığı bəzi həyatında üzləşdikləri çətinliklər problemlər fərdlər üçün bəzi emosional yüklərə Dünyada əlil şəxslərin iş həyatında işlədilməsinə səbəb olur. Bu emosional yüklər müxtəlif formalar- dair bir çox fərqli model və metod tətbiq olunur. da olsa da, iş həyatında əsasən qarşılaşılan həssaslıq, Əlillər üçün hazırlanmış bu siyasətlərə baxmaya- əlillərə qarşı mənfi münasibət və hərəkət, pis sözlər raq, əlillər üçün məşğulluq məsələsi bu gün də əsas və ya davranışlar, əlil haqqında müxtəlif zarafat- problemdir. Bu problemlərin əksəriyyəti əlillərin iş lar və ya işçilər tərəfindən təşkil edilən təşkilatlara həyatında iştirakı nöqtəsində yaşanmasına baxmaya- dəvət edilməməsi və s. kimi vəziyyətlər nümunə raq, əlillər üçün iş həyatına qədəm qoyduqdan sonra göstərilə bilərik. Əlil şəxslərin yaşadığı bu cür bəzi problemlər davam edir. Əlillərin məşğulluq emosional yüklər əlil şəxsin iş performansına təsir problemlərinə dair ədəbiyyat araşdırıldıqda, əlillərin edir və onların məhsuldarlığını və işə bağlılığını məşğulluğu ilə bağlı araşdırmaların daha çox azaldır. Bundan əlavə, məruz qalmış səbəblər aparıldığını görürük. Ancaq iş həyatına girdikdən fərdin cəmiyyətdən kənarda qaldığını və ya yararsız sonra əlil bir şəxsin yaşadığı problemlər haqqında olduğunu hiss etdirir. Bunun nəticəsində əlil fərd az məlumata təsadüf olunur. Əlil bir şəxs iş həyatına özünü həyatından təcrid edərək yaşam dövründə girdikdən sonra iş mühiti səbəbindən bir çox prob- özünü sorğu-suala tutur. Bundan əlavə, iş həyatının lem yaranır. Bu problemlər bəzən əlil bir insanın neqativ yükü bir çox əlil şəxsin iş həyatından təcrid
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 132 GEOSTRATEGİYA olunmasına və işləmək istəklərinin azalmasına səbəb ortaya qoymaları təmin edilir. olur. Bundan əlavə, əmək bazarında işləyən əlil İş yerlərindəki fövqəladə hallar haqqında şəxslərin öz istəklərinə uyğun olaraq işdən çıxmaq əsasnamə, iş yerlərindəki əlil işçilərin fövqəladə istədikləri müşahidə olunur. planlar hazırlayarkən əlillərini nəzərə alaraq plana Tarixən bütün dünyada əlillər, xüsusilə də daxil edilmələrini və evakuasiya zamanı əlillərin təhsil və məşğulluq sahələrində sosial həyatda müşayiəti üçün tədbirlər görmələrini tələb edir.[3] ən böyük mübarizə aparmaq məcburiyyətində İşəgötürənlərin mövcud qərəzləri daxilində qalırlar. Əlillərin əksəriyyəti təhsildəki bərabər əlillik kvotaları işəgötürənlər tərəfindən “statusu imkanlarından yararlana bilmir və bu səbəbdən aşağı olan vəzifələr” kimi qəbul edilir, savadlı bir təcrübə tələb etməyən adi, az maaşlı işlərdə əlilin də təhsillərinə uyğun bir iş tapması demək çalışmaq məcburiyyətindədirlər [4, s.5]. Xüsusilə olar ki, mümkün deyil. Bu səbəbdən əlillər özlərinə əlillərin təhsil çatışmazlığı əlillərin bir tərəfdən uyğun iş yerinə, ümumiyyətlə ixtisassız və aşağı iş tapmasını çətinləşdirir, digər tərəfdən də iş yerlərində başqa işlərdə çalışırlar [5, s. 80). müəssisələrin əlillərin məşğulluğunu yük kimi Peşə təhsili baxımından ölkəmizdə əlillərin qeyri- görməsinə səbəb olur. Bundan əlavə, işəgötürənlərin kafi və vərdişsiz quruluşunun təməlində duran ən əlillərin işə götürülməsi ilə bağlı fikirlərinə dair vacib səbəb peşə təhsilinin məşğulluq yönümlü araşdırmanın nəticələrinə görə, işəgötürənlər əlil olmamasıdır. Təəssüf ki, qanunla tətbiq olunan insanları həddindən artıq duyğulu hesab edirlər. məcburi məşğulluq öhdəliyi, əlillərə təhsil imkanları Digər işçiləri iş mühitində narahat etdikləri, iş verilmədən, əmək bazarına və ictimai həyata tempini yavaşladıqları və daha çox iş qəzasına hazırlanmadan, əmək bazarı və ictimai həyat təmin səbəb olduqları bildirilir. İşəgötürənlər cəmiyyətin edilmədən və əlillərin iş həyatında sərbəst hərəkət dezavantajlı qruplarından biri olan əlillərə qarşı etmələri üçün fiziki imkanlar təmin edilmədən prob- stereotip xurafatlara sahibdirlər. Əlillərə qarşı qərəz lemi həll edə bilməz. aşağıdakılardır [4, s.4]; Əlillərin xüsusi şərtləri nəzərə alınaraq Ümumiyyətlə iş həyatında səmərəsiz olmaları, məşğulluqda bərabər imkanlar yaratmaq üçün İş tempini azaltmaqları, siyasət inkişaf etdirmə, əmək bazarına girə bilən Digər işçiləri məhdudiyyətlərinə görə narahat daha asan təhsildən başlayaraq dəstək təmin etmə və etmələri, ayrıseçkiliyin qarşısını alma prinsipi qəbul edildi. Bacarıqların məhdud olması, Cəmiyyətin bütün təbəqələrinin iqtisadi və İşin məzmununa görə uyğunsuzluq, sosial inkişafa qlobal rəqabət qaydasında iştirakı Tez-tez bəhanə məzuniyyətinə getməyə ilə xüsusi siyasət tələb edən qruplar, xüsusən əlillər meyllilikləri, üçün giriş imkanlarını asanlaşdırmaq və maneələrin Karyera olaraq irəliləmələrinin çətinliyi, aradan qaldırılması digər milli siyasət sənədinə daxil Həssas bir təbiətə sahib olmaları, edilmişdir. Əlillər üçün əmək təlimi kursları kimi İş qəzalarına məruz qalırlar, proqramlara istinad edir. İctimaiyyətlə əlaqələr baxımından mənfilik, Əlil işçilər üçün boş kvotaların doldurulması Fiziki baxımdan iş yerində xüsusi üçün səylər göstəriləcək. Maliyyə sektorundakı tənzimləmələr üzrə xərcin yüksəkliyi , əlillərin məşğulluq səviyyəsi 2015-ci ilin sonuna İşdən çıxarılma çətinliyi, nisbətən 2019-cu ilədək 10% artırılacaqdır. Rotasiya üçün uyğun olmamaq və s. Əlillərin cəmiyyətə qovuşa bilməsi üçün düşüncələr. hansı şərtlərdə və sahələrdə işlədilməli olduğu İş yerlərində iş və istirahət zonalarına giriş, işlərin mübahisəlidir. Əlillərə məxsus iş metodları aşağıda yerinə yetirilməsi və fövqəladə hallarda evakuasiya izah olunur. əlil işçilərin sağlamlığı və təhlükəsizliyini təmin edəcək şəkildə təşkil edilməlidir. Bu tənzimləmələr Kvota metodu əlil işçinin rahatlığını və rahatlığını təmin etməlidir. Kvota metodu, əlillərin ictimai güc altında Əlillərin ehtiyac duyduqları avadanlıqdan müəyyən bir sayda və ya dərəcədə işləmək başqasına ehtiyac duymadan rahatlıqla istifadə məcburiyyətində qalmasıdır. Bu üsul əlillərin etmələri, fiziki ağrı və gərginliyi azaltmaqla məşğulluğu üçün müsbət ayrıseçkilik yaradır. Bu işlərini zərər görmədən daha asanlıqla yerinə yetirə metod ilk dəfə 1919-cu ildə Almaniyada 1-ci Dünya bilmələri və bu yolla potensiallarını tam şəkildə Müharibəsi zamanı əlillərin zərərini azaltmaq üçün
133 tətbiq edilmişdir. Alınan nəticələr uğurlu olduğundan Digər tərəfdən, iş yerləri miqyasında kvota bütün əlillər də bura daxil edildi [39,s.123]. üzərində işləyən əlillər var. Bu rəqəmlər illər Azərbaycanda dövlət və özəl iş yerlərində effektiv keçdikcə artmaqdadır və artıqlıqlar yenidən şəkildə tətbiq olunan bu metodla əlil məşğulluğu dövlət sektorunda məşğulluq imkanları tapmışdır. barədə məlumatlılığa çatmışdır. Yuxarıdakı cədvəldə göründüyü kimi, bir tərəfdə kvota kəsiri olduğu halda, digər tərəfdən kvotanın Cədvəl 1.: Müvafiq illərdə işləyən əlilliyi olan üzərində dövlət tərəfindən işlənməli prosesilər İşəgötürənlər tərəfindən İşləyən Əlillərin sayı çoxdur. İllәr İş yüklü İşlәyәn Əmək bazarında iş və iş yeri mühiti əlil Әlillәrin sayı әlillәrin sayı fərd üçün uyğun deyil, iş yerində istifadə Dövlәt Özәl Dövlәt Özәl Dövlәt etmələri lazım olan alət və avadanlıqlar mövcud 2019 8.206 103.897 10.822 92.571 əlillərin ehtiyaclarını qarşılamır, həmkarları və 2018 8.432 99.262 10.696 84.370 nəzarətçilərinin qarşılaşdıqları mənfi münasibət
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 2017 8.417 101.823 10.422 84.706 və qərəzlər əlillərin iş həyatında yaşadığı problemlərdəndir. İşə qəbulda, iş yerində, əmək 2016 9.514 97.689 11.804 80.434 haqqı və yüksəliş mərhələlərində ayrı-seçkilik 2015 10.246 97.322 12.358 77.547 rəftarlarına və davranışlarına məruz qalan əlillər, 2014 10.496 86.607 12.347 71.088 müalicə üçün belə iş yerlərindən icazə almaqda 2013 11.718 79.943 12.603 66.359 çətinlik çəkirlər [1, s.54]. 2012 12.086 70.550 12.653 58.876 Məşğulluq əlillərin cəmiyyətə inteqrasiyasının 2011 11.593 70.536 11.286 55.77 0 ən təsirli yollarından biridir. Məşğulluq əlilləri iqtisadi cəhətdən aktivləşdirəcək və onları “asılı Kvotaİllәr metoduna İş yüklü görəӘlillәrin əlillər Әlil daha kvotalarında çox dövlət və qayğıya ehtiyacı olan” düşüncəsindən xilas sektorunda işləyirlər.sayı işәgötürәn Cəmiyyət İşlәyәn sektorunda әlillәrin edəcəkdir. Digər tərəfdən, əlil fərdin məşğulluğu çalışacaq əlillikmüәssisәlәrdә kvotaları kvota heç birsayı şəkildə doldurula sosial iştirak və inteqrasiyanı təmin edəcəkdir. İllәr İş yüklü İşlәyәn bilmədi. 2011-ciyeri ildə 70.536 əlil dövlət sekto- Bu mənada, əlillərin məşğulluğundakı əngəlləri Әlillәrin sayı әlillәrin sayı rundaDövlәt işlədilməli Özәl olduğu Dövlәt halda, Özәl yalnız Dövlәt55.770 əlil və iş həyatında qarşılaşdıqları problemləri Dövlәt Özәl Dövlәt Özәl Dövlәt işlə 2019təmin edilmişdir. 8.206 Bu 103.897 rəqəm 10.822 2019-cu 92.571 ildəki müəyyənləşdirmək çox vacibdir. Bu problemlərin 2019 8.206 103.897 10.822 92.571 103.8972018 əlilin 8.432 kvotasına 99.262 uyğundur 10.696 və 92.571 84.370 əlil 2018 8.432 99.262 10.696 84.370 müəyyənləşdirilməsi əlillərin işsizlik səviyyəsinin işlə 2017təmin2017 edilmişdir. 8.417 8.417 101.823 Kvotaların 101.823 10.422 10.422 sayı 84.706 və 84.706 özəl sek- azaldılması, əmək dövriyyəsi səviyyələri və onların torda2016 2016məşğulluq 9.514 9.514 xalqa 97.689 97.689 nisbətdə 11.804 11.804 artmadı. 80.434 80.434 Yenə də iş qabiliyyətlərinin artırılması baxımından bir özəl2015 sektorda2015 10.246 10.246əlillər üçün 97.322 97.322 kvota 12.358 12.358 sayına 77.547 77.547 çatacaq bir çox tədbirlərin görülməsinə imkan verəcəkdir. iş yox20142014 idi. Dövlət 10.496 10.496 və 86.607özəl 86.607 kəsirlər 12.347 12.347 barədə 71.088 71.088 məlumat Əlil şəxslərin daha xoşbəxt bir iş mühitinə sa- aşağıdakı20132013 cədvəldə 11.718 11.718 verilmişdir. 79.943 79.943 12.603 12.603 66.359 66.359 hib olma motivasiyasının və iş məmnuniyyətinin artırılmasına xidmət edəcəkdir. 20122012 12.086 12.086 70.550 70.550 12.653 12.653 58.876 58.876 Cədvəl2011 2.: Əlil 11.593 İşəgötürənlərin 70.536 11.286 Kvota 55.77 yeri0 / Əlil 2011 11.593 70.536 11.286 55.77 0 İşəgötürənlərinin Sayı Nəticə
İllәr İş yüklü Әlillәrin Әlil kvotalarında Sosial siyasətin inkişafı ilə, sosial inteqrasiyanı sayı işәgötürәn İşlәyәn әlillәrin təmin edərək əlillərin sosial həyatda iştirakını müәssisәlәrdә kvota sayı artırmaq üçün ilkin mərhələlərdə tibbi müalicə yeri və yaxşılaşdırma xidmətlərindən faydalanma Dövlәt Özәl Dövlәt Özәl Dövlәt hədəflənməlidir. 2019 8.206 103.897 10.822 92.571 Xüsusi təhsil ehtiyacı olan əlillərə mümkün 2018 8.432 99.262 10.696 84.370 qədər çox yayım yolu ilə təhsil almaq hüququ 2017 8.417 101.823 10.422 84.706 verilməli və işçi qüvvəsi olan əlillər peşə 2016 9.514 97.689 11.804 80.434 reabilitasiyasına uyğun olaraq işlədilməlidir; bu 2015 10.246 97.322 12.358 77.547 mümkün deyilsə, qorunan iş yerlərinin həyata 2014 10.496 86.607 12.347 71.088 keçirilməsi hədəflənməlidir. Əlil şəxslərin hansı 2013 11.718 79.943 12.603 66.359 peşəyə meylli olduqlarını və əlillik şərtlərinə uyğun 2012 12.086 70.550 12.653 58.876 olaraq nailiyyətlərini hədəf alaraq göstəriləcək 2011 11.593 70.536 11.286 55.77 0 xidmətlərin müəyyənləşdirilməsi, əlillərin yalnız
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 134 GEOSTRATEGİYA işlə təmin olunmasına deyil, həm də karye Limitations of persons with disabilities ra qurmalarına imkan verəcəkdir. Bundan əlavə, on the work process ölkəmizdə tətbiq olunan kvota sistemi ilə, əlillərin SUMMARY əmək haqqı, karyera və digər şərtlərindəki In business, efficiency is considered more im- ayrıseçkiliyin qarşısını almaq üçün qanunlarla portant than economic income. Because people dəstəklənməyə ehtiyac var. are divided into categories according to employ- Əlillərin məşğulluğu sosial inteqrasiya və so- ment activity. Class, status, power, etc. The differ- sial fayda baxımından çox vacibdir. Ölkəmizdə ences occur around employment activities. For this əlil insanların əksəriyyəti əmək bazarında iştirak reason, those who are outside the realm of working edə bilmir və iştirak edə bilənlər ixtisaslı iş life are divided into groups with limited economic, tapmaqda və yüksəlməkdə ciddi çətinliklərlə political and social opportunities. In other words, üzləşirlər. Mövcud əlillərə görə elmi olmayan when a disabled person is hired, is every problem ayrıseçkiliyə məruz qalan əlillər, bərabər şərtlər solved as social policy actors claim? If we answer altında işəgötürənlər tərəfindən qiymətləndirilmir. İş this question immediately, the good will not be həyatında ümumiyyətlə pislənən ayrı-seçkiliklərin solved and different problems will arise. hamısı əmək bazarında alçaldıcı təsirlərə malikdir. In this article, we will try to examine the difficul- Şübhəsiz ki, əlillərin iş həyatındakı mövqelərinin ties that people with disabilities live and experience və statuslarının təhsilin dəstəyi ilə gücləndirilməsi, in their work life and draw attention to the discrimi- əlillərin iş həyatındakı mənfi təsəvvürlərinin nation experienced by people with disabilities. dövlət siyasətləri və təşviqləri ilə əvəzlənməsi, onlara digər şəxslərə verilən hüquqlarla bərabər Keywords: disability, working life, limited health imkanlar və imkanlar verilməsi, əlillərin iş opportunities, difficulty. həyatındakı məğlubiyyətinə son qoyulması və həyat keyfiyyətləri və layiqli bir insan ləyaqətinin Ограничения инвалидов в рабочем процессе artırılması. Bu iş mühitini mümkün edəcəkdir. РЕЗЮМЕ В бизнесе эффективность считается более Açar sözləri: əlil, iş həyatı, sağlamlıq imkanları важной, чем экономический доход. Потому məhdud,çətinlik. что люди делятся на категории по занятости. Класс, статус, власть и т. Д. Различия возникают ƏDƏBİYYAT SİYAHISI в сфере занятости. По этой причине те, кто 1. Hussmanns, Ralf, Defining and Measuring находится вне сферы трудовой жизни, делятся Informal Employment, ILO, Geneva 2004 на группы с ограниченными экономическими, 2. Thoits, P. (1995). American Sociological политическими и социальными возможностями. Association, “Stress, Coping, and Social Support Другими словами, при приеме на работу Processes: Where Are We? What Next?” Journal of инвалида все ли проблемы решаются, как Health and Social Behavior, pp.53-79. утверждают акторы социальной политики? Если 3. WHO (World Health Organization). (2011). мы сразу ответим на этот вопрос, то добро не World report on disability 2011. American Jour- решится и возникнут другие проблемы. nal of Physical Medicine Rehabilition Association В этой статье мы попытаемся изучить of Academic Physiatrists, (91), 549. https://doi. трудности, с которыми люди с ограниченными org/10.1136/ip.2007.018143 возможностями живут и с которыми 4. Priestley M., [ed.], “Introduction: The Global сталкиваются в своей трудовой жизни, и Context of Disability”, Disability and The Life обратим внимание на дискриминацию, с Course, Cambridge: Cambridge University Press, которой сталкиваются люди с ограниченными 2001, pp.4–6. возможностями. 5. Michael A. Rembis, Catherine Jean Kudlick, Kim E. Nielsen, The Oxford Handbook of Disability Ключевые слова: инвалидность, трудовая History, Oxford University Press, 2018 – 535 p. жизнь, ограниченные возможности для здоровья, трудность.
135 UOT 334.012.621.64;334.7.012.621.64 ÖLKƏMİZİN BİZNES TƏŞKİLATLARINDA
KORPORATİV MƏDƏNİYYƏTİN İNKİŞAFI XƏYAL VƏTƏNİ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, İSTİQAMƏTLƏRİ magistr
E-mail: [email protected] Giriş Pogoradze, bir insanı, mədəniyyətin özü ilə Korporativ mədəniyyət şirkətdə çalışan komanda yanaşı elm və istehsal da daxil etdi (Sahibkarlıq daxilindəki kişilərarası münasibətlər sahəsini əhatə fəaliyyəti haqqında Azərbaycan). Tapıntılarına edir. Onu da qeyd edək ki, “korporativ idarəetmə” əsaslanaraq V.A. Spivak korporativ mədəniyyətin anlayışından fərqli olaraq “korporativ (təşkilati) aşağıdakı elementlərini müəyyənləşdirdi: əmək mədəniyyət” anlayışı təkcə korporasiyalara deyil, şəraiti mədəniyyəti, istehsal vasitələri mədəniyyəti, Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal bütün təşkilatlara aiddir. şəxsiyyətlərarası münasibətlər mədəniyyəti, İnkişaf etmiş bir korporativ mədəniyyət, hər idarəetmə mədəniyyəti, işçi mədəniyyəti. Aydındır bir işçinin şirkətin missiyası və məqsədlərini, ki, korporativ mədəniyyət sadəcə sadalanan fəlsəfəsi və adət-ənənələrini, sivil şirkət daxilində elementlərin toplusu deyil, tərkib hissələrinin münasibətlərini və digər maraqlı tərəflərlə (iş mürəkkəb bir əlaqəsi və iyerarxiyasıdır. ortaqları, rəqiblər, səlahiyyətlilər, yerli icmalar və Korporativ mədəniyyət təbii və süni bir təhsildir. s.) qəbul etməsini və fəal dəstəklənməsini nəzərdə Təşkilatın mədəniyyəti şirkətin özü yarandıqca tutur. Korporativ idarəetmə şirkətin fəaliyyətində ortaya çıxır. Ancaq şirkətin mədəniyyəti özbaşına əsas maraqlı tərəflər arasındakı münasibətlər yaradıla bilər, o zaman elan edilmiş dəyərlər sisteminə əsaslanır. şirkətdə mövcud olanlardan fərqlənir və ya Tədqiqat işinin təhlili zamanı sistemli yanaşma rəhbərliyinin ciddi rəhbərliyi altında lider mədəni və analiz metodlarından istifadə olunmuşdur. Bun- dəyərlərin fəal tərcüməçisi olur. Yarandıqdan sonra larla bərabər, deduksiya və induksiya metodlarından bir şirkətin mədəniyyəti, bir təşkilatın səmərəli da istifadə olunmuşdur. Belə ki, induksiya metodu işləməsi üçün kifayət deyil. Şirkətin inkişafı ilə, ilə tədqiqat işi haqqında iqtisadi dəlillər toplanmış, artıq fərdi mədəniyyətlərinin daşıyıcısı olan yeni araşdırılmış və sistemləşdirilmişdir. Sintez me- işçilər gəlir. İdarəetmənin vəzifələri korporativ todu, daha detallı bir araşdırma məqsədi ilə fərdi mədəniyyətin bulanmasının qarşısını almaq və elementləri bütöv hala gətirmək üçün istifadə yeni işçinin mövcud korporativ hədəflərə effektiv olunmuşdur. uyğunlaşması üçün şərait yaratmaqdır. Korporativ Korporativ mədəniyyət, korporasiyanın mədəniyyət müxtəlif insanları effektiv şəkildə idarə səmərəliliyi üçün işləyə biləcək və ya strateji etməyə, onları bir qrupa birləşdirməyə və təşkilatın hədəflərin həyata keçirilməsinə maneələr yarada əsas hədəfinə çatmaq üçün motivasiya etməyə im- biləcək bir-biri ilə əlaqəli elementlərdən ibarət olan kan verməlidir. kompleks çoxşaxəli, çox səviyyəli bir quruluşdur. Qərbdə korporativ mədəniyyətin şəfəqi iyirminci Korporativ mədəniyyət səviyyələrini əsrin 80-90-cı illərinə təsadüf edir. Bu hal, 1982-ci vurğulamağa çalışan ilk müəlliflərdən biri E. Shane ildə T. Deal və A. Kennedy'nin “Corporate Culture” idi. Tədqiqatları psixologiya və təşkilati davranışın kitabının nəşri ilə əlaqələndirilir. Kitabın uğuru, kəsişməsində baş verdi, nəticədə mədəniyyətin üç bir tərəfdən Amerika Birləşmiş Ştatlarındakı 70- səviyyəsi ayrıldı. Birinci səviyyə xarici ayinlər, 80-ci illərin depressiyası fonunda uğurlu Yaponiya mərasimlər, miflər, istehsal texnologiyası və şirkətin qarşısında bir rəqibin meydana çıxması ilə, digər iqlimini, ikinci səviyyə - şirkətin strategiyası və tərəfdən də şirkət rəhbərliyinə rasional-bürokratik dəyərlərini, üçüncüsü - milli mədəniyyət, men- yanaşmanın tənqidi ilə izah olunur. Yaponiyanın talitet. Bu quruluş korporativ mədəniyyətin müvəffəqiyyəti işçilərin menecerlərə inteqrasiyası həm xarici, həm də daxili amillərin təsiri altında ilə müəyyənləşdirildi. Qərb şirkətləri, mənfəət formalaşan bir sosial-psixoloji sahə olduğu əldə etməyə imkan verən insan faktoru, yumşaq qənaətinə gəlməyə imkan verir. texnologiyalar kimi anlayışların vacibliyini dərk Korporativ mədəniyyətin quruluşunu A.A. etdilər.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 136 GEOSTRATEGİYA Amerika rəhbərliyi hələ də yüksək iş Hal-hazırda hər bir ölkənin özünəməxsus keyfiyyətləri ilə seçilir. Bu gün Qərbin korporativ bir korporativ mədəniyyəti var: Amerikada mədəniyyəti səliqə-sahman və bəzən bürokratiya ilə bu bir müvəffəqiyyət mədəniyyətidir. Avropa xarakterizə olunur: qərar qəbul edilməsi bir çox in- da - uyğunlaşma, Yaponiyada - sintez. Ancaq stansiyadan keçməlidir ki, bu da onu mümkün qədər hamısının ümumi xüsusiyyətləri var: motivasiya, tez həyata keçirməyi çətinləşdirir. Amerikalılar iş təsvirlərinə uyğun olaraq işləmək, müəyyən bir ənənəvi olaraq vaxtlarının çox hissəsini işdə geyim tərzi, ünsiyyət, korporativ tədbirlər. keçirirlər, təxminən 70%. Bu cür gərgin iş yaxşı Korporativ mədəniyyət çoxsəviyyəli və sağlamlıq tələb edir, buna görə bir çox işçi dəyəri çoxşaxəli sistem kimi bank sahəsində təzahür işəgötürən tərəfindən ödənilən idman salonlarını edir. Bu səviyyələr, bütünlüklə hiss edilən xarici ziyarət etmək üçün vaxt tapır. təzahürlərini və dərindəki baza təsəvvürlərini əhatə Bir çox Qərb şirkətinin açıq qapı prinsipi var. edir, bunlar korporativ mədəniyyətin mahiyyətidir. Məsələn, Centennial Tibb Mərkəzinin prezidenti Qütblər arasında mədəniyyətin nüvayəndələrinin B. Arnold, hər bir işçinin məsləhət üçün sərbəst daşıdığı müxtəlif kollektiv dəyərlər, davranış şəkildə kabinetinə girə biləcəyinin işarəsi ola- və normalar qaydaları yerləşir. Mədəniyyət raq kabinetinin qapısını götürərək divara asdı. səviyyələrinin sntrukturu şəkil 1.-də təsvir Geyim kodu Amerika menecmentinin ayrılmaz edilmişdir. bir hissəsidir; bir çox şirkətdə cins geyimində gələ biləcəyiniz Cümə günü istisna olmaqla, iş Şəkil 1. Korporativ mədəniyyətin səviyyələri kostyumları geyinmək adətlidir. Vəzifə nə qədər yüksək olarsa, gündəlik geyim və aksessuarlar bir o qədər bahalı olmalıdır. Şəxsi noutbuk şirkətin üstünlük verdiyi marka ilə uyğun gəlmirsə, işçinin iş yerində istifadə etməsi qadağandır. Qərb liderləri onları işə götürməyə və karyera pilləkənlərində, xüsusilə rəhbər vəzifələrə qaldırmağa xüsusi diqqət yetirirlər. Bir səviyyədə yaxşı performans çox vaxt daha yüksək səviyyədə eyni performansı təmin etmir. XX əsr “qiymətləndirmə mərkəzləri” istifadə olunur. Bu cür mərkəzlər General Electric Com- Mənbə: Крамин Т.В. (2006) Система управления pany, IBM, Standard Oil Company kimi tanınmış стоимостью компании в институциональной şirkətlər də daxil olmaqla bir çox şirkətdə fəaliyyət экономике. - Казань: Изд-во Казан. ун-та, 236 göstərir. Mərkəzlərdə yoxlanılması üçün menecer стр. işi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən işçilərin keyfiyyətləri seçilir. Müəssisənin sahiblərinə Artefaktlar - nəməlum mədəniyyətli qrupa daxil münasibətdə işçinin sədaqətini, maraqlarını qoru- ediləndə dinlənən və hiss edilən bütün denomenlər maqda çevikliyi və tutarlılığı göstərmək bacarığını ən səthi formasındadır. Artefaktlar özlərində bu yoxlamaq üçün son yer verilmir. Əksər Amerika kimi qrupları əhatə edirlər: şirkətlərinin atmosferi demokratikdir, hər işdə tam - Onun dili; fədakarlıqla işləmək, səhv etmək hüququ vardır. - Təşkilatın maddi əhatəsinin arxitekturası; Beləliklə, Andover maşınqayırma zavodu - Fəaliyyətinin texnologiyası və onun məhsulları; nun (ABŞ) direktoru D.Tomas “ən yaxşı səhv - Təşkilatla bağlı tarixlər; mükafatı”nı təsis etdi və bununla da şirkətin - Emossional təmas atmosferində özünü düzgün tabeçiliyinə sadiq olduğunu və səhv etmək hüququ büruzə verən üslub; verdiyini, eyni zamanda onlara imkan vermədiyini - Qəbul olunmuş dəyərlərin təsviri; açıqladı gələcək. Amerika biznesi yüksək dərəcədə - Xarici rituallar; sosial məsuliyyət daşıyan şəffaf bir sistemə malik- - Korporativ mədəniyyətlə bağlı bayram və dir; müqavilə və ya əmək məcəlləsinin şərtlərinin mərasimlər və s. pozulması mümkün deyil. Qərb şirkətləri təşkilatın uğuru ilə qürur duyğusunu artırır. Mədəniyyətin təhlili üçün səviyyəyə qrupun
137 görünən davranışı, eynilə müvafiq təşkilati bir İnsanlara rəftar (onların ehtiyaclarına qayğı, prosesdir. Bu səviyyəyə xas xüsusiyyət ondadır favoritlik və qərəzsiz münasibət, fərdi hüquqlara ki, artefaktları görmək asandır, lakin onların şərhi ehtiram, imtiyazlar, ixtisasın artırılması, ödəmələrdə daha çətindir, dərin təhlilsiz əsl mənasını tanımaq ədalətlilik); çətindir. Belə ki, E. Şeynin rəyinə görə artefaktların İnsanların motivasiyası; araşdırmaları əsasında dərin təsəvvürləri təyin Nəzarətçi vəzifələrinə seçim meyarları (işin etmək səyləri təhlükə daşıyır, çünki interpretasi- səmərəliliyi, seçim zamanı prioritetlər); yalar sonda tədqiqatçının şəxsi olan hisslərinin İşin təşkili və nizam-intizam; reaksiyalarının proeksiyası olur (Həsənov, 2007). Qərarların qəbul olunması prosesləri; Məsələn, azad bir təşkilata yanaşanda tədqiqatçının Rəhbərlik və idarəetmə üslubları (məsləhətçi və mövqeyi təsəvvürə söykənirsə təşkilatın işini ya əməkdaşlıq, avtoritar, çeviklik və uyğunlaşma); az olan səmərəli hesab oluna bilər, yəni azadlıq İnformasiyaların paylanması və onun mübadiləsi qeyri-ciddi yanaşma deməkdir. Əksinə, qəti (işçilərin məlumatlılığı);
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal formalaşmaya məruz olmuş təşkilatla rastlaşanda, Münaqişələrin həlli yolları. əgər şəxsi təcrübəsi formallığı bürokratiya olaraq İşin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi qəbul edirsə, bu zaman o, təşkilatın sərtliyini in- Əlbəttə, korporativ dəyərlərin ümumi for- novasiya imkanlarının çatışmamazlığı kimi hesab mada hazırlanmış siyahısını təqdim etmək müm- oluna bilər. Beləliklə, təkcə artefaktların təhlili kün olmur, çünki korporativ mədəniyyət hansısa əsasında qurulmuş düzgün korporativ mədəniyyət bir təşkilata məxsus olan dəyərlərin, düzgün barədə fikirlər yanlış ola bilinirlər. Qrupun həyatının münasibətlərin, vərdişlərin, normaların, ənənələrin, aspekti təyin olunan artefaktlarla əlaqəlidir və buna davranış formalarının mərasimlərin orijinal for- görə təsnifləşdirmə ilə bağlı problemi ortaya çıxır. mada olan qarışığıdır. Ümumi dəyərlərə canatma, Korporativ mədəniyyətin təsviri barədə oxuyanda, təşkilatlarda insanları birləşdirə bilər, bununla təyin onu demək olar ki, müxtəlif növ müşahidəçilər edilən məqsədlərə nail olmaq üçün təkan verər və müxtəlif artefaktlara fikir söylüyürlər və buna təşkilatın düzgün fəaliyyətinin səmərəliyini artırar. uyğun təsvirləri müqayisə etmək çətindir. Əgər Baza təsəvvürləri - qrup tərəfindən şüuraltı müşahidəçi bir qrupda yaşayırsa, artefaktların səviyyədə əsas olaraq qəbul olunan və şübhə mənası aydın olur. Həmin anlayışı qısa müddətə doğurmayan düşüncələr baza təsəvvürlərinə aid- qazanmaq istəyirsə, qrupun üzvlərinin tutduğu dir. Əgər qrup hansısa təsəvvürünü qəbul edib işlək prinsiplərin kökündə dayanan, bəyan edilmiş ondan başqa baza təzəvvürü üzləşəndə, bu hərəkəti dəyərləri və normaları təhlil olunmalıdır. Belə anlaya bilməyəcək. Təməl fikrləri, təşkilatın növ araşdırmalar korporativ mədəniyyətin növləri hərəkətləri və onların dəyərləri üçün mənbədir. səviyyəsinə - bəyan olunan dəyərlər səviyyəsinə Onlar fərdlər və ya qruplar tərəfindən tərbiyə və gətirir. düzgün öyrənmə zamanı qavranılır və onlara milli Bəyan olunan dəyərlər - əldə ediləndən fərqlənən və mədəni xüsusiyyətlər, ailə və s. təsir göstərir. kiminsə orijinal təxəyyülünün normal əksidir. bizlərdə təməl təsəvvürlər şübhələr doğurmur və Kollektivi formalaşdırarkən yeni məsələni həll bunun üçün onların dəyişilməsi çətindir. Onlar edərkən addım kimi düzgün və yaxud yanlış, şəxsiyyətin əsaslarına uyğun toplanan təcrübəyə səmərəsiz və ya səmərəli olması kimi təsəvvürünün toxunurlar. Baza təsəvvürlərinin toplusu olaraq olması üzə çıxarılmalıdır. korporativ mədəniyyət, onu müəyyən edir ki, Fikrimizcə, korporativ normalara aşağıdakıları predmet və hadisələrin mahiyyəti nədir, hadisələrə daxil etmək düzgündür: bizim reaksiyamız necə olmalıdır, hansı hərəkətləri Korporasiyanın təyinatı (yüksək səmiyyəli etməliyik. Təsəvvürlər sistemini işlədikdən sonra texnologiya, öz sektorunda peşəyə sadiqlik, liderlik, insanların yanında rahatlıq hissi duyacağıq və tam yeniləşmə və s.); əksinə digər təsəvvürlər sistemi ilə üzləşdiyi zaman Hakimiyyət və böyüklük (vəzifəyə və şəxsiyyətə narahat olacayıq, hadisələri qəbul edə bilməyəcəyik məxsus səlahiyyətlər, hakimiyyətə ehtiram, onların yaxud təhrif edilmiş halda qəbul edəcəyik. Qrup meyarları və s.); mədəniyyəti yuxarıda göstərilən səviyyədə öyrənilə Müxtəlif rəhbər funksiyaların və vəzifələrin bilər: dəyərlər, artefaktlar və təməl təsəvvürləri mənası (rəhbər vəzifələrin vacibliyi, bölmələrin və dərəcəsində. Bunları bilmədən korporativ xidmətlərin rolu və səlahiyyətləri); mədəniyyətin səviyyəsinə düzgün qiymət verə
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 138 GEOSTRATEGİYA bilmərik. nur və şirkəti idarə edən əsas qurumlar arasındakı Onun mahiyyəti, korporasiyanın xüsusiyyətlərini fərqi təmin edir. nizamlamaq və qorumaq, sistemin müxtəlif Korporativ idarəetmənin praktik bələdçisi bank iştirakçılarının: səhmdarlar və menecerlər, ayrı- sektorunda nisbətən uğurlu olmuşdur. Bununla ayrı şəxslər qrupları və bütövlükdə şirkət maraqları birlikdə, daha çox sayda təsərrüfat subyektini əhatə arasında tarazlığı qorumaqdan ibarətdir. Sistemin etmək üçün qanunvericilikdə müəyyən edilmiş kor- etibarlı işləməsi üçün onun iştirakçıları işgüzar porativ idarəetmə standartlarının tətbiqi daha ətraflı birliyin qəbul etdiyi aydın etik və prosedur şəkildə işlənilməlidir. standartlarına riayət edirlər. Bütün bu məsələlər Korporativ idarəetmənin əsas prinsipləri Azərbaycanın özəl sektoru üçün daha vacibdir. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində Birincisi, işgüzar subyektlərimiz dünya təsbit edilmişdir. Təbiətdə tövsiyə verən Beynəlxalq iqtisadiyyatına inteqrasiya etdikləri üçün və bunun Maliyyə Korporasiyasının (BMK) hazırladığı üçün, necə deyərlər, oyunun ümumi qaydalarına və standartlar, banklarda istifadə olunan idarəetmə vahid standartlara riayət etməlidirlər. standartlarına dair tələblər də mövcuddur. İkincisi, bu gün xarici şirkətlərə biznesdə Korporativ idarəetmə sisteminin ən yaxşı nəticələr əldə etməyə imkan verən bu optimallaşdırılması ilə yanaşı daha səmərəli iş standartlardır. üçün proseslərin məhsuldarlığını artırmaq lazımdır. Azərbaycandakı şirkətlərin əksəriyyəti biznes Xüsusi işçilərə etibarın azaldılması üçün siyasət və proseslərinin və istehsal dövrlərinin səmərəliliyini prosedurların daha detallı inkişafı lazımdır. artırmağa yönəlmişdir. Bir çox müəssisə istehsal Sonda qeyd etmək istərdim ki, Azərbaycan xərclərini, kadr xərclərini azaltmaqla istehsal sahibkarlığı korporativ idarəetmə və iş xərclərini optimallaşdırmağa da diqqət yetirir. səmərəliliyinin artırılması sahəsində praktik təcrübə İstehsaldan istifadənin artırılması və miqyaslı və nəzəri bacarıqlar qazanmışdır. Əminəm ki, iqtisadiyyatı təmin etmək məsələsi də mövcuddur. Azərbaycanda korporativ idarəetmənin tətbiqinə Bir çox sənayedə rəqabət var və istehlakçı uğrunda maraq yalnız artacaqdır. mübarizədə qazanmağın yeganə yolu olduqca təsirli bir qiymətə ortaya çıxan daha cəlbedici bir Nəticə qiymətdir. Beləliklə, keyfiyyət artımı əsas prioritet Müasir şəraitdə böyük səhmdar cəmiyyətlər ölkə olaraq qalır. iqtisadiyyatının inkişafında güclü bir amildir. Bu Azərbaycan şirkətlərinin korporativ idarəetmə şirkətlər ölkədəki iqtisadi, sosial və siyasi proseslərə prinsiplərinin tətbiqinə marağı nə qədər yüksəkdir? əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir, dünya - Bu gün daim dəyişən iqtisadi mühitdə bazarındakı rəqabət mövqeyini müəyyənləşdirirlər. səhmdarlar və şirkət sahibləri təşkilatın idarəetmə Buna görə səhmdar cəmiyyətlərin uğurlu fəaliyyət sistemini optimallaşdırmaq, idarəetmə sisteminin göstərmələri üçün şərtlər xüsusi əhəmiyyət kəsb şəffaflığı və səmərəliliyini təmin etmək üçün yeni edir. vasitə və texnologiyalar tətbiq etmək üçün getdikcə Yuxarıda qeyd edildi ki, post-sənaye iqtisadiyyatı daha çox ehtiyac duyurlar. Azərbaycanda korpo- korporasiyaların qeyri-maddi aktivlərinin, in- rativ idarəetmə xidmətləri ən çox tələb olunan tellektual kapitallarının artan əhəmiyyəti ilə xidmətlər sırasındadır. Azərbaycanda iqtisadiyyatın xarakterizə olunur. Bir çox müasir korporasi- müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərən şirkətlər yalarda müstəqil direktorların bu korporasiyaların bu xidmətlərə maraq göstərir. Səhmdarlar və məhsulları üçün bazarlarda təcrübəsi yoxdur müəssisə sahibləri dərk edirlər ki, təşkilatın ölçüsü (onların əsas işi başqa bir sahəyə, fəaliyyət növü böyüdükcə biznesin idarə edilməsi əməliyyatları ilə əlaqədardır). bu vəziyyət də idarə heyətinin daha da mürəkkəbləşir və ənənəvi metodlardan ümumi fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir. Üstəlik, istifadə mümkünsüz olur. Bu, onları idarəetmənin idarə heyətinin səlahiyyətlərini sistemli şəkildə ən yaxşı təcrübələrini tətbiq etməyə həvəsləndirir. idarə etmək lazımdır. Daxili korporativ institusional Bu sahədəki Azərbaycan qanunvericiliyinə amillərin uçotu və istifadəsi, korporasiyanın xarici gəldikdə, biznesin idarəedilməsinin konti- institusional mühitinə uyğunlaşma da korporativ nental modelinə malik ölkələrin təcrübəsinə idarəetmənin elementləridir. yönəldilmişdir. Korporativ idarəetmə sisteminin ən vacib Bu model əksər Avropa ölkələrində istifadə olu- xüsusiyyəti sahiblər, idarə heyəti və idarəetmə
139 arasında səlahiyyətlərin səmərəli bölüşdürülməsidir. iqtisadiyyatı”. Dərslik, 559 səh. Korporativ qanunvericiliyinə uyğun ənənəvi kor- 10. Hüseynov T. (2009) “Firmanın porativ idarəetmə sistemi (Anglo-Saxon modeli), iqtisadiyyatı”. Dərslik, 588 səh. çox sayda səhmdar arasında korporativ mülkiyyətin 11. İmranov A.M. (2007) “Menecment” dərslik. dağılması və səhmdarların və ya korporasiyaların Bakı, “Səda”, 268 səh. təsisçisi olmayan yeni bir peşəkar menecer sin- 12. İmranov A.M., Mustafayev A.M. (2004) finin yaranması şəraitində formalaşdı. Korpora- “Menecmentdə motivləşdirmə”. Bakı, “Elm”, 240 səh. tiv idarəetmə ənənəvi sistemindən fərqli olaraq, 13. Kataeva B.İ. (2009) “Kreativ menecer: Uğur təklif olunan sistemdə səhmdarların səlahiyyətləri strategiyası”. Tərcümə, Bakı, “Azərnəşr”, 225 səh. genişləndirilir (təqdimatı sadələşdirmək üçün 14. Qasımov M.Ə. (2010) “Əmək məhsuldarlığının burada və bundan sonra səhmdar cəmiyyətini bir səviyyəsinə təsir edən əsas amillərin təhlili”: Kurs korporasiya nümunəsi kimi nəzərdən keçirəcəyik). Layihəsi. Bakı, “Elm”, 41 səh. Xüsusilə, korporativ idarəetmə, bütün 15. Quliyev T. (2006) “Menecmentin (idarəetmənin)
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal işgüzar tərəflərin maraqlarının balanslı şəkildə əsasları”. Bakı, “Azərbaycan”, 591 səh. təmin edilməsinə əsaslanmalıdır. Bu sahədə 16. Quliyev T. (2013) “İnsan resurslarının idarə korporasiyanın səmərəliliyinin artması üçün edilməsi”. Bakı Səda, 828 səh. əhəmiyyətli və hazırda praktik olaraq istifadə 17. Şahbazov K.A., Məmmədov M.H., Həsənov olunmamış potensial mövcuddur. Səhmdarlar H.S. (2007) “Menecment”. Bakı, “Elm”, 1036 səh. korporativ idarəetmənin bu sahəsində fəal 18. Elizabeth Christopher, (2012) “International iştirak etməlidirlər. Maraqlı tərəflərin korporativ Management”. United Kingdom, Kogan Page, 245 p. idarəetmədə mühüm rol oynadığını və onlarla 19. Gordon Tredgold, (2014) “A Practitioner's qarşılıqlı əlaqədə korporativ idarəetmə sistemi- Guide to Leadership”. London, Panoma Press, 159 p. nin səmərəliliyini müəyyənləşdirdiyini nəzərə 20. Julian Birkinshaw, (2013) “Becoming A Bet- alsaq, onlar korporativ idarəetmə sisteminin əsas ter Boss”. Chichester, JosseyBass, 365 p. elementlərindən biridir. 21. John P Kotter, (2014) “Accelerate”. Boston, MA, USA, Harvard Business Review Press, 197 p. Açar sözlər: Korporativ mədəniyyət, korporativ 22. Melanie Franklin, (2014) “Agile Change idarəetmə, kollektiv, inkişaf pirioritləri, qanunveri- Management”. London, Kogan Page, 485 p. cilik. 23. Matt Watkinson, (2012) “The Ten Principles Behind Great Customer Experiences”. UK, Pear- ƏDƏBİYYAT SİYAHISI son, 385 p. 1. Abbasov A. B. (2011) “Biznesin təşkili və 24. Камерон К., Куинн Р. (2001) Диагностика idarə edilməsi”. Dərslik, Bakı, “Azərbaycan”, 464 и изменение организационной культуры. СПб.: səh. Питер, 58 стр. 2. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, // 25. Крамин Т.В. (2006) Система управления Bakı, “Qanun”, 1999, 55 səh. стоимостью компании в институциональной 3. Azərbaycanın statistik göstərişləri www.azstat. экономике. - Казань: Изд-во Казан. ун-та, 236 org|/publications/azfigures/2015/az стр. 4. Bayramov Ə. İ. (2002) “İnhisarizm”. Bakı “Elm”, 390 səh. Directions for the Development of 5. Əliyev H. Ə. Azərbaycan XXI və üçüncü minil- Corporate Culture in Business Organizations liyin astanasında Azərbaycan Respublikası prezi- of our country denti H. Ə. Əliyevin xalqa müraciəti . Azərbaycan qazeti 2001- ci il 4 yanvar . SUMMARY 6. Həsənov H. (2012) “Korporativ idarəetmənin In the article the structure of corporate culture in təməl daşları”. Bakı, “Elm”, 256 səh. business organizations of Azerbaijan, the elements 7. Həsənov H.S. (2007) “İri sahibkarlıq of culture in business companies and the directions strukturları”. Bakı, “Azərnəşr”, 276 səh. of improvement are studied in detail. Existing ap- 8. Həsənov H.S. (2007) “İri sahibkarlıq proaches to the assessment of organizational culture strukturları”. Bakı, “Təhsil”, 276 səh. are summarized, constraints are identified, and rec- 9. Hüseynov T. (2005) “Müəssisənin ommendations are made for their possible use in the
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 140 GEOSTRATEGİYA context of the development of corporate culture of в области управления. companies. Possible trajectories of cultural develop- ment of modern organizations are offered. Ключевые слова: Корпоративная культура, When forming a corporate culture, it is necessary корпоративное управление, коллектив, to take into account that all the components of the приоритеты развития, законодательство. internal environment of the organization. Thus, cor- porate values include mission, goals, strategy, or- ganizational structure, personnel policy, and so on. In this situation, management's task is to reconcile the key components of the corporate culture and the company's internal environment. If this consistency cannot be achieved, corporate goals will probably not be achieved. We can conclude that the concepts of "corporate culture" and "corporate governance" have a number of similarities, mainly in the field of governance.
Keywords: Corporate culture, Corporate govern- ance, collective, development priorities, legislation.
Направления развития корпоративной культуры в бизнес-организациях нашей страны
РЕЗЮМЕ В статье подробно исследуются структура корпоративной культуры в бизнес-организациях Азербайджана, элементы культуры в бизнес- компаниях и направления совершенствования. Обобщены существующие подходы к оценке организационной культуры, определены ограничения и даны рекомендации по их возможному использованию в контексте развития корпоративной культуры компаний. Предлагаются возможные траектории культурного развития современных организаций. При формировании корпоративной культуры необходимо учитывать все составляющие внутренней среды организации. Таким образом, корпоративные ценности включают в себя миссию, цели, стратегию, организационную структуру, кадровую политику и так далее. В этой ситуации задача менеджмента - согласовать ключевые компоненты корпоративной культуры и внутренней среды компании. Если добиться такой последовательности невозможно, корпоративные цели, вероятно, не будут достигнуты. Можно сделать вывод, что понятия «корпоративная культура» и «корпоративное управление» имеют ряд общих черт, в основном
141 UOT311.216;336.717.6 MÜƏSSİSƏDƏ İNVESTİSİYA PROSESİNİN
VƏ ONUN UÇOTUNUN TƏHLİLİ XIDIR CƏFƏROV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, MƏSƏLƏLƏRİNİN TƏDQİQİ magistr
E-mail: [email protected]
Uzunmüddətli investisiyaların ümumilikdə və baş verməsinin azalması və təşklatın tam iflasının ayrı-ayrı mənbələr üzrə təhlili problemləri olmamasını texnikası deməkdir. Hər bir ölkədə, xüsusilə keçid iqtisadiyyatı Üçüncü yanaşma daha akademik yanaşmadır. olan ölkələrdə investisiya fəaliyyəti müəyyən risk Bu çərçivədə risk qeyrimüəyyənlik kimi nəzərdən qrupu ilə həm mikro, həm də makro səviyyədə keçirilir. Burada mümkün ola biləcək müsbət və bağlıdır. İnvestisiya layihələri formasında investisi- mənfi nəticələrin bölüşdürülməsi imkanlarına Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal yalar zamanı risklərin idarə edilməsi prosesi bütün müraciət edilir. Bu nöqteyi-nəzərdən risk menec- mərhələlərdə həyata keçirilməlidir: investisiya mentin predmeti hazırrki və gözlənilən nəticələr layihəsinin hazırlanması, investisiya qoyuluşu və arasındakı fərqi azaltmaqdır (Басовский Л.К., istismar mərhələləri, yekun mərhələdə kompleks in- 2013: 34). vestisiya strategiyası əsasında (Səfərov R., 2007: 28 ). Uzun müddətli investisiya layihələrin təhlilində Uzunmüddətli investisiya layihələrinin icrası risklərin düzgün qiymətləndirilməsi əsas şərtlərdən çərçivəsində investisiya fəaliyyəti ilə bağlı qarşıya biridir. Risklərin qiymətləndirilməsi metodları qoyulan məqsədlərə çatmaq üçün bir-biri ilə bağlı aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: tədbirlər görülür. Bu tədbirlər məhdud zaman, -nəticənin obyektivliyi və dəqiqliyi -kifayət maliyyə və digər resurslarla həyata keçirilir. Eyni qədər dəqiqlik zamanda, hər bir uzunmüddətli investisiya layihəsi -iqtisadi məqsədəuyğunluq (investisiya unikaldır, hər bir layihə yeni həllərin axtarışı, təhlilinə çəkilə xərclər risklərin qiymətləndirilməsi qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olmaq üçün fəaliyyətindən əldə olunan nəticələrin istifadəsindən müxtəlif metod və üsulların istifadə edilməsidir. qazanılan əlavə gəlirləri aşmamalıdır.) Buna görə uzunmüddətli investisiya fəaliyyəti Layihənin qiymətləndirilməsinin əsasında risk adi iqtisadi fəaliyyətdən daha risklidir. Risk-inves- hadisəsinin baş verməsi və onların baş verməsi tisiya fəaliyyətinin ayrılmaz hissəsidir, çünki ən ehtimalının səviyyəsi halında mümkün maliyyə əlverişli iqtisadi şəraitdə belə gəlir qazanmaq deyil, itkilərinin miqdarının müəyyən edilməsi durur. hətta itirmək olar. Hər bir şirkət öz fəaliyyətində Buna əsaslanaraq, real uzunmüddətli inves- istənilən layihənin həyata keçirilməsində bütün tisiya layihələrinin risklərinin qiymətləndirilməsi mümkün risklərlə üzləşir. Beləliklə, risklərin aşağıdakı əsas mərhələlərdən ibarətdir: idarə edilməsi və qiymətləndirilməsi investisi - investisiya layihələrinin risklərinin ayrı - ayrı ya dizaynının vacib vəzifələrindən biridir növlərinin müəyyən edilməsi; (Анциферова А.И., Козменкова С.В., 2014: 45). - hər bir risk növü üzrə maliyyə itkilərinin Son zamanlar risk konsepsiyasına müxtəlif ölçüsü və ehtimalının qiymətləndirilməsi üçün aspektlərdə yanaşırlar: risk bir fürsət kimi, risk lazım olan məlumatların düzgünlüyünü və kafiliyini təhlükə kimi, risk qeyri-müəyyənlik kimi.Risk qiymətləndirmək; konsepsiyasına müxtəlif yanaşmaları nəzərdən - Hər bir risk növü üzrə mümkün risklərin baş keçirək: verməsi və maliyyə itkilərinin ölçüsü ehtimalının Təhlükə kimi risk-daha geniş yayılmış qiymətləndirilməsi metodlarının seçilməsi və anlayışdır. Bu yanaşma maliyyə itkisi, fırıldaqçılıq, istifadəsi; oğurluq, nüfuz təhlükəsi, zərər və iflas, məhkəmə - investisiya layihələrinin layihə risklərinin prosesində iştirak və s. kimi mənfi hadisələri əhatə ümumi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi. edir (Səfərov R., 2007: 18). Uzunmüddətli investisiya layihələrinin Bu yanaşma nöqteyi-nəzərindən risk-menecment qiymətləndirilməsinin ən mühüm mərhələsi bir sıra tədbirlər vasitəsiləarzuolunmaz halların risklərin qiymətləndirilməsi metodlarının seçilməsi
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 142 GEOSTRATEGİYA və istifadəsidir ki, onların məqsədi risklərin baş qiymətləndirilməsi aparılmalıdır (Məmmədov Ə., verdiyi anda mümkün nəticələrin miqyasını Seyfullayev İ., 2013: 55). müəyyən etməkdir. Risklərin qiymətləndirilməsi və Risklərin düzgün qiymətləndirilməsi təhlili üçün hər bir metod öz tətbiq sahəsinə və öz uzunmüddətli investisiya layihələrinin təhlili üçün prosedurlarına malikdir ki, bu da mümkün üsulları əsas şərtlərdən biridir. Risklərin qiymətləndirilməsi müəyyən etməyə imkan verir (Дружиловская Э.С., metodları aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir: 2014: 77). - obyektivliyi və dəqiqliyi - Kifayət qədər dəqiqliyi Müəssisədə İnvestisiya Prosesində Riskin - iqtisadi məqsədəuyğunluq (investisiya Qiymətləndirilməsi Metodları təhlili xərcləri risk qiymətləndirilməsi fəaliyyəti Riskin qiymətləndirilməsi üsullarının seçilməsi nəticəsində əldə nəticələri istifadə əlavə gəlir artıq aşağıdakı amillərlə müəyyən edilir: olmamalıdır.) - investisiya riskinin növü; Layihənin qiymətləndirilməsinin əsasında risk - tamlığı və verilənlər bazası etibarlılığı; hadisəsinin baş verəcəyi təqdirdə mümkün maliyyə - layihə risklərinin qiymətləndirilməsini həyata itkilərinin həcmi və onların başvermə ehtimalı keçirən investisiya menecerinin texniki və proqram durur. təminatı, ixtisaslaşma səviyyəsi; bu səviyyənin tərifidir. Buna əsaslanaraq, real - mürəkkəb investisiya layihələrinin risklərini uzunmüddətli investisiya layihələrinin risklərinin qiymətləndirmək üçün ixtisaslı mütəxəssislərin cəlb qiymətləndirilməsi aşağıdakı əsas mərhələlərdən edilməsi imkanı; ibarətdir: - reallaşdırılan layihənin sahə və regional - investisiya layihələrinin risklərinin ayrı - ayrı xüsusiyyətləri. növlərinin müəyyən edilməsi; Risklərin təhlili metodlarına funksional - hər bir risk növü üzrə maliyyə itkilərinin yanaşmada onlar keyfiyyət və kəmiyyət metodlarına ölçüsü və ehtimalının qiymətləndirilməsi üçün bölünür (Вахрушина М.А., 2016: 34). lazım olan məlumatların düzgünlüyünü və kafiliyini Risklərin keyfiyyətli təhlili layihənin risklərinin qiymətləndirmək; müəyyən edilməsi məqsədi ilə formal-mücərrəd - Hər bir risk növü üzrə mümkün risklərin baş səviyyədə Heuristic üsullarla həyata keçirilir. verməsi və maliyyə itkilərinin ölçüsü ehtimalının Keyfiyyətin təhlili biznes planının hazırlanması qiymətləndirilməsi metodlarının seçilməsi və mərhələsində həyata keçirilir. Keyfiyyət təhlili istifadəsi; prosesində layihənin risklərinin səbəbləri və - investisiya layihələrinin layihə risklərinin dinamikasını araşdırmaq vacibdir. Onların nəticələri ümumi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi. hər bir risk növü üçün öyrənilməlidir və mümkün Uzunmüddətli investisiya layihələrinin yan təsirlərin qiymətləndirilməsi təmin edilməlidir. qiymətləndirilməsinin ən mühüm mərhələsi (Гыязов А.Т., 2016: 20). risklərin qiymətləndirilməsi metodlarının seçilməsi və istifadəsidir ki, onların məqsədi risklərin baş Risklərin Düzgün Qiymətləndirilməsi verdiyi anda mümkün nəticələrin miqyasını Uzunmüddətli investisiya layihələrinin həyata müəyyən etməkdir. Risklərin qiymətləndirilməsi və keçirilməsinin bütün mərhələlərində qeyri- təhlili üçün hər bir metod öz tətbiq sahəsinə və öz müəyyənlik dərəcəsi mövcuddur. Əlbəttə ki, in- prosedurlarına malikdir ki, bu da mümkün üsulları vestisiya layihəsinin məqsədini və məlumatlarını, müəyyən etməyə imkan verir (Трухинова О.Л., eləcə də bu məqsədə nail olmaq üçün konkret 2012: 86). yolları aydınlaşdırmaq, mövcud vəziyyətin Riskin qiymətləndirilməsi üsullarının seçilməsi öyrənilməsi qeyri-müəyyənlik dərəcəsini azalda- aşağıdakı amillərlə müəyyən edilir: caq. Lakin prinsipcə planlaşdırma zamanı qeyri- - investisiya riskinin növü; müəyyənliyi tamamilə istisna etmək mümkün - tamlığı və verilənlər bazası etibarlılığı; deyil. Buna görə də, onun seçimi zamanı daxili - layihə risklərinin qiymətləndirilməsini həyata və xarici parametrlərin dəyişdirilməsi ehtimalı keçirən investisiya menecerinin texniki və proqram nəzərə alınmaqla investisiya layihəsinin ümumi təminatı, ixtisaslaşma səviyyəsi;
143 - mürəkkəb investisiya layihələrinin risklərini 4. Daşınmaz əmlaka investisiya - torpaq, binalar qiymətləndirmək üçün ixtisaslı mütəxəssislərin cəlb və s.gələcəkdə istifadə ediləcək. edilməsi imkanı; Maddi aktivlər fiziki formaya malikdir. Tor- - reallaşdırılan layihənin sahə və regional paq maddi aktivdir, ona görə də onun faydalı xüsusiyyətləri. istifadə müddəti məhdud deyildir. Torpaq amorti- Risklərin təhlili metodlarına funksional zasiya olunmayan yeganə maddi aktivdir. Binalar, yanaşmada onlar keyfiyyət və kəmiyyət metodlarına qurğular, avadanlıqlar (əsas vəsaitlər) amorti- bölünür. zasiya edilməlidir. Amortizasiya-uzunmüddətli Layihənin əsas risklərinin müəyyən edilməsi maddi aktivin dəyərinin onun faydalı istifadə risk hadisəsinin baş verdiyi təqdirdə mənfi müddəti və yenidən qiymətləndirilmiş məbləğinə nəticələrin minimallaşdırılması üzrə tədbirlərin bölüşdürülməsidir. Bu müddət yalnız insanın əlləri planlaşdırılmasına imkan verir. ilə yaradılan aktivlərə aiddir (Анциферова А.И., Layihə risklərinin kəmiyyət təhlili risk Козменкова С.В., 2014, 22).
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal hadisəsinin mənfi təsirini kəmiyyətcə ölçməyə im- (Вахрушина М.А., 2016: 25). kan verir (Бобылева АЗ., 2014: 56). Uzunmüddətli aktivlər daha uzun ömürlüdür. İnvestisiya layihələri risklərinin kəmiyyət Uzunmüddətli aktivlərin təhlili üçün balans qiymətləndirilməsində aşağıdakımetodlardan məlumatlarından istifadə edərək, analitik cədvəl istifadə edilir: aşağıdakı formada tərtib edilir. Analitik cədvəldə -statistik metod; olan məlumatların əksəriyyəti maliyyə vəziyyətinin -ekspert qiymətləndirilməsi metodu; təşkili üçün əsas məlumat bazası kimi qəbul et- -pul dövrüyyəsi bölgüsü ehtimalının təhlili; diyimiz Mühasibat balansında verilmişdir. Lakin, - “həllər ağacı” metodu; balansda uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin, -diskont norması korrektə metodu; həmçinin xüsusi dövriyyə aktivlərinin ödənilməsi -etibarlıq ekvivalenti metodu; üçün istifadə olunan vəsaitlərin mənbələri -effektivlik amillərinin hissiyatı metodu; göstərilmədiyindən, bu göstəricilər təhlil zamanı -ssenari metodu; əlavə hesablamalar yolu ilə müəyyən edilməlidir -imitasiya modelləşdirilməsi. (Дружиловская Э.С., 2014: 74).
Uzunmüddətli Aktivlərin Səmərəli İstifadəsi Cədvəl 1: Uzunmüddətli aktivlərin təhlili (min man) və İstifadəsindən Əldə Edilən Maliyyə Nəticələrindən İstifadə Imkanları Balansın aktivi vә passivinin İlin İlin Hesabat bölmәlәri vә maddәlәri әvvәlinә sonuna dövrü әrzindә Uzunmüddətli aktivlər müəssisənin fəaliyyətində artma (+), istifadə üçün əldə edilən və satış üçün nəzərdə azalma (-) tutulmayan bir ildən çox faydalı istifadə müddəti Balansın aktivinin I bölmәsindәn olan aktivlərdir. Aktivlərin amortizasiya müddətləri 1.Uzunmüddәtli vә qeyri-maddi üzrə təsnifatında aktivlərin effektiv istifadəsi üçün aktivlәr: ciddi minimum müddət mövcud olmasa da, ən çox 1.1.Uzunmüddәtli aktivlәr 529388 698538 +169150 istifadə olunan amil uzunmüddətli aktivlərin faydalı 1.2.Qeyri-maddi aktivlәr 17 31 +14 istifadə müddətinin bir illiyidir. Bu kateqoriyaya Yekunu 529405 698569 169164 yalnız pik və qəza vəziyyətində, məsələn, Passivin II bölmәsindәn Adətən uzunmüddətli aktivlər aşağıdakı kate- 2.Xüsusi vәsait mәnbәlәri 1036651 984347 -52304 O cümlәdәn: 529405 403870 -125535 qoriyalara bölünür: 2.1.Uzunmüddәtli vә qeyrimaddi 1. Maddi aktivlər fiziki formada uzunmüddətli aktivlәrin örtülmәsinә yönәldilmәsi aktivlərdir: Torpaq, istehsal binaları və qurğular. 2.2.Cari(dövriyyә) aktivlәrinin (xüsusi 507246 580477 +73231 2. Təbii ehtiyatlar-filiz, təbii neft və qaz, meşə dövriyyә vәsaitinin) örtülmәsinә ehtiyatları və s. istifadә olunan xüsusi vәsait mәnbәlәri 3. Qeyri-maddi aktivlər fiziki formaları olma- yan və hüquqi qüvvəyə malik olan uzunmüddətli Mənbə: Nümunə şirkətin göstəricilərinə əsasən aktivlərdir. müəllif tərəfindən hesablanmışdır.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 144 GEOSTRATEGİYA 1.İlin əvvəlinə və sonuna xüsusi vəsait faizicəlb edilmiş vəsait, 100,0-42,2=57,8%-i isə mənbələrini təyin edən zaman qarşıdakı xərc və xüsusi vəsait mənbələri hesabına örtülmüşdür. gəlirlər üçün ehtiyatlar da hesablamaya daxil edilir. Bu, onunla bağlıdır ki, hesabat ilində dövriyyə Bizim misalmızda xüsusi vəsait mənbələri: vəsaitlərinin artırılması üçün əlavə səylər a) ilin əvvəlinə: 1036529+122=1036651 min göstərilmiş, habelə şirkətin öz vəsaiti hesabına manat; dövriyyə vəsaitlərinin yaradılmasına və artırılmasına b) ilin sonuna: 983423+924=984347 min manat yönəldilən vəsaitin payı artmışdır. olur. Balansdan göründüyü kimi, müəssisənin 1.Uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin dövriyyə aktivləri (II və III məcmu aktivləri) ilin örtülməsinə yönəldilən xüsusi vəsait məbləği 3-cü sonuna 58073 min manat (1100970-518897) və ya sətir üzrə yekun məbləğindən uzunmüddətli maliyyə ilin əvvəli ilə müqayisədə 112,18% artaraq məcmu öhdəlikləri məbləğini çıxmaqla təyin edilir: aktivlərdə payı 49,49% - dən 61-ə qədər artaraq a) ilin əvvəlinə: 529405-0=529405 min manat; 18%-ə yüksəlib. b) ilin sonuna 698569-294699=403870 min Analitik cədvəldən göründüyü kimi, dövriyyə manat olur. (dövriyyə) aktivlərinin, yəni xüsusi dövriyyə 2.Cari aktivlərin, yəni xüsusi dövriyyə vəsaitinin vəsaitlərinin örtülməsi üçün istifadə olunan xüsusi örtülməsinə yönəldilən xüsusi vəsait məbləği cəmi vasitələrin mənbələri ilin əvvəli ilə müqayisədə xüsusi vəsait mənbələri məbləğindən uzunmüddətli 73 231 000 manat (580477-507246) artmışdır. və qeyrimaddi aktivlərin örtülməsinə yönəldilən Beləliklə, ilin əvvəlində (507246x100): 51897 = məbləği çıxmaqlatəyin edilir. 97,75 müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinin faizi, ilin Bizim misalda bu göstəricilər: sonunda isə (580477x100): 52,72 faiz müəssisənin a) İlin əvvəlinə 1036651-529405=507246 min manat; xüsusi vəsaitləri hesabına ödənilmişdir. b) İlin sonuna 984347-403870=580477 min Aşağıdakı analitik cədvəldə təhlil olunan manat olur. müəssisədə uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin Analitik cədvəldə verilən məlumatlardan müəyyən növlərinin əhatə mənbələri barədə istifadə etməklə uzunmüddətli aktivlərin örtülməsi məlumat verilmişdir. mənbələrinin hərəkətini-artması, yaxud azal asını Cədvəldən göründüyü kimi, uzunmüddətli təhlil etmək mümkündür. və qeyri-maddi aktivlərin həcmi + 169165x100: Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, 529405 = + 31,95% artdıqda, hesabat ilində müəssisənin xüsusi vəsait mənbələrinin və bu aktivlərin ödənilməsi üçün istifadə olunan uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlarının cəmi məbləği vəsaitlərin mənbələri 23,71 faiz ( 125535x100: ilin əvvəlinə 1036651 min manat və ilin sonuna 529405) azalmışdır. 294699+984347=1279046 min manat olmuşdur. Ancaq bu nəticəni dəqiq hesab etmək olmaz. Mühasibat balansı passivinin II bölməsində və Bu onunla bağlıdır ki, balansda əsas vəsaitlərin, yuxarıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlardan qeyri-maddi aktivlərin, quraşdırma avadanlığının və göründüyü kimi, təhlil apardığımız müəssisədə ilin əvvəlinə növbədənkənar kapital qoyuluşlarının ilin əvvəlinə uzunmüddətli bank kreditləri və ödənilməsində xüsusi və borc mənbələrinin payını uzunmüddətli borclar üzrə məbləğlər olmamışdır. səciyyələndirən Məlumat yoxdur. Daha dəqiq Deməli, ilin əvvəlinə olan məlumata görə rəy əldə etmək üçün analitik uçot məlumatlarının müəssisədə mövcud olan bütün uzunmüddətli və istifadəsi ilə uzunmüddətli aktivləri əhatə etmək qeyri-maddi aktivlər onun xüsusi vəsait mənbələri üçün istifadə olunan xüsusi və borc vəsaitlərinin hesabına tam həcmdə örtülmüş və bu məqsədlərə mənbələrini öyrənmək lazımdır. cəlb edilmiş vəsait mənbələrindən istifadə olunmamışdır. Lakin ilin sonuna olan məlumatdan Uzunmüddətli İnvestisiya Qoyuluşularının göründüyü kimi, müəssisə uzunmüddətli və qeyri- Effektliyinin Təhlili və Qiymətləndirilməsi maddi aktivləri tamamlamaq üçün 294699 min Uzunmüddətli investisiya qoyuluşularının effekt manat məbləğində uzunmüddətli bank kreditlərindən liyinin təhlili və qiymətləndirilməsi problemlərinin istifadə etmişdir. Deməli, ilin sonuna uzunmüddətli həllində kompleks göstəricilər sistemindən istifadə və qeyri-maddi aktivlərin 294699x100:698569=42,2 olunur.
145 Cədvəl 2 : Uzunmüddətli və qeyri-maddi aktivlərin ötürülməsi mənbələri (min manatla)
Uzunmüddәtli vә İlin İlin Hesabat ili Uzunmüddәtli İlin İlin Hesabat qeyri-maddi әvvәlinә sonuna әrzindә vә qeyri-maddi әvvәlinә sonuna ili әrzindә aktivlәr artma (+), aktivlәrin artma (+), azalma (-) örtülmәsi azalma (-) mәnbәlәri 1.Qurtarmamış 489 16222 +15733 1.Uzunmüddәtli __ 294347 +294347 kapital maliyyә qoyuluşları öhdәliklәri 2.Quraşdırılası 210 1565 +1355 1.1. Bank __ 294347 +294347 avadanlıqlar kreditlәri Yekunu 699 17787 +17088 2.Uzunmüddәtli 529405 403870 -125535 3.Әsas vәsait 528340 678392 +150052 vә qeyri-maddi 4.Uzunmüddәtli 349 2370 +2021 aktivlәrin maliyyә örtülmәsinә
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal qoyuluşları istifadә olunan 5.Qeyri-maddi 17 31 +14 xüsusi vәsait aktivlәr mәnbәlәri Yekunu 528706 680793 152087 Cәmi 529405 698570 +169165 Cәmi 529405 698570 +169165
Mənbə: Nümunə şirkətin göstəricilərinə əsasən müəllif tərəfindən hesablanmışdır.
1. İnvestisiya qoyuluşlarının 1 manatına əlavə gəlirin artması
məhsul buraхılışı. Bu göstərici aşağıdakı formul ilə E = M1 (F1-F0)/N
istifadə olunur. Burada: F1 – F0 – məhsul vahidinə mənfəətdir
E = (YM1 – YM0)/N (əlavə investisiyaya qədər və sonra). İnvestisiyanın ödənilməsi müddəti göstəricisi isə aşağıdakı formul Burada: E – investisiyanın effektivliyi; ilə hesablanır:
YM1, YM0 – əsas və əlavə investisiya qoyuluşları T = N/M1 (F1-F0) vət = N/M1 (MD0-MD1), ilə bağlı ümumi məhsulun həcmi; Bütün bu göstəricilər investisiyalardan səmərəli N – əlavə investisiya qoyuluşu, məbləği. istifadə olunmasını hərtərəfli səciyyələndirir. Bundan əlavə, İnvestisiya Planının icrasının 2. İnvestisiya qoyuluşları hesabına məhsulun öyrənilməsinə və onların müxtəlif amillərə təsirinin (iş və хidmətin) maya dəyərinin aşağı düşməsi. Bu öyrənilməsinə yönəlmiş makro və mikro inves- aşağıdakı formul ilə ifadə olunur: tisiya göstəriciləri hesablanır. Beynəlxalq təcrübədə
E = M1(MD0 – MD1)/N əmsallar qrupu iqtisadiyyatın istənilən sektoruna investisiya qoyuluşunun məqsədəuyğunluğunu Burada: E – investisiyanın effektivliyi; müəyyən etmək üçün də istifadə olunur. Bu
MD0 – MD1 – əsas və əlavə investisiya əmsalların faktiki dəyərləri müvafiq normativ və qoyuluşları ilə bağlı ümumi məhsul vahidinin maya ya böhran vəziyyətini əks etdirən göstəricilərlə dəyəridir. müqayisə edilir və nəticə əldə edilir. Əlbəttə, bu 3. İnvestisiya qoyuluşlarının 1 manatına əmək halda normativ (böhran) vəziyyətin müəyyən haqqı хərclərinin azalması. edilməsi üçün analiz üçün bu nisbətlərdən istifadə
E = M1 (Ə0-Ə1)/N qaydaları və normativ baza olmalıdır.
Burada: Ə0-Ə1 – məhsul vahidinin istehsalına əlavə investisiya qoyuluşlarına qədər və sonra əmək Nəticə haqqı хərcləri. Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatı
Əgər M1 (Ə0-Ə1) ifadəsini 1 işçi hesabı ilə illik iş müstəqilliyin ilk günlərində böhran içində idi və vaхtı fonduna bölsək, əlavə investisiya nəticəsində eyni zamanda, müstəqil dövlət kimi Azərbaycan işçilərin sayının azalması hesabına miqdarına bazar iqtisadiyyatının iqtisadi modelini seçdi. hesablamış olaraq 1 manat investisiya hesabına İnvestorlar üçün investisiya mühitinin yaradılması
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 146 GEOSTRATEGİYA qarşıda duran əsas vəzifələrdən biri olmalıdır. texnologiyaların tətbiqi sahəsində innovasiya Ölkədə investisiya mühitinin yaradılması ilə bağlı fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi mexanizmləri” Bakı. müəyyən tədbirlər görülür, bu sahədə qanunlar 3. Адамов Н. (2009). Бухгалтерский учет qəbul edilib. Nəticədə Azərbaycan iqtisadiyyatına инвестиций в капитальное строительство // qoyulan investisiyaların həcmi milyardlarla dollar Финансовая газета. –. - № 4. – с. 8. qiymətləndirilir. 4. Аныпин В.М. (2012). Инвестиционный Bu problemlərin aradan qaldırılması üçün анализ. М.: Дело, 360 с. magistr dissertasiyamda bir sıra təklifləri və onların 5. Анциферова А.И., Козменкова С.В. (2014). tətbiq edilməsini xatırlatmaq məqsədəuyğundur. Актуальные проблемы инвестиционной 1. Uzunmüddətli investisiya layihəsini həyata деятельности в промышленности // В сборнике: keçirən müəssisədə uçot siyasətinin düzgün Промышленное развитие России: проблемы, müəyyən edilməsi və ona uyğun olaraq mühasibat перспективы Труды XII Международной научно- uçotu sisteminin təkmilləşdirilməsi; практической конференции преподавателей, 2. Mühasibat uçotunun nəzarət funksiyasının ученых, специалистов, аспирантов, студентов: gücləndirilməsi məqsədi ilə müəssisədə sənəd В 3 томах. Кафедра экономики предприятия. С. dövriyyəsinin təsdiq edilmiş qrafikini təşkil etmək; 158-164. 3. Uzunmüddətli investisiyalar zamanı pul 6. Басовский Л.К. (2013). Прогнозирование и vəsaitlərinin daha səmərəli xərclənməsi üçün планирование в условиях рынка. Мд ИНФРА-М, müəssisənin rəhbəri tərəfindən mühasibat nəzarətini 260 с. gücləndirmək, uzunmüddətli aktivlərin istifadəsinin 7. Бобылева АЗ. (2014). Финансовое effektivliyini təhlil etmək; оздоровление фирмы: теория и практика. М.: 4. Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları Дело, 256 с. üzrə aparılması məqsədəuyğun hesab edilsin; 8. Ван Хори Дж. (2012). Основы управления 5. Uzunmüddətli investisiyaların mühasibat финансами. М.: ИНФРА-М, , 270 uçotu və təhlili zamanı mühasibat uçotunun avto 9. Вахрушина М.А. (2016). Инвестиционная matlaşdırılmasını həyata keçirmək, mühasibat привлекательность коммерческих организаций: uçotunu daha da asanlaşdırmaq, mühasibat uçotu və проблемы анализа и оценки // Вестник АПК hesabatlardakı səhvlərin azaldılmasına nail olmaq. Ставрополья. № S1. С. 4-7. Daha mükəmməl mühasibat proqramını əldə edin 10. Воинов В.Р. (2008). Организация və istifadə edin; аналитического учета вложений во 6. Uzunmüddətli aktivlərin səmərəli istifadəsi внеоборотные активы при осуществлении üçün onların təhlili zamanı investisiya risklərinin капитального строительства // Консультант düzgün metodika və qaydalar üzrə hesablanmasının бухгалтера. məqsədəuyğun hesab edilməsi; 11. Гыязов А.Т. (2016). Лизинг как Bütün bunlar uzunmüddətli investisiyaların альтернативная форма расширения uçotunu və təhlilini yaxşılaşdıracaq, düzgün инвестиционных возможностей strukturlaşdırılmış və sistemləşdirilmiş mühasibat предпринимательства в Кыргызской республике məlumatları isə uzunmüddətli investisiyaların ef- // Устойчивое развитие науки и образования. № fektiv idarə olunmasının əsasını qoyacaqdır. 1. С. 23-29. 12. Дружиловская Э.С. (2014). Açar sözlər: investisiya, uçot, müəssisənin Инвестиционные активы как новый учетный maliyəsi, Azərbaycan iqtisadiyyatı. объект и правила его оценки в российском и международном учете // Международный ƏDƏBİYYAT SİYAHISI бухгалтерский учет. № 39 (333). С. 15 – 29. 1. Məmmədov Ə., Seyfullayev İ. (2013), Vergi 13. Трухинова О.Л. (2012). Реализация və investisiya mühiti. Azərbaycan Respublikasında модели конкурентного выбора исполнителя əlverişli investisiya mühitinin formalaşmasında инвестиционного проекта. [Текст] / О.Л. vergilərin rolu. Bakı. 376 s. Трухинова // Экономика и предпринимательство. 2. Səfərov R., (2007). “Azərbaycanda yeni – № 6 (29). – С. 405-412.
147 SUMMARY словами, термин «инвестиции» определяется Although the concept of "investment" has long в очень узком смысле: сумма затрат в виде been included in the concept of the world economy, долгосрочных капитальных вложений в the term "investment" has long been understood in промышленность, строительство, сельское the national economic literature as "capital invest- хозяйство, транспорт, торговлю и другие сферы ment". In other words, the term "investment" is de- экономической деятельности. fined in a very narrow sense: the amount of expend- Деятельность почти любого государства, iture in the form of long-term capital investments in предприятия или другой степени industry, construction, agriculture, transport, trade зависит от инвестиционной активности. and other areas of economic activity. Практически каждый день компания решает The activity of almost every state, enterprise инвестиционные вопросы. Ограниченность or other degree depends on the investment activ- ресурсов и постоянный рост спроса на ity. Almost every day the company solves invest- них требуют от общества поиска способов
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ment issues. The limited resources and the constant привлечения внешних и внутренних ресурсов. development of demand for them require society to Интеграция в мировую экономику ведет к look for ways to attract external and internal re- интернационализации национальной экономики, sources. Integration into the world economy leads которая, в свою очередь, закладывает основу to the internationalization of the national economy, для международных экономических отношений. which in turn lays the foundation for international Проведение экономических реформ в economic relations. Carrying out economic reforms Азербайджане требует совершенствования и in Azerbaijan requires improving and analyzing the анализа практики привлечения иностранного practice of attracting foreign and domestic capital to и внутреннего капитала в экономику the country's economy, as well as further stabilizing страны, а также дальнейшей стабилизации the investment climate. Azerbaijan's economy is an инвестиционного климата. Экономика integral part of the world economy, a unique econo- Азербайджана - неотъемлемая часть мировой my, rich in national shades. Studying such features экономики, уникальная экономика, богатая and richness can help determine the place and place национальными оттенками. Изучение таких in the world economic system. Of course, there is особенностей и богатства может помочь a place and importance of investments, especially определить место и место в мировой long-term ones, between this feature and wealth. экономической системе. Конечно, между The transition of the Republic of Azerbaijan to этой особенностью и богатством есть место и a system of market economic relations has created важность вложений, особенно долгосрочных. many problems. In this regard, the topic of the mas- Переход Азербайджанской Республики к ter's dissertation is devoted to a topical issue. The системе рыночных экономических отношений purpose of the study is to analyze the areas of anal- создал много проблем. В связи с этим тема ysis and improvement of long-term investments, магистерской диссертации посвящена to organize their accounting in accordance with актуальному вопросу. Цель исследования national and international accounting standards, to - проанализировать направления анализа identify their sources and problems of accounting. и улучшения долгосрочных инвестиций, организовать их учет в соответствии Keywords: investment, accounting, enterprise с национальными и международными finance, Azerbaijani economy стандартами бухгалтерского учета, выявить их источники и проблемы бухгалтерского учета. РЕЗЮМЕ Хотя понятие «инвестиции» давно входит Ключевые слова: инвестиции, бухгалтерский в понятие мировой экономики, термин учет, финансы предприятий, экономика «инвестиции» уже давно понимается в Азербайджана. национальной экономической литературе как «капитальные вложения». Другими
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 148 GEOSTRATEGİYA
UOT: 167.7:378.4 MÜASİR UNİVERSİTET MODELİNİN
FORMALAŞMASI ŞƏRAİTİNDƏ ELM, HƏSƏN RƏHİMLİ Lənkəran Dövlət Universitetinin dissertantı TƏHSİL VƏ İSTEHSALIN VƏHDƏTİ E-mail: [email protected]
Elm-təhsil-biznes yaxud elm-təhsil-istehsal Təhsil ilə iqtisadiyyat arasındakı əlaqələri üçbucağı bilik iqtisadiyyatının əsasını təşkil edir. aşağıdakı şəkildə ifadə edə bilərik: İqtisadiyyatın inkişafının müxtəlif mərhələlərində istər ayrı-ayrılıqda elm-biznes, təhsil-biznes, Cədvəl 1 istərsə də elm-təhsil-biznes əlaqələri sabit Təhsil ilə iqtisadiyyat arasındakı əlaqələri olmamışdır. Hazırda texniki tələbatların və peşakar Tәsir istiqamәti Tәsirin mәzmunu bacarıqların artması təhsilə və xüsusilə də ali İstehsalın toplam hәcmi istehsal amillәrindәn olan şçi qüvvәsinin keyfiyyәtindәn, işçi qüvvәsinin təhsilə yiyələnməni postindustrial cəmiyyətinə İstehsala tәsiri keyfiyyәti isә onun tәhsil sәviyyәsindәn asılıdır daxil olmanın əsas şərtinə çevirmişdir. Profes- Tәhsil kifayәt qәdәr yüksәk istehlak xәrclәri tәlәb sor Şəfa Əliyev qeyd edir ki, “ölkənin rəqabət edәn bir xәrc istiqamәtidir. İstәr ev tәsәrrüfatlarının qabiliyyətliliyinin obyektiv qiymətləndirilməsi istehlak xәrci, istәrsә dә dövlәtin büdcә xәrclәri içәrisindә әn önәmli bir yeri tutan tәhsil xәrclәrinin və müəyyənləşdirilməsi üçün əsas amillərdən biri İstehlaka tәsiri ÜDM strukturunda payı getdikcә artmaqdadır. Bәzi də milli iqtisadiyyatın innovasiyalaşdırılmasmm ölkәlәrin tәhsil nazirliklәrinin büdcәsinin nazirliyin özündәn daha böyük dәyәrә malik olması bunu bir sürətləndirilməsi, ali təhsilin səviyyəsinin daha sübut edir. yüksəldilməsi və bilik iqtisadiyyatının Tәhsilli fәrdin daha yüksәk әmәk haqqı alması formalaşdırılmasıdır [6, s. 330]. İnsan ehtiyacları tәhsilin fәrdi gәlir üzәrindә, mәcmu istehsal Gәlirlәrә tәsiri mәhsuldarlığının artması nәticәsindә yaranan әlavә arasında çox önəmli bir yer tutan təhsilin iqtisadi- dәyәr hesabına milli gәlirin artması isә tәhsilin yyatla birbaşa və ya dolayı olaraq çox sıx bağlantısı ictimai gәlir üzәrindәki tәsirini göstәrir Dövlәtin vә özәl sektorun tәhsil xidmәtlәri vardır. Cəmiyyətdə təhsil səviyyəsinin artması İnvestisiyaya tәsiri sahәsindәki xәrclәmәlәri multiplikator effektinә ilə məhsuldarlıq arasında əlaqənin mövcudluğu malik olur vә milli gәliri artırır Tәhsilli insanın yaratdığı texnologiya, resurslardan bizə fərdlərin yaşadığı topluma əldə etdiyi təhsil daha sәmәrәli vә mәhsuldar istifadә istiqamәtindә ölçüsündə fayda verdiyini deməyə əsas verir. yeni ideyaların yaranması tәhsilin inkişafa tәsirini açıq şәkildә göstәrir. Hәr hansısa bir ölkәnin İqtisadi inkişafa tәsiri Texniki və peşə təhsilinin xüsusilə sənayeləşmədə, inkişafı üçün investisiya, texnologiya transferi, klassik təhsilin isə bir ölkənin mədəni və sosial yüksәk istehsal güclәrinin tәhsilli insana hәr zaman ehtiyacı vardır yöndən inkişafında önəmli rol oynadığı demək olar. Tәhsil xidmәtlәrinә olan tәlәb vә tәklif xidmәt Ölkədə təhsil səviyyəsinin artması əməyin Xidmәt bazarına tәsiri sahәsindә әn böyük bazarlardan biri sayılan tәhsil keyfiyyətini də artıraraq toplam istehsal xidmәtlәri bazarını formalaşdırır Tәhsilin inkişafı tәhsil xidmәtlәri sahәsindә yeni iş qabiliyyətini artırır. Əməyin keyfiyyətindəki artım Mәşğulluğa tәsiri yerlәrinin yaranmasına vә belәliklә dә mәşğulluğun isə insan kapitalına investisiyalar yolu ilə müm- artmasına tәsir edir Tәhsil sisteminin inkişafı ilә әhalinin sayı arasında kün olur. Deməli, təhsilin inkişafı işçi qüvvəsinin Demoqrafik tәsiri tәrs korrelyasiya әlaqәsinin olması haqqında ciddi keyfiyyət parametrlərinin yaxşılaşdırılmasına hipotezlәr mövcuddur Tәhsilin inkişafı ölkәdә gәlir bәrabәrsizliyinin Gәlir bölgüsünә tәsiri səbəb olmaqla son nəticədə ölkənin məcmu azalmasına sәbәb olur məhsul istehsalını, yəni iqtisadi artımı yüksəldir. Yüksәk tәhsil sәviyyәsi ölkәnin ixrac potensialını artırır, tәhsil sisteminin inkişafı tәhsil xidmәtlәrinin Xarici iqtisadi idxalını vә “beyin axını”nı azaldır, son nәticәdә Təhsil iqtisadçılarına görə təhsil həm də iqti- әlaqәlәrә tәsiri sadi inkişafın təməl nöqtəsidir. Təhsilin ictimai tәdiyә balansına müsbәt tәsir edir həyatın iqtisadi, sosial, siyasi, hüquqi və mədəni cəhətdən formalaşması və inkişafında rolu Qeyd: Materiallar əsasında müəllif tərəfindən əvəzolunmazdır. Təhsillə bərabər elm (bilik) də hazırlanıb iqtisadi artımın və iqtisadi inkişafın hərəkətverici qüvvəsi hesab edilir. Postindustrial cəmiyyətdə müşahidə yolu ilə əldə edilən hər növ həqiqət və bilik və informasiya əsas iqtisadi resursa çevrilib. qavrayışın məcmusudur. İnsan zəkasının çalışması Lüğəvi anlamda bilik öyrənmə, araşdırma və nəticəsi kimi ortaya çıxan zehni məhsuldur və
149 ya öyrənmə, müşahidə və araşdırma yolu ilə Beləliklə, iqtisadi inkişafın müasir mərhələsində əldə edilən həqiqətdir. Postsənaye cəmiyyətini elm-təhsil-istehsal əlaqəsinin təmin edilməsi ciddi ikili mənada bilik cəmiyyəti hesab edə bilərik. zərurətə çevrilir. Aydındır ki, ayrı-ayrılıqda həm Birincisi, innovasiyaların mənbəyi kimi daha elm, həm də təhsilin iqtisadiyyatın inkişafına ciddi çox nəzəri biliklərə əsaslanan tədqiqatlar təsiri var. Amma yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, və kəşflər çıxış edirlər. İkincisi, cəmiyyətin elm və təhsil arasında da ciddi əlaqə mövcuddur. inkişafı birmənalı şəkildə bilik sahəsindəki Xüsusən bunu nəzərə almalıyıq ki, bu əlaqə həm nailiyyətlərlə müəyyənləşir. Belə deyə bilərik ki, iqtisadi, həm də qeyri-iqtisadi amillərlə şərtlənir. bilik iqtisadiyyatı biliyə yatırılan investisiyaların Elmin inkişafı təhsilə, təhsilin inkişafı isə elmə həcminin digər növ investisiyalardan daha təsir edir. Elmi tədqiqatların tədris prosesinə tətbiqi yüksək olduğu bir ictimai-iqtisadi mərhələdir. təhsilin keyfiyyətini yüksəldir. Keyfiyyətli təhsil isə Bu mərhələdə insanların sahib olduqları biliyin təkcə iş dünyası üçün deyil, həm də elmin inkişafı bazar dəyəri çox yüksək olur. Bilik iqtisadiyyatını üçün çox vacibdir. Çünki elmi tədqiqatın əsas sub-
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal digər iqtisadi inkişaf sivilizasiyalarından ayıran yekti olan tədqiqatçılar keyfiyyətli təhsil prosesində əsas fərq isə biliyin iqtisadi resurslar içərisində ən formalaşır. önəmli yerə sahib olmasıdır. Bu səbəbdən də bilik Elmin təhsillə, təhsilin iş dünyası ilə, həmçinin iqtisadiyyatının ən önəmli özəlliklərindən biri bütün elmin iş dünyası və istehsalla əlaqəsinin iqtisadi fəaliyyətlərə biliyin inteqrasiya edilməsidir. təmin edilməsi müasir universitet modelinin İnstitusional iqtisadiyyat üzrə tədqiqatçılardan formalaşmasından ciddi surətdə asılıdır. Təhsilin olan E.Bağırzadə qeyd edir ki, “Bilik iqtisadiyyatı hər bir elementi çox önəmlidir. Amma hər hansısa termini dünya iqtisadiyyatının bu yeni inkişaf bir ölkənin inkişafında gərəkli olan ixtisaslı işçi mərhələsində yaradılan hər bir əlavə dəyərin daha qüvvəsinin hazırlanmasında ali təhsil qurumlarının çox bilikdən istifadəyə əsaslanmasını, başqa sözlə, önəmi daha artıqdır. Ali təhsil mərkəzlərində iqtisadi fəaliyyətlərin getdikcə xammaltutumlu, aparılan elmi araşdırma fəaliyyətlərindən əməktutumlu, enerjitutumlu olmaqdan çıxaraq əldə edilən nəticələr, cəmiyyətdəki bütün daha çox biliktutumlu olmasını ifadə etmək üçün institutların biliklərlə təmin edilməsi, inkişafı və istifadə edilir. Bir qədər obrazlı ifadə etsək, bu gün dəyişdirilməsində təsirli rolu oynayır. Bir sözlə qumu yalnız tikinti materialı kimi istifadə edən hansısa ölkənin inkişafı üçün investisiya və təbii resurslara əsaslanan iqtisadiyyatlar yoxsul, texnologiya transferi ilə birlikdə, kifayət qədər qumu şüşə istehsalında istifadə edən sənayeləşmiş ixtisaslı işçi qüvvəsinə də ehtiyac vardır. Ali təhsil iqtisadiyyatlar orta gəlirli, qumu çip istehsalında keyfiyyətli işçi qüvvəsini cəmiyyətə qazandırmanın istifadə edən biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatlar isə və ictimai rifahı artırmanın yanında fərdlərin əldə zəngin iqtisadiyyatlardır” [5, s.8]. etdiyi gəlir səviyyəsinin də yaxşılaşdırılması ilə Şəkil 1-də elmin həm mikro səviyyədə, həm də fərdi rifaha müsbət təsir edir. makro səviyyədə iqtisadi təsirlərini görmək olar: Elm yalnız innovasiya üçün mənbə rolunda çıxış edəndə və elmi biliklərin kommersiya realizasiyası mümkün olanda iqtisadiyyata ciddi təsir edir. Elmi Elm iqtisadi artımın mәnbәyi kimi məhsul fundamental elmi tədqiqatlardan başlayaraq, ardınca tətbiqi tədqiqatlar, layihələndirmə, istehsal, marketinq və satış mərhələlərindən keçərək sonda kommersiya mərhələsinədək davam edən uzun bir Elm әsas istehsal Elmin iqtisadi Elm iqtisadi amili kimi tәsirlәri inkişafın amili vә prosesin nəticəsidir. Postindustrial cəmiyyətdə elmi nәticәsi kimi tədqiqat müəssisələri və xüsusən də universitetlər elmin kommersiyalaşması prosesinin ən aparıcı Elm istehlak, mәşğulluq, xarici elementləri sayılır. Müasir cəmiyyətin sosial- ticarәt, gәlir bölgüsünün әsas iqtisadi inkişafı isə tədqiqat və inkişaf sahəsindəki determinantı kimi yeniliklərə bağlıdır.
5Şəkil 1. Elmin mikro və makroiqtisadi təsirləri4.6 4.5 4 3.5MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 3.1 3.2 3.2 3 150 2.5 2.2 2.2 2 1.5 1 1.1 1 0.5 0.2 0
Elm iqtisadi artımın mәnbәyi kimi
Elm әsas istehsal Elmin iqtisadi Elm iqtisadi amili kimi tәsirlәri inkişafın amili vә nәticәsi kimi
Elm istehlak, mәşğulluq, xarici ticarәt, gәlir bölgüsünün әsas determinantı kimi GEOSTRATEGİYA
5 4.6 maliyyələşməsində əhəmiyyətli ölçüdə keyfiyyət 4.5 4 dəyişiklikləri meydana çıxmışdır. Nəticədə 3.5 3.1 3.2 3.2 3 unversitetlərin yenidən təşkili və müstəqilliyi 2.5 2.2 2.2 (muxtariyyatı) məsələsi ön plana keçmişdir. 2 1.5 1 1.1 J.G.Vissema qeyd edirdi ki: “Tarixi prosesə nəzər 1 0.5 0.2 etdikdə ilk nəsil (orta əsrlər dövrü) universitetlərin 0 təhsil əsaslı, ikinci nəsil universitetlərin (Hum- boldt tipli universitetlər) təhsil və tədqiqat əsaslı və üçüncü nəsil universitetlərin isə cəmiyyətə Şəkil 2. Bəzi ölkələr üzrə tədqiqat və inkişaf inteqrasiya etmiş sahibkarlıq universiteti olduğunu xərclərinin ÜDM də nisbi payı (faizlə) görə bilərik” [17, s.15]. Orta əsrlərdəki birinci (Cədvəl Dünya Bankının məlumatları əsasında nəsil universitetlər xüsusi peşələr üzrə kadr- müəllif tərəfindən hazırlanmışdır) lar hazırlamaq məqsədi daşıyan təhsil yönümlü universitetlərdir. Bununla bərabər, birinci nəsil 2020-ci ilin məlumatlarına əsasən Azərbaycanda universitetlərin başlıca hədəfi, yeni bilgi arxasınca tədqiqat və inkişaf xərclərinin ÜDM-də payı 0,2 qaçmaq deyil, keçmişin müdrikliyini qorumaq və % ətrafındadır. Dünya Bankının hesabatına əsasən dini qurumların təlimlərinə itaəti gücləndirmək idi Azərbaycanda adətən digər ölkələrdə tədqiqat və [18, s.12]. Humboldt və ya ikinci nəsil universitetlər innovasiyaların stimulu kimi çıxış edən ali təhsil isə təhsil funksiyası ilə bərabər, həm də tədqiqat müəssisələrinin iqtisadiyyat ilə güclü əlaqəsi funksiyasını icra edirdi. Bu universitetlərdə əldə yoxdur və bu müəssisələr sahibkarlıq və bizne- edilən elmi nəticələr hər kəs üçün əl çatan olması sin inkişafını stimullaşdırmaq məqsədilə çox az məqsədilə kütləvi yayınlanmaya başlanılmışdır. potensiala malikdir. Nəticə etibarilə, beynəlxalq İkinci tip universitetlərin əsas özəlliklərindən biri səviyyədə Azərbaycanda tədqiqatın keyfiyyəti də ixtisaslaşmadır. Bu isə universitetlərin tək elmi nisbətən aşağı qiymətləndirilir. Bununla yanaşı, istiqamətli fakültələr şəklində təşkilatlanmasına rəqabətli maliyyələşdirmə imkanları məhduddur, səbəb olmuşdur. Humboldt tipli universitetlərin bu da, həmçinin sektorun inkişafına mane olur [12, ən əsas cəhətlərindən biri də bu universitetlərdə s.22]. Tədqiqatlar göstərir ki, əgər ÜDM-dən elmə tədris ilə tədqiqat arasında sıx bir əlaqənin olması ayırmalar 2 faizdən aşağı olarsa, elm iqtisadiyyata idi. İkinci nəsil universitelərdə elmi tədqiqatın ciddi təsir etmir. Bu səbəbdən də biliklərə əsaslanan nəticələri tədrisə tətbiq edilmiş və bununla da yeni iqtisadi inkişaf modelinə keçid yalnız elmin elmi fəaliyyət təhsil prosesinin gələcək inkişafı gücləndirilməsi hesabına ola bilər. yolunda istifadə edilmişdir. Üçüncü nəsil İqtisadi münasibətlərin elm sahəsinə daxil universitetləri isə sahibkarlıq universiteti olaraq olması universitetin yeni bir funksiyasını mey- cəmiyyətə inteqrasiya etmiş, iş dünyası ilə sıx dana gətirdi: sənaye cəmiyyətində formalaşan əsas əlaqə yaratmış və öz elmi məhsulları ilə innovasiya funksiyaları - biliklərin qorunması və ötürülməsi, bazarının əsas iştirakçısına çevrilmişdir. Müasir bacarıq və qabiliyyətlərin formalaşdırılması, universitetlər biliyin istehsalı üzrə ixtisaslaşmış biliklərin generasiyası ilə yanaşı, biliklərin institutdur. Üçüncü nəsil universitetlərin hədəfi ticariləşməsi (kommersiyalaşma) funksiyası da təhsilin keyfiyyəti, təhsil alanların əmək bazarına ortaya çıxır. Kommersiyalaşma innovasiya pros- uyğunluğu və iş dünyasının tələblərinə cavab esinin mərhələlərindən biridir [15, s.15]. Amma, verməsi ilə yekunlaşmır. Üçüncü nəsil universitetlər xüsusilə, qeyd etmək lazımdır ki, tarixi inkişafın bilik iqtisadiyyatının əsas atributları olmaqla bütün mərhələlərində universitetlərin iqtisadiyy- bərabər, həmçinin sahibkarlıq fəaliyyətinin də əsas atla birbaşa əlaqəsi olmamışdır. Bütün dövrlərdə subyektləri sayılır. Yeni nəsil universitetlər akade- universitetlər xarici mühitdə baş verən iqtisadi, mik heyətini formalaşdırarkən daha çox sahibkarlıq siyasi, hüquqi, mədəni, sosial, texnoloji və digər universiteti modelini yaratmağı hədəfləyir və məhz amillərin təsirinə məruz qalmışdır. Xarici mühi- elə tədqiqatçı alimlər seçilir ki, onların istehsal tin təsiri ilə universitetlərin məqsədi, missiyası, etdikləri bilik məhsulu bazar iştirakçıları üçün cəmiyyətdəki rolu, funksiyası, idarə edilməsi və cəlbedici olsun və son nəticədə universitet öz
151 məhsulunun kommersiya realizasiyasını həyata universitet və ya elmi–tədqiqat laboratoriyalarıdır. keçirsin. Bununla da üçüncü nəsil universitetlər Sürətlə dəyişən daxili və xarici mühit dəyişkənləri təhsil, tədqiqat və innovativ fəaliyyətin əsas insti- universitetlərin funksiyasını və strateji düşüncəsini tutuna çevrilir. Biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatda çox ciddi təsir edir və onları sahibkarlıq universiteti universitetlərə “Universitet 3.0” adı verilmişdir və olmağa sövq edir. bu rəqəm universitetin missiyalarının sayını nəzərdə Aparılan tədqiqatların təcrübədə istifadə tutur: 1.0 – yalnız təhsil, 2.0 – təhsil və tədqiqat, 3.0 edilməsi, həmçinin alimlərin biliklərinin – təhsil, tədqiqat və biliklərin kommersiyalaşması. kommersiyalaşdırılması prosesində iştirakına Müasir dövrdə universitet-sənaye əməkdaşlığı hazırlığı sahibkarlıq ruhunun universitetlərə aktual bir mövzuya çevrilib. Bunun əsas səbəbi isə sirayət etməsinə yardımçı olur. Şirkətlər tərəfindən universitetlərin məzmununda baş verən keyfiyyət verilən sifarişlər ikili təyinata malikdir – onlar dəyişiklikləridir. İlk universitetlərin əsas missiyası şirkətlərə yeni məhsul hazırlamağa kömək edir, təhsil olsa da sonradan tədqiqat fəaliyyətinin digər tərəfdən, universitet üçün elmi əhəmiyyətə
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal də bir funksiya kimi əlavə edilməsi, universitet malikdir. Biznes və dövlətlə sıx qarşılıqlı əlaqə tarixində ilk akademik inqilab sayılırdı. Elmin universitetin inkişafı üçün mütləq şərtdir. Yeni kommersiyalaşması da akademik inqilabla bağlıdır. nəsil universitetlərin inkişaf etdirilməsinə ilkin İlk akademik inqilab XIX əsrin sonunda ABŞ-da, mərhələdə tədqiqat universitetləri xidmət edir. universitetlərdə tədqiqatlar və tədris inteqrasiya Universitetlər apardıqları tədqiqat və işlərdən gəlir olunanda baş vermişdi. Ardınca isə 1980-ci əldə etmək üçün istehsal potensialını və onun illərdən sonra, universitetlərin təməl missiyalarına təcrübədə tətbiqi imkanlarını təhlil edir, öz müəllim iqtisadi və sosial inkişafa töhfə vermək də əlavə və tələbələrinə yeni müəssisələrin yaradılması ediləndə ikinci akademik inqilab baş verdi. işində yardım göstərir [2, s.43]. İkinci akademik inqilab akademik və sahibkarlıq Yeni universitet modeli olan sahibkarlıq sahələrinin inteqrasiyasını və elmi biliklərin universitetlərinin əsas məqsədi təkcə məzunlarını kommersiyalaşmasını özündə birləşdirirdi. yalnız iş axtaranlara deyil, iş yaradanlara çevirə Beləliklə, universitetlər milli innovasiya sisteminin bilməkdir. Sahibkarlıq universitetlərindəki elmi fəal oyunçusuna çevrilmiş oldu. tədqiqatlar yalnız akademik nəşrlərə yönəlmir, həm Dəyişən bazar şərtlərinə cavab vermək üçün də cəmiyyətdəki və iqtisadiyyatdakı yeniliklərin firmalar daim yenilənməyə məcburdurlar. İnkişaf mənbəyinə çevrilərək yeni müəssisələr üçün biznes etməkdə olan texnologiyaların nəticəsində biznes ideyaların inkişafında başlanğıc rol oynayır. təşkilatları son 50 ildə dəfələrlə dəyişməsinə bax- mayarq, bu dəyişikliklər universitetlər üçün daha Yekun çox çətin və daha mürəkkəb bir prosesdir. Bir Elm, təhsil və istehsalın vəhdəti tarixi inkişafın universitetin əsas vəzifələri tədqiqat və təhsildir. heç bir mərhələsində indiki qədər aktual olmamışdır. Universitetlər bilikləri yaradır, qoruyur, paylaşır İnsan inkişafı amilləri sırasında mühüm yer tutan və cəmiyyətin xeyrinə istifadə edir. Keçən əsrdə elm və təhsil iqtisadiyyatla birbaşa və ya dolayısı bu funksiyalar və bunların bənzəri olan digər ilə sıx əlaqələrə malikdir. Təhsil əmək bazarının funksiyalar az dəyişdi. İnformasiyanın cəmiyyətin tələblərinə cavab verdikdə və təhsil alanların əldə xeyrinə istifadəsi yaşadığımız informasiya əsrində etdiyi bilik və bacarıqlar ölkədəki insan kapitalının daha qabarıq hala gəlmişdir. Biliyi yaradan inkişafına səbəb olduqda təhsilin iqtisadiyyata universitetlərlə biliyi praktik olaraq istifadə edərək müsbət təsirindən danışmaq olar. Elm isə əsasən məhsula çevirən sənayenin əlaqələri hər şeyin çox elmi biliklərin kommersiya realizasiyası müm- tez yeniləndiyi informasiya cəmiyyətində əlbəttə kün olanda iqtisadiyyata birbaşa müsbət təsir edir. ki, dəyişəcəkdir [8, s.103]. Hər zaman olduğu Postindustrial cəmiyyətdə elmi tədqiqat müəssisələri kimi, universitetlər yeniliyi inkişaf etdirmək və xüsusən də universitetlər həm insan kapitalının və yaradıcı bilikləri istehsal etmək və yaymaq inkişafı, həm də elmin kommersiyalaşması pros- baxımından informasiya cəmiyyətinin önündə esinin ən aparıcı elementləri sayılır. Müasir infor- durur. Postsənaye cəmiyyətində əsas problem masiya cəmiyyətində universitetlərlə və iqtisadiyyat elmin təşkilatlanmasıdırsa, ən vacib institut isə arasında qarşılıqlı əlaqə getdikcə daha da güclənir.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 152 GEOSTRATEGİYA Hazırda universitetlər elm-təhsil-biznes üçbucağının 9. Güler Gelgeç, Selim Adem Hatırlı. Bilgi əsas fiquruna çevriliblər. ekonomisi ve büyüme arasindaki ilişki: Türkiye Beləliklə, elm-təhsil-biznes tandemini effek- örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve tiv qurmaq, innovativ ideyaların transferi üçün İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Y.2018, C.23, S.1, universitet-iş dünyası arasında əlaqə yaratmaq, s.97-122. tədqiqatdan təhsilə, təhsildən də biznesə keçid 10. İmanov, K.S. 3.0 yaranan Universitetlərin edərək innovativ sahibkarlığı inkişaf etdirmək və əsasında düşünülmüş əqli mülkiyyət siyasəti durur. resurs əsaslı (təbii, kapital və əmək tutumlu) iqti- Azərbaycan Respublikasının Əqli Mülkiyyət Agen- sadiyyatdan biliklərə əsaslanan innovasiyalı iqti- tliyi. Bakı, 2019. sadiyyata transformasiya üçün yeni nəsil (üçüncü 11. İsmail Seki. Bilgi yönetişimi bağlamında üni- nəsil və sahibkarlıq universitetləri) universitetlərinin versitelerin ekonomideki rolü. İzmir – 2011. yaradılmasına ehtiyac vardır. 12. Sağ qal, öyrən, inkişaf et. Azərbaycanın inkişafının sürətləndirilməsi məqsədilə insan Açar sözlər: təhsilin iqtisadiyyatı, elmin kapitalına strateji investisiyaların yatırılması. iqtisadiyyatı, postindustrial cəmiyyət, bilik Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı / Dünya iqtisadiyyatı, elmin kommersiyalaşması, elm-təhsil- Bankı. 2020. biznes əlaqələri, tədqiqat və inkişaf, üçüncü nəsil 13. Shahid Yusuf, Kaoru Nabeshima. Üniver- universitetlər, sahibkarlıq universiteti, universitet- siteler ekonomik büyümeye nasıl katkıda bulunur. sənaye əməkdaşlığı Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası / Dünya Bankası. 2011. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI: 14. Süleyman Kevük. Bilgi ekonomisi (Knowl- 1. A.Musayev. Ölkənin innovasiya sistemi- edge economy) // Journal of Yasar University, 1(4), nin inkişafı məqsədilə dövlət, elm (innovativ 2006, – s. 319-350. universitetlər) və biznesin qarşılıqlı əlaqəsi. Ali 15. Süreyya Sakınç, Sibel Aybarç Bursalıoğlu. təhsil və cəmiyyət (elmi-metodiki jurnal). 1/2012. Yükseköğretimde Küresel Bir Değişim: Girişimci 2. Bilge Bingöl. Üniversite Özerkliğinin Değişen Üniversite Modeli. Cilt/Volume 2, Sayı/Number 2, Tanımı ve Üniversitelerin Yeniden Yapılandırılması. Ağustos/August 2012; Sayfa/Pages 92-99. Bingöl / Hacettepe Hukuk Fak. Derg., 2(2) 2012, 16. The Carnegie Commision on Higher Educa- 39–75. tion, Governance of Higher Education: Six Priority 3. Clark B. Excludes Changes in Educational Problems, New York, MacGraw-Hill Book Com- Areas: Development of Visual Studies and Concepts. pany, New York, 1973. New York: Open University Press, 2004. 452 p. 17. Wissema J.G. Advancement in the 3rd Gen- 4. Dicle Özcan, Halil Çakir. Üniversite-Toplum, eration University areas: At the same time, balanc- Devlet, Piyasa/Sermaye İlişkileri Bağlamında Üni- ing the administration of universities. Northampton, versite Özerkliği. Journal of Higher Education and MA: Edward Elgar, 2009. 478 p. Science. Cilt/Volume 6, Sayı/Number 1, Nisan/April 18. Wissema, J.G. Threat or Opportunity? From 2016; Sayfa/Pages 31-40. the Humboldt University to a Third Generation Uni- 5. E.Bağırzadə. Bilik iqtisadiyyatı, iqtisadi artım versity Model. University Prospects. 2014. və dövlət. UNEC ekspert jurnalı (5). 2018. 19. Wissema, J.G. Üçüncü Kuşak Üniversitelere 6. Əliyev, Ş.T. Azərbaycan iqtisadiyyatı. Doğru, Çev.:Özyeğin Üniversitesi, Özyeğin Üniver- Sumqayıt: 2018. - 376 s. sitesi Yayınları, İstanbul, 2009. 7. Erkan Erdil, M.Teoman Pamukçu, İ.Semih 20. Yenal Ünal. Bilgi toplumunun tarihçesi // Akçomak, Yelda Erden. Değişen üniversite-sanayi Tarih Okulu. Sonbahar 2009. Sayı V, – s. 123-144. işbirliğinde üniversite örgütlenmesi. Ankara Üniver- 21. Yunus Emre Özer. Girişimci üniversite mod- sitesi SBF Dergisi, Cilt 68, No. 2, 2013, s. 95 – 127. eli ve Türkiye. Uludağ üniversitesi İktisadi ve idari 8. Ferhat Ağçay. Üçüncü nesil üniversiteler: bilimler fakültesi dergisi. Cilt/vol. Xxx, sayı/no. 2, kolaylaştirici ve engelleyici faktörler ile başari 2011, pp. 85-100. unsurlarinin belirlenmesine yönelik üniversite 22. Zafer Çelik, Bekir S. Gür. Yükseköğretim Sis- paydaşlari üzerinde bir araştirma. İzmir – 2019. temlerinin Yönetimi ve Üniversite Özerkliği: Küresel
153 Eğilimler ve Türkiye Örneği. Journal of Higher SUMMARY Education and Science. Cilt/Volume 4, Sayı/Number Integration of science, education and production 1, Nisan/April 2014; Sayfa/Pages 18-27. in the formation of a modern university model The article examines the impact of the formation РЕЗЮМЕ of a modern university model on the integration of Интеграция науки, образования и science, education and production. It was noted that производства в формировании современной the unity of science, education and production has модели университета never been more relevant at any stage of histori- В статье исследуется влияние формирования cal development. Science and education, which современной модели университета на are important factors in human development, have интеграцию науки, образования и производства. direct or indirect links with the economy. The posi- Было отмечено, что единство науки, образования tive impact of education on the economy can be и производства как никогда актуально на seen when education meets the requirements of the
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal любом этапе исторического развития. Наука labor market and the knowledge and skills acquired и образование, которые являются важными by students lead to the development of human факторами человеческого развития, прямо или capital in the country. Science, on the other hand, косвенно связаны с экономикой. Положительное has a direct positive effect on the economy, espe- влияние образования на экономику можно cially when the commercial realization of scientific увидеть, когда образование соответствует knowledge is possible. In a post-industrial society, требованиям рынка труда, а знания и навыки, research institutions and especially universities are приобретенные студентами, приводят к развитию the leading elements in both the development of человеческого капитала в стране. С другой human capital and the commercialization of sci- стороны, наука оказывает прямое положительное ence. In today's information society, the relationship влияние на экономику, особенно когда between universities and the economy is growing. возможна коммерческая реализация научных At present, universities have become a key figure in знаний. В постиндустриальном обществе the science-education-business triangle. Thus, the исследовательские институты и особенно effectiveness of science-education-business rela- университеты являются ведущими элементами tions depends on the formation of a modern univer- как в развитии человеческого капитала, так и sity model. в коммерциализации науки. В современном информационном обществе отношения между Key words: economics of education, economics университетами и экономикой растут. В of science, academic capitalism, postindustrial настоящее время университеты стали ключевой society, knowledge economy, commercialization фигурой в треугольнике наука-образование- of science, science-education-business relations, бизнес. Таким образом, эффективность research and development, third generation univer- взаимоотношений науки, образования и бизнеса sities, university of entrepreneurship, university- зависит от формирования модели современного industry collaboration. университета.
Ключевые слова: экономика образования, экономика науки, академический капитализм, постиндустриальное общество, экономика знаний, коммерциализация науки, отношения науки, образования и бизнеса, исследования и разработки, университеты третьего поколения, университет предпринимательства, сотрудничество между университетами и промышленностью
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 154 GEOSTRATEGİYA
УДК: 330.342.24: 338.364.4 СТРАТЕГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ
ГОСУДАРСТВЕННОЙ ПОЛИТИКИ ЗАУР АЗИЗОВ Диссертант Азербайджанского ИННОВАЦИОННОЙ ЭКОНОМИКИ В Технического Университета КОНТЕКСТЕ ГЛОБАЛЬНЫХ ВЫЗОВОВ E-mail: [email protected] В современных условиях хозяйствования уровень человеческого капитала и инвестиций, все больше необходима переоценка стратегий вкладываемых в его развитие; 2) обеспечение инвестирования в научные исследования, верховенства закона и безопасности личной планирование и осуществление инновационной жизни граждан и бизнеса; 3) наличие высокого политики государства. С этой целью требуется качества жизни; 4) социальная стабильность; рассмотрение и применение различных 5) наличие активной и компетентной элиты; 6) мировых тенденций в этой сфере, а конкретно, высокая экономическая свобода; 7) высокий инновационную составляющую экономики уровень развития прикладных наук и т.д. целесообразно рассмотреть через призму [3]. Кроме того, важным считается наличие информационной межстрановой интеграции. высокоинтеллектуальных центров, например, Исследуя этапы развития инновационной инновационных центров, технопарков, политики в мире, можно отметить, что в промышленных парков, парков высоких различных странах и регионах мира степень технологий и других различных научно- использования инновационного продукта технических интеграционных центров. различная: в наиболее развитых странах Вопросы развития интеллектуальных инновационный потенциал находится на ресурсов и сектора экономики знаний, а так высоком уровне (Япония – 85 %, США – 60 же обеспечение сильного синергетического %), а в Азербайджане данный показатель эффекта интеллектуальной деятельности оценивается на уровне 5 %. Оценивая такого человека во всех сферах способствуют развитию рода информацию, можно отметить, что в инновационной экономики в нынешних нашей стране необходимо интенсифицировать условиях. Однако для этого необходимо развитие активный доступ к инновационному эффективности национальной инновационной распределению и для этого необходимо системы, поддерживаемой государством внедрить в жизнь ряд еще более конкретных путем применения пакета налоговых льгот и законодательных актов национального значения других преференций. Наряду с этим, требуется [1]. Главная роль в процессах разработки повышение привлекательности инвестиционно- инновационных технологий принадлежит инновационной среды с учетом формирования государству с использованием механизмов и развития инновационной инфраструктуры. поддержки и поощрения инновационных Во многих странах мира успешно реализуются инициатив предпринимателей и бизнесменов. механизмы поддерживаемой государством Данные механизмы должны опираться на эффективной венчурной системы, которая ряд институциональных преобразований усиливает эффективность и альтернативность во всех сферах экономики, в частности, в финансовой обеспеченности инновационной образовательной сфере. Так же немаловажным экономики страны. Безусловно, наличие фактором в этих процессах является политика благоприятной бизнес-среды может существенно государства в налоговой области (предоставление расширить инновационные процессы, освоение всевозможных преференций и привилегий), а так новшеств и их применение. Формирование же развитие венчурного бизнеса в стране [2]. здоровой и прозрачной конкурентной среды Отметим, что в мировой практике определение во многом увеличивает потенциал и реальные прогрессивных подходов к научному и возможности расширения структуры и инновационному уровню страны отличается повышения объема конкурентоспособной группой факторов и особенностей: 1) высокий продукции на мировых технологических
155 рынках, в том числе, стимулирует рост и требований современности. Во-первых, экспортоориентированной высококачественной мировоззренческая функция инновационной и наукоемкой инновационной продукции. экономики подразумевает неосферическое В связи с этим многие транснациональные мировоззрение, инновационную активность, корпораций вкладывают огромные финансовые создание инновационного процесса, систему средства на освоение новых инноваций и инновационных подходов и принципов по технологий, расширение и повышение отдачи от использованию интеллектуального потенциала. исследовательских работ, которые, в конечном Далее, неосферическая мировоззренческая итоге, усиливают конкурентоспособность функция подразумевает глубокое мировоззрение, компании и страны в целом. Государству характеризующее рациональное экономическое необходимо учитывать влияние каждого из и экологическое развитие национальной вышеприведенных факторов и особенностей экономики. Кроме того, инновационная функция развития инновационной экономики страны инновационной экономики состоит в создании
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal [4]. Отметим, что инновационная политика в условий для развития производительных стране на современном этапе развития является сил на основе наукоемких технологий не скомпонованной, т.к. различные аспекты и их совершенствования посредством инновационной политики отражены в ряде интеллектуализации производственных законодательных актов, и ответственные за отношений с привлечением природных и инновационную составляющую экономики экономических ресурсов страны [8]. Что касается различные государственные органы слабо функции социальной значимости инновационной согласованы и координированы в единой экономики, то при этом имеется в виду цели создать многофакторную цельную повышение благополучия людей и общества на инновационную политику в стране [5]. основе коммуникационных и информационных Следует подчеркнуть, что в основе иннова технологий, являющихся составной частью ционной экономики больше всего выделяется инновационной экономики, особенно в инновационный процесс, отражающий различные сфере развития цифровых технологий. Особо этапы инновационной деятельности. Это связано рассматривается функция прогнозирования с созданием, внедрением и распространением инновационной экономики, которая состоит в инновационной продукции, что, в свою предвидении результатов создания, применения очередь, обеспечивает новый технологический и распространения инновационной продукции, уклад в сфере инноваций [6]. Основная цель прогнозирования инновационного развития в инновационной экономики состоит в создании коротко-, средне- и долгосрочной перспективе. инновационной продукции, ее применении В целом, системная функция инновационной и распространении, интеллектуализации экономики определяет комплексный и основных производственных факторов, системный подход к задачам, связанных с переходе на новый технологический уклад, созданием, применением и распространением обеспечивающий гармоничное и устойчивое инновационной продукции, расширение развитие природы и общества, способствующий инновационной траектории и усиления изучению человеческих отношений во всех инноватизации национальной экономики [9]. сферах хозяйственной деятельности [7]. Что В процессе освоения и применения касается функций инновационной экономики, инновационных идей и функций требуется то они достаточно обширны и основными из активная организация просветительных работ них являются: мировоззренческая социальная, по расширению заинтересованных сторон и прогнозная, системная, просветительная, формированию благоприятной инновационной экологическая, стратегическая, информационно- среды и повышению инновационной мотивации коммуникационная, правовая, интеллектуальная, для освоения новых знаний по развитию инвестиционная и организационное человека, в том числе, развитию неосферического управление. Хотели бы раскрыть сущность инновационного мировоззрения, осмысления перечисленных функций инновационной важности инноватизации экономических экономики в контексте глобальных вызовов процессов. Один из немаловажных факторов
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 156 GEOSTRATEGİYA и подходов к развитию инновационной индивидуальными качественными знаниями в экономики подразумевает экономное и условиях углубления и расширения элементов, рациональное использование естественных базовых принципов инновационной экономики ресурсов, охрану окружающей среды, переход в условиях усиления глобальных требований с сырьевой экономики на экологическую [13.]. Как известно, реализация инновационных экономику, экономику охраны природы и проектов и создание необходимой обеспечение сбалансированности экономико- инновационной инфраструктуры, стартапов, экологической системы страны. [10]. Если инновационных центров и зон, требует немалые исходить из общепринятых подходов для инвестиционные ресурсы и постоянные притоки перехода на новый технологический уклад, в финансовых ассигнований, которые больше которых востребовано многостороннее развитие всего обуславливают разработку механизма и применение технологических компонентов инвестирования и стимулирования создания и элементов инновационной экономики наукоемких производств, высоконаукоемких непосредственно связана с инновационным производственных технологий и инновационных технологическим укладом, охватывающим услуг. Стимулирующий механизм включает создание, применение и распространение налоговые льготы, дотации, предоставление высоких инновационных технологий и льготных кредитов и другие инструменты обеспечение технологического прорыва в государственной поддержки инновационной нынешних условиях [11]. Усиление и повышение деятельности. эффективности государственной политики Кроме того, особое значение имеет слаженное инновационной экономики обуславливает обеспечение организационно-управленческих расширение инновационного потенциала элементов инновационной экономики, которые страны и создание наукоемкого производства и заключаются в создании и применении инновационных услуг, основанных на передовых инноваций, координации хозяйственной знаниях и интеллектуальных ресурсах, деятельности, размещении инновационных результатах научно-исследовательских работ ресурсов, обеспечении гибкости сетевой университетов и научных организаций страны. структуры, иерархических отношений в сферах Всё это даёт дополнительные возможности для совершенствования управленческой структуры обеспечения рациональности и продуктивности и др. [14]. Для продуктивности и реализации инновационной политики страны, которая, прогнозируемых проектных показателей в свою очередь, способствует устойчивому рентабельности и прочих вопросов финансовой развитию национальной экономики. доходности и успешности инновационного Далее, углубление процессов применения субъекта необходимо приведение в соответствие механизмов и инструментария информационно- экономики страны требованиям развития коммуникационных технологий более технологического уклада, наличия высокого эффективно для обеспечения деятельности и конкурентоспособного качества жизни, субъектов инновационной системы обеспечение высокого удельного веса, например, посредством обмена знаниями, технологиями свыше 60-80% инновационных предприятий и интеллектуальной собственностью. [12]. Для и инновационной продукции в стране. При этого требуются необходимые законодательные этом одним из важных факторов являются акты и правовые основы с целью развития оптимальные капитальные вложения и, в целом, инновационной экономики. В результате финансовая обеспеченность инновационного работоспособности законодательных актов процесса и последовательной реализации его и законов, продуктивность содействует этапов от возникновения инновационных идей организации инновационной деятельности, до доведения их до инновационной продукции, распределению, обмену и распространению которая отличается конкурентоспособностью результатов реализации инновационных и экспортноориетированностью и имеет функций. При этом один из ключевых факторов большой спрос на технологических рынках интенсивного развития инновационной [15]. Формирование более перспективных деятельности заключается в обладании технологических инноваций способствует
157 обеспечению эффективного ведения координацию мероприятий, проводимых инновационной деятельности и ускорению субъектами координационной деятельности инноватизации национальной экономики. в сфере инновационного развития экономики Подобное развитие инновационной деятельности (включая старт-ап деятельность) [18]. В позволяет обеспечить формирование результате реализации данного документа более здоровой конкурентной среды, оживились инновационная деятельность, благоприятствует развитию рынка инноваций началось формирование отдельных элементов и промышленности с уклоном на высокую национальной инновационной системы, создан экспортоориентированность и наукоёмкость. Парк Высоких Технологий при Национальной Кроме того, инновационная экономика отражает Академии Наук Азербайджана, в котором все особенности рыночной экономики, однако уже функционирует ряд резидентов по при инновационной экономике создаются созданию новых инновационных продуктов и развиваются новые рынки [16]. В целом, и реализации инновационных проектов. В
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal инновационная экономика строится на основе целом, национальная инновационная политика создания новых рынков: 1) рынок инновационной Азербайджана с каждым годом набирает продукции и услуг; 2) рынок интеллектуальной обороты [19]. Как известно, производимая собственности; 3) рынок интеллектуального в Азербайджанской Республике продукция труда и высокоспециализированных по сравнению с передовыми мировыми конкурентоспособных профессионалов; 4) странами отличается высокой энерго- и инвестиционный рынок; 5) инновационный материалоемкостью. В связи с этим основная рынок; 6) рынки создания научных и обязанность инновационной экономики в нашей инновационных организаций; 7) рынок стране состоит в обеспечении снижения энерго- инновационных менеджеров и бизнес-агентов; 8) и материалоемкости производимой продукции рынок инновационных услуг и т.д. путем перехода на современные высокие Все эти процессы в той или иной степени инновационные технологии. Поэтому, считаем, нашли свои отражение в мировом масштабе что в современных условиях в Азербайджане в стратегиях формирования инновационной имеются благоприятные условия для экономики. Если исходить из международного формирования инновационной среды, и поэтому опыта и уровня развития инновационной особо необходимо сформировать национальную деятельности стран мира, международных инновационную концепцию. Так, мы считаем, кооперационных и интеграционных процессов что в концептуальные основы национальной по развитию инновационной экономики, то инновационной системы целесообразно можно разделить все страны на 6 групп: 1) включение некоторых положений, которые технологическое ядро: США, Япония, Германия, отображены на рис.1. Англия, Франция; 2) страны, входящие в первый Развитие концепции формирования технологический круг: Южная Корея, Канада, инновационной экономики в Азербайджанской Швеция, Австралия; 3) страны, входящие во Республике требует существенного усиления второй технологический круг; 4) развивающиеся инновационной политики в контексте глобальных страны Восточной Европы; 5) страны СНГ и 6) воздействий и угроз. Главные направления низко развитые страны мира [17]. инновационной модели экономического развития Отметим, что в последние десятилетия в страны отражены в концепции развития Азербайджане усиливается государственная «Азербайджан – 2020: взгляд в будущее». инновационная политика с целью формирования В Концепции на первый план выдвинуты национальной инновационной системы и такие важные задачи, как модернизация ее инфраструктуры. С этой целью издано экономики в технологическом отношении за Распоряжение Президента АР от 10.01.2019 счет качественного роста в сфере перехода «Об обеспечении координации в области результатов научной и научно-технической инновационного развития в Азербайджанской деятельности на инновационный путь развития. Республике», в котором было постановлено Администрации Президента АР обеспечить Рис. 1. Концептуальные факторы основы
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 158 GEOSTRATEGİYA
среды и т.д. определение важных элементов разработка единой инновационной национальной инновационной системы для политики в стране реализации всех аспектов инновационной политики Ключевые слова: Азербайджан, инновационная
формирование отраслевой структуры Концепту- создание региональной подсистемы экономика, инновационная деятельность, национальной инновационной системы альные национальной инновационной системы факторы инновационные процессы, обеспечение
основы создание правовой базы инноваций и нацио- создание инновационных эффективности государственной политики принятие соответствующих законов нальной институтов, в том числе в стране инфраструктур инноваций иннова- инновационной экономики, национально
ционной инновационная система, глобальные вызовы. обеспечение развития высоких системы развитие инновационного технологий в стране предпринимательства
стимулирование привлечения повышение мотивации инвестиций в организацию СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ инновационного бизнеса инновационной деятельности 1. Huseynova, A. Methodology of Monitoring and повышение инновационной формирование активности населения в человеческого капитала и стране др. Evaluation of the Innovation Potential of Azerbai- jan // Информация и инновации. 2018. Т. 13, № 2. национальной инновационной системы 2018. – c. 70–86. (подготовлено автором). 2. Мамедзаде Э. Глобальные вызовы и формирование инновационной экономики в Надо отметить, что в стране осуществляется Азербайджане // Кавказ и глобализация. 2014. определенная работа в сфере инновационного №3-4. – C.66-72 развития. Наряду с Парком Высоких 3. Тагиев, А.Н. «Основы инновационной Технологий, который упоминался выше, теории». Серия инновационных брошюр (СИБ) П в стране функционирует ряд технопарков, / Баку: «Текнур», 2012, 56 c. промышленных парков и других подобных 4. Ильенков, С.Д., Кузнецов, В.И., Ягудин, многофункциональных структур, в которых С.Ю. Инновационный менеджмент. Учебно- разрабатываются и внедряются высокие методический комплекс / Под ред. профессора, технологии, строятся инновационные д.э.н. Ягудина, С.Ю. – М.:МЭСИ. – 2009. – 192 с. производства и выпускается инновационная 5. Алиева, Ю. Анализ пробелов в сфере науки, продукция и пр. технологий и инноваций (НТИ) в Азербайджане. 2020 г. – https://unece.org/sites/default/ ЗАКЛЮЧЕНИЕ files/2021-03/STI%20gap%20analysis_Azerbaijan_ В ближайшей перспективе в Азербайджане Report_Yulia%20Alieva_RUS.pdf. в контексте глобальных вызовов необходимо 6. Rodriguez V., Soeparwata A. The Governance усилить стратегические аспекты государственной of Science, Technology and Innovation in ASEAN политики инновационной экономики и завершить and Its Member States // Journal of the Knowledge формирование национальной инновационной Economy. 2015. Vol. 6, № 2. P. 228–249. системы, и для этого особо необходимо 7. Воронин, С.А., Корабоев Б.У. акцентировать внимание на ряд вопросов и Государственное стимулирование развития проблем: инновационной сферы в условиях глобализации // - в настоящее время одним из важнейших Искусство управления. 2017. Том 9, № 3. С. 434- приоритетов государственной политики в 451. Азербайджане является переход экономики на 8. Кирсанова, Е.Г. Инновационная политика в новый путь развития, которые требуют более современном обществе: принципы и особенности эффективных и решительных мер с этой сфере; реализации // Вестн. Волгогр. гос. ун-та. Сер. 4, - необходима интенсификация развития Ист. 2013. № 1 (23). – с. 179-183. наукоемких технологий, основанных на знаниях 9. Mingaleva, Zh., Danilina H. Significance of и интеллектуальных ресурсах страны; Technological Innovations for an Increase of Com- - решение существующих проблем и барьеров, petitiveness of Industrial Companies // Life Science замедляющих усиление инновационной Journal. 2014. Vol. 11, № 8s. P. 211–215. экономики в стране требует ускоренного развития 10. Васин, В.А., Миндели, Л.Э. инновационной деятельности, создания более Пространственные аспекты формирования и продуктивной и привлекательной инновационной развития национальной инновационной системы
159 // ИННОВАЦИИ, 2011. - №11. – С. 24 - 34. Milli iqtisadiyyatın innovasiyalaşdırılmasının strateji 11. Иванова, Н. Инновационная динамика aspektləri araşdırılmışdır. İnnovasiya fəaliyyətinin мировой экономики // Наука и инновации. 2008. № gücləndirilməsi üçün müvafiq innovasiya in- 6. С. 47–52. frastrukturunun yaradılması məsələlərinə diqqət 12. Райзберг, Б., Морозов, Н. Государственное yönəldilmişdir. Azərbaycanda milli innovasiya sis- управление инновационными процессами // teminin konseptual amillərinin sxemi hazırlanmışdır. Экономист. 2008. № 1. С. 35–38. Ölkədə innovasiya proseslərinin sürətləndirilməsinin 13. Николаев, М.А., Махотаева, М.Ю., və bununla bağlı dövlət innovasiya siyasətinin Сущность и атрибуты инновационной политики optimallaşdırılmasının vacibliyi bildirilmişdir. // Псковский регионологический журнал. 2013. İnnovasiya iqtisadiyyatının inkişafında dövlət №15. – с. 38-41. siyasətinin təkmilləşdirilməsi və gücləndirilməsi üzrə 14. Тагиев, А.Г. Инновация (в теоритическом и tövsiyələr hazırlanmış və təkliflər verilmişdir. практическом аспекте). Баку, Текнур, 2018 –552 с.
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 15. Лукоянов И.В. Инновационная Açar sözlər: Azərbaycan, innovasiyalı iqtisadiyyat, политика России: история и современность // innovasiya fəaliyyəti, innovasiya prosesləri, «Науковедение», Том 8, №3 (2016) http://naukove- innova siya iqtisadiyyatı üzrə dövlət siyasətinin denie.ru/PDF/118EVN316.pdf səmərəliliyinin təmin edilməsi, milli innovasiya sis- 16. Орлова, Л.Н. Инновационная экономика: temi, qlobal çağırışlar. факторы и противоречия развития, уровни формирования // Интернет-журнал SUMMARY «Науковедение» Том 7, №2 (2015) http://naukove- STRATEGIC ASPECTS OF PUBLIC POLICY denie.ru/PDF/83EVN315.pdf. OF THE INNOVATION ECONOMY IN THE 17. Əzizov Z.F. İnnovasiya iqtisadiyyatı və onun CONTEXT OF GLOBAL CHALLENGES Azərbaycanda formalaşdırılması konsepsiyalarının The strategic aspects of public policy of innova- işlənilməsi, Bakı, “Vektor” Beynəlxalq Nəşrlər Evi, tion economy in the context of global challenges are 2020, 122 s. investigated in the article. The essence of the innova- 18. Распоряжение Президента tion economy is analyzed for this purpose. Processes Азербайджанской Республики «Об обеспечении and mechanisms of formation and development of координации в области инновационного развития innovative economy in the world countries are con- в Азербайджанской Республике». г.Баку, 10 sidered. The advantages of the innovation economy января 2019 г. and the positive impact on the development of the 19. Шукюров, Н. Национальная инновационная country's economy are given. Strategic aspects of in- политика в действии. 08.07.2019. https://azertag. novation of the national economy are considered too. az/ru/xeber/Nacionalnaya_innovacionnaya_ Attention to the creation of an appropriate innovation politika_v_deistvii-1303775. infrastructure to strengthen innovation activities is paid. A scheme of conceptual factors of the national XÜLASƏ innovation system in Azerbaijan is developed. The QLOBAL ÇAĞIRIŞLAR KONTEKSİNDƏ importance of accelerating innovation processes İNNOVASİYA İQTİSADİYYATI ÜZRƏ in the country and optimizing the state innovation DÖVLƏT SİYASƏTİNİN STRATEJİ policy is noted then. Recommendations and sugges- ASPEKTLƏRİ tions to improve and strengthen public policy in the Məqalədə qlobal çağırşlar konteksində inno- development of the innovation economy are given in vasiya iqtisadiyyatı üzrə dövlət siyasətinin strateji the end of the article. aspektləri tədqiq olunmuşdur. Bu məqsədlə in- novasiya iqtisadiyyatının mahiyyəti açıqlanmış Keywords: Azerbaijan, innovative economy, inno- və təhlil olunmuşdur. Dünya ölkələrində inno- vation activity, innovation processes, ensuring the vasiya iqtisadiyyatının formalaşdırılması və inkişaf effectiveness of state policy on innovation economy, etdirilməsi prosesləri, mexanizmləri baxılmışdır. national innovation system, global challenges. İnnovasiya iqtisadiyyatının üstün cəhətləri və ölkə iqtisadiyyatının inkişafına müsbət təsiri verilmişdir.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 160 GEOSTRATEGİYA
UOT 33.336.228 MÜTƏRƏQQİ VERGİ SİSTEMİNİN
FORMALAŞMASINDA ELGİZ SEYİDOV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, İNNOVATİV İDARƏETMƏ ÜSULLARININ doktorant TƏTBİQİNİN BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏSİ
Giriş sosial və iqtisadi sahələri əhatə edir və dövlətlərin Son illərdə Azərbaycanda vergi inzibatçılığı vergi orqanları qarşısında yeni problemlər yaradır. və vergi siyasəti sahəsində problemlər mövcud- Öz növbəsində vergi idarələri bu cür problemlərin dur və bu səbəbdən ciddi islahatlara ehtiyac öhdəsindən gəlməyə və rəqəmsal mühitə vardır. Burada söhbət, bir tərəfdən vergi yükünün uyğunlaşmağa çalışırlar. yüngülləşdirilməsindən, digər tərəfdən vergitutma strukturunda ciddi dəyişikliklərin edilməsindən 1. Vergi orqanlarının fəaliyyətinin gedir. Təəssüf ki, respublikada vergi strukturunda rəqəmsallaşdırılmasında innovativ problemlər var. Hüquqi şəxslərin və müəssisələrin texnologiyaların tətbiqi zəruriliyi vergi yükü tədricən azaldılmalı və bütün sistemdə İnformasiya texnologiyalarının inkişafı ilə paralel ciddi diferensiasiya əldə edilməlidir. Mütərəqqi vergi olaraq əhalinin sürətli, sərfəli və keyfiyyətli bir şəkildə siyasətinə ehtiyac vardır. xidmət almaqda sosial ehtiyacları da artır. Müəssisə Eyni zamanda, bu məsələdə dünya praktikasına kimi, vergi orqanları da yeni vergi axınlarından istinad edilməlidir. Məsələ burasındadır ki, yüksək istifadə etməli və həm vergi nəzarəti məqsədi ilə, həm gəlirli şəxslərə tətbiq olunan vergilər əhəmiyyətli də vergi ödəyicilərinə fərdi xidmətlər göstərmək üçün dərəcədə artırılmalıdır. Belə bir addımın gəlirin vergi ödəyiciləri ilə daim əlaqə saxlamalıdırlar. gizlədilməsinə, ikili mühasibat aparılmasına səbəb Vergi orqanlarının böyük məlumat massivlərinin ola biləcəyinə etirazlar gələ bilər. Lakin dünya toplayıcısı və akkumulyatoru kimi mövqeyinin praktikasında bu cür hadisələrlə mübarizə üçün unikallığı, praktik olaraq iki əsas iş sahəsinin - nəzarət kifayət qədər təsirli yollar var. Bunun sayəsində kiçik və xidmətin vahid rəqəmsal platforması əsasında və orta sahibkarlar üçün vergi yükünün azalmasına vergi ödəyicilərinə ən geniş çeşidlə elektron formada nail ola bilərik. xidmətlər təmin olunan harmonik inteqrasiyaya nail Bununla birlikdə vergi növlərində böyük olmağa imkan verir. dəyişikliklər edilməlidir. İqtisadi fəaliyyətin inkişafına Vergi orqanlarının fəaliyyətinin mane olan əlavə dəyər vergisi (ƏDV) kimi maliyyə rəqəmsallaşdırılmasında mühüm rol nəzarət işində alətindən tədricən uzaqlaşmalı və daha mütərəqqi tətbiq olunan innovativ texnologiyalardır. Belə ki, ver- siyasətin həyata keçirilməsinə nail olmalıyıq. Çünki gi prosedurlarının elektron fiskalizasiya edilməsinin ƏDV-nin quruluşuna və mahiyyətinə baxsaq, bu vacib elementlərindən biri aşağıdakıları təmin edən növ verginin biznes fəaliyyətinə ciddi şəkildə mane elektron hesab-faktura mexanizminin tətbiqidir: olduğunu görəcəyik. • dövlətlərin vergi ödəyiciləri üçün müasir vergi Digər tərəfdən, ƏDV inflyasiya ilə əlaqəli vergi qaydaları; növüdür. Yəni əlavə dəyər vergisinin tətbiqi birbaşa • malların ixracatındakı maneələrin minimuma qiymət artımı və daha yüksək həqiqi inflyasiya endirilməsi; gözləntilərinə xidmət edir. Beləliklə, daha mütərəqqi • elektron qaimə fakturalarından istifadə edərkən vergi siyasətinin həyata keçirilməsi ən vacib vergi ödəyiciləri və vergi orqanları üçün vaxt və əmək prioritetlərdən biridir. xərclərinin azaldılması; Rəqəmsal transformasiya, qabaqcıl • vergi ödəyicilərinin vergi məmurları ilə birbaşa texnologiyaların tətbiqi ilə yanaşı, təşkilati strukturda əlaqələrinin azaldılması; və insan resurslarında keyfiyyət dəyişikliklərini, yeni • elektron sənəd dövriyyəsinin yaradılması və ilkin biznes modellərinin tətbiqini, rəqəmsallaşdırma üçün vergi hesabatlarının avtomatik hazırlanması imkanının uyğunlaşdırılmış qanunvericiliyin yaradılmasını və təmin edilməsi; yeni sistemlər üçün idarəetmə qərarlarının qəbul • B2B sektorundakı əməliyyatların şəffaflığı edilməsini təmin edir. Bu dinamik proses bütün (biznesdən biznesə).
161 Digər bir nümunə, pərakəndə satış və xidmət vergi əməliyyatlarına cəhdləri avtomatik aşkarlayır və sahələrində yeni nəsil onlayn ödəmələrin istifadəsidir. yatırır. Bu cihazlar real vaxt rejimində aparılmış nağd Rəqəmsal iqtisadiyyatın geniş inkişafı vergi əməliyyatlar barədə məlumatları birbaşa və ya idarələrindən yeni şərtlərə uyğunlaşmağı və e-ticarət maliyyə məlumat operatorları vasitəsi ilə vergi iştirakçıları üçün uyğun tələblər yaratmağı tələb orqanlarına ötürür. edir. Məsələn, Azərbaycan Respublikasında elektron Pərakəndə sektoru üzərində bu nəzarət me- xidmətlər alıcısı, habelə respublikadan kənarda elek- todu, pilot layihədən tutmuş geniş miqyaslı bir işə tron qaydada keçirilən lotereyaların, müsabiqələrin və qədər bütün MDB üzv dövlətlərinin vergi idarələri digər yarışmaların iştirakçısı vergi orqanlarında qey- tərəfindən istifadə olunur. Yeni mexanizm vergi diyyata alınmırsa, ƏDV yerli bank və ya xarici bankın orqanları ilə qarşılıqlı əlaqəni rəsmiləşdirir, nəzarət- respublika filialı tərəfindən büdcəyə hesablanır və kassa aparatlarının qeydiyyatı və istifadəsi prosesini ödənilir, ödəniş isə alıcının hesabına həyata keçirilir. mümkün qədər avtomatlaşdırır və eyni anda bir neçə Biznesin inkişafı və vergi ödəyicilərinə xidmətin
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal vacib məqsədə çatmaq məqsədi daşıyır: keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün ən əlverişli şəraitin • proseslərin şəffaflığını artırmaq və qanunsuz yaradılması məqsədilə bir sıra elektron xidmətlər əməliyyatların mümkünlüyünü minimuma endirməklə hazırlanmışdır ki, bunun sayəsində mərkəzləşdirilmiş vətəndaşların və təşkilatların maraqlarını təmin etmək; qaydada lazımi sertifikatları və icazələri ala, vergi • istehlakçıların müdafiəsi; hesabatlarını təqdim edə, vergi məsləhətlərini ala və • hesablaşmaların aparılması üçün müəyyən vergi qanunvericiliyindəki yenilikləri öyrənə bilər. edilmiş qaydaya uyğunluq; Dövlətlərin vergi idarələrinin siyasətinin əsas • pərakəndə satış gəlirlərinin uçotunun və büdcəyə məqsədlərindən biri də vergi ödəyicisinin vergi əlavə dəyər vergisinin (ƏDV) ödənilməsinin təmin orqanları ilə təmaslarını minimuma endirmək və ən edilməsi. yeni informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından Vergi inzibatçılığı üçün rəqəmsal texnologiyalar istifadə etməklə elektron xidmətlər spektrini sahəsindəki yeniliklərin diqqətəlayiq nümunəsi, genişləndirməkdir. Bu siyasətin uğurla həyata Azərbaycan Respublikasında böyük həcmli keçirilməsi vergi ödəyicilərinin vaxt itkisini mak- məlumatların işlənməsi üçün “Böyük Məlumat” sis- simum dərəcədə aradan qaldırmağa imkan verir və teminin tətbiq edilməsidir. Sistem vergi ödəyicilərinin vergi orqanları ilə qarşılıqlı əlaqəni mümkün qədər hesabatlarının, üçüncü şəxslərin məlumatlarının rahat edir. işlənməsi, eləcə də yeni nəsil kassalardan onlayn və Əsasən elektron xidmətlər vergi ödəyicilərinə elektron hesab-fakturalar nəticəsində əldə edilməsi aşağıdakı kimi təqdim olunur: veb portal (vergi üçün istifadə olunur. Analitik hesabatlar gündəlik xidmətinin rəsmi saytı); mobil tətbiqetmələr; xidmət büdcə daxilolmaları predmetini, satış həcmlərini və mərkəzi; zəng mərkəzi vasitəsilə. s. ölkəyə idxaldan və ya istehsaldan başlayaraq son Rahat qarşılıqlı fəaliyyət üçün bütün vergi istehlakçıya satmaqla bitən malların tam hərəkət xidmətləri MDB-yə üzv dövlətlərin vergi idarələrinin zəncirinin qeydiyyatı sistemi hazırlanır. Gömrük rəsmi saytlarında asanlıqla mövcuddur. Bu inter- bəyannamələrinin, hesab-fakturaların və kassa net saytlarında əyalətlərin vergi sistemləri, vergi çeklərinin verilənlər bazalarındakı məlumatları dərəcələri haqqında ətraflı məlumatlar yer alır və müqayisə edib təhlil etməlidir. Sistem, respublika ödəniləcək vergi məbləğini hesablamaq imkanı ərazisində malların izlənilməsini effektiv təmin verir (vergi kalkulyatoru bölməsində). MDB üzv etməyə imkan verəcəkdir. dövlətlərinin vergi idarələrinin rəsmi saytlarında vergi Digər bir unikal layihə, Azərbaycan Vergi orqanları ilə elektron yazışmalar aparmaq, ərizə və Xidmətində yaradılan, avtomatik məlumat müqayisəsi müraciətlər göndərmək, görüş təyin etmək müm- əsasında B2B sektorundakı hər əməliyyat üçün kündür. vergilərin ödənilməsinə nəzarəti təmin etməyə im- Bundan əlavə, bu saytlar şirkətlər haqqında bütün kan verən avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemidir. lazımi məlumatları əldə etmək mümkün olduğu Bu sistem sayəsində Azərbaycan Vergi Xidməti, hər dövlət reyestrlərinə çıxışı təmin edir. Belarusiya vergi ödəyicisi və hər əməliyyat üçün real vaxtda Respublikası və Rusiya Federasiyasında sertifikatı / riskləri qiymətləndirə bilər. Sistem dəyər zəncirləri vergi rezidenti statusunu veb saytdan yoxlamaq olar. qurur, qanunsuz əməliyyatlardan faydalananları Moldova Respublikasında vergi hesab-fakturalarının müəyyənləşdirir, ƏDV-dən yayınma və ya qanunsuz reyestrinə giriş açıqdır.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 162 GEOSTRATEGİYA MDB üzvü olan dövlətlərin vergi idarələrinin səviyyəsinin yüksəlməsinin məntiqi nəticəsi vergi internet saytlarında vergi ödəyiciləri bir fiziki şəxsin, orqanlarının və biznesin adaptiv rəqəmsal platfor- bir hüquqi şəxsin qeydiyyatı xidmətini ala, patentlərin maya çevrilməsidir. Bu, inzibati yükü minimuma verilməsini tələb edə, həmçinin vergi orqanından endirəcəkdir: vicdanlı vergi ödəyiciləri üçün vergi qeydiyyatdan çıxa bilərlər. Belə ki, Moldova öhdəliklərinin icrası onların iş proseslərinin bir Respublikasında vergi orqanının veb saytında ƏDV hissəsi olaraq həyata keçiriləcək və nəzarət və nəzarət vergi ödəyicilərinin qeydiyyatı xidmətini əldə etmək fəaliyyətləri yalnız potensial pozuculara və ya platfor- olar. Bundan əlavə, respublika veb saytında barkod- madan kənar olanlara yönəldiləcəkdir. lardan istifadə edərək hesabat doldurmaq imkanı Gələcəkdə MDB üzv dövlətlərinin vergi orqanları verilir. vergi inzibatçılığının gündəlik həyata harmonik Vergi ödəyicisi statusunda qeydiyyatdan keçdikdən inteqrasiyasını təmin edərək vergi ödəyiciləri ilə sonra, MDB üzv dövlətlərinin vətəndaşları şəxsi tərəfdaşlıq əlaqələrini inkişaf etdirməyə davam hesablarına giriş əldə edirlər (istifadəçi identifikasiyası etmək niyyətindədirlər. Beləliklə, vergi idarələrinin istifadəçi kodu, şifrə-parol, giriş parolu, elektron fəaliyyətinə rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi ilə imza vasitəsilə təmin olunur). Fərdi hesablarda gələcəyin iqtisadiyyatı - bilik və etimad iqtisadiyyatı vergi orqanına gəlməzdən əvvəl hesabat vermək qurulacaqdır. və bəyannamələri elektron formada göndərmək, bəyannaməni əvvəlcədən doldurmaq mümkündür. 2. Vergilərin rəqəmsal iqtisadiyyata və rəqəmsal Vergiləri bank kartları ilə ödəmək və ya fərdi hesab- texnologiyaların vergitutmaya nüfuz etməsi larda olan məlumatlara əsasən ödəmə sənədləri yarat- İnformasiya və kommunikasiya texnologiyaları maq bacarığı Azərbaycan Respublikasında, Rusiya sektorunun inkişafı iqtisadi fəaliyyətdə əhəmiyyətli Federasiyasında və Tacikistan Respublikasında həyata dəyişikliklərə səbəb olur ki, bu da vergi və gömrük keçirilir. tarifləri daxil olmaqla müvafiq dövlət tənzimləmə Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikasında, Bela- vasitələrinin tətbiq olunmasını tələb edir. İndiki rus Respublikasında və Rusiya Federasiyasında vergi mərhələdə dövlət üçün dəyişən biznes proseslərinə ödəyicilərinin şəxsi hesabı üçün xidmətin mümkün və maliyyə əməliyyatlarına vergi qoyulmasını təmin cari funksionallığı ilə, lakin mobil cihazın üstünlükləri etmək vacibdir. Eyni zamanda, rəqəmsal texnologi- nəzərə alınmaqla mobil tətbiqetmə hazırlanmışdır. yalar vergi və gömrük orqanlarının işinə tətbiq olunur. Azərbaycanın Asan İmza layihəsi bir sahibkara Vergilər rəqəmsal iqtisadiyyata nüfuz edir və rəqəmsal dünyanın hər yerində mobil telefondan istifadə texnologiyalar vergitutmaya nüfuz edir (vergi idarəsi edərək müqavilələr imzalamaq, vergi öhdəliklərini və vergi nəzarəti). Bu tamamlayıcı və bir-birindən yerinə yetirmək, fiziki və hüquqi şəxslərin onlayn asılı olan proseslər, onlayn ticarət sektorunun inkişaf qeydiyyatını həyata keçirmək, ƏDV depozit hesabı və tendensiyaları və Azərbaycanda vergi və gömrük elektron vergi hesab-fakturası tətbiq edərkən elek- orqanlarının iş nümunələri ilə təsvir edilmişdir. tron imzalardan istifadə etmək imkanı verir. "Asan İqtisadi inkişafın hazırkı mərhələsi texnologiyanın İmza" sim kartından istifadə edərək sertifikatlaşdırma əhəmiyyətinin artması ilə xarakterizə olunur. xidmətlərinin göstərilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Texnologiya iqtisadiyyata nüfuz etdiyi kimi iqtisadi- Respublikası Vergilər Nazirliyinin (hazırda yyat da getdikcə texnologiyaya nüfuz edir. Bu yeni İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Dövlət Vergi Xidməti) mərhələ bu gün rəqəmsal iqtisadiyyat adlanır. müasir Asan sertifikatlaşdırma mərkəzi yaradılmışdır. Rəqəmsal iqtisadiyyatın formalaşması, dövlət Bəzi dövlətlərdə informasiya və kommuni- tənzimləmə prosesləri və mexanizmlərinin kasiya texnologiyalarının inkişafı və tətbiqi üzrə uyğun inkişafına və təkmilləşdirilməsinə ehtiyac dövlət proqramlarının icrası zamanı bir sıra daxili müəyyənləşdirir. Vergi, vergi siyasəti və gömrük və idarələrarası informasiya sistemləri inkişaf etdirilmiş tarif tənzimlənməsi sahəsi də burada istisna deyil və və geniş istifadə olunur, idarələrarası vergi məlumat əksinə, prioritet diqqət tələb edir. Vergilər, rüsum- mübadiləsi müasirləşdirilir. lar və gömrük rüsumları, habelə onların idarəetmə Rəqəmsal transformasiya səyləri gözə çarpan mexanizmləri, dəyişən iqtisadi prosesləri və maliyyə nəticələr verir. Bir sıra ölkələrdə vergi gəlirlərində əməliyyatlarının texnologiyaları ilə uyğun olmalıdır. əhəmiyyətli artım olduğu qeyd etmək olar, məsələn, ABŞ, Avropanın inkişaf etmiş ölkələri və son beş ildə Rusiya Federasiyasında büdcəyə BRİKS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və vergi gəlirləri iki dəfə artdı. Rəqəmsal yetkinlik Cənubi Afrikadan ibarət) ölkələri bütövlükdə
163 iqtisadiyyatın 2-3 il və ya daha çox rəqəmsal və tarif tənzimlənməsi sahəsində iki əsas istiqaməti transformasiyaya dair proqramların qanunverici- vurğulamaq lazımdır: 1) rəqəmsal iqtisadiyyatda lik və tənzimləməsində Rusiyanı və digər MDB əməliyyatların vergitutma və gömrük-tarif tənzimlən ölkələrini, o cümlədən Azərbaycan Respublikasını məsi və 2) rəqəmsal texnologiyaların vergi və gömrük xronoloji olaraq qabaqlayır. "Rusiya Federasiyasının idarəçiliyi və nəzarətinə tətbiqi. Rəqəmsal İqtisadiyyatı" proqramı [1] 2017-ci ildə, Azərbaycan Respublikasında “Rəqəmsal 3. Bəzi ölkələrdə rəqəmsal biznesdən ödənişlərin genişləndirilməsi üzrə Dövlət proqramı” vergitutmanın xüsusiyyətləri [2] 2018-ci ildə təsdiq edilmişdir. Buna görə Qeyri-maddi məhsula hüququn ötürülməsi, rəqəmsallaşma (rəqəmsallaşdırma, informasiya-rabitə rəqəmsal xidmətin göstərilməsi, sərhədlərin qeyri- texnologiyalarının inkişafı) istiqamətində transfor- maddi aktivlərlə keçməsi faktını müəyyənləşdirmək masiya edilən iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi fiziki məhsula nisbətən daha çətindir. Onlayn mexanizmlərinin birləşdirilməsi və həyata axtarış sistemləri tərəfindən rəqəmsal xidmətlərin
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal keçirilməsində liderlik var). göstərilməsində şəffaflığın təmin edilməsi, -so Epistemoloji cəhətdən, eyni zamanda ontoloji sial şəbəkələrdən məlumatların alınması, onlayn baxımdan rəqəmsal iqtisadiyyatın tərifinə va- vasitəçilik, rəqəmsal məzmunun yayımlanması, hid yanaşma formalaşmamışdır. Yəqin ki, onun onlayn oyunlar, bulud xidmətləri, onlayn reklam formalaşması da mümkün deyil, lakin mövcud xidmətləri faktların qeyd edilməsinə yeni yanaşmalar yanaşmalar kifayət qədər qeyri-müəyyəndir. tələb edir. Bu siyahı ticarət markası hüquqları, fran- "Rəqəmsal iqtisadiyyat" termini ilə yanaşı, bu gün çayzinq biznesi, fərdi proqram satışından əldə edilən elektron iqtisadiyyat, informasiya iqtisadiyyatı, gəlir ilə genişləndirilə bilər. şəbəkə iqtisadiyyatı, İnternet iqtisadiyyatı kimi Belə ki, ABŞ-da vergi islahatları zamanı təriflərin istifadəsi diqqət çəkir. rəqəmsal iqtisadiyyatda əlaqədən asılı olmayaraq Dünya Bankı mütəxəssisləri rəqəmsal iqtisadiyyatı qeyri-maddi aktivlərlə əməliyyatlardan əldə olunan (geniş mənada) “rəqəmsal informasiya və kommu- mənfəətin vergiyə cəlb edilməsini təmin edən yeni nikasiya texnologiyalarının istifadəsinə əsaslanan bir əlaqə konsepsiyası tətbiq olunur. Eyni zamanda, iqtisadi, sosial və mədəni əlaqələr sistemi” kimi qəbul gəlirlərin yaranma yeri və qeyri-maddi aktivlərin edirlər [3]. faktiki yerləşməsi vacib deyil. Fransada 2011-ci ildən Gnosis bu gün rəqəmsal iqtisadiyyatın bütün bəri əlavə gəlir maddəsi ortaya çıxdı - İnternetdə təriflərini aktiv şəkildə təqdim edir. S.P. Kurdyumova yerləşdirilən reklamlara mənfəətin 1% -i həcmində adına Sretensky Klubunun iştirakçıları tərəfindən vergi. Hal-hazırda, fərqli ölkələr rəqəmsal şirkətlərin təklif olunan tərif diqqət çəkir. Rəqəmsal (elektron) fəaliyyəti ilə birbaşa əlaqəli vergilər tətbiq etdilər və iqtisadiyyatın bir iqtisadiyyat kimi başa düşüldüyü, nəzərdən keçirirlər. “xarakterik xüsusiyyəti, bütün iştirakçılarının Xüsusi yer xidmətlə təmin olunur (bu baxımdan fərdi məlumatlar da daxil olmaqla məlumatların fiziki tədarükdən uzaqlaşma kimi). Mal satışının istifadəsi yolu ilə ehtiyaclarının maksimum dərəcədə xidmətlə əvəzlənməsinin əhəmiyyətli tendensiyaya ödənilməsidir. Bu, informasiya, rabitə və maliyyə çevrilməsinə baxmayaraq, bir çox hallarda mülkiyyət texnologiyalarının inkişafı, habelə bütün iqti- hüququ və ya sərhəd keçidinin olmaması səbəbindən sadi fəaliyyət iştirakçılarının hibrid dünyasında tam vergi yükünü azaltmaq imkanı var. Çox vaxt qarşılıqlı əlaqə imkanını təmin edən infrastrukturun əməliyyat virtual məkanda baş verir, bir məhsulun mövcudluğu sayəsində mümkün olur: yaradılış proses- bazar qiyməti əhəmiyyət kəsb edir (vergi bazası daxil inin subyektləri və obyektləri, malların və xidmətlərin olmaqla) və şirkətlər vergi ödəmələrində əhəmiyyətli paylanması, mübadiləsi və istehlakı” [4, s. 12] . endirimlər edirlər (axtarış vergisi ilə minimuma Ontos rəqəmsal iqtisadiyyatı ənənəvi iqtisadi endirilən əmlak vergiləri istisna olmaqla). aşağı vergi münasibətlərin yeni elektron, informasiya və kom- yurisdiksiyası). Eyni zamanda rəqəmsal texnologi- munikasiya texnologiyaları köməyi ilə dəyişdirildiyi, yalar fiziki hərəkət olmadan yüksək satış həcmi təmin istehsalın yeni təşkili yolları, biznes modellərinin edir. Mümkün nümunələr, mühərrikin özünü təmin tətbiq olunduğu, biznes proseslərinin dəyişdirildiyi və etmək əvəzinə mühərrikin işləyəcəyi saatların təmin mal və xidmətlərшт elektronlaşdırıldığı iqtisadiyyatın edilməsini əhatə edir. ayrı bir sahəsi kimi qiymətləndirir. Müasir vergi modeli artıq uzadılmış əl qaydası Vergi siyasəti və rəqəmsal iqtisadiyyatın gömrük olmadan ağlasığmazdır. uzadılmış əl prinsipi:
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 164 GEOSTRATEGİYA sövdələşmənin qiyməti bu bazar qiyməti olduğu raq qalır və bu səbəbdən də belə bir ehtimal müm- təqdirdə uzadılmış əl prinsipinə uyğun hesab olunur. kündür ki, əməliyyat şirkətinin bu milli varlıqlar üçün Transfer qiymətində uzadılmış əl qaydasının ödədiyi qiymətin bir hissəsi kimi faydalı qazıntıların tətbiqi mexanizmi kifayət qədər müəyyənləşdirilibsə, çıxarılması ilə əlaqəli vergilərin məbləği gələcəkdə son istehlak üçün aşağıdakılardan ibarət bir mübahisə yalnız artacaq. yaranır: e-ticarətdə və mağazada mallar tam kimliyi Bununla birlikdə, bu gün hələ də ərazilərlə ilə fərqli mallardır? Bunun səbəbi, sifarişin rahatlığı, əlaqəli olan, lakin gəlir əldə etmək fəaliyyətlərinin satış nöqtəsi, alış-verişi müqayisə etmək və müştəri rəqəmsallaşdırılması ilə bağlı (istehlakçı məlumatları ilə əlaqə almaq asanlığı və malların diferensiallaşması və virtual mühitdə marketinq baxımından) xeyli sayda üçün izdihamlı ticarət mərkəzlərinə səyahətlə şirkət üçün (məsələn, kənd təsərrüfatı), məhsullarının müqayisədə ev çatdırılmasının üstünlükləri nəzərə birbaşa istehlakı ilə əlaqədar vergi dəyişiklikləri alınmalıdır. gözlənilməlidir. Bu vəziyyətdə, müəssisələrin Nəticə olaraq, əl qaydası vergitutma üçün ən əsas götürdüyü fiziki infrastruktur da azalacaq və yüksək qiymətin seçilməli olduğunu göstərir (və hökumətlər sosial ehtiyacları ödəyə bilməyəcəklər vergidən yayınmaq imkanı olan alıcı ən aşağı variantı (James, 2019) - və yalnız rəqəmsal satışlarla əlaqəli seçəcəkdir). Beləliklə, şirkətlər üçün iki çıxış yolu vergilərin payının artması bu imkanı bərpa edəcəkdir. var: nümayəndələri üçün tövsiyə olunan qiymətlərin Gəlir növünün seçimi, alınan fayda və ya ödəmə formalaşması, aşılmaması və eyni zamanda iqti- prinsipi arasındakı seçimlə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. sadi fayda prinsipinə əsaslanaraq, təmsilçinin özü Sosial şəbəkələr və platformalar sosial dəyərlərin tərəfindən endirilə bilməməsi və mağazalar zəncirində fərdi dəyərlər üzərində rolunu artırmaq üçün yeni analoqların olmaması. fürsət yaradır və bu vəziyyətdə ödəmə qabiliyyəti Digər tərəfdən, internetdəki qiymətlərdən daha prinsipi ilə əldə edilən fayda prinsipinin əvəz yüksək qiymətə satarkən dükanlara salon kimi edilməsi (fərdi yurisdiksiyalar üçün qorunması) fərdi kompensasiya vermək mümkündür (istehsalçıdan faydalılıq meyarı və ictimai istifadə meyarına keçid, kompensasiya), lakin bu kompensasiya mövcud məsələn, əsas AB tənzimləyici sənədləri effektiv gəlir olduğu ölkədə (marketinq fəaliyyəti kimi) “eyni konsepsiyasına əsaslanır. məhsul - eyni vergitutma” qaydasına riayət Gəlir, əmlak və ya istehlak - bunların hansı edilməklə vergiyə cəlb edilməlidir. Vahid şəkilli birləşməsindən gələcək vergi sistemlərini qur- vergilər, e-ticarət və mağaza içi satış yolu ilə tələb maq üçün istifadə ediləcəyi rəqəmsal cəmiyyətin və digər xüsusiyyətlərdəki fərqlər üçün daxili inkişaf yollarından, rəqəmsal məlumatların ziddiyyətlərə sahib olmasına baxmayaraq, vergidən saxlanılmasının mərkəzləşdirilməsindən və ya yayınma ehtimalını yaratmaqdan daha ədalətli bir mərkəzsizləşdirilməsindən, rəqəmsal platformaların həlldir [5, s. 128-143]. inhisarçılığından və ya rəqabətindən, insanın Əksər tədqiqatçılar rəqəmsal mühitdəki uyğunlaşma qabiliyyətindən asılıdır rəqəmsal vergitutma problemini həll etmək üçün mənfəət məkanda həyata keçmək, ancaq bir şey aydındır göstəricisinə güvənirlər və qeyd edirlər ki, verg ki, vergi sistemləri keçmişdəki kimi qalmaya- ödənişlərinə qədərki mənfəət vahid ödənişə daxil caq və onların transformasiyası və inkişafına dair edilə bilən mənfəətin üstünlük ölçüsüdür. Əlavə bütün səviyyələrdə mütəxəssislər tərəfindən ətraflı olaraq qeyd etmək lazımdır ki, vergi razılaşması müzakirəyə ehtiyac var. məqsədləri üçün yeni gəlir növləri yaradıldıqda sənədləşdirilməyən gözlənilməz vəziyyətlər riski Nəticə buna görə artır, yəni bu halda vergi ödəmənin İdeal platformalar cəmiyyəti nəzəri baxımdan ədaləti və rahatlığı pozulacaq [6]. hələ mövcud deyil, lakin virtual mühitdə bi- Razılaşmalar bazarın yurisdiksiyasında (fiziki znesi reallaşdırarkən müasir vergi sistemlərini və ya uzaqdan) iqtisadiyyatda işin fəal və davamlı ticarət dəyərlərini ictimai dəyərlərdən üstün edən iştirakı ilə əlaqəli mənfəətlərə əsaslanmalı və ekosistemlərin yeni bir infrastruktur arxitekturasına OECD mütəxəssislərinə görə mənfəət iqtisadiyyatın yenidən qurmağın çətin olacağı artıq aydındır. rəqəmsallaşmasının vergi problemlərinə vahid Şübhəsiz ki, onlayn saytlarında baş verən əməliyyatlar yanaşma üçün prioritet bazadır [7]. haqqında daha dəqiq məlumatlara sahib platfor- Aydındır ki, təbii resursların hasilatından alınan malar, vergi üstünlükləri də daxil olmaqla, ticarət vergilər rəqəmsal mühitdə yeganə sabit vergi ola- baxımından əlverişli şərtlərlə vergi sistemlərinə belə
165 bir üstünlük verəcəkdir. Lakin qarşılıqlı münasibətə 6. Turina A. The progressive policy shift in the de- bu yanaşma artıq müasir vergi sistemlərinin inkişaf bate on the international tax challenges of the digital modelinə uyğundur. economy: A “Pretext” for overhaul of the internation- Bu məqalə tədqiqat xarakteri daşıyır və virtual al tax regime? Computer Law & Security Review: The məkanda bütün vergi problemlərini əks etdirdiyini International Journal of Technology Law and Prac- iddia etmir. Ərazinin virtual məkana köçürülməsi tic, 2020, Article 105382. https://doi.org/10.1016/j. faktının özü hələ də əlavə anlaşma tələb edir və geniş clsr.2019.105382 müzakirə olunur. Artıq müəyyən edilmiş yanaşmaların 7. Organization for Security and Co-operation in sistemləşdirilməsi vergi yığımı və ödəmə proses- Europe (OECD). (2020, January). Statement by the inin gözlənilən rəqəmsal gələcəyi barədə bir fikir OECD/G20 Inclusive formalaşdırmağa imkan verir. Rəqəmsal nəhənglər Framework on BEPS on the two-pillar approach üçün vergi ödəyicisinin ödəmə qabiliyyəti prinsipinin to address the tax challenges arising from the digitali- ədalət baxımından daha doğru olduğu ağlabatan zation of the economy, 2020. www.oecd.org/tax/beps/
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal görünür. statement-by-the-oecd-g20-inclusive-framework-on- Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif yeni həllərin beps-january-2020.pdf nəticələrinin iqtisadi təhlilinə, məsələn, qalıq bölüşdürülə bilən mənfəətin bir hissəsinə vergi Elgiz Seyidov hüququ müəyyən edilərkən (OECD-nin əsas qərarı Doctoral student of ASUE kimi) əhəmiyyətli dərəcədə ehtiyac var. Bu cür International experience in the application of qərarlar rəqəmsal fərqləndirmə qiymətləndirmələrinə innovative management methods in the əsaslanan vergi kapitalına daha da böyük diqqət tələb formation of a progressive tax system edir və bu da yeni araşdırmalar tələb edir. SUMMARY The article substantiates the need for the use of Açar sözlər: vergi sistemi, innovativ idarəetmə, innovative technologies in the digitalization of the tax rəqəmsal texnologiya, rəqəmsal biznes. authorities, the penetration of taxes into the digital economy and the taxation of digital technologies at ƏDƏBİYYAT SİYAHISI the international level, and examines the characteris- 1. Распоряжение Правительства РФ tics of digital business taxation in some countries. от 28.07.2017 №1632-р «Об утверждении Программы «Цифровая экономика Российской Keywords: tax system, innovative management, digi- Федерации». tal technology, digital business. 2. “2018–2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəqəmsal ödənişlərin Эльгиз Сеидов genişləndirilməsi üzrə Dövlət Proqramı”nın təsdiq Докторант АГЭУ edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezi- Международный опыт применения dentinin 2018-ci il 26 sentyabr tarixli 508 nömrəli инновационных методов управления Sərəncamı при формировании прогрессивной 3. World Development Report 2016 Digital divi- налоговой системы dends // The World Bank: [Электронныйресурс]. РЕЗЮМЕ URL: https://openknowledge. В статье обосновывается необходимость worldbank.org/bitstream/handle/10986/23347/210 использования инновационных технологий (датаобращения: при цифровизации налоговых органов, 4. Введение в «Цифровую» экономику / А.В. проникновении налогов в цифровую экономику Кешелава, В.Г. Буданов, В.Ю. Румянцев и др.; под и налогообложении цифровых технологий на общ. ред. А.В. Кешелава. М.: ВНИИГеосистем, международном уровне, а также исследуются 2017. 28 с. особенности налогообложения цифрового бизнеса 5. Agrawal, D. R., & Mardancde, M. Will destina- в некоторых странах. tion-based taxes be fully exploited when available? An application to the U.S. commodity tax system. Ключевые слова: налоговая система, Journal of Public Economics, 2019, 128-143. https:// инновационный менеджмент, цифровые doi.org/10.1016/j.jpubeco.2021.12.003 технологии, цифровой бизнес.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 166 GEOSTRATEGİYA
UOT 005-027.21 MARKETİNQ VƏ AYIRMALAR ÜÇÜN
DÜZGÜN İNVESTOR SEÇİMİNİN RAMİL ƏLİYEV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ magistr E-mail: [email protected]
Əsas hissə Müxtəlif firmalar tərəfindən həyata keçirilən Sahibkarlıq sahəsindəki ilk araşdırmaların marketinq təcrübəsi göstərir ki, paylama kanallarının tamamilə sahibkarların xüsusiyyətlərinə və iqti- sayı və onların tərkibi həm məhsulun növündən, sadi fəaliyyətlərinə yönəldiyi müşahidə edilir. Bu həm də istehsalçının marketinqdən necə tam istifadə səbəbdən, ilk dövrlərdə aparılan işlərdə sahibkarlıq etməsindən asılıdır. Bu vəziyyətdə ümumiyyətlə fəaliyyəti yalnız fərdi baxımdan nəzərdən keçirilir. müxtəlif səviyyəli paylama kanalları nəzərdən Sonrakı dövrlərdə bir çox tədqiqatçılar bu perspek- keçirilir. tivin fəaliyyət və təşəbbüskarlıq müddətini izah Paylama kanalının səviyyəsi, məhsulu son etmək üçün yetərli olmadığını iddia etmişdir. müştəriyə yaxınlaşdırmaq üçün müəyyən tədbirlərin Ayrılma prosesi marketinq sahəsinin “4P” həyata keçirilməsini təmin etmək və sahiblik lərindən biridir. Effektiv paylama siyasəti, əksər hüququnu sona qədər ötürməyi asanlaşdırmaq üçün hallarda, istehsalçı ilə eyni vaxtda malların hazırlanmış vasitəçilərin sayı ilə müəyyən edilir. istehlakçılara çatdırılmasında və onların Ən geniş yayım kanalları şəbəkəsi və onların mülkiyyətinin dəyişdirilməsində birbaşa digər olduqca mürəkkəb quruluşu istehlak malları üçün iş strukturlarının da iştirakını təmin edə bilir. Bu səciyyəvidir. Ən sadə paylama kanalı istehsalçı və halda, firmaların, habelə əmlaka sahiblik edən və ya son müştəri (istehlakçı) tərəfindən formalaşır. Bu malların istehsalçıdan istehlakçıya keçməsi yolun vəziyyətdə istehsalçı mallarını özü satır. Bu ona da başqalarına verilməsini asanlaşdıran şəxslərin satışlar üzərində nəzarəti saxlamağa imkan verir cəmi ayrılma (paylama) kanalını təşkil edir. Hər bir və əlavə qazanc üçün lazımi şərait yaradır. Bu konkret firma paylama kanalını seçməklə, paylama vəziyyətdə ümumiyyətlə istehsalçının birbaşa mar- siyasətinin həyata keçirilməsi prosesində mühüm ketinq fəaliyyətini icra etdiyini söyləyirlər. qərarlar qəbul edir [7]. Bir çox hallarda istehsalçılar mallarını son Bütün hallarda paylama kanallarının mövcudluğu müştərilərə (istehlakçılara) satan pərakəndə həm istehsalçıların daha səmərəli fəaliyyətinə satıcılara ötürürlər. Bu vəziyyətdə əmtəə istehsalçısı kömək etmək, həm alıcıların xüsusi ehtiyaclarının birinci səviyyəli paylama kanalından istifadə edir. daha yaxşı ödənilməsi üçün şərait yaratmaq, həm Firmalar ilk olaraq, seçilmiş hədəf bazar də investorları cəlb etmək üçün hazırlanmış bir sıra seqmentlərinin istehlakçı seçimlərinin öyrənilməsinə funksiyaların yerinə yetirilməsini təmin etməlidir. əsaslanan bir məhsul yaradırlar. Bundan əlavə, Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardır: məhsul oxşar məhsullara nisbətən bazarda - bazarda tələb, təklif və malların araşdırılması; yerləşdirilir və ona qiymətlər müəyyən verilir. - alıcı üçün ən məqbul malların seçilməsi, Daha sonra firma məlumat verir və bu məhsulun çeşidlənməsi və formalaşdırılması; satın alınmasını təşviq edir. Nəhayət, bütün bu - malların bazara çıxarılması; fəaliyyətlərdə ayrılma kanalının rolu istehlakçının - malların bazar tələblərinə uyğun tamamlanması; məhsulu asanlıqla əldə edə bilməsi üçün məhsula - mövcud və potensial alıcılarla əlaqələrin sürətli və maneəsiz giriş təmin etməlidir [7]. qurulması və saxlanması; “Malların alqı-satqısı yeri” konsepsiyası ilk - istehsalçıların maliyyələşdirilməsi; dəfə 1940-cı illərin sonunda Neil Borden tərəfin - malların çatdırılması və satışı prosesində müm- dən irəli sürülmüşdür. Əslində, Neil Borden özü kün itkilərlə əlaqəli riskin bölüşdürülməsi; 4P konsepsiyasının və marketinq qarışığı anlayışı - malların anbarlarda saxlanması; nın müəllifidir. Marketoloqun tapşırıqlarının - malların satış nöqtələrinə çatdırılması; təsnifatında yer aşağıdakılarla əlaqəli prosedurları və - alıcıların alış-veriş etmələri üçün əlverişli münasibətləri əhatə edir; şəraitin yaradılması [5]. - istehsalçı və istehlakçıları birləşdirən kanallarla;
167 - topdan satış və pərakəndə satışla əlaqəli seçici- istifadəsi ümumiyyətlə qəbuledilməz hesab edilir lik dərəcəsi ilə; [3]. - ticarətlə əməkdaşlıq etmək istəyi. Hər bir istehsalçı birbaşa paylama kanallarından Müasir bazarlarda, bir şirkətin müvəffəqiyyəti istifadə etmək qərarına gəldikdə, məhz bu cür üçün ayrılma kanalları, bir çox şəraitə görə satışların məqsədəuyğunluğunu müəyyənləşdirən məhsulun özündən daha vacibdir. müəyyən şərtlərin mövcudluğundan gəlir əldə Bir marketinq qarışığının müasir konsepsiyasını edirlər. Bu ilkin şərtlər arasında əsas olanlar xarakterizə edən ən vacib tendensiyalardan biri aşağıdakılardır: məhsul kimi ənənəvi bir elementin rolunun birbaşa satış həcmi onların həyata azalması, yer və ya paylanma və təşviq kimi keçirilməsinə sərf olunan xərcləri əsaslandırır; elementlərin əhəmiyyətinin artmasıdır. Məhsula istehlakçılar bir bölgədə cəmləşir və isteh və ya xidmətə görə fərqləndirmə firmanın və ya sal olunan məhsulların böyük hissəsi onlar üçün müəssisənin uğur qazanması üçün ən əhəmiyyətli nəzərdə tutulur; Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal parametr olmasına baxmayaraq, məhsul məhsulun qiyməti daim dəyişir və bu xüsusiyyətləri burada çox tez kopyalanır. Aparıcı dəyişiklikləri vaxtında nəzərə alınır; Qərb şirkətlərinin təcrübəsində mal və xidmətləri yüksək ixtisaslaşdırılmış məhsullar istehsal paylama xüsusiyyətlərinə görə fərqləndirmə meyli olunur, və bu səbəbdən istehlakçılarla birbaşa mövcuddur [1]. əlaqələr qurulur; Nəticədə, istehlakçıları seqmentləşdirmə kompleks avadanlıq istehsal olunur; yollarında dəyişikliklər baş verir, ən vacib seq- məhsullar istehlakçıların sifarişlərinə əsasən ment meyarları alış yolu, məhsulun istifadəsinin istehsal olunur. spesifikliyi və s. olduqda paylama kanalı məhsulun Aktivlərin bölüşdürülməsindəki dəyişikliklər fərqləndirilməsi vasitəsinə çevrilir. Bu zaman dis- və dolayısı ilə milli sərhədlərdən və sektorlardan tribyutor üstünlükləri daha çətin surətdə kopyalanır kapital axınlarını təyin edən amillər qlobal maliyyə və bəziləri (məsələn nöqtələr) ümumiyyətlə unikal bazarlarına nəzarətin aparılması üçün mühüm xarakter daşıyır. Eyni zamanda, yüksək keyfiyyətli təsir göstərir. Əsasən yetkin bazarlarda, lakin bir məhsul və ya xidmət artıq rəqabət mübarizəsində sıra inkişaf etməkdə olan bazar iqtisadiyyatlarında qələbə zəmanəti deyil, yalnız rəqabətli bir bazara getdikcə daha çox artan institusional investorların “giriş bileti” dir. İstehlakçı üçün isə mübarizə onsuz əhəmiyyəti bir-biri ilə sıx əlaqəli iki böyük nəticəyə da məhsulun xaricində gedir. malikdir. İstehsalçının vacib vəzifələrindən biri də Bir tərəfdən, bu bank olmayan aktiv toplayanlar mallarının istehlakçılara hərəkəti üzərində nəzarət törəmə və s. şəklində müasir maliyyə mühəndisliyi yaratmaqdır. Belə bir nəzarəti qurmağı bacarar yolu ilə ən az deyil, böyük bazar və kredit risklərini sa, malların təşviqi üçün təsirli bir siyasət təqdim öz üzərlərinə götürürlər. Qlobal Maliyyə Sabitliyi edərək, bazara birbaşa təsir etmək qabiliyyətinə Hesabatının (GFSR) əvvəlki göstəricilərində bu sahib olur. Müvafiq nəzarətin olmaması şirkətin inkişafın arxasındakı hərəkətverici qüvvələr, poten- marketinq strategiyasının tamamilə iflasına gətirib sial zəifliklər və mənfi nəticələri azaldacaq siyasətlər çıxara bilər. araşdırılmışdır. Digər tərəfdən, institusional inves- Birbaşa paylama kanalının tətbiq edilməsində torlar yalnız maliyyə bazarlarından qaynaqlanan istehsalçı istehsal olunmuş malları birbaşa bazar və kredit risklərinə məruz qalmırlar, eyni istehlakçıya (alıcıya) müstəqil şəkildə satır. Belə zamanda onların investisiya qərarları getdikcə satışlar aşağıdakılara imkan verir: “bazarlar” edir. Çoxtərəfli müşahidə məqsədi ilə, istehlakçı ehtiyaclarını daha dolğun öyrənmək; xüsusən zəiflikləri və potensial nasazlıq xətlərini malların yaradılması və istehsalı erkən mərhələdə aşkar etmək üçün, bu cür böyük prosesində yol verilmiş çatışmazlıqları vaxtında institusional investorların investisiya modelindəki müəyyənləşdirmək və aradan qaldırmaq; əhəmiyyətli tendensiyaların gözlənilməsi və təhlili iş səmərəliliyinin daha yüksək səviyyədə vacibdir [2]. olmasını təmin etmək. Xarici portfel investisiyalarındakı Təcrübədə bütün istehsalçılar birbaşa paylama məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması, qlobal kanallarından istifadənin yuxarıdakı üstünlüklərini standartların qəbul edilməsi və risklə tənzimlənən təmin edə bilməzlər. Bəzi firmalar üçün bunların gəlirlərin vacibliyinə daha çox vurğu daxil olmaq
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 168 GEOSTRATEGİYA la, institusional təşviqlərin dəyişdirilməsi son 15 tor qrupuna çevrilmişdir. Qlobal olaraq, institusional ildə bu sahədə olan məhdudiyyətlərin davamlı investorların aktivləri ümumiyyətlə əsas institusional azaldılmasının təmin edilməsinə səbəb olmuşdur. investor sinifl əri (sığorta şirkətləri, pensiya fondları) Ümumiyyətlə, xarici aktivlərin əldə edilmə sürəti, arasında bərabər paylanır və investisiya şirkətləri risklə tənzimlənən gəlirlərdə əldə edilə bilən qazanc- rolunu oynayır [5]. lardan və avro bölgəsi ölkələrində bəzi xarici Firmalar tərəfi ndən düzgün ayrılma kanallarının aktivlərin daxili valyutaya yenidən çevrilməsindən müəyyənləşdirilməsi və müştərilərin cəlb edilməsi asılı olduğu müşahidə edilir [4]. ilə bağlı hər hansı məhdudiyyətlərin yaşanmaması Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, böyük potensi- üçün aşağıdakı cəhətlərin nəzərə alınması olduqca al qazancların Yaponiya kimi ölkələrdə qəbul vacibdir: edildiyi bazarlarda bu sahədə məhdudiyyətlərin Müəssisələr müştəri üstünlükləri, məqsədləri və daha da azalma tendensiyasının davam edəcəyi ayrılma meyarlarını nəzərə almalıdır; gözlənilməkdədir. Ancaq ehtiyatlı olmaq üçün bəzi İnvestor mövcud məhsullar və xidmətlər əsasında əsaslar da vardır. seçici davranaraq, sifarişini vermiş olmalıdır; Qlobal Aktiv Ayırıcı Qurumlar. Bu hissədə İnvestor sifarişinin istəyinin həm tamamilə, həm beynəlxalq maliyyə sisteminin mərkəzində 45 də qismən investorun portfelinə və ya idarəedilən tril yon dolları aşan ümumi maliyyə aktivlərini aktivlərə nisbətdə uyğunluğunu nəzərə almalıdır; idarə edən qurumlardan (yəni OECD ölkələrinin • İnvestorun bağlı olduğu müvafi q ölkələrdə ÜDM-nin 150 faizi) bəhs edilmişdir. Bunlara pen- tətbiq olunan hər hansı bir satış məhdudiyyəti siya fondları (dövlət və özəl, peşə və fərdi), sığorta və ya digər müvafi q qanuni və ya tənzimləyici şirkətləri (həyat və qeyri-həyat və təkrarsığorta), məhdudiyyətlər haqqında məlumatlı olunmalıdır; fondlar və ianələr, banklar və investisiya bankları • Müəssisə narahat, qənaətli və ya müəyyən kimi bütün OECD ölkələrində institusional inves- perspektivi olmayan miqdarda ayırma kanallarından torlar və investisiya vasitələri təminatçıları daxil- yayınmalıdır; dir. (qarşılıqlı fondlar və hedcinq fondları daxil • İnvestorun niyyətləri barədə hər hansı bir olmaqla). Bu qurumların rəhbərliyindəki aktivlər açıqlaması dinlənilməlidir; 1990-cı illərin əvvəllərindən bəri təxminən üç dəfə • İnvestorun bir ayırma qəbul etdikdən sonra tam artmış, investisiya şirkətlərinin rəhbərliyindəki həcmdə yerləşmə bacarığı da daxil olmaqla, qəbul aktivləri 1990-2003-cü illərdə beş dəfədən çox edilən etibarlılığı və tutumu olmalıdır; artmışdır (Cədvəl 1). • İnvestorun ifadə etdiyi marağın dərəcəsi və tələb olunan ayırmanın həcmi, hər hansı bir Cədvəl 1: İnstitusional İnvestorlar tərəfi ndən bilinən və ya əvvəlcədən ifadə edilmiş investisiya İdarə edilən aktivlər strategiyası və hədəfl əri, alış və məskunlaşma qabiliyyəti ilə uyğun görülməlidir (Sears R., Tren- nepohl S. 1993: s.131-157); • İnvestorun gözlənilən saxlama müddəti də daxil olmaqla, həm mütləq həcmdə, həm də təklifi n həcmində nisbi baxımından investorun tarixi davranışı və qiymətli kağızlar təqdimatında iştirakı (bu, investorun oxşar investisiya qoyuluşunu nəzərə ala bilər) nəzərə alınmalıdır. • İnvestorun emitentə göstərdiyi marağın mahiyyəti və səviyyəsi, və ya konkret təklif istəyi, satıcı, müəssisə və ya fi rma nümayəndələri ilə Mənbə: İnternational Finacial Services, London, birbaşa əlaqələrin qurulması ilə öyrənilməlidir [1]. OECD, and İMF staff estimates Nəticə Hedge fondları, 2000-ci ildən qlobal aktivlərinin Bütün deyilən müddəaları yekunlaşdırmaqla təxminən iki dəfə artaraq 2004-cü ildə təxminən 1 belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, investisi- trilyon dollara, hazırki dövrə qədər isə 4 qat daha ya sahəsində qərarların qəbul edilməsi olduqca yüksəlməsi ilə getdikcə daha əhəmiyyətli bir inves- mürəkkəb və ehtiyatlı prosesdir. Bu proseslə bağlı
169 bir sıra nəzəriyyələr mövcud olsa da investisiya öz cations, analyzes the allocation process and limited müasir mənasını 20-ci əsrin 50-ci illərindən etibarən allocations in detail, and identifies regulatory issues. qazanmışdır. The purpose of this article is to prepare scientifi- Layihələrin investorlarla bağlı mənfəətli cally substantiated proposals for the improvement olub-olmamasını anlamaq istiqamətində bir çox of marketing and allocation by making the right qiymətləndirmə üsullarından istifadə edilməsi investor selection and analysis and evaluation of məqsədəuyğundur. İnvestisiya prosesinin həyata entrepreneurial activity. The information base of the keçirilməsi risklərlə də sıx əlaqəli olduğundan research is the study of research work carried out by risklərin miqdarı və əhatəsinin dəqiq müəyyən researchers and economists in various fields in the edilməsi layihənin gələcəyi ilə bağlı olduqca world literature. əhəmiyyətlidir. Bu mənada tədqiqat işində The results obtained from the article can serve as risklərin təhlili və dəqiq analizinin təşkili öz əksini a scientific-methodological and theoretical basis for tapmaqdadır. further research in this area. This includes evaluating
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Maliyyə təhlili apararkən investorun başlıca new results. məqsədi likvidlik, investisiya, gəlirlilik əmsallarının müəyyənləşdirilməsi, hesablanması və təhlili Keywords: marketing, investor, asset distribution, edilməsidir. Məqsədi ilə bağlı olaraq, effektivlik və distribution channel, producer, entrepreneurship. “maliyyə çarxı” əmsalları müəssisənin potensial inkişafını və gəlirlərini araşdırmağa maraqlı olan ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ investora mühüm məlumatlar qazandırır. ПРАВИЛЬНОГО ВЫБОРА ИНВЕСТОРА ДЛЯ МАРКЕТИНГА И Açar sözlər: marketinq, investor, aktivlərin ДИСТРИБЬЮТИРОВАНИЯ bölüşdürülməsi, paylama kanalı, istehsalçı, Резюме sahibkarlıq. В статье исследуются основные направления выбора правильного инвестора для маркетинга и ƏDƏBİYYAT SİYAHISI распределения, подробно анализируется процесс 1. Böyükaslan H. D. (2017). Girişimcilik: Temel распределения и ограниченного распределения, а Kavramlar, Girişimcilik Türleri, Girişimcilikte Gün- также выявляются проблемы регулирования. cel Konular. İstanbul: Cinius Yayınları. S: 14-19 Цель данной статьи - подготовить 2. Bratu A., Cornescu V. and Druica E. (2019). научно обоснованные предложения по The Role of the Necessity and the Opportunity En- совершенствованию маркетинга и распределения trepre: 244 p. за счет правильного выбора инвестора, анализа 3. Əliyev R., Məmmədov M. Novruzov N. и оценки предпринимательской деятельности. (2015) “İnvestisiyanın maliyyələşdirilməsi və Информационной базой исследования является kreditləşdirilməsi”, Bakı, 355 s. изучение исследовательских работ, проводимых 4. Əzizova G.A. (2012), “Dövlətin investisiya- учеными и экономистами в этой области в innovasiya siyasəti”, Dərs vəsaiti, Bakı, 214 s. различных мировых литературных источниках. 5. Novruzov V. (2013), “Sahibkarlığın inkişafında Полученные в статье результаты могут bazar infrastrukturunun rolu”- Bakı, “Elm”, 345 s. служить научно-методической и теоретической 6. Sears R. S. and Gary L. T. (2013). Investment базой для дальнейших исследований в Management, The Dryden Press этой области. Это включает оценку новых 7. SvenssonL. (2016), Monetary Policy after the результатов. Crisis, Speech at the Federal Reserve Bank of San Francisco. 365 p. Ключевые слова: маркетинг, инвестор, распределение активов, канал сбыта, MAIN DIRECTIONS OF CORRECT производитель, предпринимательство. INVESTOR CHOICE FOR MARKETING AND DISTRIBUTION Summary The article examines the main directions of choosing the right investor for marketing and allo-
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 170 GEOSTRATEGİYA
УДК 005-027.21 ПРОБЛЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ КРЕДИТНЫМ
РИСКОМ В БАНКАХ САМИР-АНАР БЕХБУДЗАДЕ Азербайджанский Государственный Экономический Университет, магистр E-mail: [email protected] Введение определение, оценку, контроль и управление Актуальность темы исследования. В риском. Другими словами анализ риска должен условиях рыночных отношений проблема быть связан с пониманием того, что может оценки экономического риска приобретает случиться. Несмотря на значительный объём самостоятельное теоретическое и прикладное работ по проблеме рисков, научные разработки значение, как важная составная часть теории рассматривают в основном теоретические и практики управления. Большинство аспекты и не всегда касаются практической управленческих решений принимается в стороны деятельности предприятий. До условиях риска, что обусловлено рядом настоящего времени отсутствует общепринятая факторов - отсутствием полной информации, классификация рисков для банковских наличием противоборствующих тенденций, организаций, не нашли отражение особенности элементами случайности и многим другим. анализа рисков, не получили обоснования Известно, что успех в мире бизнеса, в том методы управления и минимизации рисков. числе в банковской системе, решающим Значимость практических разработок по образом зависит от правильности и формированию системы управления рисками обоснованности выбранной стратегии. Даже в банковских организациях определила в самых благоприятных экономических актуальность темы магистерского исследования. условиях для любой организации всегда сохраняется возможность наступления Основной текст кризисных явлений. Такая возможность Система управления банковскими рисками ассоциируется с риском. Риск присущ любой представляет собой совокупность приемов сфере человеческой деятельности, что связано (способов и методов) работы персонала банка, с множеством условий и факторов, влияющих которые позволяют обеспечить положительный на положительный исход принимаемых финансовый результат при наличии людьми решений. Банковская система неопределенности в условиях деятельности, характеризуется слабой защищённостью прогнозировать наступление рискового события, от многочисленных рисков и в силу этого а также принимать меры к снижению или низким функциональным потенциалом. исключению его отрицательных последствий. Таким образом, банковская деятельность в Исходя из видов банковских рисков, в этой условиях рыночной экономики подвержена системе можно выделить блоки управления значительному числу рисков, которые могут кредитным риском, риском несбалансированной не только ухудшить показатели деятельности ликвидности, процентным, операционным, банка, но и привести его к банкротству. Чтобы потери доходности, а также комплексные выжить в условиях рыночных отношений, блоки, связанные с рисками, возникающими нужно решаться на внедрение технических в процессе отдельных направлений новшеств и на смелые нетривиальные действия, деятельности кредитной организации. При а это усиливает риск наступления какого-либо другой системе классификации рисков в неблагоприятного события. Поэтому очень качестве самостоятельных блоков выделяются важным являются своевременное проведение подсистемы управления индивидуальными анализа рисков. Анализ риска может включать (частными) рисками и блок управления множество подходов связанных с проблемами, совокупными рисками. Не менее значимым 4 вызванными неуверенностью, включая фактором, снижающим эффективность оценки
171 кредитоспособности заемщиков, является регионам или при наличии ряда других недостаточно глубокое изучение банком их обязательств, которые делают их уязвимыми экономической деятельности. Известно, что к одним и тем же экономическим факторам. на рынке могут измениться цены, обостриться В ходе минимизации кредитного риска в конкуренция. Под действием такого рода рамках экономической безопасности на основе факторов стоимость активов компании- доступных источников информации, так или заемщика может существенно снизиться, иначе, в конечном счете, все равно решается прогнозы окажутся несостоятельными, риски главная задача подготовки своего рода «досье» увеличатся, а вероятность получения кредитной на юридическое лицо - потенциального организацией убытков возрастет. Отсутствие заемщика и «портрета» на отдельных граждан. анализа сценариев развития событий в бизнесе Кредитная политика должна охватывать клиента, разнообразных моделей поведения следующие вопросы: банка при возникновении неблагоприятных − цели, в том числе получение стабильного
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal событий не позволяет правильно рассчитать дохода по операциям предоставления последствия кредитования, снижает его (размещения) средств, при допустимом эффективность. Одной из серьезнейших уровне кредитного риска; формирование круга проблем является не только отсутствие надежных клиентов; повышение квалификации у большинства азербайджанских банков работников кредитной организации; собственных эффективных методик оценки администрирование кредитной политики; вероятности дефолта, но и простое непонимание − полномочия по выдаче ссуд с определением руководством банка необходимости такого единоличных и коллегиальных органов, рода оценки, обусловленной недостаточностью уполномоченных принимать решения о выдаче информации, получаемой от заемщиков. ссуд (руководитель кредитного подразделения, При определении внутреннего рейтинга кредитный комитет, менеджеры), а также о заемщика должна учитываться как финансовая предельных суммах и сроках выдаваемых ссуд; информация, полученная из бухгалтерской, − присутствие в кредитной политике статистической, управленческой отчетности требования об обязательности наличия для всех клиентов банка и других источников, так и ссуд указания на назначение ссуды и источник нефинансовая: сведения о составе акционеров, ее погашения, в том числе вторичный (залог, уровне менеджмента заемщика, состоянии поручительство); отраслей и регионов, влиянии государства на − описание нежелательных ссуд (в том деятельность клиентов банка. Таким образом, числе ссуды со спекулятивными целями, рейтинговая система должна быть достаточно не подходящие по срокам). Показатель гибкой и объективной, позволяющей принимать организационной структуры и квалификации в расчет не только цифровые показатели работников кредитной организации оценивает деятельности классифицируемого контрагента, организационную структуру кредитной но и информацию о его бизнесе, не выраженную организации в части подразделений, количественно. Классификация заемщиков по занятых управлением кредитным риском. внутренним кредитным рейтингам позволяет Проверяется распределение функций между ввести формализованную технологию оценки подразделениями кредитной организации, а кредитного риска на всех этапах кредитования именно: (как при первичном анализе кредитной заявки, − ведет ли текущую работу с заемщиком: так и при текущем мониторинге кредита). сбор информации, ведение досье заемщика; Концентрация кредитного риска проявляется анализирует ли финансовое положение в предоставлении крупных кредитов отдельному страховой компании, в которой застрахованы заемщику или группе связанных заемщиков, а предметы залога по ссуде; осуществляет ли также в результате принадлежности должников расчет резерва на возможные потери по ссудам; кредитной организации либо к отдельным − осуществляет ли подразделение анализа отраслям экономики, либо к географическим рисков разработку внутренних нормативных
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 172 GEOSTRATEGİYA документов, форм отчетности, методик оценки безнадежными ссудами определяет, выявляет и анализа кредитных рейтингов и качества ли своевременно кредитная организация обеспечения по ссуде; производственные и финансовые проблемы − анализирует ли сведения о проводимых заемщика, используя для этого информацию кредитной организацией операциях по о финансовом положении заемщика из его кредитованию, выявление факторов, влияющих регулярных финансовых отчетов и средств на кредитный риск. массовой информации, а также информацию, Показатель наблюдения за выданными полученную в результате периодически ссудами оценивает проводимую кредитной проводимых проверок с выходом к заемщику. организацией работу по мониторингу выданных Риски предприятий сферы услуг - это риски, ссуд, под которым понимается отслеживание связанные с деятельностью по доведению кредитной организацией условий и признаков услуги от производителя до потребителя. ухудшения финансового положения заемщика Изучение сущности предпринимательского и качества обслуживания долга, создающих риска предполагает характеристику его угрозу погашения ссуды. Мониторинг выданной разновидностей. ссуды включает в себя как анализ финансовой Реализация функции управления рисками отчетности заемщика, так и проверку на предприятиях сферы услуг требует его деятельности на месте. Мониторинг значительных организационных усилий, затрат выданных ссуд может проводиться кредитной времени и других ресурсов. К числу основных организацией с разной степенью детализации. целей управления рисками следует отнести: В отношении ссуд, изначально получивших − прогнозирование проявления негативных и сохраняющих высокие категории качества, факторов; допустимо ограничиться анализом финансовой − оценка влияния негативных факторов на отчетности заемщика. результаты деятельности предприятия; По мере увеличения риска по ссуде − создание системы управления рисками кредитной организации необходимо усилить при осуществлении деятельности по оказанию контрольные процедуры: услуг; − чаще запрашивать финансовую отчетность − разработка методов снижения рисков заемщика; предприятия. − получать от заемщика иные сведения о его Несмотря на сложность прогнозирования деятельности; деятельности предприятий сферы услуг, − проводить оценку деятельности заемщика с знание процессов и технологии минимизации выходом на место; рисков, источников их возникновения и − получать информацию о заемщике из способов управления, позволяет разработать альтернативных источников. наиболее приемлемую стратегию и тактику Признаками ухудшения качества ссуды могут деятельности, нацеленную на получение служить: соответствующего результата. Следует − существенный рост обязательств заемщика отметить, что важным моментом является по отношению к его капиталу; информационное обеспечение работ по − снижение прибыли и рентабельности; оценке, анализу и управлению рисками. − ухудшение ликвидности заемщика; Информационная система необходима для − высокая текучесть кадров; обеспечения поддержки принятия, решений в − вовлеченность заемщика в рискованные условиях неопределенности и высокого уровня проекты; риска. Требования, предъявляемые к качеству − несвоевременное и неполное представление информации должны быть следующими: финансовой информации, стремление избежать достоверность, объективность, однозначность, контакта с представителями кредитной полнота, релевантность, значимость, стоимость. организации. В целях оказания практической помощи Показатель работы с проблемными и лицам, принимающим решения по управлению
173 рисками, следует решить вопросы: управлении риском. − развивать и внедрять новейшие методики Риском можно управлять, т.е. использовать оценки и анализа рисков с учетом отраслевых меры, позволяющие в определенной степени особенностей; прогнозировать наступление рискового события − усовершенствовать управление рисками и принимать меры к снижению степени риска. на предприятиях сферы услуг, за счет Существующие классификации банковских существующей теории риск - анализа; рисков, различаясь положенными в их основу − внедрять и расширять прогрессивные критериями, однозначно полагают кредитный формы обслуживания, применять «пробные», и процентный риски основными для банков. «подписные» услуги в банковской системе для Система управления кредитными рисками - повышения эффективности их деятельности; совокупность правил, процедур, процессов и − применять в коммерческих банках «аудит организационных структур, обеспечивающая взаимоотношений с клиентом», коэффициент оценку и управление размером и концентрацией
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal «эффективности взаимодействия с клиентом», рисков, возникающих в процессе кредитной «индекс критических инцидентов» и другие деятельность банка. показатели. Используя рассмотренные методы Ключевые слова: коммерческие банки, анализа и управления рисками и, тем самым, кредитные риски, управление, экономическая получив возможность уменьшить влияние безопасность. риска на конечные результат ы деятельности организации, необходимо создать в СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ коммерческой организации адекватную систему 1. Biznesin əsasları. Dərslik, prof.A.B. Abbaso- управления рисками. vun umumi elmi redaktəsi ilə, Bakı. Nurlan, 2005 2. Найт Ф.Х. Риск, неопределенность и Заключение прибыль/ Пер. с англ.-М.: Дело, 2003. В рыночной экономике резко усиливается 3. Риск-менеджмент: Учебник/ фактор риска, оказывающий влияние на В.Н.Вяткин, И.В.Вяткин, В.А.Гамза, деятельность банковских организаций. Под Ю.Ю.Екатернославский, Дж.Дж.Хэмптон; Под риском принято понимать вероятность, а точнее ред. И.Юргенса. – М.: Издательско-торговая угрозу потери банком части своих ресурсов, корпорация «Дашков и Ко », 2003. недополучение доходов или произведения 4. Буянов В.П., Кирсанов К.А., Михайлов дополнительных расходов в результате Л.М. Рискология. Управление рисками. М.: осуществления определенных финансовых Издательство «Экзамен», 2003. операций. 5. Глущенко В.В. Управление рисками. Риск связан с возможностью наступления Страхование.- М.: ЮНИТИ-ДА¬НА, 1999. какого-либо неблагоприятного события, 6. Ярочкин В.И., Бузанова Я.В. Основы поэтому в этих условиях важным является безопасности бизнеса и предпринимательства. своевременное проведение анализа риска, - М.: Академический Проект: Фонд «Мир», в результате которого должны выявляться 2005. конкретныепричины порождающие риск и 7. Уткин Э.А., Фролов Д.А. Управление предлагаться мероприятия по сокращению рисками предприятия: Учеб¬но-практическое его последствий. В то же время сложность пособие.- М.: ТЕИС, 2003. проблемы анализа рисков, недостаточная 8. Малошихина Н.Н., Белокрылова О.С. Риск- изученность методов оценкинекоторых менеджмент.-М.: Книж¬ный мир, 2004. аспектов анализа банковских рисков делают 9. Крутик А.Б., Никитина Т.В. Страхование: необходимым исследование в этой области. Учебное пособие. – СПб.: Издательство Особый интерес в такой ситуации представляют Михайлова В.А., 2001, возможности и перспективы развития риск - 10. Xudiyev N.N. Sıgorta İşi: sığortaçının анализа как, метода обоснования решений при maliyyə potensialı və sığorta resurslarının
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 174 GEOSTRATEGİYA idarə edilməsi. Страховое дело: финансовый потенциал страховщика и управления Keywords: commercial banks, credit risks, man- страховыми ресурсами. Bakı. “Azərnəşr”, 2003. agement, economic security 11. Страхование. Под ред. Профессора Шахова В.В.- М.: «Анкил», 2002. 12. Валдайцев С.В. Управление инновационным бизнесом. Учеб. посо¬бие для вузов. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001.
BANKLARDA KREDİT RİSKİNİN İDARƏ OLUNMASI PROBLEMLƏRİ XÜLASƏ Məqalədə risklərin idarə edilməsi və onların təhlili metodlarının nəzəri əsasları, risklərin əhəmiyyəti və əmələ gəlmə səbəblərini, risklərin təsnifatını, xüsüsilə banklarda, risklərin təhlilinin ümumi prinsipləri və onların idarə edilməsinin əsas metodlarını aşkar edilir. Həmçinin müasir şəraitdə bank risklərinin idarə edilməsi, bütövlükdə bank sistemində kredit risklərinin idarə edilməsinin metodlarını və banklarda kredit risklərinin idarə edilməsinin mənfi cəhətlərini və onun iqtisadi təhlükəsizlik çərçivəsində azaldılmasını təsvir edilir. Məqalədə bank risklərinin iqtisadi təhlili metodikasının təkmilləşdirilməsi kommersiya bankının kredit riskinin və risklərin səviyyəsinə təsir edən faktorların təhlil edilir.
Açar sözlər: kommersiya bankları, kredit riskləri, idarəetmə, iqtisadi təhlükəsizlik
CREDIT RISK MANAGEMENT PROBLEMS IN BANKS SUMMARY The article reveals the theoretical foundations of risk management and methods of their analysis, the importance and causes of risks, the classification of risks, especially in banks, the general principles of risk analysis and the main methods of their manage- ment. It also describes banking risk management in modern conditions, methods of credit risk man- agement in the banking system as a whole, and the disadvantages of credit risk management in banks and its reduction within the framework of economic security. The article analyzes the factors influenc- ing the level of credit risk and risks of a commercial bank, improving the methodology of economic analysis of banking risks.
175 УДК 657; 311.216;336.717.6 ВАЖНОСТЬ МЕЖДУНАРОДНЫХ
СТАНДАРТОВ ФИНАНСОВОЙ ДЖАВАНШИР ОРУДЖОВ Азербайджанский Государственный ОТЧЕТНОСТИ Экономический Университет, магистр E-mail: [email protected] ВВЕДЕНИЕ рынка, довольно важный и эффективный. Развитие бизнеса, сопровождающееся Потребность в МСФО обусловлена возрастанием роли международной интеграции следующими причинами. в сфере экономики, создает определенные 1) Формирование отчетности в соответствии условия для единообразия и постижимости с МСФО - важный шаг, который дает принципов формирования и расчета прибыли, азербайджанским предприятиям возможность Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal налоговой базы, условий инвестирования выйти на мировые рынки капитала. Капитал, капитала, используемого в различных странах. особенно иностранный, требует прозрачности Для улучшения организации бухгалтерского финансовой информации о деятельности учета в азербайджанских компаниях необходимо компаний и финансовой управленческой ориентироваться на Международные отчетности перед инвесторами. стандарты бухгалтерского учета и финансовой Мировая практика показывает, что отчетности (МСФО). Роль МСФО заключалась отчетность, сформированная по международным в обеспечении сопоставимости отчетности стандартам, очень информативна и точна для компаний из разных стран. пользователей. Применение МСФО потребовало совершенно Сегодня основные мировые фондовые биржи новых знаний и навыков работы.Необходимость разрешают подавать иностранным эмитентам финансовой отчетности в соответствии с такую отчетность для котировки ценных бумаг, международными стандартами для предприятий что подтверждает полезность отчетности по Азербайджана обусловлена следующими МСФО (Paul Pacter, 2017, p.32). факторами: 2) Использование международных стандартов - появлением возможности установления финансовой отчетности при организации торговых отношений с иностранными управленческого учета позволяет значительно клиентами; снизить затраты компании, а также дает - заинтересованность стратегических возможность более эффективно вести процесс инвесторов в создании совместных подготовки финансовой отчетности. Также предприятий; наличие достоверной информации о финансово- - предполагается выпуск ценных бумаг на хозяйственной деятельности компании международный рынок [6, c.23]. помогает руководству принимать оптимальные Международные стандарты финансовой управленческие решения. отчетности (МСФО) - это набор документов Отчетность по международным стандартам (стандартов), которые регулируют правила составляется путем преобразования отчетности, финансовой отчетности, необходимые внешним составленной по национальным стандартам. пользователям для принятия экономических Сегодня проблема унификации системы решений в отношении предприятия. бухгалтерского учета стоит довольно остро. МСФО - это не законодательные, Стандартизация бухгалтерских регулирующие документы, которые регулируют процедур осуществляется в рамках ее конкретные методы бухгалтерского учета унификации, которую осуществляет Совет и стандарты отчетности, а скорее набор по Mеждународным стандартам финансовой принципов и требований. Фактически, отчетности (IASB), который разрабатывает применение МСФО не является целью. МСФО и публикует международные стандарты - это своего рода инструмент трансформации финансовой отчетности. В IASB был основан в
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 176 GEOSTRATEGİYA Лондоне в 1973 году. соответствии с международными стандартами Целью комитета является унификация [8, c.34]. принципов бухгалтерского учета, используемых МСФО (IAS) 1 был разработан, чтобы помочь компаниями по всему миру для финансовой компаниям перейти на МСФО, и предлагает отчетности. Смысл гармонизации различных практические решения, направленные на систем бухгалтерского учета заключается в оптимизацию затрат при первом применении том, что в каждой стране может быть своя этих стандартов. Стандарт также содержит собственная модель бухгалтерского учета и руководство по применению, в котором система регулирующих стандартов. освещаются наиболее сложные вопросы Главное, чтобы эти стандарты не преобразования отчетности. противоречили аналогичным стандартам Компаниям следует применять в странах-членах сообщества, то есть МСФО (IAS) 1 при переходе от прежних находились в относительной гармонии между общепринятых принципов бухгалтерского собой. Сегодня идет активный переход на учета (GAAP) к МСФО и подготовке первой международные стандарты финансовой финансовой отчетности по МСФО, то есть отчетности, особенно в отношении компаний, финансовой отчетности, которая является ценные бумаги которых участвуют в котировках первой отчетностью, содержащей четкое и на биржах. Международные стандарты безоговорочное заявление о соответствии бухгалтерского учета позволяют не только МСФО; снизить затраты компаний на подготовку 2) цель бухгалтерской (финансовой) отчетности, особенно в контексте консолидации отчетности. Согласно МСФО, цель финансовой финансовой отчетности компаний, работающих отчетности общего назначения - предоставить в разных странах мира, но и снизить затраты на информацию о финансовом положении, привлечение инвестиционного капитала. финансовых результатах и денежных Переход на МСФО может быть длительным потоках компании, которая будет полезна и сложным процессом, при реализации которого широкому кругу пользователей при принятии придется решать множество сложных вопросов экономических решений. методического и бухгалтерского характера. Финансовые отчеты также показывают Опыт компаний в Европе и Азии, перешедших результаты управления ресурсами, на МСФО, показывает, что существует закрепленными за менеджментом компании. В ряд проблем, которые многие компании, ПБУ - регулирующих принципах бухгалтерского обращающиеся к МСФО, недооценивают. учета нет четкого указания на то, что цель Несмотря на общую направленность, финансовой отчетности - предоставить одинаковый характер, существуют различия информацию об организации, которая будет в конкретном применении стандартов, полезна широкому кругу пользователей при которые могут оказать существенное влияние принятии экономических решений [10, c.67]. на финансовую отчетность. Рассмотрим 3) отчетный период и отчетная дата. В основные отличия Международных стандартов международных стандартах нет четкой финансовой отчетности от определения фиксации отчетной даты; бухгалтерской (финансовой) отчетности. 4) Промежуточная отчетность: в МСФО В соответствии с МСФО (IAS) 1 промежуточный период - это отчетный период, «Представление финансовой отчетности» который короче полного финансового года. финансовая отчетность представляет собой Промежуточная финансовая отчетность - это структурированное представление финансового финансовая отчетность, которая содержит положения и финансовых результатов полный набор сокращенных финансовых предприятия. МСБУ 1 «Представление отчетов (компонентов) за промежуточный финансовой отчетности» - это стандарт, период [10, c.24]. который применяется при составлении Согласно ПДП, ежемесячные и квартальные первой финансовой отчетности компании в отчеты являются промежуточными и
177 составляются нарастающим итогом с начала Финансовый отчет - это финансовое отчетного года; положение предприятия, а также структура и 5) определение выручки. В соответствии с описание его операций. Его основная цель - Международным стандартом бухгалтерского предоставить информацию широкому кругу учета IAS, выручка представляет собой валовой пользователей о результатах деятельности приток экономических выгод от обычной предприятия и денежных потоках, которые деятельности компании за период, приводящий необходимы для принятия управленческих к увеличению собственного капитала, за решений. что. Чтобы соответствовать этим исключением взносов участников. Одним из требованиям, финансовая отчетность включает основных препятствий на пути сближения активы, обязательства, капитал, доходы и национальных стандартов с МСФО является расходы, денежные потоки и т. Д. Предприятия. сложность отдельных стандартов [9, c.54]. обобщает информацию о. Также гармонизации систем бухгалтерского Как указано в концептуальной структуре
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal учета препятствуют следующие факторы: США, финансовый хебат предоставляет 1) пробелы в данных. Подготовка реальным и потенциальным инвесторам, вступительного баланса в соответствии с кредиторам и другим пользователям МСФО может потребовать сбора информации необходимую информацию. «Другие или выполнения расчетов, которые не пользователи» включают сотрудников и были необходимы в соответствии с ранее клиентов предприятия, государственных применявшимися ОПБУ. Компаниям следует органов и общества в целом. Судя по всему, заранее спланировать переход на МСФО, в США «другие пользователи» считаются чтобы обеспечить своевременный сбор и вторичными пользователями финансовой проверку необходимой информации. Точно отчетности. Прежде всего, это связано с тем, что так же компании должны определять различия этой информации недостаточно, чтобы другие между требований GAAP и требований МСФО. пользователи принимали решения. Аналогичная Это может повлиять на объем необходимой ситуация характерна и для других англо- информации, которую необходимо собрать. американских стран с систематическим учетом. 2) выбор учетной политики. Ряд МСФО Европейские страны, в отличие от США, позволяют компаниям выбрать один из уделяют больше внимания потребностям нескольких возможных вариантов для целей сотрудников и государственных структур. учетной политики. Компаниям следует В связи с этим меняется содержание осторожно подходить к выбору учетной предоставляемой информации. Таким образом, политики, которая будет использоваться при согласно закону, действующему с 1977 года, подготовке вступительного баланса, и хорошо французские компании с численностью понимать влияние этого выбора на текущий и сотрудников более 300 человек должны будущие периоды. ежегодно представлять "государственный Компаниям следует провести анализ (социальный) баланс" совету сотрудников своих выбранной ими учетной политики в предприятий. В таких социальных балансах соответствии с МСФО, и наиболее важно иметь следующую информацию: : эффективным этот анализ будет, когда он будет 1) количество сотрудников; проводиться «с нуля». Хотя многие требования к 2) трудозатраты; бухгалтерскому учету для ранее применявшихся 3) охрана труда и техническая безопасность; ОПБУ и МСФО могут быть схожими, 4) обеспечение условий труда; компаниям следует использовать возможность 5) обучение персонала; для изучения альтернативных учетных политик 6) производственные отношения; по МСФО, поскольку может показаться, что они 7) обеспечение социальных условий лучше отражают экономическое содержание Такую информацию используют Германия их операций и улучшат информацию для и другие страны Европы, а также страны инвесторов [9, c.12]. Скандинавии. Социальный баланс в Бельгии
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 178 GEOSTRATEGİYA состоит из 4 частей: позволило бы избежать кризисных ситуаций на • информация о численности штатных и рынке и обеспечить финансовую прозрачность внештатных сотрудников, а также временных компаний, что важно для потенциальных сотрудников; инвесторов. • рабочее движение - информация о Международные стандарты бухгалтерского количестве новых сотрудников; учета позволяют применять экономические • краткое изложение использования знания для составления объективной и государственных мер, включая субсидии для точной отчетности предприятий. С развитием создания рабочих мест; рыночных отношений и внешнеэкономического • Информация об обучении без отрыва от сотрудничества вопросы стандартизации и производства. гармонизации финансовой отчетности в разных В Великобритании отчетность сотрудников странах становятся очень актуальными. Итак, основана на принципе добровольности, и гармонизация - это процесс сближения методов, компания самостоятельно принимает решение норм, инструментов, принципов и правил о раскрытии этой информации. Аналогичная бухгалтерского учета и финансовой отчетности. ситуация наблюдается в Австралии и Новой А стандартизация - это процесс Зеландии. Раскрытие дополнительной формирования норм, принципов и правил, информации играет очень важную роль в которые оптимально удовлетворяют и современной рыночной экономике. Таким унифицируют потребности пользователей образом, некоторые статьи баланса оцениваются информации в разных странах. Стандартизация по-разному даже на разных предприятиях и гармонизация системы бухгалтерского учета одной страны. В таких случаях простое - взаимосвязанные процессы, в которых МСФО раскрытие фактов экономической жизни не имеют большое значение. решает проблему создания адекватного имиджа предприятия для пользователей отчета. Ключевые слова: международный, финансы, Согласно МСФО, финансовая отчетность отчетность, бухгалтерский учет, стандарты, должна быть четкой и понятной. Этот документ экономика относится к учетной политике во всех случаях. Следовательно, для подготовки финансовой СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ отчетности бухгалтерская информация должна 1. Comparative characteristics of Russian and раскрываться следующим образом: Western accounting systems / E. M. Merzlikina, G. Первые две группы отчетов регулируются M. Avramenko. // International accounting. - 2011. во всех странах на уровне соответствующих - N 34. - C.2-9. законов, руководств, руководств и стандартов. 2. Financial Accounting (BPP), 2013 В законодательстве развитых стран особое 3. International Bank of Azerbaijan, "Consoli- внимание уделяется регулированию состава и dated Financial Statements for the Year Ended содержания финансовой отчетности. В этом December 31, 2015", случае действующее законодательство четко 4. International Bank of Azerbaijan, “Interna- определяет дифференцированный перечень tional Bank of Azerbaijan” OJSC the first half of обязательной информации о балансе, отчете 2016 consolidated financial information о прибылях и убытках для малых, средних, 5. John Wiley & Sons, April 17, 2017, "Wiley крупных и индивидуальных транснациональных IFRS 2017: Interpretation and application of IFRS корпораций. Кроме того, предприятия имеют standards" право использовать дополнительные вещества. 6. John Wiley.(2015),"Introduction to Interna- tional Accounting",p.123 ЗАКЛЮЧЕНИЕ 7. Paul Pacter (2017), International Accounting На наш взгляд, на данном этапе необходимо Standards Committee Foundation, p. 213 более полное соответствие системы 8. Paul Pacter.(2018). "Theory of Accounting", бухгалтерского учета Азербайджана МСФО, что p.345
179 9. Sokolov V. Ya. 2010. - Differences between IFRS and traditional accounting. Ya. Sokolov // Ac- counting, N 7. - P.106-110. 10. Suvorov A. 2012. Principles of Accounting and IFRS / A. Suvorov // Audit and taxation. - N 4. - P.25-29.
BEYNƏLXALQ MALIYYƏ HESABATI STANDARTLARININ ƏHƏMİYYƏTİ
XÜLASƏ Hal-hazırda mühasibat prinsiplərinin standartlaşdırılması və unifikasiyasına meyl
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal əhəmiyyət kəsb edir. Bu tendensiya beynəlxalq şirkətlərin fəaliyyət dairəsinin genişlənməsini, beynəlxalq dünya iqtisadiyyatının və maliyyə bazarlarının güclənməsini əks etdirir. Beynəlxalq maliyyə hesabat standartları mühasibat sisteminin uyğunlaşdırılmasında və standartlaşdırılmasında mühüm rol oynayır və bütün ölkələr üçün ümumi mühasibat prinsiplərinin inkişafı çoxmillətli müəssisələrin xarici iqtisadi fəaliyyətdə səmərəli işləməsinin şərtidir.
Açar sözlər: beynəlxalq, maliyyə,hesabat,uçot,stan dartlar,iqtisadiyyat
THE IMPORTANCE OF INTERNATIONAL FINANCIAL REPORTING STANDARDS
SUMMARY At present, the tendency towards standardization and unification of accounting principles becomes more and more significant. This trend reflects the expansion of the field of activity of international companies, the strengthening of the international world economy and financial markets. International financial reporting standards play an important role in the harmonization and standardization of the ac- counting system, and the development of common accounting principles for all countries is a condition for the effective functioning of multinational enter- prises in foreign economic activity.
Key words: international, finance, reporting, ac- counting, standards, economics.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 180 GEOSTRATEGİYA
UOT 334.012.621.64;334.7.012.621.64 QLOBAL ƏRZAQ TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN
MÖVCUD REALLIQLARI VƏ MEYLLƏRİ CƏLAL ƏHMƏDZADƏ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitet, magistr
E-mail: [email protected] GİRİŞ Qida təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ölkə Müasir qlobal təhdidlərin artması şəraitində əhalisinə vacib qida növləri tədarükünün fasiləsiz qida təhlükəsizliyi dünya sivilizasiyasını və dünya yollarını və bu sahədəki problemlərin qarşısını ölkələrini narahat edən ən ciddi problemlərdən almağı nəzərdə tutur. Qida təhlükəsizliyi əsasən biri hesab olunur. Dünya ölkələri qarşısında du- dörd vacib komponentə: reallıq - yəni. daxili ehti- ran mühüm problemlərdən biri daim artan dünya yaclar, müəyyən qida növləri üçün tələb və ticarət əhalisinin qida probleminin davamlı və sabit həlli imkanına; əlçatanlıq - ümumi gəlir, işsizlik, iqti- və uzunmüddətli perspektivdə qida mövcudluğunun sadi artım və yoxsulluq dərəcələrinə; istehlak - əhəmiyyətli dərəcədə artmasıdır. sağlamlıq, təhsil səviyyəsi, infrastruktur şəbəkəsinə Ölkələrin ərzaq təhlükəsizliyini təmin və sabitlik - uyğun qidanın fiziki və iqtisadi etmək üçün səylərin birləşdirilməsi, beynəlxalq mövcudluğuna ayrılır. təşkilatların bu istiqamətdə fəaliyyətinin optimallaşdırılması, mövcud qida ehtiyatlarından 1. Metod istifadənin ən təsirli yol və mexanizmlərinin Qeyd edək ki, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini modelləşdirilməsi fəaliyyətinin prioritet təmin edərkən üç vacib strateji hədəfi nəzərə almaq istiqamətlərindən hesab olunur. lazımdır: Qlobal səviyyədə qida təhlükəsizliyinin təmin 1. Birincisi, ölkənin qida ehtiyatları etibarlı mey- edilməsi, inkişaf və qida mövcudluğu sahəsindəki arlara malik olmalı və beynəlxalq qida bazarları, əsas hədəflərə çatmaq, qida mövcudluğunun təbii fəlakətlər, quraqlıq, məhsul çatışmazlığı, ardıcıl sistemləşdirilməsi, dünya ölkələrinin daşqınlar və digərləri daxil olmaqla müxtəlif daxili bu proseslərdə, o cümlədən Azərbaycanın da və xarici amillərdən asılı olmamalıdır. fəallığının artırılması, vacib qida və qida məhsulları Ölkənin qida ehtiyatları uzun illər hesablanmalı istehsalının genişləndirilməsi və emal sənayesinin və bu məsələdə heç bir şəkildə səhlənkarlığa yol gücləndirilməsi vacibdir. verilməməli, üstəlik daxili qida bazarının tarazlığı Qida təhlükəsizliyi təmin edilərkən, müasir bütün hakimiyyət qolları tərəfindən idarə olunmalı texnologiyalar, iqlim dəyişikliyi kontekstində və bu tədbirlər ilə bağlı məsuliyyət artırılmalıdır. ölkələr arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi Dövlət ölkənin qida ehtiyatlarının üçün prioritetlər, həmçinin torpaq, su və formalaşmasını və bütövlüyünü tarazlaşdırmağa və digər mənbələrdən səmərəli istifadəyə adek- nəzarət etməyə, istehlak bazarının şəffaflığını təmin vat yanaşmalar diqqətlə izlənilməli və nəzərə etməyə borcludur. P. Khazelin tədqiqatları qeyd alınmalıdır. Urbanizasiyanın qida əlçatanlığı edir ki, fövqəladə hallar zamanı qida ehtiyatlarının siyasətindəki roluna xüsusi diqqət yetirilməli səviyyəsi təxminən 5% -dir, bununla birlikdə daha və bu sahədə adekvat tədbirlər nəzərdən ciddi beynəlxalq təşkilatlar və qida təhlükəsizliyi və keçirilməlidir. Ticarət-elm-təhsil üçbucağının qida qida ehtiyatlarının formalaşması ilə bağlı tədqiqat mövcudluğunun gücləndirilməsində əhəmiyyəti mərkəzləri bənzər stokların ən azı 2-3 aylıq bir vurğulanmalıdır. dövrü əhatə etməsi lazım olduğunu düşünürlər. Qeyd edək ki, qida təhlükəsizliyi problemləri Qida təhlükəsizliyi problemlərinin daha uğurla sivilizasiyası qlobal məsələlərdən biridir və dünya həll olunduğu dünyanın bir sıra aparıcı ölkələri əhalisini çox narahat edir. Bundan əlavə, ərzaq qida ehtiyatlarını ölkədə istehlak edilən vacib təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, ölkənin iqtisadi qida növlərinin 17-25% -ini istehsal etməyi təhlükəsizliyinin ayrılmaz hissəsidir. məqsədəuyğun hesab edirlər (World Economic
181 and Social Survey 2013. Sustainable Development Cədvəl 1: Qlobal dənli bitkilər bazarının Challenges. United Nations publication. Sales No. göstəriciləri, milyon ton E.13.II. C.1. United Nations, 2013: 216). 2. İkincisi, əsas qida növlərinin istehsalı üçün maddi-texniki bazanın inkişafını, ixtisaslaşmış qida strukturlarının, ölkə əhalisinin həssas kateqoriyası üçün ərzaq təminatına ciddi dəstək verəcək təşkilatlar şəbəkəsinin yaradılmasını təmin etmək üçün müxtəlif proqramların genişləndirilməsi məqsədəuyğun hesab olunur. Bundan əlavə, məktəblilər, uşaqlar və qadınlar üçün vacib qida növləri ilə təmin etmək və xüsusi Mənbə: Food and Agriculture Organization, bir qidalanma proqramı hazırlamaq üçün xüsusi http://www.fao.org. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal proqramlar hazırlamaq lazımdır. Məsələn, Hindi- standa əhalinin yoxsul qruplarına qida təminatında Bənzər bir vəziyyət dənli bitkilərin tədarükü, ünvanlı dəstək verən xüsusi bir qeyri-hökumət qu- istifadəsi və ticarətində inkişaf etmişdir - dünya rumu yaradıldı ki, bu proqram təxminən 600 milyon əhalisinin sürətli böyüməsi ilə müqayisədə artım insana çatır. əhəmiyyətsizdir. Bu göstəricilərin hamısı qlobal taxıl bazarındakı gərginliyi və ərzaq təhlükəsizliyini 2. Araşdırma Modeli yaxşılaşdırmaq və taxıl istehsalını artırmaq üçün Qida Təhlükəsizliyinin Makroiqtisadi və Fiskal dərhal hərəkətə keçməyin vacibliyini vurğulayır. aspektləri Makroiqtisadi və maliyyə mexanizmlərinin Cədvəl 2: Qlobal buğda bazarının göstəriciləri, təkmilləşdirilməsi və optimallaşdırılması ölkənin milyon ton ərzaq təhlükəsizliyini artırmaq üçün vacib- dir. Hər bir dövlət qida təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində dövlət siyasətinin və dövlət tənzimlənməsinin daha təsirli mexanizmlərinin işlənib hazırlanmasına qayğı göstərməlidir. Makroiqtisadi baxımdan ölkənin qida siyasətinin gücləndirilməsinin əsasını ilk növbədə məşğulluğu təmin etmək və işsizlik səviyyəsini azaltmaq, milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində iqti- sadi və istehsalat fəaliyyətinin səmərəliliyini və Mənbə: Food and Agriculture Organization, məhsuldarlığını artırmaq, ölkənin ödəmə qabiliyyət http://www.fao.org. səviyyəsini artırmaq üçün daha optimal dövlət siyasətinin formalaşdırılması, ölkə əhalisinin əsas Cədvəl 2 dünyada ən vacib qida sayılan qlobal hissəsi üçün qida əlçatanlığının təmin edilməsi, buğda bazarının fəaliyyətini göstərir. insanların prioritet ehtiyaclarının ödənilməsi və Cədvəl 2-nin təhlili göstərir ki, 2019-2020-ci rifahının artırılması. illərdə istehsal artımı 2017-2018-ci illə müqayisədə azalmış, üstəlik dünyada buğda tədarükü və 3. Analiz istifadəsi azalmışdır. Cədvəllər 1-4, dənli bitkilərin istehsalı, təchizatı, Son 5 ildə buğda ticarəti eyni səviyyədə olub, istifadəsi, ticarəti və dünya bazarının tarazlığı üçün üstəlik 2020-ci ilin sonunda balans azalıb və dünya bazarının göstəricilərini göstərir. Cədvəl 1 bu rəqəm yalnız 193,7 milyon ton təşkil edib. qlobal taxıl bazarının göstəricilərini göstərir. Cədvəl Müqayisə üçün 2013-cü ilin eyni göstəricisi 206,2 1-dən də göründüyü kimi, 10 il ərzində dünyada milyon ton, 2019-cu ilin sonunda isə 204,5 milyon taxıl bitkiləri istehsalı bir qədər artmışdır. ton səviyyəsində idi.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 182 GEOSTRATEGİYA Cədvəl 3 qlobal taxıl bazarının göstəricilərini Cədvəl 4: Qlobal düyü bazarının göstəriciləri, göstərir. Cədvəl 3-i təhlil etsəniz, 2009-2020- milyon ton ci illər üçün dünyada taxıl istehsalının eyni səviyyədə olduğunu və böyümədiyini, prakti- kada taxıl tədarükü və istifadəsi həcminin də çox dəyişmədiyini görə bilərsiniz. Cədvəl 4 qlobal düyü bazarı haqqında məlumat verir. Cədvəl 4 göstərir ki, 2010-2020-ci illərdə ümumilikdə dünyada düyü istehsalında artım çox dəyişməyib, lakin 2016-20120-ci illərdə bir artım var - ildə təxminən 800 min ton olmuşdur. Son 10 il ərzində dənli bitkilərin qlobal Mənbə: Food and Agriculture Organization, ehtiyatları və qlobal ehtiyatlarının istifadəsi az da http://www.fao.org. olsa sabit bir böyüməyə malikdir və bu, dünyada qlobal qida probleminin həlli istiqamətində görülən 4. Qlobal kontekstdə qida əlçatanlığı tədbirlərin səmərəliliyindən xəbər verir. problemlərinin həlli yolları Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qida və Kənd İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə və Təsərrüfatı Təşkilatının hesabatlarında son illərdə əsasən sənayeləşmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın Azərbaycanda buğda istehsalı daxil olmaqla inkişafına real pul və kredit resurslarının qoyuluşu taxıl bitkiləri istehsalında artım dinamikasının mürəkkəbdir, çünki bu, kredit faizlərinin artmasına vurğulandığına diqqət yetirir. kömək edir. Və bu amil öz növbəsində istehlak Bununla birlikdə, Azərbaycan Qazaxıstandan bazarındakı bahalaşmaya təsir göstərir və sonrakı müxtəlif növ taxıl bitkiləri, xüsusən də buğda idxal zəncirlərdə bahalaşma əmtəə bazarlarına gedir, etməyə davam edir. Azərbaycanda taxıl bitkiləri ərzaq məhsullarının qiymətləri yüksəlir və beləliklə, istehsalındakı artıma gəlincə, böyümə təxminən ölkə əhalisi üçün vacib qida növlərinin mövcudluğu 15-16% -dir. Buna baxmayaraq, Azərbaycan bu çətinləşir. Bu baxımdan dünyada iqtisadi inkişafın sahədə ehtiyatlarını formalaşdırmaq üçün yüksək sabitliyini təmin etmək üçün təcili ehtiyac var. keyfiyyətli buğdaya ehtiyac duyur. Digər tərəfdən, ərzaq qiymətləri real vəziyyəti və əhalinin maddi vəziyyətini əks etdirməlidir. Cədvəl 3: Qlobal taxıl bazarının göstəriciləri, Eyni zamanda, dövlət vacib qida növlərinin süni milyon ton qiymətinin qalxmamasını təmin etməlidir. Bundan əlavə, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri arasındakı balanssızlıqlar pul siyasətinə və ümumilikdə inflyasiya proseslərinə mənfi təsir göstərə bilər və ölkə əhalisinin vacib qida növləri əldə etməsi üçün əlavə çətinliklər yaradır. Aparılan araşdırmalar pul siyasətinin qeyri-kaf- iliyinin və qiymət məsələlərinin vacib mal və ərzaq məhsullarının qiymətlərinə mənfi təsir göstərdiyini və əsas qida məhsullarının qiymətlərinin süni artmasına ciddi təsir etdiyini göstərdi. Mənbə: Food and Agriculture Organization, Üstəlik, bir çox tədqiqatçı kənd təsərrüfatında http://www.fao.org. qiymət faktorlarına qarşı son dərəcə diqqətli olmağın lazım olduğunu düşünür: kənd təsərrüfatında istehsal olunan qida məhsullarının qiymətlərinin ölkə əhalisinin əsas hissəsi üçün hərəkətliliyi və əlçatanlığı ilə səciyyələnəcəyi bir mühitin formalaşdırılması məqbul sayılır.
183 Qısa müddətdə qlobal qida növlərinin istehsalında balans yaratmaq və dünya əhalisini əsas 6. Azərbaycanda qida təhlükəsizliyinin təmin qida məhsulları ilə təmin etmək üçün daha əlverişli edilməsi problemləri və perspektivləri şərait yaratmaq üçün xeyli səylər tələb olunacaqdır. SSRİ-nin dağılmasından sonra, 1990-cı illərin əvvəllərində, onsuz da müstəqil bir dövlət olaraq, 5. Davamlı inkişaf kontekstində qida Azərbaycan qida təhlükəsizliyini təmin etmək əlçatanlığı üçün dövlət siyasəti və dövlət sistemi qurmaq Bildiyiniz kimi, dünyada əsas qida növlərinin məcburiyyətində qaldı. Lakin ölkənin bu sistemi çatışmazlığı ilə yanaşı, davamlı iqtisadi inkişaf təmin etmək üçün mənbələri və vasitələri yox idi kontekstində qida əlçatanlığının təmin edilməsinin və yalnız Azərbaycanda neft strategiyasının həyata vacib problemlərini də həll etmək lazımdır. Son on keçirilməsi ilə aqrar islahatlar həyata keçirilməyə ildə bu məsələ qlobal problemlərin həll edilməsi başlandı, əkinçilik sektoru və aqrosənaye komplek- çərçivəsində dünya ölkələrinin beynəlxalq forum sinin fəaliyyəti dəyişdirildi. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal və sammitlərində daim nəzərdən keçirilir. Qida Əslində, Azərbaycan öz ehtiyacları üçün taxıl və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının meyarlarına və bitkilərinin inkişafı üçün kifayət qədər ərazi standartlarına uyğun olaraq, Qida Əlçatanlığı potensialına malikdir və bu səbəbdən bu sahədə Göstərici Paketi Şəkil 1-də müzakirə edilmişdir. texnologiyaların inkişaf etdirilməsini tələb edir (İbrahimov, 2014). Şəkil 1: Qida təhlükəsizliyi göstəricilərinin Bundan əlavə, qida təhlükəsizliyi proseslərini hərəkəti qrafiki stimullaşdırmaq miqyaslı səmərəlilikdən istifadə etmək, təsərrüfat ölçülərini optimallaşdırılmaqla kənd təsərrüfatında kooperativ hərəkətlər həyata keçirilə bilər.
Şəkil 2: 2011-2019-ci illər üçün Azərbaycanda taxıl istehsalının dinamikası.
Mənbə: Food and Agriculture Organization, http://www.fao.org. (01.12.2020)
Şəkil 1-də göstərildiyi kimi fasiləsiz qida tədarükünün təmin edilməsi qida istehsalı sis- Mənbə: Food and Agriculture Organization, teminin özü və qida təchizatı sisteminin sabitliyini http://www.fao.org. (12.12.2019) tələb edir. Qida əlçatanlığını artırmaq üçün qida istehsalının böyüməsini təmin etmək və təsirli qida NƏTİCƏ marketinqini həyata keçirmək lazımdır. Beləliklə, yaxın gələcəkdə milli ərzaq Bundan əlavə, ölkə əhalisinin vacib qida növləri təhlükəsizliyi sisteminin formalaşmasında əsas ilə təminatını artırmaq üçün dövlət yoxsulluğu amilləri müəyyənləşdirən iqtisadi mühiti xarakterizə və işsizliyi azaltmaq üçün işlərini gücləndirməyə edən yeni bir paradiqma axtarışının nəticələrini borcludur. Son on ildə dünyada qida təhlükəsizliyini nəzərə almaq lazımdır: yaxşılaşdırmaq üçün qlobal problemlərdən - yerli istehsalçıların xarici bazara girişini biri də rasionalizasiyadır, yəni qidanın rasional sadələşdirmək üçün əməliyyat xərclərinin mini- istifadəsindən danışırıq. muma endirilməsi nəzərə alınmaqla əlverişli təşkilati və iqtisadi şəraitin yaradılması ərzaq
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 184 GEOSTRATEGİYA təhlükəsizliyi imkanlarının reallaşdırılması üçün ТЕКУЩИЕ РЕАЛИИ И ТЕНДЕНЦИИ iqtisadi və istehsal mexanizminin təkmilləşdirilməsi ГЛОБАЛЬНОЙ ПРОДОВОЛЬСТВЕННОЙ prioritetlərdən olmalıdır; БЕЗОПАСНОСТИ - dövlət və özəl sektor arasında perspek- tivli əməkdaşlıq sahəsi hesab olunan aqrar РЕЗЮМЕ və qida sektorundakı rəqabət mühitinə mənfi По мере нарастания процесса глобализации təsirləri istisna edən zəmanətli satınalma sistemi мировой экономики актуальность решения formalaşdırılmalıdır; глобальных проблем возрастает. Из-за - ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə множества сложных факторов глобальная bağlı iqtisadi problemin həlli imkanlarının dövlət продовольственная безопасность ухудшается, tənzimləmə tədbirləri sisteminin xarakterindən asılı и во многих развивающихся странах растет olduğunu nəzərə almaq lazımdır; число людей, страдающих от голода. С этой точки зрения надежное обеспечение Açar sözlər: ərzaq təhlükəsizliyi, tənzimləmə населения достаточным питанием стало problemləri, görülən tədbirlər одним из основных условий устойчивого и стабильного социально-экономического ƏDƏBİYYAT SİYAHISI развития. Ежегодно глобальный, региональный 1. Ataşov B.X. (2005), Qida təhlükəsizliyinin и национальный уровни продовольственной aktual problemləri. - Bakı: Elm, 336 səh. безопасности претерпевают значительные 2. Əliyev Ş.T. (2012), Xüsusi iqtisadi zonalardan изменения и риски, что требует существенных istifadə problemləri. /Monoqrafiya. - Bakı, 360 səh. и неотложных мер, эффективных реформ и 3. Quliev E.A. (2013), Etibarlı qida təchizatı sis- применения передовых технологий и методов temi: əməkdaşlıq problemləri və inteqrasiya. - Bakı: в сельскохозяйственном производстве для “Elm”, 307 səh. обеспечения продовольственной безопасности 4. Quliev E.A. (2015), Aqrar iqtisadiyyat. - Bakı: для всех членов общества. Следует отметить, “Əməkdaşlıq”, 320 səh. что в последние годы в ответ на экономические 5. Quliev E.A. (2017), Qlobal qida təhlükəsizliyi: проблемы в Азербайджане были приняты reallıqlar, problemlər və perspektivlər. / Monoqrafi- основные стратегические документы, в том ya. - Almaniya: Köln, 424 səh. числе Стратегическая дорожная карта по 6. Salaxov S.V. (2004), Aqrar sektorun dövlət производству и переработке сельхозпродукции tənzimlənməsi problemləri. - Bakı, 504 s. (6 декабря 2016 г. № 1138). 7. Şəkərəliyev A.Ş. (2009), Dövlətin iqtisadi siyasəti: reallıqlar və perspektivlər. Bakı: “İqtisad Ключевые слова: продовольственная Universiteti”, 416 səh. безопасность, вопросы регулирования, 8. ESCAP. 2012. The Role of Policies in Agricul- принятые меры tural Transformation Lessons from Brazil, Indo- nesia and the Republic of Korea, CAPSA-ESCAP, CURRENT REALITIES AND TRENDS IN edited by Upali Wickramasinghe, Saifullah Syed GLOBAL FOOD SECURITY and Hermanto Siregar, Indonesia. 9. Anzuini A., Lombardi M.J., Pagano P. 2010. SUMMARY The Impact of Monetary Policy Shocks on Com- As the process of globalization of the world modity Prices. European Central Bank Working economy grows, the urgency of solving global Paper 1232. Frankfurt. problems increases. Due to many complex factors, 10. Diaz-Bonilla E. (2015) Macroeconomics, Ag- global food security is deteriorating, and the num- riculture and Food Security, Washington D.C. ber of people suffering from hunger is increasing in many developing countries. From this point of view, reliable provision of the population with suf- ficient food has become one of the main conditions
185 for sustainable and stable socio-economic develop- ment. Every year, global, as well as regional and national food security levels undergo significant changes and risks, which require substantial and urgent measures, effective reforms and the appli- cation of advanced technologies and methods in agricultural production to ensure food supply for all members of society. It should be noted that in recent years, in response to economic problems in Azer- baijan, the main strategic documents, including the Strategic Roadmap for the production and process- ing of agricultural products (December 6, 2016 No 1138) were adopted. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal The article examines current realities and trends in global food security. To this end, the macroeco- nomic and financial aspects of food security are analyzed in detail in the context of the growing global threats to the provision of the world's popu- lation with essential foods. World market indicators for grain, wheat, cereals and rice are being consid- ered to balance the formation of food stocks and accelerate food security. The most optimal ways to address food availability in a global context have been identified. In the light of the requirements of sustainable development, the problems and impor- tant components of the formation of a food accessi- bility environment are considered. A block diagram of important food safety indicators is provided. The problems were analyzed and the prospects for ensuring food security in Azerbaijan in the current situation were identified. Strengthening priority measures to improve the country's food security system is justified.
Keywords: food security, regulatory issues, taken measures.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 186 GEOSTRATEGİYA Fəlsəfə UOT 101.1::316
MÜSLÜM NƏZƏROV Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti CƏMİYYƏTİN İNKİŞAFINDA TƏHSİLİN İNFORMASİYALAŞDIRILMASININ ROLU E-mail: [email protected] NİZAMİ QULİYEV Riyyaziyat üzrə fəlslfə doktoru, baş müəllim Naxçıvan Dövlət Universiteti
Giriş iqtisadi, siyasi, mədəni, təhsil sahəsində əsas və XX əsrin ikinci yarısında bəşəriyyətin qarşılıqlı əlaqəli dəyişikliklərlə xarakterizə olu- inkişafında yeni bir mərhələ - sənaye cəmiyyətindən nur. Bu sahələrdəki köklü dəyişikliklərin təsiri ilə informasiya (postindustrial) cəmiyyətinə təhsil sahəsi də dəyişir. Ancaq təhsilin özü, təhsil keçid etdi. Bu keçidi təmin edən cəmiyyətin prosesi, onun nəticələri iqtisadiyyatın inkişafına, inkişaf mərhələsinin ən vacib xüsusiyyəti onun siyasətin formalaşmasına və həyata keçirilməsinə, informasiyalaşdırılmasıdır. mədəniyyətin inkişafı və ya deqradasiyasına Müasir informasiya cəmiyyətində sivilizasiyanın əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Müasir inkişafının əsasını informasiya və kommu- dünyanın qloballaşması şəraitində baş verən təhsil nikasiya texnologiyalarından geniş istifadə sahəsindəki ən əhəmiyyətli dəyişikliklər təhsilin olunduğu informasiya prosesləri təşkil edir. İnsan hədəfinin çevrilməsi, onun idrak imkanlarının fəaliyyətinin bütün sahələrində informasiya və yenidən düşünülməsi, idrakın mahiyyəti ilə yanaşı, kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi qlobal cəmiyyətdə təhsilin yeri və rolunun dəyişməsi ilə informasiyalaşdırılma prosesinin yaranmasına əlaqədardır. və inkişafına kömək etmişdir. Öz növbəsində, bu proses yerli təhsil sistemində islahatların aparılması 1. Cəmiyyətin və təhsilin informasiyalaşdırılması və müasirləşdirilməsinin ən vacib şərtlərindən biri konsepsiyasının mahiyyəti və məqsədi olan təhsilin informasiyalaşdırılmasının inkişafına Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması əhalinin təkan verdi. kompüter təhsil proqramının təşkilini, kadrların - Hazırda qlobal xarakter alan cəmiyyətin kompüter mütəxəssisləri və qeyri-mütəxəssislərin, informasiyalaşdırma prosesi dünya birli- yəni istifadəçilərin hazırlanması və yenidən yinin bütün inkişaf etmiş ölkələrini deyil, bir hazırlanmasını, ibtidai məktəbdən universitetə çox inkişaf etməkdə olan ölkələrini də əhatə və ali məktəbdən sonrakı təhsil sisteminə qədər etmişdir. Sözün geniş mənasında cəmiyyətin bütün təhsil səviyyələrinin kompüterləşdirilməsini, informasiyalaşdırılması, müasir kompüter işçilərin yenidən hazırlanması üçün bir şəbəkə texnologiyaları və informasiya mübadiləsi əsasında yaratmaq, gəncliyi formalaşdırmaq, yeni infor- həyata keçirilən informasiyaların toplanması, emalı, masiya mədəniyyəti, fərdi kompüterdəki maneələri saxlanması, ötürülməsi və istifadəsi vasitələri in- aşmaq və s. nəzərdə tutur. frastrukturunun formalaşması ilə əlaqəli, hər hansı Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması bir ölkənin elmi və texnoloji inkişaf səviyyəsinin ən özünəməxsusluğu ondan ibarətdir ki, ictimai vacib göstəricisi kimi cəmiyyət həyatının yenidən istehsal sahəsindəki dominant fəaliyyət növü qurulması prosesi kimi qəbul edilə bilər. informasiyaların toplanması, işlənməsi, saxlanması, İnformasiya cəmiyyətində informasiya ötürülməsi, istifadəsi, istehsalı olmaqla müasir mənbələri və elmi biliklər məşğul əhalinin böyük mikroprosessor və kompüter texnologiyalarının əksəriyyətinin əməyinin obyektləri və nəticələrinə qarşılıqlı əlaqə və mübadilə vasitələrinin əsasını çevrilir. təşkil edir [6]. Müasir cəmiyyətin həyatının bütün sahələrində: Eyni zamanda, informasiya cəmiyyətin ən
187 vacib strateji mənbəyinə çevrilir və iqtisadiyyat yönəlmiş müasir informasiya və kommunikasiya da, təhsildə, mədəniyyətdə əsas yerlərdən birini texnologiyalarının inkişafı və optimal istifadəsi tutur. Bu, insan həyatının bütün sahələrində təhsil sektorunda metodika və təcrübə ilə təmin ictimai tərəqqinin obyektiv mərhələsidir. edilmə prosesidir. İnformasiyalaşdırılma barədə danışarkən qeyd Təhsilin informasiyalaşdırılması aşağıdakı etmək olar ki, bu, yalnız vahid texniki bazanın sahələri əhatə edir: yaradılması, inkişafı deyil, müxtəlif sosial - maddi-texniki bazanın, informasiya və şəbəkə sistemlərin işinin informasiya bazasında dəyişiklik, infrastrukturunun yaradılması və inkişafı; məqbul hədlər daxilində “kağız”ın - “insanmaşın” - yüksək keyfiyyətli proqram və metodiki elektron sistemlərinə dəyişdirilməsi, informasiya dəstəyin hazırlanması və istifadəsi; mübadiləsi, insan fəaliyyətinin yeni, daha səmərəli - informasiya texnologiyalarına əsaslanan müasir modellərinin yaradılmasından ibarətdir. tədris metodlarının inkişafı; Beləliklə informasiyalaşdırma - informasiya - informasiya və pedaqoji mədəniyyətə malik
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ehtiyatlarının formalaşdırılması, təqdim edilməsi, təhsil sahəsində mütəxəssislərin hazırlanması. istifadə olunması əsasında dövlət hakimiyyəti və yerli Təhsilin informasiyalaşdırılması yalnız tədrisdə özünüidarə orqanlarının, təşkilati‐hüquqi və mülkiyyət kompüterlərin və digər elektron vasitələrin formasından asılı olmayaraq bütün müəssisə, idarə və istifadəsi kimi deyil, pedaqoji elmdə bir istiqamət təşkilatların, vətəndaşların informasiya tələbatlarının kimi təhsilin təşkilinə yeni yanaşma kimi qəbul və bu sahədəki hüquqlarının təmin edilməsinin opti- edilməlidir. İnformasiya texnologiyalarının mal şəraitinin yaradılması üçün təşkilati, sosial‐iqtisadi tədris prosesində istifadəsi müəllimin sinifdəki və elmi‐texniki prosesdir [1]. funksiyasını informasiyadan idarəetməyə Təhsil daxil olmaqla insan fəaliyyətinin dəyişir. Dərsdə kompüterdən istifadənin əsas bütün sahələrinin informasiyalaşdırılmasının əsas məqsədi dəyişkən didaktik cəhətdən aktiv səbəbləri bunlardır: öyrənmə mühiti yaratmaqdır. Təhsilin bütövlükdə - qlobal miqyasda informasiyaların istifadəsinə informasiyalaşdırılmasının məqsədi-tələbələrin yönəlmiş intellektual işin artan rolu; informasiya cəmiyyətində gündəlik, sosial və - biliklərin daim yenilənməsinə ehtiyac; peşə həyat sahələrində tam və effektiv iştiraka - sivilizasiya tarixində ilk dəfə olaraq insan hazırlanmasıdır. fəaliyyətinin məhsulları bir-birini daha sürətli əvəz İnformasiyalaşdırılma prosesi bir-biri ilə əlaqəli etməsidir. üç komponentdən ibarətdir: Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması ilə əlaqədar - kompüterləşdirmə (informasiyanın alınması və baş verən proseslər yalnız elmi-texniki tərəqqinin işlənməsi vasitələrinin təkmilləşdirilməsi prosesi); sürətlənməsinə, insan fəaliyyətinin bütün növlərinin - mediatizasiya (vasitəçilik) (məlumatların intellektuallaşmasına deyil, həm də cəmiyyətin toplanması, saxlanması və yayılması vasitələrinin inkişafını təmin edən keyfiyyətcə yeni bir infor- təkmilləşdirilməsi prosesi); masiya mühitinin yaradılmasına kömək edir. Əsas - intellektuallaşma (insanların məlumatları məqsədi təhsilin keyfiyyətini artırmaq və tələbə qavramaq və yaratmaq üçün bilik və bacarıqlarının şəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafıdır. inkişafı prosesi). Təhsil sisteminin modernləşdirilməsi və təhsil Təhsilin informasiyalaşdırılması - təhsil müəssisələrinin idarə edilməsi probleminin həlli prosesinə, eləcə də təhsil müəssisələrinin istiqamətində ən önəmli innovativ yanaşmalardan idarəetmə sisteminə yeni informasiya biri də təhsilin informasiyalaşdırılmasıdır. texnologiyalarının tətbiqidir [4,s.12]. Təhsilin Təhsilin informasiyalaşdırılmasını təhsil informasiyalaşdırılmasının mahiyyəti həm sistemindəki bütün fəaliyyət növlərində ənənəvi müəllimlər, həm də öyrənənlər üçün mədəni, təhsil informasiya texnologiyalarını daha təsirli ilə əvəz və elmi informasiyaları əldə etmək üçün əlverişli etməklə təhsilin keyfiyyətini yüksəltməyə yönəlmiş şərait yaratmaqdır. bir proses kimi başa düşülür. Təhsilin informasiyalaşdırılması cəmiyyətə nə Təhsilin informasiyalaşdırılması, təhsil və verir? tərbiyə məqsədlərinin həyata keçirilməsinə 1. Hər bir insana öz öyrənmə yolunu, yaşından
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 188 GEOSTRATEGİYA asılı olmayaraq fərqli profilli bir neçə ali təhsil 8. müxtəlif sahələrdə mütəxəssislərin xüsusi almaq imkanı verən açıq davamlı təhsil sistemi peşə hazırlığı prosesində təhsilin informasiya inkişaf edir. texnologiyalarının tətbiqi; 2. İdrak prosesi dəyişir: biliklərin Təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması prob- toplanmasından xüsusi təşkil olunmuş öyrənmə lemi təkcə kompüter texnologiyalarının tədris mühitində fəaliyyətə keçir. Nəticədə öyrənənlərin prosesinə tətbiqi bütün texniki şəraitin yaradılmasıd idrak fəaliyyətinin effektivliyi artır və nailiyyət deyil, həm də müəllimlərin səriştəlilik səviyyələrini motivasiyası yaranır. artırmağa hazır olduqlarını təmin etməkdən 3. Təlimin fərqləndirilməsi və fərdiləşdirilməsi ibarətdir [5]. reallığa çevrilir. Əsas təhsil proqramlarına yiyələnmə nəticələri 4. Öyrənənlərin müxtəlif informasiya üçün ixtisas hazırlığına verilən tələblərə əsasən, mənbələrindən istifadəsi müstəqil düşüncəni və məzun informasiya sahəsində aşağıdakı səriştələrə təhsilə yaradıcı yanaşmanı inkişaf etdirir. sahib olmalıdır: 5.Qlobal miqyasda vahid təhsil informasiya Ümumi mədəni səriştələr: məkanı yaranır. - informasiyanın alınması, saxlanması, işlənməsi 2. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasının üçün əsas metodlardan, üsullardan və vasitələrdən vəzifəsi və səriştələri: istifadə etməyə hazır, informasiya idarəetmə Cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasının ən vacib vasitəsi kimi kompüterlə işləyə bilir; vəzifəsi bütün səviyyələrdə mütəxəssislər arasında - qlobal kompüter şəbəkələrində informasiya ilə informasiya səriştəsinin formalaşdırılmasıdır. işləyə bilir; İnformasiya səriştəsi, insanın təhsil, məişət, peşə - müasir informasiya cəmiyyətinin inkişafında vəzifələrini informasiya texnologiyalarından məlumatın mahiyyətini və əhəmiyyətini dərk edə, istifadə edərək həll etmə qabiliyyətidir [3,s.393]. bu müddətdə yaranan təhlükə və təhdidlərdən Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması xəbərdar olmağı, dövlət sirrinin qorunması da bəşəriyyətin inkişaf yolunun seçilməsindən daxil olmaqla informasiya təhlükəsizliyinin əsas və həyata keçirilməsindən asılı olan bütün tələblərini yerinə yetirməyi bacarır. problemlər kompleksini doğurur. Eyni zaman- Ümumi peşəkar səriştələr: da, informasiyalaşdırmanın ilkin mərhələsində - peşəkar və sosial baxımdan əhəmiyyətli, əsas rolu elmi, texniki və texnoloji problemlər məzmunlu mətnlər hazırlamaq, redaktə etmək oynayırsa, sonrakı mərhələlərdə həlli ilə qabiliyyətinə malik olmaq; informasiyalaşdırmanın nəticəsini müəyyən edəcək Peşəkar səriştələr: sosial problemlər əsas rol oynamağa başlayır. - təhsil müəssisəsində təhsil prosesinin Təhsilin informasiyalaşdırılmasının vəzifələri: keyfiyyətini təmin etmək üçün müasir metod və 1. təhsil prosesində müasir informasiya texnologiyaları tətbiq etməyə hazır olmaq; texnologiyalarından istifadə etməklə mütəxəssis - öyrənənlərin nailiyyətlərinin diaqnostikasının hazırlığı keyfiyyətinin artırılması; müasir metodlarını tətbiq edə, tələbələrin peşə 2. təhsil fəaliyyətinin yaradıcı və intellektual müqəddəratını təyinetmə proseslərinə pedaqoji komponentlərini artıraraq aktiv tədris metodların dəstək verə bilər; dan istifadə; - təhsil prosesinin keyfiyyətini təmin etmək 3. müxtəlif növ təhsil fəaliyyətlərinin üçün informasiya daxil olmaqla təhsil mühitinin inteqrasiyası (təhsil, tədqiqat və s.); imkanlarından istifadə edə bilir; 4. tədrisin informasiya texnologiyalarının - müasir informasiya və kommunikasiya tələbənin fərdi xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılması; texnologiyalarından istifadə etməklə, əhalinin 5. təlimdə davamlılığın və ardıcıllığın təmin müxtəlif kateqoriyaları mədəni proqramlar edilməsi; hazırlaya və həyata keçirə bilir. 6. məsafədən təhsil üçün informasiya Müəllimin İKT səriştəsinin bir sıra texnologiyalarının inkişafı; komponentlərini aşağıdakı kimi qeyd etmək olar: 7. təhsil prosesinin proqram təminatı və metodiki - internet resurslarından istifadə edərək təlim təminatının yaxşılaşdırılması; üçün əlavə məlumatlar axtarmaq;
189 - müxtəlif kompüter alətlərindən istifadə edərək - təhsilə yönəlmə, bilik yaratmaq (layihələr, informasiyaları təqdim etmək; təhsil araşdırmaları, tezislər və s.). - müəllimlərin şəbəkə birliklərinin işində, - davamlı təhsil sisteminin formalaşması, peşəkar səviyyələrini yüksəltmək üçün İnternet yəni,ömür boyu təhsil. (onlayn) konfranslarında iştirak etmək; Tələbəyönümlü təlimin həyata keçirilməsində - standart tətbiq etmələr və xüsusi proqramlar aşağıdakı prinsiplər əsasdır: əsasında tələbələrin biliklərini qiymətləndirmək - tələbəni fəal idrak subyekti kimi üçün kompüter testləri, reytinq sistemləri müəyyənləşdirmək prinsipi - təlim prosesində hazırlamaq; pedaqoji təsir və konkret İKT alətinin seçilməsinin - təhsil məqsədləri üçün İnternet resursları yarat- hər bir tələbənin öz fəaliyyəti, öyrənmə məqsədi və maq; trayektoriyası üçün müstəqil seçimi ilə müəyyən - hazır multimedia inkişaflarından təhsil edilməsi deməkdir; məqsədləri üçün istifadə etmək; - dinləyicinin subyektiv təcrübəsinə arxa-
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal - didaktik kompüter materiallarından istfadə lanma prinsipi - müəyyən bir şəxs üçün zəruri etmək; olan pedaqoji təsirləri və İKT vasitələrini seçərək - standart tətbiq etmələrdən və xüsusi kompüter təhsili maksimum dərəcədə fərdiləşdirməyə və proqramlarından istifadə edərək tədris prosesini fərqləndirməyə imkan verir; idarə etmək. - tələbənin fərdi psixofizioloji xüsusiyyətlərini Bu səriştələr, informasiyaların toplanması, nəzərə alma prinsipi - tələbənin qabiliyyətlərini, işlənməsi və təqdim olunması üçün müasir istəklərini, motivlərini, maraqlarını və texnologiyaların əsaslarını, peşəkar problemləri üstünlüklərini hərtərəfli hesablamağa yönəlmişdir. həll etmək, informasiya və kommunikasiya İKT alətlərinin tətbiqi temperament və iradi texnologiyalarından (tətbiq proqram paketləri, keyfiyyətlər, düşüncə xüsusiyyətləri, qavrayış, yerli və qlobal kompüter şəbəkələri daxil olmaqla) yaddaş, diqqət, motivasiya, özünə hörmət, istəklər istifadə etmək bacarığını nəzərdə tutur. səviyyəsinin maksimum nəzərə alınmasına Təhsilin informasiyalaşdırılması aşağıdakı peda əsaslanır; qoji proseslərlə başlayır: - fərdin ünsiyyət qabiliyyətinin inkişaf prinsipi - tələbə şəxsiyyətinin inkişafına uyğun olaraq - başqalarına dəyər vermək və hörmət etmək, digər təlimin, təhsilin məzmunu, metodları və təşkilati insanlara insani münasibət bəsləmək bacarıqlarının formalarının təkmilləşdirilməsi; formalaşmasını, ünsiyyət qurmaq, tərəfdaşların - tələbənin intellektual potensialının inkişafına, fikirlərini nəzərə alaraq mövqelərini müdafiə etmək müstəqil olaraq bilik əldə etmə, eksperimental bacarıqlarını nəzərdə tutur. tədqiqat və digər informasiya fəaliyyət növlərini Təhsilin informasiyalaşdırılması problemlərinin həyata keçirmək bacarıqlarının formalaşdırılmasına öyrənilməsi ümumiyyətlə yaxşı qurulmuş yönəlmiş metodiki təlim sistemlərinin yaradılması; hesab edilə bilən müəyyən bir konsep- - elmi-pedaqoji informasiyaların, metodiki tual aparatın istifadəsini əhatə edir. Təhsilin materialların və rabitə şəbəkələrinin avtomatlaşdı informasiyalaşdırılmasının bir sıra ümumi qəbul rılmış informasiya banklarından istifadə etməklə edilmiş vasitələrini aşağıdakı kimi təqdim etmək təhsil sisteminin idarə edilməsi mexanizmlərinin olar: təkmilləşdirilməsi. Təhsilin informasiyalaşdırılması vasitələrinə - informasiya texnologiyalarının təsiri ilə - tədris, metodiki, normativ-texniki, təşkilati- qeyri-formal (qeyri-institusional) təhsilin inkişafı konstruktiv materiallarla birlikdə istifadə olu- (məsələn, özünütəhsil, korporativ təlim, məktəb nan, optimal texnologiyanın tətbiq edilməsini seminarları və s.). və pedaqoji cəhətdən istifadəsini təmin edən - hər bir fərdi şəxsin imkanlarını və ehtiyaclarını yeni informasiya texnologiyaları aiddir. Təhsilin nəzərə almağa imkan verən təhsilin fərdi xarakter- informasiyalaşdırılması vasitələri informasiya inin gücləndirilməsi. texnologiyaları, texniki, kommunikasiya vasitələri, - özünütəhsil mühüm bir təhsil forması kimi proqram təminatı, psixoloji, pedaqoji və metodiki təsdiqlənməsi. dəstəkdir.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 190 GEOSTRATEGİYA Tədris texnologiyasının quraşdırılmış elementləri Beləliklə, cəmiyyətin informasiyalaşdırılması və olan informasiya mühiti - müəllim və öyrənənlər bununla əlaqədar kompüter texnologiyalarının geniş arasında müxtəlif fəaliyyətlərin (informasiya və tətbiqi təhsilin məzmununa əhəmiyyətli dərəcədə təhsil, təcrübə və tədqiqat) həyata keçirilməsinə təsir göstərir, tədris prosesinin iştirakçılarını yönəlmiş informasiya və tədris texnologiyalarının yeni texniki tədris vasitələri ilə təmin edir və qarşılıqlı təsirini təmin edən şərtdir. Tədris təhsilin həlli üçün avtomatlaşdırılmış informasiya texnologiyasının yerləşmiş elementləri olan in- sistemlərinin yaradılmasına təkan verir. formasiya mühitinə məlumatlarının toplanması, Açar sözlər: təhsil, cəmiyyət, mədəniyyət, saxlanması, işlənməsi, ötürülməsi vasitələri, informasiyalaşdırma, informasiya cəmiyyəti, infor- biliklərin təqdim edilməsi vasitələri, onların masiya səriştəsi. qarşılıqlı əlaqəsinin təmin edilməsi və pedaqoji təsirlərin təşkilati strukturlarının işləməsi daxildir. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI İnformasiya və təhsil fəaliyyətləri - öyrənənlərin 1. Azərbaycan Respublikasinin “İnformasiya, və müəllimin yeni informasiya texnologiyaları informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi” vasitələri arasındakı qarşılıqlı fəaliyyətə əsaslanan, haqqında qanunu. E-qanun.gov.az.framework/3525 təhsil məqsədlərinə çatmağa yönəlmiş fəaliyyətdir. 2. Nəzərov M.H, Təhsilin sosiomədəni əsasları. Bu vəziyyətdə aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir: Monoqrafiya. Bakı, “Elm və təhsil”, 2017, 256s tədqiq olunan obyektlər, hadisələr, proseslər 3. Nəzərov M.H, Quliyev N.Z, Nəzərova X.M. haqqında informasiyaların qeydiyyatı, toplanması, Pedaqoji Texnologiyalar. Dərs vəsaiti Bakı: ADPU, saxlanması, işlənməsi; interaktiv dialoq; real 2020. 467s obyektlərin, hadisələrin nümayişinə nəzarət; Rus dilində avtomatlaşdırılmış idarəetmə (özününəzarət) 4. Григорьев С.Г., Гриншкун В.В. və s.-nin nəticələrinə əsasən təhsil fəaliyyətinin Информатизация образования. учебное пособие nəticələrinin düzəldilməsi və s. informasiya М .: МГПУ, 2005. - 241 с. idarəetmə sistemləri təhsil prosesinin bütün 5. https://cinref.ru/razdel/04900sociolog iştirakçıları arasında informasiya mübadiləsini ia/15/293127.htm . təmin edir. 6. http://www.vsavm.by/kniga3/70.html Deməli, təhsilin informasiyalaşdırılmasının ən vacib vəzifəsi insan fəaliyyətinin digər sahələrinin M.H.Nazarov, N.Z.Guliyev informasiyalaşdırılmasını qabaqlamaq olmalıdır, The role of informatization of education in the çünki təhsil prosesində əldə olunan bilik və development of society bacarıqlar insan fəaliyyətinin bütün növlərinin The article examines the theoretical issues of əsasını təşkil edir. informatization in the field of education, reflects the problems of providing the education sector with Nəticə methodology and experience for the optimal use of Təhsilin informasiyalaşdırılması son onilliklərin new information technologies. The positive effects geniş miqyaslı yeniliklərindən biridir. Müasir in- of informatization are noted: consistency, flexibility, formasiya texnologiyalarının təhsil sahəsinə daxil access to continuing education, extensive access olması müəllimlərə təhsilin məzmunu, metodları to electronic resources and data visualization. The və təşkilati formalarını keyfiyyətcə dəyişdirməyə main tasks and activities aimed at informatization imkan verir. Bu texnologiyaların təhsildə məqsədi of education were given. Along with the areas of informasiya cəmiyyətində tələbələrin intellektual informatization of education, an analysis of existing bacarıqlarını artırmaq, təhsil sisteminin bütün problems is presented and possible ways to solve səviyyələrində humanistləşdirmək, fərdiləşdirmək, them are considered. The principles, means, general təlim prosesini intensivləşdirmək və təhsilin cultural and professional skills of the implementa- keyfiyyətini yüksəltməkdir. Bundan əlavə, infor- tion of student-oriented education, the main factors masiya və kommunikasiya texnologiyalarından in the development of information culture in mod- istifadə təhsil sahəsində idarəetmə prosesini ern society are indicated. optimallaşdırmağa imkan verir.
191 Keywords: education, society, culture, informatiza- tion, information society, information competence.
М. Г. Назаров, Н.З. Кулиев Роль информатизации образования в развитии общества В статье исследуются теоретические вопросы информатизации в сфере образования, отражены проблемы обеспечения сектора образования методологией и опытом для оптимального использования новых информационных технологий. Отмечены положительные эффекты информатизации: последовательность, гибкость,
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal доступ к непрерывному образованию, широкий доступ к электронным ресурсам и визуализация данных. Даны основные задачи и мероприятия, направленные на информатизацию образования. Наряду с направлениями информатизации образования представлен анализ существующих проблем и рассмотрены возможные пути их решения.Указаны принципы, средства, общекультурные и профессиональные навыки реализации студенческого обучения, основные факторы развития информационной культуры в современном обществе.
Ключевые слова: образование, общество, культура, информатизация, информационное общество, информационная компетентность.
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 192 GEOSTRATEGİYA
UOT 1 MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDZADƏNİN
YARADICILIĞINDA FƏLSƏFƏ MƏDƏNİ SABİR BEHBUDOV Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası DƏYƏR KİMİ Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun doktorantı
Azərbaycan maarifçiliyinin dəyərlər paradiqması konturlarını cızırdı. Bir sözlə, M.F.Axundzadə yeni ictimai-siyasi, mədəni proseslər, ideoloji Azərbaycan cəmiyyətinin müasirləşməsi məsələsinə təmayüllər şəraitində formalaşır. Maarifçilik həm bədii, həm də elmi-fəlsəfi rakursdan yanaşmış, cəmiyyətdə müxtəlif təmayüllərin qarşıdurmasının düşüncələrini sistemləşdirərək bitkin bir konsepsiya tarixi yekunu kimi çıxış edir. XIX əsrin ikin halına gətirmişdir” [2, s.127]. ci yarısı – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan Mirzə Fətəlinin “Avropa mifi” Şərq kontekstində tarixinin ictimai-sosial, mədəni ziddiyyətlərinə fərqli məna kəsb edirdi. Bu mənada görkəmli baxmayaraq, yeni dəyərlər cəmiyyətdə tədricən ədəbiyyatşünas Y.Qarayevlə razılaşırıq ki, bərqərar olur. Cəmiyyətdə yeni dini-mədəni “M.F.Axundovun Avropa mədəniyyətinə və Avropa dəyərlərin formalaşdırılması maarifçiliyin ak- ictimai həyat tərzinə böyük rəğbətini inkar etmək tual problemlərindən biri olur. Məhz yeni mədəni nəinki bu tarixi həqiqətin, həm də Axundovun bir dəyərlər Şərqin, sosial inkişafını müəyyənləşdirə maarifçi kimi tarixi xidmətini hərtərəfli meydana bilərdi. Belə gərəkli mədəni dəyərlərdən – aksi- çıxara bilməyin xeyrinə deyil. Nəinki Axundovun oloji diskurslardan biri də fəlsəfə idi, məhz Avropa Qərbə rəğbəti, hətta onun şərqliliyi də, klassik fəlsəfəsi idi. Şərq ədəbi-fəlsəfi ənənəsi ilə bağlılığı da ən çox Azərbaycan maarifçiləri demokratik dünya məhz onun maarifçiliyi ilə ifadə olunur. O, məhz görü şünün, milli özünüdərkin formalaşmasında Şərqin maarifçi ideallarını ən müasir maarifçilik fəlsəfənin əhəmiyyətini yaxşı anlayırdılar. On- səviyyəsinə qaldırmışdır” [3, s.136]. lar cəmiyyətdə elmi-təfəkkürün təşəkkülünü Əlbəttə, heç də bütün maarifçilər Mirzə Fətəlinin və inkişafını fəlsəfə elminin inkişafı ilə bu “Avropa sevdası”nı – “tərəqqi konsepsiyasını” əlaqələndirirdilər. “Bircə şeyi nəzərə almaq lazımdır birmənalı qəbul etmirdi. A.Bakıxanov, C.Əfqani ki, bu gün Avropada aşkar şəkildə etiraf olunsa kimi mütəfəkkirlər cəmiyyətin və fərdin da, olunmasa da, onların qazandığı nailiyyətlərdə təkamülünü klassik islam dəyərlərinə qayıdışda, fəlsəfi düşüncə tərzinin rolu böyük olmuşdur... hətta təsəvvüf ənənələrinin dirçəlişində görürdülər. Bütövlükdə sivilizasiya fəlsəfi düşüncə üzərində Y.Rüstəmov A.Bakıxanovun fəlsəfi dünyagörüşünü qərar tutmuşdur. belə səciyyələndirir ki, “mütəfəkkir fəlsəfə Avropanın ikinci inkişaf dövrü Renessansda məsələlərində sufi konsepsiyası olan vəhdəti-vücud fəlsəfi düşüncəyə qayıdışdan başlayır. Yeni dövrün tərəfdarı idi. Sufizmə uyğun olaraq A.A.Bakıxanov bütün siyasi-hüquqi və mədəni-mənəvi dəyərlər təsdiq edir ki, ilahi məhəbbət dünya qaydalarının sistemi də, demokratiya, insan haqları, beynəlxalq daxili məqsədəuyğunluğunu müəyyən edir. hüquq normaları da fransız maarifçi filosoflarından, Dünyanın nizamı və ahəngdarlığı ilahi məhəbbət Con Lokkdan, Kantdan qidalanır” [1, s.325]. əsasında qurulur, məhəbbətsiz heç bir şey yaşaya Azərbaycan Maarifçiliyinin əsas ideya bilməz, heç nə baş verə bilməz” [4, s.145]. istiqamətlərindən müasirləşmək, daha doğrusu, Azərbaycan maarifçiləri arasında Mirzə Fətəlini Avropanın inkişaf-tərəqqi yolunu örnək götürmək fəlsəfə (xüsusən Qərb fəlsəfəsi) bir yaradıcılıq idi. Müasirləşmə konsepsiyası əslində Mirzə sahəsi kimi daha çox maraqlandırırdı. O, müsəlman Fətəli Axundzadənin ədəbi-fəlsəfi yaradıcılığı cəmiyyətinin problemlərinin həllini fəlsəfə diskur- əsasında, ilk rüşeymlər səviyyəsində formalaşırdı. sunda gerçəkləşməsində görürdü. “Mirzə Fətəlinin böyüklüyü orasında idi ki, Filosof istənilən problemlə necə işləyir? Əlbəttə, o bu problemi sadəcə ortaya atıb diqqəti ona ilk növbədə problemin səbəbini çözməyə, prob- yönəltməklə kifayətlənmir, bədii və elmi əsərlərində lemin yarandığı situasiyanı anlamağa çalışır. mədəniləşməyə, müasirləşməyə aparan yolların Yalnız fəlsəfə diskursu problemi refleksiv
193 təfəkkür vasitəsi kimi istifadə edə bilir. Refleksiv nan kimi başqa filosofların yazılarından xəbərdar düşünmə qabiliyyətinin inkişafı fərdi və toplumu olmalısınız ki, bu sözün həqiqət olması sizə sübut dəyişdirməyə qadirdir. Maarifçi-mütəfəkkirin “Con olsun və siz mənim dediklərimə inanasınız ki, Stüart milli azadlıq haqqında” adlı məqaləsindən moizə və nəsihətin insan təbiətində, onun uşaqlıq və bir parçaya diqqət yetirək: “Bu gün bizim ilk gənclik dövrü keçdikdən sonra heç bir faydası kürəmizdə Hindistan brəhmənlərinin və Musa və təsiri ola bilməz” [7, s.253-254]. dininin peyğəmbərləri və Çin dövləti qanunlarına Araşdırmalar göstərir ki, böyük ədib fəlsəfənin bağlı olanlar haman dəyirman atları kimidirlər ki, (Qərb fəlsəfəsinin) anlayışlar sistemini anlamağa, dinlərin və qanunların meydana çıxdığı tarixdən mühüm fəlsəfi kateqoriyaları izah etməyə çalışır. bu günə qədər onların halında heç bir dəyişiklik Məsələn, “səbəb-nəticə” kateqoriyasının izahı üçün üz verməmişdir. Bəlkə, demək olar ki, onlar daima XVIII əsr ingilis filosofu D.Yuma müraciət edir: geri gedəcəklər, çünki insan növünün tərəqqisi “Miladi 1768 tarixində Yum adlı bir ingilis həkimi ağıl ilədir, bu biçarələrin ağlı üçün isə hərəkət yolu Hind və Bombey müsəlman alimlərindən bir fəlsəfi
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal bağlanmışdır” [5, s.355]. məsələni soruşmuş və onlardan cavab istəmişdir. Mirzə Fətəli Axundzadə də rus dili vasitəsilə Lakin bu vaxta qədər islam alimləri tərəfindən bu Qərb filosoflarının əsərləri ilə yaxından və daha məsələyə aid qaneedici bir cavab verilməmişdir. ciddi surətdə tanış idi və toplumun inkişafı üçün Məsələ budur: hər varlığa bir səbəb lazımdır, çünki fəlsəfə elminin vacibliyini vurğulayırdı. Qərb (Av- hər bir varlıq öz-özünə vücuda gələ bilməz. O halda ropa) cəmiyyətinin tərəqqi etməsinin səbəbini onlar bir varlıq olan bu kainat da var ola bilmək üçün bir da filosofların olması ilə izah edirdi. O, fəlsəfəyə, səbəbə möhtacdır ki, bu səbəb onun yaradanıdır. yaxud fəlsəfi əsərlər cəmiyyət üçün “faydalılıq Bu bir əqidədir ki, hər millətin şəriətçiləri, filosof əmsalına” görə qiymətləndirirdi. “Belə isə, həqiqət lara qarşı ülühiyyətin isbatı üçün dəlil gətirirlər. bu ali rütbəli həzrətlərin əsərlərində işlətdikləri Bu əqidənin rəddinə filosoflar cavab verirlər: Bu üslubda deyildir. Onlar filosofluğun mənasını çox halda səbəb də özü-özlüyündə bir varlıqdır, buna yaxşı anlamışlar. Lakin qorxaqlıq və cəsarətsizlik da başqa bir səbəb lazım gəlməlidir; o başqa səbəb üzündən fəlsəfənin mənasını bütün xalqa və də eyni surətdə nəticədə nihayətsizdir. Bu keyfiyyət bütün bəşəriyyətə söyləyə bilməmişlər. Bunun isə ağlabatan deyildir. Çünki ağlın hökmünə görə nəticəsidir ki, onların əsl məqsədləri bu günə qədər səbəblərin silsiləsi bir yerdə dayanmalıdır, yoxsa kəşf edilməmiş qalmışdır. Onların əsərlərindən silsilələnmə lazım gəlir. O halda ağlın hökmünə heç kəs fayda görə bilməmişdir. Halbuki ingilis görə varlığa bir səbəb olması xüsusda şəriətçilərin Bakl, fransız Valter və başqa Avropa filosofları da gətirdikləri dəlillər yanlışdır” [8, s.167]. həmin fəlsəfəni o cənablar kimi anlamışlar. Lakin Azərbaycan ictimai fikrində fəlsəfi refleksiyanın cəsarətlə, qorxusuz, pərdəsiz və açıqdan-açığa onun ən mübahisəli və ziddiyyətli nümunəsi olan mənasını özlərinin dərk etdikləri, bütün insanlara, “Kəmalüddövlə məktubları”nda XVIII əsr bütün xalqa başa salmışlar və bunun nəticəsində, fransız maarifçilərinin ehtiraslı düşüncə üs- bütün dünyada ad qazanmışlar və Avropanın bu lubu və ruhu, xüsusən XVIII əsr fransız ateist günkü mədəniyyətinə bais olmuşlar” [6, s.221]. məktəbinin ideyalarının əks-sədası duyulmaqdadır. Mirzə Fətəli inanırdı ki, dini xurafata və Axundovşünasların qənaətinə görə, “Kəmalüddövlə fanatizmə, zalımların zülmünə qarşı mübarizə, məktubları”nda Volter ironiyasının və sarkazmının xalqın maariflənməsi fəlsəfə elmi ilə ciddi məşğul izləri aydın görünür. Dinə, dini sxolastikaya qarşı olmasından keçir və fikrinin təsdiqi üçün Volteri, bu qədər kəskin, barışmaz münasibət XIX əsr Münteskyönü, Russonu və başqa “söhban təbiətli müsəlman cəmiyyətində təhlükəli hadisə idi. Har- filosofların” [7, s.119] adlarını və fəaliyyətini dasa ateizm düşüncəsi ilə barışma fransız maar- örnək gətirirdi. Onun fikrincə, Şərq (müsəlman) ifçilik mühitindən fərqli olaraq, Şərq (Azərbaycan) cəmiyyətinin gerclikdən, barbarlıqdan, vəhşiyyət mühiti üçün qutsal obrazlara və kitablara qarşı və cəhalətdən qurtulma yolu Avropa filisoflarının belə açıq müxalifət qorxulu idi. Y.Qarayev bu sözünə qulaq asmaqdır [7, s.295-299]. Mirzə Yusif haqda yazır: “Dini risalələrdə Peyğəmbərin xana 29 mart 1871-ci il tarixli məktubunda bu həyatındakı ayrı-ayrı epizodlara verilən şərhlərə zərurəti qeyd edir: ...“bu ölkələrin Bakl və Re- Kəmalüd-dövlənin təfsirləri realist parodiyalar
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 194 GEOSTRATEGİYA təsiri bağışlayır və islam müqəddəslərinin Volter canişinliyinin məmuru olan M.F.Axundzadə 1848- tərəfindən dramaturgiyada yaradılan satirik surətini ci il fransız inqilabına təəssübkeşlik münasibətini (Volterin “Mə-həmməd” əsəri) M.F.Axundov bədii açıq bildirə bilməzdi. Ona görə də ictimai-siyasi publisistikada, pamfletdə yaradır” [9, s.140]. Digər fikirlərində son dərəcə ehtiyatlı davranırdı, “şübhə görkəmli ədəbiyyatşünasımız Ə.Mirəhmədov yazır oyatmamaq və iz itirmək üçün əsərin (“Hekayəti – ki, “fransız filosofunun (Volneyin – S.B.) dinə və müsye Jordan həkimi-nəbatat və dərviş Məstəli şah feodal monarxizminə qarşə çevrilmiş “Xərabələr” cadügünü məşhur” – S.B.) heç bir yerində 1848-ci əsərini oxuyarkən bu əsərdə “Kəmalüddövlə il inqilabının adını çəkmir və qəsdən hadisənin tari məktubları arasında gah aşkar, qüvvətli, gah xini iki il dala, yəni 1846-cı ilə atır” [13, s.150]. da epizodik yaxınlıq hiss olunur” [10, s.16]. Şübhəsiz, maarifçilik ideyalarının Azərbaycanda Axundovşünasların artıq yekdil fikri belədir ki, geniş ilk növbədə fransız fəlsəfəsinin Avropaya, Mirzə Fətəli fransız mənbələrini ya orijinalda Rusiyaya yayılması ilə bağlı idi. Bu təsir, məsələn, öyrənmiş, ya da dolayısı ilə Qafqaza sürgün edilmiş XVIII əsr Rusiya siyasi, mədəni elitasında daha rus demokratlarının əsərlərindən bəhrələnmişdir. çox fransız hadisəsi idisə, intellektual dairələrdə Belə güman etmək olar ki, Mirzə Fətəlinin XVIII fransız dəbi idi. Mirzə Fətəlinin adlarını sadaladığı, əsr fransız ictimai-fəlsəfi fikri ilə tanışlığı rus və müraciət etdiyi filosoflar içərisində fransızların ya türk tərcümələri ilə tanışlığı əsasındada baş tuta üstünlüyübu səbəbdəndir. bilərdi. “Bu tanışlığın Axundov zamanındakı türk Mirzə Fətəli Axundzadə fəlsəfəsinin XVIII əsr mətbuatı, bəlkə də Volneydən türkcəyə tərcümələr fransız maarifçiliyinə fokuslanmasının bir səbəbi sayəsində mümkün olduğunu ehtimal etmək olar”. düşüncə üslubunun yaxınlığı idisə, digər səbəbi Lakin Volneyin bu yaxınlarda əlimizə keçmiş fransız müəlliflərinin Rusiyada, Türkiyədə müəyyən başqa bir əsəri göstərir ki, M.F.Axundov kimi o da, qədər dəbdə olması ilə bağlı idi. “M.F.Axundov şərqşünaslıq fəaliyyətində ərəb əlifbasının izahı ədəbi-fəlsəfi fəaliyyət üçün bir nümunə axtarırkən məsələlərinə ciddi əhəmiyyət vermişdir. Deməli, Balzak XIX əsrini yox, müasir olan Qoqol tənqidi Volneyin elmi irsində Axundovu maraqlandıran realizmini yox, XVIII əsrin fransız maarifçiliyini, yalnız ateizm və feodal istibdadı əleyhinə mübarizə Volteri, Monteskyonu seçdi. Çünki Axundovun XIX motivləri deyil” [10, s.293-294]. əsrinə fransız Avropasının XVIII əsri daha uyğun Mirzə Fətəlinin əsərlərində Volney, Holbax gəlirdi. Hələ XVIII əsrdə Volterin işini görmək kimi filosofların adlarının yer alması, bir tərəfdən, lazım idi ki, Balzak və Qoqol işinə ehtiyac əmələ Azərbaycan maarifçiliyinin ideya axtarışlarının gəlsin. (Qoqol hələ sonra lazım olacaqdı, Mirzə səviyyəsini göstərirdisə, digər tərəfdən, fəlsəfi Cəlilə, Sabirə lazım olacaqdı” [14, s.68]. fikrimizin antroponimlərin assosiativ zonasında Görkəmli Azərbaycan maarifçisi Məhəmməd ağa mif – obrazlar kimi mövcud olurdu. “Sən özün Şahtaxtinski böyük mütəfəkkirin əsərlərində fransız insaf elə, heç rəvadır ki, Volter, Monteskye, Russo, maarifçilərinin adlarını çəkməsini, onların fəlsəfi Düma, Humbolt, Luvrie, Uatt, Fenelon, Bakl, irsinə müraciət etməsini “geniş diapozonlu fəaliyyəti Şekspir, Volney, Bayron və Avropadakı bu kimi ilə əlaqələndirmişdir”, “ədibin müsbət keyfiyyəti tanınmış folosofları, yazıçıları, şairləri, tarixçiləri kimi göstərmiş, dar yaradıcılıq çərçivəsində və ixtisasçıları həşərat qismindən bayılsın, amma qalmamasını alqışlamışdır” [15, s.142]. Süruş adlı faydasız, müzürr bir şəxs və onun kimilər Mirzə Fətəli Axundzadə fəlsəfəni dinin antitezi insanlar arasına alınsınlar” [11, s.242]. kimi qəbul edir. O, “din-elm”, “din-fəlsəfə” semio- Mirzə Fətəlinin “fəlsəfi onomastikon”unda tik qarşıdurmasında fəlsəfənin, elmintərəfindəçıxış (belə demək mümkünsə)Böyük fransız inqilabının edir. Mütəfəkkirin inamına görə, “Avropanın başqa məşhur imzalarından olan, mütləqiyyəti kəskin millətləri, xüsusən İngiltərə, Fransa və Amerika ifşaları ilə tarixə düşən qraf Mirabonun adı keçir. millətləri dini etiqadların qeydindən azad olaraq, Mirzə Fətəlinin Miraboya tənqidi mövqeyini əql və fəlsəfəyə tabe olduqlarından elm və sənayedə M.Rəfili haqlı sayırdı və hesab edirdi ki, onun “Feo- günbəgün, saatbasaat tərəqqi etməkdədirlər” [5, s.288]. dal-patriarxal quruluşu şəraitində belə mövqe kifayət Məlumdur ki, XVIII əsr Avropa maarifçi qədər mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi” [12, s. 348-350]. fəlsəfəsinin əsas janrı kimi roman janrı çıxış edirdi. Amma bir məqamı da unutmamalıyıq ki, Qafqaz Məhz maarifçi roman fəlsəfəni sxolastikadan
195 uzaqlaşdırmağa cəhd edir. Maarifçi romanlarda qədər qoyar” [16, s.15]. filosofpersonajların iştirakı da bu üzdəndir, on- Məhz “Avropa filosoflarının gözü ilə” baxış lar gah Volterin Panqlosu kimi gülməli, markiz Azərbaycan maarifçiliyini iki yerə - inqlabi- de Sadın romanlarında libertinlər kimi ciddi, demokratik maarifçiliyə və islam maarifçiliyinə qadın (Didronun qəhrəmanı Mirzoza kimi) və ayırır. Maarifçilikdə müasirlərə bizim tarixi kişi (Prevonun “Klivlend” romanında Klivlend varlığımızı və kimliyimizi daim tənqidi yanaşmağa kimi) ola bilirdilər. Həmin roman personajları dəvət edən fəlsəfi etosu təklif olunur. fəlsəfi məsələlər üzərində çox düşünürlər və həmin düşüncələr roman süjetlərinin inteqral hissəsini Açar sözlər: M.F.Axundzadə, fəlsəfə, maarifçilik, təşkil edirdi. mədəni proseslər, dini-mədəni dəyərlər, cəmiyyət, Avropa maarifçilərinin bədii əsərlərinin fəlsəfi milli özünüdərk mündəricəsi və ideyası həmin dövrün oxucularına estetik zövq verirdi. Nə qədər qəribə səslənsə də, ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal fəlsəfi ideyalar bədii təhkiyəni quru, süjeti cansıxıcı 1. Xəlilov S. Həyatın özü və görünən üzü. Fəlsəfi etmirdi, əksinə, bir az da canlı edirdi. Hətta J.-J. və ədəbi-bədii publisistika. Bakı: “Nurlan” NPM, Russonun “Yeni Eloiza” əsərinin qəhrəmanları 2013, 448 s. özlərini daha çox ideyalar vasitəsi ilə ifadə 2. Şamıoğlu (Musayev) Ş. Mirzə Fətəli edirdilər. Teatrda da fəlsəfə vacib rol oynayırdı. Axundzadə (dövrü, elmi biblioqrafiyası və Baxmayaraq ki, bəzi pyeslər satirik xarakterli idi, müasirləşmə konsepsiyası). – Bakı: “Elm və təhsil”, ensiklopedistlər gülüş hədəfi olurdu (məsələn, Palis- 2016. 184 s. sonun “Filosoflar” komediyası, 1760), amma Maar- 3. Qarayev Y. Klassik nəsr və maarifçilik prob- ifçilik tərəfdarlarından filosofluq estafetini persona- lemi // Qarayev Y. Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə. II cild. jlar (Bomarşenin “Fiqaronun evlənməsi” dramında Bakı: Elm, 2015, s.131-170. Fiqaro) qəbul etdilər, onlar filosof olmasalar da, 4. Rüstəmov İ. Azərbaycanda təbii-elmi biliyin dərin və müstəqil düşünməyi sevirdilər. inkişafının fəlsəfi problem-ləri (XIX əsrin sonu – XX Avropa maarifçiliyində fəlsəfi düşüncələr epis- əsrin əvvəlləri). Bakı: Diplomat, 2001, 483 s. tolyar üslübda yazılmış əsərlərə, epistolyar roman- 5. Axundov M.F. Bədii və fəlsəfi əsərləri. Bakı, lara da yansıyır və əsasən eksperiment forması “Yazıçı”, 1987, 368 s. olub, müəlliflərin intensiv intellektual və reflektiv 6. Axundov M.F. Seçilmiş əsərləri. III c. Bakı, fəaliyyətinin ifadəsi idi. Monteskyonun “Fars Azərnəşr, 1962. məktubları”, Didronun “Rahibə”, Russonun “Yeni 7. Axundzadə M.F. Əsərləri, 3 cilddə, III c., Eloiza” əsərləri bu qəbildəndir. Maraqlıdır ki, XX Bakı: Elm, 1988. 388 s. yüzildə məhz totalitarizm və nasizm dövründə 8. Atayeva Ş.Y. Mirzə Fətəli Axundzadə ingilis- T.Adorno və M.Xorkxaymerin yazdıqları “İdrakın dilli ədəbiyyatşünaslıqda. Fil.elm. nam.diss. Bakı, dialektikası”əsərində maarifçilik bu yöndən 2005. tənqid obyektinə çevrilir. Əlbəttə, maarifçiliyin 9. Qarayev Y. Realizm: sənət və həqiqət // rasionalizmini pozitivizm və texnisizm kimi yeni Qarayev Y. Seçilmiş əsərləri. 5 cilddə. III cild. Bakı: vəhşilik formasına çevrilməsində günahlandırmaq Elm, 2015, s.5-370. ədalətsizlikdir. 10. Mirəhmədov Ə. M.F.Axundov və K.Volney // M.F.Axundzadə üçün xurafat və mövhü- Azərbaycan-Avropa ədəbiyyatının qarşılıqlı əlaqəsi. mata qarşı yeganə kəsərli silah fəlsəfə idi. Bakı: Elm, 1986. Ortodoks dinə, molla xurafatına, orta əsrlər 11. Axundov M.F. Məqalələr məcmuəsi. Bakı: cəhalətinə qarşı ən səmərəli ideoloji mübarizə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, üsulu kimi Qərb fəlsəfəsinin epistolyar janrına 1962, 355 s. üstünlük verir, “Kəmalüddövlə”nin güclü ifşa 12. Rəfili M. M.F.Axundov. Bakı: Azərnəşr, 1957. ritorikasının insanların tərbiyəsində əhəmiyyətli 13. Qasımzadə F. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı rol oynayacağına inanırdı. “...Əgər inşallah, tarixi. Bakı: “Maarif”, 1974, 488 s. “Kəmalüddövlənin məktubları” nəşr edilərsə, 14. Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və mənim xalqım da tərbiyə və mərifət meydanına XX yüzillər (iki min ili tamamlayan iki yüz il). –
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 196 GEOSTRATEGİYA Bakı: Elm, 2002, 740 s. and didactics, and strongly declares the need for 15. Əliyev Ə. XIX əsrin sonu XX əsrin criticism. For Mirza Fatali, philosophy was a form əvvəllərində Azərbaycan-Fransa ədəbi əlaqələri of self-awareness. He tried to implement his reflec- (Məhəmməd ağa Şahtaxtinski yaradıcılığında). Fil. tions on culture and history in a philosophical style. elm. nam. dis. Bakı, 1998. Mirza Fatali considered philosophy as part of a real 16. Məmmədov M. Azərbaycan ədəbi tənqidi. literary and cultural process, as an important ele- Müntəxəbat. Bakı: “Tural-Ə” NPM, 2002. ment of scientific, spiritual, ruling thinking. He ap- plied philosophy to the highest echelons of culture. Сабир Бехбудов ФИЛОСОФИЯ КАК КУЛЬТУРНАЯ Keywords: M.F.Akhundzade, philosophy, enlight- ЦЕННОСТЬ В ТВОРЧЕСТВЕ МИРЗЫ enment, cultural processes, religious and cultural ФАТАЛИ АХУНДЗАДЕ values, society, national self-consciousness Резюме Статья посвящена философским взглядам великого азербайджанского мыслителя, представителя просвещения, реалиста Мирзы Фатали Ахундзаде. Философские взгляды М.Ф. Ахундзаде сравниваются и анализируются с западной философией. Было отмечено, что Мирза Фатали не приемлет возможность просвещения людей с помощью проповедей, советов и дидактики, и решительно заявляет о необходимости критики. У Мирзы Фатали философия была формой самосознания. Он попытался реализовать свои размышления о культуре и истории в философском стиле. Мирза Фатали рассматривал философию как часть реального литературного и культурного процесса, как важный элемент научного, духовного, правящего мышления. Он применил философию к высшим эшелонам культуры.
Ключевые слова: М.Ф.Ахундзаде, философия, просвещение, культурные процессы, религиозные и культурные ценности, общество, национальное самосознание.
Sabir Behbudov PHILOSOPHY AS A CULTURAL VALUE IN THE CREATIVITY OF MIRZA FATALI AKHUNDZADE Summary The article analyzes the philosophical views of the great Azerbaijani thinker, representative of the enlightenment, realist Mirza Fatali Akhundzade. Philosophical views of M.F. Akhundzade are com- pared and analyzed with Western philosophy. It was noted that Mirza Fatali does not accept the possibil- ity of educating people through sermons, advice
197 УДК 821(091) НОВАТОРСТВО Г.Р. ДЕРЖАВИНА
В ЖАНРЕ ОДЫ ШАХЛА АЛИЕВА Магистрант II-ого курса кафедры истории русской литературы Бакинского Государственного Университета Гавриил Романович Державин был одним «высокому слогу». Его произведения, созданные из самых ярких и значительных имён русской в жанре оды были образцовыми для русской литературы 18 века. Являясь представителем литературы. Своими одами Ломоносов хотел русского классицизма, он продвинул внушить читателю определённую идею. русскую оду во второй половине 18 века. Они больше поучительные. А у Державина наблюдаются пейзажные и портретные
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Раскрывая новые возможности направления, он одновременно разрушал его, тем самым описания. Также, Ломоносов описывает общие прокладывая путь к реалистической и свойства человеческой натуры, в то время романтической поэзии. как Державин дает портрет, обращаясь к Свои мысли о жанре оды он изложил в определённым людям. стихотворении «Рассуждение о лирической Темы од обоих писателей оставались поэзии, или об оде». Эту работу сам Державин прежними. Но Державин смешивал «высокий издать полностью не успел. Она была слог» с разговорной речью. Художественный впервые напечатана в «Чтении в Беседе прием, где писатель соединял несоединимое любителей русского слова». Первая часть была был его особым и отличительным видением опубликована в 1811-ом году во второй книге, а этого жанра. В итоге, Державин не просто вторая – в 1812-ом году в шестой книге. Лишь нарушал правила жанра оды, а разрушал их. в четырнадцатой книге, изданной в 1815-ом В конечном счёте, в одах Державина году появились отрывки из очередной части присутствуют приёмы, характерные высокому «Рассуждения», предваренные заметкой автора. стилю, но в то же время в них имеются слова и Вначале Г.Р. Державин создавал свои выражения, присущие низкому стилю. Таким произведения по всем правилам классицизма. образом, высокий и низкий «штиль» в его одах В его первых произведениях можно найти все объединены. черты, которые были присуще одам – «высокий Державин сблизил поэзию с жизнью, смотрел слог», использование множества метафор, на мир глазами простого человека. Вместе гипербол, сравнений. Но написанные поэтом с героическим началом в ней присутствует позже стихотворения в этом жанре отличаются обычное, повседневное, что было категорически от классической оды. Произведения по- недопустимо во времена М.В. Ломоносова. прежнему посвящались правителям, значимым Как отмечал В. А. Западов, «использование событиям истории, но язык уже был иным. «высокого слога» у Державина связано с Державин продолжает писать на темы риторическими местами в оде. Там, где риторика патриотизма, на религиозно-философские темы, заканчивается и начинается описание обычной но смешивает поэзию с жизнью. Белинский жизни, употребляются слова низкого «штиля», отмечал, что поэзия Державина «была первым диалекты и простонародные слова» [3, с. 214]. шагом к переходу русской поэзии от риторики Еще одной отличительной чертой к жизни». В его одах присутствует лирический произведений Державина является юмор. Он герой, в котором читатель может найти самого создается из соединения бытового русского писателя [1, с. 367]. просторечия времён Державина с архаической Оды Г.Р. Державина отчётливо отличались лексикой. Примером является ода «На счастье». от од Ломоносова. Ломоносов писал оды не Несмотря на такое резкое отличие от нарушая правилу «трех штилей» и соответствуя традиционных правил этого жанра, Державин,
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 198 GEOSTRATEGİYA с точки зрения художественной формы Лишь то пою моим стихом. [8] далеко не отходил и следовал традициям В этой строфе содержится намёк на высокой оды. В его творчестве сохраняется художественную задачу, которую спустя десятистишная строфа, четырёхстопный ямб, несколько десятилетий Державин разрешил в способы рифмовки. А строение его од выглядел оде «К Фелице». Этой задачей было описание следующим образом: вступление, основная правления монахини без излишних украшений. часть и заключение. Если сравнить композицию Он опирался не на предписанное «высоким од Ломоносова и Державина, можем наблюдать слогом», а на то, что чувствует автор и его сложность ломоносовской оды. читатели. Философское ода «На смерть князя Державин писал гражданские («Фелица», Мещеркого» была написана в 1779-ом году. «Властителям и судьям»), философские Поводом для написания произведения стала («Водопад», «Бог»), победно-патриотические смерть приятеля Державина, близкого к («На взятие Измаила», «Осень во время осады придворным кругам наследника Павла, князя Очакова»), анакреонтические («Купидон», Мещерского. «Венерин суд», переводы Анакреона и Важно то, что в высоком жанре оды подражание ему) оды. Державин писал не об историческом лице, Настоящая слава пришла к Державину после как это требовалось в классицизме, а писал о выхода в 1783-ем году в свет оды «Фелица». простом смертном, о своём знакомом. Через Эта ода посвящена императрице Екатерине II. судьбу обычного человека он хотел объяснить, Образ мудрой и добродетельной киргизской как же всевластны законы вселенной. царевны Фелицы взят им из «Сказки о Поначалу кажется, что стихотворение царевиче Хлоре», написанной Екатериной II. посвящено всевластию смерти. Но в конце «Фелица» продолжает традицию похвальных Державин призывает изменить своё отношение од Ломоносова, но отличается от нее описанием к жизни и принять её как дар небес, который образа просвещённого монарха. даровано человеку лишь на миг. В этой оде Державин соединил несоединимое Державин и здесь проявил новаторство: – похвалу с сатирой, что было нарушением снизив великий космический образ, он включил правил классицизма. Он воспевает Екатерину II в его контуры сатирическую и заметную деталь. и даёт сатирическое изображение её окружения, Смерть глядит на царей, богачей и умников «и т.е. придворных вельмож. Образ императрицы точит лезвие косы». Таким образом, главная не просто условный портрет «монарха», а мысль оды – для смерти все равны. портрет реального человека с его образом Державин был в поэзии спорщиком и жизни, с её привычками. В этой оде Державин бунтарём. Он и знаменит своими «гневными пытался показать духовный мир человека одами». Он считал, что величие императрицы и создать индивидуализированные черты не нужно воспевать заваливая одну метафору характеров. Также в них чётко проявляется на другую, как громоздят одну гору на другую. мнение автора. Можно дать по-новому ломоносовский высокий В оде «Фелица» Державина строится стиль. Эту мысль он выразил в «Оде Екатерине диалог, в отличии от Ломоносова, оды II» 1767-ого года: которого построены на монологах. В этой оде На что ж на горы горы ставить поэт показывает, что для поэзии нет низких И верх ступать как исполин? для изображения предметов. Прозаическая Я солнцу свет могу ль прибавить, лексика, находившаяся рядом с высокой, Умножу ли хоть луч один? элементы автобиографизма и другие Твои, монархиня, доброты, факторы, присутствующие в одах Державина Любовь, суд, милость и щедроты трансформировали классицистический жанр Без украшения сияют! оды. Поди ты прочь, витийский гром! Ода «Фелица» привела Екатерину II А я, что Россы ощущают, в восторг. Она была умной и понимала,
199 что временами следует ставить на место ясности речной воды, не замутнённый чуждыми придворных, и ода Державина был прекрасным течениями, даёт нам образ прекрасного для этого поводом. Стихотворение получила человеческого существования. всеобщее призвание. Екатерина II поэта Ода «Памятник» имеет огромное значение щедро наградила: подарила в подарок золотую для творчества Державина. Здесь автор табуретку, осыпанную бриллиантами, и 500 задумывается над собственной жизнью, червонцев. подводит её итоги, и описывает роль, которую Перейдя к победно-патриотическим одам он играл в жизни других людей. Он говорит Державина необходимо отметить оду «На взятие также о влиянии поэзии на общество, так как Измаила», написанную в 1790-ом году. В ней именно литература воспитывает в человеке даётся героический образ русского народа – желание духовно развиваться, любить «Росса», который сумел взять непреступную прекрасное и т.д. турецкую крепость. Сила русского воина Он понимает, что смерть неизбежна, но в то
Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal приравнивается таким природным явлениям, же время осознаёт, что своим творчеством он как землетрясение, раскаты гром, извержение воздвиг себе «чудесный, вечный» памятник. Как вулкана. Все эти описания подчеркивают человек он умрет, но его имя будет не забудется, природную силу русских воинов. Сила воинов благодаря созданным им произведениям. В проявляется волей царя и полководцев, стихотворении звучит уверенность поэта в том, вдохновляется чувством любви к Родине. что будет известен: В одах Ломоносова образ России даётся как Слух пройдёт обо мне от Белых вод до продолжение образа монарха и связан с идеей Чёрных, необъятности монаршей власти. В отличии от Где Волга, Дон, Нева, с Рифея льёт Урал [7] него, этот же образ у Державина близок к образу В стихотворении Державин употребляет былинного богатыря, который выражает силу слова высокого стиля: «тлен», «возгордились»; русского народа и является реальным героем эпитеты: «вечный», «быстротечный»; метафоры: истории. «времени полёт» (сравнивает время с птицей), Державинская ода «Водопад» первоначально «я памятник себе воздвиг» (т.е. оставил память была зарисовкой с натуры. Когда поэт узнал о себе). о смерти Потёмкина, он вернулся к своей Белинский писал о «Памятнике» Державина: зарисовке и продолжил её. Таким образом, «Это одно из самых могучих проявлений его пейзажное стихотворение превратился в богатырской силы» [1, с. 432]. философский символ, который показывает временность человеческой жизни, славы и ЛИТЕАТУРА земного величия. 1. Белинский В. Г. Полное собрание В стихотворении даётся описание реально сочинений: В 13-и тт. Москва: АН СССР, 1954, существующего водопада Кивач в Карелии. Ода т. 5, с. 863 c. Державина богата яркими красками, точными 2. Державин Г. Р. Стихотворения. деталями: серебро кипит, капли жемчужины Ленинград: Советский писатель, 1957, 469 с. летят вверх и т.д. 3. Западов В.А. Проблема литературного Водопад символизирует не только богатства, сервилизма и дилетантизма и поэтическая которыми обладает человек, но также позиция Г.Р. Державина // XVIII век, сб. неизбежность падения, конца, который ожидает 16, Итоги и проблемы изучения русской каждого. литературы XVIII века. Ленинград: Наука, 1989, В конце стихотворения, поэт устает от с. 56-75. шумного, блестящего водопада и начинает 4. Ломоносов и русская литература. Москва: описать спокойную, красивую реку Суну. В Наука, 1987, 389 с. образе водопада и реки, противопоставляются 5. Макогоненко Г. П. Анакреонтика друг другу Потёмкин и Румянцев, олицетворяя Державина и ее место в поэзии начала XIX в. ложную и истинную славу. Картина глубины и // Анакреонтические песни. Москва: Наследие,
MAY-İYUN 2021 № 03 (63) 200 GEOSTRATEGİYA 1986, с. 251-295. SUMMARY 6. Пумпянский М. Собрание трудов по Shahla Aliyeva истории русской литературы. Москва: Языки G.R.DERZHAVIN'S INNOVATION IN THE Русской Культуры, 2000, 864 с. GENRE OF ODE 7. https://www.culture.ru/poems/23837/pamyat- This work is devoted to the study of Derzhavin's nik. 24.05.2021. innovation in the genre of ode. The article pays 8. ОДА ЕКАТЕРИНЕ II. Державин. Читать special attencion to the content, form, size and style стихотворение https://онлайн-читать.рф › of his odes. Which differed in the novelty of lin- державин-ода-екатерине. 24.05.2021. guistic factors and content. Derzhavin made a great contribution to the development and transformation РЕЗЮМЕ of the genre. He created odes of different nature and Шахла Алиева content. Created excellent examples of odes that НОВАТОРСТВО Г.Р. ДЕРЖАВИНА В touch on important topics and transform this genre. ЖАНРЕ ОДЕ Данная работа посвящена изучению Keywords: Derzhavin; ode genre; mixing genres; новаторства Державина в жанре оды. В статье Russian classicizm; Russian literature уделяется особое внимание содержанию, форме, размеру и стилю его од, которые отличались новизной языковых факторов и содержанию. Державин внес большой вклад в развитие и трансформацию жанра. Он создавал оды разного характера и содержания, творил прекрасные образцы од, которые затрагивают важные темы и трансформируют этот жанр.
Ключевые слова: Державин; жанр оды; смешение жанров; русский классицизм; русская литература
XÜLASƏ Şəhla Əliyeva Q.R.DERJAVİNİN ODA JANRINDA NOVATORLUĞU Bu təqdimat işi Derjavinin oda janrında etdiyi yeniliklərin öyrənilməsinə həsr edilib. Məqalədə dil amilləri və məzmununun yeniliyi ilə seçilən odaların forması, ölçüsü, üslubuna xüsusi diqqət yetirilir. Derjavin bu janrın inkişafına və tranforma siyaya uğramasına böyük töhfə verib. O, müxtəlif xarakterli və məzmunlu, vacib mövzuları əhatə edən və bu janrı dəyişdirən mükəmməl oda nümunaləri yaratdıb.
Açar sözlər: Derjavin; oda janrı; janrların dəyişməsi; rus klassisizmi; rus ədəbiyyatı
201 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal MAY-İYUN (RESTORAN SEKTORU TIMSALINDA)...... SEKTORU (RESTORAN AMİLLƏRİ...... BAŞLICA VƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ ƏSAS ƏSƏDLİ ZƏRQƏLƏM: BANK SİSTEMİNDƏ RİSK QİYMƏTLƏNDİRMƏSİ MƏNBƏLƏRİNİN ENERJİ TƏHLÜKƏSİZLİYİNDƏ ROLU...... TƏHMİNƏ MƏSİMOVA: ALTERNATİV VƏ BƏRPA OLUNANENERJİ LİDERİNIN XARİCİSİYASƏT MƏSƏLƏLƏRİNDƏKİ VƏZİFƏLƏRİNƏ DAİR...... ELDAR ƏMİROV: “VİLAYƏTİ-FƏQİH” NƏZƏRİYYƏSİNƏƏSASƏNİRANIN ALİ DİNİ TORPAQLARINI BİRLƏŞDİRMƏSİYASƏTİ...... SONA BABAZADƏ:QUBALI FƏTƏLİXANIN AZƏRBAYCAN NƏRGİZ ƏLİYEVA: “YEDDİİLLİK”MÜHARİBƏNİNKANADA ÜÇÜNNƏTİCƏLƏRİ...... XƏZƏR XAQANLIĞINDA DİNLƏR...... ELÇİN NECİYEV, MƏHƏRRƏMƏHMƏDOV: RƏŞAD MUSTAFA: TİFLİS VƏ ƏTRAFI VIII-XVIII ƏSRLƏRDƏ...... QARABAĞ BÖLGƏSİ HAQQINDA (XIII – XVII ƏSRLƏR)...... RAMİL AĞAYEV: FARSDİLLİ MƏNBƏLƏR AZƏRBAYCANIN XİDMƏT KEYFİYYƏTİ VƏ MƏMNUNİYYƏTƏ TƏSİRİNDƏ CİNS AMİLİ ALİYƏ HƏSƏNLİ: İŞÇİLƏRİN DAVRANIŞI VƏ GÖRÜNÜŞÜNÜN QƏBUL EDİLƏN GÜNAY FƏRZƏLİYEVA: ÖLKƏMİZDƏ PUL-KREDİT TƏNZİMLƏNMƏSİNİN İSTİQAMƏTLƏRİ...... AKTUAL GÜLARƏ ZEYNALOVA: AUDİT NƏZARƏTİNİN İNKİŞAFİNİN VƏZİYYƏTİ...... MÖVCUD FƏALİYYƏTLƏRİNİN INDUSTRY...... PRODUCTION IN AUDIT AND ELDANIZ ISMAYILOV: IMPLEMENTATION OF ERP FOR ACCOUNTING ROLU...... SİYASƏTİNİN MALİYYƏ-KREDİT SƏKİNƏ BABAYEVA: AZƏRBAYCANDA SAHİBKARLIĞIN İNKİŞAFINDA TURAL ABDURƏHİMOV: QLOBAL İSTİLƏŞMƏNİN QLOBAL ÜDM-Ə TƏSİRİ...... PROBLEMLƏRİ...... AKTUAL MEXANİZMLƏRİNİN İNKİŞAFININ İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ MALİYYƏ TƏMİNATI AYGÜN QULİYEVA: MÜASİR DÖVRDƏ REGİONLARIN MEXANİZMİ...... NƏZARƏT DÖVLƏT XƏTAİ SALMANOV: PANDEMİYA İLƏ MÜBARİZƏDƏ EMİL KAZIMOV: DÖVLƏTLƏRARASI ƏLAQƏLƏRDƏ DİPLOMATİYANIN ROLU...... 2021№ 03(63) SİYASİ ELMLƏR MÜNDƏRİCAT İQTISADYYAT TARİX 202 97 93 88 83 78 72 62 56 50 45 39 34 27 22 17 10 5 GEOSTRATEGİYA
HİKMƏT MÜRSƏLİYEV: UÇOT SİYASƏTİ ANLAYIŞI VƏ İSTEHSAL MÜƏSSİSƏLƏRİNİN İNKİŞAF STRATEGİYASINDA ONUN ASPEKTLƏRİNİN ƏHƏMİYYƏTİ...... 106
JALƏ HÜSEYNOVA: KONSOLİDƏ EDİLMİŞ MALİYYƏ HESABATLARININ FORMALAŞDIRILMA MƏRHƏLƏLƏRİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ...... 110
KƏNAN CƏFƏRLİ: QLOBALLAŞMA ŞƏRAİTİNDƏ KİÇİK VƏ ORTA SAHİBKARLIĞIN İNKİŞAFININ ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ...... 115
SƏMA KAZIMOVA: AQRAR SƏNAYE MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ İSTEHSAL VƏ SATIŞIN İDARƏ OLUNMASINDA LOGİSTİK YANAŞMA...... 120
MÖHÜBƏLİ ƏLİYEV: YERLİ ÖZÜNÜ İDARƏETMƏDƏ BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏ VƏ ONUN ƏSAS İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ...... 126
TOĞRUL QAFARLI: SAĞLAMLIQ İMKANLARI MƏHDUD ŞƏXSLƏRİN İŞ PROSESİNDƏ MƏHDUDİYYƏTLƏRİ...... 132
XƏYAL VƏTƏNİ: ÖLKƏMİZİN BİZNES TƏŞKİLATLARINDA KORPORATİV MƏDƏNİYYƏTİN İNKİŞAFI İSTİQAMƏTLƏRİ...... 136
XIDIR CƏFƏROV: MÜƏSSİSƏDƏ İNVESTİSİYA PROSESİNİN VƏ ONUN UÇOTUNUN TƏHLİLİ MƏSƏLƏLƏRİNİN TƏDQİQİ...... 142
HƏSƏN RƏHİMLİ: MÜASİR UNİVERSİTET MODELİNİN FORMALAŞMASI ŞƏRAİTİNDƏ ELM, TƏHSİL VƏ İSTEHSALIN VƏHDƏTİ...... 149
ЗАУР АЗИЗОВ: СТРАТЕГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ПОЛИТИКИ ИННОВАЦИОННОЙ ЭКОНОМИКИ В КОНТЕКСТЕ ГЛОБАЛЬНЫХ ВЫЗОВОВ...... 155
ELGİZ SEYİDOV: MÜTƏRƏQQİ VERGİ SİSTEMİNİN FORMALAŞMASINDA İNNOVATİV İDARƏETMƏ ÜSULLARININ TƏTBİQİNİN BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏSİ...... 161
RAMİL ƏLİYEV: MARKETİNQ VƏ AYIRMALAR ÜÇÜN DÜZGÜN İNVESTOR SEÇİMİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ...... 167
САМИР-АНАР БЕХБУДЗАДЕ: ПРОБЛЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ КРЕДИТНЫМ РИСКОМ В БАНКАХ...... 171
ДЖАВАНШИР ОРУДЖОВ: ВАЖНОСТЬ МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ ФИНАНСОВОЙ ОТЧЕТНОСТИ...... 176
CƏLAL ƏHMƏDZADƏ: QLOBAL ƏRZAQ TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN MÖVCUD REALLIQLARI VƏ MEYLLƏRİ...... 181
FƏLSƏFƏ
MÜSLÜM NƏZƏROV, NİZAMİ QULİYEV: CƏMİYYƏTİN İNKİŞAFINDA TƏHSİLİN İNFORMASİYALAŞDIRILMASININ ROLU...... 187
SABİR BEHBUDOV: MİRZƏ FƏTƏLİ AXUNDZADƏNİN YARADICILIĞINDA FƏLSƏFƏ MƏDƏNİ DƏYƏR KİMİ...... 193
ШАХЛА АЛИЕВА: НОВАТОРСТВО Г.Р. ДЕРЖАВИНА В ЖАНРЕ ОДЫ...... 198
203 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal MAY-İYUN 2021№ 03(63) Mətbuat pr. 23M.BeynəlxalqMətbuat “Elm vətəhsil”nəşriyyat-poliqrafiya E-poçt: [email protected] müəssisəsində çapolunub Faks: (+99412)5371605 Tel: (+99412)5371605 Redaksiyanın ünvanı: “Kaspi MY”MMC Leyla Binyatova İman Hüseynov Sifariş №264 Korrektor: Tiraj: 300 Dizayner: Mərkəzi Təsisiçi: 204 “Science andEducation”publishinghouse Published by Order №264 Number ofcopiesprinted:300 E-mail: [email protected] Fax: (+99412)5371605 Tel: (+99412)5371605 Matbuat ave.23M.InternationalPress Centre Address oftheeditorialoffice: Iman Huseynov Designer: Leyla Binyatova Corrector: “Kaspi PD”MMC Founder: