GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975

GEOSTRATEGİYA

2020 №3/4 (57/58)

BAKI-2020

1 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal MAY-İYUN, İYUL-AVQUST üzrə əsasnəticələrinindərc olunmasıtövsiyəediləndövrielminəşrlərinsiyahısına salınmışdır Tarix, Antropologiya, Siyasielmlər, Fəlsəfə,Sosiologiyavəİqtisadielmlər Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasıtərəfindən Azərbaycan “GEOSTRATEGİYA” jurnalı Azərbaycan Respublikasının İctimai-siyasi, elmi-nəzərijurnalildə altıdəfənəşrolunur. 2020№ 03/04(57/58) Dos.Dr. OleqKuznetsov(Rusiya) Dos.Dr. MübarizQurbanlı(Azərbaycan) Dos.Dr. İbrahimƏliyev(Azərbaycan) Dos.Dr. FirdovsiyyəƏhmədova(Azərbaycan) Dos.Dr. ƏrəstunMehdiyev(Azərbaycan) Dos.Dr. Aleksandr Quşşin(Rusiya) Dos.Dr. Akkan Suver (Türkiyə) Prof.Dr. ZiyadSəmədzadə(Azərbaycan) Prof.Dr. ŞəfaƏliyev(Azərbaycan) Prof.Dr. SəlahəddinXəlilov(Azərbaycan) Prof.Dr. SergeyPirojkov (Ukrayna) Prof.Dr. MusaQasımlı(Azərbaycan) Prof.Dr. QuramMarxuliya(Gürcüstan) Prof.Dr. KemalÇiçek(Türkiyə) Prof.Dr. İsaHəbibbəyli(Azərbaycan) Prof.Dr. XəqaniMəmmədov(Azərbaycan) Prof.Dr. HikmətMəmmədov(Azərbaycan) Prof.Dr. HeydərbəyBababekov(Özbəkistan) Prof.Dr. ƏliHəsənov(Azərbaycan) Prof.Dr. ƏdalətMuradov(Azərbaycan) Prof.Dr. ElmanNəsirov (Azərbaycan) Prof.Dr. ElçinƏhmədov(Azərbaycan) Prof.Dr. EfimPivovar (Rusiya) Prof.Dr. DurxanKıdırıli(Qazaxıstan) Prof.Dr. Cəfər Cəfərov (Azərbaycan) Prof.Dr. BabaxanŞərifov(Özbəkistan) Prof.Dr. Aygün Attar (Türkiyə) Prof.Dr. Arif Quliyev(Ukrayna) Prof.Dr. Александр Пухкал (Ukrayna) Respublikasının dissertasiyaların Redaksiya heyəti: İsmayıl Qasımov İbrahim Əliyev Baş redaktor: Məsul katib: Əli Həsənov Redaktor: 2 . GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975

GEOSTRATEGY

2020 №3/4 (57/58)

BAKU-2020

3 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal MAY-İYUN, İYUL-AVQUST History, Anthropology, Political Science,Philosophy, SociologyandEconomicSciences. the Supreme Attestation Commission underthePresidentofRepublic Azerbaijan “GEOSTRATEGY” journalisincludedinthe listofperiodicalsrecommendedby to publishthemainresults ofthedissertationsRepublic The socio-political,scientific-theoretical journalispublishedsixtimesa year 2020№ 03/04(57/58) Assoc. Prof. Dr. OlegKuznetsov(Russia) Assoc. Prof. Dr. MubarizGurbanli(Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Ibrahim Aliyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Firdovsiyya Ahmadova (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Arastun Mehdiyev(Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Alexandr Gushshin(Russia) Assoc. Prof. Dr. Akkan Suver (Turkey) Prof. Dr. ZiyadSamadzadah(Azerbaijan) Prof. Dr. Shafa Aliyev (Azerbaijan) Prof. Dr. SalahaddinKhalilov(Azerbaijan) Prof. Dr. SergeiPirozhkov (Ukraine) Prof. Dr. MusaGasimli(Azerbaijan) Prof. Dr. GuramMarkhulia(Georgia) Prof. Dr. KemalChichek(Turkey) Prof. Dr. IsaHabibbayli(Azerbaijan) Prof. Dr. KhaganiMammadov(Azerbaijan) Prof. Dr. HikmatMammadov(Azerbaijan) Prof. Dr. HaydarbayBababekov(Uzbekistan) Prof. Dr. Ali Hasanov(Azerbaijan) Prof. Dr. Adalat Muradov(Azerbaijan) Prof. Dr. ElmanNasirov (Azerbaijan) Prof. Dr. Elchin Ahmadov (Azerbaijan) Prof. Dr. EfimPivovar (Russia) Prof. Dr. DurkhanKidirili(Kazakhstan) Prof. Dr. Jafar Jafarov (Azerbaijan) Prof. Dr. BabakhanSharifov(Uzbekistan) Prof. Dr. Aygun Attar (Turkey) Prof. Dr. Arif Guliyev(Ukraine) Prof. Dr. Alexandr Pukhkal(Ukraine) ExecutiveSecretary: Ismayil Gasimov Editorial Board: Editor-in-Chief: Ibrahim Aliyev Ali Hasanov Editor: 4 Azerbaijan on . GEOSTRATEGİYA

UOT 327: 140.8 Siyasi elmlər

ELDAR ƏMİROV Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. İRAN-İRAQ MÜHARIBƏSİ Azərbaycan Dillər Universiteti (1980-1988) HƏRBİ-SİYASİ E-mail: [email protected] VƏ İDEOLOJİ NƏTİCƏLƏR

Giriş dərhal tədbir görülməsini tələb edirdi. İraq bu tələbin 1979-cu ildə İranda baş vermiş İslam qarşısında da geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. İnqilabından sonra bu ölkənin xarici siyasətində kardinal dəyişiklər sürətlə özünü göstərməyə İranda İslam İnqilabı və onun İran-İraq başladı. Baş verən transformasiyalar təkcə İran- müharibəsinin başlanmasına təsiri Qərb münasibətlərinə deyil, həmçinin də Tehranın Şah rejiminin devrilməsindən və İran Xomeyni öz qonşuları ilə əlaqələrinə də sirayət etdi. İranın ideyalarının qələbəsindən sonra Tehran İslam ənənəvi olaraq gərgin münasibətlərdə olduğu ərəb İnqilabının ixracı siyasətini prioritet elan etdi. İranın dövlətlərindən biri də İraqdır. Hələ Pəhləvi rejimi başlıca hədəfləri sırasında şiə icmasının çoxluq dövründən etibarən Tehranla Bağdad arasında təşkil etdiyi qonşu İraq xüsusilə vacib yerə malik idi. münasibətlər kifayət qədər gərgin olmuşdur. Əsasən İranın şiə təşkilatları və din xadimlərinin vasitəsilə ərazi mübahisələrilə müşaiyət edilən gərginliyin ide- davamlı olaraq İraqın daxili işlərinə müdaxilə oloji təməlində isə çoxəsrlik ərəb-fars qarşıdurması etməsi, İraq hakimiyyəti tərəfindən aqressiv dayanırdı desək, səhv etmiş olmarıq. Həmçinin İran qarşılanmışdır. Digər tərəfdən isə, Qərb ölkələrinin İraq ərazisini ənənvi olaraq özünün təsir dairəsi təhrikilə İraq İrana münasibətdə olduqca barışmaz kimi nəzərdə keçirmişdir. Bu torpaqlar Səfəvilər mövqe tutmağa başlamışdı. Hərbi tədqiqatçı və Əfşarlar zamanında da bu sülalələrin Osmanlı M.M.Slinkinin vurğuladığı kimi Qərb ölkələrinin dövlətilə davamlı olaraq hərbi münaqişədə olduğu və İsrailin İran-İraq münasibətlərindəki gərginliyi ərazilər sırasına aid idi. [2, s. 8-18]. öz lehinə daha da dərinləşdirmək istiaqamətindəki XX əsrdə müstəqil İran və İraq dövlətləri ardıcıl fəaliyyəti nəticəsində ziddiyyətlər 1980-ci formalaşdıqdan sonra isə tərəflər arasındakı ildə genişmiqyaslı müharibənin alovlanması ilə bütün gərginliyə baxmayaraq problemlər heç za- nəticələndi. [1; s.67]. man açıq və uzunmüddətli müharibə müstəvisinə Müharibə ərəfəsində İraq rəhbəri Səddam keçməmişdir. Belə ki, 1960-cı illərdən başlayaraq, Hüseyn İranın ölkə işlərinə müdaxiləsinə cavab İran və İraq arasındakı münasibətlərdə mütəmadi olaraq nümayişkəranə şəkildə Xomeyninin son olaraq ərazi və su problemləri özünü biruzə verirdi. iqamətgahını uçurulmasına, onun nümayəndələrini Əsas münaqişəli məsələlərdən birini Şəttul-ərəb iraqdan çıxarmağı və İraq hökumətinə müxalif çayının suyundan istifadə problemi təşkil edirdi. hesab edilən, nüfuzlu şiə alimi Məhəmməd Baqir Amerikanın hərbi və siyasi dəstəyilə 1969-cu ildə Sədrin həbs edilməsinə göstəriş verdi. 1979-cu ilin şah hakimiyyəti 1937-ci ildə imzalanmış və İraqın yay ayında tərəflərin diplomatik səyləri nəticəsində Şəttul-ərəb çayı üzərindəki birtərəfli nəzarətini münasibətlər qismən normal vəziyyətə dönsədə, özündə ehtiva edən müqavilədən çıxdı. İki il həmin ilin payızında İraqda şiələrin yenidən sonra isə Hörmüz boğazının yaxınlığında yerləşən fəallaşması gərginliyi yenidən artırdı. Bağdad bu Əbu Musa, Böyük və Kiçik Tobm adaları İranın fəallaşmanın İranın təhriki baş verdiyini bildirdi. nəzarətinə keçdi. Tərəflər arasında daha bir gərginlik Cavab olaraq Səddam Xomeynini tənqid edərək, 1978-ci ildə yarandı. Həmin vaxt İrandakı dini İranı Bağdadın daxili işlərinə kobud müdaxilədə dairələrin lideri, inqilabın gələcək rəhbəri Ayətullah ittiham etdi. Həmçinin o, İrandan şah zamanında Xomeyni şahın tələbilə İraqın Nəcəf şəhərindən ələ keçirdiyi üç ada üzərində hakimiyyətdən əl çıxarıldı. Şah hakimiyyəti onu İranın ictimai-siyasi çəkməsini və İranda yaşayan milli azlıqlarla, o sabitliyinə təhlükə olaraq görür, İraq hakimiyyətində cümlədən ərəblərlə yaxşı davranmağı tələb etdi. [3;

5 s. 175-184]. ələ keçirmək istiqamətində genişmiqyaslı hücuma Xomeyni də öz növbəsində bu ittihamları başladı. İraq düşünürdü ki, bu hücumlardan sonra cavabsız qoymadı. Çıxışlarının birində o, Səddam İran onun daxili işlərinə qarışmayacaq, Fars körfəzi Hüseyni Şah kimi özünün qeyri islami və qey- regionunda isə nisbi sakitlik yaranacaq. Həmçinin ri insani simasını göstərməkdə ittiham etdi. İran İraqla olan ərazi mübahisələrinə birdəfəlik Həmçinin o, bəyan etdi ki, Səddam müqəddəs son qoyacaq. İran ərazisində irəlilədikcə, Səddam Nəcəf elmi hövzəsinə qarşı hücuma keçmiş, düşünürdü ki, artıq öz hərbi məqsədlərinə nail olub. C.Karterin razılığını əldə etmək üçün məzlum Müharibəni dayandırıb, atəşkəs elan etmək olar. müsəlman xalqı ilə monqollar kimi qəddarcasına Lakin hadisələr Səddam Hüseynin planlaşdırdığı davranır. Səddam İslam alimləri ilə, ələlxüsus da kimi cərəyan etmədi. İran nəinki geri çəkilmədi, Ayətullah Məhəmməd Baqir Sədr ilə Rzaxan və əksinə, İraq qoşunlarının işğal edilmiş ərazilərdən Məhəmmədrza Pəhləvinin alimlərlə davrandığı geri çəkilməyəcəyi ana qədər müharibəni davam kimi edir. O bilməlidir ki, anti islami əməlləri ilə öz etdirəcəyini bildirdi. qəbrini və bəəs qeyri-qanuni və qeyri-insani qəbrini 1981-ci ildə müharibənin ən qızğın fazası

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal qazmışdır. başlandı. İran həmin ilin payızında İraqı geri otuz- 1979-cu ilin noyabr ayında Tehran Fars körfəzi duraraq, 1982-ci ilin mart ayından etibarən üstün- hövzəsində yerləşən ərəb ölkələrində yaşayan şiə lüyü aşikar şəkildə ələ aldı. Həmin ilin iyun ayında azlıqlarına hesablanmış radio təbliğatını gücləndirdi. isə İraq ordusu öz sərhədlərinə doğru sıxışdırıldı. Təbliğat əsasən ərəb ölkələrində mövcud rejimlərin İyul ayından etibarən isə döyüşlər İraqın cənub tənqidi üzərində qurulmuşdu. İslam Respublikası rayonlarına keçdi. bölgədə Tehrandakı rejiminə bənzər hakimiyyətin İranda İslam İnqilabının baş verməsi və qurulmasına çağırış edir, şiə əhalisini mövcud hakimiyyətə mənsub olan, Ayətullahların rəhbərlik iqtidara qarşı çıxmağa çağırırdı. İranın bu addımları etməsi, şiəliyin mövqelərinin güclənməsi təkcə şiə əhalisi arasında radikallığı əhəmiyyətli dərəcədə İraq rəhbərliyini deyil, körfəzdəki digər sünni artırdı. Bunun müqabilində Körfəz ölkələrilə krallarını da narahat edirdi. Bu baxımdan İranın yanaşı, İraq da siyasi zorakılıqları artırmağa başladı. hərbi cəhətdən zəifləməsi onların hamısının Kəskinləşən münasibətlər fonunda İraq rəsmlərinə maraqlarına cavab verirdi. Digər tərəfdən, İranın qarşı, o cümlədən ölkənin baş nazirinin müavini açıq şəkildə İslam inqilabı modelinin ixracına Tariq Əzizə qarşı sui-qəsd həyata keçirildi. Bu çalışması münasibətləri tamamilə dalana dirəyir, hadisələrin arxasında İraqın “Hizbut-dəvət” partiyası sülh prosesinə əngəl olurdu. dayanırdı. Cavab olaraq İraq hakimiyyəti ölkədə Əksəriyyəti şiələrdən ibarət olan İraq və yaşayn bir qrup nüfuzlu şiə ruhanisini sürgünə Bəhreyn eləcə də Qatar, Dubay, Oman, Ərəbistan göndərdi. Bəziləri isə qətlə yetirdi. Öldürülənlər kimi ölkələrdə şiələrin fəallaşması, hər hansı bir arasında nüfuzlu şiə alimi Məhəmməd Baqir Sədri inqilabın baş verəcəyi təhdidini gücləndirirdi. və onun bacısı da var idi. Öz növbəsində rəsmi İranda inqilabın baş verməsi, həmçinin İran-İraq Tehran İranın o zamankı baş naziri Qütbzadəyə qarşı münaqişəsinin başlanması ilə Bəhreyn, Küveyt, sui-qəsdin həyata keçirilməsində İraqı ittiham etdi. Səudiyyə Ərəbistanı və İraq kimi ölkələrdə şiə 1980-cı ildə sərhəd qarşıdurmaları fonunda İran- icması əhəmiyyətli dərəcədə sıxışdırıldı, onların İraq münasibətləri korlandı. Sentyabrın əvvələrində liderləri mühacirətə getmək məcburiyyətində qaldı. İraqın İranın iki kəndinə hücum etməsindən sonra, Bu cür amillər son nəticədə Körfəz ölkələrinin Səddam Hüseyn Tehrandan ərazi iddialarına son və ümumilikdə ərəb dünyasının İraqı açıq şəkildə qoyulmasını tələb etdi. İranla İraq arasındakı ərazi dəstəkləməsilə nəticələnmişdi. münaqişələrini tənzimləyən 1975- ci il Əlcəzair İraqın müharibənin ilk dövründə ciddi uğurlar müqaviləsinin məzmunu haqqında tərəflər arasında əldə etməsinin başlıca səbəbləri kimi İran yenidən müzakirələr başladı. 17 sentyabrda İnqilabından sonra Qərbin Tehrana hərbi yardımları Səddam 1975-ci il Əlcəzair müqaviləsini İran dayandırmasını, neft satışına məhdiyyətlər tətbiq tərəfindən tanınmadığını əsas gətirərək, İraqın da bu etməsini, əcnəbi hərbi məsləhətçilərin ölkədən müqaviləyə əməl etməyəcəyini bəyan etdi. İranın getməsini, həmçinin yeni İran rəhbərliyinin islahat- Səddamın bu iddiasını təkzib etməsinə baxma- lara başlamasını göstərmək olar. yaraq, 22 sentyabrda İraq təyyarələri İranın hava Bunun müqabilində İraq 1979-cu ildə hərbi məkanını pozaraq, böyük şəhərləri, o cümlədən büdcəsini iki milyard dollar artırmışdı. Bu səbəbdən Tehranı bombardman etdilər. Digər tərəfdən də İraq ordusu özünü körfəzin ən güclü ordusu hesab İraq İranın Xuzistan vilayətindəki neft mədənlərini edirdi. 1980-ci ildə İranın12 milyard rezervi, İraqın

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 6 GEOSTRATEGİYA isə 345 milyard dollar rezervi var idi. Bundan iqtisadiyyatına milyardlarla dollar həcmində zərər əlavə Səddam düşünürdü ki, Qərbdən 20-30 mil- dəydi. Hesablamalara görə ümumilikdə müharibənin yard civarında faizsiz kredit və əvəzsiz yardımlar gedişində hər iki tərəfdən milyona qədər insan ala biləcək. Həmçinin İraq hökuməti planlaşdırırdı həlak olmuşdur. Doğrudur, müharibə nə İranda, ki, Xuzestan neft təsisatlarını ələ keçirməklə, İranı nə də İraqda siyasi rejimlərin devrilməsinə gətirib həyatı resurslarından məhrum edəcək. İranın bu çıxarmadı. Əksinə, Səddam Hüseyn rejimi bu çətin durumundan istifadə edərək İraq həm də müharibədən sonra daha radikallaşaraq, aqressiv ərazi mübahisələrini birdəfəlik həll etməyə ümid xəttini davam etdirdi. 1991-cı ildə İraqın Küveytə bəsləyirdi. hücumu bu xəttin bariz davamı idi. İrana gəlincə 1980-ci ilin iyulunda İranda hərbi çeviriliş isə, bu müharibə Tehran rejimi üçün ciddi sınaq olsa cəhdinin uğursuzluğa düçar olmasından sonra da, xarici dövlətlərə güc ssenarisinin mənasızlığını İraq və körfəzin digər ərəb ölkələri belə qənaətə göstərmiş oldu. Xomeyni və onun qurduğu sistem gəldilər ki, xarici müdaxilə olmadan İrandakı rejimi aldığı ciddi yaralara baxmayaraq ilk hərbi zərbədən devirmək cəhdləri əbəsdir. Bu amil 1980-1988-ci sonra ayaqüstə dayanmağı bacardı. Bununla belə, il İran-İraq müharibəsinin aktuallığına dair ərəb İran-İraq müharibəsi Tehrana İslam inqilabı dünyasındakı bütün şübhələrə son qoydu və qanlı dəyərlərinin ixracı məsələsində daha ehtiyatlı mövqe qarşıdurmanın başlanmasına sonuncu təkanı vermiş tutmaq zərurətini başa salmış oldu. Doğrudur, oldu. sonrakı illərdə də İran bu siyasətindən əl çəkmədi, Beləliklə də, sadalanan amilləri ümumiləşdirib lakin artıq əvvəlkindən fərqli olaraq İraqa, eləcə deyə bilərik ki, İran-İraq müharibəsini şərtləndirən də şiə icmasının yaşadığı digər körfəz ölkələrinə başlıca səbəblər aşağıdakılar idi: münasibətdə Tehran daha ehtiyatlı və uzunmüddətli 1. İraq və körfəzin digər ərəb dövlətləri İrandakı vasitələrdən istifadəyə üstünülük verməyə başladı. İslam inqilabının nəticələrindən və İranın siyasi­ Bu da təsadüfi deyildi. Çünki, İranla şiəlik ideyalarını qonşu ölkələrə ixrac etməsi müharibədən sonra İraqdakı şiə əhalisi ciddi siyasətindən narahatlıq keçiriridi; təzyiqlərin və təqiblərin hədəfinə çevrildi. Sünni 2. İraq Pəhləvi rejimi dövründə İranın nəzarətinə azlığı tərəfindən əsas fəaliyyət sahələrindən keçən ərazilərin qaytarılmasına ümid edir və sıxışdırılan şiələr 2003-cü ilə qədər, yəni Səddam Tehranın Qərblə münasibətlərinin korlanmasına Hüseyn rejimi devrilənədək siyasi proseslərdən əlverişli fürsət kimi baxırdı; kənarda qaldı. 3. İran üzərində hərbi üstünlük əldə etməklə 1920-ci ildən 2003-cü ildədək Amerika tərəfindən İraq körfəz regionunda ən güclü siyasi oyunçuya İraqda Səddam rejimi devrilənə qədər hakimiyyət çevrilməyə ümid edirdi. əsasən sünnülərin əlində qalmışdır. Hətta 1971- İraqın müharibə ərəfəsində münasibətlərin 1975-ci illər ərzində İraqdan xeyli sayda şiə sabitləşdirilməsi üçün Tehrana qarşı irəli sürdüyü mühacirətə getmək məcburiyyətində qalmışdır. [4; s. şərtlər də əslində Bağdadın həqiqi niyyətlərindən 19]. xəbər verirdi: Suriya və İranda sürgün həyatı yaşayan 1. 1975-ci il Əlcəzair müqaviləsində Şəttul-ərəb şiələr öz vətənlərinə geri dönə bildilər. Səddam çayı barəsində olan müddəalara yenidən baxılması hakimiyyətdən devrildikdən sonra, İraq siyasi 2. Kürd, bəluç və ərəb qəbilələrinə muxtariyyat səhnəsinə kürdlər və şiələr aktiv şəkildə daxil hüququ verilsin. olmağa başladılar. 2005-ci ildə keçirilən parlament 3. Üç adadan İran hərbi qüvvələrinin çıxarılması. seçkisində şiələr 275 kürsüdən 140-na sahib oldular. Ümumilikdə hərbi ekspertlər İran-İraq İbrahim Cəfəri yeni dövlət qurdu. 2005-ci ildə Kon- müharibəsini 3 böyük mərhələyə ayırırlar- 1. 1980- stitutusiya hazırlamaq üçün təyin olunan 55 nəfərdən 1984-cü illər. 2. 1984-1984-cü illər. 3. 1987-1988-ci 28-i şiə idi. [5; s. 175]. illər. [1; s. 161-162]. Açar sözlər: İran-İraq müharibəsi, Səddam Hüseyn, Müharibənin hərbi-siyasi və ideoloji nəticələri: Xomeyni, şiə əhalisi, Fars körfəzi, neft ehtiyatları. Tərəflər üçün dəyişkən uğurlarla müşayiət edilən 8 illik müharibə 1988-ci ildə hər hansı tərəfin ƏDƏBİYYAT SIYAHISI həlledici üstünlük qazanmaması ilə başa çatdı. 20 1. Слинкин М.М. Ирано-иракская война 1980- avqust 1988-ci il tarixində tərəflər arasında əldə 1988 гг. Симферополь, 2001. edilən sülh sazişi rəsmən qüvvəyə mindi. 2. Ушаков В.А. Иран и мусульманский. Bölgənin iki böyük müsəlman ölkəsinin Москва, 1999.

7 3. Doktor H. İlahi. Xəlice Fars və məsaele an из ключевых ролей в политических процессах (Fars körfəzi və onun proplemləri). Tehran, 2011. своего проблемного соседа. 4. M.Parsadust. Nəqşe Sazmane Meləl der ceng İraq ve İran. Tehran, 1992. Ключевые слова: Ирано-иракская война, 5. Z.Müttəqizadə. Coğrafiyaye siyasi Şiəyan Саддам Хусейн, Хомейни, шиитское население, Məntəqeyi Xəlice Fars.Tehran 2005. нефтяные запасы.

Амиров Эльдар Гурбан оглы, Amirov Eldar Gurban oglu Доктор философии по политическим наукам, Doctor of Philosophy in Political Science, Asso- доцент (Азербайджанский университет ciate Professor (Azerbaijan University of Lan- языков) guages)

Ирано-иракская война (1980-1988 гг.): Iran-Iraq War (1980-1988): военно-политические и идеологические military-political and ideological consequences

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal последствия SUMMARY РЕЗЮМЕ The article analyzes the military-political as well В статье анализируется военно-политические, as ideological reasons and consequences of the а также идеологические причины и последствия Iran-Iraq war of 1980-1988. The author pays special ирано-иракской войны 1980-1988 годов. attention to the source of the Iranian-Iraqi conflict, Особое внимание автор уделяет истоком ирано- which began during the time of the Shah’s Pahlavi иракского конфликта, которые начинаются regime and intensified after the Islamic revolution. еще со временем шахского режима Пехлеви The article notes that after the 1979 Islamic revolu- и обостряются после исламской революции. tion in Iran, Tehran’s policy of exporting the ideas of В статье отмечается, что после исламской the Islamic revolution led to conflict and countercur- революции 1979 года в Иране, политика Тегерана rents with neighboring countries of the Persian Gulf, по экспорту идей исламской революции привела where a large Shiite community lives. In the case к конфликту и противотечениям с соседними of Iraq, where Shiites make up the majority of the странами Персидского залива, где проживает country’s population, the bitter conflict between the многочисленная шиитская община. В случае parties in the 1980s ended in a large-scale military с Ираком, где шииты составляют большинство conflict that claimed the lives of more than a million населения страны, острые противоречие сторон people. в 1980 годы закончились крупномасштабным The author notes that the eight-year war did not военным конфликтом унесшая жизни более bring any serious success to either side, but caused миллиона человек. serious damage to the economies of Iran and Iraq. Автор отмечает, что восьмилетняя война не True, after the end of the conflict, Iran had to seri- принесла серьезного успеха ни одной из сторон, ously correct its policy towards Iraq and soften the однако нанесла серьезный урон экономики tone of communication with Baghdad. And also Ирана и Ирака. Правда, по завершению after the war with Iraq, Tehran began to give prefer- конфликта Ирану пришлось серьезно ence to more cautious, indirect methods of work- подкорректировать свою политику относительно ing with the Shiite population of neighboring Arab Ирака и смягчить тон общения с Багдадом. А countries. также после войны с Ираком Тегеран начал Until 2003, that is, the overthrow of Saddam отдавать предпочтение более осторожным, Hussein’s regime, the Shiite majority in Iraq was косвенным методам работы с шиитским under serious pressure from the authorities, and de- населением соседних арабских стран. spite all attempts by Iran, the situation in this direc- До 2003 года, то есть свержения режима tion remained hopeless. The overthrow of Saddam Саддама Гусейна шиитское большинство в opened the way for the Shiites to the power struc- Ираке находилось под серьезным давлением tures of Iraq, and Iran was given the opportunity to властей и несмотря на все попытки Ирана, play one of the key roles in the political processes of ситуация в этом направлении оставалась its problematic neighbor. безнадежной. Свержения Саддама открыло шиитом путь к властным структурам Ирака, а Key words: Iran-Iraq war, Saddam Hussein, Ирану предоставилась возможность играть одну Khomeini, Shiite population, oil reserves.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 8 GEOSTRATEGİYA

УДК-327.8

ЭЛЬВИН ТАЛЫШИНСКИЙ Заведующий кафедрой «Общественные науки» ИНФОРМАЦИОННОЕ Бакинского Исламского Университета, ОРУЖИЕ КАК НОВОЕ доктор философии по политическим наукам СРЕДСТВО ВООРУЖЕННОЙ [email protected] БОРЬБЫ

Мы живем в эпоху, основанную на людей даже на отдаленных пространствах. информации. Человеческая цивилизация, став Имея в виду, что происходящий сегодня в информационной, создала для себя наиболее мире процесс глобализации информационно- разрушительное оружие - информационное. телекоммуникационных сетей со скоростью Роль и значение информационного оружия развивается, то следует предположить, что постоянно растет, поскольку продолжает расти и в будущем именно информационным роль информационной инфраструктуры в видам агрессии (информационным оружиям, современной цивилизации. компьютерным вирусам и т.д.) будет Если разобраться в происходящих сегодня предоставлен большой приоритет. Здесь общественных процессах, то можно понять, что специалистам разного профиля следует уделить противостояние государств уже давно перешло серьезное внимание этому вопросу, чтобы на информационную фазу. Эта война гораздо избежать наиболее негативных последствий страшнее, ибо уничтожение здесь происходит этой борьбы для всего человечества. благодаря информации. И если известно, откуда Информация является общенаучным летят пули и снаряды, то информационные понятием, которая охватывает обмен сведениями бомбы появляются неожиданно и в неизвестном и сигналами между живой и неживой месте, и иногда отразить такую атаку вообще природой, а также людьми и устройствами. бывает невозможно. Именно информационным Иными словами, информация — это сведения потокам массы доверяют больше. И имея в об объектах и явлениях окружающей среды. руках такое оружие и хоть небольшое умение Параметры, свойство и состояние информации воздействовать на аудиторию, на массы можно уменьшают степень неопределенности и завоевать весь мир. неполноты знаний. В теории информационной Надо отметить, что информационное оружие, войны следует различать две понятии - как правило, не используется для потери живой информация и данные. Данные в свою силы, однако в некоторых случаях и это не очередь, рассматриваются как признаки или исключено. В этом смысле развитие технологии записанные наблюдения, которые по какой- вывела нас, наконец-то, к бескровной войне либо причине не используются, а только и в то же время стала причиной создания сохраняются. В том случае, если эти данные исключительно эффективного оружия. начинают использоваться для уменьшения Это оружие уничтожает не население, оно неопределенности будущего, они превращаются выводит из строя государственный механизм. в информацию. Поэтому можно утверждать, Информационно-компьютерная революция что информация становятся данными, которые сегодня предоставляет очень широкие актуализируются. Информация образует возможности влиять на власти и народы, рядом с существующим полем реальности, манипулировать их сознанием и поведением так называемое информационное поле, вместе

9 с информационными потоками образует которой является политическое пространство. информационное пространство. Он образуется всей совокупностью Информационное поле - это совокупность социальных субъектов, влияющих на систему всего сосредоточенного в данном объеме государственного устройства. Каждый из них пространства - времени информации, характеризуется наличием определенного безотносительно к ее формам и состояниям, местоположения социального субъекта, находящегося в отрыве, как от объекта занимающегося политической деятельностью отражения, так и от субъекта восприятия. и превращается таким образом, в субъект Информационный поток представляет собой политики среди таких же, как и он, субъектов. в общем смысле совокупность информации, Исходя из этого, политическое пространство которая перемещается в информационном может быть определено как одно из пространстве по каналу коммуникации. [1, 399] основных понятий философии политического В организационно-техническом аспекте сознания, его категория, обозначающая

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal структуру информационного пространства часть социального пространства, параметры составляет совокупность баз и банков которой фиксируют место, направленность, данных, технологий их использования, глубину и протяженность влияния социальных информационно-телекоммуникационных субъектов на сложившуюся в обществе систему систем, сетей, приложений и организационных государственного устройства. [3, 57] структур, функционирующих на основе Политическое пространство выступает определенных принципов и по установленным как своеобразная матрица, согласно которой правилам, обеспечивающим информационное воспроизводятся устоявшиеся в обществе взаимодействие пользователей, а также политические отношения, отношения к системе удовлетворение их информационных государственного устройства, носителей потребностей. То есть, информационное государственной власти, закрепленные в пространство - измерение противостояния, где обычаях, традициях и законах нормы поведения, оружием является информация и борьба ведется достигнутый уровень политической культуры, за целенаправленную смену индивидуального системы ценностей. Как и социальное и общественного сознания. Сущность пространство в целом, политическое информационного пространства определяет пространство имеет объективный характер. известный ученый в области исследования Это проявляется в том, что в любой момент информационных войн И. Панарин, как существования и развития того или иного совокупность информационных ресурсов, государственно организованного общества ему систем формирования, распространения, присуще наличие политических субъектов, использования и хранения информации, которые по-разному относятся к сложившейся информационной инфраструктуры. [2, 275] государственного устройства, политической Политическая жизнь общества всегда власти. Политическое пространство, разворачивается в пространстве и времени. как и социальное пространство в целом, Социальное пространство представляет собой характеризуется одновременно непрерывностью разветвленную систему общественных связей, и отрывочностью. Непрерывность находит в которой фиксируется сосуществования свое выражение в том, что политическая огромного разнообразия социально- деятельность является необходимым атрибутом предметных объектов, событий с точки каждого государственно организованного зрения их упорядоченности, насыщенности и общества на всех этапах его исторического степени охвата, выражает реальный процесс развития. А прерывистость проявляется, во- жизнедеятельности общества. Будучи первых, в том, что политическая деятельность вписанным в пространство биосферы и конкретного политического субъекта космос, социальное пространство расчленен длится определенный период и врывается на ряд подпространств, образующих систему, с прекращением его жизнедеятельности. одним из структурообразующих элементов Политическое пространство свойственно только

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 10 GEOSTRATEGİYA государственно организованным обществам. поражения путем оперативного выявления Структура политического пространства отдельных элементов информационной системы состоит из специализированных полей, а управления, распознавания, наведения и специфика политического пространства огневого поражения; раскрывается динамикой борьбы, которая - средства воздействия на компоненты разворачивается в каждом из этих полей. [4, 421] радиоэлектронного оборудования и Синтезируя понятие информационного и их энергопитание для временного или политического пространств можно вывести необратимого вывода из строя отдельных интегративное понятие информационно- компонентов радиоэлектронных систем; политического пространства - совокупность - средства воздействия на программный субъектов и объектов информационно- ресурс электронных управляющих модулей, политического действия и взаимодействия; обеспечивающие вывод их из строя либо собственно информации, предназначенной для изменение алгоритма их функционирования использования субъектами информационно- посредством использования специальных политического взаимодействия; программных средств; информационной инфраструктуры, которая - средства воздействия на процесс передачи обеспечивает возможность реализации обмена информации, которые предназначены информацией между субъектами; общественных для прекращения или дезорганизации отношений, складывающихся в связи с функционирования подсистем обмена формированием, передачей, распространением и информацией за счет воздействия на среду хранением информации, обменом информацией растпространения сигналов и алгоритмы внутри общества. [5, 75] функционирования; С учетом того, что сегодня стремительное - средства пропаганды и дезинформации и бурное развитие новых информационных для внесения изменений в информацию систем технологий позволяет проводить управления, создание виртуальной картины широкомасштабные психологические обстановки, отличной от действительности, операции и опасные атаки на компьютерные изменение системы ценностей человека, сети сформировался новый самостоятельный нанесение ущерба духовно-нравственной жизни вид оружия - информационное оружие. населения противника; Информационное оружие – это средства, - психотронное оружие, предназначенное для используемые для воз-действия на разум воздействия на психику и подсознание человека противника, с тем чтобы заставить его с целью снижения и подавления его воли, подчиняться желаниям другой стороны. По временного вывода из строя, зомбирования. [6, объектам воздействия различают две основные 73] формы информационного оружия: Современное информационное оружие - это 1. Информационно-техническое оружие, вмешательство в системы представлений о которая в основном влияет на информационные мире, о человеке, о характерных чертах, путях ресурсы, информационную инфраструктуру дальнейшего развития всего человечества, а вооруженных сил, или же государства в целом. также о ценностях цивилизации. Современные 2. Информационно-психологическое оружие, информационно-коммуникационные которая влияет на морально-психологическое технологии сегодня бесспорно расширенно и состояние человека, социальных и других групп усиленно различными средствами влияют на населения, или же общества в целом. общественное мнение и настроение. Путем С теоретической точки зрения можно таких средств эти технологии фундаментально выделить следующие виды информационного управляют людьми, изменив вектора потоков оружия: общественной энергии спокойно направляют - средства высокоточного местоопределения их в нужное русло. В таком случае, очевидно, оборудования, излучающего в что одним из главных задач информационной электромагнитном спектре, и его огневого войны также является внедрение в подсознание

11 людей ложных представлений об окружающем информационное оружие относится не мире, с помощью которых производится только к такому информационному оружию, манипулирование общественным сознанием. как высокоточное оружие и оружие для Доминирующими здесь основными качествами радиоэлектронной борьбы. Самое эффективное для каждого общества, овладение которыми оружие - это сама информация. [7] обеспечивает успех, выступает система В общем, мир не стоит на месте, технический традиционных ценностей, идеалов и мифов, прогресс вооружает современного человека не на которых строится вся непрерывность и только все новыми, усовершенствованными преемственность национальной и мировой средствами производства и коммуникации, культуры, а также такие чувства, как но и средствами уничтожения самих себя и достоинство, возможность сохранения окружающих. Сегодня человечество достигло культурно-национальной самоидентификации. такого прогресса, что контролировать некоторые Изменив столь важные для будущего глобальные природные явления стало

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal общества ценности, традиционные невозможным, экологическое оружие может национально-культурные стереотипы искусственно создавать ураганы, бури, цунами. мышления новыми выдумками силы и успеха, В условиях такой войны гибнет много людей, «равных возможностей», «прав человека», и если каждый из нас не задумается над такой «общечеловеческих ценностей» и т.п. порождает проблемой, то в ближайшем времени человек ощущение неустойчивости и растерянности, может просто уничтожить себя. при котором еще более усиливается внушающее Наряду с явными плюсами, которым воздействие масскульта и рекламы. Уверенно человечество должно современным можно сказать, что путем современных информационным технологиям, также технологий средства массовой информации информатизация общества привела ко вторгаются в подсознательные структуры многим необратимым процессам, которые человека, активно используя безусловную негативно повлияли и продолжают влиять на символику, имеющую опору в глубинах общественную жизнь, уничтожая в первую подсознательного. Комбинация сознательных очередь морально-духовные ценности человека, и подсознательных воздействий образует его сознание, разум и взаимопонимание. К устойчивые доминантные очаги культурной сожалению такой темп развития современности фильтрации воспринимаемого, определяя может привести к деградации людей, к их видение мира и его оценку. неспособности мыслить, чувствовать, проявлять Благодаря современным технологиям эмоции, то есть преобразует людей на машин. революционные изменения в информационной Научная фантастика неоднократно описывала сфере, такие как развитие информационных такие процессы, и их последствиями, и сегодня носителей и Интернета, позволяют многим мы на пороге того, что фантастика может стать участвовать в боевых действиях, даже не реальностью. выходя на улицу. Быстрое развитие сетей превратило каждую автоматизированную ЛИТЕРАТУРА И ИСТОЧНИКИ систему в потенциальную цель вторжения. 1. Прокофьев В.Ф. Тайное оружие В информационную эпоху должна быть информационной войны. М. СИНТЕГ, 1999 - разработана совершенно новая концепция 152с. операций. Информация - это «обоюдоострый 2. Панарин И. Н. Информационная война меч». В век информации информация является и мир / И. Н. Панарин, П. Г. Панарина. — М.: не только боевым оружием, но и объектом, ОЛМА-ПРЕСС, 2003. — 384 с. который ищут воюющие стороны. Количество, 3. Воловик В. И. Философия политического качество и скорость передачи информационных сознания: монография / В. И. Воловик. — ресурсов являются ключевыми элементами Запорожье: Просвіта, 2006. — 204 с. в превосходстве информации. Вот почему 4. Современные международные отношения. информация - это не просто новость, а Учебник / Под. ред. А.В. Торкунова. — М.:

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 12 GEOSTRATEGİYA «Российская политическая энциклопедия» TALISHINSKI E.B. (РОССПЭН), 1999. — 584 с. INFORMATION WEAPONS AS A NEW 5. Манойло А. В. Государственная MEANS OF ARMED COMBAT информационная политика в условиях информационно-психологической войны / А. В. The article explores the characteristics and fea- Манойло, А. И.Петренко, Д. П. Фролов. — 2-е tures of a new type of weapon - information, which изд., стереотип. — М.: Горячая линия—Телеком, is becoming more relevant with the rapid develop- 2009. — 541 с. ment of modern information technologies. Today 6. Информационные вызовы национальной и we live in the information age, where the informati- международной безопасности/ И.Ю.Алексеева и zation of all spheres of society takes place. In such др. Под общ. ред. А.В.Федорова, В.Н.Цыгичко. – conditions, the role and importance of information М.: ПИР-Центр, 2001. – 328 с. weapons is constantly growing, since the role of 7. Wei Jincheng. Military Forum column, Lib- information infrastructure in modern civilization eration Army Daily, June 25, 1996. https://fas.org/ continues to grow. The concept is given to the terms irp/world/china/docs/iw_wei.htm the information field, the information space, the information war, it is concluded that the informa- ТАЛЫШИНСКИЙ Э.Б. tization of society along with the pluses has also ИНФОРМАЦИОННОЕ ОРУЖИЕ КАК led to irreversible processes that negatively affect НОВОЕ СРЕДСТВО ВООРУЖЕННОЙ public life, moral and spiritual values of a person, БОРЬБЫ his consciousness, mind and understanding.

В статье исследуются характерные Key words: information, information field, infor- черты и особенности нового вида оружия mation space, information weapon, information and - информационного, которая становится technical weapon, information and psychological более актуальной стремительным развитием weapon. современных информационных технологий. Сегодня мы живем в веке информации, где происходит информатизация всех сфер общества. В таких условиях постоянно растет роль и значение информационного оружия, поскольку продолжает расти роль информационной инфраструктуры в современной цивилизации. Дается понятие терминам информационное поле, информационное пространство, информационная война, делается вывод, что информатизация общества наряду с плюсами привела также необратимым процессам, которые негативно влияют на общественную жизнь, морально-духовные ценности человека, его сознание, разум и взаимопонимание.

Ключевые слова: информация, информационное поле, информационное пространство, информационное оружие, информационно-техническое оружие, информационно-психологическое оружие.

13 UOT 327: 140.8 327: 930.22 327

NURƏDDİN MEHDİYEV Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında QƏRBİN AZƏRBAYCANA QARŞI Dövlət İdarəçilik Akademiyasının dissertantı

İNFORMASİYA MÜHARİBƏSİ E- mail: [email protected]

Giriş 7.9.4. digər ölkələr tərəfindən informasiya Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev CISCO təcavüzü, beynəlxalq aləmdə Azərbaycan şirkətinin rəhbərləri ilə videokonfransda deyib: həqiqətlərinin təhrif edilməsi; Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal “Müasir dünyada təhlükəsizlik bir nömrəli 7.9.5. informasiya sisteminə və ehtiyatlarına məsələdir və buraya enerji təhlükəsizliyi də qarşı qəsdlər. daxildir. Bu səbəbdən kiberhücumlara qarşı Həmin qanunun “Azərbaycan Respublikasının müdafiənin bizim üçün əhəmiyyəti daha da arta- informasiya sahəsində milli təhlükəsizliyinin təmin caq.” [2]. olunması” maddəsində (maddə 20) bildirilir: Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar 20.1. Azərbaycan Respublikasının informasiya nazirinin müavini Elmir Vəlizadə informasiya sahəsində milli təhlükəsizliyinin təmin olunması sahəsində milli təhlükəsizlik siyasətinin aspektləri dövlət, ictimai və fərdi informasiya ehtiyatlarının barədə danışıb: “Bu gün münaqişələr artıq virtual qorunmasına, habelə informasiya sahəsində milli məkana keçir, informasiya texnologiyalarının maraqların müdafiəsinə yönəlmiş tədbirlər kom- inkişafı cinayətlərin yeni növlərini yaradır. pleksinin həyata keçirilməsidir. Azərbaycanda informasiya sahəsində təhlükəsizliyə 20.2. Azərbaycan Respublikasının informasiya milli təhlükəsizlik siyasətinin tərkib hissəsi kimi sahəsində milli təhlükəsizliyinin təmin olunması baxılır. 2004-cü ildə milli təhlükəsizlik haqqında üçün görülən əsas tədbirlər aşağıdakılardır: qanun qəbul olunub və bu qanunda qeyd olunan 20.2.1. Azərbaycan Respublikasında məsələ də öz əksini tapıb.“ [3]. informasiyanın, həmçinin dövlət informasiya Azərbaycan Respublikasında kompüter-infor- ehtiyatlarının müdafiəsi sahəsində milli sistemin masiya sahəsində ictimai təhlükəsizlik əməllərinə yaradılması və möhkəmləndirilməsi; görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan 3-cü maddə 20.2.2. dövlət orqanları və vəzifəli şəxslər cinayət məcəlləsinə əlavə edilmiş (2000), MTN- tərəfindən qərarların qəbul edilməsinin informasiya də (indiki DTX) onunla mübarizə bölməsi (2012) təminatının həyata keçirilməsi məqsədilə obyektiv və Nazirlikdə İnformasiya Təhlükəsizlik İdarəsi və qabaqlayıcı məlumatların toplanılması; yaradılmışdır. 20.2.3. informasiya infrastrukturunun inkişaf Azərbaycan Respublikasının “Milli etdirilməsi; təhlükəsizlik haqqında” Qanunun 7-ci (Azərbaycan 20.2.4. dövlət sirlərinin qorunmasının hüquqi Respublikasının milli təhlükəsizliyinə təhdidlər) mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi; maddəsinin “İnformasiya sahəsində əsas təhdidlər” 20.2.5. kibercinayətlərə qarşı mübarizə; (7.9) bölməsində bildirilir: 20.2.6. informasiya təhlükəsizliyinin və 7.9. İnformasiya sahəsində əsas təhdidlər azadlığının təmin olunması [4]. aşağıdakılardır: *** 7.9.1. informasiya texnologiyaları sahəsində CYBERO Kibertəhlükəsizlik Mərkəzinin geriləmə və dünya informasiya məkanına daxil məlumatlarına görə, 2019-cu ildə “.az” domenli olmağa maneələrin mövcudluğu; saytlara 167 kiberhücum olub ki, bu da 2018-ci illə 7.9.2. informasiya azadlığı əleyhinə yönəlmiş müqayisədə 88% çoxdur. Server sazlamalarının qəsdlər; düzgün qurulmaması nəticəsində baş verən 7.9.3. dövlət sirlərinin aşkarlanmasına yönəlmiş hücumların 45% Linux ƏS, 55% isə Win ƏS qəsdlər; üzərində qurulmuş resurslar olub. Məlumatda

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 14 GEOSTRATEGİYA qeyd olunur ki, “Hücumların 63%-inin serverlərin böyükdür, ölkədə güclü proqramçılar var. Lakin boşluğundan istifadə olunaraq həyata keçirilməsini onların bəziləri sənətin digər tərəfini seçir və nəzərə alaraq CYBERO Kibertəhlükəsizlik kibercinayətkara çevrilir. Bu, hər bir ölkəyə xas Mərkəzi bir daha “shared hosting”istifadə edən olan problemdir. Bundan başqa, qonşularla siyasi- şirkətləri diqqətli olmaları üçün xəbərdar edir.” [5]. hərbi münaqişə şəraitində yaşayan ölkələrdə kiber- Azərbaycan ən çox qonşu ölkələr tərəfindən hücum riski yüksək olur. Biz bilirik ki, qonşuları informasiya təhlükəsizliyi ilə üzləşir. Bunların ucbatından Azərbaycan asan olmayan geosiyasi başında Ermənistan, daha sonra Rusiya və İran şəraitdədir. Mən Dağlıq Qarabağ münaqişəsini gəlir. Qərb ölkələri, xüsusilə ABŞ, transmilli nəzərdə tuturam. Bu baxımdan IT infrastrukturun informasiya şirkətlərinin İKT sahəsində geniş qorunması Azərbaycan üçün olduqca önəmlidir. imkanlarını nəzərə alsaq, onların bu istiqamətdə Bununla yanaşı, ölkənin güclü sənayesi və maliyyə istənilən ölkə üçün böyük kibertəhlükə yarada sektoru var. Bu da potensial riskləri artırır.”[8]. biləcəklərini söyləmək olar. Əslində, kiberhücum “Kasperski Laboratoriyası” şirkətinin müharibənin yeni forması olan “hibrid savaş” (hy- Azərbaycan üzrə nümayəndəsi Müşfiq Məmmədov brid warfare) kimi tanınır. bildirib ki, “Azərbaycan ən çox kiberhücum- Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologi- lara məruz qalan ölkələrdən biridir. Çünki yalar nazirinin müavini Elmir Vəlizadə bildirib Azərbaycanda internet istifadəçiləri çoxdur və ki, statistikaya görə, internetin geniş yayıldığı onlar olduqca fəaldırlar… Hətta adi cihazlardan ölkələrdən və yaxud həmin ölkələrə aid olan - flaşkard, USB-dən istifadə edənlər belə bəsit hansısa İP ünvanlardan Azərbaycana müxtəlif təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmədikləri üçün hücumlar edilir və bu hücumların sayı ildən-ilə hücumlara məruz qalırlar.” [7]. artır, coğrafiyası genişlənir: “Bunların sırasında İnformasiya hücumları yalnız ölkələr tərəfindən bir qədər qəribə görsənsə də, ABŞ-dan başlamış deyil, həmçinin, müxtəlif terror, ekstremist və Rusiya, Çin kimi ölkələri də saymaq olar. Bu- separatçı təşkilatlar tərəfindən də gerçəkləşdirilə nun da səbəbi bu ölkələrdə internetin çox geniş bilər. Bəzən bir ölkənin kəşfiyyat qurumu, başqa şəkildə yayılması ilə bağlıdır. Ermənistandan da bir ölkəyə hər hansı bir terror təşkilatının adından periodik olaraq kiberhücumlar olur. Ancaq yenə kiberhücum təşkil edə bilər. Lakin, əksər hal- də bunların hamısı diqqət mərkəzində saxlanılır... larda informasiya hücumunun hansı ölkədən və ya Azərbaycanda dövlət şəbəkəsinin qorunması üçün hansı istiqamətdən gəlməsini müəyyənləşdirmək xüsusi dövlət agentliyi yaradılıb. Eyni zamanda qeyri-mümkün olur. Çünki bu hücumu həyata cəmiyyətin, biznes qurumların, fərdi şəxslərin in- keçirən qruplar tamamilə başqa bir ölkənin bayrağı ternet təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün bizim və ya başqa simvolundan istifadə etməklə də öz nazirliyin yanında Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzi məqsədlərinə çata bilərlər. Əksər hallarda, bunu fəaliyyət göstərir. Bütün bunlar onu göstərir ki, hər iki ölkənin münasibətlərini korlamaq məqsədilə Azərbaycanda informasiya təhlükəsizliyinə ciddi də həyata keçirə bilərlər. İnformasiya hücumunun diqqət yetirilir.” [6]. digər mürəkkəb xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, Ekspert Şəmsəddin Əliyev xarici kiberhücum- o, gözlənilməz və istənilən zamanda həyata keçirilə lar barədə deyibdir: “Azərbaycanla bağlı bir bilər. Hücumun kim tərəfindən və nə zaman baş sıra ölkələrin marağı ola bilər. Bu sırada Av- verəcəyini müəyyənləşdirmək çətin olduğu üçün, ropa dövlələrinin, Rusiyanın, ən əsası isə İran bu sahədə peşəkar kadrların olmasına və hər bir və Ermənistanın adını çəkə bilərik. Yəni, hər bir zaman döyüş hazırlığı durumunda olmağa ehtiyac dövlətin inkişafında narahatçılıq keçirən ölkələr vardır. çoxdur. Onlar Azərbaycanın inkişafına qısqanclıqla Müxtəlif ölkələrdə yaşayan və Azərbaycana yanaşırlar. Ancaq ən çox hansı ölkədən hücumun düşmən mövqedə dayanan şəxslər Azərbaycanın təşkil olunması haqqında ictimaiyyətə məlumat maraqları ilə bağlı milli domen adlarını ələ verilmir” [7]. keçirməklə virtual məkanda Azərbaycana qarşı “Kaspersky Lab” şirkətin vitse-prezidenti informasiya müharibəsi aparırlar (Azərbaycana Anton Şinqaryov deyib ki, kiberhücum təhlükəsi qarşı yayılan dezinformasiyalar, milli dəyərlərin hər bir ölkə üçün hər zaman var: “Sürətlə dəyişən saxtalaşdırılaraq təhrif edilməsi, informasiya dünyada hər şey əvvəlki kimi deyil. Bu təhlükə blokadası, yəni Azərbaycana aid olmayan sərhəd tanımır. Azərbaycanda IT sahəsinə maraq informasiyaların yerləşdirilməsi və s). Azərbaycan

15 kimi, digər ölkələr də kiberhücumların hədəfinə verilir. Linux əməliyyat sistemləri və ya Open çevrilir. Mütəxəssislər bu kimi halların baş Office proqramının ofis paketi Microsoft- Of verməsinin səbəblərini kibermühitdə hüquqi fice proqramını əvəz edir. 2007-ci ildə Avropa əməkdaşlıqla bağlı problemlərin olmasında, Komissiyası AB üzv ölkələrinə etibarlılıq və istifadəçilərin anonimliyinin qorunmasında, təhlükəsizlik baxımından önəmli olan açıq mənbəli proksi-serverdən istifadə olunmasında, şəbəkədə proqram (Open Source) təminatına keçmək üçün boşluqların olmasında, qlobal şəbəkədə tövsiyə verdi. Bir çox ölkələr də bu təşəbbüsə nəzarət mexanizminin olmamasında, şəbəkə qoşuldular (Kuba, Venesuela və s). [1, 29-30]. istifadəçilərinin sayının durmadan artmasında, Azərbaycan, “Microsoft” şirkəti ilə əməkdaşlıq avtomatlaşma, şəbəkədə zaman və məkandan əlaqələrini genişləndirir. Azərbaycan Təhsil Na- asılılğın aradan qaldırılmasında və digər zirliyi ilə “Microsoft” şirkətinin süni intellekt məsələlərdə görürlər. Problemlərin aradan sahəsində əməkdaşlığa başlamasından bəhs edən qaldırılması informasiya cəmiyyəti quruculuğunda “Microsoft-Azerbaijan” şirkətinin baş direktoru

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal beynəlxalq əməkdaşlığı zəruri edir. Çünki heç bir Qaçay Mirzəyev deyib: “Bizim qarşımızda duran ölkə təşbaşına bu problemlərin öhdəsindən gəlmək əsas məsələ “süni intellektə Azərbaycan dilinin iqtidarında deyildir [9]. tanıtdırmasıdır. Bunun üçün bizə həm Azərbaycan, Dövlət rəsmilərinin və ekspertlərin informasiya həm də ingilis dillərində minimum 3 mln. cümlə təhlükəsizliyi barədə verdiyi məlumatların təhlili gərəkdir. Biz bunu edib, “Microsoft”ta təqdim edə göstərir ki, Azərbaycana edilən kiberhücumlar bilsək, iki ay ərzində “Microsoft” süni intellekti Ermənistan, Rusiya, ABŞ, İran, Çin və digər Azərbaycan dilində tanınmasını təmin edəcək. Bu, ölkələrdən mütəmadi xarakter daşıyır. Azərbaycan o deməkdir ki, istənilən təhsil müəssisəsi, şirkət bu hücumları dəf etmək üçün, öz təhlükəsizlik və dövlət qurumu süni intellektin imkanlarından tədbirlərini gücləndirir və bir çox dövlətlərlə, yararlana biləcəklər.” [10]. beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlıq edir. Prezidentin köməkçisi Şahmar Mövsümov “Mi- Qərbdən Azərbaycana yönələn kiberhücumları crosoft” şirkətinin nümayəndələri ilə 16.06.2020 aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar: tarixində keçirilən videokonfrans zamanı bildi- İnformasiya təhlükəsi yanlız müəyyən rib ki, “Biz bu məsələdə də “Microsoft” şirkəti ölkələrin və ya qrupların həyata keçirdikləri kiber ilə əməkdaşlıq edirik. Biz “Microsoft” şirkətini əməliyyatlarla məhdudlaşmır. Bu təhlükələr, daha da fəal olmağa çağırırıq. Hesab edirik ki, dünyada geniş yayılan kompüter proqramları ilə Azərbaycanın regionumuzda innovasiyaların də həyata keçirilir. Onlardan biri də Azəbaycanda mərkəzi olmaq üçün Silikon Vadisi kimi Abşeron və dünyanın bir çox ölkələrində yayılan Microsoft Vadisini yaratmaq məqsədilə böyük potensialı şirkətinin proqramlarıdır. Bu şirkətin ABŞ xüsusi var. Bu məsələdə biz “Microsoft” şirkətinin fəal xidmət orqanı MKİ ilə, xüsusən də, məlumat iştirakını yüksək qiymətləndiririk.” [11]. kəşfiyyatına cavabdeh olan Milli Təhlükəsizlik Göründüyü kimi, Azərbaycan hökuməti yaxın Agentliyi (NSA - National Security Agency) perspektivdə “Microsoft” şirkətiilə əməkdaşlıq ilə əməkdaşlığı barədə daim mətbuata sızan əlaqələrinin inkişaf etdirilməsində maraqlıdır. Si- məlumatlar vardır. Dəfələrlə şirkəti onda ittiham likon Vadisi nədir? Ona bənzər Abşeron Vadisinin etmişlər ki, Windows əməliyyat sistemində MKİ- yaradılması ideyası nə qədər səmərəlidir? nin istifadəçilərin kompüterlərinə icazəsiz giriş Silikon Vadisi (Silicon Valley), ABŞ-da əldə etməyə imkan verən gizli şifrələr mövcuddur. Şimali Kaliforniya bölgəsində yerləşən mərkəzi Zatən, NSA rəsmi olaraq yeni Microsoft Win- Santa Clara Vadisidir. Bölgəyə “silikon” adının dows Vista əməliyyat sisteminin təhlükəsizliyinin verilməsinin əsas səbəbi, oranın geniş İKT və çip hazırlanmasına yardım etdiyini açıqlamışdır. istehsalı mərkəzinə və İKT sahəsində dünyanın Buna görə də, Microsoft şirkəti özünün proqram əsas bazarına çevrilməsidir. Minlərlə yüksək təminatı kodlarını gizli saxlayır. Bu isə, Microsoft texnologiya və informasiya şirkətlərinin (Micro- Windows proqramından istifadə edən dövlətlərin soft, Intel, Apple, Google, Facebook, Xerox, Ora- dövlət sirlərinin NSA tərəfindən mənimsənilməsi cle, Cisco Systems, Netflix, Elon Maskın şirkətləri, təhlükəsini gündəmə gətirir. Bu səbəbdən, Av- NASA ilə əməkdaşlıq edən və adını Kosmos, ropada artıq qapalı mənbəli proqramdan açıq Mars ilə əlaqəli sınaqlar və layihələrlə dünyaya mənbəli proqramlara (Open Source) üstünlük tanıdan SpaceX kosmik nəqliyyat şirkəti, elek-

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 16 GEOSTRATEGİYA trikli avtomobillər və elektrik enerjisi ilə işləyən edir. Bütün bu nailiyyətlərin mərkəzində ölkə ictimai nəqliyyat layihələri ilə dünyada özünə bir Prezidenti İlham Əliyev dayandığı üçün, o, əsas ad çıxarmış Tesla Motors və s) və elmi-tədqiqat hədəf seçilibdir. mərkəzlərinin yerləşdiyi və dünyanın müxtəlif Azərbaycana ən çox təzyiq edən infor- ölkələrindən intensiv beyin axınının davam etdiyi masiya mənbələri və onların saxta məlumatları bu bölgə, dünyada müasir texnologiyanın mərkəzi aşağıdakılar: hesab olunur [12]. Buna bənzər bir mərkəzin 1. “The New York Times” qəzetinə və ABŞ-ın Abşeronda yaradılması həm Azərbaycanın bölgədə siyasi-hərbi elitasında bir sıra anonim mənbələrə İKT mərkəzlərindən birinə çevrilməsinə, infor- istinad edən mətbuat orqanları (İsrailin “İsrail24. masiya cəmiyyəti istiqamətində sürətlə inkişaf info” və “Walla” nəşrləri, “Foreign Policy” etməsinə, həm də İKT sahəsində böyük bir bazara jurnalı) mütəmadi şəkildə Azərbaycanda İsrail çevrilməklə böyük iqtisadi gəlirlər əldə etməyə hərbi bazalarının və texnikasının yerləşdirilməsi, hesablanmışdır. Bu, Azərbaycanın beynəlxalq nü- Pentaqonun casus peyklərinin İsrailin pilotsuz fuzunun artmasına və siyasi təsiretmə imkanlarının uçan aparatlarının Azərbaycandakı bazalar­ yüksəlməsinə səbəb ola bilər. dan uçduğu və İranın nüvə obyektlərinin Lakin, Azərbaycanın informasiya təhlükəsizliyi foto-video çəkilişlərini apardığı, İranın hava siyasəti çoxvektorlu olduğu üçün, həmçinin, hücumundan müdafiə sistemlərinin hazırlıq Avropa Şurası Konvensiyasına qoşulmuşdur. dərəcələrini yoxladığı, Azərbaycanın Hərbi Hava Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Qüvvələrinin dörd bazasının İsrailə verilməsi, nazirinin müavini Elmir Vəlizadə Azərbaycanda İsrailin “Azərbaycan” hərbi aerodromunu alması İSO standartlarının hazırlanıb tətbiq olunduğunu, və Azərbaycan ərazisindən İrana zərbə endiriləcəyi, Azərbaycanın İT sahəsində təhlükəsizliyə dair “Stratfor” strateji proqnozlar mərkəzi isə, ABŞ Avropa Şurası Konvensiyasına qoşulduğunu və bazalarının Azərbaycanda yerləşdirilməsinə dair NATO-nun bu sahədə öz təcrübəsini Azərbaycan müqavilənin olması ilə bağlı dezinformasiyalar ilə bölüşəcəyinə ümidvar olduğunu bildiribdir [3]. yayırlar. Bu cür dezinformasiyalar Azərbaycanın öz “Multimedia” İnformasiya Sistemləri qonşuları olan Rusiya və İran ilə münasibətlərinin Texnologiyaları Mərkəzinin direktoru Osman korlanmasına hesablanıbdır. 2014-cü ildə Tehranda Gündüz bildirib: “Xaricdə Azərbaycana olan olan Azərbaycanın Müdafiə naziri Zakir Həsənov maraqların artması ölkəmizə qarşı kiber hücumları deyib: “Heç bir qüvvə Azərbaycan ərazisindən da artırır. Bu, həmişə gözlənilən hadisədir. Ona istifadə edərək qonşu ölkələrə hücum edə bilməz. görə də siravi istifadəçilər hazır olmalıdırlar. Eyni Buna imkan verməyəcəyik. Bu, Azərbaycanın zamanda infrastruktur, kadr, həm də aparılan rəsmi siyasətidir və bunu beynəlxalq və regional işlər cəhətdən dövlət qurumları da buna hazır strukturlarda açıq şəkildə bildirmişik.” [13]. olmalıdır… Həmçinin bununla bağlı müəyyən 2. “Vaşinqton Post” qəzetinin əməkdaşı jurnalist hüquqi baza da yaradılıb. Eyni zamanda kadrların Bob Woodward “Fear: Trump in the White House” hazırlanması istiqamətdə müəyyən addımlar kitabında əsassız olaraq Prezident İlham Əliyevin atılıb. Amma Azərbaycanda kiber təhlükəsizlik 2017-ci ildə ABŞ-a səfəri zamanı Prezident Donald istiqamətdə atılan addımları hələ tam mükəmməl Trampa yanlış məlumat verməsi barədə iddia irəli hesab etmək olmaz. Kiberhücumlar zaman-zaman sürübdür. baş verir. Ona görə də aidiyyatı qurumlar nəticə 3. ABŞ-dakı “Freedom House” beynəlxalq çıxarmalı, daha ciddi addım atmalıdırlar... Nəzərə hüquq-müdafiə təşkilatı 2019-cu il Siyasi hüquqlar alaq ki, Azərbaycan kibercinayətkarlıqla bağlı Av- və mülki azadlıqlara həsr olunan hesabatda qərəzli ropa Konvensiyasına qoşulub. Konsenvensiyanın şəkildə Azərbaycanı Cənubi Qafqazda yeganə tələblərinə uyğun olaraq qurumlarımız monitorinq “azad olmayan” ölkə kimi qiymətləndirilib. apararaq hücumun hansı ölkədən gəldiyini müəyən “2019-cu il dünya ölkələrində azadlığın vəziyyəti edə bilirlər.” [7]. haqqında” adlı hesabatda Azərbaycanın 11, Qərb ölkələrinin bir çox siyasi qurumları Ermənistanın 51, Gürcüstanın isə 63 xal topladığını mütəmadi olaraq Azərbaycana qarşı informasiya bildirilib [14]. müharibəsi aparırlar. Azərbaycanın beynəlxalq 4. İngiltərənin “The Guardian” qəzeti 2019-cu aləmdə müstəqil siyasət aparması və Cənubi il yanvar ayında Prezident İlham Əliyevin ailəsi Qafqazda lider ölkəyə çevrilməsi, onları narahat haqqında yalan və böhtan dolu məqalə çap etdirib-

17 dir [15]. Azərbaycanın beynəlxalq imicinə zərbə vurmaq və 5. Son illərdə Azərbaycana turist axınının 24 ona daha çox təzyiq etmək imkanları əldə edirlər. faiz artdığı, ölkəmizə gələn əcnəbi vətəndaşların Əslində, bu təzyiqlərin arxasında müəyyən si- sayının 2,7 milyon nəfəri ötdüyü, Azərbaycanın bir yasi və iqtisadi maraqlar dayanır. Bu maraqların neçə beynəlxalq yarışlara və tədbirlərə ev sahib- başında göründüyü kimi, Azərbaycanın öz ərazisini liyi etdiyi bir ərəfədə ABŞ Dövlət Departamenti qonşu dövlətlərə qarşı istifadə etməyə imkan 2018-ci il yanvarın 10-da heç bir əsas olmadan verməməsidir. Bu həm də, Azərbaycanın öz milli Azərbaycanın təhlükəlilik dərəcəsini 1-dən 2-yə maraqlarına cavab verən siyasətdir. Çünki İranda qaldırıb və ABŞ vətəndaşlarını terrorizm təhlükəsi sosial-siyasi durumun gərginləşməsindən ilk ilə əlaqədar Azərbaycana səyahətdə diqqətli növbədə İrandakı soydaşlarımız əziyyət cəkəcək və olmağa çağrılıb [16]. onların Azərbaycana kütləvi miqrasiyası, ölkədəki 6. ICIJ (International Consortium of In- sabitliyi pozacaqdır. Prezident İlham Əliyevin vestigative Journalists), OCCRP (“The Organ- müstəqil və merhiban qonşuluq siyasəti aparması,

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ized Crime and Corruption Reporting Projekt”) onun özünün bir çox qlobal dövlət və qurumların kimi qurumlar Azərbaycana qarşı informasiya hədəfinə çevrilməsinə səbəb olubdur. müharibəsi yürüdürlər. Onların ABŞ hökuməti, Prezident İlham Əliyev oktyabrın 4-də Rokfeller (Rockefeller Brothers Fund and Rock- Brüsseldə Avropa Birliyinin iclasında deyib: efeller Family Fund) və Soros fondu tərəfindən “Azərbaycanda azadlıqların təmin olunması və maliyyələşdirildiyi barədə KİV-də kifayət demokratiyanın inkişafı məsələsinə gəldikdə, qədər məlumatlar vardır. OCCRP təşkilatının mən hər zaman həmkarlarımız və dostlarımıza Azərbaycanın əleyhinə olan məlumatlarının sürətlə məsələnin mahiyyətinə nəzər salmağı tövsiyə dünya mediasında yayılması onu göstərir ki, bu edirəm. Azərbaycan medianın kəskin hücu- təşkilatların arxasında böyük güclər dayanır. BBC, muna məruz qalmaqdadır. Bizim inkişafımıza “Le Monde” və digər KİV-lərin Azərbaycana qarşı sevinməyən və ya Azərbaycanda hökmranlıq apardıqları informasiya müharibəsinin məzmununu etmək arzusunda olan müəyyən dairələr ölkəmizi yalnız insan hüquqları ilə bağlı məsələlər deyildir. gözdən salmağa çalışırlar. Onu totalitar, avtoritar, Məsələn, onlar, Bakıda I Avropa Oyunları zamanı hüquqların tapdalandığı və azadlıqların pozulduğu da Azərbaycana qarşı informasiya təxribatları bir ölkə kimi göstərməyə cəhd edirlər. Bu, bir həyata keçirmişlər. tendensiyadır. Mən prezident seçildiyim gündən Avropa Biriliyində Avropa Strateji Kəşfiyyat bu tendensiya bizim hökuməti müşayiət edir... və Təhlükəsizlik Mərkəzi (ESISC) kimi tanınan Bunlardan biri erməni lobbisi və diasporudur ki, o, qurum, Soros Fondunun maliyyələşdirdiyi “İnsan Qərbdə böyük siyasi, ictimai və media köklərinə Haqları Evi”, Avropa Stabillik Təşəbbüsü (ESI), malikdir. Qarayaxmanın böyük hissəsi onların “Human Rights Watch”, “Amnesty İnternational”, payına düşür, ancaq təkcə onlar deyil. Müəyyən “Açıq dialoq” və digər QHT-lərin arxasında QHT-lər, bizdən istədiklərini əldə edə bilməyən dayanaraq, Azərbaycanın AB-nə daxil olmasına müəyyən xarici dairələr və Azərbaycanın müstəqil mane olur [16]. siyasət yürütməsindən, başqalarının işlərinə Azərbaycanın Belçikadakı səfiri Fuad qarışmamasından və başqalarının da bizim daxili İsgəndərov “EurActiv” fondunun saytına verdiyi işlərimizə qarışmasına imkan verməməsindən müsahibəsində deyib: “Biz Avropaya yaxın olduq­ narazı olanlar da bu siyahıdadır. Burada müəyyən ca, daha çox tənqid eşidirik. Bir çox hallarda bu digər amillər də ola bilər, ancaq əsas məsələ ondan tənqidlər sünidir. Və biz bilirik ki, bu tənqidlərin ibarətdir ki, bizə qarşı böhtan və dezinformasiya arxasında kimlər dayanır. Biz Avropaya yaxın kampaniyası aparılır. Lakin mahiyyətə baxsanız olmaqda maraqlıyıq, ancaq bəzi qüvvələr bu görərsiniz ki, Azərbaycan demokratik ölkədir, biz inkişafın, bu hərəkətin qabağını almaq istəyir.” 2001-ci ildən Avropa Şurasının üzvüyük, qa- [19]. nunvericiliyimiz demək olar ki, yüz faiz Avropa Bu siyasi qurumlar, əllərində olan informasiya standartlarına uyğundur.” [18]. imkanlarından istifadə edərək beynəlxalq aləmdə belə bir təəssürat yaratmaq istəyirlər ki, güya Nəticə Azərbaycan iqtidarı destopik, antidemokratik, 1. Azərbaycanın beynəlxalq əlaqələrində korrupsioner bir hakimiyyətdir. Onlar, bununla, və milli maraqlarının müdafiəsində İKT amili

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 18 GEOSTRATEGİYA mühüm əhəmiyyətə malikdir. İnternetin və in- siyasəti çoxvektorludur. Azərbaycan İKT formasiya cəmiyyəti inkişaf etdikcə, müxtəlif sahəsində ABŞ, İsrail və bir çox transmilli dövlət strukturlarının və bank sistemlərinin elek- şirkətlərlə əməkdaşlıq edir, həmçinin, İT sahəsində tron məlumat və idarəetmə mərkəzlərinə, dövlət təhlükəsizliyə dair Avropa Şurası Konvensiyasına sirri olan informasiya mənbələrinə müdaxilə qoşulmuşdur. edən kiberhücumların sayı da artır və onlar, müa- 5. Bəzi Qərb ölkələrinin və siyasi qurumlarının sir dünya siyasətinə ciddi təsir göstərən amilə Azərbaycana qarşı apardığı informasiya çevrilirlər. Buna görə də, kiberhücumlar nəinki müharibəsində əsas məqsəd, Azərbaycan ilə İKT sahəsində zəif ölkələrə, hətta, bu sahədə çox qonşu Rusiya və İran arasında münasibətləri irəlidə olan ölkələrə təhlükə təşkil edir. Azərbaycan gərginləşdirən təxribat xarakterli məlumatlar da mütəmadi şəkildə müxtəlif istiqamətlərdən bu yaymaq, bölgədə gərginlik yaratmaq və bu yolla cür təhdidlərə məruz qalır. Əgər nəzərə alsaq ki, bölgəyə daxil olmaqdır. Soros və digər onun kimi dünyada İKT və informasiya cəmiyyətinin inkişafı təxribatçılar Cənubi Qafqazda qarışıqlıq yaratmaq labüddür və artan xətt üzrə davam edir, o zaman, üçün, Azərbaycanın Prezidenti İlham Əliyevi hədəf kiberhücumların və kibercinayətlərin də artan xətt seçiblər. Çünki o, onların bölgədə məqsədlərinin üzrə inkişaf edəcəyini söyləyə bilərik. Çünki son gerçəkləşməsinə mane olur. Onların bölgədə insan dövrlərdə hakerlər artıq cinayətkar qruplar kimi hüquqları və demokratiya bayrağı alıtında həyata deyil, informasiya cəmiyyətinin müasir ordusunu keçirmək istədikləri siyasətin bariz nümunəsini, təşkil edən qruplar kimi səciyyələndirilir. Onlardan son onilliklərdə Ukraynada baş verən hadisələrin dövlətlərin kəşfiyyat orqanları digər dövlətlərə, nəticələrində müşahidə etmək olar. fərdlərə, təşkilatlara hücum etmək məqsədilə 6. Azərbaycan hər tərəfdən informasiya istifadə edirlər. müharibələrinin hədəfindədir. İKT inkişafı və 2. Azərbaycan hər tərəfdən informasiya gələcək inkişafın onunla bağlı olduğunu nəzərə təhlükəsizliyi ilə üzləşir. Bunların başında alsaq deyə bilərik ki, yaxın gələcəkdə hibrid Ermənistan, Rusiya, İran, Çin, Qərb ölkələri gəlir. savaşlar daha da çoxalacaqdır. Azərbaycan bu Hər tərəfdən kiberhücumların intensiv xarakter durumdan çıxmaq üçün, bölgədə İKT-nın əsas daşıması onu göstərir ki, Azərbaycan bir dövlət mərkəzlərindən birinə çevrilməli, türkdilli ölkələrin kimi beynəlxalq aləmdə mühüm əhəmiyyətə birgə informasiya təhlükəsizliyini inkişaf etdirmək malikdir. Böyük dövlətlərin hibrid savaşlarının istiqamətində strateji planlar hazırlamalıdır. mahiyyətində dayanan əsas məqsəd, Azərbaycanın strateji mövqeyi və enerji resurslarını nəzarət Açar sözlər: milli dövlətçilik, informasiya altına almaq və onu özündən asılı vəziyyətdə təhlükəsizliyi, Qərb, insan hüquqları, demokratiya, saxlamaqdır. Bunun üçün İKT-dan siyasi-psixo­ beynəlxalq münasibətlər. lo­ji təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunur. Lakin, Azərbaycan beynəlxalq əlaqələrində və milli ƏDƏBİYYAT SİYAHISI maraqlarının müdafiəsində İKT amilinin önəmini 1. Мартиросян С. Некоторые вопросы nəzərə alaraq, bu sahədə perspektiv inkişaf информационной безопасности республики strategiyasını formalaşdırır. Армения. 21-й ВЕК, № 2 (6), 2007. s. 26-42. 3. Azərbaycanın coğrafi mövqeyinin “İpək 2. https://fins.az/az/biznes/237382/prezident- Yolu” və logistikada mühüm yer tutması, həmçinin, aciqladi-kiberhucumlara-qarsi-mudafie/ Cənubi Qafqazda və digər bölgələrdə bir sosial- 3. http://hafta.az/ermenistan-azerbaycana-vir- mədəni mərkəzə çevrilməsi, Azərbaycanda İKT tual-dunyada-da-tecavuzkarliq-edir-15643-xeber. sahəsində yeni bazarın formalaşmasına şərait html yaradır. Azərbaycanda belə bir bazarın və İKT 4. http://www.e-qanun.az/framework/5455 mərkəzinin yaradılması, bir çox transmilli İKT 5. https://www.tvreal.az/news/az/35516/az-do- şirkətlərinin maraqlarına cavab verir. Azərbaycan menli-saytlara-ugurlu-kiberhucumlar-88-artib bundan istifadə edərək (kadr potensialını 6. https://lent.az/news/161866 zənginləşdirmək, İKT məhsullarının istehsalını 7. http://www.movqe.az/news/sosial/79243.html təşkil etmək və s), İKT sahəsində öz milli 8. https://qaziler.az/news.php?id=48991#.Xu- təhlükəsizliyini artıra bilər. aWINUzbIU 4. Azərbaycanın informasiya təhlükəsizliyi 9. http://sdf.gov.az/development/uploads/qrant-

19 lar_uzre_meqale_eif-ritn-mqm-2-ikt-2-2013-7-3/ arising from the new stage of uncertainty in tradi- hesabat/17-hesabat.pdf tional international relations in the context of the 10. https://ictinfo.az/microsoft-suni-intellekti- modern information war. azərbaycan-dilində-taninmasini-təmin-edəcək 11. https://musavat.com/news/prezidentin-kome- Keywords: national statehood, information secu- kcisi-silikon-vadisi-kimi-abseron-vadisini-yarat- rity, the West, human rights, democracy, interna- maq-ucun-boyuk-potensial-var_710487.html tional relations. 12. https://www.mediaclick.com.tr/blog/silikon- vadisi-nedir НУРАДДИН МЕХТИЕВ 13. https://sputnik.az/azerbai- Диссертант Академии Государственного jan/20191225/422711215/azerbaycanda-israil- Управления при Президенте bazalari-haqqinda-dezinformasiyanin-muellifi- Азербайджанской Республики kimdir.html E- mail: [email protected]

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 14. http://musavat.com/news/freedom-house-un- sert-hesabati-naraziliq Информационная война Запада против 15. http://musavat.com/news/the-guardian- Азербайджана qezetinin-meqalesine-deputatlardan-sert-tep- РЕЗЮМЕ ki_580095.html В статье рассматриваются вопросы 16. https://www.bbc.com/azeri/azerbai- информационной безопасности Азербайджана, jan-42646536 в частности характер и суть направленной 17. http://hurriyyet.org/arxiv_ardi/azrbaycana- против Азербайджана информационной qar-novbti-tzyiq-dalasnda-kreml-v-soros-izihttp:// войны Запада, приводится информация о modern.az/az/news/22517/#gsc.tab=0 том, какие именно западные СМИ наиболее 18. http://musavat.com/news/qerbden-gelen- активны в этом отношении, а также какие tezyiqlerin-perdearxasi-demokratiya-oyunu-yox- методы и способы они используют в своей sa_472930.html деятельности, создающей угрозу национальной 19. http://musavat.com/news/qerbden-gelen- государственности. Автором предпринята tezyiqlerin-perdearxasi-demokratiya-oyunu-yox- попытка раскрыть основные причины sa_472930.html ведущейся под ширмой борьбы за права человека и демократию информационной войны NURADDIN MEHDIYEV Запада против Азербайджана, и установить PhD candidate, The Academy of Public основные причины активности Армении Administration under the President of the Re- и армянской диаспоры в западных странах public of Azerbaijan в этой информационной войне. В статье E- mail: [email protected] также раcсматривается вопрос перехода на фоне современной информационной войны Information war of the West against Azerbaijan традиционных международных отношений на SUMMARY новый неопределенный этап. The article discusses issues of information security in Azerbaijan, especially the nature and Ключевые слова: национальная essence of the information war waged by the West государственность, информационная against Azerbaijan. Information is given on the безопасность, Запад, права человека, methods and provocations employed in the infor- демократия, международные отношения. mation war waged by Western media and organiza- tions against Azerbaijan, and the subsequent threat to national statehood. The principal reasons for this war waged in the name of human rights and democracy are described. Further, the article seeks to identify the main reasons for their activity in the information war by Armenia and the Armenian Diaspora in the West. The article also raises issues

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 20 GEOSTRATEGİYA

UOT 33:007, 33:002, 330:002.6 İqtisadiyyat

ƏVƏZ BAYRAMOV Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti. RƏQƏMSAL İQTİSADİYYAT: İqtisad elmləri doktoru, professor

TƏHLÜKƏSİZLİK PROBLEMİ Email:[email protected] VƏ ÖLÇÜ METODİKASI [email protected]

GİRİŞ qiymətləndirmənin ölçü prosedurunda deyil, eləcə Ümümbəşəri inkişaf tarixinin müasir də onun nəzəri – metodoloji əsasları və konsep- mərhələsində yeni keyfiyyət (sistemli) dəyişikliyinin tual məzmunluluğunda da geniş yayılmışdır. Bir yaxud yeni inkişaf dalğasının mahiyyət açıqlanması sıra tədqiqatlarda [15] bu situasiyanın “qaranlıq” yönümündəki nəzəri – konseptual interpretasiyalar nüanslarını aradan qaldırmaq və nəzəri – konsep- müxtəlifliyi ilə nəzər – diqqəti cəlb edir. İnkişaf tual təsəvvürün gerçəkliyə adekvatlığını təmin kontekstində nə baş verir? sualına fərqli yanaşmalar etmək yönümündə rəqəmsal iqtisadiyyatı iki qismə irəli sürülmüşdür: “Dördüncü sənaye inqilabı”[21], ayırmağı tövsiyyə edirlər: “Maşınların ikinci erası”[13], “Üçüncü sənaye “Birbaşa” yaxud xalis onlayn – biznes; inqilabı”[20], “Altıncı texnoloji uklad”[4] və s. “Dolayısı ilə” yaxud qarışıq müəssisələrin Bu yanaşmaların ümumi cəhəti ondan ibarətdir ki, rəqəmsal fəaliyyəti. cəmiyyət eləcə də qlobal miqyasda müşahidə edilən Funksional fəaliyyətin real məzmununu kompleks keyfiyyət yeniləşməsi prosesini birmənalı olaraq şəkildə anlamaq nöqteyi – nəzərindən qeyd edilən texnologiyanın inkişafı ilə əsaslandırılmasıdır. ikili struktur, müəyyən dövr üçün yararlı hesab Əvvəlki araşdırmalarımızda da bu qəbildən oluna bilər. Əsas problem rəqəmsal iqtisadiyyatın olan “biramilli” konseptual ümümləşdirmələri uzunonilliklər ərzində qərarlaşmış konsept – ideallaşmanın yüksək səviyyəsi kimi xarakterizə dəyərlərə olan münasibətinin xarakteridir: etmişdik. Amma... formalaşmaqda olan yeni Rəqəmsal iqtisadiyyatı – kapitalsız kapitalizm, “yaranış” – rəqəmsal iqtisadiyyat yuxarıda yəni “qeyri – maddi aktivlərin” yönəltdiyi iqtisadiy­ sadalananları toplu şəkildə özündə ehtiva yat kimi də səciyyələndirirlər. Qlobal kapitalın par- etməkdədir. İqtisadiyyatın sistemli şəkildə rəqəmsal laq nümayəndəsi B.Qeyts “qeyri – maddi aktivlərin” paradiqmaya keçidi prosesi 2010 – cu ildən iqtisadiyyata müdaxiləsinin kütləviləşməsini müsbət başlayaraq xüsusi aktuallıq kəsb edir. qiymətləndirir. Qeyri – maddi aktivlərin iqtisadi “Rəqəmsal iqtisadiyyat” termini ilk dəfə fəaliyyətdə əsas xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi N.Neqroponte tərəfindən elmi dövriyyəyə daxil sıralamaq olar: edilib: Bu aktivlərin maddi forması yoxdur və yalnız “Klassik əmtəənin fiziki “libasda” (çəki, xammal, virtual məkanda fəaliyyət göstərir; nəqliyyat) olan çatışmazlıqları yeni iqtisadiyyatın Maddi aktivlərdən fərqli olaraq əmtəə istehsalına üstünlükləri (virtuallıq, qlobal səviyyədə ani olaraq ilkin yatırım kifayətedir və sonrakı istehsal prosesinə yerdəyişmə, əmtəələrin çəkisinin olmaması və s.) ilə əlavə qoyuluşlar həyata keçirilmir; əvəz olunur”[6]. Qeydi – maddi aktivlərə çəkilən xərclər geri Fenomenin “ölçüləri” ilə bağlı problem bu qayıtmır. Yəni, ənənəvi qaydadan fərqli olaraq qoyu­ gündə öz aktuallığını saxlayır. Araşdırmalarımız lan investisiyanı nəyin hesabınasa (məsələn, maşın da göstərir ki, “rəqəmsal iqtisadiyyatla” əlaqədar avadanlıq və s.) və onu satmaq yolu ilə geri qaytar- yanaşma müxtəlifliyi təkcə empirik – faktoloji maq prinsipcə, mümkünsüzdür;

21 Digər aktivlərlə (qeyri – maddi) sinergetik reallaşdırılmasından gedir. Rəqəmsallığın “bütün bağlılıq formalaşa bilir; cəbhəboyu” hücuma keçdiyi bir dövrdə ayrıca Və nəhayət neqativ effekt verə bilmə ehtimalı götürülmüş bir ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi necə mövcuddur ki, bundan da rəqiblər yararlana bilərlər. təmin edilməlidir? sualına verilən cavablar isə B.Qeyts bu xüsusiyyətləri nə mənfi, nə müsbət müxtəlifliyi ilə nəzər – diqqəti cəlb edir. qiymətləndirmir. Bir sözlə, sadəcə olaraq yeni Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təminatı: keyfiyyət məzmunlu iqtisadi situasiya formalaşır. İri biznesin sabitqədəmli (indiki dövrdə - kursiv Aparılan tədqiqatların bir çoxu [10] rəqəmsal Ə.B.) inkişafı ilə [19], yəni iqtisadi gücün azsaylı iqtisadiyyatı təsəvvür edilə biləndən də mühüm subyektlərdə təmərgüzləşməsi ilə; hesab edirlər: Biznesin aparılması şəraiti (mühiti) ilə [16]; Müasir iqtisadiyyatın ən dinamik sektorudur; İctimai maliyyə nəzarətinin təşkili ilə [18], yəni Daimi olaraq iqtisadi artımı yönəldən innovasiyalar, ictimai kapital üzərində yaxud kapital üzərində icti-

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal drayverlər meydana çıxır. mai nəzarət ilə; Rəqəmsal iqtisadiyyat – sistem nöqteyi – İnstitutsional infrastrukturun adekvat inkişafı ilə; nəzərindən mühüm əhəmiyyət kəsb edir (məsələn, həyata keçirilə bilər. Amma... necə? maliyyə sektoru kimi); Amma, onun infrastruk- Əgər, yeganə çıxış yolu yüksək texnologiyaya turunun iqtisadi sistemin bütün komponentlərinə sahiblənməkdirsə, onda sadalananların praqmatik nüfuzu – böhran şəraitində əsl fəlakət doğura bilər; əhəmiyyətindən danışmağa ehtiyac olmayacaqdır. Dinamiklik aspektindən ideal yaranış kimi İqtisadi təhlükəsizlik – sözün geniş mənasında, təzahür edir. Rəqəmsal iqtisadiyyat – hegemonluq “... milli və beynəlxalq hüquq normaları, eləcə də modelidir: şəhərlər “ağıllı”, biznes “sıçrayışlı”, milli və təsərrüfat ənənələri dəyərlərinə hörmət işçilər – “çevik” , hökumət – qənaətcil və “intellek- əsasında institutsional sistemin əsas iqtisadi tual” olmalıdır. subyektlərin mənafelərini qoruma qabiliyyətinə ma- Eyni zamanda, rəqəmsal iqtisadiyyat – “yeni” lik olmasıdır” [8]. istehlakın (kütləvi şəkildə) yaradılması, istehlakın Bu qəbildən olan yanaşmaların, çağdaş durumda bəşər tarixi boyu görünməmiş bir həcmdə artması elmi yük daşımadığı şübhəsizdir. Belə baxışlar yönümündə müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. hal – hazırda yalnız tarixi əhəmiyyət kəsb edirlər. “Pay” iqtisadiyyatı – “birgə istehlak Ona görə ki, ənənəvi olaraq, əsas diqqət prosesin iqtisadiyyatına” transfer olunur. İstehlak – cəmiyyət (mühitin, layihənin) deyil, subyektin üzərində həyatının əsas prinsipinə çevrilir. Rəqəmsal transfor- cəmləşir. İnkişaf prosesdir! Subyekt müəyyənliyi masiya – istehlakın artıq tükənmiş artım potensialına (prosesin yaxud inkişafın) inkar olunmur. Amma, yeni “can” verir. Buna görə də, təəccüblü deyildir ki, əsas olan prosesin dayanıqlılıq trayektoriyasından rəqəmsal iqtisadiyyatın əsas hədəfi iqtisadi effektin kənara çıxmasıdır, hansısa subyektə xüsusi maksimumuna nail olmaqdır. Və bu da sonucda yeni dövlət “qayğısı” göstərmək deyil. Digər tərəfdən, istehlak dalğası yaradır. rəqəmsal iqtisadiyyat – struktur rakursundan şəbəkə iqtisadiyyatıdır. Prosesin getdiyi mühi- Təhlükəsizlik: problemin konseptual məzmunu... tin adekvatlığı üfiqi bağlılıqların dayanıqlılığını Rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafı konsteksində gücləndirməklə şəbəkə effektini əhəmiyyətli iqtisadi təhlükəsizliyin təminatı problemi - ən azı dərəcədə yüksəltmək iqtidarındadır. Başqa sözlə, postsovet avrasiya ölkələrində - kəskin şəkildə subyektin “təhlükəsizliyi” anoxrizmdir və şəbəkənin aktuallaşmışdır. Təbii ki, söhbət yeni situasiyada dayanıqlığı ilə əvəz olunmalıdır. Yalnız bu halda, milli iqtisadi təhlükəsizliyin təminatından, yeni təsadüfi yaxud sistemdən kənar gedişləri önləmək, məzmunlu risk və təhdidlərin proqnozlaşdırma yalnız bu halda prosesin “yaradıcı mexanizminə” imkanlarının araşdırılması (guya “köhnə” sistemlilik kefiyyəti əxz edən səbəbiyyət, struktur risk və təhdidlər proqnozlaşdırılırdı) və və funksional bağlılıqlarla “monolit” liyə nail olmaq ertələnməsi (oxu:neytrallaşdırılması) istəyinin mümkündür.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 22 GEOSTRATEGİYA Fenomenlə bağlı bizim nəzər – diqqətimizi cəlb qeyri – müəyyənliklə xarkaterizə olan şey – edən əsas problemlərdən biri kardinal yeniləşmə məqsədəçatma anından sonrakı dövrdə nələrin baş prosesində milli dövlətin yeri, rolu və funksiyalarının verə biləcəyinin bəribaşdan proqrozlaşdırılması və dəyişməsi prosesinin effektivliyi necə təmin bunu konkret proqram formasında tərtibidir. Yəni, olunacaqdır? sualdır. Məlumdur ki, rəqəmsal trans- qeyd etdiyimiz yönümdə baş verən dəyişiklik sırf formasiyada strateji seçim yaxud hansı rəqəmsal funksional səciyyə daşıyır. iqtisadiyyat lazımdır çoxluğundan aparılan seçim Eyni zamanda, ierarxik quruluşun şəbəkə milli hökumət tərəfindən həyata keçirilir yaxud sisteminə transferi ümumiyyətlə, idarəetmə (təşkil, keçirilməlidir. Başqa sözlə, fenomen - əvvəldə də tənzimləmə) sisteminin fəlsəfəsini, funksional qeyd etdiyimiz kimi, qlobal universum səciyyəsi mahiyyətini kardinal şəkildə dəyişir. İerarxiya daşısa da, ona (rəqəmsal transformasiyaya) aparan – cəmiyyətin formalaşdığı andan bugünə qədər yol – “yeganə” deyildir. idarəetmənin fundamental strukturu olaraq Seçimin milli spesifikaya adekvatlığı – əsas qalmaqdadır. Onun üfiqi istiqamətli şəbəkə sistemi tələblər sırasındadır. Buna görə də, xarici ölkələrin konfiquasiyasına transferi iradəvi şəkildə, yəni bu sferadakı təcrübəsi yalnız problemin ümu- direktiv göstərişlə yaxud parlament tərəfindən qəbul mi konturlarını anlamaq nöqteyi – nəzərindən edilən hər hansısa bir qanunla baş tuta bilməz. Bu- yararlıdır. Rəqəmsal transformasiya idarəetmə nun üçün həm struktur, həm də funksional aspektdən və tənzimləmənin fundamental əsaslarının (uzun formalaşmış situasiya yeni yaranışa immanent on illiklər ərzində formalaşmış) radikal formada olmalı yaxud “sərhəd situasiyasında” (bifurkasiya) dəyişməsini tələb edir: qərarlaşmalıdır. İndustrial təsərrüfat tipində mühüm əhəmiyyət kəsb edən proqram – məqsədli yanaşma proqram – “Rəqəmsal” təhlükənin anatomiyası... proqnostik yanaşma ilə əvəz olunur; Rəqəmsal iqtisadiyyatın doğurduğu təhdid və Şaquli istiqamət (ierarxiya) üfiqi istiqamətə təhlükələr daha çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə (şəbəkə) çevrilir. təzahür edirlər. Rəqəmsallaşma ilə bağlı sözügedən Məlumdur ki, qeyri-müəyyənliyin əhatə ölkələr qrupunda (yeni imkanlardan istifadədə) prob- dairəsinin daralması, prosesin “görünən” lemli situasiyalar aşağıdakı hallarda yaranır: hala gəlməsi, spontan qayda ilə paralel olaraq Texnologiyanın nüfuz etmə (ölkədaxili və məqsədyönlü “yaradıcı mexanizmlərin” işə salınması ölkələrarası əlaqələrdə) səviyyəsinin yetərsizliyi və və yekun olaraq risk və təhdidlərdən qorunma istifadə bacarığının kifayətedici olmaması; imkanlarının artması nöqteyi – nəzərindən proqram Resurs potensialının məhdudluğu, imkanların məqsədli yanaşma əvəz edilməzdir. “yetərli olmaması, institutların qeyri – adekvatlığı, Hadisə və proseslərə münasibətdə “əvvəl” qarşılıqlı əlaqələrin problemli xarakteri; və “sonra” arasındakı məqsədyönlü bağlılığın Rəqəmsal şirkətlərin yüksək volatilliyi, formalaşdırılmasının başqa alternativi yoxdur. marginallaşma; Postindustrial dövrdə milli dövlətin funksional Rəqəmsal texnologiylar sənaye istehsalını inkişaf müstəvidə məruz qaldığı məzmun dəyişikliyi, etmiş ölkələrə “geri qaytara” bilərlər [2]. ələlxüsus rəqəmsal transformasiya situasiyasında Sadalananlar 2000-ci ildən sonrakı dövrdə Qərb daha kəskin xarakter almaqla proqram – proqnostik ölkələrində aparılan tədqiqatların nəticələrini özündə yanaşmanın ön plana çıxmasını qaçılmaz edir. ehtiva edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, aşağı və Amma, digər tərəfdən təsvir etdiyimiz orta gəlirli ölkələrdə rəqəmsal iqtisadiyyatın biznesə, dəyişikliyin məntiqi əsasları da olmamış deyildir. məşğul əhaliyə və dövlət strukturlarına təsiri ehtimalı Belə ki, məqsəd konsepti bütün təfərrüfatı ilə ətraflı şəkildə tədqiq edilməmişdir. Buna görə də, birlikdə süni intellektdə yer alırsa, onda (rəqəmsal qeyd etdiyimiz ehtimalın pozitiv yaxud neqativ iqtisadiyyatın ifrat dinamikliyini nəzərə almaqla) xassələri olduğunu qiymətləndirmək imkanı yoxdur. diqqət mərkəzinə gələn və bu və ya digər dərəcədə Şübhə yoxdur ki, sosio-iqtisadi münasibətlər sis-

23 temini “daxildən mənimsəyən” və dəyişən rəqəmsal kompetentsiyasıdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində transformasiya – fasiləsiz innovasiya axınları dövlət bu prosesdə özəl müəssisələrə yardımçı doğurmaqla ictimai həyatın bütün sferalarında ola bilər yaxud dəstəkləyər. Prosesin dövlətin adekvat dəyişikliklərə səbəb olurlar. Və çox zaman nəzarətində getməsi nonsensdir. Dövlət→vətəndaş da innovasiyalar müvafiq strukturları “qəflətən” və digər münasibətlərdə dövlət xidmətlərinin yaxalayırlar. rəqəmsallaşması yaxud elektron hökumət, elektron dövlət və s. tipli yeniləşmələr dövlət tərəfindən Rәqәmsal innovasiya həyata keçirilir. Amma, bunların rəqəmsal iqti- sadiyyatla hər hansı bir funksional asılılığı yox- Sferalar İqtisadiyyat Texnologiya Sosial sfera Tәşkilati dur. İnformasiya təhlükəsizliyi – birbaşa dövlətin kompetensiyasındadır. Bunun bir sıra ünsürləri İnsan Cәmiyyәt İdarәetmә Dövlәt Dünya – məsələn, sənaye casusluğu – iqtisadi subyektlərin

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal İkili tәsir: birbaşa marağında olan problemlərdəndir. -Rәqәmsal "Tәxribatçı" Rәqәmsal -zәiflәmә; Assimetriklik: bәrabәrsizlik; innovasiya; -güclәnmә; Müxtәliflәşmә- Bir sözlə, rəqəmsal paradiqma – dövlətin media - Әmәk -Süni platformaları -informasiya "Vahid"lәşmә bazarında intellektin suverenliyi təsərrüfatçılıq modeli deyildir. Amma, müasir struktur yaratdığı dәyişiklik; risk sosio-iqtisadi gerçəkliyə münasibətdə dövlətin Әks- -Sosial sosiallaşma gәrginlik davranış tərzi birmənalı olaraq adekvatlıq nümayiş

Rәqәmsal “kölgә” iqtisadiyyatı etdirməlidir.

Şəkil 1. İnnovasiyanın rəqəmsal formatı: təsir Rəqəmsal transformasiyanın dünyaya təsiri

istiqamətlərı və təsirinFәaliyyәt xarakteri mәkanı (sferası) nöqteyi – nəzrindən iki yanaşma mövcuddur: Rəqəmsal transformasiyanın çox saylı pozi- Qlobal “vahidləşmə” gerçəkləşəcək, vahid

“Dәlәduz”mәlumatlar Fizikitiv “qara” təsirləri bazar ilə yanaşı, fəsad doğuran nəticələri də yaşayış standartları formalaşacaqdır; Qeyri – legal “Oğurlanmış” bazarı kifayətqədər böyükdür.(qeyri- qanuni) mәlumatların C. Rifkin inamla qeyd edir ki: “... Bu əsrin (XXI İnsan→rəqəmsalticarәt; innovativmübadilәsi, bağlılıqda o canlıFәaliyyәt institutu əsri) sonuna qədər ənənəvi iqtisadi modellərin cümlәdәn şәxsi İnternet - saytlar

sosial əlaqələrini və bağlılıqlarını itirir. O dərəcədə yerinə yeni, vahid internet – sisteminə qoşulmuş, Fәaliyyәt institutu Xüsusiki, platformalar neqativ təsirin nəticəsini canlı “sözün öldüyü” əməkdaşlıq prinsipinə əsaslanan və bərpa edilən (anonimlikməqam qorunur) kimi səciyyələndirirlər (J.Bodriar)[1]. ener­ji mənbələrindən istifadə edən yeni dünya Sxemdən də, göründüyü kimi, dövlətə təsir iki gələcək. Bu dünyada hər şey 3b printerlərdə istehsal “Kölgә” iqtisadiyyatının subyektlәri istiqamətli- Satıcılıarı, olur. istehlakçılar, Güclənmə fiziki vәyönümü hüquqişәxslәr, Çində kommersiy müşahidəa olunacaq və təhsil – təhsil müəssisələrində deyil, şәbәkәlәri, transmilli korporasiyalar edilməkdədir. Dövlət – hər şeyə və hər kəsə nəzarət onlayn kurslarda həyata keçiriləcəkdir. etməkdə qərarlıdır. Məsələn, Çin “sosial inam kredi­ 2. Qlobal assimetriklik getdikcə dərinləşəcək ti” adı altında ölkə əhaləsinin hər birini nəzarətdə və gələcək dünya makroregionlar formasında saxlamaq üçün xüsusi kompaniya başlatmışdır qərarlaşacaqdır. Başqa sözlə, rəqəmsal və s. Doğrudur, dövlətin yeri və rolunu daha da transformasiyanın böyük pessinqinə baxmayaraq, gücləndirməyə imkan yaradan texnologiyalar da müxtəlif “dünyaların” birliyi formasında qlobal ortalığa çıxa bilər. Lakin, rəqəmsal transformasiya – “vahidləşmə”nin gerçəkləşmə ehtimalı yoxdur təbiəti etibari ilə qlobal məzmunludur və onun ayrı [20]. Bəzi tədqiqatlarda rəqəmsal iqtisadiyyatı – – ayrı ölkə yaxud region bölümündə (informasiya “görünməyən” ikinci iqtisadiyyat kimi də xarakterizə suverenliyini qorumaq üçün) məhdudlaşdırmaq edirlər. yalnız qısa müddətli dövr ərzində effekt verə bilər. Belə ki, biznes – proseslərin rəqəmsallaşması Perspektiv planda isə rəqəmsal dünya iqtisadiyyatı nəticəsində rəqəmsal texnologiyalar, ümumi iqtisadi ilə bağlılığının qırılması və nəticə olaraq sistemin mühitə paralel olan, yeni, “hiss edilməyən” struktur- fiaskoya uğraması qaçılmaz olacaqdır. lar formalaşdırır [12]. Həqiqətən də, virtual məkanda Digər tərəfdən, milli dövlətlərin effektiv baş verənlər və yeni yaranışlar real gerçəklikdə fəaliyyəti yalnız transformasiya dövründə baş tuta mövcud olmurlar, amma heç də həmişə ənənəvi bilər. İqtisadiyyatda rəqəmsallaşma özəl sektorun iqtisadiyyata paralel şəkildə fəaliyyətdə olmurlar,

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 24 GEOSTRATEGİYA çox zaman, onunla (ənənəvi iqtisadiyyatla) yaxud Sxemdən göründüyü kimi, rəqəmsal “kölgə” onun “bətn”ində - birlikdə hərəkət edirlər. Buna görə iqtisadiyyatının funksional strukturu kifayətqədər də, rəqəmsal iqtisadiyyatı ənənəvi iqtisadiyyatla sadədir. Lakin, əməliyyatların virtual məkanda müqayisə edərkən, bu nüans gözardı edilməməlidir. aparılması qeyri – qanuni fəaliyyət üçün sanki “Kölgə iqtisadiyyatının” da rəqəmsal bir “immunitet” yaradır. Əməliyyatların tezliyi, transformasiyası baş verir, həm də yeni yanaşma xərctutumun aşağı səviyyədə olması və anonimliyin və “modellərdən” istifadə əsasında onun hara- qorunması rəqəmsal “kölgə” iqtisadiyyatına əlavə dasa, dayanıqlılığı da təmin edilir. Bu sferada “üstünlüklər” əxz edir. Və, aydındır ki, institut- aparılan çoxsaylı tədqiqatların incələnməsi əsasında sional nəzarətin yetərli səviyyədə qərarlaşmadığı bir araşdırma predmetini 3 qrupda qruplaşdırmaq olar: situasiyada leqal iqtisadi proseslərin “kölgələşməsi” Kibercinayətlər; qaçılmaz olacaqdır. Amma... institutsional nəzarət Elektron möhtəkirlik (dələduzluq); mümkünmü? Yaxud, qeyri – standart və kreativ Qeyri – leqal fəaliyyətdə iştirak [17]; təfəkkürün hegemon olduğu rəqəmsal mühitdə Ən qəribəsi də odur ki, rəqəmsal transformasi- standart yanaşmalarla “kölgə”nin əhatə dairəsini ya “kölgə” iqtisadiyyatının “effektiv” fəaliyyəti məhdudlaşdırmaq imkanları mövcuddurmu? prizmasından daha əlverişli şərait yaradır. Bir sıra tədqiqatlarda [7], rəqəmsal “kölgə” Belə ki, rəqəmsal konstruktsiyada “kölgə iqtisadiyyatının dolayısı ilə qiymətləndirilməsinin üç iqtisadiyyatı”nı aşkarlamaq problemi xüsusilə istiqamətini təklif edirlər: çətinləşir. Rəqəmsal texnologiyaların yayılma səviyyəsinin Ənənəvi “kölgə iqtisadiyyatı”nın aşkarlanması qiymətələndirilməsi; yönümündə istifadə edilən ənənəvi metodlar “Kölgə” əməliyyatlarına cəlb olunan əhalinin rəqəmsal mühitdə yararsız hala düşürlər. Ona görə stimullarının qiymətləndirilməsi; ki, “kölgə iqtisadiyyatı”na aid olan əməliyyatların Rəqəmsal “kölgə” iqtisadiyyatının inkişafına böyük əksəriyyətinin rəsmi statistik uçotu aparılmır. maneə yarada biləcək amillərin qiymətləndirilməsi. Və, zatən bu heç mümkünRәqәmsal innovasiya də görünmür. Və qeyd edirlər ki, rəqəmsal “kölgə”

RəqəmsalSferalar iqtisadiİqtisadiyyat mühitdəTexnologiya “kölgə”Sosial sfera– Tәşkilati iqtisadiyyatı əvvəla, infliyasiya təziyiqinin əlavə iqtisadiyyatın bütün sfera və sahələrində “yara- mənbələrini yaradır; İkincisi, iqtisadiyyatın struk- na” bilər.İnsan Məsələn,Cәmiyyәt “kölgə”İdarәetmә bankçılıqDövlәt – sürətləDünya tur təkmilləşdirilməsini çətinləşdirir; üçüncüsü, artmaqdadır. İkili tәsir: biznesə “yalançı”, qeyri – adekvat siqnallar ötürür; -Rәqәmsal "Tәxribatçı" Rәqәmsal -zәiflәmә; Assimetriklik: ABŞ-ın ipotekabәrabәrsizlik; bazarındainnovasiya; “kölgə-güclәnmә; bankçılığın”Müxtәliflәşmә- dördüncüsü, effektiv sosial siyasətə problemlər media - Әmәk -Süni platformaları -informasiya "Vahid"lәşmә bazarında intellektin suverenliyi xüsusi çəkisi struktur2007-ci ildəyaratdığı 30%-dən (böhran qabağı), yaradır, investisiya iqliminə və dövlət tənzimlənməsi dәyişiklik; risk 2015-ciӘks- ildə 50%-Sosial - ə qədər yüksəlmiş – aztəminatlı sisteminə neqativ təsir göstərir, vətəndaş→dövlət sosiallaşma gәrginlik borcalanlarda isə bu rəqəm daha yüksək olmuşdur – münasibətlərini deformasiyaya uğradır və s. Rәqәmsal “kölgә” iqtisadiyyatı 75% [14]. Rəqəmsal iqtisadiyyat şəraitində pulun

Fәaliyyәt mәkanı (sferası) (valyutanın) da rəqəmsallaşması baş verir. Pu-

lun virtuallaşması tədiyyə vasitələrinin elektron “Dәlәduz”mәlumatlar Fiziki “qara” bazar Qeyri – legal “Oğurlanmış” bazarı daşıyıcılarının az qala kütləvi hal almasına gətirib (qeyri- qanuni) mәlumatların ticarәt; mübadilәsi, o Fәaliyyәt institutu çıxardır: kriptovalyutalar, elektron çek, maliyyə cümlәdәn şәxsi İnternet - saytlar derivativləri, elektron tədiyyə və s. Virtual pulun

Fәaliyyәt institutu Xüsusi platformalar “sahibi” yoxdur. Yəni, bu qəbildən olan pulun (anonimlik qorunur) emissiyası heç bir ölkənin Mərkəzi Bankı ilə bağlı

“Kölgә” iqtisadiyyatının subyektlәri deyildir. - Satıcılıarı, istehlakçılar, fiziki vә hüquqişәxslәr, kommersiya şәbәkәlәri, transmilli korporasiyalar Pul münasibətləri prizmasından baş verən dəyişiklik son 100 ildə, ələlxüsus da İkinci Dünya Şəkil 2. Rəqəmsal “kölgə iqtisadiyyatının funk- Müharibəsindən sonrakı dövrdə ABŞ-ın qurduğu sional strukturu [23]. qlobal maliyyə düzəninə çox güclü təhdid doğurur.

25 Dünya ticarətinin 70% - ə qədəri ABŞ –ın valyutası Ən çox satışın həyata keçirildiyi “Binanse” – dollarla aparılır. birjasında artım müşahidə edilməkdədir. Eyni Hal-hazırda, digər bir narahatedici gerçəklik də zamanda, əmanət vasitəsi kimi bitkoinə olan ma- mövcuddur. 2019 – cu ildə həm dövlət, həm də özəl raq getdikcə güclənməkdədir. Qlobal iqtisadi sektorun birlikdə borcu qlobal Məcmu Məhsulun situasiya ilə bağlı qeyri – müəyyənliyin artması 230% - ni təşkil etmişdir (188trln.dol.). 2018 – ci qeyd etdiyimiz təmayülün “oturuşması”na səbəb il ilə müqayisədə 6 trln. dol. yaxud 3,2% artım baş olmuşdur. Aydındır ki, rəqəmsal valyutanın qlobal vermişdir. Və, qlobal borcun 2/3 hissə özəl sektorun, iqtisadi dövriyyədə xüsusi çəkisinin yüksəlməsi, 63 trln. dol. isə milli dövlətlərin payına düşür ki, elə həmin miqyasda maliyyə münasibətlərinin bunun da, 23 trln.dolları ABŞ-a aiddir. tənzimlənməsi sisteminin məzmun və struk- Yəni, 2026-cı ilə verilən proqnozu – 30 trln. dol. turca dəyişməsi zərurətini ortalığa qoyur. Qlobal Nəzərə alsaq, ABŞ-da borcun adambaşına düşən maliyyə düzəninin yeni kriteriya əsasında yenidən

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal hissəsi 69,7 min dol. Təşkil edir: Büdcədən borca tərtibi zərurəti yaranır. Əslində, nə baş verir? xidmət – 600 mlrd.dol., büdcə defisiti – 1 trln. dol. Apardığımız tədqiqatlara istinadla belə bir qənaətə civarındadır. gəlirik ki, qlobal kapitalla milli dövlətlər arasındakı Araşdırmalar göstərir ki, son 12 ildə (2007 – qarşıdurma, sivil şəkildə baş versə də, son mərhələyə 2019) ölkədə (ABŞ – da) ÜDM –un 1 dollar artımı daxil olmuşdur. 1,85 dol. Dövlət borcu hesabına baş vermişdir. Belə ki, 1960 – cı illərdən sonra kapitalın Şübhə yoxdur ki, rəqəmsal iqtisadiyyatın, transmilliləşməsi və yekunda böyük iqtisadi gücə və qlobal miqyasda sistemli şəkildə qərarlaşması geniş təsir zonasına malik olan TMK-ların meydana prosesinə paralel olaraq virtual pulların (rəqəmsal çıxması qlobal iqtisadi sistemdə, bu dövrə qədərki valyuta) dövriyyədə xüsusi çəkisi adekvat formada inkişaf mərhələsində əsas aktorlar kimi çıxış edən yüksələcəkdir. “Sahibsiz” valyutanın əsas rezerv milli dövlətlərin nüfuzuna vurulan ilk böyük zərbə valyuta statusunda (ABŞ dollarının yerinə) ortalığa olmuşdur. Hətta, o dərəcədə ki, beynəlxalq hüquq çıxması – mahiyyət etibari ilə onilliklər ərzində sistemində TMK-lara milli – dövlətlərlə suveren Mərkəzi Bankların identik fəaliyyətinə uyğun hüquq bərabərliyi prinsipinin qəbulu yönümündə şəkildə formalaşmış qlobal maliyyə düzəninin təkliflər irəli sürülmüşdür. Milli dövlətlərin erasının pozulması anlamına gəlir. 2008 – ci ilin qlobal başa çatdığı haqqında müxtəlif yönümlü yanaşmalar maliyyə böhranı göstərdi ki, maliyyə sektoru prob- ortalığa qoyulurdu. Bu günlərdə kriptovalyutalar (və lemli situasiyanın əhatə dairəsində qalmaqdadır. digər virtual maliyyə alətləri) ilə bağlı baş verənləri Maliyyə sferasının “əlahiddələşməsi”, “özündə şeyə” qlobal kapitalın milli dövlətlərə yönəlik ikinci və çevrilməsi, real sektorla bağlı olmayan süni artıma, yəqin ki, sonuncu zərbəsi hesab etmək olar. möhtərik əməliyyatlarının görünməmiş dərəcədə yüksəlişinə gətirib çıxarmış və məntiqi yekun olaraq Rəqəmsal iqtisadiyyat: “iş vaxtı” problemi “sahibsiz” virtual valyutaların meydana çıxması ilə Rəqəmsal iqtisadiyyatda əməyin transformasiyası sonuclanmışdır. ilə bağlı olan mövcud baxışlar daha çox ideallaşma İlk kriptovalyuta və blokçeyn (onun dövriyyə səciyyəsi daşıyır: “...Əsas cəhət (əməyin texnologiyası) 2008 – ci ildə - rəqəmsallaşmanın transformasiyasında – kursiv Ə.B.) iş vaxtının iqtisadiyyata əsaslı şəkildə müdaxiləsi formalaşmasının çevikliyi ilə fərqlənən işçi nəticəsində yaradıldı. 10 il sonra – 2017 –ci ildə qüvvəsinin artımı və natamam məşğulluğun kriptovalyutaların sayı 30 – a çatdı. Paralel olaraq, qəbuludur” [9]. şəbəkə maliyyələşməsi (kraudfandiq) və rəqəmsal Əslində, “iş vaxtının formalaşmasının çe- valyuta birjası formalaşdı. vikliyi” əmək qanunvericiliyindən yan keçmək Artıq dünya kriptovalyuta bazarı formalaşmışdır. deməkdir. Belə ki, iş yerləri “özünü məşğulluq” Bazarın 58,4%-i bitkoinin payına düşür. Hal – səciyyəsi daşıyır: İşçi rəqəmsal platforma ilə hazırda bitkoin 11,4 min ABŞ dolları dəyərindədir. “müqavilə” bağlayır. Və, bu qəbildən olan onlayn

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 26 GEOSTRATEGİYA – platformalarının sürətli artımı əmək hüququ və Və bununla da öz “sonunu” hazırlayır: Virtual sosial təminat sferasında problemlər kompleksi “iqtisadi insanın” yaratdığı süni intellekt onun özünü doğurur. Digər tərəfdən, tam məşğulluğun müm- funksional fəaliyyət sferasından sıxışdırıb çıxarır: künsüz olduğu açıq mətnlə bəyan edilir. Proseslərin canlı – şüurlu varlıq cansız – şüurlu yaranışla əvəz avtomatlaşdırılması, instrumental vasitələrdən olunur. Amma, mahiyyət dəyişmir. Yəni, süni in- istifadənin optimallaşdırılması, robot texnikasından tellektin dəyər tutumu “iqtisadi insanın” mahiyyətinə geniş miqyaslı istifadə və bütün bunların süni intelle- uyğun şəkildə formalaşdırılır. Bircə fərqlə: süni kt tərəfindən təşkili, tənzimlənməsi və idarəedilməsi intellektin təkmilləşmə, kamilləşmə imkanları yalnız şəraitində işsizliyin xüsusi çəkisinin kifayətqədər kənar təsirlə baş tuta bilir. böyük olması labüdləşir. Göründüyü kimi, rəqəmsal iqtisadiyyatın sosial Rəqəmsal cəmiyyətdə işsizlik industrial dövrün proyeksiyası konvensional sərhədsizlik nümayiş işsizliyinin “təbii səviyyəsi” ilə heç bir müqayisəyə etdirir. Sosiumun – insan cəmiyyəti anlamının gəlməyən makrososial problemdir. deformasiyaya uğraması ucbatından – fərdlərə, Təbii ki, rəqəmsal iqtisadiyyatın tam şəkildə “təkcə”lərə bölünməsi prosesi daha da intensivləşir, (bütün təfərrüatı ilə) oturuşmadığı bir şəraitdə sosial həmrəylik, sosial əməkdaşlıq anaxronizmə ehtimallı – deduktiv məntiqlə gəldiyimiz qənaətlər çevrilir, sosial kapitalın formalaşma potensialı öngörmə xarakterlidir. “görünməz” hala gəlir, sosial təbəqləşmə dərinləşir, Əslində, klassik əmək bazarı fiaskoya uğrayır. işsizlik kütləviləşir və yekun olaraq, azadlıq→sosial Sosial - əmək münasibətlərinin hüquqi tənzimləmə ədalət→ milli rifah – milli varlığın mövcud- sferası, norma və normativlər yararsız hala düşür. luq və inkişafının əsas təminatçısı olan fəaliyyət İşsizliyin kütləviləşməsi, işsizliyin “azad” şəkildə “magistralı” virtual eqoistin sərəncamına keçir. Və qərarlaşması ilə bahəm, iş vaxtı/asudə vaxt belə ssenarinin gerçəkləşdiyi bir şəraitdə sözügedən tənasüblüyü mənasızlaşır. İndustrial təsərrüfat virtual “eqoistin” əcnəbi olub/olmamasının heç bir tipində asudə vaxtın interval uzantısı keyfiyyətli, əhəmiyyəti qalmır. dayanıqlı inkişafın əsas ölçü vahidlərindən biri, Başqa sözlə, bugünkü dəyərlər sistemi, milli bizim mövqeyimizə görə isə birincisi statusunda mənafe, milli dövlət, ictimai maraqlar və s. anlayışlar çıxış edir. Yüksək texnologiyaların tətbiqi, digər mənasızlaşırlar. Söz yox ki, rəqəmsal transdormasiya məsələlərlə yanaşı, iş vaxtının interval uzunluğunun yeni iş yerlərinin açılmasını həyata keçirir, yeni azalmasına gətirib çıxarır. Düzdür, qeyd edilən ixtisaslar yaradır və s. Amma... bütün bunlar kütləvi sferada milli spesifika da əhəmiyyətli rol oynayır. deyil, individual səciyyə daşıyır. Məsələn, eyni inkişaf kateqoriyasına aid olan ölkələrdə - İsveçdə iş həftəsi 36 saat, Yaponiyada 61 Ölçmə prosedur: metodiki yetərsizlik saat təşkil edir. Cənubi Koreyada isə iş vaxtı işçilər Rəqəmsal iqtisadiyyatdan əldə edilən faydanın, tərəfindən könüllü olaraq elə səviyyədə uzadılır ki, yaradılan dəyərin və ümumiyyətlə, rəqəmsallığın bunun qarşısını almaq üçün ölkə höküməti xüsusi QMM – da xüsusi çəkisinin ölçü proseduru çoxsaylı qərar qəbul edir. Yüksək texnologiyaların, daha çətinliklərlə (ələlxüsus, inkişaf etməkdə olan ölkələrə yüksək keyfiyyət səviyyəsinə sahib olan rəqəmsal münasibətdə) “üz-üzədir”. texnologiyaların sistemli tətbiqi, yuxarıda qeyd Bu sferada mövcud olan statistik uçot- em- etdiyimiz kimi, iş vaxtı/asudə vaxt tənasüblüyünü pirik müstəvidə tamqiymətli araşdırma aparmaq ümumiyyətlə, heç bir məna daşımayan tənasüblüyə nöqteyi-nəzərindən yetərsizdir. Digər tərəfdən, çevirir. Rəqəmsal iqtisadiyyatın sistemli rəqəmsal iqtisadiyyatın tam əhatəli tərifi mövcud qərarlaşması prosesi sürətləndikcə iqtisadi effektin deyildir. Yəni, nəyi yaxud nələri birmənalı olaraq maksimumlaşdırılmasına paralel olaraq canlı əməyin rəqəmsal kateqoriyaya aid etmək olar ? təsbiti hələ süni intellekt tərəfindən sıxışdırılması kütləviləşir ki, formalaşmamışdır. Bu nüans fenomenlə bağlı və yekun olaraq, makrososial sabitliyin əsaslarını empirik – faktoloji informasiyanın natamamlığına, dağıdır. ölçmə aspektindən yanlışlıqlara yol verilməsinə və

27 gerçəkliyin adekvat formalı qiymətləndirilməsində qərarlaşmaqdadır. Yəni, bu prizmadan inkişaf etmiş xətaların geniş miqyas almasına səbəb olur. Söz yox ölkələrlə, inkişaf etməkdə olan və müxtəlif dövlət ki, belə bir situasiyada rəqəmsal transformasiyanın quruluşlu, təsərrüfat tipli, azadlıq, demokratiya və iqtisadi reallığın antoloji səviyyələrinə təsiri s. konsept-dəyərlərə müxtəlif yönümdə yanaşan imkanlarının konkret sərhədlərini görmək mümkün- ölkələrdə (əsasən, dünyanın iri iqtisadiyyatlarında) süz hala gəlir. Məsələn, iqtisadi proses və hadisələrin rəqəmsal yeniləşmə, demək olar ki, eyni templərlə “yaradıcı mexanizmləri” səviyyəsində rəqəmsallığın formalaşmaqdadır. Hətta, teokratik dövlət olan iştirak dərəcəsinin adekvat qiymətləndirilməsi Səudiyyə Ərəbistanı belə bu prosesdən kənarda empirik – faktoloji xarakterli məlumatların yetərli deyildir. Qərbin anladığı formada demokratiyanın olmaması şəraitində mümkün deyildir. Buna görə və söz azadlığının olmadığı, şəriətin yeganə norma- də, nəzəri – konseptual qiymətləndirmə, özünün tiv – hüquqi baza kimi çıxış etdiyi, ümmətçiliyin bütün təfsilatı ilə ehtimallı – deduktiv məntiqə və (oxu:sosio – mədəni identikliyin) hegemon mövqe

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ideallaşdırma metoduna istinadla aparıla bilər. tutduğu bir ölkədə rəqəmsal konstruktsiyanın Hal – hazırda ölkənin rəqəmsal iqtisadiyyata qurulması və fəaliyyəti qərb ölkələri ilə identik hazırlıq dərəcəsini qiymətləndirmək üçün çoxsaylı məzmun kəsb edə bilərmi? indekslərdən istifadə olunur: elektron biznesə Əlbəttə, nəzəri prizmadan modernist hazırlıq indeksi; İKT inkişafı indeksi; şəbəkə paradiqmanın böhranı gerçəkdir. Lakin, təkamülçü hazırlığı indeksi; internetin inkişafı indeksi; Qlobal – sinergetik və tarixi – genetik aspektləri göz ardına innovasiya indeksi; Rəqəmsal imkanlar indeksi və s. vurmaq prinsipcə, mümkünsüzdür. Qiymətləndirmə prosesində ən çox istifadə olu- Hesab edirik ki, yığcam şəkildə təsvir etdiyimiz nan statistik ölçmə modelinin strukturu aşağıdakı paradoksallığın kökündə ölçmə prosedurunun qeyri şəkildə verilmişdir (Şəkil 3). Göründüyü kimi, – adekvatlığı dayanır. ölçmə metodikası 3 sferanı əhatə edir: Məsrəflər (rəqəmsal konstruktsiyanın yaradılması xərcləri); Cədvəl 1. Rəqəmsal iqtisadiyyatın artım tempinin kadr potensialı; infrastruktura. dinamikası (iri iqtisadiyyatlar üzrə)[4]

Rәqәmsal Ölkә İqtisadiyyatın Dövlәt iqtisadiyyatın Ölkәlәr kateqoriyası tipi quruluşu ÜDM-da payı(%) 2010 2016 ABŞ İnkişaf etmiş Postindustrial Respublika 4,7 5,4 Fransa ------2,9 3,4 Almaniya ------3,0 4,0 İtaliya ------2,1 3,5 Yaponiya ------Monarxiya 4,7 5,6 Çin İnkişaf etmәkdә İndustrial Totalitar 5,5 6,9 olan ölkә Hindistan ------“Hibrid” Respublika 4,1 5,6 Rusiya ------İndustrial ------1,9 2,8 Türkiyә ------1,6 2,3 Braziliya ------2,2 2,4

Sәudiyyә ------Әnәnәvi (dini) Monarxiya 2,2 3,8 Әrәbistanı (teokratiya)

Şəkil 1. Rəqəmsal iqtisadiyyatın statistikRәqәmsal ölçmə Ölkә İqtisadiyyatın Dövlәt iqtisadiyyatın Ölkәlәr modeli kateqoriyası[5] tipi quruluşu ÜDM-da payı(%) Analoji situasiya Avropa İttifaqının 2014 – cü 2010 2016 ABŞ Ayrı İnkişaf –etmiş ayrı Postindustrialölkələrin rəqəmsal Respublika iqtisadiyyat 4,7 5,4 ildən (blokdaxili) tətbiq etdiyi “Cəmiyyət və Fransakontekstindən ------əldə ------etdikləri ------nəticələrin2,9 Rusiyanın 3,4 rəqəmsal iqtisadiyyat indeksi”nin hesablanma Almaniya“Ростех” ------şirkəti ------tərəfindən,------2016 – 3,0cı ildə aparılan 4,0 metodikasında da müşahidə edilməkdədir. İtaliya ------2,1 3,5 Yaponiyakəmiyyətcə ------qiymətləndirilməsi------Monarxiya maraqlı 4,7 mənzərə 5,6 Rəqəmsallaşma prosesinin məhz onun doğurduğu Çin İnkişaf etmәkdә İndustrial Totalitar 5,5 6,9 ortalığaolan çıxarmışdır. ölkә Paradoksallıq ondan təzahür və məhz ona xas olan effektin ölkə miqyasında Hindistanedir ki, ------postindustrial “Hibrid” təsərrüfat Respublika tipinə 4,1 aid və 5,6 onun ölçülməsi metodikası, dəqiqlikdən çox uzaq olmaqla Rusiya ------İndustrial ------1,9 2,8 Türkiyәbugün ------üçün ən yüksək------səviyyəsi------olan1,6 rəqəmsal 2,3 yanaşı, subyektiv interpretasiyaya, ehtimal xarakterli Braziliyaiqtisadiyyat ------“müxtəlif”------dünyalara------aid2,2 ölkələrdə 2,4 müddəalara istinad edir: “Rəqəmsal iqtisadiyyatda” Sәudiyyә ------Әnәnәvi (dini) Monarxiya 2,2 3,8 Әrәbistanı (teokratiya) MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 28 GEOSTRATEGİYA iki, bir – birindən fərqli proses getməkdədir: metodikasının əsaslarına neqativ təsir göstərməklə Biznes →istehlakçı, yeni rəqəmsal məhsul və nəzəri və real gerçəklik arasındakı ziddiyyətlərin xidmətlərin istehlakı (oxu:son istehlak); daha da dərinləşməsinə səbəb olur. Ölçmə Biznes→biznes yönümü; rəqəmsal məhsul və metodikası da məhz bu ziddiyətlərin – gerçəklik xidmətlərin biznesdə dövriyyəyə buraxılması; kimi təzahür edən “tələ”sinə düşür... Birinci halda, son effekti yaxud yeni yaradılmış Burda bizim məqsədimiz metodloji “reallığın” “rəqəmsal” dəyəri, az və ya çox dərəcədə ölçmək bütün nöqsan cəhətlərini araşdırmaq deyil, mümkündür. O halda ki, həmin effektin statistik uço- rəqəmsal transformasiyanın iqtisadiyyat üzərində tu dəqiq aparılsın və paralel olaraq, bu istiqamətdə proyeksiyasının doğurduğu gerçəkliyin kəmiyyətcə rəqəmsal “kölgə” iqtisadiyyatının yeri və rolu adek- qiymətləndirilməsinin adekvatlığına nail olma vat formada qiymələndirilsin və s. imkanlarını aşkarlamaqdan ibarətdir. İkinci formada isə (rəqəmsallaşmanın əsas ef- Beləliklə, sözügedən proyeksiya iqtisadi sferada fekti biznes→biznes əlaqələrində təzahür edir) (məntiqi ardıcıllıqla) dörd mərhələdən ibarətdir: qiymətləndirmənin adekvatlığı heç vaxt dəqiq olmur Rəqəmsal sektor→rəqəmsal formatlı informasiya (ya şişirdilir (siyasi aspekt) ya da kiçildilir) və olması axınları→rəqəmsal texnologiyaların inteqrasiyası→ da zatən “mümkün” süzdür. Əks təqdirdə “rəqəmsal” Rəqəmsal iqtisadiyyat. rəqabətin əsas sütun dayaqlarından biri yararsız hala Bu aspektdən ölçülməsi zəruri olanlar: gələcəkdir. Rəqəmsal sektor - İKT ları, infrastruktur, internetə Beləliklə, rəqəmsal transformasiya ilə bağlı çıxış və s. ölkələrarası müqayisənin empirik “bazasının” Rəqəmsal formatlı informasiya axınları - Virtual gerçəkliyə adekvatlıq problemi təsəvvür ediləndən məkanda informasiya axınlarında rəqəmsal formatlı də aktualdır. Amma, nədən həqiqiliyi ciddi şübhə olan hissənin ölçülməsi; doğuran qiymətləndirmə metodikası populyar olaraq Rəqəmsal texnologiyaların interpretasiyası – qalmaqdadır? Bizim fikirmizcə, qeyd edilən yönüm Rəqəmsal sistem bütövlüyü yaradan proses; süni daha çox siyasi – iqtisadi səciyyə daşıyır. intellektin “mövcudluğu” Hesab edirik ki, araşdırmalarımızdan da, Rəqəmsal iqtisadiyyat – 1. Rəqəmsal məhsul göründüyü kimi, ölçmə metodikasının gerçəkliyə və xidmətlərin dəyəri;2) Yeni biznes – modellərin adekvatlığını təmin etmək – həm metodoloji, həm də formalaşma tezliyi. empirik – faktoloji anlamda əsas tələb kimi ortalığa Söz yox ki, sadalananlar texnoloji yeniləşmə və qoyulmalıdır. Bu aspektdən: rəqəmsal texnologiyaların yaranması/yaradılması Metodoloji anlamda eklektika gözlənilən ef- prosesini əhatə edir. Sosio – iqtisadi və siyasi fekti (dəqiqlik mənasında) verə bilməz. Mənaca aspektlər, eləcə də normativ – hüquqi bazanın identik prosesə fərqli metodoloji prinsiplərin adekvatlığı məsələsi də transformasiyanın effektiv “birlikdə” tətbiqi nəzəri dərketmədə fəsad törədir. gedişi nöqteyi – nəzərindən mühüm rol oynayırlar. Amma, prosesin (rəqəmsal transformasiya) ilkin Lakin, ölçmə proseduru qeyd olunanları ehtiva başlanğıcında olması səbəbindən, yəni müəyyən etmir. Ölçmə - transformasiyanın proses olaraq və zaman intervalında hansı yeniliklərə (cəmiyyət eləcə də, rəqəmsal iqtisadiyyatı “nəticə” statusunda miqyasında) təkan verəcəyinin qeyri – müəyyən kəmiyyətcə qiymətləndirməsini həyata keçirir. olması prizmasından metodoloji xolizm – yalnış Yəni, kəmiyyətcə ölçülə bilənləri ölçür. İnanırıq ki, deduktiv nəticələrə gətirib çıxara bilər. ölçmənin qeyd etdiyimiz strukturda aparılması daha Metodoloji individualizmlə bağlı da qəti əminlik məqsədəuyğundur. yoxdur. Belə ki, insanın virtuallaşması, canlı əməyin “süni intellektlə” əvəzlənməsi, sözün bütün Yekun müddəalar mənalarında metodoloji individualizmin anlama Rəqəmsal transformasiyanın iqtisadi potensialını “tükədir”. təhlükəsizliyə təsiri ilə bağlı aparılan elmi Söz yox ki, metodoloji yetərsizlik ölçmə araşdırmalar birmənalı olaraq yalnız inkişaf

29 etməkdə olan ölkələrdə həyata keçirilir. Rəqəmsal təhlükəsizliyi kimi təzahür edir. Söhbət, dayanıqlı iqtisadiyyatın artıq formalaşdığı inkişaf etmiş inkişaf – trayektoriyasının təhlükəsizlik sərhədlərini ölkələrdə, əsasən də, Qərb ölkələrində bu müəyyənləşdirməkdən gedir. aspektdən diqqət mərkəzində tutulan problem- Dayanıqlı inkişafın əsas hədəfi “ekososioiqtisadi” inkişafın dayanıqlılığı yaxud dayanıqlı inkişafın effekt və onun dayanıqlı (oxu:təhlükəsiz) artımı – təhlükəsizliyidir. İndustrial təsərrüfat tipinə, xas olan sözün bütün mənalarında – təhlükəsizliyin təminatı “iqtisadi təhlükəsizlik” problemi, sırf praqmatik priz- deməkdir. madan çılpaq abstraksiya kimi qəbul edilir. Belə ki; “Rəqəmsal intellektin” hegemon olduğu Rəqəmsal tranformasiya – “sərhəd” tanımayan, təsərrüfatçılıq modelində inhisarçı mövqe rəqabət milli, dini, sivilizasiya müxtəlifliyini “anlamayan”, üstünlüklərinin əldə edilməsində mühüm rol oynayır. praqmatik faydanın maksimumuna istiqamətlənən “Süni intellekt” – inhisarlaşmanı təbii yaranış sistem dəyişikliyidir (iqtisadiyyatda). Qlobal kimi ortalığa qoyur.O dərəcədə “təbii” ki, antiin-

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal məlumatlar bazasına çıxışı olmayan iqtisadiyyat hisar tədbirləri yaxud inhisarçılıqla mübarizə “süni – məhvə məhkumdur; Belə bir situasiyada milli intellektin”özü ilə mübarizə anlamına gəlir. Hətta, dövlət - fəaliyyətinin effektivlik dərəcəsindən asılı qlobal səviyyəli razılaşmalar belə, inhisarçılığı olmayaraq, hadisələrin arxasınca “sürünmək” azaltsa da, onu tam şəkildə aradan qaldıra bil­ məcburiyyətindədir. Əks – yanaşma, ölkə mir. Belə şəraitdə “pay iqtisadiyyatı” bir tərəfin iqtisadiyyatının rəqəmsal mühitdən təcridinə gətirib güclənməsinə, digər tərəfin isə daha aşağı səviyyəli çıxaracaqdır. fayda ilə keçinməsinə gətirib çıxarır ki, bu da ölkələr Rəqəmsal iqtisadiyyat – sosio – iqtisadi mahiyyəti bölümündə assimmetrikliyin dərinləşməsinə, aut- nöqteyi – nəzərindən milli səciyyə daşımır və zatən sayder ölkələrdə (yəni,inhisarçı mövqeyi olmayan) daşıması da prinsipcə, mümkünsüzdür. Nəinki milli inkişafın təhlükəsizliyinə pozitiv təsir göstərmir; dövlətlər, hətta transmilli kapital belə “rəqəmsal Nəhayət, rəqəmsal dünya iqtisadiyyatında ayrıca intellektdən” asılı vəziyyətə düşür. Belə bir situ- götürülmüş bir ölkə dayanıqlı inkişafın sistemli asiyada industrial eranın “törəməsi” olan iqtisadi təhlükəsizliyinə yalnız o halda nail ola bilər ki, təhlükəsizliyin milli mənafelərə adekvat formada yüksək texnologiyalar sferasında liderlər qrupunda təminatı imkanları yoxdur və ola da bilməz. yer alsın. Rəqəmsal iqtisadiyyat – sistemlilik baxımından Problemin mürəkkəblik dərəcəsini anlamaq üçün yeni yaranış olan “pay iqtisadiyyatını” doğurur qeyd edək ki, bugün dünyada mövcud olan 210 ki, bu da öz növbəsində - inkişaf etmiş ölkələrin ölkədən yalnız 12-i belə bir zirvəyə yüksələ bilmişlər təcrübəsindən göründüyü kimi – “birgə istehlak (az və ya çox dərəcədə). iqtisadiyyatını” indi və gələcəyin aparıcı iqtisadi Müasir situasiyada yüksək texnologiyalara çıxışın sistemi keyfiyyətində ortalığa qoyur. Yəni, saysız – özü belə böyük problemlərlə şərtlənir. Bu priz- hesabsız elmi araşdırmaların həll etməyə çalışdığı madan məntiqi ardıcıllıqla həyata keçirilməsi zəruri “iqtisadi təhlükəsizlik” problemi iki istiqamətdə olan keyfiyyət dəyişikliklərini gerçəkləşdirmək, kardinal dəyişikliyə uğrayır: mərhələlərarası keçidin rəvanlığına nail olmaq Millilik beynəlxalqlıqla, qloballıqla əvəz və bütün bunlarla bahəm makrosabitliyi qoruyub olunur. Və, müvafiq olaraq, risk və təhdidlərin – saxlamaq tələb olunur. Bunun üçün də zəruri proqnozlaşdırılması, təsir imkanlarının həcmdə resurs potensialı, intellektual aktiv və neytrallaşdırılması ölkələrarası əməkdaşlığın “sıxlıq” adekvat infrastrukturla təmin edilmiş şəbəkə sis- dərəcəsindən funksional asılılığa düşür. Daha konk- temi lazımdır. Bir sözlə, təhlükəsizlik – istər klassik ret şəkildə: təhlükəsizlik – yaradılması zəruri olan (iqtisadi), istərsə də müasir (inkişaf) anlamda – hü- rəqəmsal dünya düzəninin səlahiyyətləri sırasına cum strategiyası ilə təmin edilə bilər. Müdafiyə daxil edilir; strategiyası effektivlik dərəcəsindən asılı olmayaraq, Rəqəmsal dövrün təhlükəsizlik problemi həm zaman, həm də məkan nöqteyi – nəzərindən inkişafın dayanıqlılığı yaxud bu dayanıqlılığın məhdud çərçivəlidir. Həmçinin, müdafiə - dinami-

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 30 GEOSTRATEGİYA kada olan prosesin – inkişafın təminatında normativ cyberleninka.ru/ dəyər – konseptlərə istinadla həyata keçirilir. Başqa 10. Срничек Н. Капитализм платформ.2018 sözlə, pozitiv müstəvidə meydana çıxan çağırışlara 11. Хаскел Дж., Вестлейк С. Капитализм (risk və təhdidlərə), onların məzmun və mahiyyətinə без капитала: взлет нематериальной adekvat formada deyil, statik mövqedən və “necə экономики. 2018 olmalıdır” tələbinə müvafiq reaksiya verir. Sürətli 12. Arthur B.The second economy // Mckinsey keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verdiyi bir dönəmdə Quarterly.2011:Elektron. Resurs: www.Mckin- stereotip yanaşmalardan yararlanmaq fəsadlı situ- sey.com\business functions asiyalara birbaşa yardım etmək, dəstək vermək 13. Brynjolfsson. E., McAfee A. The second Ma- deməkdir. chine age. N.Y.,2014, p.10 14. Buchak G., Matvos G. And others. Fintech, Açar sözlər: təhlükə,rəqəmsal, ölçmə, risk; təhdid, regulatory arbitrage and the rise of shadow empiriya, qiymətləndirmə banks\\Journal of Financial Economics.2018, Vol.130.p.454 15. David E. When Measuring The Digital Econ- ƏDƏBİYYAT SİYAHISI omy. Measure The (Creative) Destruction,2010 1. Бодрийяр Ж. Реквием по масс-медиа \\ 16. Demchenko I., Latsukh O. The Problem Поэтика и политика.М:1999.стр.193 Of Unprofitable Activity Of Enterprises 2. Бухт Р., Хикс Р. Определение, концепция и In Ukraine. Baltic Journal Of Economic измерение цифровой экономики. // Вестник Studies,Vol.4, №2,P.65 международных организаций, Т. 13, 2018№ 17. Gaspareniene, L., & Remeikiene, R. (2015). 2. Digital Shadow Economy: a Critical Review 3. Глазьев С. Великая цифровая революция: of the Literature. Mediterranean Journal of вызовы и перспективы для экономики XXI Social \ Sciences:2015,Vol.6,№6,p.402 века (Экономика ). (Elekt resur) http//www. 18. İmprovement of Public Financial Control in qlazev.ru the Context of Ensuring Financial Security of 4. Годовой отчет «Ростех».2016.(elekt.resurs) the state\Meiss K.M. and others \\ Economic www.Rostex.ru Annals-2017,Vol.168,№11-12, p.66 5. Индикаторы цифровой экономики: 19. Jingles L.”Towards a Political Theory of Статистический сборник,М; ВШЭ-2020 the Firm”. Journal of Economic Perspectives, 6. Матвеев И.А. Электронная экономика: 2017, vol. 31(3), p.114 сущность и этапы развития // Управление 20. Rifkin J. The Third Industrial Revolution. экономическими системами: электронный NY: Palgrave Macmillan, научный журнал. – 2012, Вып.6 (46) 21. 2011,p,12 7. Розанова Н.М., Алтынов А.И. Цифровая 22. Schwab K. The fourth industrial revolution/ теневая экономика как новая реальность Crown Business. N.Y., 2017, p.8 современного мира // Вестник Института 23. Wanjuu L., Le Roux P. Economic Institu- экономики Российской академии tions and Economic Growth: Empirical наук.2019.№5 Evidence from the Economic Community of 8. Русецкая Э.А. Экономическая West African States// South African Journal of безопасность страны: Теоретико- Economic and Management Sciences.2017, методологический аспект// Национальные Vol.20,№1,p.160 интересы.2006,№3,стр.48 24. Zorz M. Global black markets and the 9. Птицына С. Теория сетевого общества underground economy.2015,elekt.resurs www. М. Кастельса: теоретикосоциологический helpnetsecurity.com анализ.(электронный ресурс),2019. https://

31 ЦИФРОВАЯ ЭКОНОМИКА: ПРОБЛЕМЫ The purpose of this article is to provide a meth- БЕЗОПАСНОСТИ И МЕТОДОЛОГИЯ odology for measuring this quality change and a ИЗМЕРЕНИЙ conceptual generalization of potential hazards. The methodological apparatus of the research is Доктор экономических наук, профессор composed of deduction, system-structural approach, Байрамов А.И. comparative approach. Азербайджанский Государственный At the end of the study, the possibilities of im- Экономический Университет proving the measurement methodology from the Почта: [email protected] theoretical-methodological and empirical-factual [email protected] perspective and a new interpretation of the modern theoretical platform of safety are given. РЕЗЮМЕ

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal В социально-экономической системе Keywords: danger, digital, measurement, risk; происходят адекватные изменения в threat, empiricism, evaluation соответствии с системным характером цифровой трансформации. Цель этой статьи - предоставить методологию измерения этого качественного изменения и концептуальное обобщение потенциальных опасностей. Методологический аппарат исследования составляют дедуктивный, системно-структурный подход, сравнительный подход. В конце исследования даются возможности совершенствования методологии измерений с теоретико-методологической и эмпирико- фактической точек зрения и новая интерпретация современной теоретической платформы безопасности.

Ключевые слова: опасность, цифровой, измерение, риск; угроза, эмпиризм, оценка

DIGITAL ECONOMY: SECURITY PROBLEMS AND MEASUREMENT METHODOLOGY

Doctor of Economics, Professor A.I. Bayramov Azerbaijan State Economic University Email: [email protected] [email protected]

SUMMARY Adequate changes are taking place in the socio- economic system in line with the systemic nature of digital transformation.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 32 GEOSTRATEGİYA

UOT: 338.1; 330.34/.35; 338.26/.27; 338.12;330.34; 330.35;

VÜQAR BAYRAMOV İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. İQTİSADİ İNKİŞAFA NƏZƏRİ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası YANAŞMALARIN TƏKAMÜLÜ İqtisadiyyat İnstitutu, aparıcı elmi işçi E-mail: [email protected] [email protected] Giriş müxtəlifliklərini özündə ehtiva edir. Klassik bazarın formalaşdığı dövrdən etibarən İqtisadi inkişaf anlayışına verilən müasir dövr də daxil olmaqla dünya ölkələrinin interpretasiyaları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: əsas problemi inkişaf problemi olaraq qalmaqdadır. 1) İnkişaf – nail olunan nəticədir. İqtisadi inkişaf Məlumdur ki, industrializmə qədərki dövr – natu- – həyat şəraitinin yaxşılaşması, əhali tələbatının ral təsərrüfatın hökmran olduğu uzun tarixi za- ödənilməsi, adambaşına düşən gəlirlərin artımıdır man ərzində inkişaf nəinki funksional fəaliyyət (Q.Murdal, X.Tomas, A.Kruqer və s.) trayektoriyası, hətta bir anlayış kimi mövcud 2) inkişaf - prosesin qanunauyğunluğu ilə olmamışdır. İqtisadi elminin yararlandığı “inkişaf” müəyyənləşir. Onun mahiyyəti iqtisadi artım, kateqoriyası sosioloqların “tərəqqi” anlayışının müdaxilə, tsikl kontekstində formalaşır (Q.Klark və sinonimi kimi çıxış edir. b.). Tərəqqi ideyası – modernizmə məxsusdur. 3) inkişaf – çoxölçülü prosesdir: istehsalın əsas Modern paradiqması təkamül prosesində zaman amilinin dominantlığı şəraitində müxtəlif sahələrdə axıcılığının yüksələn xətlə getdiyinə, tərəqqinin per- baş verən dəyişikliklər kompleksidir (P.Nureev, manent səciyyə daşıdığına möhkəm inam bəsləyirdi. Q.Arndt). Amma 1960-ci illərdən sonra modern dəyərlərin, o 4) inkişaf – qayda – xaos əvəzlənməsidir cümlədən tərəqqi ideyasının böhranı baş verdi. (V.Branski və b.) Tərəqqinin fasiləsiz olmadığı, diskret və sonlu Əksər variantlardan göründüyü kimi iqtisadi olması və bütövlükdə modern dəyərlər sisteminin inkişaf “tərəqqi” anlayışının sərhədlərindən kənara daha çox nəzəri əhəmiyyət daşıdığı aşkarlandı. çıxmır. Lakin aparıcı dünya ölkələrində cəmiyyət tipinin İqtisadi inkişafın kəmiyyət ölçüsü, mahiyyətcə dəyişməsi və qlobal iqtisadi reallığın keyfiyyətcə elə iqtisadi artım deməkdir. Yaxud keyfiyyət əsaslı şəkildə yenilənməsinə baxmayaraq, inkişaf aspektləri, keyfiyyətcə sistemli yeniləşmə yoxdursa, problemi yenidən aktuallaşdı. kəmiyyət çoxalması iqtisadi inkişafı əks etdirmir. Bütün bunlarla bahəm, bu günə qədər prosesin Müasir dövrdə iqtisadi inkişaf anlayışının in- bütün məziyyətlərini sistemli şəkildə əhatə edə terpretasiya müxtəlifliyi daha da dərinləşmiş, biləcək vahid, sinkretik inkişaf nəzəriyyəsi hələ də müxtəlif davranış hipotezlərinə istinadla bir-birindən tam olaraq formalaşmamışdır. “Hətta inkişaf nədir?” əsaslı surətdə fərqlənən nəzəri konstruksiyalar sualına verilən cavabların əksəriyyəti birtərəfli formalaşdırılmışdır. səciyyə daşımaqdadır. İqtisadi inkişafı iqtisadi artımla, rəqabət Fərqli anlayışlar olmasına baxmayaraq, inkişafla qabiliyyətliliyin yüksəlməsi ilə, sənaye siyasəti modernləşmə prosesinin eyniləşdirilməsi belə ilə, ətraf mühitin dayanıqlılığı ilə, əməkhaqqının kütləvi hal almaqdadır. artımı, təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi ilə və s. eyniləşdirirlər. Nəzəri yanaşmaların müxtəlifliyi Sırf iqtisadi inkişafla bağlı son dövrlərdə Bu sırada anlayışın iqtisadi interpretasiyası formalaşdırılmış konkret nəzəri konstruksiyaların xüsusilə geniş əhatəli və biramilli variasiya sayı kifayət qədər çoxdur. (Bax: şək. 1)

33 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal

Şəkil 1. İqtisadi inkişaf nəzəriyyələrinin məzmun fərqliliyi. Mənbə: E.Emil; Eduard J.Feser. Understanding Local Economic Development/ Putqers University, 1999.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 34 GEOSTRATEGİYA Qeyd edək ki, müasir elmi fikirdə iqtisadi artım yığılması və iqtisadiyyatda praktiki realizasiya üçün və iqtisadi inkişafın üç əsas nəzəri cərəyanı mövcud- zəruri şəraitin yaradılması prosesidir (Solou modeli, dur: Menkyu modeli və s.). 1) Neoklassik istiqamət: iqtisadi artım – xa- – Təkcə sürətli urbanizasiyanın neqativ lis iqtisadi mexanizmlər məcmusunun qarşılıqlı nəticələrinin ləğvi və kəndin kompleks inkişafı dey- təsirindən doğur və süni şəkildə dvlət tərəfindən il, həmçinin kənd və şəhər arasındakı “uçurumun” idarə edilə bilməz (M.Fidman; A.Marşall). azaldılması, bütövlükdə iqtisadiyyatın harmonik 2) Yenikeynsçi istiqamət: iqtisadi artımın inteqra- bütövləşməsi prosesidir (T.Peter modeli). tiv anlamından çıxış edir. Və, hesab olunur ki, artım Müasir iqtisadi fikirdə Y.Şumpeter iqtisadi inkişaf (inkişaf) həm iqtisadi, həm də qeyri-iqtisadi amillər nəzəriyyəsinin banisi hesab olunur. Y.Şumpeter, hələ məcmusunun təsiri ilə bağlıdır (D.Tobina, S.Fudsino keçən əsrin əvvəllərində iqtisadi artım və inkişaf və s.). anlayışlarının kəmiyyət → keyfiyyət rakursundan 3) Təkamülçü istiqamət: iqtisadi artım fərqli məzmun daşıdıqlarını ortalığa qoymuşdur. – milli iqtisadiyyatın fasiləsiz inkişafı və Fərqin məhz nədən ibarət olduğunu da dəqiq şəkildə mürəkkəbləşməsinin məhsuludur. ifadə etmişdir: nə qədər istəyirsiniz poçt faytonlarını Keynçi yanaşmaya görə inkişaf: ard-arda düzün – dəmiryolu əldə etməyəcəksiniz! – Yüksək artım templərinin sinonimidir (iqtisadi İnkişaf prosesinin əsas hərəkətverici qüvvələri kimi artım mərhələlər modeli). sahibkarlıq və innovasiyalar səciyyələndirmişdir.(2;) – İqtisadiyyatın əsas sahələrini əhatə edən dərin İqtisadi artım dövründə əmtəə və pul axınları struktur dəyişikliklərdir (“Böyük təkan” modeli). müəyyən edilmiş qaydada qarşı-qarşıya gəlir, – Xarici maliyyələşmə mənbələrinin daxili bir-birinə doğru hərəkət edirlər. Y.Şumpeter bu mənbələr tərəfindən sıxışdırılması, idxal mallarının hərəkəti iqtisadi həyatın sirkulyar axını kimi qəbul yerli məhsullarla əvəzlənməsi, xarici maliyyə edirdi. İqtisadi inkişaf – həmin axının rəvan gedişini asılılığının aradan qaldırılması üçün şəraitin pozmaqla yeni sənaye sahələrini meydana çıxarır yaradılmasıdır (ikidefisitli iqtisadi artım modeli). (köhnə sahələrin fəaliyyətini dayandırır). Bununla Neoklassik yanaşmaya görə inkişaf: belə, inkişaf fasiləsiz ola bilməz. Sadəcə olaraq, – Ənənəvi və müasir iqtisadiyyat, ona görə ki, yeni ideyalar hər gün yaranmırlar. industrializməqədərki və industrial, natural və İnkişaf, eləcə də innovasiya fasiləlidir. Məhz bu bazar təsərrüfatları arasında dualizmin aradan fasiləlilik (diskretlik) iqtisadi tsikllərin əsasında qaldırılmasıdır (izafi əmək təklifi modeli). dayanır. Həmçinin sirkulyar axında dəyişikliklər – Hər bir ölkənin müqayisəli üstünlüklərinin yalnız kəmiyyət səciyyəli olurlar. Bu anlamda beynəlxalq ticarətdə tam şəkildə istifadəsidir da, iqtisadi inkişafa tətbiqi məhduddur. Eyni za- (müqayisəli üstünlüklər konsepsiyası) manda keyfiyyət dəyişikliklərini, yaxud inkişaf prosesinin mövcudluğunu yalnız innovasiyalarla İnstitutsional aspektdən inkişaf: əlaqələndirmək qəbul oluna bilməz. Bu anlamda – Cəmiyyətin əksər üzvlərinin əsas tələbatlarının yenilik, inkişaf prosesinin məntiqi yekunu kimi ödənilməsi dərəcəsinin yüksəlişidir (“Asiya dramı” meydana çıxan yeni yaranış, o halda öz təyinatına modeli); uyğun gələ bilər ki, o, sistemli səciyyə daşısın. – Təkcə iqtisadi artım templərinin yüksəlməsi Başqa sözlə, innovasiya öz-özlüyündə deyil, digər deyil, eyni zamanda insan kapitalına qoyulan şərtlərlə qarşılıqlı bağlılıqda yeniliyi sistemli hala investisiyaların artımı və yoxsulluğun aradan gətirə bilər. qaldırılmasıdır (insan kapitalı konsepsiyası); Araşdırmalarımız göstərir ki, Y.Şumpeterin Sol radikal yanaşmaya görə inkişaf: inkişaf nəzəriyyəsinin əsas məhdudiyyətləri və – Qeyri-ekvivalent mübadilənin aradan çatışmazlıqları sırasına aşağıdakılar aid edilə bilər: qaldırılması imkanlarıdır (qeyri-ekvivalent mübadilə 1) Nəzəriyyənin çıxış nöqtəsi, mahiyyətcə modeli). özündə tarazlı vəziyyəti ehtiva edən “təsərrüfat – İnsan kapitalının daha effektli formada dövriyyəsidir”. Məlumdur ki, tarazlıq – fiksiyadır

35 və onun statik şərhi, əslində, gerçək olanın yalnış mümkün olmazdı. İnkişaf aspektindən qarşılıqlı qiymətləndirilməsi anlamını daşıyır; bağlılığı Hayaminin sxemindən əyani şəkildə 2) Mənfəət və faiz yoxdur, istehsalçılar yalnız görmək olar. (şəkil 2.)

xərcləri ödəyirlər: Dəyərlər sistemi Institutlar Mədəni institutsional 3) Təsərrüfat əlaqələri dəyişməzdir; (mədəniyyət) (qaydalar) altsistem 4) Tam şəkildə azad rəqabət mövcuddur: 5) istehsalın həcmi əvvəlki satışın nəticələrindən

asılı olaraq müəyyən edilir; Resurslar (istehsal Texnologiya İqtisadi 6) Tələb=təklif bərabərliyi mövcuddur; amilləri) (istehsal altsistem funksiyası) 7) İqtisadiyyat hərəkətsizdir. Aydındır ki, statik yanaşma milli iqtisadi inkişaf nəzəriyyəsinin real məzmunlu konseptual sxemini ŞəkilTsikllәr 2. İqtisadi Tsiklin inkişaf zaman üçün Müәllifi zəruri olan Spesifik sistem xüsusiyyәtlәri intervalı qurmaq prizmasından yetərli deyildir. İnkişaf – bağlılığı Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 11. Qısa müddәtli Ehtiyatlar – ÜDM-un 2-4 il Kitçin prosesdir, dinamikadır. Bu anlamda statik baxış Mənbə: Y.Hayami. Development Economics:dәyişmәsi; inflyasiya,

həmin prosesin avtonom xarakterli çoxlu sayda From the to wealh of nation. Oxford. 1997;mәşğulluq; p.11 biznes tsikllәri kiçik hissəciklərə parçalanması, mahiyyətin ardıcıl 2. Orta müddәtli 7-12 il Juqlyar İnvestisiya tsikli – ÜDM dәyişmәsi; inflyasiya, surətdə dəyişən təzahür formaları rakursundan Beləliklə, sosio-iqtisadi inkişaf (eləmәş onunğulluq. 3. Uzun müddәtli 16–25 il S.Kuznes Gәlir, immiqrasiya, “açıqlanması” deməkdir ki, bu da heç bir halda dayanıqlılığı problemi də) – ekzogen təsirlərəyaşayış binalarının gerçəkliyin adekvat təsviri səciyyəsini daşıya verilən reaksiyalar seriyasının ardıcıllığıtikintisi, ilə deyil,mәcmu tәlәb; 4. Çox uzun müddәtli N.Kondratyev Texniki-texnoloji bilməz. endogen məzmunlu40-60 və il özünütəşkil xarakteritәrәqqi; struktur daşıyan dәyişikliklәr Statik yanaşma ifrat dinamizmi ilə seçilən inkişaf 5.aktların Dalğa xarakterli məcmusu formatında 200 il Forre reallaşır.ster Enerji İqtisadi vә materiallar: prosesini ayrı-ayrı “avtonom” hissəciklərə (zaman inkişaf problematikasına təkamül paradiqması 6. Uzun dalğa 1000-2000 il A.Toffler Sivilizasiyanın inkişafı kəsiklərinə) bölür ki, belə bir “bölgü” bəri başdan çərçivəsində yanaşma prosesə daha çox “təbiilik” apriori olaraq bir sıra məhdudiyyət şərtlərinin görüntüsü verməsi aspektindən diqqət cəlb edir. tətbiqi zəruriliyini doğurur. Yəni inkişafın proses Məlumdur ki, həm inkişaf, həm də təkamül (so- olma etibarı ilə konseptual “sərhədləri” gerçəkliyin sio-iqtisadi anlamda) iqtisadi hərəkətin təzahür

mahiyyət özəlliklərindən deyil, nəzəri təxəyyülün formalarıdır. Hər ikisi üçün də eyni olan xassə geriyə əqli-nəticələrindən qaynaqlanmaqla formalaşır. dönüşün yoxluğudur. Yəni bu proseslərin məntiqi Daha konkret ifadə ilə, bu halda, söhbət həqiqi sonluğu kimi ortalığa çıxan yeni yaranışlar heç bir mahiyyətdə təzahür edən inkişafdan daha çox onun halda əvvəlki vəziyyətlərinə qayıda bilməzlər. nəzəri proyeksiyasından gedir. Yeni keynsçi yanaşmalarda əsas vurğu texniki- Təkamülçü-sinergetik paradiqmanın mahiyyət iqtisadi parametrlərin dəyişməsi üzərinə düşür. özəllikləri Neoklassika hesab edir ki, bu halda sosial-iqtisadi Təkamülçü inkişaf iqtisadi sistemin strukturu şərtlər kompleksi nəzər-diqqətdən kənarda qalır: və sistemdaxili qarşılıqlı əlaqələrinin kəmiyyət- iqtisadi inkişaf ekzogen deyil, endogen resurs- keyfiyyət xarakteristikasının çoxpilləli və lara istinad etməlidir. Eyni zamanda qeyd etmək məqsədyönlü dəyişməsi prosesidir. Və bu mənada lazımdır ki, hər iki cərəyan arasında əhəmiyyətli iqtisadi artımın klassik-ənənəvi yozumunu inkar fərqlərə baxmayaraq, metodoloji-baza çox oxşardır. edir. Belə ki, ənənəvi anlamda iqtisadi artım cari Bu aspektdən institutsionalizm, sözün həqiqi inkişaf prosesinin konkret intervalında baş verir mənasında, mahiyyətcə fərqli məzmun daşıyır. və tənəzzüllə əvəzlənir (tsiklik formada). İqtisadi Məhz institutsional müstəvidə aparılan tədqiqatlar artım konsepsiyaları (C.Kuznes, R,Solou, U.Rostou göstərdi ki, inkişaf – təkcə iqtisadi alt-sistemi deyil, və s.) bir qayda olaraq, kəmiyyət parametrlərinin eyni zamanda qeyri-iqtisadi olanların geniş spek- artımı, yaxud azalmasının, yaxud onların müxtəlif trini (o cümlədən formal və qeyri-formal institutları, nisbətli kombinasiyasının iqtisadi sistemdə mədəniyyəti, dəyərlər sistemini və s.) özündə ehtiva keyfiyyət yeniləşməsinə təsirinin təsvirini verilər. edir. Əks-təqdirdə, tamqiymətli inkişafdan danışmaq Yəni həm zaman, həm də funksional aspektdən

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 36 GEOSTRATEGİYA məhdudiyyətlər mövcuddur və bu anlamda təkamül hesab olunmur və təbii sistemlərlə (təkamül inkişaf prosesinin yalnız bir pilləsini ehtiva edə bilirlər. rakursundan) eyniləşdirilir. Hər iki sistem arasında Başqa ifadə ilə, təkamülçü inkişaf prosesinə qeyd edilən aspektdən, müəyyən oxşarlıqların bütövlükdə deyil, yalnız fraqmentar aspektdən mövcudluğu heç bir şübhə doğurmur. Amma hər yanaşırlar. Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, bir hansı bir məqamla bağlı tam şəkildə üst-üstə düşmə, pillə çərçivəsində yeniləşmə prosesinə təsir kafi prinsipcə qəbul edilə bilməz. Təbii sistemlərdən qiymətləndirilə bilməz. Təkamül prosesinin tədrici, fərqli olaraq, sosio-iqtisadi sistem – məqsədi fasiləsiz və kumilyativ proses halında olmasını olan sistemdir və subyektiv aspektin həlledici nəzərə alarıqsa, onda yuxarıda qeyd etdiyimiz amilin əhəmiyyəti vardır. Yəni ən azı proses – məqsədyönlü rolunun o qədər də həlledici olmadığını görə bilərik. tənzimlənəndir (təbii sistemlərdə belə xassə mövcud Sinergetik paradiqma (İ.Priqojin, İ.Moiseyeva və deyildir). Mahiyyətcə fərqli olanların yalnız s.) “artım nöqtələrini” aşağıdakı ardıcıllıqla sıralayır: “sistem” adlandırıldıqlarına görə eyni məxrəcə – Gələcəyə münasibətdə təkamül prosesinin de- gətirilməsi, əlbəttə də ki, məqsədəuyğun hesab edilə terminasiya amillərinin öyrənilməsi; bilməz. – Gələcəyin birmənalılıqdan azad olduğunun, Sosial-iqtisadi sistemin “müxtəlif” gələcəklərin gerçəkliyinin qəbulu; inkişafı prosesinin tәdqiqi – Sosio-iqtisadi sistemin inkişaf yollarının (at- traktor) tədqiqi;

– Elementlərin müxtəlifliyinin, çoxsəviyyəli bazar şəraitinin yaradılmasının konstruktiv rolunun Әnәnәvi baxış Müasir baxış qəbul edilməsi;

– Gələcəyin, yaxud gələcəkdən idarəetmə Tarazlığın araşdırılması Dinamikanın tәdqiqi imkanlarının tədqiqi;

– Zamana qənaət rejiminin tətbiqi və sosio-iqtisa- di sistemin təkamül prosesinin sürətlənməsi. Xәtti xarakterli sәbәb-nәticә Әvvәlki inkişaf trayektoriyasının Nəzəri baxışların müasir mərhələsində (S.Uinter, әlaqәlәrin tәdqiqi tәdqiqi V.Maevski, C.Xocson və s.) problematika ilə bağlı aşağıdakılara diqqət yetirilməsi məqsədəuyğun Kriteriyanın yeganәliyi, Kriteriyalar çoxluğu, seçim hesab edilir. (şəkil 3) «Mәnfәәtin maksimumu», «Әn çoxluğunun mәhdudluğu әlverişli variantın» seçimi Sineqretik yanaşma, açıq sistemlərin inkişafı prosesində iki tipin olduğunu qeyd edir: Adaptasiya və bifurkasiya! Riyazi modellәşdirmә: Riyazi modellәşdirmә: Markov optimallaşdırma aparatı proseslәri N.Moiseev yazır ki, açıq sistemlərin tarixi inkişaf prosesi onların kəmiyyət xassələrinin dəyişməsinin

“sakit” mərhələlərinin sistemin strukturunun Şəkil 3. Təkamülçü inkişaf prosesinin tədqiqi keyfiyyətcə mürəkkəbləşməsinə səbəb olan “in- metodikası: müqayisəli qiymətləndirmə qilabi” dəyişikliklər mərhələləri ilə növbələşməsi prosesidir.(4;44) Yəni adaptasiya prosesləri, tez, ya Təkamülçü-sinergetik paradiqma uzunmüddətli gec, məntiqi zərurətlə bifurkasiya nöqtəsinə (sərhəd iqtisadi inkişafın əsas qanunauyğunluqları sırasına situasiyasına) gətirib çıxarır. Sonrakı mərhələdə, aşağıdakıları aid edir: yəni sistemin bifurkasiya nöqtəsindən sonra nəyin – İqtisadi konyunkturanın uzun dalğalarının alınacağı, yaxud alınmayacağı məsələsi isə açıq növbələşməsindəki qeyri-bərabərlik (dalğanın qalır. Eyni zamanda, bu aspekt çox geniş diapozonı uzunluğu aspektindən); əhatə edir: arzu edilənlərlə onun tam əksinin – Dünya iqtisadiyyatının mütəmadi olaraq böhra- reallaşması mümkündür. Hansı variantın alınacağı na məruz qalması iqtisadi artım amillərin nisbətini, isə xarici təsirin yaratdığı təsadüflərdən asılıdır. sistemin, strukturu və sistemdaxili qarşılıqlı əlaqələri Başqa sözlə, sosio-iqtisadi sistemin spesifikası əsaslı kardinal şəkildə dəyişikliyə uğradan texnoloji

37

Dəyərlər sistemi Institutlar Mədəni institutsional (mədəniyyət) (qaydalar) altsistem

Resurslar (istehsal Texnologiya İqtisadi amilləri) (istehsal altsistem irəliləyişlərlə bağlıdır; İqtisadi tsikllərin tipfunksi müxtəlifliyiyası)

– Texniki-iqtisadi inkişafın natarazlığı; Cədvəl 1. – İnkişaf trayektoriyasının, texnologiyaların Tsikllәr Tsiklin zaman Müәllifi Spesifik xüsusiyyәtlәri yayılması və dəyişməsinin qeyri-xəttiliyi; intervalı

– Texniki-iqtisadi inkişafın müvafiq 11. Qısa müddәtli Ehtiyatlar – ÜDM-un 2-4 il Kitçin dәyişmәsi; inflyasiya, istiqamətinin həyat tsiklinin başlanğıcında texnoloji mәşğulluq; biznes trayektoriyanın qeyri-müəyyənliyi və alternativliyi tsikllәri 2. Orta müddәtli 7-12 il Juqlyar İnvestisiya tsikli – ÜDM (rəqabətin zəifləməsi, inhisarın yaranması); dәyişmәsi; inflyasiya, – Texnologiyanın təkamül tsiklinin fazaları mәşğulluq. 3. Uzun müddәtli 16–25 il S.Kuznes Gәlir, immiqrasiya, arasında “uçurumun” mövcudluğu (innovasiya və yaşayış binalarının investisiya institutlarının vəziyyətindən asılı olaraq, tikintisi, mәcmu tәlәb; 4. Çox uzun müddәtli N.Kondratyev Texniki-texnoloji aradan qaldırma imkanının olması). 40-60 il tәrәqqi; struktur Sözügedən paradiqma hesab edir ki, inkişaf dәyişikliklәr Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 5. Dalğa xarakterli 200 il Forrester Enerji vә materiallar: (təkamül) qlobal miqyaslı və obyektiv prosesdir 6. Uzun dalğa 1000-2000 il A.Toffler Sivilizasiyanın inkişafı və bu proses universal xarakterlidir, labüddür, qaçılmazdır. İnkişafın, bir proses olmaq etibarı ilə tsik- Kondratyev tsiklləri (“uzun dalğalar”) inkişaf lik xarakter daşıması bazarın fəaliyyət mex- problematikası nöqteyi-nəzərindən böyük diqqət anizminin məntiqi nəticəsi olmaqla müasir dövrdə cəlb edir.(5;) xüsusi aktuallıq kəsb etməkdədir. Belə ki, bir N.Kondratyev “uzun dalğaların” (Böyük tərəfdən, dünyanın inkişaf səviyyəsi yüksək olan tsikllərin) qanunauyğunluğunu fərqləndirirdi: regionlarında cəmiyyətin tip dəyişkənliyi (indus- 1) “Yüksəklik dalğasının” əvvəlində trial eradan postindustrial sistemə keçid), digər (başlanğıcında) iqtisadiyyatda dərin keyfiyyət tərəfdən, qloballaşma prosesinin doğurduğu “yeni dəyişiklikləri baş verir: əhəmiyyətli texniki-texnoloji bərabərsizlik” tsikl və iqtisadi dalğalarla bağlı kəşflər, bunun əsasında növbəti elmi-texniki tərəqqi problematikanın miqyasca genişlənməsinə gətirib və yeni texnologiyaların tətbiqi; Ticarətin və pul çıxarmışdır. Bu mövzu, əslində, yeni bir şey dey- dövriyyəsinin təkamülü; ildir. İnkişafın tsikliyi problemi son 200 illik tarixi 2) Sosial təlatümlər: müharibələr, inqilablar və s. dönəmdə araşdırma problemi olaraq qalmaqdadır (Böyük tsikllərin yüksələn dalğaları şəraitində). (K.Marks, C.Keyns, N.Kondratyev, C.Kuznes, 3) “Enən (enişə doğru) dalğalar” şəraitində aqrar A.Toffler, S.Cevons, T.Maltus və s.). sferada durğunluq yaranır; İqtisadiyyatda tsiklik dəyişmələrin səbəbləri 4) “Yüksələn dalğa” – böhran və depressiyaların müxtəlif məzmunda interpretasiya olunur. Bu- zamanca uzunluğunu qısaldır; iqtisadi canlanma və nunla belə, dəyişmələrə bu və ya digər şəkildə təsir iqtisadi artıma dəstək verir; “Enən dalğa” – isə əks göstərmə iqtidarında olanlar sırasına aşağıdakılar aid istiqamətdə təsir göstərir, iqtisadi inkişaf imkanlarını edilir: azaldır. 1) iqlim dəyişikliyi; Və qeyd olunur ki, “uzun dalğaların” başlıca 2) qeyri-müəyyənlik; səbəbi əsas kapitalın passiv hissəsinin kütləvi 3) psixoloji səhvlər; şəkildə yeniləşməsidir. 4) yeni texnika və texnologiya (tərəqqi anlamında); İnkişafın model identifikasiyası 5) ümumi istehsal artıqlığı; İqtisadi inkişafın model identifikasiyasının 6) bank əməliyyatları, pul axınlarının hərəkət idxal → ixrac yönümləri üzərində proyeksiyası mexanizmi; bir çox hallarda birmənalı konseptual məzmunda 7) sair. təqdim olunur. O mənada ki, idxaləvəzetmə və ixracatyönümlü modellər əks-qütblülük aspektindən fərqləndirilirlər.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 38 GEOSTRATEGİYA İqtisadi inkişafın model identifikasiyası: strateji min məntiqi prizmadan yalnış olmadığı aydındır. yönümlülük Lakin: Cədvəl 2. 1) Uzunmüddətli dövr deyəndə hansı uzunluqda zaman intervalı nəzərdə tutulur: Əgər söhbət bu Әsas kateqoriyalar İdxalәvәzetmә İxracatyönümlü strategiya strategiyası gün yaranmış, mövcud olan və ölkənin gələcəyi 1. Mәqsәd Milli tәkrar istehsal Milli tәkrar istehsal (uzunmüddətli dövrü) üçün əsas təhlükə mənbəyi prosesinin bütövlüyü prosesinin effektivliyi, vә tәhlükәsizliyi xarici әmәliyyatlardan kimi çıxış edən problemli situasiyanın aradan uduşun maksimumlaşdırılması qaldırılması zəruriliyindən gedirsə, onda bizi, qısa 2. Dünya iqtisadiyyatına Selektiv inteqrasiya Strateji inteqrasiya və orta dövr daha çox maraqlandırmalıdır; inteqrasiya 3. İnkişafın Proteksionizm, tarif – Beynәlxalq rәqabәt 2) Xarici bazarlarda (emal sənayesi məhsulları tәhlükәsizliyinin vә qeyri-tarif qabiliyyәtliliyin tәminatı tәnzimlәnmә, yüksәldilmәsi; üzrə) vakansiya, “boş” nişa yoxdur. Ölkənin həmin mәhdudiyyәtlәr – Azad ticarәt; bazarlarda rəqabətqabiliyyətliliyinin əsas amili ucuz sistemi 4. Bazar yönümlülüyü Daxili bazar – Dünya bazarı işçi qüvvəsidir. (Cənub-şərqi Asiya ölkələri kimi). 5. Әsas istinad nöqtәsi İqtisadiyyatın – Xarici tәlәbin hәcmi 3) Bu amil – əhalinin süni yoxsulluq rejimini diversifikasiyası yaradan və dəstəkləyən amildir. Və bu da nəinki 6. Әsas hәdәf İdxal asılılığının Dünya bazarında minimuma endirilmәsi maksimum pay әldә siyasi-etik anlamda, eləcə də effektivlik nöqteyi- edilmәsi nəzərindən problematikdir; Həmçinin nəzərə Mənbə: müəllif tərəfindən tərtib olunmuşdur. alınmalıdır ki, müasir dövrdə rəqabət üstünlüyü – ucuz işçi qüvvəsinə deyil, işçi qüvvəsinin ixtisas Tarixi-xronoloji aspektdən yanaşdıqda görmək səviyyəsinə, məhsuldarlığına və innovativliyinə olar ki, idxaləvəzetmə modeli 1950-60-cı illərdə, istinadla formalaşır. ixracyönümlülük isə 1980-ci illərdən sonra 4) İşçi qüvvəsinin ucuzluğu uzunmüddətli dövr populyarlıq qazanmışlar. üçün keçərli deyildir. İqtisadi prosesin gedişində Yönüm fərqliliklərinə baxmayaraq, hər iki model “ucuzluq” tədricən aradan qalxır. Əks-təqdirdə işçi üçün əsas məsələ sənayeləşmə məsələsidir. Sadəcə qüvvəsinin təkrar istehsalı prosesində problemli olaraq, sənayeləşmə prosesinin idxaləvəzetmə situasiyaların meydana çıxması qaçılmaz olacaqdır. modelində daxili tələbə istinadla həyata keçirilməsi İndustrializmә qәdәrki dövr İndustrial dövr Postindustrial dövr 70- istənilir, ixracyönümlülükdə isə xarici tələbə (ixracın strukturunun dəyişməsi: xammaldan emal sənayesi 60- «üçüncü sektor məhsullarına keçid) adekvat olan yanaşma sərgilənir. 50- Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bəzi araşdırmalarda

40- bu sıraya üçüncü modeli də daxil edirlər (inno- vasiyaya yönümlü model).(6;292) İnnovasiyaların 30- «ikinci» sektor mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi şübhəsizdir. Lakin 20- onu əvvəlki iki modellə bir sıraya qoymaq düzgün «birinci» sektor deyildir. O, həmin iki model kimi özü özündə 10- «dördüncü» sektor mövcud olan deyil, əksər inkişaf modellərinin 0 İqtisadiyyatın sektorları üzrə məşğulluğun strukturu (%) funksional məzmununda yer alandır. Bu aspektin Zaman mövcudluğu və inkişaf səviyyəsi inkişaf modellərini oxşar məzmuna gətirən, yəni universal “örtüyə” Şəkil 4. Klark-Fişer modeli bürüyən əsas amildir. İnkişafın irxracyönümlü, yoxsa idxaləvəzetmə Beləliklə, digər şərtlərin dəyişmədiyi modelinin tətbiqi ilə əksər tədqiqatçılar tərəfindən təqdirdə ixracyönümlülük də ixaləvəzetmə kimi, dəstəklənən seçim birincinin üzərinə düşür. Və bu uzunmüddətli dövr üçün “yararsız” hala düşür. seçimin əsaslandırma tipi də qəbul olunandır: xarici Müasir situasiyanın sistemli təhlili, amillər komp­ bazarlara çıxış olmadan idxaləvəzetmə modeli leksinin bu günə formalaşmış kombinasiyasına isti- uzunmüddətli dövr üçün effektiv deyildir. Bu deyi­ nadla birmənalı olaraq inkişafın indiki mərhələsində

39 daxili bazara istiqamətlənmə daha prioritet səslənir. various theoretical currents in chronological order, Yəni: and comprehensively analyzes the methodologi- – Daxili bazarın ekstensiv böyüməsi (regional cal basis. The research process is based entirely on inteqrasiya vasitəsi ilə). the use of a pragmatic method. The main purpose – Məcmu tələbin artımı, eləcə də infrastrukturun of the article is to adequately explain the teleologi- inkişafı hesabına bazarın intensiv genişlənməsi; cal meaning of the concept of development and to – Əks-inhisarlaşma, siyasətinin (xarici bazarlar reveal the analogy between the methods of substan- istisna olmaqla) radikal formada tətbiqi; tiation of theoretical diversity. Geoiqtisadi yanaşma prizmasından inkişaf modelləri ilə iqtisadiyyatın sektorları arasında Keywords: development, evolution, synergetics, birbaşa bağlılıq mövcuddur. Belə modellər sektor growth, cycle, quality. dəyişikliyinin (aqrar→sənaye→xidmət) ardıcıllığını özündə ehtiva edir. Məsələn, Klark-Fişer modeli bu ЭВОЛЮЦИЯ ТЕОРЕТИЧЕСКИХ Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal anlamda daha çox populyarlıq qazanmışdır. ПОДХОДОВ К ЭКОНОМИЧЕСКОМУ Bu model – ümumiqtisadi inkişaf prosesində yeni РАЗВИТИЮ iş yerlərinin yaradılması aspektindən iqtisadiyyatın Байрамов Вугар Автандил оглы, müxtəlif sektorlarının əhəmiyyətlilik dərəcəsinin Доктор философских наук, доцент. dinamikasının nəzəri cəhətdən əsaslandırır. Институт экономики Национальной Академии Наук Азербайджана, Açar sözlər: inkişaf, təkamül, sinergetika, artım, Ведущий исследователь tsikl, keyfiyyət. В статье исследуются этимология феномена развития и концептуальные представления ƏDƏBIYYAT SİYAHISI различных теоретических течений в 1. E.Emil; E.J.Feser. Understanding Local Eco- хронологическом порядке, всесторонне nomic Development/Putqers University. 1999 анализируются методологические основы. 2. И.Шумпетер. Теория економического Процесс исследования полностью основан развития. М; Прогресс; 1982 на использовании прагматического метода. 3. Y.Hayami. Development Economics: From the Основная цель статьи - адекватно объяснить poverty to wealth of Nation. Oxford; 1997. p.11 телеологический смысл концепции развития и 4. Н.Н.Моисеев. Человек и неосфера. М:1990; выявить аналогию между методами обоснования с.44 теоретического разнообразия. 5. Н.Д.Кондратьев. Суздальские письма. — М.: Экономика, 2004. — 879 с Ключевые слова: развитие, эволюция, 6. П.Р.Кругман; Международная экономика. синергетика, рост, цикл, качество. 5-е издание. СПб, 2003, с.292

EVOLUTION OF THEORETICAL APPROACHES TO ECONOMIC DEVELOPMENT Bayramov Vugar Avtandil oglu, Doctor of Philosophy in Economics, Associate Professor. Institute of Economics of the Azerbaijan National Academy of Sciences, Leading researcher SUMMARY The article examines the etymology of the devel- opment phenomenon and the conceptual views of

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 40 GEOSTRATEGİYA

UOT: 336.225.1: 657.6.012.16

KAMRAN ABBASOV İQTİSADİYYATDA ŞƏFFAFLIĞIN Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin dissertantı ARTIRILMASINDA VƏ E-mail: [email protected] HESABATLILIĞIN DÜRÜSTLÜYÜNÜN TƏMİN EDİLMƏSİNDƏ AUDİT FUNKSİYALARININ ROLUNUN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən tədbirlərinə olan diqqəti özündə ehtiva edir” [1]. sonra iqtisadi inkişaf modelinin formalaşdırılması Hesab edirik ki, bu fikirlərdə yer almış müddəalar və gücləndirilməsi istiqamtində davamlı işlər müasir dövrümüzün iqtisadi inkişaf proseslərində görülmüşdür. Bu sahədə dövlətin təkmilləşdirilmiş auditin roluna və onun funksiyalarına daha böyük iqtisadi siyasəti hazırlanmış və müasir dövrün zərurətin, ehtiyacın olduğunu özündə əks etdirən tələbləri də nəzərə alınmaqla, daim zəruri əsaslandırılmış ifadəsidir. Məhz iqtisadi proseslərin tədbirlərin görülməsi diqqət mərkəzində saxlanılır. və ölkədəki maliyyə resurslarından istifadənin İqtisadiyyatın səmərəliliyinin artırılması, iqti- şəffaflığının təmin olunması nəticəsində daha sadi sistemin işləkliyinin və şəffaflığının təmin geniş mənbələrə malik vergiqoyma bazalarının olunması vacib məsələlər kimi xarakterizə müəyyənləşdirilməsi, iqtisadiyyatda səmərəlilik edilirlər. Məhz bu məsələlərin maksimum tələb göstəricilərinin dürüstlüyünə əlverişli şəraitin olunan səviyyədə həyata keçirilməsi mühasibatlıq yaradılması, iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin işlərinin və hesabatlarının dürüstlüyünə imkan işlərində şəffaflığın maksimum prioritetliyə verən qanunvericilik bazasının formalaşdırılması, çevrilməsi proseslərinin sürətlənməsi diqqət çəkir. maliyyə hesabatlarının şəffaflığı üçün əsaslı Ölkənin müxtəlif iqtisadiyyat sahələrində, həmçinin zəminin yaradılması, vergi sisteminin mütərəqqi iqtisadi islahatların dərinləşdiyi bir şəraitdə, milli və şəffaf olmasının nəticəsində ölkəmizdə iqti- iqtisadiyyatın neftdən asılılığının azaldılması sadi proseslərin səmərəliliyi ildən-ilə artmaqdadır. istiqamətində aparılan tədbirlərin əhatəsinin Şübhəsiz bu proseslərdə, ilk növbədə iqtisadiyyatda genişləndiyi bir dövrdə audit sisteminin və audit şəffaflığın əhəmiyyətli səviyyədə artımında auditin fəaliyyətinin gücləndirilməsi mühüm amillərdən müstəsna rolu vardır. Akademik Z.Ə.Səmədzadə biri kimi qiymətləndirilir. hesab edir ki: “Son dövrlər ölkəmizdə keçirilən Hələ, müstəqilliyin bərpasından sonrakı ilk iqtisadi islahatlar, yenidənqurma və quruculuq dövrlərdə iqtisadiyyatın prioritet sahələrinin inkişaf işləri, hesabatlılıq və şəffaflıq sahəsində aparılan etdirilməsində və ölkənin iqtisadi siyasətində işlərin əhəmiyyəti artıb. Azərbaycanda iqtisadi şəffaflıq amili və təhlükəsizlik məsələləri ön islahatların yeni mərhələsinin başlanması ilə gərgin plana çıxmışdır. O dövrdə “kölgə iqtisadiyyatı” işlər aparılıb. Strateji yol xəritəsi mühüm funda- məsələləri milli iqtisadi təhlükəsizlik üçün ciddi mental sənəddir, iqtisadi inkişafın, sosial həyatın qorxu və təhlükə yaratmışdı, vergidən yayınmalar bütün sahələrini əhatə edir. Azərbaycanda dövlət həddindən çox idi, əksər kiçik və orta müəssisələrdə nəzarət sistemi uğurla davam etdirilir, sistemin mühasibatlıq işləri belə təşkil olunmamışdı, uçot təkmilləşdirilməsi istiqamətində cəsarətli addımlar məsələlərinə münasibətdə intizamsızlıq hökm atılır. Strateji yol xəritəsi hesabatlılıq və şəffaflıq sürürdü. Belə bir dövrdə ulu öndər Heydər Əliyev

41 ölkə iqtisadiyyatının potensialının gücləndirilməsi, keçirilməsi ilə bağlı proseslərin hüquqi baxımdan iqtisadi siyasətdə şəffaflığın təmin olunması və tənzimlənməsi istiqamətində mühüm addımlar iqtisadi təhlükəsizlik amillərinin prioritetliyinə atılmış, audit xidməti üzrə sahibkarlıq fəaliyyətinin diqqətin artırılmasnı vacib hesab etmişdir. Belə təşkili ilə hüquqi əsaslar təmin olunmuş, təsərrüfat ki: “Müstəqil Azərbaycan dövlətinin banisi ulu subyektlərində müqavilə əsasında maliyyə- öndərimiz Heydər Əliyevin dövlət quruculuğu təsərrüfat fəaliyyəti sahəsində yoxlama, ekspertiza, siyasətində şəffaflığın artırılması daim diqqət təhlil aparmaq və yazılı rəy vermək, mühasibat mərkəzində saxlanılan məsələlərdən biri olmuşdur. uçotu qurmaq, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünü Hələ yenidən Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə təsdiq etmək və auditorun peşə fəaliyyətinə qayıtdığı ilk vaxtlar dövlətin iqtisadi və siyasi uyğun olaraq, maliyyə-təsərrüfat sahəsində digər əsaslarının təhlükəsizliyi, vətəndaşların mülkiyyət xidmətlərin göstərilməsində auditor xidmətinin hüquqları əleyhinə cinayətlər, maliyyə-kredit rolu və funksiyaları müəyyənləşdirilmiş, audi- fırıldaqları və iqtisadi xarakterli başqa pozuntu- tor xidmətinin bir tərəfdən sərbəst auditor və Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal lar çoxalaraq, cəmiyyəyt üçün təhlükəli bir həddə ya auditor təşkilatı, digər tərəfdən isə sifarişçi gəlib çatdığı bir dönəmdə ulu öndər 1993-cü il arasında bağlanmış və yoxlamanın məzmununu, dekbarın 8-də keçirilən müşavirədə çıxış edərkən aparılması müddətlərini, məsləhət xidmətlərinin demişdir: “Respublikamız ağır bir dövr keçirir, həcmini, ödəniş məbləği və qaydasını, eləcə də iqtisadiyyat böhran vəziyyətindədir. Maliyyə bizim tərəflərin məsuliyyətini nəzərdə tutan müqavilə üçün əsaslı bir sahədir. Əgər bu sahədə işləyən əsasında göstərilməsi mexanizmləri hüquqi şəxslər ayrı-ayrı kooperativlərin, assosiasiyaların, əsaslarla tənzimlənmiş və ölkədə audit institutu- şirkətlərin mənafeyini, yaxud da onlarla əlaqəli nun inkişaf etdirilməsi üçün zəruri hüquqi baza olaraq öz şəxsi mənafelərini ölkənin, xalqın, yaradılmışdır [3]. dövlətin mənafeyindən üstün tutursa və cürbəcür Auditor xidməti və fəaliyyəti maksimum qeyri-qanuni yollarla gedirlərsə, bütün bunlar qərəzsiz prisipləri, obyektiv yanaşmaları özündə dəhşət doğurur və bir daha sübut edir ki, son illərdə ehtiva edir. Auditor tərəflərin maraqlarını yox, respublika iqtisadiyyatının, çox mühüm sahə olan mühasibat uçotu və maliyyə intizamı prinsiplərini, maliyyənin dağılmasının, böhran halına düşməsinin meyarlarını, bunlarla bağlı qanunvericiliyin səbəbləri də birinci növbədə buradadır” [2]. Sonrakı tələblərini, normativ aktları əsas götürməlidir. Audi- illərdə ölkə iqtisadiyyatının sabitləşdirilməsi, tor prinsipial olaraq qanundan kənar heç bir hala makroiqtisadi və makromaliyyə sabitliyinin yol verməməli və bunun üçün şərait yaratmamalıdır. təmin olunması vəzifələrinin reallaşdırılmasında Dünya təcrübəsində də audit institunun inkişaf konseptual yanaşmaların ulu öndərin bu tarixi etdirilməsi və peşəkarlıq standartlarının qərəzsiz fikirləri və dedikləri ilə bilavasitə bağlı olduğunun olması vacib baza şərtləri kimi qəbul olunmuşdur. şahidiyik. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində Bunlar öz əksini 1977-ci il 17-26 oktyabrda qəbul şəffaflığın təmin olunması üçün audit institutu- olunmuş Nəzarətin Rəhbərlik Prinsiplərinin Lima nun inkişaf etdirilməsinə böyük önəm verilmiş, Bəyannaməsində tapmışdır [4]. Bu bəyannamənin ölkədə auditor fəaliyyətinin qanunvericilik bazası qəbulundan sonra dünya səviyyəsində auditin gücləndirilmiş, auditorların qərəzsiz və müstəqil ümumi fəaliyyət prinsipləri onun müxtəlif formaları fəaliyyəti üçün tələb olunan şərait yaradılmışdır. üzrə standartlar toplusu hazırlanmış, onların Korporativ idarəetmə sistemində, müəssisə və təkmilləşdirilməsi təmin edilmiş və ümumilikdə təşkilatlarda audit xidmətlərinin və şöbələrinin beynəlxalq təcrübədə, dünya ölkələrində iqtisadi yaradılması prosesləri ön plana keçmişdir. Belə proseslərdə şəffaflıq və hesabatlılıq prinsiplərinə ki, 16 sentyabr 1994-cü ildə “Auditor xidməti önəm xeyli artmış, firma və müəssisələrdə haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu şəffaflığın gücləndirilməsi, nəzarət prinsiplərinin qəbul edilmişdir. Həmin qanunla auditor xidmətinin mühümlüyü daha çox diqqət mərkəzinə düşmüş və təşkili, audit institunun formalaşdırılması və audit xidmətinin əhəmiyyəti yüksəlmişdir. inkişaf etdirilməsi, audit fəaliyyətinin həyata Qeyd edək ki, ölkəmizdə şəffaflığın

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 42 GEOSTRATEGİYA artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizənin genişləndirilməsi və s. daha çox vacib hesab olu- gücləndirilməsi istiqamətində konseptual nur. İqtisadi sahədə, özəlləşdirmə və sahibkarlığın yanaşmalar formalaşdırılmışdır, bunlarla bağlı inkişafına yönəldilən maliyyə resurslarından, inves- olaraq dövlət səviyyəsində zəruri tədbirlər görülmüş tisiyalardan səmərəli istifadə edilməsi məsələlərinin və Milli Strategiya işlənib hazırlanmış, təsdiq nəzarətdə saxlanılması tələb edilir. Eyni zamanda, edilmişdir. Belə ki, ölkə Prezidentinin 28 iyun maliyyə axınlarının hərəkətinin izlənməsi, on- 2007-ci il tarixli sərəncamı ilə bu barədə müvafiq lardan təyinatı üzrə istifadə edilməsinə məsul tapşırıqlar verilmiş və “Şəffaflığın artırılması və orqanların, müəssisə və təşkilatların fəaliyyətlərində korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strate- təşəbbüskarlığın artırılması və şəffaflığın giya” təsdiq olunmuşdur [5]. Bu strategiyada təmin edilməsi məsələləri diqqət çəkir. Aktual mühüm məsələlər sırasında dövlət orqanlarının məsələlərdən biri də dövlət satınalmaları ilə bağlı fəaliyyətində şəffaflığın artırılması, hesabatlılığın keçirilən tenderlərin şəffaflığının təmin olunması və məsuliyyətin yüksəldilməsi, korrupsiyaya qarşı və tender komissiyalarının fəaliyyətində şəffaflığın mübarizədə beynəlxalq təcrübənin təmin olunması, maksimum prioritet kimi qəbul edilməsidir. iqtisadiyyatın inkişafı, maksimum əlverişli biznes İqtisadi siyasətdə və iqtisadi fəaliyyət şəraitinin yaradılması və xarici investorlar üçün subyektlərinin işində hesabatlılığın təmin olunması cəlbedici mühitin formalaşdırılması yer almışdır. və şəffaflığın gücləndirilməsi vacib amillərdən Bu məqsədlə, müəssisə və təşkilatların, o cümlədən hesab olunur. Buna görə də hər bir dövlət ölkədə dövlət strukturlarının və orqanların şəffaf şəraitdə audit standartlarının hazırlayaraq qəbul etməli və işləmələrinin vacibliyi, audit təhlillərinin aparılması audit institutunun inkişaf etdirilməsi üçün tələb və nəzarət sisteminin gücləndirilməsi vacib hesab olunan işləri sistemli və ardıcıl şəkildə həyata olunmuşdur. “Audit xidmətinin təkmilləşdirilməsi keçirməlidir. Bu məqsədlə, audit institutunun əsas məqsədilə beynəlxalq audit standartlarının tam mexanizmlərinin və fəaliyyət istiqamətlərinin tətbiqinə keçilməsi, daxili audit xidmətinin və müəyyənləşdirilməsi, bunlarla bağlı prosesləri auditorların fəaliyyətinə dair nəzarət sistemlərinin tənzimləyən metodiki yanaşmalar və üslubların təkmilləşdirilməsi üzrə tədbirlər nəzərdə tutulur. hazırlanması, vacib normativ hüquqi aktların Audit təşkilatlarının korrupsiyaya qarşı mübarizə işlənməsi tədbirləri görülməlidir. Digər tərəfdən, aparan orqanlarla əməkdaşlığının gücləndirilməsi əvvəldə bildirdiyimiz kimi iqtisadi fəaliyyət və onların korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində prosesləri iştirakçılarının maliyyə hesabatlarında məsuliyyətlərinin artırılması istiqamətində və mühasibat üçotu sənədlərində şəffaflıq əsas tədbirlərin görülməsi təmin olunacaqdır” [6]. prinsiplərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir [7]. Audit təşkilatlarının səmərəli fəaliyyət göstərməsi, Maliyyə və iqtisadi sahələrdə dövlətin strateji bu istiqamətdə beynəlxalq təcrübədən daha fəal maraqları olduğundan maksimum şəffaflığın və şəkildə istifadə olunması, audit təhlillərinin və dürüstlüyün təmin olunmasında auditdən səmərəli yanaşmalarının dövrün tələbləri səviyyəsinə istifadənin təşkili ilə bağlı zəruri tədbirlərin qaldırılması, normativ hüquqi aktların yenilənməsi, həyata keçirilməsi reallaşdırılmalıdır. Maliyyə bu proseslərdə ictimai təşkilatların, o cümlədən mənbələrinin diversifikasiyalaşdırılmasında, qeyri-hökumət təşkilatlarının fəal iştirakının təmin bütün səviyyələrdə və ölkə regionlarında maliyyə olunması, iqtisadi subyektlərin illik hesabatların vəsaitlərindən təyinatı üzrə istifadənin səmərəli dürüstlüyünə nail olunması və onların dərc nəzarət mexanizminin formalaşdırılmasında audit edilməsi, korrupsiyaya və mütəşəkkil iqtisadi xidmətinin funksiyalarından istifadə edilməsi müm- cinayətə rəvac verən boşluqların və halların aradan kündür və dünya təcrüəsindən yanaşdıqda, audit qaldırılması, maliyyə resurslarından istifadə institutunun vasitəsilə dövlətin qarşısında duran bir proseslərində nəzarət mexanizmlərinin və müvafiq sıra strateji vəzifələrin reallaşdırılmasında, dövlətin strukturların fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, həyata keçirdiyi vacib funksiyaların, o cümlədən məmur–vətəndaş təmaslarının minimuma maliyyə resurslarının yığılması, ehtiyatlarının endirilməsi, elektron xidmətlərin tətbiqinin toplanması və onların yenidən bölüşdürlməsi

43 proseslərində mühüm nəzarət mexanizmlərini təmin və hədəflər, eyni zamanda maliyyə bazarının etmək mümkündür. Bu proseslərdə korrupsiyanın şəffaflığının artırılması məsələləri, ölkənin maliyyə və rüşvətxorluğun yaranmasına mane olan şəffaf bazarının dayanıqlılığının gücləndirilməsi, maliyyə mühitin formalaşdırılması vacib şərtlərdəndir. xidmətlərinin strukturunun genişləndirilməsi ilə Ölkə Prezidenti İlham Əliyevə görə: “Korrup- bağlı prioritetlər ölkə Prezidentinin 2016-cı il 6 dek- siya və rüşvətxorluğa qarşı daha ciddi mübarizə abr tarixi Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan aparılmalıdır. Bizim korrupsiyaya, rüşvətxorluğa Respublikasında maliyyə xidmətlərinin inkişafına qarşı mübarizə aparmağa böyük siyasi iradəmiz dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə verilmişdir [11]. var” [8]. Bu siyasi iradənin güc mənbəyi ölkədə həyata keçirilən ədalətli və şəffaf dövlət iqti- NƏTİCƏ sadi siyasəti və onun təşkilində ortaya qoyulan Qarşıda duran strateji məsələlər sırasında, səmərəli fəaliyyət mexanizmləridir. Beynəlxalq bir çox vacib mexanizmlərin hazırlanması və təcrübədən yanaşdıqda istənilən bir ölkədə şəffaflığı reallaşdırılması ilə bərabər, audit institutunun Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal yüksək olan maliyyə bazarları və maliyyə insti- fəaliyyətinin maksimum genişləndirilməsi, audit tutu formalaşdırılarsa, bu halda iqtisadiyyatın xidmətlərinin səmərəliliyinin artırılması və iqti- səmərəliliyini təmin etmək üçün əlavə imkanlar sadiyyatda şəffaflığın, həmçinin hesabatlılığın yaranar, eyni zamanda, iqtisadiyyatın məhsuldarlığı, dürüstlüyünün təmin olunmasında audit bu proseslərin iştirakçılarının qarşılıqlı maraqlarının funksiyalarının rolunun obyektiv qiymətləndirilməsi təmin edilməsi istiqamətində real zəmin təmin olunmalıdır. Bunlarla bağlı olaraq, bir sıra formalaşdırılar. məsələlər daha çox diqqət mərkəzində saxlanılmalı Şəffaflıq olmadığı halda iqtisadi cinayətlərin və tədbirlərin görülməsi təmin edilməlidir: artması gözlənilən bir prosesdir, bu isə sosial- –iqtisadiyyatda şəffaflığın artırılması və iqtisadi gərginliyi artırmaqla yanaşı, həm də qeyd hesabatlılığın dürüstlüyünün qorunmasının qanun- etdiyimiz kimi korrupsiyaya və rüşvətxorluq vericilik bazası daha da gücləndirilməli və bununla hallarının artmasına gətirib çıxarar. Korrupsiya bağlı beynəlxalq təcrübə əsas götürlməlidir; ölkə və cəmiyyət üçün çox təhlükəli bir bəladır –iqtisadiyyatda şəffaflığın artırılmasında və və bunun qarşısı sistemli şəkildə alınmazsa, hesabatlılığın dürüstlüyünün təmin olunmasında au- “kölgə iqtisadiyyatı” daha da geniş yayılar, ölkə dit funksiyalarının rolunun qiymətləndirilməsi daim əhalisinin yaşayış səviyyəsinin pisləşməsi baş verər diqqət mərkəzində saxlanılmalı və bununla bağlı və dövlət vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyi konseptual yanaşmalar formalaşdırılmalıdır; xeyli azalar. Bu amillər baxımından, “kölgə –ölkədə “kölgə iqtisadiyyatı”nın qarşısının iqtisadiyyatı”nın azaldılması proseslərində audit alınması, korrupsiya hallarının və rüşvətxorluğun sisteminin səmərəli fəaliyyəti önəmli rol oynaya minimuma endirilıməsi məqsədilə iqtisadi bilər və belə olduğu təqdirdə audit institutunun fəaliyyət subyektlərinin işində audit nəzarətinin inkişafının sürətləndirilməsi üçün daha geniş gücləndirilməsi, audit institutunun inkişaf perspektivlər açılacar [9]. Göstərilən amillər isə is- etdirilməsinə diqqətin artırılması təmin olunmalıdır lahatlar və şəffaflığın artırılmasına təkan verməklə, və s. eyni zamanda iqtisadi inkişafın dayanıqlılığına və dinamikliyinə əlavə imakanlar yaradır. Açar sözlər: iqtisadiyyatda şəffaflıq, iqtisadiyy- “Azərbaycanda həyata keçirilən müasir iqtisadi atda hesabatlılıq, audit funksiyaları, audit institutu, islahatların və demokratik dövlət quruculuğunun iqtisadiyyatda şəffaflığın artırılması, iqtisadiyyatda əsas atributlarından biri sosial-iqtisadi həyatın hesabatlılığın gücləndirilməsi, maliyyə intizamı, bütün sahələrində şəffaflığın təmin olunmasıdır. audit xidməti. Şəffaflığın artırılması və səmərəli nəzarət sis- teminin yaradılması iqtisadi inkişaf təminatının vacib şərtlərindən biri kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir” [10]. Bunlarla bağlı strateji məsələlər

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 44 GEOSTRATEGİYA ƏDƏBİYYAT SİYAHISI прозрачности и достоверности отчетности 1. Səmədzadə Z.Ə. Auditin rolu və şəffaflığın в экономике. С этой целью анализирована əhəmiyyəti barədə. 24.10.2017. http://www.samed- сущность аудиторских функций и их влияние на zade.az/az/pages/13/information/153. улучшение прозрачности. Раскрыты основные 2. Novruzov V.T. Heydər Əliyevin iqtisadi преимущества достоверности отчетности в siyasətində şəffafliq amili və təhlükəsizlik siyasəti обеспечении эффективности экономической yeni mərhələdə. http://www.respublica-news.az/im- деятельности. Отмечена важность улучшения ages/pdf/2020.05.08.pdf. финансовой дисциплины и эффективное 3. Auditor xidməti haqqında” Azərbaycan использование финансовых ресурсов в Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, 16 sentyabr экономических процессах. Подготовлены 1994-cü il, № 882. предложения и рекомендации по оценке роли 4. Лимская Декларация Руководящих аудиторских функций в обеспечении повышении Принципов Контроля. Лима, 17-26 октября 1977 прозрачности и достоверности отчетности в года. http://www.iia-ru.ru. экономике. 5. Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiyanın təsdiq edilməsi Ключевые слова: прозрачность в экономике, barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin отчетность в экономике, функции аудита, Sərəncamı. Bakı şəhəri, 28 iyul 2007-ci il, № 2292. институт аудита, повышение прозрачности в 6. Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya экономике, усиление отчетности в экономике, qarşı mübarizə üzrə Milli strategiya. Azərbaycan финансовая дисциплина, аудиторские услуги. Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 28 iyul tarixli 2292 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. SUMMARY 7. Novruzov V.T. İqtisadi siyasətdə şəffaflıq amili. Assessing the role of audit functions in improv- Azərbaycan.-01.09.2010.-S.4. http://www.anl.az/ ing transparency and accountability in the down/meqale/azerbaycan/2010/avqust/129645.htm. economy 8. Maliyyə və iqtisadi sahədə tam şəffaflıq təmin edilməlidir. 22.10.2015. http://www.azerbaijan- The assessment of the role of audit functions news.az. in ensuring increased transparency and reliability 9. “Kölgə iqtisadiyyatı”nın azaldılması audit of reporting in the economy is investigated in the sistemi üçün perspektivlər açacaq. 21 fevral 2019- article. The essence of audit functions and their cu il. https://vergiler.az/news/taxes/1112.html. impact on improving transparency are analyzed for 10. İslahatlar və şəffaflığın artırılması iqtisadi this purpose. The main advantages of reliability of inkişafı təmin edir. 20 may 2020. https://ikisahil.az/ reporting in ensuring efficiency of economic activ- post/islahatlar-ve-sheffafligin-artirilmasi-iqtisadi- ity are disclosed. The importance of improving inkishafi-temin-edir. financial discipline and effective use of financial 11. Azərbaycan Respublikasında maliyyə resources in economic processes is analized then. xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi. Proposals and recommendations to assess the role Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 of audit functions in improving transparency and dekabr tarixi Fərmanı ilə təsdiq olunmuşdur. accountability in the economy are given in the end of the article. РЕЗЮМЕ Оценка роли аудиторских функций в Key words: transparency in economy, reporting in обеспечении повышении прозрачности и the economy, audit functions, institution of audit, достоверности отчетности в экономике increasing transparency in the economy, strength- ening reporting in the economy, financial discipline, В статье исследованы оценка роли audit services. аудиторских функций в обеспечении повышении

45 UOT: 334.7: 332.02

RƏŞAD QARAYEV AZƏRBAYCANDA SAHİBKARLIĞIN Gəncə Dövlət Universitetinin doktorantı İNKİŞAFI VƏ BİZNESİN E- mail: [email protected] STİMULLAŞDIRILMASINDA DÖVLƏT DƏSTƏYİ MEXANİZMLƏRİNİN SƏMƏRƏLİLİYİNİN Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Müasir şəraitdə, xüsusilə Covid–19 investisiya-innovasiya mühitinin cəlbediciliyinin pandemiyasının təsirindən yaranan yeni bir dövrdə artırılması; 6) sahibkarlığın müxtəlif növlərinin Azərbaycanda sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi və formalarının stimullaşdırılması tədbirlərinin məsələləri və biznes mühitinin stimullaşdırılması görülməsi; 7) gənclərin və qadınların sahibkarlığa ilə bağlı suallar və məsələlər aktuallığı ilə diqqət marağın artırılmasının stimullaşdırılması; 8) mikro, çəkməkdədir. Xüsusilə, biznesin stimullaşdırılması kiçik və orta sahibkarlıq subyektlrəinin fəaliyyətinin istiqamətində dövlət dəstəyi mexanizmlərinin tənizmlənməsi tədbirlərinin görülməsi; 9) kiçik və səmərəliliyinin artırılması, bununla bağlı proseslərin orta sahibkarlıq sahəsində institutsional tədbirlərin adekvatlığının qiymətləndirilməsi, yeni şəraitdən or- aparılması və mərkəzi idarəetmə strukturunun taya çıxan tələblərə uyğun olaraq daha təsirli dövlət yaradılması; 10) sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul dəstəyi mexanizmlərinin inkişaf etdirilməsi vacib olan subyektlərin təsnifatlaşdırılması məsələlərə şərtlərdəndir. yeni yanaşmaların və meyarların təmin olunması; Qeyd etmək lazımdır ki, son onillikdə 11) mikro, kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi daim diqqət xarici iqtisadi fəaliyyət iştirakçılarına çevrilməsi mərkəzində olmuşdur. Dövlət tərəfindən nəinki proseslərinə diqqətin artırılması və bu sahədə ölkənin mərkəzi şəhərlərində, eyni zamanda region- ixracın stimullaşdırıllması və s. Bütün bunlar larda sahibkarlığın inkişafının intensivləşdirilməsinə sahibkarlığın inkişafına müsbət təsir göstərmiş imkan verən infrastruktur şəbəkəsi formalaşdırılmış, və bu istiqamətdə daha uğurlu nəticələrin əldə əsas etibarlı ilə sahibkarlığın dayanıqlı inkişafı edilməsinə şərait yaratmışdır. “Hazırda bu sahədəki və biznes proseslərin stimullaşdırılması siyasət sahibkarlığa dövlət himayəsinin sistem tədbirləri görülmüş, dövlət dəstəyi mexanizmləri şəkildə həyata keçirilməsinin, sahibkarlara dövlət müəyyənləşdirilmişdir. Bunlara növbətiləri aid etmək dəstəyi tədbirlərinin səmərəsinin yüksəldilməsinin olar: 1) sahibkarlığın inkişafını dövlət tərəfindən təmin edilməsinə yönəldilmişdir. Bu strateji xəttin yüksək dəstəyin olması və dövlətin iqtisadi reallaşdırılması istiqamətində ardıcıl tədbirlər siyasətində bunun nəzərə alınması; 2) sahibkarlıq həyata keçirilməkdədir. Sahibkarlığa dövlət maliyyə subyektlərinin fəaliyyətinə yersiz müdaxilələrin köməkliyi mexanizmi yaradılmış, bu mənbə kiçik aradan qaldırılması və yoxlamaların minimuma və orta sahibkarların maliyyə vəsaitlərinə olan endirilməsi və ya tamamilə dayandırılması; 3) tələbatının ödənilməsinin mühüm real mənbəyi kimi sahibkarlıq və biznes subyektlərinə güzəştli çıxış edir. Dövlət-sahibkar münasibətləri inkişaf kreditlərin verilməsi, onların maliyyə təminatlarının etdirilmiş, sahibkarlığın dövlət tənzimlənməsi sis- gücləndirilməsinə münbit şəraitin yaradılması; 4) re- teminin təkmilləşdirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli gionlarda fəaliyyət göstərən sahibkarlıq subyektlərinə addımlar atılmışdır” [1]. Eyni zamanda, Sahibkarlığa vergi güzəştlərinin müəyyənləşdirilməsi və Kömək Milli Fondunun vəsaiti sayəsində, ya vergilərdən azad olunması; 5) sahibkarlıq qeyd etdiyimiz kimi güzəştli maliyyələşdirmə subyektlərinin fəaliyyətlərinin səmərəli təşkili üçün mexanizmləri hazırlanmış və tətbiq olunmuşdur.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 46 GEOSTRATEGİYA Nəticədə müxtəlif sahibkarlıq sahələrində star- inkişafın sürətləndirilməsi uğurla təmin edir, tərəqqi tap layihələrinin hazırlanması və reallaşdırılması, prosesində özəl sektorun payını və rolunu artırmaqda aqroparkların və aqrar-sənaye parklarının sahibkarlığın inkişafına güclü təkan verir” [2]. yaradılması prosesləri sürətləndirilmiş, region- Bundan əlavə, Azərbaycan beynəlxalq səviyyədə larda istehsal və emal sahələrinin infrastrukturu islahatçı ölkə kimi diqqət mərkəzinə düşümüşdür gücləndirilmiş, onların inkişaf etdirilməsi prosesləri və təsadüfi deyildir ki, “Doing Business 2020” daha intensiv xarakter almışdır. Müasir heyvandarlıq hesabatında 190 ölkə içərisində 34-cü yeri tutmuşdur. kompleksləri istismara verilmiş, logistika mərkəzləri Maralqıdır ki, Azərbaycan dünya səviyyəsində 20 yaradılmış, yüksək texnologiyalar əsaslı kənd ən islahatçı ölkələr içərisindədir və bütün bunlar təsərrüfatı, meyvə və tərəvəz məhsullarının dövlətin sahibkarlığa, biznes mühitinin inkişafına emalı müəssisələri şəbəkəsinin formalaşdırılması göstərdiyi balanslı iqtisadi siyasətin, prioritetliyin təmin olunmuşdur. Bütün bunlar regionlarda və tətbiq etdiyi dövlət dəstəyi mexanizmlərinin əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasına, səmərəliliyinin ifadəsidir. 2019-ci il ərzində məşğulluğunun gücləndirilməsinə, daha dayanıqlı Sahibkarlığın İnkişaf Fondu vasitəsilə sahibkarlıq və layiqli iş yerlərinin yaradılmasına, mövcud subyektlərinə 450 milyon manat həcmində güzəştli sosial-iqtisadi problemlərin həllində yeni potensialın kreditlər verilmişdir. Bunların içərisində 857 formalaşdırılmasına imkan vermişdir. Sənaye kiçik və orta həcmli layihələr də yer almışdır və məhsullarının istehsalının genişləndirilməsi və bu layihələrin 74 %-i aqrar sektorun, başqa sözlə xüsusilə, ixracyönlü rəqabətqabiliyyətli məhsulların ölkə regionlarında fəaliyyət göstərən kiçik və istehsalının artırılması, milli brendlərin yaradılması orta sahibkarlıq subyektinin payına düşmüşdür. baxımından sənaye məhəllələrinin və sənaye Dövlət dəstəyi mexanizmlərinin səmərəliliyi artıq parklarının rolu artmaqdadır. Bir sözlə, artıq dünya səviyyəsində qeyd olunmaqdadır və bu- sahibkarlığın inkişafı ölkədə biznes mühitinin nunla əlaqədar ölkənin iqtisadçı alimlərinin də daha əlverişli mərhələyə keçməsində, biznesin müvaviq qiymətləndirilmələri və fikirləri vardır. stimullaşdırılmasına önəmli rol oynamaqdadır və AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun elmi şurasında bu proseslərdə dövlət dəstəyi mexanizmlərinin sahibkarlığın inkişaf meyillərinin müzakirəsində səmərəliliyi həlledici amil kimi qiymətləndirilməlidir. qeyd olunmuşdur ki: “Azərbaycanda davamlı iqti- Sahibkarlığın inkişafının intensivləşdirilməsi sadi inkişafın təmin edilməsində sahibkarlığın hesabına ölkə iqtisadiyyatının daha məhsuldar əlavə rolunun artırılması, xüsusilə kiçik və orta biznesin dəyər yaradan mənbələrinin formalaşdırılması, əsas hərəkətverici amilə çevrilməsi Prezident İlham maliyyə və vergiqoyma bazalarının genişləndirilməsi, Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən iqtisadi büdcənin gəlirlər hissəsinin neft fondu transferləri islahatların prioritet istiqamətlərindəndir. Ölkə Prezi- hesabına formalaşdırılması səviyyəsinin azaldılması, denti bəyan edib ki, Azərbaycan iqtisadi inkişaf, cidi ölkədə iqtisadi artımın dinamikliyinin təmin islahatlar yolundadır, islahatlar cəmiyyət tərəfindən olunması tədbirləri reallaşdırılmaqdadır. Digər yüksək qiymətləndirilir, Azərbaycan iqtisadiyyatının tərəfdən, yeni texnologiyaların tətbiqi sayəsində gələcəyi sahibkarlığın inkişafından asılıdır” [3]. istehsal proseslərinin məhsuldarlığı və səmərəliliyi Hesab edirik ki, sahibkarlığın inkişafına daha maksimum artırılmaqdadır. Bütün bunlar dövlətin güclü təkan verilməsi, sahibkarlıq və biznes sahibkarlığın inkişafına olan yüksək dəstəyi və subyektlərinin fəallığının artırılması proseslərində bu istiqamətdə davamlı dövlət iqtisadi siyasətinin özəl bankların rolu artırılmalı, tətbiq olunan dövlət olması ilə bilavasitə bağlıdır. “Bu gün hər bir sahib- dəstəyi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi təmin kar dərk edir ki, qüdrətli və müasir Azərbaycanın edilməli və bu mexanizmlərin daha çox mikro, inkişafı üçün Prezident İlham Əliyevin liderliyi kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinə şamil altında bizi hələ bir sıra mühüm vəzifələr gözləyir. edilməsinin prioritetliyi ön plana çıxarılmalıdır. Hazırda Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Eyni zamanda, bu qeyd olunan proseslərin daha da Azərbaycanın hərtərəfli inkişafında yeni mərhələ sürətləndirilməsi, səmərəliliyinin artırılması üçün yaşanır. Dövlət başçısının həyata keçirdiyi iqti- iqtisadiyyatda inhisarçılığın səviyyəsinin azaldılması sadi siyasətin əsas xarakterik xüsusiyyətləri onun tədbirləri görülməli, kölgə iqtisadiyaytına qarşı sosialyönümlü olması, habelə bütün problemlərin mübarizə gücləndirilməli, iqtisadi proseslərin həllində iqtisadi aspektlərin mövcudluğunun ön şəffaflığı xeyli artırılmalıdır. Məhz belə olduğu plana çəkilməsidir. Dövlət proqramlarının, fərman təqdirdə kiçik və orta sahibkarlığın ölkənin iqtisadi və sərəncamların icrası ölkədə gedən iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə və milli iqtisadiyyatın

47 dayanıqlılığının artırılmasına töhfəsi daha çox tinin stimullaşdırılmasına əlavə imkanlar yaratmış və ola bilər, bu isə ümumilikdə ölkə iqtisadiyyatının dövlət dəstəyi mexanizmlərinin fəal tətbiqi hesbına inkişafına yeni və güclü təkan verər. “Ölkəmizdə mikro, kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin ölkə yaradılan biznes mühiti, siyasi və makroiqti- iqtisadiyyatında rolu və payı artmışdır. sadi sabitlik Azərbaycanın regiondakı xüsusi Cədvəl 1-də 2015-2018-ci illərdə Azərbaycanda rolunu fərqləndirir. Bu baxımdan ölkəmizin hər bir mikro, kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin əsas vətəndaşının, sahibkarlığa meylli olan hər bir şəxsin makroiqtisadi göstəriciləri müqayisəli şəkildə təhlil öz potensialının reallaşdırılması üçün şərait yaradır. olunmuşdur. Bu gün yalnız iş yeri tapmaq deyil, eləcə də iş yeri Cədvəl 1-in təhlilinə baxsaq görərik ki, 2015- yaratmağa çalışan hər bir vətəndaşımız üçün dövlət 2018-ci illərdə Azərbaycanda kiçik və orta tərəfindən bir sıra alətlər, tədbirlər vasitəsilə müvafiq sahibkarlıq, o cümlədən 2018-ci ildən başlayaraq qanunvericiliyin tətbiqi yolu ilə dəstək verilir. Onun mikrosahibkarlıq tərəfindən yaradılan əlavə dəyərin nəticəsində hazırda kiçik və orta sahibkarlığın payı həcmi 2,63 dəfə artmış və 2018-ci ilin yekununda ÜDM-də 60 %-dir, büdcədə isə 50 %-dən bir qədər 9, 8 mlrd. manat təşkil etmişdir, əlavə dəyərdə payı Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal azdır” [4]. Amma, iqtisadçı ekspertlər və alimlərin isə həmin dövrdə 7,5 %-dən 13,4 %-dək, qeyri-neft fikirlərindən çıxış etsək, qeyd etmək lazımdır ki, sektorunda 10,9 %-dən 23,5 %-dək yüksəlmişdir. ölkədə kiçik və orta sahibkarlığın gücünün daha da Azərbaycanda sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi artırılması vacibdir və elə bir şərait yaradılmalıdır ki, bilavasitə biznes mühitinin yaxşılaşdırılması ölkədə istehsal olunan məhsulun azı 70%-i kiçik və ilə əlaqəlidir və bu halda, iqtisadi islahatların orta sahibkarlıq hesabına formalaşdırılmış olsun, bu dərinləşdirilməsi, ölkə səviyyəsində sahibkarlığın halda özəl sektorun rolu və payı ölkə iqtisadiyyatında dövlət tənizmlənməsi mexanizmlərindən daha daha əhəmiyyətli səviyyədə artar [5]. Son illərdə səmərəli istifadə olunması imkanları artır. ölkəmizdə sahibkarlığın inkişafında biznes mühi- Başqa sözlə, sahibkalığın stimullaşdırılması,

Cədvəl 1 Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin əsas makroiqtisadi göstəriciləri (2015-2018-ci illər)

2015 2016 2017 2018 S/s Göstәricilәr O cümlәdәn: O cümlәdәn: O cümlәdәn: O cümlәdәn Cәmi Cәmi Cәmi Cәmi Kiçik Orta Kiçik Orta Kiçik Orta mikro kiçik orta 01 Yaradılmış 3734,8 2932,5 802,3 3587,2 2928,0 659,2 3807,6 3051,9 755,7 9836,6 4467,8 1235,5 4133,3 әlavә dәyәr, mln. manat 02 İşçilәrin 284,0 87,6 196,4 281,0 100,9 180,1 290,1 101,9 188,2 283,4 35,0 76,1 172,4 sayı, min nәfәr 03 Orta aylıq 373,7 350,1 386,1 338,6 322,2 349,1 352,8 331,5 365,9 445,3 294,9 373,5 517,1 nominal әmәk haqqı, manat 04 Dövriyyә, 6122,1 4718,4 1403,7 5831,4 4666,1 1165,1 6269,6 4884,7 1384,9 17401,6 7082,9 2282,0 8036,0 mln. manat Әlavә 7,5 5,9 1,6 6,4 5,2 1,2 5,9 4,7 1,2 13,4 6,1 1,7 5,6 dәyәrdә payı, % 05 qeyri-neft 10,9 8,6 2,3 9,9 8,1 1,8 9,5 7,6 1,9 23,5 10,7 3,0 9,8 sektoru üzrә payı, % İşçilәrin 18,7 5,8 12,9 20,4 7,3 13,1 20,8 7,3 13,5 42,9 5,3 11,5 26,1 06 sayı, % qeyri-neft 19,1 5,9 13,2 20,9 7,5 13,4 21,3 7,5 13,8 45,0 5,6 12,1 27,3 sektoru üzrә payı, % İllik 11,9 9,2 2,7 6,6 5,3 1,3 6,0 4,7 1,3 20,9 8,5 2,7 9,6 07 dövriyyә, % qeyri-neft 18,8 14,5 4,3 9,0 7,2 1,8 8,6 6,7 1,9 37,7 15,4 4,9 17,4 sektoru üzrә payı, %

Qeyd: Cədvəl ARDSK-nın məlumatları əsasında hazırlanmışdır. http://stat.gov.az.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 48 GEOSTRATEGİYA müxtəlif dövlət dəstəyi mexanizmlərinin işlənib sonra da davam edəcək. Bu strateji yol xəritəsində hazırlanması və tətbiq edilməsi, yerli istehsalın biznes mühitinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı 11 genişləndirilməsi tədbirlərinin görülməsi, ixracyönlü sektoru əhatə edən konseptual məsələlərdə öz əksini məhsulların istehsalının motivasiyalaşdırılması tapıb” [7, s. 139]. Məhz həmin strateji hədəflərin və qeyri-neft ixracına görə stimullaşdırıcı icra proseslərinin sürətləndirilməsi hesabına ölkə mexanizmlərin müəyyənləşdirilməsi diqqət iqtisadiyyatının şaxələndirilməsi, qeyri-neft sekto- çəkir. Dövlət tərəfindən bütün bu istiqamətlərdə runun inkişafının intensivləşdirilməsi və bütövlükdə yeni yanaşmalar təmin edilməkdədir. Nəticədə milli iqtisadiyyatın neftdən asılılığının azaldılması Azərbaycan üçün və onun iqtisadiyyatının mövcud prosesləri maksimum intensivləşdirilməkdədir. ehtiyatlarının reallaşdırılması baxımından yeni Kiçik və orta sahibkarlıq səviyyəsində strateji istiqamətlər formalaşıb. “Bu istiqamətlər idxal­ hədəflər konkret olaraq ölkə Prezidentinin 06 dan asılılığın azaldılması, qeyri-neft əmtəə və dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə təsdiq xidmət ixracının genişləndirilməsi, qeyri-neft emal edilmiş “Azərbaycan Respublikasında kiçik və sənayesinin inkişafının sürətləndirilməsi, bizne- orta sahibkarlıq səviyyəsində istehlak mallarının sin bank kreditlərinə çıxışının genişləndirilməsi, istehsalına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə verilmişdir. dövlət investisiyalarının iqtisadi səmərəsinin [8]. Digər tərəfdən, Azərbaycanda sahibkarlığın artırılması, özəl investisiyaların dominant rolu- inkişafının intensivləşdirilməsi məqsədilə tədbirlər nun təmin edilməsi, kiçik və orta sahibkarlığın reallaşdırılmışdır və ölkə Prezidentinin 28 dekabr iqtisadi artımın başlıca qüvvəsinə çevrilməsi, 2017-ci il tarixli Fərmanı ilə İqtisadiyyat Nazirliyinin şəffaflığın yüksəldilməsi və “kölgə iqtisadiyyatı”nın tərkibində publik hüquqi şəxs statuslu “Azərbaycan səviyyəsinin minimuma endirilməsindən ibarətdir. Respublikasının Kiçik və Orta Biznesin İnkişafı Azərbaycanda koronavirus pandemiyası şəraitində Agentliyi” təşkil olunmuşdur [9]. onun iqtisadiyyata təsiri nəzərə alınaraq dərhal çevik dəstək proqramları həyata keçirilib və NƏTİCƏ sahibkarların dəstəklənməsi istiqamətində yeni Beləliklə, Azərbaycanda sahibkarlığın alətlər təqdim edilib. Bu alətlərə maddi dəstək, vergi inkişafında biznesin stimullaşdırılmasında dövlət güzəştləri və tətilləri, güzəştli kreditlərin verilməsi dəstəyi mexanizmlərində səmərəliliyin artırılması mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi aiddir” [6]. tədbirlərinin yaxın illərdə daha da genişlənəcəyini Qeyd olunan tədirlərin və dövlət dəstəyi proqnozlaşdırmaq mümkündür və bunun üçün bir mexanizmlərin ardıcıl şəkildə həyata keçirilməsi qrup məsələlər əsas arqumentlər kimi baxıla bilər: kiçik və orta sahibkarlığın inkişafında xüsusi –ölkəmizdə sahibkarlığın inkişafı, biznes mühi- önəm kəsb etmişdir və pandemiya şəraitində iş tinin yaxşılaşdırılması və sahibkarlıq subyektlərinə yerlərinin saxlanılması baxımından dövlət dəstəyi dövlət dəstəyinin sistemli şəkildə göstərilməsi mexanizmlərinin əhəmiyyətli rolu vardır. Bir çox məsələlərinə konseptual səviyyədə yanaşma təmin sahələrdə fəaliyyətin məhdudlaşdırılması, bəzi olunmuşdur; sahibkarlıq fəaliyyəti sektorlarında isə ümumiyyətlə, –sahibkarlığın inkişafında biznesin fəaliyyətin dayandırılması (məsələn, turizm sek- stimullaşdırılmasının səmərəliliyinin təmin edilməsi toru və s.) nəticəsində sahibkarlıq subyektlərinə məqsədilə dövlət dəstəyi mexanizmlərinin maksi- dövlət dəstəyinin göstərilməsi, o cümlədən mum ünvanlı olmasının vacibliyi diqqət mərkəzində maliyyə və maddi dəstəklərin edilməsi ölkəmizdə saxlanılmalıdır; sahibkarlığın inkişafına və onun sabitliyinin –sahibkarlıq fəaliyyətində mikro, kiçik və orta qorunmasına yönəldilən strateji dəstək tədbirləri kimi sahibkarlıq subyektlərinin rolunu və funksiyalarını qiymətləndirilməlidir. “Sahibkarlıq fəaliyyətinin nəzərə almaqla, daha təsirili dövlət dəstəyi dövlət tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsi və mexanizmlərinin müəyyənləşdirilməsi təmin əlverişli biznes mühitinin formalaşması istiqamətində olunmalıdır və s. islahatlar aparılmaqdadır. Azərbaycanda son illər həyata keçirilən iqtisadi islahatlar biznes mühi- Açar sözlər: sahibkarlıq, biznesin stimullaşdırılması, tinin daha da yaxşılaşdırılmasını, təşviq siyasətinin dövlət dəstəyi mexanizmləri, sahibkarlığın davam etidirilməsinin və institusional islahatları inkişaf problemləri, strateji yol xəritəsi, bi- əhatə edir. Makroiqtisadi sabitlik və infrastrukturun znes mühitinin yaxşılaşdırılması istiqamətləri, inkişafını dəstəkləməklə, dövlət biznes şəraitinin sahibkarlığın inkiaşfında dövlətin rolu, biznesin yaxşılaşdırılmasına öz töhfəsini verməyə bundan stimullaşdırılmasında dövlət dəstəyi.

49 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI существенного стимулирования бизнес-среды. 1. Sahibkarlığın inkişafı. https://azerbaijan.az/ Отмечена необходимость усиления механизмов related-information/139. государственной поддержки по повышению 2. Sahibkarlığın inkişafı iqtisadi artımın эффективности предпринимательства и бизнес- təminatıdır. 15.11.2019. http://www.azerbaijan-news. процессов. Подготовлены рекомендации и az/view-177540/sahibkarligin-inkisafi-iqtisadi-ar- даны предложения по оценке эффективности timin-teminatidir. механизмов государственной поддержки 3. AMEA İqtisadiyyat İnstitutunda Azərbaycanda и стимулированию бизнеса в развитии sahibkarlığın inkişafı meyilləri müzakirə olunub. предпринимательства Азербайджана. 2020. http://economics.com.az/index.php/tedbirler/ kreativ-iqtisadiyyat-klubu/item/1829-amea-izhtisadi- Ключевые слова: предпринимательство, yyat-institutunda-azaerbaydzanda-sahibkarl-zhh-n- стимулирование бизнеса, механизмы inkishaf-meyillaeri-muzakirae-olunub.html. государственной поддержки, проблемы развития 4. Kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı iqtisadiyy- предпринимательства, стратегическая Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ata yeni təkan verir. 2020.02.11. https://www.movqe. дорожная карта, направления улучшения az/news/iqtisadiyyat/152266.html. бизнес-среды, роль государства в развитии 5. Azərbaycanda “Gənclərin sahibkarlıq предпринимательства, государственная fəaliyyətinə dəstək” layihəsi icra olunmağa başlayıb. поддержка стимулирования бизнеса. 26/11/2018. https://eu4business.eu/az/news/azrbay- canda-gnclrin-sahibkarliq-faliyytin-dstk-layihsi-icra- olunmaga-baslayib. SUMMARY 6. Sahibkarlığın stimullaşdırılması, yerli istehsala EVALUATION OF EFFECTIVENESS dəstək, iqtisadi hədəflər. 7 iyul 2020. https://vergiler. OF MECHANISMS OF STATE SUPPORT az/news/taxes/9390.html. AND BUSINESS STIMULATION IN 7. Zeynalov M.H. Azərbaycanda biznes mühitinin ENTREPRENEURSHIP DEVELOPMENT yaxşılaşdırılması və sahibkarlığın inkişafı meyilləri // OF AZERBAIJAN İİ AMEA, “Xəbərlər”, 2017, №04, s.138-146. 8. Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta The effectiveness of mechanisms of state support sahibkarlıq səviyyəsində istehlak mallarının and stimulation of business in the development of istehsalına dair Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Azerbaijan’s entrepreneurship is investigated in the Respublikası Prezidentinin 06 dekabr 2016-cı il-cı il article. The essence and significance of the develop- tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. ment of entrepreneurship in the economic processes 9. Kiçik və orta sahibkarlıq sahəsində of the country are considered for this purpose. The idarəetmənin daha da təkmilləşdirilməsi haqqında need to significantly stimulate the business environ- Azərbaycan Respublikasının Prezdentinin Fərmanı, ment is justified. The importance to strengthen state Bakı şəhəri, 28 dekabr 2017-ci il. support mechanisms to increase the efficiency of entrepreneurship and business processes is analized РЕЗЮМЕ too. Recommendations and proposals to assess the ОЦЕНКА ЭФФЕКТИВНОСТИ effectiveness of state support mechanisms and stimu- МЕХАНИЗМОВ ГОСУДАРСТВЕННОЙ late business in the development of Azerbaijan’s ПОДДЕРЖКИ И СТИМУЛИРОВАНИЯ entrepreneurship are given in the end of the article. БИЗНЕСА В РАЗВИТИИ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В Key words: entrepreneurship, business stimulation, АЗЕРБАЙДЖАНЕ mechanisms of state support, problems of entrepre- neurship development, strategic road map, directions В статье исследована оценка эффективности of business environment improvement, role of the механизмов государственной поддержки state in entrepreneurship development, state support и стимулирования бизнеса в развитии of business stimulation. предпринимательства Азербайджана. С этой целью раскрыта сущность и значимость развития предпринимательства в экономических процессах страны. Обоснована необходимость

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 50 GEOSTRATEGİYA

UOT: 330.322: 330.341

ELNURƏ MƏMMƏDOVA AZƏRBAYCANDA İNVESTİSİYA Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin dosenti, iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru POTENSİALININ GÜCLƏNDİRİLMƏSİ E-mail: [email protected] VƏ İNFRASTRUKTURUN YARADILMASI PROBLEMLƏRİ Müasir dövrdə investisiya potensialının vam etdiyi bir şəraitdə, iqtisadi inkişaf proseslərinin gücləndirilməsi və bununla bağlı problemlərin həll sabitliyinin və məhsuldarlığının təmin olunması, edilməsi məsələləri kifayət qədər mürəkkəbləşmişdir. daha çevik iqtisadi mexanizmlərin hazırlanaraq Son onilliklərdə qlobal səviyyədə baş verən ciddi iqtisadi sistemə daxil edilməsi, investisiyaların problemlər və böhranlar, xüsusilə maliyyə böhranı, intensivliyinə imkan verən maliyyə sisteminin hazırda davam edən Covid – 19 pandemiyasının formalaşdırılması, maliyyə xidmətləri bazarının mənfi təsiri də investisiya potensialının təşkili, maliyyə resurslarından və investisiyalardan gücləndirilməsini məhdudlaşdıran və ləngidən istifadədə maksimum şəffaflığın yaradılması, bu əsas amillərdəndir. Dünya səviyyəsində iqti- sahədə olan hesabatların dürüstlüyünün təmin sadi fəaliyyət sahələrinin əhəmiyyətli hissəsinin, edilməsi, qanunvericilik aktlarının təkmilləşdirilməsi, xüsusilə xidmət sektorunun fəaliyyətindəki yeni işlək və stimullaşdırıcı qanunların hazırlanması, məhdudiyyətlər, ölkələrarası kapital axınının və investisiyaların cəlbi istiqamətində beynəlxalq investisiya hərəkətinin səmərəliliyindəki problemlər əməkdaşlığın gücləndirilməsi vacib məsələlər kimi yeni bir şərait formalaşdırmışdır. İnvestisiya xarakterizə olunurlar. fəaliyyəti daha çox dünyanın iqtisadi inteqrasiya Qeyd edək ki, ölkədə investisiya mühitinə baxımından nisbətən çevik fəaliyyət mexanizmlərinə təsir edən amillərin sistemli şəkildə öyrənilməsi, və əməkdaşlıq əlaqələrinə malik ölkələrdən ibarət dəyərləndirilməsi və milli maraqlardan çıxış etməklə, regionlarda, konfliktlərin və müharibələrin olmadığı investisiya potensialının işlək modelinin yaradılması ölkə qruplarında intensivdir və bütün bunlar təbii daha çox səmərə verə bilər. Belə ki, investisiya qəbul edilməlidir. Risklərin məhdudlaşdırılması potensialının gücləndirilməsi problemlərinin həlli və yatırılan investisiyaların səmərəli hərəkətinə, üçün zəriri işlər təşkil olunmalı, mövcud problemlərin onların qorunmasına lazım olan zəmanətlərin mahiyyəti açıqlanmaqla onların həlli istiqamətində verilməsi, uzunmüddətli dövrü əhatə edən inves- kompleks və sistemli tədbirlər görülməlidir. Belə tisiya yönəldilməsi mexanimzlərinin olması vacib olduğu təqdirdə, investisiyaların təmərküzləşdirilməsi şərtlərdəndir. və onlardan istifadə mexanizmlərinin səmərəliliyinin Başqa bir mühüm məsələ isə investisiya təmin edilməsi məsələlərinə daha çox önəm potensialının gücləndirilməsində mühüm əhəmiyyət verilməlidir [2]. Dünya təcrübəsindən yanaşdıqda, kəsb edən investisiya potensialının infrastrukturunun iqtisadiyyatın bu və ya digər sahəsinə investisiyaların yaradılması problemidir. İnvestisiya potensialının cəlb edilməsi üçün müvafiq infrastrukturun yaradılması və inkişaf etdirilməsi üçün beynəlxalq formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi tələb olunur. maliyyə qurumları və investisiyaların fəal cəlbində Məsələn, ağır sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsi maraqlı olan ölkələr arasında optimal fəaliyyət məqsədilə daha yüksək texnologiyaların cəlb mexanizmlərinin və əməkdaşlıq formalatlarının edilməsi, xərclərin optimallaşdırılması, məhsuldar ist- işlək alətləri olmalıdır [1]. Eyni zamanda, yeni ehsal güclərinin istismara verilməsi, bu məqsədlərlə tələblər və çağırışlar kontekstində, həmçinin əvvəldə daha çox birbaşa xarici investisiyaların cəlb edilməsi bildirdiyimiz kimi, dünyada baş verən iqtisadi, tələb olunur. maliyyə böhranlarının mənfi təsirinin hələ də da- Digər tərəfdən, investisiya mühitinin

51 səmərəliliyinin yüksəldilməsi və investisiya geniş miqyaslı tədbirlər həyata keçirilir, məqsədli fəallığının artırılması bütövlükdə milli iqtisadiyyatına dövlət proqramları reallaşdırılır, konsepsiyalar müsbət təsir göstərməklə bərabər, paralel olaraq və strategiyalar formalaşdırılır. Digər tərəfdən, maliyyə bazarının dinamikliyinə, daha geniş spektrdə ölkədə investisiya fəallığının gücləndirilməsi, maliyyə-kredit xidmətlərinin formalaşdırılmasında, investisiyaların cəlb edilməsinin intensivləşdirilməsi maliyyə-investisiya siyasətinin dövrün çağırışlarına proseslərini sürətləndirmək mümkündür. İnvestisiya uyğunlaşdırılmasında önəmli rol oynayır. Ölkə mühitinin əlverişli olması və cəlbediciliyinin iqtisadiyyatının daha məhsuldar artım mənbələrinin artması isə iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin və əlavə dəyər potensialının gücləndirilməsi, potensialının reallaşdırılmasına şərait yaradar [6]. iqtisadi fəallığın yüksəldilməsi, iqtisadi inkişaf İqtisadiyyatın manevrlik imkanlarının obyektiv hədəflərinə çatmağın təmin olunması məsələlərində şəkildə qiymətləndirilməsi, müxtəlif iqtisadiyyat də investisiya potensialının artırılmasının strateji sahələrinin investisiya mühitinin cəlbediciliyinin əhəmiyyəti vardır. Bütün hallarda ölkədə müa- yüksəldilməsi və bunlarla əlaqədar lazım olan Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal sir reallıqları nəzərə alan və dünya təcrübəsinə tədbirlərin görülməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. uyğunlaşdırılan dövlət investisiya siyasəti İnvestisiya resurslarının təmərküzləşdirilməsi, ondan formalaşdırılmalı, investisiya mühitinin cəlbedici istifadənin dövlət tənzimlənməsi mexanizmlərinin olması üçün zəruri tədbirlər həyata keçirilməlidir işlənib hazırlanması, tətbiq alətlərinin maksi- [3, c.62,]. Milli iqtisadiyyatın dayanıqlılığının mum səmərəli olması məqsədilə bu sahədəki yüksəldilməsi və ölkə iqtisadiyyatının artım tempinin problemlərin dərindən öyrənilməsinin təmin edilməsi, reallaşdırılması baxımından investisiya potensialının investisiyaların cəlbinə mane olan halların aradan gücləndiirlməsinə imkan verən investisiya qaldırılması diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. mexanizmlərinin hazırlanması və həyata keçirilməsi “İnvestisiyaların cəlb olunması və səmərəli istifadə üçün davamlı tədbirlər görülməli, müvafiq infrastruk- edilməsi problemlərinin həlli konseptual, sistemli tura yaradılmalıdır [4, c.6,]. Bu infrastruktura daxil metodoloji yanaşma olmadan, bazar iqtisadiyyatının olan istehsal obyektləri, digər mühüm elementlər qurulduğu Azərbaycanda investisiya proseslərinin ciddi şəkildə dəyərləndirilməli və bununla da ortada xüsusiyyətlərinə baxılmadan qeyri-mümkündür. Eyni olan reallıqlardan, iqtisadi və təbii resurslardan, zamanda, dövlətin investisiya siyasəti və investisiya səmərəli istifadənin təmin edilməsi etimalı daha da strategiyası üzrə perspektiv nəzəri müddəaların artar. və elmi cəhətdən əsaslandırılmış metodikaların Azərbaycanda investisiya potensialının işlənib hazırlanması, əlverişli investisiya mühi- gücləndirilməsi, bu məqsədlə daha sistemli tədbirlərin tinin formalaşdırılması ölkənin inkişafının iqtisadi görülməsi imkanları yüksək qiymətləndirilir. Belə əsaslarının möhkəmləndirilməsi üçün ilkin şərtlərinin ki: “Azərbaycana investisiya qoyuluşuna marağın yaradılmasının zəruri şərti hesab olunur” [7, s. 25]. getdikcə artması, həm də ölkəmizin siyasi cəhətdən Qeyd edək ki, son 15-20 il ərzində Azərbaycanda sabit olması, milli, dini və irqi tolerantlığı baxımından xarici investisiyaların daha intensiv cəlb edilməsi seçilməsi ilə bağlıdır. Yaradılan əlverişli biznes və in- mühitinin yaradılması, qanunvericiliyin və mövcud vestisiya mühiti Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə ölkə qanunlarının təkmilləşdirilməsi, sahibkarlıq etibarlı tərəfdaş kimi tanınmasına və ölkəmizə subyektlərində və biznes sahələrində əsassız investisiya qoyuluşunun cəlbediciliyinin artırılmasına yoxlamaların dayandırılması, bürokratiyanın imkan verir. Azərbaycanda ixracın və investisiyaların minimuma endirilməsi, iş adamlarının və xarici təşviqi fondu xarici investorlara və ölkəmizə investorların stimullaşdırılması, motivasiyaların sərmayə yatırmaq istəyənlərə əsaslandırılmış in- artırılması tədbirlərinin görülməsi öz müsbət vestisiya layihələrinin təqdir olunmasına da yüksək nəticələrini verməkdədir. Belə ki, iqtisadiyyatın diqqət yetirilir” [5]. İnvestisiya siyasətinə, inves- müxtəlif sahələrinə bütün mənbələrdən cəlb olu- tisiya mühitinin cəlbediciliyinə bu cür yanaşmalar nan investisiyaların ümumi həcmi 280-290 mlrd. nəticəsində son onilliklərdə iqtisadiyyatın müxtəlif ABŞ dolları həcmində qiymətləndirilir. Diqqəti cəlb sahələrinin mövcud potensialının reallaşdırılması edən məqamlardan biri də ondan ibarətdir ki, ölkə istiqamətlərində daha yüksək hədəflərə çatmaq üçün iqtisadiyyatına yönəldilən investisiyaların 50 %-dən

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 52 GEOSTRATEGİYA

30 29.9 27.3 25.8 25 21.6 20 17.6 19.5

15 14.2 15.2 14.2 14.7 10

5

0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Şəkil 1. Azərbaycanda bütün mənbələr üzrə iqtisadiyyata yönəldilən investisiyalar, 2010-2019-cu illər, mlrd. ABŞ dolları (ARSDK-nın məlumatlarına görə hazırlanmışdır – https://www.stat.gov.az/).

çoxu xarici investisiyaların payına düşür və ildən-ilə və daha təsirli tədbirlərin görülməsini zəruri edir. Bu bu investisiyaların strukturunda qeyri-neft təmayüllü məqsədlərlə ölkədə investisiyalardan səmərəli istifadə iqtisadiyyat sahələrinin xüsusi çəkisi artmaqdadır. edilməsinə müvafiq olaraq şəraitin və infrastrukturun Əgər, bütün mənbələr üzrə Azərbaycan yaradılması təmin edilməli, sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadiyyatına yönəldilən investisiyaların 2010-2019- tənzimlənməsi məsələlərinə mütləq şəkildə strateji cu illərdə təhlilinə nəzər salsaq görərik ki, bu dövr yanaşmalar müəyyənləşdirilməli, investisiya mühi- ərzində investisiyaların cəlbi heç də stabil xarakter tinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi mexanizmləri daşımamışdır. Məsələn, 2010-2014-cü illərdə ölkəyə işlənib hazırlanmalı, potensial və intizamlı investor- investisiyaların cəlbi və ümumilikdə investisiya lar üçün motivasiyalar artırılmalı, vergi güzəştləri qoyuluşu hər il artım nümayiş etdirmiş, 2014-cü ildə verilməlidir. Xüsusilə, birbaşa investisiyaların cəlbi pik səviyyəsinə çataraq 30 mlrd. ABŞ dollarına yaxın maksimum həvəsləndirilməlidir. “2000-2017-ci illər həcmdə qeydə alınmışdır, lakin sonrakı illərdə kəskin dövründə ölkənin qeyri-neft sektoruna toplam 10,9 azalmalar baş vermişdir. (bax: şəkil 1). mlrd. ABŞ dolları məbləğində birbaşa xarici investisi- Bunun əsas səbəbi dünya bazarlarında yalar daxil olub və bu həmin dövrdə qeyri-neft sek- enerjidaşıyıcıların, ilk növbədə neftin qiymətinin torunda yaradılan ümumi ÜDM-in 3,3 %-i qədərdir. kəskin şəkildə aşağı düşməsi, dünyada inves- İnvestorlar üçün daha həssas olan məsələlər, xüsusilə, tisiya resurslarının hərəkətində məhdudiyyətlərin dövlət idarəetməsində şəffaflığın və hesabatlılığın artması, dinamikliyin azalması və s. bu kimi artırılması, korrupsiy6anın aradan qaldırılması, iqti- amillərdən ibarətdir. Eyni zamanda, Azərbaycanda sadi azadlıqların genişləndirilməsi təmin edilməlidir” investisiyaların azalmasına səbəb olan amilləri də [8]. daha konkret qabartmaq mümkündür. Bunlara neft Növbəti illərdə ölkəmizdə iqtisadiyyatın maksi- ixracından ölkəyə daxil olan valyuta resurslarının mum diversifikasiyalaşdırılması, eyni zamanda Covid əhəmiyyətli səviyyədə azalması, milli valyutanın – 19 pandemiyasından yaranan ciddi problemlərin ikiqat devalvasiyası, maliyyə-kredit sistemindəki həll edilməsi istiqamətində daha məhsuldar iqtisadi qeyri-sabitlik, makroiqtisadi və makromaliyyə mexanizmlərin hazırlanması və həyata keçirilməsi silkələnmələrini aid etmək olar. Bütün bunlar dövlət baxımından maliyyə resurslarına, daxili və xarici səviyyəsində investisiyaların cəlbi və hərəkətinin investisiyalara tələbat xeyli artacaqdır. Digər tərəfdən, strateji aspektlərinin ciddi şəkildə nəzərə alınmasını əksər iqtisadiyyat sahələrinin fəaliyyətində yaranan

53 qeyri-sabitlik və məhdudiyyətlər, xidmət sekto- Açar sözlər: investisiya potensialı, investisiya runun iflis vəziyyətə düşməsi ölkə iqtisadiyyatının mühitinin cəlbediciliyi, investisiya potensialının manevrlik qabiliyyətinin yüksəldilməsi və iqti- gücləndirilməsi, investisiya potensialı infrastrukturu, sadi fəallığın bərpa edilməsi istiqamətində əlavə dövlətin investisiya siyasəti, birbaşa xarici inves- tədbirlərin görülməsini vacib edir. Hər tərəfdən tisiyalar, investisiya potensialının gücləndirilməsi qlobal təhdidlərin artması və iqtisadi imkanların problemləri. gücləndirilməsinə mane olan daxili və xarici amillərin fəallaşması, dünya ölkələri arasında inte- qrativ əlaqələrin qlobal böhranlar nəticəsində xeyli ƏDƏBİYYAT SİYAHISI deformasiyalara uğraması investisiya siyasətinə 1. Ocampo J.A. Capital Market Liberalization, və dövlət tərəfindən tətbiq olunan investisiya Globalization, and the IMF // Capital Market Lib- strategiyasına təsir göstərməkdədir. Eyni zamanda, eralization and Development. New York: Oxford müasir reallıqlar baxımından investisiya potensialının University Press, 2008, p. 76-100. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal gücləndirilməsi üçün daha səmərəli mexanizmlərin 2. Голещихин О.С. Прямые иностранные işlənməsi, mövcud problemlərin həlli yollarının инвестиции и экономическое развитие // müəyyənləşdirilməsi tələb olunur. Российское предпринимательство. – 2012. – Том Azərbaycanda yaxın və uzaq iqtisadi inkişaf 13. – № 24. – c. 21-26. perspektivləri və hədəfləri əsas götürülməklə, inves- 3. Седаш Т.Н., Бирюков А.В. Использование tisiya potensialının gücləndirilməsi və infrastruk- turunun yaradılması problemlərinin həlli yolları зарубежного опыта для повышения müəyyənləşdirilməlidir. Digər tərəfdən, ölkənin конкурентоспособности и инвестиционной investisiya siyasətinin priortiet vəzifələri sırasında привлекательности российских регионов // qeyri-neft sektoru sahələrinə investisiyaların cəlb Финансы и кредит. – 2013. №38 (566), – c. 59-65. edilməsi problemlərinin həlli ilə bağlı məsələlərə 4. Афонцев С.А. Мировая экономика в поисках daha çox yer verilməlidir: новой модели роста // Мировая экономика и –investisiyaların cəlbi, onlardan istifadənin международные отношения – 2014. № 2, – c. səmərəliliyinin artırlması, bütövlükdə ölkədə in- 3–12. vestisiya potensialının gücləndirilməsi və bunlarla 5. Azərbaycanın investisiya mühiti dünyada əlaqədar olaraq müvafiq, həm də dünya standartlarına yüksək qiymətləndirilir. 2020. http://xalqqazeti.com/ uyğun şəkildə infrastrukturun yaradılması az/news/33873. problemləri həll edilməlidir; 6. Azərbaycan Respublikasının investisiya mühiti –ölkənin neftqaz sektoru ilə yanaşı, qeyri-neft haqqında. https://www.economy.gov.az/article/ sektorunun müxtəlif sahələrinə birbaşa xarici azerbaycan-respublikasinin-investisiya-muhiti-haq- investisiyaların cəlb edilməsi məqsədilə beynəlxalq qinda/21336#. səviyyədə potensial investorlarla və investisiya 7. Vəliməmmədov M.Ş. Azərbaycanda investisiya kompaniyaları ilə səmərəli əməkdaşlıq əlaqələri yaradılmalı, onların ölkəmizə fəal şəkildə gəlmələri mühiti və dövlət tənzimlənməsinin müasir vəziyyəti məqsədilə əlverişli investisiya mühiti təşkil edilməli, // Azərbaycanın İqtisadi və Sosial Araşdırmalar cəlbedici vergi güzəştləri müəyyənləşdirilməlidir; Jurnalı, Volume 4, Number 4/İl 4, Say 4, 2017.–s. –dövlət-özəl sektor formatında investisiyaların 25-34. təşviqi və cəlbi istiqamətində daha çox fayda 8. Mehdiyev A. Azərbaycana birbaşa xarici inves- verə biləcək əməkdaşlığın təmin edilməsi diqqət tisiyalar: mövcud durum və problemlər. 26.10.2018. mərkəzində saxlanılmalı, investisiyaların səmərəli https://fed.az/az/investisiya/azerbaycana-birbasa- hərəkətinə mane yarada biləcək halların aradan xarici-investisiyalar-movcud-durum-ve-problemler- qaldırılması tədbirləri görülməli, bu proseslərdə meqale-40060. maksimum şəffaflıq təmin olunmalı, hüquqi mexanizmlərin işləkliyi və stimullaşdırıcı xüsusiyyətləri ön plana çəkilməlidir və s.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 54 GEOSTRATEGİYA РЕЗЮМЕ too. The improvement of the existing mechanisms for Проблемы создания инфраструктуры и investment activities and the formation of investment усиления инвестиционного потенциала в potential in the country are considered. The need Азербайджане to strengthening international cooperation to attract В статье исследованы проблемы direct investment in non-oil sectors of the economy создания инфраструктуры и усиления is noted. The dynamics of investment investments in инвестиционного потенциала в Азербайджане. the economy by all sources in recent years is ana- С этой целью анализирована сущность lyzed then. Proposals and recommendations on the процессов формирования инвестиционного problems of creating infrastructure and strengthening потенциала с учетом новых вызовов и of investment potential in Azerbaijan are given in the трансформаций. Исследована важность создания end of the article. высокотехнологичной инфраструктуры по обеспечению инвестиционной привлекательности Key words: investment potential, attractiveness of и мотивации потенциальных инвесторов. investment environment, strengthening of investment Рассмотрено совершенствование существующих potential, infrastructure of investment potential, in- механизмов по ведению инвестиционной vestment policy of the state, foreign direct investment, деятельности и формированию инвестиционного problems of strengthening of investment potential. потенциала в стране. Отмечена необходимость усиления международного сотрудничества по привлечению прямых инвестиций в ненефтяной секторы экономики. Анализирована динамика инвестиционных вложений в экономику по всем источникам за последние годы. Подготовлены предложения и рекомендации по проблемам создания инфраструктуры и усиления инвестиционного потенциала в Азербайджане.

Ключевые слова: инвестиционный потенциал, привлекательность инвестиционной среды, усиление инвестиционного потенциала, инфраструктура инвестиционного потенциала, инвестиционная политика государства, прямые иностранные инвестиции, проблемы усиления инвестиционного потенциала.

SUMMARY Problems of creating infrastructure and strength- ening investment potential in Azerbaijan The problems of creating infrastructure and strengthening of investment potential in Azerbaijan are investigated in the article. The essence of process- es of investment potential formation taking into ac- count new challenges and transformations is analyzed for this purpose. The importance of creating high- tech infrastructure to ensure investment attractiveness and motivation of potential investors is investigated

55 UOT: 338.431:004

GÜLSÜM BƏDİRZADƏ AZƏRBAYCANDA AQRAR SAHƏDƏ Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin doktorantı İNFORMASİYA-KOMMUNİKASİYA E-mail: [email protected] TEXNOLOGİYALARININ TƏTBİQİNİNİN QANUNVERİCİLİK BAZASININ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Son illərdə Azərbaycanda iqtisadiyyatın imkanlarının formalaşması ilə bağlıdır. Məlumdur şaxələndirilməsi, qlobal iqtisadi çağırışlara ki, bu istiqamətdə müəyyənləşdirilən məqsəd və uyğun olaraq milli iqtisadiyyatın strukturunun vəzifələr, strateji hədəflər ölkə Prezidentinin 6 təkmilləşdirilməsi, onun rəqabətqabiliyyətinin dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş artırılması və dayanıqlılığının yüksəldilməsi “Azərbaycan Respublikasında telekommunikasiya istiqamətində strateji hədəflərin reallaşdırılması və informasiya texnologiyalarının inkişafına prosesləri gedir. Perspektiv iqtisadiyyat sahələri dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə öz əksini tapmışdır üzrə yaxın və uzunmüddətli dövrü əhatə edən [1]. Artıq ölkədə mərkəzi dövlət və idarəetmə prioritet vəzifələrin və hədəflərin reallaşdırılması strukturlarında, regionlarda, özəl subyektlərdə hesabına ölkə iqtisadiyyatının yeni inkişaf İKT-dən səmərəli istifadə edilməsində əhəmiyyətli mərhələsinə transferi kifayət qədər aktuallığı irəliləyişlər diqqət çəkir. İqtisadiyyatın müxtəlif ilə fərqlənir. Başlıca məqsəd iqtisadiyyatın neft sahələrində, o cümlədən aqrar sahədə İKT- və qaz amilindən asılılığının aşağı salınması, dən istifadənin maksimum səmərəli təşkili və məhsuldar və çoxşaxəli vergiqoyma bazasına malik təkmilləşdirilməsi bir sıra məsələlərin daha çox olan qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişafının diqqət mərkəzində saxlanılmasını və mütləq şəkildə intensivləşdirilməsi, ölkənin valyuta ehtiyatlarının nəzərə alınmasını tələb edir. Bu – qanunvericilik gücləndirilməsində və büdcə gəlirlərinin bazasının formalaşdırılması və təkmilləşdirilməsi mənbələrinin genişləndirilməsində daha etibarlı ilə bilavasitə bağlıdır. Aqrar sahənin inkişafının və və dayanıqlı iqtisadi mexanizmlərin və fəaliyyət dayanıqlı olmasının mürəkkəb xüsusiyyətlərindən istiqamətlərinin təmin olunmasıdır. Bütün bunlar yanaşdıqda, həmin sahədə qanunların və qanun- xeyli mürəkkəb məsələlərdir və qoyulan problemlər vericilik aktlarının əsas etibarı ilə stimullaşdırıcı və üzrə daha dərin araşdırılmaları şərtləndirir, yönəldici xarakterdə olması mühüm əhəmiyyət kəsb problemlərin mahiyyətinin açıqlanması və bunların edir. Qanunlar aqrar sahibkarların və bu sahəyə in- əsasında fəaliyyət strategiyasının formalaşdırılması vestsiya yatıranların – investorların maraqlarını və mühüm önəm kəsb edir, eyni zamanda işlək məhsuldar şəkildə fəaliyyət göstərmək üçün tələb qanunların olmasını şərtləndirir. olunan xüsusi halları maksimum özündə ehtiva Bir məsələ də xüsusi yanaşmanı tələb edir, bu etməlidir və əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi onların iqtisadiyyatın bütün sahələrinin yeni texnologi- maksimum işlək olması vacibdir. yalara, xüsusilə informasiya-kommunikasiya Ölkəmizdə qanunvericilik aktlarının səmərəli texnologiyalarına (İKT) olan tələbatın ildən-ilə olması sahəsində, qanunvericilik təşəbbüslərinin artması, iqtisadiyyatın rəqəmsallaşması, elektron dəyərləndirilməsi istiqamətində müstəqillik xidmətlərin çeşidinin və həcminin genişlənməsi, illərində müəyyən təcrübə toplanmışdır və bu bunlarla əlaqəli iqtisadiyyat sahələrinin yeni məsələlər aqrar sahədən də yan keçməmişdir.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 56 GEOSTRATEGİYA Azərbaycanda neft strategiyasının icrasına və tədarükü ilə yanaşı, onların saxlanılması, başlanıldığı dövrdən iqtisadiyyatın müxtəlif daşınması, idxal və ixracının səmərəli təşkili, sahələrində köklü islahatlara start verilmişdir və taxıl məhsullarının keyfiyyətinə və məqsədli bununla bağlı olaraq aqrar sahədə aparılan islahatlar istifadəsinə nəzarətin təşkili tələb olunur. Hesab yüksək sosial-iqtisadi səmərəliliyi ilə fərqlənmişdir. edirik ki, bu proseslərdə müasir İKT alətlərinin Ölkəmizin kənd təsərrüfatı regionlarının və aqrar və rəqəmsallaşma mexanizmlərinin geniş tətbiqi təsərrüfatların məhsuldar fəaliyyət göstərməsi səmərəli nəticələrə gətirib çıxarar, itkiləri azaldar və üçün dövlət tərəfindən müvafiq istehsal və kom- ölkəmizdə taxıl ehtiyatlarının daha uzunmüddətli mersiya infrastrukturunun, aqrar sahənin maddi- dövr üçün etibarlı şəkildə yaradılmasını təmin texniki bazasının yaradılımasına ardıcıl şəkildə və edər. Kənd təsərrüfatı subyektlərinin və aqrar planlaşdırılmış formada əsas kapitalın yatırılması, müəssisələrin fəaliyyətinin təşkilində müxtəlif müxtəlif mənbələrdən, o cümlədən xaricdən xidmətlərdən istifadə olunması istiqamətindəki investisiyaların cəlb edilməsi təmin edilmişdir. problemlərin tənzimlənməsində 23 oktyabr 2004-cü Aqrar sahənin elmi əsaslarla və müasir texnologi- il tarixli “Aqrar bölmədə lizinqin genişləndirilməsi yalar üzərindən idarə edilməsinə, xidmətlər sahəsində əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan göstərilməsinə daha çox önəm verilməkdədir. Respublikası Prezidentinin Sərəncamının Müxtəlif istiqamətlərdə İKT mexanizmlərinin fəal əhəmiyyətini qeyd etmək olar [3]. Bu Sərəncamda şəkildə tətbiq edilməsi və elektron xidmətlərin aqrar sahədə texniki vasitələrdən və digər zəruri göstərilməsi də bu qəbildəndir. avadanlıqlardan istifadənin təminatında beynəlxalq Qeyd edək ki, mühüm ərzaq məhsullarının təcrübənin fəal şəkildə öyrənilməsi və tətbiq istehsalının stimullaşdırılmasında və onun edilməsi, son nəticədə isə, istehsalçıların vacib emal sahələrinin formalaşdırılmasında aqrar kənd təsərrüfatı texnikası ilə təchizat səviyyəsinin sahənin önəmli rolu vardır. Xüsusilə, bu yüksəldilməsi, daha keyfiyyətli məhsulun istiqamətdə təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinin yetişdirilməsi və onun itkisiz yığılmasının tənzimlənməsi və motivasiyalaşdırılması üçün təmin edilməsi problemləri tənzimlənmiş, güclü qanunvericilik bazasının formalaşdırılması müvafiq tapşırıqlar verilmiş, mexanizmlər vacib şərtlərdəndir. Məsələn, ölkəmizdə heç də sirr müəyyənləşdirilmişdir. Digər mühüm bir məsələ deyildir ki, əsas ərzaq xammalı – ərzaq buğdasının isə min bir əziyyətlə yetişdirilən kənd təsərrüfatı və istehsalı və tədarükündə müəyyən problemlər aqrar məhsulların vaxtında, minimum itkilərlə son hələ də qalmaqdadır və ərzaq buğdasının zəruri istehlakçılara çatdırılması, operativ şəkildə yerli, ehtiyatlarının formalaşdırılması və tələbatın regional və milli bazarlara bərabər, dünya bazarına tam olaraq ödənilməsi üçün idxaldan asılılıq çıxarılması, ixrac potensialının formalaşdırılması qalmaqdadır. Buna görə də taxıl istehsalının ilə bağlıdır. Bu baxımdan, elektron vasitələrdən, maksimum səmərəli təşkilinə və ehtiyatlarının o cümlədən elektron ticarətdən bəhrələnməklə, yaradılmasına ciddi zərurət vardır. 16 iyun 2000- daha çox müştəri kontingentinin formalaşdırılması, ci il “Taxıl haqqında Azərbaycan Respublikasının əlaqələrin yaradılması və alqı-satqı əməliyyatlarının Qanunu”nda taxıl istehsalının, tədarükünün həcminin artırılmasının hüquqi mexanizmlərinin və bazarının təşkilinin, taxılın və taxıl emalı müəyyənləşdirilməsi tələb olunurdu. 10 may 2005- məhsullarının keyfiyyətinin idarə edilməsinin ci il tarixli “Elektron ticarət haqqında” Azərbaycan hüquqi əsasları müəyyənləşdirilmişdir [2]. Qanu- Respublikasının Qanunu ilə elektron ticarətin nun 7.2 maddəsində taxılçılığın və toxumçuluğun və yeni texnologiyaların tətbiqində hüquqi baza elmi təminatı, taxıl proqramlarının hazırlanması yaradılmışdır [4]. və dövlət taxıl fondunun yaradılması kimi vacib Qeyd edək ki, aqrar sahənin idarəetmə məsələlər diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Bu mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsində, idarəetmə proseslərdə kifayət qədərə mürəkkəb məsələlər orqanlarının fəaliyyətinin səmərəliliyinin vardır. Məsələn, taxıl məhsullarının istehsalı yüksəldilməsində, xüsusilə bu sahədə informasi-

57 ya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi Bunlarla bərabər, İKT-nin geniş imkanlarından vasitəsilə məhsuldarlığın artırılmasında böyük bəhrələnməklə kooperasiya hərəkatı iştirakçılarının ehtiyatların olduğu məlumdur. Uzun illər ərzində maksimum səmərəli fəaliyyətinin təmin edilməsi bu sahədə formalaşmış ənənəvi yanaşmalar və imkanlarını qeyd etmək olar. mexanizmlərin yüksək texnologiyalar əsasında və Məlumdur ki, dünya təcrübəsindən yanaşdıqda elmi yanaşma ilə təkmilləşdirilməsi, daha doğrusu İKT-nin inkişafının sürətləndirilməsinin və in- modernləşdirilməsi, yeni xidmətlərin yaradılması, formasiya cəmiyyətinin inkişaf etdirilməsi əksər texnologiyaların hazırlanması və tətbiq eilməsi dünya ölkələrində prioritet və strateji vəzifələr daha yüksək nəticələrin əldə edilməsinə im- kimi qiymətləndirilir. Bunun əsas səbəbi dünya kan verir. Bu strateji vəzifələr baxımından ölkə səviyyəsində iqtisadi proseslərin, o cümlədən aqrar Prezidentinin 16 aprel 2014-cü il tarixli “Aqrar sahənin fəaliyyətinin müxtəlif istiqamətlərində İKT sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi və insti- mexanizmlərinin və alətlərinin fəal şəkildə istifadə

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal tusional islahatların sürətləndirilməsi ilə bağlı edilməsi nəticəsində səmərəliliyin maksimum tədbirlər haqqında” Fərmanında bir çox mühüm yüksəldilməsi və proqnozlaşdırılan göstəricilərə müddəalar, hüquqi əsaslar yer almışdır [5]. Həmin nail olmağın təmin edilməsidir. Ölkə Prezidentinin fərmanla Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin rayon 20 sentyabr 2016-cı il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq və şəhər idarələrinin, aqroparkların yaradılması, olunmuş “Azərbaycan Respublikasında informasiya beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq, aqrar sahənin cəmiyyətinin inkişafına dair Milli Strategiyanın dövlət tərəfindən dəstəklənməsində şəffaflığın həyata keçirilməsi üzrə 2016–2020-ci illər üçün və hesabatlılığın təmin olunması məqsədilə Dövlət Proqramı”nda informasiya cəmiyyətinin “Elektron kənd təsərrüfatı” informasiya sistemi- formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi ilə bağlı nin təşkili qərara alınmışdır. Bundan əlavə, bu hüquqi mexanizmlər və əsaslar müəyyənləşdirilmiş, sektorda özəlləşdirilmənin intensivləşdirilməsi, eyni zamanda geniş şəkildə zəruri tədbirlərin heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi məqsədilə həyata keçirilməsi planlaşdırılmışdır [8]. Bu pro- məlumat bazasının yaradılması nəzərdə qramda İKT infrastrukturunun cari və gələcək tutulmuşdur. Eyni zamanda, məhz bu Fərmanla tələbatı nəzərə alınmaqla inkişaf etdirilməsi, onun aqrar sahədə yeni texnologiyaların tətbiqinin əsasında keyfiyyətli xidmətlər göstərilməsi və intensivləşdirilməsi və müvafiq ölkə qanunlarının onlara çıxış imkanlarının təmin olunması, tranzit hazırlanaraq qəbul edilməsi üzrə zəruri tapşırıqlar informasiya dəhlizlərinin yaradılması, beynəlxalq verilmişdir. Aqrar sahədə reallaşdırılan təsirli internet magistrallarına alternativ və yüksək sürətli tədbirlər İKT texnologiyalarının daha geniş birləşmələrin təşkili nəzərdə tutulmuşdur və keçən şəkildə tətbiqinə münbit şərait yaratmışdır [6]. dövr ərzində göstərilən tədbirlərin əhəmiyyətli Digər tərəfdən, kənd təsərrüfatı sahələrində və hissəsinin reallaşdırılmasını göstərmək müm- bütövlükdə aqrar sektorda fəaliyyət istiqamətlərinin kündür. Eyni zamanda, elmtutumlu və yüksək şaxələndirilməsi, dünya təcrübəsində özünü texnoloji məhsulların istehsalının artırılması, doğrultmuş fəaliyyət formalarının təşkilində milli brendlər formasında dünya bazarlarına motivasiyanın artırılması üçün yeni qanunlar qəbul çıxarılması məsələləri də vacib şərtlərdəndir. Bir olunmuşdur. Məsələn, 14 iyun 2016-cı il tarixində sözlə, ölkəmizdə iqtisadiyyatın bütün sahələrində, qəbul olunmuş “Kənd təsərrüfatı kooperasiyası o cümlədən aqrar sahədə İKT-dən istifadənin haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu daha çox fəallaşdırılması və elektron xidmətlərin buna misal ola bilər [7]. Bu qanunun qəbul edilməsi çeşidinin genişləndirilməsi müasir dövrün mühüm ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarının vəzifələri kimi xarakterizə olunurlar. Bu görülən birgə fəaliyyət göstərmək üçün üzvlüyə əsaslanan tədbirlər sahəsində ölkəmizin aqrar sahəsinə xa- könüllü birliklərinin yaradılmasına, onların arasında rici investorların marağının artırılması və cəlb maddi və sosial tələbatların müştərək şəkildə ediləcək investisiyaların həcminin yüksəldilməsi formalaşdırılmasına hüquqi əsaslar yaradılmışdır. mümkündür, başqa sözlə, aqrar sektorda İKT

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 58 GEOSTRATEGİYA mexanizmlərinin tətbiqinin genişləndirilməsi hüquqi elementlərin rolunun artırılması təqdirəlayiq sayəsində əlavə dəyərin yeni mənbələrinin amillər və yanaşmalar kimi xarakterizə oluna bilər. formalaşdırılması da baş verəcəkdir. Həmin Həm də, elektron xidmətlərin hesabına görülən tədbirlərin daha səmərəli təşkilində ölkə Prezi- tədbirlərin şəffaflığının yüksəldilməsi, operativliyin dentinin 22 may 2018-ci il tarixli Fərmanı ilə təmin olunması, müraciətlərin qısa zaman kəsiyində yaradılmasına başlanılmış Azərbaycan Respublikası işlənməsi, sənədlərin qəbulu və qərarların qəbul Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tabeliyində Aqrar edilməsi reallaşdırılır [13]. Məsələn, Elektron Kənd Tədqiqatlar Mərkəzinin rolunu da qeyd etmək Təsərrüfatı İnformasiya Sistemində ümumilikdə olar [9]. Burada məqsədli tədqiqatların aparılması, sistemin inteqrasiyası və mövcud funksionallığın aqrar sahədə İKT-nin tətbiqi vasitəsilə müxtəlif təmin olunması məqsədilə daha çox şəffaflığa və investisiya-innovasiya layihələrinin, proqramların operativliyə nail olmaq mümkündür [14]. və strategiyaların hazırlanması istiqamətində daha Son dövrlərdə aqrar sahədə olan fəaliyyətin çox işlərin görülməsi mümkündür. Mütəxəssislərin daha güvənli və etibarlı şəkildə təşkili problemləri aqrar sahə subyektləri ilə əməkdaşlığının təşkilində, də çoxalmışdır. Qlobal təhdidlər, fors-major mövcud problemlərin mahiyyətinin açıqlanması hadisələr, yanğınlar və digər hallarla bağlı baxımından da bu Mərkəzin fəaliyyətinin faydalı sahibkarlıq subyektlərinin itkilərinin ən azından olması potensialı vardır. Təsadüfi deyildir ki, müəyyən hissəsinin kompensasiya edilməsinin məhz bu kimi müxtəlif qurumların və mərkəzlərin müxtəlif mənbələri və mexanizmləri mühüm təşkili, fəaliyyətlərinin genişlənməsi sayəsində əhəmiyyət kəsb edir. Bu problemlər aqrar sahə aqrar sektorda müasir texnologiyaların tətbiqi daha üçün də kifayət qədər xarakterikdir və xüsusilə, çox diqqət mərkəzindədir [10]. Digər tərəfdən, AR İKT mexanizmlərinin tətbiqinə investisiyalar Nazirlər Kabinetinin 21 yanvar 2019-cu il tarixli yatıran, yüksək texnologiyalar gətirən investorların “Aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi kapitalının və fəaliyyətinin sığortalanması vacib ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan məsələlərdəndir. Bütün bunlar nəzərə alınmaqla, Respublikası Prezidentinin 2019-cu il 14 yanvar 19 avqust 2019-cu ildə qəbul olunan “Aqrar sığorta tarixli 467 nömrəli Fərmanının icrasının təmin haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanu- edilməsi barədə” Qərarı ilə aqrar sektorda idarəetmə nun əhəmiyyətini qeyd etmək lazımıdır [15]. Bu orqanlarının inkişafında və modernləşdirilməsində qanun İKT-nin aqrar sahədə tətbiqi proseslərində İKT mexanizmlərindən istifadənin vacib ola- risklərin müştərək sığorta mexanizmi ilə bağlı raq qiymətləndirilməsi də, bu sahədəki işlərin mühüm məsələləri tənzimləyir, eyni zamanda, aqrar sürətləndirilməsinə imkan vermişdir [11]. Bun- sığortanın hüquqi, iqtisadi və təşkilati aspektlərini larla bərabər, ölkə Prezidentinin 21 may 2019- müəyyənləşdirir. cu il tarixli “Azərbaycan Respublikasının Kənd Beləliklə, yaxın illərdə aqrar sahədə İKT-nin Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Aqrar Xidmətlər tətbiqində daha təsirli tədbirlərin görüləcəyini Agentliyi haqqında Əsasnamə”nin təsdiq edilməsi və bu istiqamətdə səmərəliliyin artacağını barədə” Fərmanı ilə yeni və mühüm mərkəzi proqnozlaşdırmaq mümkündür. Bununla əlaqəli dövlət qurumunun prioritet vəzifələri, funksiyaları olaraq, hesab edirik ki, İKT-nin qanunvericilik və hüquqları müəyyənləşdirilmişdir [12]. Bu bazasının gücləndirilməsi, mövcud qanunların, kimi tədbirlərin sistemli şəkildə reallaşdırılması, hüquqi aktların və mexanizmlərin daha da idarəetmə və xidmət strukturlarının hüquqi təkmilləşdirilməsi, yeni qanunların hazırlanması və bazasının gücləndirilməsi, hüquqi aktların qəbul edilməsi prosesləri intensiv olaraq qalacaqdır beynəlxalq standartlar səviyyəsinə qaldırılması, və bunlarla bağlı bir sıra məsələlərə daha çox diqqət dövlət dəstəyi mexanizmlərinin fəal şəkildə yönəldilməlidir: tətbiqinin hüquqi əsaslarının yaradılması, aqrar sahə – Azərbaycanda aqrar sahənin inkişafında subyektlərinin fəaliyyətinin genişləndirilməsinə və dünya təcrübəsinin daha geniş surətdə bu mane olan baryerlərin aradan qaldırılması işlərində sahəyə tətbiqində nəzərdə tutulan tədbirlərin

59 səmərəliliyinin təmin olunmasında İKT-nin rolu Dövlət Proqramı. Azərbaycan Respublikası Prezi- ilbəil artmaqda davam edəcəkdir; dentinin 20 sentyabr 2016-cı il Sərəncamı ilə təsdiq – aqrar sahədə İKT-nin tətbiqinin sistemli edilmişdir. və kompleks təşkili mexanizmləri hazırlanmalı 9. Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı və bunun üçün müvafiq İKT infrastrukturunun Nazirliyinin tabeliyində Aqrar Tədqiqatlar yaradılması, xüsusilə regionlarda fəaliyyət Mərkəzinin yaradılması haqqında Azərbaycan sahələrinin və xidmətlərin elektronlaşdırılması, Respublikası Prezidentinin Fərmanı. Bakı şəhəri, rəqəmsal mexanizmlərdən istifadənin 22 may 2018-ci il, № 89. genişləndirilməsi təmin olunmalıdır və s. 10. Aqrar sektorda müasir texnologiyaların tətbiqi diqqət mərkəzindədir. 01.09.2018. http:// Açar sözlər: aqrar sahə, informasiya-kom- www.movqe.az/news/layihe/121289.html. munikasiya texnologiyaları, aqrar sahədə 11. Aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal elektronlaşdırma, aqrar sahədə rəqəmsallaşma, ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan aqrar sahədə İKT, İKT-nin qanunvericilik bazası, Respublikası Prezidentinin 2019-cu il 14 yanvar aqrar sahədə İKT-nin hüquqi bazası. tarixli 467 nömrəli Fərmanının icrasının təmin edilməsi barədə AR Nazirlər Kabinetinin Qərarı. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Bakı şəhəri, 21 yanvar 2019-cu il. 1. Azərbaycan Respublikasında telekommuni- 12. Azərbaycan Respublikasının Kənd kasiya və informasiya texnologiyalarının inkişafına Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Aqrar Xidmətlər dair Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Agentliyi haqqında Əsasnamə”nin təsdiq edilməsi Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təsdiq edilmişdir. Fərmanı. Bakı şəhəri, 21 may 2019-cu il, № 701. 2. Taxıl haqqında Azərbaycan Respublikasının 13. Elektron xidmətlər. https://www.agro.gov.az/ Qanunu. Bakı şəhəri, 16 iyun 2000-ci il, № 898-IQ. az/ekt/elektron-xidmetler. 3. Aqrar Bölmədə Lizinqin Genişləndirilməsi 14. EKTİS-də sistemin inteqrasiyası və mövcud Sahəsində Əlavə Tədbirlər Haqqında” Azərbaycan funksionallığı. https://www.agro.gov.az/az/ekt/ektis- Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Bakı şəhəri, de-sistemin-inteqrasiyasi-ve-moevcud-funksiyonal- 23 oktyabr 2004-cü il, № 468. ligi. 4. Elektron ticarət haqqında Azərbaycan 15. Aqrar sığorta haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, 10 may 2005- Respublikasının Qanunu. 19 avqust 2019. ci il, № 908-IIQ. 5. Aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi РЕЗЮМЕ və institusional islahatların sürətləndirilməsi ilə Совершенствование законодательной bağlı tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası базы в применении информационно- Prezidentinin Fərmanı Bakı şəhəri, 16 aprel 2014- коммуникационных технологий в аграрной cü il, № 152. сфере Азербайджана 6. Aqrar sahədə tətbiq edilən informasiya- kommunikasiya texnologiyaları nümayiş olunacaq. В статье исследованы вопросы и проблемы 19.05.2015. http://www.ictnews.az/read-36848- совершенствования законодательной news-1.html. базы применения информационно- 7. Kənd təsərrüfatı kooperasiyası haqqında коммуникационных технологий в Azərbaycan Respublikasının qanunu. Bakı şəhəri, аграрной сфере Азербайджана. С этой 14 iyun 2016-cı il, № 270-VQ. целью анализирована сущность и влияние 8. Azərbaycan Respublikasında informasiya юридической базы на ускорение, а так же cəmiyyətinin inkişafına dair Milli Strategiyanın стимулирование применения ИКТ в аграрной həyata keçirilməsi üzrə 2016–2020-ci illər üçün сфере в стране. Рассмотрены основные

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 60 GEOSTRATEGİYA проблемы электронизации процессов и improving the legislative framework in the applica- деятельности субъектов в аграрной сфере. tion of information and communication technolo- Обоснована необходимость ускорения gies in the agricultural sector of Azerbaijan are применения цифровизации в аграрной сфере. given in the end of the article. Отмечена важность всестороннего применения ИКТ в аграрной сфере страны и необходимость Key words: agrarian sphere, information and совершенствования законодательной базы, communication technologies, electronisation in способствующей интенсификации применения the agrarian sphere, digitalization in the agrarian ИКТ в данной отрасли. Подготовлены sphere, ICT in the agrarian sphere, the legislative предложения и рекомендации по проблемам base of ICT, the legal base of ICT in the agrarian совершенствования законодательной sphere. базы в применении информационно- коммуникационных технологий в аграрной сфере Азербайджана.

Ключевые слова: аграрная сфера, информационно-коммуникационные технологии, электронизация в аграрной сфере, цифровизация в аграрной сфере, ИКТ в аграрной сфере, законодательная база ИКТ, юридическая база ИКТ в аграрной сфере.

SUMMARY Improvement of the legislative framework in the application of information and communication technologies in the agricultural sector of Azerbaijan

The issues and problems of improving the legis- lative framework in the application of information and communication technologies in the agricultural sector of Azerbaijan are investigated in the article. The essence and influence of the legal framework on acceleration and stimulation of the use of ICT in the agricultural sphere of the country are analyzed for this purpose. The main problems of electronic processes and activities of subjects in the agricul- tural sphere are considered. The need to accelerate the application of digitalization in the agricultural sector is justified then. The importance of the full application of ICT in the agricultural sphere of the country and the need to improve the legislative framework that contributes to the intensification of the use of ICT in this sector is investigated too. Proposals and recommendations on the problems of

61 UOT: 336.641:368.07

HEYDƏR AĞAYEV AZƏRBAYCANDA İQTİSADİ Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin doktorantı İSLAHATLAR ŞƏRAİTİNDƏ SIĞORTA E-mail: [email protected] SİSTEMİNİN TƏNZİMLƏNMƏSİ VƏ GÜCLƏNDİRİLMƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal İqisadi sistemin səmərəliliyi və məhsuldar mühüm sual və problem kimi götürülmüşdür. fəaliyyət göstərməsi bir çox amillərdən bilavasitə Bundan əlavə, sığorta sisteminin tənzimlənməsinin asılıdır. Bu sırada əhəmiyyətli rolu olan istehlak bazarlarına və bilavasitə istehlakçılara məsələlərdən biri də sığorta mexanizmidir və təsirinin dərindən öyrənilərək nəzərə alınması sığorta vasitəsilə iqtisadi proseslərin iştirakçıların və sığorta xidmətlərinin formalaşdırılmasında üzləşdikləri risklərin əhəmiyyətli hissəsinin bununla bağlı halların təsirinin daha optimal sığortalanması, ortaya çıxa biləcək itkilərin, ölçülməsi və qiymətləndirilməsi vacib hesab hadisələrin nəticəsində yaranacaq zərərlərin edilmişdir. Bunlarla bərabər, sığorta sisteminin kompensasiya edilməsi mümkündür. Bundan tənzimlənməsi siyasətində maliyyə bazarının başqa, sığortanın olması sahibkarlıq və biznes mühüm seqmentlərindən biri kimi, bu tənzimləmə subyektlərinin, kapital və əmlak sahiblərinin daha mexanizmlərinin maliyyə axınlarının hərəkətinə etibarlı şəkildə fəaliyyət göstərmələrini təmin və səmərəliliyinə təsiri də diqqət mərkəzində edir, istehsal və kommersiya əməliyyatlarının saxlanılmalıdır [1, s. 182]. Sığorta institutu- genişləndirilməsinə şərait yaradır, əlavə nun işləkliyi və səmərəliliyi, ilk növbədə bu investisiyaların yatırılmasını mümkünləşdirir və sistemin strukturunun, idarəetmə pillələrinin, s. Dünya təcrübəsində bu kimi məsələlər daim mərkəzi və regional bölmələrinin, digər analoji diqqət mərkəzindədir və iqtisadi fəaliyyətin qurumlarla qarşılıqlı fəaliyyət əlaqələrinin hansı sığortalanması, sığorta alətlərindən fəal istifadə səviyyədə formalaşdırılmasından, hüquqi bazanın edilməsi və bu mexanizmə güclü şəkildə önəm səviyyəsindən və dövrün tələblərinin, çağırışlarının göstərilməsi mütləq şərtlərdəndir. Eyni za- maksimum düzgün qiymətləndirilməsindən manda, sığorta sisteminin səmərəli formada bilavasitə asılı olduğunu da qeyd etmək müm- tənzimlənməsi, dövlət və aidiyyətli mərkəzi kündür. L.S.Kimballa görə: “Sığorta sisteminin strukturlar tərəfindən zəruri addımların atılması, əsas fəaliyyət prinsipləri sığorta şirkətlərinin sığorta sisteminin dinamik inkişafına və məhsuldar səmərəli işləmələri üçün təminat verməlidir, bun- fəaliyyətinə mane olan baryerlərin aradan dan başqa, sığorta şirkətlərinin daxili strukturu qaldırılması məsələləri aktuallığı ilə ön plana optimal olmalı, real istehlak bazarının tələblərinə çıxırlar. Hələ, XX əsrin II yarısından başlayaraq söykənməlidir” [2]. Hər hansı bir sığorta ABŞ və digər aparıcı dünya dövlətlərində sığorta xidmətinin hazırlanması və bazara çıxarılması alətlərindən istifadənin genişləndirilməsi, bununla tədbirləri dərindən öyrənilməli, araşdırılmalı və bağlı məsələlərdə ştatlar və federal səviyyədə əsaslandırılmış qərarlar qəbul olunmalıdır. Sığorta vəzifələrin və məsuliyyətin bölüşdürülməsi, qa- şirkətinin xidmətləri diversifikasiyalaşdırılmalı nunla müəyyənləşdirilməsi məsələlərinə dövlət və bu şirkətin maliyyə sabitliyinə təsir edəcək səviyyəsində yüksək səviyyədə baxılmışdır. Əsas təhlükələrin və risklərin dəyərləndirilməsi vacib- tənzimləmə məsələləri kimi sığortanın təşkilində, dir. Əks halda dövlət tərəfindən reallaşdırılan idarə olunmasında və tənzimlənməsində hansı məqsədli proqramlar, aparılan iqtisadi islahat- orqanın və inzibati aparatın formalaşdırılması lar şəraitində sığorta sisteminin ona aid olan

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 62 GEOSTRATEGİYA mühüm funksiyalarını tam olar reallaşdırmaqda səviyyəsində dərinləşməsi, 2008-ci ilin sonlarından çətinliklərlə üzləşməsi qaçılmaz bir prosesə çevrilə başalayaraq dünya maliyyə böhranının mənfi bilər. təsirindən yaranan yeni tələblərin və çağırışların Qeyd edəki ki, sığorta şirkətləri əsas etibarı ortaya çıxması sığorta bazarına və sığorta sisteminə ilə müxtəlif dünya ölkələrində iri investisiya də ciddi təsir göstərmişdir. Digər tərəfdən isə, kompaniyaları statusunda fəaliyyət göstərirlər, eyni cəmiyyətin və iqtisadiyyatın bütün sahələrində zamanda, müxtəlif sahələrə və layihələrə inves- sığorta xidmətlərinə, eyni zamanda, qeyd etmək tisiyalar yönəldirlər, özlərinin də təşəbbüskarları lazımdır ki, müasir və fərqli sığorta xidmətlərinə olduqları bir sıra inkişaf və investisiya tələb yüksəlmişdir. Sığorta sisteminin çevikliyi layihələrində iştirak edirlər, maliyyə risklərinə və sığorta xidmətlərinin əlaçtanlığı problemləri məruz qalırlar və bunlara baxmayaraq, bütün qabarmışdır, yəni əvvəlki formada və ənənəvi hallarda sığorta şirkətləri həm də bu proseslərin sığorta xidmətlərinin əhəmiyyətli hissəsinin digər iştirakçılarının kapital və əmlaklarının təkmilləşdirilmələrə və modernləşdirilmələrə sığortalanmasını həyata keçirməklə, onların sa- ehtiyacı açıq-aydın görünür və tələb olunur. Buna bit və güvənli şəkildə fəaliyyətlərinin təminatçısı görə də, sığorta bazarı maliyyə bazarının vacib kimi çıxış edirlər. Başqa sözlə, sığorta iqtisadi seqmenti kimi daim ciddi nəzarətdə saxlanılmalı inkişaf proseslərində özünün müxtəlif formaları və dövlət tərəfindən vacib olan tənzimləmə ilə müxtəlif hüquqi və fiziki şəxslərin daha sabit tədbirləri reallaşdırılmalıdır [5]. Başqa bir məqam fəaliyyət göstərmək potensialını artırmaqla bərabər, son illərdə sığorta xidmətlərinin elektron formada bu subyektlərin müxtəlif risklərdən qorunması daha çox tələbatın artması və bu kimi sığorta təmin edir. Bu amillər əsas götürülməklə, alətlərinin çevikliyi ilə bağlıdır. Sığorta sistemi- sığorta sisteminin gücləndirilməsi üçün dövlət nin şəffaflığının yüksəldilməsi, onun idarəetmə tərəfindən davamlı tədbirlər görülməli və sistemli strukturlarının dövrün çağırışlarına uyğun olaraq tənzimlənmə mexanizmləri işlənib hazırlanmalı, optimallaşdırılması, ölkənin mərkəzi şəhərləri sığorta şirkətlərinin fəaliyyətində səmərəliliyə və hissələri ilə yanaşı, bu xidmətlərin digər re- ciddi önəm verilməli, sığorta şirkətlərinin maliyyə gionlarda, uzaq rayonlarda əlçatan olmasına im- sabitliyi ilə bağlı əlavə dəstəkləyici mexanizmlər kan verən müvafiq infrastrukturun yaradılması müəyyənləşdirilməlidir. Belə ki, sığorta sistemində və bunların hesabına sığorta xidmətlərinin qeyri-sabitlik, sığorta şirkətlərinin maliyyə əlçatanlığına imkan verilməsi mühüm əhəmiyyət bazarlarında passivliyi bütövlükdə ölkədə mak- kəsb edir. Bu proseslərin rəqəmsal texnologiyaların roiqtisadi və makromaliyyə sabitliyi üçün ar- və elektron sığorta xidmətlərin hesabına daha zuolunan hal deyildir [3]. Bazar iqtisadiyyatı səmərəli təşkilinə, geniş tətbiqnə imkan verər [6, s. proseslərində və xüsusilə maliyyə bazarında baş 39]. İqtisadi islahatlar prosesində, iqtisadi fəallığın verən hadisələrin maksimum sığortalanması, dəyən artdığı bir şəraitində sığortanın daha yüksək zərərlərin qarşılanması mexanizmlərinin olması, önəm kəsb etməsi, eyni zamanda yüni sığorta müxtəlif çevik və işlək sığorta xidmətlərinin xidmətlərinə zərurətin yaranması məsələlərində göstərilməsi, son nəticədə iqtisadi inkişafın rəqəmsal texnologiyalardan və mexanizmlərdən dinamikliyinə əsaslı zəmin yaradır və iqtisadi istifadə sayəsində daha yüksək nəticələrin əldə fəallığı əhəmiyyətli səviyyədə artırmağa imkan edilməsi mümkündür. Digər tərəfdən, sığorta verir. Dövlət tərəfindən sığorta sisteminin fəaliyyət sistemində və sığorta bazarında rəqəmsal mexanizmlərinin güclü olmasına imkan verən mexanizmlərin və alətlərin fəal tətbiqi şəffaflığın qanunvericilik bazasının hazırlanması və bu sahəyə artırılmasına, bu sahəyə daha çox investisiyaların konseptual yanaşmaların təmin edilməsi mühüm cəlb ediməsi üçün münbir şərsaitin yaradılmasına şərtlər kimi dəyərləndirilməlidir. Bundan əlavə, imkan verər. Sığorta bazarının iştirakçılarının və sığorta sisteminin fəaliyyət mexanizmlərinin və sığorta siteminin subyektləri rəqəmsallaşmaya tətbiq olunan praktiki alətlərinin müasir qlobal keçməklə özlərinin fəaliyyətinin maksimum sığorta çağırışlarına uyğun şəkildə tənizmlənməsi səmərəli olmasında əlavə potensial əldə etmiş olar- tədbirləri görülməlidir [4]. lar [7, s. 35]. Son onilliklərdə iqtisadi islahatların dünya Azərbaycanda da iqtisadi islahatların

63 sürətləndirilməsi, iqtisadi inkişaf modelinin dinamikliyinin təmin edilməsi bazar iştirakçılarının yeni mərhələyə və səviyyəyə qaldırılması, bun- maraqlarının balanslaşdırılması məsələlərinə larla bağlı olaraq strateji hədəflərin qarşıya diqqət artırlmaqdadır. Belə ki: “Azərbaycanın qoyulması və hazırda onların reallaşdırılması iqtisadi potensialının reallaşdırılması çoxsaylı baxımından, maliyyə bazarının sabitliyi, xüsusilə risklərlə, – həm təbii və texnogen fəlakətlərlə, sığorta xidmətlərinin səmərəliliyi və çevikliyi həm də cəmiyyətin təsərrüfat və sosial həyatına mühüm məsələlər kimi xarakterizə edilirlər. Ölkə xas olan risklərlə, habelə riskləri standart iqtisadiyyatının bütün sahələrində islahatlar ildən- idarəetmə sxemlərində nəzərdə tutulmayan digər ilə daha da dərinləşməkdədir və iqtisadiyyatın risklərlə xarakterizə olunan yeni iqtisadi şəraitdə rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi, uzunmüddətli milli siyasətin həyata keçirilməsi onun sabitliyinin maksimum dayanıqlı olması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Sığorta bazarı məsələləri də ön plana çıxmışdır. İ.e.d. V.Qasımlı alqı-satqı obyekti kimi sığorta müdafiəsinin çıxış belə hesab edir ki: “Ən böyük uğurumuz cənab etdiyi, buna tələb və təklifin formalaşdığı xüsusi

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Prezidentin rəhbərliyilə ölkədə yaradılmış icti- sosial-iqtisadi mühit, iqtisadi münasibətlərin mai-siyasi sabitlik, makroiqtisadi sabitlik, so- müəyyən bir hissəsidir” [10, s. 31]. sial rifah və dayanıqlı iqtisadi artımdır. Hazırda Ölkəmizdə maliyyə bazarının sabitləşməsi və Azərbaycan dünyanın ən islhatçı və sabit ölkələri dayanıqlılığının artırılması nöqteyi-nəzərindən sırasındadır. Biznes islahatları təklifi, inqilabi sığorta xidmətlərinin çeşidinin genişləndirilməsi və sosial paket tələbi, idarəetmə islahatları institutların əlçatanlığının təmin olunması da mühüm şərtlərdən səmərəliliyini çoxaltmaqla, dünya bazarlarında hesab olunur. Bunlarla bağlı strateji yanaşmalar neftin əlverişli qiymətləri və qeyri-neft sekto- və hədəflər, ümumilikdə sığorta şirkətlərinin və runa yatırılan sərmayənin böyüməsi şəraitində sığorta fəaliyyətinin rolunun gücləndirilməsi üzrə iqtisadi artım sürətlənir” [8]. Hesab edirik ki, bu strateji hədəflər öz əksini strateji yol xəritəsində proseslərdə sığorta sistemi və sığorta xidmətləri – ölkə Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarix­ strateji sabitləşdirici maliyyə seqmentlərindən li Fərmanı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan biri kimi qiymətləndirilməlidir. Qeyri-neft sek- Respublikasında maliyyə xidmətlərinin inkişafına toru sahələrinin inkişafının dayanıqlı olmasında, dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə tapmışdır [11]. Artıq kiçik və orta biznes subyektlərinin güvənli for- bu istiqmaətdə görülən tədbirlər müəyyən mənada mada fəaliyyət göstərmələrində, əmlak bazarının öz təsirini göstərməkdədir. Belə ki, aparılan ölkə əhalisinin iqtisadi fəallığının artırılmasında tədbirlər və sığorta xidmətlərinin strukturunun rolunun gücləndirilməsində, yeni iş yerlərinn genişləndirilməsi nəticəsində ölkənin sığorta yaradılmasında sığortanın əhəmiyyəti kifayət qədər sisteminin dayanıqlılığı güclənməkdə və aktivləri artmaqdadır. Xidmət sektorunun genişlənməsində, yüksəlməkdədir. 2019-cu ilin yekununa görə, ticarət əməliyyatlarının artmasında və müxtəlif ölkə ÜDM-də sığorta sektorunun xüsusi çəkisi fəaliyyat istiqamətləri üzrə fəllığın yüksəlməsində 2 %-ə bərabərdir. Sığorta sektorunun aktivləri sığorta vacib amillərdən hesab olunur. İlk növbədə, isə 13,3 % yüksələrək 1,4 mlrd. səviyyəsində əvvəldə bildirdiyimiz kimi qeyri-neft sektorunda qeydə alınmışdır [12]. Bütün bunlar dövlət rəqabətqabliyyətli daxili istehsal sahələrinin tərəfindən sığorta sisteminin ardıcıl şəkildə yüksək genişləndirilməsi, eyni zamanda, dövlət tərəfindən səviyyədə tənzimlənməsinin və zəruri tədbirlərin bu proseslərin dəstəklənməsi tədbirləri sırasında görülməsinin nəticəsində reallaşmışdır. “Sığorta sığorta sisteminin təkmilləşdirilməsi, bunlarla bazarlarının dövlət tənizmlənməsi sistemlərinin əlaqəli olaraq vacib tənzimləmə tədbirlərinin tətbiqi birmənalı olaraq, bu sistemlərin əsasında görülməsi sürətləndirilməkdədir. Məsələn, məhz maliyyə tənzimlənməsi alətlərindən istifadə aqrar sahədə fəaliyyətin şaxələndirilməsi və edilməsinin durduğunu çox aydın bir şəkildə stimullaşdıırlması, bu sahənin qeyri-neft sektorun- sübut edir. Davamlı iqtisadi inkişaf şəraitində da rolunun artırılması üçün sığorta xidmətlərinin sığorta sahəsində həyata keçirilən yeni islahatların təşkilinin və tənzimlənməsinin yeni qanunverici- əsas qayəsi və vəzifələri, hər şeydən öncə milli lik bazası formalaşdırılmışdır [9]. Eyni zamanda, sığorta sisteminin möhkəmləndirilməsi və onun dünya təcrübəsindən yanaşmaqla, sığorta bazarının maliyyə xidmətlərinin inkişaf etdirilməsindən

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 64 GEOSTRATEGİYA ibarətdir. Yeni şəraitdə sığorta seqmentinin təşkili sığorta ödənişlərinin edilməsi ilə bağlı nisbətin prinsiplərində əsaslı dəyişkiliklər edilməsi, obyektiv reallıqlar əsasında baxılması və sığorta bazarının strukturlaşması, sığorta tənzimlənməsi vacibdir və s. seqmentində inhisarın aradan qaldırılması və s. mühüm əhəmiyyət daşıyır” [13, s. 6]. Belə Açar sözlər: iqtisadi islahatlar şəraiti, sığorta ki, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişaf sistemi, sığorta sisteminin tənzimlənməsi, etdirilməsi proseslərinin məhsuldarlığının və sığorta sisteminin güclənməsi, sığorta bazarı, səmərəliliyinin yüksəldilməsi, bu proseslərdəki maliyyə xidmətləri bazarı, sığorta sisteminin risklərin minimuma endirilməsi məqsədilə, gücləndirilməsi tədbirləri. sığorta fəaliyyətindən istifadə imkanlarının reallaşdırılması strateji əhəmiyyəti ilə fərqlənir və ƏDƏBİYYAT SİYAHISI bu amillər baxımından həmin proseslərin idarəetmə 1. Robert, W. Klein Principles for Insurance mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi, həmçinin Regulation: An Evaluation of Current Practices onların səmərəliliyinin maksimum artırılması and Potential Reforms // The Geneva Papers on tədbirləırinin görülməsi vacib şərtlərdəndir [14]. Risk and Insurance - Issues and Practice volume Eyni zamanda, ölkəmizdə iqtisadi islahatların daha 37, 2012-p.175-199. səmərəli olması və bu islahatların sosial-iqtisadi 2. Kimball, Spencer L., “The Purpose of Insur- nəticələrinin ölkə və əhalinin gəlirlərinə, yaşayış ance Regulation: A Preliminary Inquiry in the səviyyəsinə təsirinin artırılması strateji vəzifələr Theory of Insurance Law” (1961). Minnesota Law kimi çoxfunksiyalı yanaşmanı tələb edir. Bu sırada Review. 2324. https://scholarship.law.umn.edu/ mühüm məsələlərdən biri də maliyyə bazarının mlr/2324. dinamikliyi və sığorta sisteminin işləkliyidir. 3. Fabiana, Gómez, Jorge Ponce. Systemic Risk “Maliyyə bazarlarının inkişaf etdirilməsi ilə and Insurance Regulation // Risks 2018, 6(3), 74; bütövlükdə milli iqtisadiyyatın digər sektorlarının https://doi.org/10.3390/risks6030074. inkişafının sürətləndirilməsi daha da intensivləşir. 4. Martin, F. Grace and Robert W. Klein. The Bu proseslərdə sığorta sistemi vacib amillərdən Future of Insurance Regulation: An Introduc- və mühüm maliyyə alətlərindən biri kimi diqqət tion https://www.brookings.edu/wp-content/up- çəkir” [15]. Qeyd olunan amillər, sığorta sisteminin loads/2016/07/futureofinsuranceregulation_chap- tənzimlənməsi və gücləndirilməsi məsələlərində ter.pdf. fəallığın daha da artırılmasını şərtləndirir. 5. Баринов Э.А. Страховой рынок Yaxın perspektivdə Azərbaycanda iqtisadi как сегмент финансового рынка ЕС // islahatların maksimum sürətləndirilməsinə tələb Ученые записки Российской Академии artacaqdır. Belə bir şəraitidə sığorta sisteminin предпринимательства, Т.19, 2020. № 1, – c.111- tənzimlənməsi və onun nmövcud mexanizmlərinin 117. gücləndirilməsi üçün bir sıra amillərə və 6. Горулев Д.А. Влияние цифровых problemlərə konseptual yanaşmalar təmin трансформаций на экономику, финансовый и olunmalıdır: страховой рынок // Страховое дело 12 (321), –ilk növbədə, hesab edirik ki, Azərbaycanda 2019, c.36-48 sığorta fəaliyyəti və sığorta şirkətlərinin maliyyə 7. Ахвледиани Ю.Т. Страховая индустрия на sabitliyi ilə bağlı məsələləri tənzimləyən qanunver- финансовом рынке в условиях цифровизации. // icilik bazası müasir iqtisadi islahatların şərtlərinə Страховое дело, 2019. (315), – c. 33-37. və dünya səviyyəli çağırışlarına uyğun olaraq 8. Vüsal Qasımlı: “Azərbaycan dünyanın ən təkmilləşdirilməlidir; islahatçı və sabit ölkələri sırasındadır”. 14 Yanvar –ölkənin sığorta sisteminin dayanıqlılığının 2020. https://iqtisadiislahat.org/news/vusal_qasim- artırılması və bu sahəyə yönəldilən kapitalın, li_azerbaycan_dunyanin_en_islahatci_ve_sabit_ investisiyaların stimullaşdırılması tədbirləri olkeleri_sirasindadir-877/. görülməlidir; 9. Qeyri-neft sektorunda rəqabətqabiliyyətli –hazırkı sığorta fəaliyyəti ilə bağlı daxili istehsalın dəstəklənməsi ilə bağlı əlavə normativlərin, sığorta haqlarının yığlması və tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezi-

65 dentinin Sərəncamı. – Bakı, 19 sentyabr 2018-ci il. Ключевые слова: условия экономических 10. İbrahimov K.M. Azərbaycanın sığorta реформ, система страхования, регулирование bazarı: trendlər və inkişafın yeni çağırışları. // системы страхования, усиление системы İPƏK YOLU, – 2020. No.2, – s.31-42 страхования, страховой рынок, рынок 11. Azərbaycan Respublikasında maliyyə финансовых услуг, мероприятия по усилению xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi. системы страхования. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 06 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. SUMMARY Bakı, 2016. –59 s. Issues of regulation and strengthening of the 12. Sığorta sektorunun aktivləri 1,4 milyard ma- insurance system in Azerbaijan in the context of nata çatıb. 28 iyun 2019. https://vergiler.az/news/ economic reforms economy/2731.html. 13. Ataşov B.X., Ələkbərov Ə.Ə., Xudiyev N.N. The issues of regulation and strengthening of

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal “Sığorta işi”. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, the insurance system in Azerbaijan in the context 2018, “Kooperasiya” nəşriyyatı, 416 s. of economic reforms are investigated in the article. 14. İbrahimov K.M. Azərbaycanda sığorta The essence and main problems of the insurance sisteminin mövcud vəziyyəti və sığorta şirkətlərində system are analyzed for this purpose. The multi- maliyyə sabitliyi problemləri // “Audit” Jurnalı, plier influence of insurance on strengthening the cild 19, –2018. №2, – s.49-57. stability of the current economic reforms in the 15. Əliyev Ş.T. Azərbaycan iqisadiyyatı. country is considered too. The need to apply the Sumqayıt, 2018, – 376 s. insurance system in the face of global threats and instability is underlined. The importance of ex- РЕЗЮМЕ panding the list of insurance services and improv- Вопросы регулирования и усиления системы ing the insurance system in the country is justified. страхования в Азербайджане в условиях The main factors influencing financial stability of экономических реформ insurance companies and increasing their activity in acceleration of economic reforms are analyzed В статье исследованы вопросы then. Proposals and recommendations on the regu- регулирования и усиления системы страхования lation and strengthening of the insurance system in в Азербайджане в условиях экономических Azerbaijan in the context of economic reforms are реформ. С этой целью анализирована сущность given in the end of the article. и основные проблемы системы страхования. Рассмотрено мультипликативное влияние Key words: conditions of economic reforms, insur- страхования на усиление стабильности ance system, regulation of the insurance system, проводимых экономических реформ в стране. strengthening of the insurance system, insurance Отмечена необходимость применения системы market, financial services market, measures to страхования в условиях глобальных угроз strengthen of insurance system. и нестабильности. Обоснована важность расширения перечня страховых услуг и совершенствования системы страхования в стране. Анализированы основные факторы, влияющие на финансовую стабильность страховых компаний и повышение их активности в ускорении экономических реформ. Подготовлены предложения и рекомендации по вопросам регулирования и усиления системы страхования в Азербайджане в условиях экономических реформ.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 66 GEOSTRATEGİYA

UOT: 330.341.1

KƏNAN VƏKİLOV POSTPANDEMİYA ŞƏRAİTİNDƏ Bakı Dövlət Universitetinin “Dünya iqtisadiyyatı” kafedrasının müəllimi, İNNOVATİK SAHİBKARLIĞIN BİLİK iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru RESURSLARI ƏSASINDA İNKİŞAFININ E-mail: [email protected] STRATEJİ ASPEKTLƏRİ

Müasir şəraitdə iqtisadi inkişaf proseslərinin Çünki innovasiya məhsuldarlığı artırır. Bu səbəblə daha məhsuldar və səmərəli təşkili problemləri innovasiya ölkələr üçün iqtisadi inkişafın və kifayət qədər qabarıq olaraq ortaya çıxmışdır. rifahının yüksəlişinin açarıdır. Universitet – sənaye İqtisadiyyatın bütün sahələrinin yeni yanaşmalar əməkdaşlığı, ölkə sənayesi, elmi və texnoloji tələb etməsinin bir səbəbi də texnologiyaların tədqiqatların nəticəsi, satılan məhsulun və ya inkişafının dərinləşməsi, bilik iqtisadiyyatının ön xidmətin nəticələri, yeni və ya təkmilləşdirilmiş plana çıxması, iqtisadiyyatın elm və texnologi- istehsal və ya paylanma üsulu və ya innovativ yalar tutumlu əlavə dəyər yaradan sahələrinin xidmət üsulu, müasir dünya bazarlarında həlledici əhəmiyyətinin prioritetliyidir. Bu proseslərdə in- rol oynayır. İqtisadi böyümə və ya iqtisadi inkişaf novatik sahibkarlıq strateji fəaliyyət istiqaməti kimi baxımından, innovasiya və innovasiya prosesi iqtis- xüsusi yanaşmaları və tənzimləmələri tələb edir. asdiyyata bu gün lokal və ya makro formalarda təsir Bundan başqa, hər bir ölkənin iqtisadi sisteminin, göstərir” [1]. iqtisadi fəaliyyət sahələrinin innovasiya-sahibkarlıq Başqa bir amil, COVİD – 19 pandemiyasının yanaşmalarının qarşılıqlı əlaqədə və təsir dairəsində yaratdığı reallıqlarla əlaqəlidir və bu şəraitdə innova- baxılması prosesləri də müşahidə edilməkdədir. Bu tik sahibkarlığın bilik resursları əsasında inkişafının cür yanaşmanın başlıca səbəbləri sırasında iqti- strateji aspektlərinin təkmilləşdirilməsi və post- sadi resursların, o cümlədən təbii resursların daha pandemiya dövrü də daxil olmaqla uzunmüddətli səmərəli konsolidasiyasında, bunlarla bağlı emal perspektivlərin obyektiv olaraq qiymətləndirilməsi, və xidmət sahələrinin yaradılmasında biliklərin, səmərəli fəaliyyət istiqamətlərinin intellektual resursların, innovatik yanaşmaların müəyyənləşdirilməsi, mövcud iqtisadi xüsusi önəmi vardır. Artıq ənənəvi və uzun dövr mexanizmlərin, idarəetmə formalarının yenilənməsi ərzində səmərəli olan iqtisadi yanaşmaların və üçün əlavə tədbirlərin görülməsi aktuallığı ilə sahibkarlıq formalarının, biznes mexanizmlərinin fərqlənir. Ölkə ərazisində bütün sahələrdə karan- dərin olaraq deformasiyaya uğramaları yeni forma tin rejiminin tətbiq olunması, məhdudiyyətlərin və tənzimləmə üsullarını tələb edir. Dövlət və məcburi şəkildə bir vasitə kimi istifadə edilməsi özəl sahibkarlıq subyektləri arasında əməkdaşlıq iqtisadi fəaliyyətin qısa zaman kəsiyində əlaqələrinin genişləndirilməsi və bununla bağlı məhsuldarlığının artırılması problemlərinin daha məqsədli proqramların, strategiyaların işlənib səmərəli həlli yollarının müəyyənləşdirilməsini hazırlanması məsələlərində sahibkarlıq fəaliyyəti ilə vacib edir [2]. Başqa sözlə, iqtisadiyyat sahələrinin bilik resurslarının qarşılıqlı tətbiq və bəhrələnmək maksimum səmərəli və məhsuldar olması üçün amillərindən daha məhsuldar istifadə olunması, bu müasir biliklərdən istifadə genişləndirilməli, sahədə innovatik sahibkarlığın inkişaf etməsi vacib- texnologiyalar yenilənməli, elm və texnologiyalar liyi ilə diqqət çəkir. Tədqiqatçılar E.Süleymanov tutumlu iqtisadiyyat sahələrinin, o cümlədən bi- və X.İbrahimova innovasiyaların və innovatik lik iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsi, rəqəmsal sahibkarlığın roluna dair qeyd edirlər ki: “Rəqabət mexanizmlərin və elektron formada fəaliyyətin daha gücünü artıran ən önəmli vasitə innovasiyadır. geniş tətbiq olunması dövrüdür. Belə ki, COVİD

67 – 19 pandemiyasınn iqtisadi proseslərə güclü təsiri mexanizmlərin və alətlərin təkmilləşdirilməsi, vardır və bunlar davam etməkdədir [3]. Buna innovatik sahibkarlığın rolunun artırılması görə də sonrakı mərhələlərdə biliklərə söykənmiş sayəsində iqtisadi fəallığın və iqtisadi artımın iqtisadi fəaliyyətin dərinləşməsi bir zərurət kimi gücləndirilməsi mümkündür. Sahibkarlıq və inno- ortaya çıxıb və intellektual resursların müxtəlif vasiya amillərinin sintezindən baxdıqda, müvafiq iqtisadiyyat sahələrində reallaşdırılması tədbirləri innovasiya infrastrukturunun yaradılması, etibarlı ardıcıl və sistemli şəkildə görülməlidir. Ölkəmizdə maliyyə təminatının təşkili sayəsində innovatik pandemiyanın iqtisadiyyata mənfi təsirinin sahibkarlığın fəaliyyətinin genişləndirilməsi və ölkə azaldılması istiqamətində Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının bütövlükdə innovatik inkişafının Nazirlər Kabineti tərəfindən hazırlanmış və təsdiq yeni mərhələyə qaldırılmasını reallaşdırmaq edilmiş tədbirlər planı vardır [4]. Amma, bu olar. Dövlət və özəl sahibkarlıq subyektlərinin tədbirlərin reallaşdırılması proseslərində hansı forma biliklərə əsaslanmış innovatik sahibkarlıq fəaliyyəti və metodların uyğunluğu, səmərəli ola bilməsi başqa sahələrinin təşkili istiqamətində əməkdaşlığı da

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal bir məsələdir. mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət vəsaitləri Hazırkı şəraitdə baş verən hadisələr, artan qlobal hesabına yaradılan və istismara verilən innovasiya problemlər, dünya enerji və səhm bazarlarında və bilik iqtisadiyyatı infrastrukturları səmərə müşahidə olunan kəskin dalğalanmalar, ölkədə verməli, son nəticədə gəlir gətirməli, yeni iş yerləri əhalinin yaşayış səviyyəsinə və məşğulluq yaratmalı və əlavə dəyər formalaşdırmalıdırlar. məsələlərinə dəyən zərbələr, sahibkarlıq və biznes Bu amillər baxımından sahibkarlıq və innovasiya subyektlərinin fəaliyyəti ilə bağlı ortaya çıxan fəaliyyətinin maliyyə mexanizmlərinin təkmil çətinliklər innovatik yanaşmalara tələbatı artırır. olması həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Sahibkarlar Azərbaycan hökumətinin bu sahədə xüsusi qərar maliyyə təminatı ilə bərabər yenilikləri və müa- qəbul etməsinin də bir səbəbi məhz bunlarla bağlıdır sir bilikləri dərindən mənimsəməlidirlər. “Hər bir [5]. COVİD – 19 pandemiyası ilə bağlı yaranan yeni müəssisə zaman keçdikcə inkişaf etdiyi üçün sahib- situasiya və mürəkkəb vəziyyət dünyanın bütün kar təşkilati inkişafın müəyyən mərhələsində liderə ölkələri üçün xarakterikdir. Belə ki, pandemiya və menecerə çevrilir və buna görə də sahibkarın qlobal iqtisadi vəziyyətə də ciddi olaraq mənfi təsir idarəetmə bilik və bacarıqlarına sahib olması çox göstərmişdir və bundan sonra da göstərəcəkdir. vacib məsələdir” [8]. Qlobal kapital və maliyyə hərəkətlərindəki İnnovasiyaların işlənməsi və tətbiqinin məhdudiyyətlər, dünya ticarətinin həcminin azalması səmərəli şəkildə reallaşdırılması məsələlərində artıq reallıqdır [6]. Koronavirus pandemiyasının sahibkarlıq sektorunun rolunun artırılması qlobal kontekstdən təsirinə diqqət yetirdikdə məqsədilə bu istiqamətdə daha geniş miqyaslı real təhlükələrin və təhdidlərin ölkəmizin milli tədbirlərin görülməsi vacibdir. Məsələn, konsep- iqtisadiyyatına təsirindən yan keçəcəyini gözləmək tual yanaşmada ölkəmizdə hazırda icra olunan qeyri-mümkündür. Bu baxımdan Azərbaycan strateji yol xəritlərində startapların, kiçik və orta iqtisadiyyatının pandemiya və postpandemiya sahibkarların biznes bacarıqların artmasına xüsusi dövründəki reallıqları diqqətlə araşdırılmalı, obyek- yer verildiyini iqtisadiyyatın hərtərəfli inkişafının tiv olaraq qiymətləndirilməli və zəruri tədbirlər təmin edilməsi, o cümlədən yüksək texnologiyaların görülməlidir [7]. dinamik inkiaşfından ötrü dövlət tərəfindən mühüm Qeyd edək ki, pandemiya və xüsusilə postpan- addımlar atılır. Bir sıra universitetlərdə biznes demiya şəraitində milli iqtisadiyyatın inkişafının inkibatorlar yaradılmış və innovativ inkişafın sirləri daha dayanıqlı olması, yeni artım mənbələrinin mənimsənilməkdədir [9]. Eyni zamanda, innova- formalaşdırılması, ixrac potensialının artırılması, tiv iqtisadiyyatın qurulması və inkişaf etdirilməsi bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatının səmərəliliyinin baxımından sahibkarların maarifləndirilməsi təmin edilməsi məqsədilə innovatik sahibkarlığın və motivasiyalaşdırılması məsələləri də diqqət inkişafının modelləşdirilməsi, ilk növbədə bi- mərkəzində yer almışdır. Maraqlıdır ki, bu əsas lik resursları əsasında onun inkişafının strateji da fəaliyyət istiqamətləri özündə sahibkarlıq eko aspektlərinin müəyyənləşdirilməsi böyük səmərə sisteminin transformasiyası bazasında bilik əsaslı verə bilər. Belə olan halda hazırkı iqtisadi və innovativ iqtisadiyyatı ehtiva edir. Bunlar hesab

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 68 GEOSTRATEGİYA edirik ki, kifayət qədər gərəkli və vaxtında ortaya əhəmiyyətli inkişafına imkan verən mexanizmlərin qoyulan aktual suallar və məsələlərdir. Belə ki, son yaradılması, innovatik sahibkarlığın səmərəli 20 il ərzində elmi-tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul təşkili hesabına ixtiraçıların, həmçinin elmi- olan müəssisələrin sektorlar üzrə bölgüsündən texniki yeniliklərin tətbiqi ilə məşğul olan alim- yanaşdıqda, bu istiqamətli fəaliyyət sahələrində tədqiqatçıların əldə etdikləri nailiyyətlərin və sahibkarlıq sektorunun payı önəmli yer tutmamışdır. nəticələrin ardıcıl şəkildə istehsal və kommersiya Əgər 2001-ci ildə sahibkarlıq sektorunun payı proseslərində tətbiq edilməsi məsələləri maksimum elmi-tədqiqat fəaliyyətində 14 % olmuşdursa, bu diqqət mərkəzində saxlanılır, zəruri investisiyalar göstərici 2019-cu ildə cəmisi 4 % təşkil etmişdir. yönəldilir və xüsusilə dərin biliklərə əsaslanmış Bu dövr ərzində universitetlərdə elmi-tədqiqatlara iqtisadi fəaliyyət sahələrinin yaradılması üçün önəm verilməsinin yüksəlməsini də müşahidə səylər göstərilir. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş etmək mümkündür. Bütün hallarda hələ ki, elmi- ölkələrin təcrübəsi buna bariz nümunə ola bilər. tədqiqatların təşkilində və bununla bağlı tədbirlərin Yaponiyada ixtiraçı nəsillərin yetişməsi və dəqiq reallaşdırılmasında dövlət sektorunun payı yüksək texnologiyalar, cihazqayırma, robotlar sahəsində olaraq qalmış və 66-67 % səviyyəsində qeydə dünyada ən yüksək nailiyyətlərin əldə olunması alınmışdır (şəkil 1). üçün dövlət tərəfindən bütün lazım gələn iqtisadi dəstək, o cümlədən maliyyə dəstəyi təmin olunur. 2001 Yüksək texnologiyaların işlənməsi, yeni inno- ali tәhsil vasiya ideyalarının mənimsənilməsi və tətbiqinin sistemi- təşkili üçün elmi-texniki parklar, elmi-texniki və 20% dövlәt innovasiya şəhərcikləri, infrastruktur şəbəkələri sektoru- yaradılır və onların səmərəli fəaliyyəti üçün dövlət 66% dəstəyi mexanizmləri tətbiq edilir. Ümumiyyətlə, sahib- karlıq Yaponiyada universitet tələbələri, texnologiya sektoru- sahəsində istedadı olan məktəblilər, bu sahədə öz 14% biznesini qurmaq istəyənlər daim diqqət mərkəzində saxlanılır [10]. Bizə görə, Azərbaycanda da inno- vatik sahibkarlığın inkişafına daha güclü təkanın verilməsi və güzəştlərin ayrılması vacibdir, çünki

ölkəmizdə istedadlı, kifayət qədər intellektə və 2001 2019 dərin biliklərə malik gənclər və yeniyetmələr ali tәhsil nəsli yetişməkdədir. Digər tərəfdən, elmi-texniki alisistemi- tәhsil sektoru-20% fəaliyyətin modelləşdirilməsi, postpandemiya 29% dövlәt şəraitində innovatik sahibkarlığın inkişafına daha sektoru- 66% geniş yer verilməsi zəmanəmizin obyektiv çağırışı sahib- kimi formalaşmışdır. “Ekspertlərin rəyinə görə, karlıq Azərbaycan hazırda iqtisadiyyatın sənaye inkişafı sektoru- fazasına daxil olmuşdur. Lakin biz növbəti mərhələ, 14% dövlәt sənaye cəmiyyəti haqqında fikirləşməliyik – bu, sahib- sektoru innovasiyaların və texnologiyaların inkişafı 67% karlıq dövrüdür. Ölkənin coğrafi mövqeyi Azərbaycanın sektoru 4% perspektivdə regionun servis – texnoloji mərkəz Şəkil 1. Elmi-tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul olan kimi yüksək texnoloji istehsalı inkişaf etdirməyə müəssisələrin sektorlar2019 üzrə bölgüsü, 2001 və imkan verir. İnnovasiya iqtisadiyyatının cövhəri 2019-cu illər,ali tәhsil %-lə (ARDSK-nin məlimatları üzrə olan rəqabətqabiliyyətli texnologiyalar öz- hazırlanmışdır.sektoru- www.stat.gov.az). özündən yaranmır. Bu, elmi tədqiqatın mürəkkəb 29% və məsrəfli eksperimentlərindən və nəhayət Qeyd edək ki, dünya təcrübəsinə nəzər salsaq, alimlərin ideya ruhundan qaynaqlanan çox çətin yaradıcı mühitin formalaşdırılması, texnologiyaların başa gələn məhsuldur” [11]. Burada öz əksini

dövlәt 69 sahib- sektoru karlıq 67% sektoru 4%

tapmış amillər düşüncələrə səbəb olur, belə ki, sürətləndirilməlidir; ölkəmizdə həmin səviyyənin yaradılması üçün – bilik iqtisadiyyatının əhatəsinin hələ böyük həcmli işlər görülməlidir, başlıcası isə genişləndirilməsi və bu sahədə əhəmiyyətli uğurlar alim və tədqiqatçılarımızın ideya ruhlarının yüksək əldə etmiş şirkətlərlə əməkdaşlığın yaradılması, eyni səviyyədə olması üçün onların səmərəli fəaliyyətinə zamanda ölkəmizdə bilik resursları əsaslı innova- müvafiq şərait yaradılmalı, stimullaşdırma və tik sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi üçün məqsədli motivasiyalaşdırma mexanizmləri tətbiq edilməlidir. dövlət proqramlarının, özəl investisiya-innovasiya Alimlərin əməyi və ortaya qoyduğu elmi nəticələr, layihələrinin işlənib hazırlanması və reallaşdırılması onların səmərəsi obyektiv və ədalətli şəkildə tədbirləri görülməlidir. qiymətləndirilməlidir ki, onlar bu istiqamətdə daha böyük həvəslə və səmərəli fəaliyyət göstərsinlər. Açar sözlər: innovasiya sahibkarlığı, elmi- Dövlətin innovasiya siyasətində və bilik tədqiqat müəssisələri, texnoloji tərəqqi, elmtu- iqtisadiyyatının əsasında innovatik sahibkarlığın tumlu iqtisadiyyat, innovasiya zonaları, ali təhsil

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal gücləndirilməsi istiqamətində fəaliyyət müəssisələri, postpandemiya şəraiti. mexanizmlərinin işləkliyi və məhsuldarlığı təmin olunmalıdır. İnnovasiya siyasəti yeni bilik və ƏDƏBİYYAT SİYAHISI texnologiyaların istehsalı və tətbiqi ilə bərabər, 1. Süleymanov E., İbrahimova X. Azərbaycan elm və təhsilin, elmtutumlu cəmiyyətin davamlı timsalında innovasiyaların iqtisadi inkişafa təsiri. inkişafının bərqərar edilməsinə yönəldilməlidir. https://www.researchgate.net. Dünya təcrübəsində universitetlərin elmi mərkəzləri 2. Azərbaycan Respublikasının ərazisində xüsusi sahibkarlıq institutu kimi formalaşmış və təhsilin karantin rejiminin müddətinin uzadılması barədə elmi innovasiya əsasında qurulmasına böyük üstün- Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin lük verilmişdir [12]. qərarı. Bakı: – 19 iyun 2020-ci il № 207. 3. COVID 19 pandemiyasının dünya NƏTİCƏ iqtisadiyyatına təsiri. İqtisadi İslahatların Təhlili Hazırda pandemiya şəraitinin kəskin və Kommunikasiya Mərkəzi. [Elektron resurs] / fazasındayıq, ancaq hesab edirik ki, müəyyən vaxt- 08.04.2020. URL: https://iqtisadiislahat.org/store// dan sonra bu proseslər səngiyəcəkdir və nəhayət, media/2020/Aprel/08042020_covid_dunya.pdf. postpandemiya dövrü başlayacaqdır. Pandemiyanın 4. Koronavirus (COVID-19) pandemiyasının təsirindən əhəmiyyətli səviyyədə deformasiyalara Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatına mənfi uğramış iqtisadi fəaliyyət sahələrinin və idarəetmə təsirinin azaldılması ilə bağlı Tədbirlər Planı. [Ele- sistemlərinin maksimum təkmilləşdirilməsi, ktron resurs] / 2020. URL: https://www2.deloitte. yenilərinin yaradılması lazım gələcəkdir. Bun- com/az/az/pages/tax/articles/pandemiyadan-z.html. lar müəyyən konseptual baxışlara və hədəflərə 5. Koronavirus (COVID-19) pandemiyasının söykənməlidir. Ölkəmizdə postpandemiya şəraitində və bundan irəli gələrək dünya enerji və səhm innovatik sahibkarlığın bilik resursları əsasında bazarlarında baş verən kəskin dalğalanmaların inkişafının strateji aspektləri baxımından bir qrup Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatına, mak- məsələlər və problemlər narahatçılıq doğurur: roiqtisadi sabitliyə, ölkədə məşğulluq məsələlərinə – Azərbaycanda milli innovasiya sisteminin və sahibkarlıq subyektlərinə mənfi təsirinin təşkili başa çatdırılmalı və dünya təcrübəsinə azaldılması ilə bağlı bir sıra tədbirlər haqqında uyğun gəlməklə bərabər, milli iqtisadi inkişaf Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. – xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən işlək innovasiya Bakı: – 19 mart 2020-ci il. sisteminin yaradılması başa çatdırılmalıdır; 6. Koronavirus qlobal iqtisadi vəziyyətə çox ciddi – ölkə universitetlərinin, elmi-tədqiqat təsir edəcək. İMF, [Elektron resurs] / 2020. URL: müəssisələrinin, investisiya fondlarının və https://www.tvreal.az/news/az/42165/imf-koronavi- maliyyə-kredit təşkilatlarının, innovatik fəaliyyət rus-qlobal-iqtisadi-veziyyete-chox-ciddi-tesir-ede- subyektlərinin birgə əməkdaşlığının və səmərəli cek. fəaliyyətinə imkan verən innovasiya zonalarının, 7. Koronavirus pandemiyasının Azərbaycan bilik iqtisadiyyatı mexanizmlərinin tətbiqi prosesləri iqtisadiyyatına təsiri. [Elektron resurs] / 25 Mart

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 70 GEOSTRATEGİYA 2020. URL: http://www.aztv.az/az/news/6138/koro- распределение результатов предприятий, navirus-pandemiyasinin-azerbaycan-iqtisadiyyati- занимающихся научно-исследовательской na-tesiri-markvideokonfransmark. деятельностью по разным секторам экономики 8. Sahibkarliq və innovasiya: maliyyə Азербайджана. Даны рекомендации и vəsaitlərinin müvəffəqiyyətlə cəlb edilməsi üçün предложения по стратегическим аспектам istiqamətverici amillər. 2020. https://www.cul- развития инновационного предпринимательства turepartnership.eu/az/publishing/crossovers-and- на основе ресурсов знаний в условиях fundraising/part-1. постпандемии. 9. İnnovasiya ekosistemi və ali təhsil. 19 oktyabr 2017. https://aztehsil.com/news/3772-nnovasiya- Ключевые слова: инновационное ekosistemi-v-ali-thsil.html. предпринимательство, научно- 10. Yaponiyalı ixtiraçı gənclərə “Texnologiya исследовательские предприятия, və sahibkarlıq” mövzusunda seminar keçirib. технологический прогресс, наукоемкая 09.10.2018. https://azertag.az/xeber/Yaponiyali_ix- экономика, инновационные зоны, высшие tirachi_genclere_Texnologiya_ve_sahibkarliq_mov- учебные заведения, постпандемические условия. zusunda_seminar_kechirib-1202513. 11. Valehov C. Biliklər iqtisadiyyatı və inno- Summary vasiya. http://www.anl.az/down/meqale/az_muel- STRATEGIC ASPECTS OF THE DEVELOP- limi/2010/iyun/124407.htm. MENT OF INNOVATIVE ENTREPRENEUR- 12. İnnovasiya əsaslı iqtisadi inkişaf: sahibkarlıq, SHIP BASED ON KNOWLEDGE RESOURCES təhsil və elm” Aprel 25, 2018. http://ask.org.az/ IN POST-PANDEMIC CONDITIONS teqvim/innovasiya-sasli-iqtisadi-inkisaf-sahibkarliq- The strategic aspects of the development of t-hsil-v-elm/. innovative entrepreneurship based on knowledge resources in post-pandemic conditions are explored Резюме in the article. The essence and effectiveness of in- СТРАТЕГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ novative entrepreneurship is investigated for this РАЗВИТИЯ ИННОВАЦИОННОГО purpose. The strategic role of knowledge resources ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА НА ОСНОВЕ in increasing the productivity of innovative entrepre- РЕСУРСОВ ЗНАНИЙ В УСЛОВИЯХ neurship in the current conditions is analyzed. The ПОСТПАНДЕМИИ importance of ensuring the effective work of re- В статье исследованы стратегические search organizations and universities in creating new аспекты развития инновационного ideas and their application is considered then. The предпринимательства на основе ресурсов need to strengthen the integrative activities of uni- знаний в условиях постпандемии. С этой versities, research organizations, investment funds целью раскрыта сущность и эффективность and technology firms in order to deepen the process- инновационного предпринимательства. es of developing innovative entrepreneurship is con- Оценена стратегическая роль ресурсов знаний sidered too. The distribution of results of enterprises в повышении продуктивности инновационного engaged in research activities in different sectors предпринимательства в нынешних условиях. of the economy of Azerbaijan is analyzed. Recom- Рассмотрена важность обеспечения эффективной mendations and proposals on strategic aspects of the деятельности научно-исследовательских development of innovative entrepreneurship based организаций и университетов по освоению on knowledge resources in post-pandemic condi- новых идей и их применения. Отмечена tions are given in the end of the article. необходимость усиления интегративной деятельности ВУЗ-ов, научно-исследовательских Key words: innovative entrepreneurship, research организаций, инвестиционных фондов и enterprises, technological progress, knowledge- технологических фирм с целью углубления intensive economy, innovation zones, higher educa- процессов развития инновационного tional institutions, post-pandemic conditions. предпринимательства. Анализировано

71 UOT 338.43 39.71.07

VÜQAR KƏRİMLİ AQRAR SAHƏDƏ İQTİSADİ AMEA Iqtisadiyyat institutu, böyük elmi işçi. İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru İDARƏETMƏ MEXANİZMLƏRİNİN Email: kerimli.vugar79@ gmail.com TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ YOLLARININ ARAŞDIRILMASI, TƏDBİQİ VƏ ÖYRƏNİLMƏSİ Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Giriş yüksəlmək məsələlərinə istiqamətləndirilir. Respublikamızın bazar iqtisadiyyatı şəraitində İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübələrindən belə sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi üçün qənaətə gəlmək olur ki, daima dəyişən iqtisadi tədbirlər sistemimdə aqrar sahənin idarə edilməsinin münasibət və təlabatlara cavab verməsi üçün aqrar yeni iqtisadi münasibətlərə uyğumlaşdırılması və sahə səmərəli idarəetmə sisteminə malik olmalıdır. təkmilləşdirilməsi mühüm məsələlərdən biridir. Təbii ki, aqrar sahənim kompleks inkişafını zəruri Çünki burada böyük maliyyə, maddi, əmək və elmi edən elementlər həlqəsi mürəkkəb olduğundan hətta potensial cəmlənmişdir, onlardan səmərəli istifadə istehsal-bölgü-mübadilə prosesinin təkmilolması insanların rifah halının yaxşılaşdırılmasının mühüm aqrar sahə üçün nəzərdə tutulan hədəflərə çatmağa şərtidir. imkan vermir. Ona görə ki, resursların, istehsalın, Aqrar sahənin idarə edilməsi toplumda fəaliyyət işçilərin düzgün idarə edilməsi çox mürəkkəbdir. göstərən əsas iqtisadi qanunla müəyyənləşir. Aqrar Hesab edirəm ki, Aqrar sahənin iqtisadi idarəetmə sahənin idarə edilməsi dedikdə toplumun maddi mexanizmlərinin araşdırılması və öyrənilməsi təlabatının ödənilməsi məqsədilə istehsal və qeyri- zamanın tələbidir və onun tədqiq edilməsinə ciddi istehsal sahələrində məhsul istehlak etmək və ehtiyac vardır. xidmətlər göstərmək üçün onların müəyyən üsul və metodlarla fəaliyyətinin istiqamətləndirilməsi Aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizmlərinin və əlaqələndirilməsi kimi başa düşülür. İdarəetmə formalaşdırılması xüsusiyyətləri təsərrüfat müxanizminin əsas həlqələrindən biridir. İqtisadi idarəetmə mexanizminin əsas məqsədi Məlumdur ki, mülkiyyət formaları dəyişildikcə aqrar özündə müəyyən ölçüləri və əsas amilləri əks sahədə idarəetmə mexanizmləridə dəyişilmişdir. etməklə qarşılıqlı əlaqəli bir sistemi ifadə edir. Uzun illər aqrar sahənin idarə edilməsi sis- Deməli İqtisadi idarəetmə mexanizmi məqsədli bir temi onun inkişaf meyilləri və cəmiyyətimizin mexanizmdir və obyektiv məzmun elementlərinə təlabatı ilə əlaqədar bir neçə dəfə yeniləşdirilmiş, malikdir. [1,s.39]. Vurğulamaq istəyirəm ki, təkmilləşdirilmiş və bunun nəticəsi olaraq yüksək idarəetmə müəyyən münasibətlər sistemini əhatə son nəticəyə çatmaq və məsuliyyətin dahada edir. Onun müəyyən xüsusiyyətləri, prinsipləri və gücləndirilməsinə yönəldilmişdir. Hal hazırda isə vasitələri vardır. Bu mənada idarəetmə münasibətləri qeyri-neft sektorunun, həmçinin aqrar sahənin idarəetmə funksiyalarını həyata keçirmək üçün inkişafının əsas prioritet istiqamətləri müəyyən yaranan münasibətlərdir. Qeyd olunanlar iqtisadi edilməklə yanaşı aqrar sahədə idarəetmənin sistemə xas olan mexanizm vasitəsilə tənzimlənir. təkmilləşdirilməsi, ehtiyyatlardan istifadəni Eyni zamanda idarəetmə obyektiv iqtisadi yaxşılaşdırmaq, istehsalı artırmaq, səmərəliliyi qanunların tələblərinə uyğun həyata keçirilən bir

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 72 GEOSTRATEGİYA prosesdir. Aqrar sahədə idarəetmə dedikdə iqtisadi Qara dəniz ölkələrinin və ipək yolunun bərpasını prosesləri tənzimləyən obyektiv qanunları bilməklə misal olaraq göstərə bilərik. Xarici əlaqələr milli iqtisadi mexanizmi hərəkətə gətirməklə ölkənin iqtisadi mənafelərə söykəndikdə səmərəli olur. ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək və xarici iqtisadi Qeyd olunanları nəzərə alaraq söyləmək olar ki, fəaliyyəti qurmaq və s. fəaliyyət məcmusu başa uğurlu aqrar islahatların aparılması üçün beynəlxalq düşülür. təcrübəni öyrənmək vacibdir.[8,s.200]. Aqrar sahədə idarəetmə mexanizminə onun İsraildə torpaq dövlətin mülkiyyətidir və kənd obyekt və subyektləri daxildir. İdarəetmənin obyekti təsərrüfatı ilə məşğul olmaq istəyənlər uzunmüddətli bütövlükdə iqtisadiyyat, yəni ASK-lar, kooperativlər, - 49, 99 illiyə icarəyə verilir. Sahibkarlar hər il müəssisələr və s. daxildir. İdarəetmənin subyektləri torpaq vergisi ödəyir və məhsul istehsal etməkdə dedikdə isə idarəetmə orqanları başa düşülür. sərbəstdirlər. Torpaq ərazilərinin satışı qadağandır Respublikamızda aqrar sahənin sürətli inkişafını lakin, icarədar başqasının icarəsinə torpaq ərazilərini təmin etmək üçün infrastrukturanın inkişafı verə bilər. İcarə müddəti bitdikdən sonra dövlət tor- üçün bir idarəetmə sisteminin elementi kimi zəif paq əarazisini geri ala və ya icarə müddətini uzada həyata keçirilir bu da öz növbəsində müasir bazar bilər. tələblərinə uyğunluğu baxımından geridə qalır. Bu Təsərrüfatçılığın 2 forması mövcuddur: kibuslar amil ASK-ların idarəetmə mexanizmlərinin ef- və maşavalavır, kooperativlərə də üstünlük veri­ fektivliyini aşağı salacaq. Buna görə obyektiv və lir. Kibuslar kollektiv təsərrüfatçılığa, maşavalavr subyektiv səbəblərə görə ölkəmizdə aqrar –sənaye isə kooperativ təsərrüfatçılığına əsaslanır. Dövlət komplekslərinin düşdükləri bu günkü böhran əməli təsərrüfatlara yardım və köməkliklər göstərir. tədbirlər görülmədiyindən dərinləşərək tənəzzülə Dövlət istənilən kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalı uğramışdır. üçün təsərrüfat sahiblərinə sifarişlər verir. İsraildə Aqrar sahənin idarəetmə strukturlarında təsərrüfatçılıq sisteminin yüksək səviyyədə təşkil dəyişikliklərin edilməsinə ehtiyac var belə ki, bir olunmasının nəticəsidir ki, ölkə kənd təsərrüfatı – birini təkrar edən strukturlar ləğv edilməlidir, məhsullarına olan təlabatını demək olarkı tam cəmiyyəti və iqtisadiyyatı mərkəzləşdirmə ödəyir, hətta istehsal olunan məhsulun 20%- proselərinə tədricən hazırlıqlı vəziyyətə gətirmək dən çoxunu ixrac edir. Düşünürəm ki, İsrailin lazımdır. [7,s.120] təcrübəsindən yararlanmaqla ölkəmizdədə səmərəli təsərrüfatların inkişafına nail olmaq olar. Son illər Beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi respublikamızda üzümçülüyün inkişaf etməsini Təbii ki, iqtisadi əlaqələrin əsasını mənafelər nəzəzə alsaq Fransanın təcrübəsinə diqqət yetirmək və maraqlar təşkil edir. Respublikamıza gəlir vacibdir. Fransada əkinə yararlı torpaqların mənbəyi kimi baxan ölkəliərin maraq dairəsi indiki əhəmiyyətli hissəsi sahibkarların əlindədir. Əsas şəraitdə təbiidir. Çünki hər bir dövlət ilk növbədə təsərrüfat forması kimi fermerlər və kooperativlərdir. iqtisadi-siyasi əlaqələrinin öz mənafeləri əsasında Sahibkarlar istədikləri kənd təsərüfatı məhsullarını qurulmasında maraqlıdır. Bu halda istənilən ölkə istehsal etməkdə sərbəstdirlər, ancaq dövlət üçün başqa inkişaf etmiş ölkələrin təsirinə düşmək sifarişləridə qəbul edirlər. ehtimalı böyükdür. Bu halın baş verməməsi üçün Fransada üzümçülük ən gəlirli və popul- dövlət düşünülmüş inkişaf istiqaməti, modeli yar sahələrdən biri hesab olunur. Üzümçülüklə seçmək zəruridir. İqtisadi əlaqələri bir sistem olaraq əsasən sahibkarlar məşğul olurlar və bu zaman qəbul etsək xarici investisiyaların rolu danılmazdır. məhsulun kəmiyyəti ilə yanaşı keyfiyyətədə xüsusi Təbii və geopolitik amilləri nəzərə alsaq, diqqət yetirilir. Çünkü keyfiyyətli məhsul daha Respublikamız dünya ölkələri ilə səmərəli iqtisadi rəqabətqabiliyyətli olur. əlaqələrin qurulması üçün xüsusu bir ölkədi, bundan Çin Xalq respublikasının aqrar sahədə apardığı da səmərəli istifadə olunmalıdır. Xəzər dənizi və islahatlar təcrübəsində təqdirəlayiqdir, belə ki, Avropa ölkələrinə çıxış üçün nəqliyyat sisteminin, burada islahatlar daima dərinləşir və təkmilləşdirilir.

73 Çində torpaqlar dövlətin mülkiyyətindədir. təsir göstərir eyni zamanda bazarın fəaliyyətini yeni Almaniyanın aqrar sahədə prioritet istiqaməti təşkilati formasını müəyyən edir. Sahibkarlara maddi şərq torpaqlarının ətraf mühitinin qorunmasını yardım göstərilməsi, kreditlərin verilməsi, müxtəlif təmin edən, Avropa bazarlarında rəqabətqabiliyyətli dotasiyalar dövlət tərəfindən həyata keçirilir. kənd təsərrüfatı məhsulu istehsal edən və müasir İnkişaf etmiş dövlətlərdə kənd təsərrüfatının müəssələr yaratmaqdan ibarət oldu. Almaniyada səmərəli inkişafını, müstəqil təsərrüfat subyektlərini kooperativlər özlərinin “Rayfayzen” adlanan itti- təmin etmək üçün rentabelli sahənin müxtəlif faqda birləşib və idarəolunma formasına görə 3 növə vasitələrlə müdafiə edir. Ümumiqtisadi sahələr ayrılır: federal, regional, yerli. Burada dünyanın üzrə inkişafında ölkənin beynəlxalq bazarlarda müxtəlif ölkələrində filialı olan 2.654 kooperativ vəziyyətini göstərən dövlət tənzimləyiciləri birliyi fəaliyyət göstərir. məxsus cəhətlər mövcuddur. Aqrar sahənin Bizdə bu təcrübədən istifadə edərək tənzimlənməsinin başlıca vəzifəsi başqa sahələrlə

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal respublikamızda kənd təsərrüfatı istehsal edən qeyri bərabər vəziyyətdə olduqda ona yardım koperativlər yaradıla və rəqabətqabiliyyətli məhsul göstərməkdən ibarətdir. İstənilən şəraitdə bu istehsal oluna bilər. qeyri bərabərliyin xarakteri qorunub saxlanılır, bu aqrar sahənin xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. An- Aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizminin caq tənzimlənmənin istiqamətləri müxtəlifdir. O, təkmilləşdirilməsi yollarının araşdırılması kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və satışını Dünya ölkələrinin təcrübəsindən belə qənaətə stimullaşdırır, ya da onun antiböhran tənzimləyicisi gəlmək olarkı dövlət iqtisadiyyatın inkişafında kimi çıxış edir. Araşdırma göstərir ki, tənzimləmə katalizator­ və biznesin inkişafına təsiretmə vasitəsi üzrə qanunların mühüm əhəmiyyəti vardır. Qeyd ola bilər. Hazırda bazar iqtisadiyyatı inkişaf olunan qanunlar ali qanunverici orqan tərəfindən yolu keçmiş ölkələrin inkişaf modelləri dövlətin qəbul olunur və istehsalın tənzimlənməsi üzrə nədərəcədə müdaxilə edəcəyi ilə müəyyən olunur. aktlar orada öz əksini tapır. İnkişaf etmiş ölkələrin Ölkəmiz bazar iqtisadiyyatında mövqeyi, təsir etmə əksəriyyətində dövlətin aqrar siyasətinin müxtəlif səviyyəsi, bu səviyyənin həd və hüdudu əvvəllərdə mexanizmlər vasitəsilə məhsulların istehsalını və hazırdada nəzəri metodoloji məna kəsb etməklə satışının tənzimlənməsi olmuşdur bununda əksər iqtisadçılar arasında fikir ayrılığına səbəb olmuşdur. hissəsi dövlət təhsisatlarının üzərinə düşmüşdür. Dövlətin iqtisadi funksiyalarının güclənməsi Bəzi məhsulların bazar tənzimlənməsi formalarında zəruridir,bazar iqtisadiyyatı dövlətin iqtisadi me- biridə marketinq nizamnaməsidir. Marketinq tod və üsullarla idarə etməsinin gücləndirilməsidir. nizamnamələrinin mənası nizamnamənin fəaliyyət [7,s.200] zonası daxilində məhsulun keyfiyyəti üzrə İqtisadçıların inkişaf etmiş ölkələrin diferensiyası ilə bu və ya digər məhsula vahid inkişaf modellərinə nəzər saldıqda anlaşılır ki, qiymətin qoyulmasıdır. Bu istehlakçıların mənafeini Azərbaycanın iqtisadi inkişafinın öz çətinliyi, nəzərə almaqla fermerlərin gəlirlə təmin olunmasını xüsusiyyəti var. Bu mənada araşdırma göstərir göstərir. Praktikada gəlirlərin tənzimlənməsində ki, aqrar sahənin inkişafının tənzimlənməsimdə 2 mexanizmdən istifadə edilir: tədarük və gi- dövlətin iştirakı zəruridir, digər tərəfdən istehlak rov əməliyyatları vasitəsilə bazar qiymətlərinin mallarının, ərzaq məhsullarının yaradılması ilə saxlanılması. Girov məbləği ən kiçik təmin olunmuş şərtlənir. Buna görədə dövlət aqrar sahənin inkişafını qiyməti özündə əks etdirir. Sahibkarlar bunun tənzimləməlidir. Araşdırmadan belə qənaətə gəlmək əsasında öz məhsullarını sata bilir. Tədarük isə 2 olar ki, dövlətin daxili bazara təşkiledici təsiri formada dövlət tərəfindən müəyyən edilir məhsulun aşağıdakı kimidir. birbaşa və məcburi tədarükü formasında həyata Dövlət iqtisadiyyatı yüksək səviyyədə inkişaf keçirilir. Sonuncu tədbiq olunanda fermer məhsula etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarının çəkdiyi xərcdən imtina edir. Dövlət girov və tədarük alıcısı kimi çıxış edir, bazarın strukturuna birbaşa əməliyyatlarını həyata keçirərkən xammal üzrə

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 74 GEOSTRATEGİYA daxili bazara təsir göstərir. Qiymət əmələ gəlməsinə ASK-larda aşağıdakı mülahizələrə diqqət dövlət birbaşa eyni vaxtda təsir göstərir. Yəni fermer yetirikməlidir: minimum təminat verilmiş qiymət funksiyasını - bazarın öz özünü tənzimləməsi ilə ona dövlətin yerinə yetirir. Lakin dövlətin bilavasitə müdaxiləsi təsiri ilə əlaqələndirmək yalnız kənd təsərrüfatı xammalı bazarı üçün xarak- - iqtisadi dəyişikliklərin tədricən aparılması terikdir. Məhsul satışı zamanı belə müdaxilə dolayı - makroiqtisadi mexanizmlərinin aqrar bazara mahiyyət daşıyır. İnkişaf etmiş ölkələrdə elmi-texni- təsiri, ASK-ların iqtisadi qurumlarda rolu ki inkişaf da tənzimlənmənin mühüm sahəsi kimi Aqrar sahədə bazar subyektlərinə aşağıdakıları çıxış edir. [5,s.80] aid etmək olar: bazarın subyektini müəyyən edən Ətraf mühitin qorunması üzrə fəaliyyətin bazarın növləri, bazar subyektlərinin təsiredici tənzimlənməsində dövlə müxtəlif formalarda iştirak amilləri və s. Bunları daha geniş başa düşmək üçün edir. Onlar aşağıdakılardır: xüsusi dövlət standart- makroiqtisadi və infrasruktur amilləri ilə yanaşı lar və kefiyyətə nəzarət xidməti tərəfindən həyata bazar mexanizmlərinin dövlət tənzimlənməsinin keçirilən dövlət nəzarəti; ekoloji təmiz məhsulların canlandırılması vacibdir. Hazırki aqrar islahatların stimullaşdırılması; kompensasiya verməklə tor- həyata keçirildiyi şəraitdə istehsalın sabitliyinə və paq ehtiyatlarının dondurulmasını nəzərdə tutan onun davamlı inkişafına nail olmaq üçün dövlət torpaqların məhsuldarlığının yüksəldilməsi üzrə tənzimləməli və bu iqtisadi mexanizm kimi fəaliyyət dövlət proqramı. İstehsalın dövlət tənzimlənməsinə göstərməlidir. Fikrimcə, tənzimlənin hüquqi əsası diqqət yetirilsə də o, heç vaxt direktiv xarakteri kimi yeni hüquqi qanunlarin qəbul edilməsinə almamalıdır. Tənzimlənmənin məqsədi bazar mexa­ ehtiyac var və tənzimlənmənin əsas istiqamətləri nizmini qorumaq, əlverişsiz bazar nəticələrini bu qanunla təsbit olunmalıdır. Kənd təsərrüfatı yumşaltmaqdan ibarətdir. Onu deməyə əsas verir spesifik sahə olduğu üçün daha çox investisiya ki, aqrar sahədə tənzimlənmə istehsalın təmin tələb edən istehsal sahəsidir. Aqrar sahədə islahatlar olunmasına kömək edir. Müəyyən ölkələrdə apararkən xarici investorların vəsaitlərindən istifadə istehsalın plana uyğun dövlət tənzimlənməsi edilməsi məqsədə uyğundur, ancaq əsas vəsait sahəsindəki təcrübə bizim ölkədə istifadə edilə bilər. daxili mənbələr hesabına əldə edilməlidir. İstehsalın Dövlət tənzimlənməsində fiskal siyasət xüsusi yer tənzimlənməsi təsərrüfat fəaliyyətinin pozulmasının tutur. Bu siyasətin əsas məqsədi kredit və vergi qarşısını almaq zərurətindən yaranır. Aqrar sahədə qoyma mexanizmi vasitəsilə inkişaf etmıkdə olan istehsalın tənzimlənməsinin əsas məqsədi dövlətin sahələri təmin etməkdən ibarətdir. Vurğulamaq maraqlarının qorunması və təminatının həyata istəyirəm ki, müəssisələrdə qiymətqoyma fiskal keçirilməsindən ibarətdir. [4,s.150]. funksiyaların yerinə yetirilməsinə deyil, sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırılmasına yönəlməlidir. Aqrar sahənin idarəedilməsində xarici iqtisadi [6,s.220] Dünya təcrübəsinə əsaslanaraq söyləmək əlaqələr. istərdim ki, aqrar sahənin tənzimlənməsində dövlətin Bu bir həqiqətdir ki, istənilən ölkə öz rolu və əhəmiyyəti getdikcə artır. Bu tənzimləmə çərçivəsində iqtisadiyyatını inkişaf etdirə strateji əhəmiyyətli ərzaq və kənd təsərrüfatı bilməz. İndiki şəraitdə ölkəmizin xarici iqtisadi məhsullarının istehsalında aqrar işçiləri maddi əlaqələrinin formalaşması və inkişaf etməsi onun cəhətdən maraqlandırmalı, məhsullara müəyyən strateji istiqamətlərdə həyəta keçirilməsi vacib- olunmuş qaydada sifariş verməlidir. [2,s.103]. dir. Xarici ölkələrdə olduğu kimi, bizdə də bazar Aqrar istehsalın dövlət tənzimlənməsinin münasibətlərinin formalaşmasında içtimai əmək aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirilməsi bölgüsünün inkişafı ilə bağlıdır. İctimai əmək böl- məqsədəuyğundur: güsünün mühüm forması olaraq beynəlxalq əmək - kəndin sosial inkişafı bölgüsünün həyəta keçirilməsi beynəlxalq aləmdə - təsərrüfatlarda qiymətlərin tənzimlənməsi əmək ilə bağlı fəaliyyətinin ixtisaslaşdırılmasının - əmtəə istehsalçılarının maraqlarının qorunması və kooperasiyalaşdırılmasının göstəricisidir. Dünya

75 bazarında əmtəələr müxtəlif ölkələrdə milli əməkləri fektivliyini xeyli artırmış olur. Beynəlxalq təcrübə məcmə əməyin hissəsi kimi başa düşülür və nəticə belə deməyə əsas verir ki, texnoloji təçkilati amillər olaraq milli əmək orta dünya əməyinə nisbətdə çıxış bazar iqtisadiyyatının təsiri nəticəsində formalaşır edir. Bazarlara satış məqsədi ilə çıxarılan əmtəələrə və inkişaf edir. İstehsal olunmuş məhsulun qiyməti, çəkilən xərclər orta dünya bazar xərclərindən aşağı keyfiyyəti, miqdarı, daşınmaları şərtləri hər iki tərəf olarsa o, iqtisadi səmərə vermiş olur. Əmtəənin üçün əlverişli olduqda sahələr arası əlaqələr yaranır dəyəri və kefiyyətinin standartlarla uyğun olması və bu iqtisadi inteqrasiya xarakteri daşıyır. [3,s.347] onun dünya bazarında qiymətini müəyyən edir. Kənd təsərrüfatı istehsalının mövsümlüyü, Aqrar sahədə istehsal olunmuş məhsulların hamısı onun təbii iqlim şəraitindən asıllığı məsulun beynəlxalq mübadilə obyekti ola bilmir. Bu onunla davamlılığının və əmtəəlik səviyyəsinin yüksək əlaqədardır ki, bazarda rəqabətə dözümlü, aşağı olmaması satış bazarında güclü rəqabət şəraitində xərcli və istehlak keyfiyyətinə malik məhsullar fəaliyyət göstərməsi fermerlərə öz məhsullarından

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal beynəlxalq mübadilə obyektinə çevrilə bilir. Qeyd həmişə lazımi mənfəət əldə etməyə imkan verən olunanları nəzərə alsaq belə nəticəyə gəlmək olar qiymətdə və həcmdə satmağa imkan vermir. Xa- ki, ixrac olunacaq məhsulları istehsal edən zaman rici iqtisadi əlaqələrimizi araşdırarkən barter üsu- qabaqcıl texnologiyalardan istifadə etmək lazımdır. lunun və dünya bazarındakı qiymətlərin tətbiq Müəyyən məhsulları məhdudlaşdırmaq üçün olunması prinsiplərinə uyğun hazırlznması vacib dövlət gömrük tariflərini yüksəltməlidir və yaxud məsələlərdəndir. yüksək kvota tədbiq etməlidir. Respublikamızın xarici bazarının formalaşdırılması üçün 1-cisi, Nəticə iqtisadiyyatımız dünya təsərrüfat mexanizminə Ölkədə aqrar sahənin inkişafı, onun müəyyən inteqrasiya olunmalıdır; 2-cisi, milli valyuta sahələrinin müntəzəm olaraq inkişaf etdirilməsi kursunun xarici valyutalara nisbətən süni for- üçün müəyyən vəzifələr qoymuşdur. Etiraf mada aşağı salınması deyil, dünya bazarlarına etmək lazımdır ki, respublikamızda aqrar sahənin rəqabət qabiliyyətli məhsullar çıxarmaqla təmin inkişafı onun potensiyalından aşağı səviyyədədir, edilməlidir; 3-cüsü, ixrac-idxal əməliyyatı zərərli bunun üçün onun yüksəldilməsi istiqamətində təsirlərdən qorunmalıdır. Vergi xarici iqtisadi tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bu baxımdan əlaqələrin idarə edilməsində mühüm yer tutur. Aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizmlərinin Belə ki, kənd təsərrüfatı spesifik sahədir və özünə təkmilləşdirilməsi yollarının araşdırılması, tədbiqi məxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Ölkələr öz aqrar və öyrənilməsi istiqamətində aparılan araşdırmalar sektorlarına uyğun xarici siyasətlərini həyata bir sıra nəticələr ortaya çıxarmışdır. Əldə olunmuş keçirirlər. Respublikamızda beynəlxalq qanun- nəticələri aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: lara əməl edib düzgün gömrük vergi siyasətinin - kənd təsərrüfatı məhsullarının hərəkəti həyata keçirilməsi xarici ticarətinsəmərəliliyi və xammalın təlabatçıya istehsal məqsədi ilə artırır. Bəzi mallara yüksək vergi dərəcələri təyin çatdırılması üçün mexanizmlər yaradılmalıdır. edilməlidir, yalnız müasir texnologiyaları vergidən - bazarın idarəetmə rıçaqlarını təkmilləşdirmək. azad etmək lazımdır. Digər əsas məsələlərdən - əmtəə istehsalçıların maraqlarını qorumaq. biridə aqrar sahədə daxili və xarici bazarı öyrənən, - müasir informasiya texnologiyalarından geniş proqnozlaşdıran müasir tələblərə cavab verən op- istifadə etmək. erativ informasiya sistemi yaradılmalıdır, mütəmadi - aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizmlərini olaraq sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki və müasir tələblərə uyğun olaraq təkmilləşdirmək. hüquqi şəxslər informasiya ilə təmin edilməlidirlər. Belə bir təminat dünyanın bir çox ölkələrində var, Açar sözlər: iqtisadiyyat, bazar, idarəetmə, bu yolla istehsal və idxal olunacaq məhsulların mexanizmlər, təkmilləşdirmə, istehsal, aqrar sahə. qabaqcadan miqdarları proqnozlaşdırılır. Düşünürəm ki, qeyd olunan tədbir xarici iqtisadi fəaliyyətin ef-

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 76 GEOSTRATEGİYA ƏDƏBİYYAT SİYAHISI PhD. V.B.Kerimli 1. Alıyev İ.H. Azərbaycan Respublikasında Head scientist of EU ANSA aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi. Bakı -2003, 315 s. SUMMARY 2. Kərimli V.B. Aqrar sahədə strateji menecment. The article examines and studies ways to im- Bakı-2018,150 s. prove economic management mechanisms, which 3. İbrahimov İ.H. Aqrar sahənin iqtisadiyyatı. is one of the most important issues for the develop- Bakı-2016, 653 s. ment of the agricultural sector in a modern market 4. Əhmədov İ.V. Kənd təsərrüfatının economy. One of the main conditions is the study of idarəedilməsi. Bakı-2006, 880 s. the economy in the agricultural sector and its ability 5. Əlirzayev Ə.Q. Sosial sferanın iqtisadiyyatı və to meet and regulate all the requirements of a market idarəedilməsi. Bakı-2010, 450 s. economy, taking into account the specific features 6. Kəlbiyev Y.A. Fiskal siyasət və milli of management. These are the factors that directly iqtisadiyyatın tənzimlənməsi problemləri. Bakı- affect the further improvement of the business en- 2006. 468 s. vironment in the conditions of market relations, the 7. Мутладзе Р.Г. Менеджмент в acceleration of socio-economic development and the агропромышленном комплексе. Москва-2011, 382 comprehensive formation of those involved in the с. management of overall production. 8. Qurbanzadə A.A. Aqrar strukturun regional inkişaf modeli. Bakı-2004. 438 s. Key words: economy, market, management, mecha- nisms, improvement, production, agrarian sector.

д.ф.э. В.Б. Керимли Старший научный сотрудник ИЭ НАНА

РЕЗЮМЕ В статье исследуются пути совершенствования механизмов управления экономикой, что является одним из важнейших вопросов развития аграрного сектора в условиях современной рыночной экономики. Одним из основных условий является изучение экономики в аграрном секторе и ее способности удовлетворять и регулировать все требования рыночной экономики с учетом специфики управления. Это факторы, которые напрямую влияют на дальнейшее улучшение деловой среды в условиях рыночных отношений, ускорение социально-экономического развития и всестороннее формирование тех, кто участвует в управлении общим производством.

Ключевые слова: экономика, рынок, управление, механизмы, совершенствование, производство, аграрный сектор.

77 UOT 94(470) “19...” Tarix

HÜSEYN HÜSEYNLİ Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinin müəllimi. TÜRKİYƏ-GÜRCÜSTAN Tarix üzrə fəlsəfə doktoru E-mail: [email protected] MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ RUSİYA AMİLİ FƏRHAD AYDINLI (etnosiyasi proseslər kontekstində) Bakı Dövlət Universitetinin Beynəlxalq münasibətlər və iqtisadiyyat fakültəsinin dissertantı E-mail: [email protected] Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Cənubi Qafqazın Qara dənizlə həmsərhəd olan daxildə davam edən etnosiyasi münaqişələr yeganə ölkəsi Gürcüstan Azərbaycan və Orta Gürcüstanın inkişafını ləngidirdi. Hələ Zviad Asiya ölkələrini Qərblə birləşdirən mühüm coğrafi Qamsaxurdiyanın prezidentliyi dövründə ölkənin mövqeyə malikdir. Bu mövqeyi səbəbilə Türkiyənin muxtar vilayətləri-Acarıstan, Abxaziya və Cənubi Cənubi Qafqaz, hətta Avrasiya strategiyasındakı Osetiyada mərkəzdən qaçma meylləri güclənmiş açarıdır. Xəzərin enerji ehtiyatlarının beynəlxalq və ölkədə siyasi pərakəndəlik artmışdı. Radikal bazarlara çatdırılmasında əhəmiyyətli yerə sa- və milliyətçi olan Qamsaxurdiyanın “Gürcüstan hib olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft boru gürcülər üçündür” [3, 133] şüarı, ölkədə bütün kəmərinin, eyni zamanda Bakı-Ərzurum, Cənubi siyasi partiyaların fəaliyyətini məhdudlaşdırması Qaz Dəhlizinin, Bakı-Tbilisi-Qars dərmiryolu separatist qüvvələri daha da hiddətləndirirdi. xəttinin keçdiyi yol üzərində yerləşməsi Gürcüstanı Təsadüfi deyildir ki, 1991-ci ilin sentyabr ayında Türkiyə baxımından daha da əhəmiyyətli edir. ölkədə fövqəladə vəziyyət elan edilmiş, ixtişaşların Türkiyə-Gürcüstan münasibətlərini təhlil etdiyimiz davam etməsi nəticəsində 1992-ci ilin yanvarında zaman prosesləri 3 dövrə bölə bilərik: ölkədən qaçması ilə hakimiyyət hərbi şuranın əlinə 1. Müstəqillikdən 2003-cü ilə qədər; keçmiş, mart ayında isə şuranın rəhbərliyinə Eduard 2. Qızılgül inqilabından Saakaşvili Şevardnadze gətirilmişdir. O, qısa zamanda Cənubi hakimiyyətinin sonuna qədər; Osetiyada münaqişəni dayandırmağa nail olur, lakin 3. 2013-cü ildən sonrakı dövr. Abxaziyada proseslər tam əks formada cərəyan edir, SSRİ-nin dağılması beynəlxalq münasibətlər bu dövrdən etibarən region tamamilə nəzarətdən sistemində köklü dəyişikliklərin baş verməsinə çıxır. Etnik münaqişələrin dərinləşməsi Gürcüstanı səbəb oldu ki, Cənubi Qafqaz regionu da bu 1993-cü ildə MDB-yə daxil olmağa vadar edir, eyni proseslərin mərkəzində yer aldı. Yeni Dünya zamanda Rusiya ilə yaxınlaşma siyasətinin həyata nizamının formalaşması, xüsusilə 1991-ci ildən keçirilməsinə səbəb olur. Nəticədə 1993-cü ildə rus sonra Qafqaz regionu regional güclərin xarici siyasi hərbi qüvvələri Gürcüstana göndərilir, Qara dəniz kursunda əsas yer tutmağa başladı. Bu nöqteyi- limanlarını da əhatə edən 4 hərbi bazada 20 mindən nəzərdən Türkiyənin regionda olan maraqları, artıq həbçi xidmət etməyə başlayır. Xəzərin enerji ehtiyatlarının Avropaya daşınmasında Onun dövründə hadisələrin gedişində nisbi sakit­ önəmli olan Gürcüstanla münasibətləri daha da çilik yaransa da, müxalif qüvvələrin hakimiyyətə əhəmiyyətli edir. 9 aprel 1991-ci ildə müstəqilliyini təzyiqi və milliyətçi şüarlar etnosiyasi problemləri elan edən Gürcüstanı 16 dekabr 1991-ci ildə yenidən alovlandırdı. Regionu öz nüfuz dairəsi tanıyan ilk dövlət Türkiyə oldu [1, 127]. Dövrün hesab edən Rusiya lokal münaqişələrdən istifadə Xarici işlər naziri Hikmət Çətinin 21 may 1992-ci edərək bəzi tədbirlərə əl atdı. Bunlar viza müraciəti ildə Tbilisini ziyarət etməsi ilə iki ölkə arasında və Qafqaz ölkələrində, xüsusən də Gürcüstanda olan diplomatik əlaqələrin qurulmasına dair pro- etnik azlıqların Rusiyaya birləşməsi üçün qaydaların tokol imzalandı [2]. Müstəqilliyin ilk illərində hazırlanması idi. 5 dekabr 2000-ci ildə Moskva

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 78 GEOSTRATEGİYA höküməti Gürcüstan vətəndaşlarına viza tətbiq etdi. Hakimiyyət dəyişikliyindən sonra Türkiyə- Abxaziya və Cənubi Osetiya xalqlarının vizasız Gürcüstan münasibətlərinə mənfi təsir edə getmək hüququnun saxlanması isə Gürcüstanın su- biləcək hadisələrdən biri də etnik münaqişələrin veren siyasətinə açıq şəkildə təhdid demək idi. Digər yenidən alovlanması idi. İlk olaraq, Acarıstan bir məsələ, 28 iyun 2001-ci ildə Rusiya Federasiyası Muxtar Respublikasının rəhbəri Aslan Abaşidze Dumasında qəbul edilmiş “Rusiya Federasiyasına Saakaşvilinin hakimiyyətini tanımadığını bəyan etdi. qəbul və onun tərkibində yeni subyektlərin 28 mart 2004-cü ildə keçirilən parlament seçkisi yaradılması haqqında” qanun layihəsi xarici dövlətin ərəfəsində bölgəyə səfər edən Saakaşvilini Batumiyə və ya onun bir hissəsinin Rusiyaya birləşməsini daxil olmağa icazə vermədi. Prezident isə Acarıstana asanlaşdırdı. Moskva çətin vəziyyətə düşdükdə və iqtisadi embarqo tətbiq etməklə cavab verdi. ABŞ ya bölgədəki ölkələrin özbaşına siyasətləri ortaya və Rusiyanın vasitəçiliyi ilə bir müddət gərginlik çıxdığı zaman etnik azlıqları necə istifadə edəcəyi dayandırılsa da, iki tərəf arasındakı problem üst mesajını verirdi. Bu qanun layihəsi bir çox problem səviyyədə idi. Bütün bu hadisələr davam edərkən sahəsinə, xüsusən Abxaziya və Cənubi Osetiyaya Abaşidze də Qars müqaviləsinin 6-cı maddəsinə aid idi. Bundan əlavə, 31 may 2002-ci il tarixli əsasən Türkiyənin “qarant-dövlət” olduğunu və Vətəndaşlıq Qanununda Rusiya vətəndaşı olmaq bölgədəki gərginliyin bitirilməsi üçün Türkiyəyə istəyənlərin keçmiş vətəndaşlığından imtina etmələri müraciət etdi. Bu xəbərlərin Türkiyə mətbuatında nəticəsində qəbul edilməsi Rusiyanın bölgəyə da yayılması Türkiyənin Rusiya ilə qarşı-qarşıya necə həssas davrandığının göstərirdi [4, 46]. Digər gəlməsi demək idi. Əslində isə Qars müqaviləsində tərəfdən də Şevardnadzenin istefasına qədər keçən Türkiyənin belə bir müdaxilə haqqının olduğu müddətdə Türkiyənin diqqəti Şimali Kiprdə cərəyan göstərilmirdi [8, 487]. Məsələyə dərhal reaksiya edən hadisələrdə və Avropa İttifaqı ilə danışıqlarda, verən Xarici işlər naziri Abdullah Gül vəziyyəti daxildə isə İstanbulda baş verən terror hadisələrinə Gürcüstanın daxili məsələsi kimi qiymətləndirdi. qarışmışdı. Tbilisi hökuməti Türkiyənin bu diplomatik üs- Beləliklə, Gürcüstanda genişlənən rüşvətxorluq, lubunu olduqca müsbət qarşıladı və ikitərəfli eləcə də separatist bölgələrdə idarəçilyin tamamilə əlaqələrin əhəmiyyətli olduğunu qeyd etdi [9, 230]. zəifləməsi və 2003-cü ildə keçirilən parlament Abaşidzenin 5 may 2004-cü ildə Rusiyanın sabiq seçkilərindəki saxtakarlıq Mixeil Saakaşvilnin Xarici işlər naziri İqor İvanovla birlikdə Batumini rəhbərliyi ilə Məxməri inqilab və ya Qızılgül tərk edərək Moskvaya getməsi ilə münaqişəyə son inqilabına gətirib çıxardı. Vaxtilə Qamsaxurdiyanın qoyuldu [10, 99]. dediyi kimi: düşmənlərimizə güllə ilə deyil, güllər Türkiyənin Acarıstan münaqişəsindəki mövqeyi ilə cavab verməliyik ifadəsi öz əksini tapdı [5, 418]. Türkiyə-Gürcüstan münasibətlərinin inkişaf Türkiyə 4 yanvar 2004-cü ildə 96% səs çoxluğu dinamikasına əhəmiyyətli təsir göstərdi. 20 may ilə prezident seçilən Saakaşvili ilə yaxın münasibət 2004-cü ildə Saakaşvili Türkiyəni ziyarət etdi. qurmağın yollarını axtarmağa başladı. Saakaşvilinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru xətti və Bakı-Tbilisi- seçkiqabağı təbliğat-təşviqat kampaniyası Soros Ərzurum təbii-qaz kəmərinin əhəmiyyətindən bəhs Fondu, digər beynəlxalq fondlar və ABŞ tərəfindən edərək Türkiyəni yaxın tərəfdaş adlandırdı. 2005- də dəstəklənirdi. Əslində Vaşinqtonun gözləntisi ci ilin oktyabrında baş nazir Zurab Noqaydelinin belə idi; Orta Asiya və Qafqaz dövlətlərinin başında Türkiyəyə səfəri zamanı 90 günlük turist vizasının qərbyönümlü siyasətçilər olmalıdır. Bununla da qüvvəyə minməsini nəzərdə tutan müqavilə Moskvaya qarşı güclü müqavimət göstərməklə imzalandı. Batumidə 25 may 2007-ci ildə yeni hava Xəzərdəki enerji ehtiyatlarına nəzarət etmək olardı. limanı istismara verildi [11, 20]. Türk hava yolları Şübhəsiz ki, bu məsələdə ABŞ-a ən böyük dəstək tərəfindən Batumi daxili xətt məntəqəsi olaraq bölgədə marağı olan Türkiyə olmalı idi [6, 3]. istifadəyə başlandı. Türkiyə vətəndaşları pasport Saakaşvilinin hakimiyyətə gəlişindən sonra gürcü istifadə etmədən yalnız şəxsiyyət vəsiqələri ilə xalqına iki əsas vədi var idi. Birincisi, Gürcüstanın Batumiyə hava yolu ilə gedərək, oradan da quru ərazi bütövlüyünü təmin etməklə Cənubi Osetiya, nəqliyyat vasitələri ilə Türkiyənin şərq və cənub- Acarıstan və Abxaziya problemlərini həlli, ikincisi, şərq vilayətlərinə gedə bilərdi. Beləliklə, dünyanın Gürcüstanın NATO-ya üzv olacağı vədi idi. [7, 151]. çox az ölkələri arasında olan bu sistemin Cənubi

79 Qafqaz kimi qeyri-sabit və rəqabətin çox olduğu luq ittihamı ilə həbs etməsi iki ölkə arasındakı bölgədə tətbiqi təqdirəlayiq idi. Ümumiyyətlə münasibətləri daha da gərginləşdirdi [12, 103]. Qızılgül inqilabından sonra Türkiyə-Gürcüstan Rusiyanın sərt reaksiyasından sonra Tbilisi höküməti münasibətlərində yeni dövrün başladığını qeyd edə geri addım ataraq 4 rus zabitini ATƏT-ə təhvil verdi. bilərik. 1999-cu il ATƏT-in İstanbul sammitində Ancaq Rusiyanın geri addım atmaması böhranı qəbul edilən qərarların məntiqi nəticəsi artıq daha da dərinləşdirdi. Rusiya üçün lazımi zəmin bu dövrdən etibarən özünü göstərməyə başladı. yaranmışdı. RF Nəqliyyat Nazirliyi Gürcüstanla Təsadüfi deyildir ki, 2005-ci ildə Gürcüstanın hava, dəmir yolu, quru və dəniz nəqliyyatını kəsdi Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyasında artıq Türkiyə [13]. önəmli tərəfdaş adlandırılır, eləcə də 2007-ci ildən Saakaşvili 2008-ci ilin yanvarında Gürcüstanda sonra Türkiyə Gürcüstanın ən böyük ticarət ortağı keçirilən prezident seçkilərində yenidən qalib gəldi. statusundadır. Son statistik məlumatlara nəzər Rusiyadan gələn ilk rəsmi açıqlama isə seçkilərin salsaq, görərik ki, Türkiyə Gürcüstanın ixracatında şəffaf olmadığı iddiaları idi. Saakaşvilinin 2008-ci

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 7.9%, idxalında isə 17.2%-lik paya malikdir. Eyni ilin mart ayında ABŞ-a rəsmi səfəri müharibədən zamanda bu münasibətlər yalnız iqtisadi deyil, əvvəlki mühüm hadisələrdən biri idi. C.Buşun həmçinin hərbi-siyasi dəstək fonunda da davam mətbuat konfransında ABŞ-ın Cənubi Osetiya etdirilib. Təkcə 2005-2008-ci illərdə Türkiyə və Abxaziya problemlərinin həllində Gürcüstana Gürcüstana 8 milyon dollar dəyərində hərbi yardım dəstəyini vurğulaması rus-gürcü münasibətlərinin edib. qırılma nöqtəsi hesab olunur. Mart ayında bu Saakaşvilinin “uğurlu” Acarıstan siyasəti onu ziyarətə cavab olaraq Cənubi Osetiya və Abxa­ Abxaziya və Cənubi Osetiyada da təkrarlaya ziya parlamentariləri Rusiya dumasından biləcəyinə inandırmışdı. Əslində Acarıstan siyasətini müstəqilliklərini tanımağı tələb etdilər. Bu tələbə uğur hesab etmək düzgün olmazdı, çünki Acarıstan Putinin; “Rusiyanın Cənubi Osetiya və Abxaziya idarəçiliyi heç bir dönəmdə müstəqil dövlət qur- xalqlarına və bölgədə yaşayan Rusiya vətəndaşlarına maq niyyətində olmamışdır. Abxaziya və Cənubi dəstəyi getdikcə daha da artacaq” deməsi ABŞ-ın Osetiyada isə vəziyyət tamamilə başqa idi. Et- Gürcüstana verdiyi dəstəyə cavab idi [14, 189]. nik münaqişələrin nizamlanmasında Türkiyə və Gürcüstanda etnosiyasi münaqişənin Rusiya amillərini də hesaba qatmaq vacib idi. Bu alovlanmasının təkcə regional deyil, qlobal çərçivədə 12 avqust 2004-cü ildə Tbilisiyə səfər müstəvidə də təsirlər var idi. Belə ki, Serbiyadan edən baş nazir R.T.Ərdoğan Abxaziya və Cənubi müstəqillik tələb edən Kosovo, ABŞ-ın dəstəyi Osetiya kimi problemlərin həllində öz üzərinə ilə 2008-ci ilin fevralında müstəqilliyini elan etdi. düşən köməkliyi edəcəyini qeyd etdi. Ərdoğan Rusiya bu qərara sərt reaksiya verdi. Həmçinin, Abxaziyada 70 min, Türkiyədə isə 300 min abxazın NATO-nun 2008-ci ilin aprelində keçirilən Buxa­ yaşadığını və bunun məsələnin həlli üçün körpü ola rest sammitində Ukrayna və Gürcüstanın üzvlük biləcəyini və Türkiyənin vasitəçilik edə biləcəyini məsələsinin gündəmə gəlməsi Rusiya üçün böyük qeyd etdi. Gürcüstan rəhbərliyinin bu məsələyə problem kimi qəbul edildi [15]. Bu konteksdə müsbət yanaşmaması ilə heç bir siyasi addım Rusiyanın Cənubi Osetiya ilə cavabı sərt oldu. atılmadı. Türkiyə abxazların Rusiyanın idarəçiliyinə Hadisələri qısaca nəzərdən keçirək. tərk edilməsi yerinə, vasitəçilik edərək məsələnin Cənubi Osetiyada da hadisələr Abxaziyadan həlli tövsiyəsini Saakaşvili rədd etdi. Gürcüstan fərqli deyildi. Müstəqillik arzusunu tez-tez dilə hökümətinin Abxaziyanı təcrid siyasəti ilə tabe gətirən prezident Eduard Kokoytı hətta brifinqlərin etmək səyləri də nəticə vermədi. Çətin vəziyyətdə birində Şimali Osetiya ilə birləşməyin də mümkün qalan abxazlar kütləvi şəkildə rus pasportları alaraq variant olacağını qeyd etmişdi. Lakin Saakaşvilinin Gürcüstandan ayrılmaq niyyətlərini sərt şəkildə Cənubi Osetiyaya “milli-mədəni muxtariyyət” ortaya qoydular. Qərbyönümlü siyasətilə qonşu təklifinin də rədd edilməsi Gürcüstanın Sxinvaliyə Rusiyanı təhrik edən Tbilisi höküməti, qonşusunun daxil olması ilə müharibəyə çevrildi. 8 avqust 2008- daxili işlərinə müdaxilə etməsinə səbəb oldu. ci ildə başlayan müharibəyə Rusiyanın da daxil Gürcüstan Daxili İşlər Nazirliyin 27 sentyabr olması tarixə “beş günlük müharibə” adı ilə daxil 2006-cı ildə 4 Rusiya hərbi kəşfiyyatçısını casus- oldu və Gürcüstan ərazisinin parçalanmasına gətirib

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 80 GEOSTRATEGİYA çıxardı. Ankara höküməti baş verənləri narahatlıqla XİN Sergey Lavrov da təsdiq etdi: “Qafqaz prob- qarşılasa da, müharibəyə qarşı konkret addım atmadı lemi çərçivəsində biz Türkiyənin bu prosesi həll və ehtiyyatla hərəkət etməyi üstün tutdu. Bunun etmək təşəbbüsünü bəyənirik. Ankaranın yeni bir əsas səbəblərini araşdırsaq, ilk növbədə Rusiya ilə əməkdaş-lıq platforma formalaşdırılması təklifini münasibətlərin əhəmiyyəti qeyd edilməlidir. Ruslar müzakirə etdik. Bunu dəstəkləyirik. Bu sahədə Türkiyənin ən əhəmiyyətli təbii qaz təminatçısıdır. mexanizm formalaşdırılması ilə bağlı görülən işləri Bu məzmunda Türkiyə, əhəmiyyətli bir ticarət alqışlayırıq və təbii ki, bu məqsədlə zəruri şərtlərin ortağı olan Rusiyanı qarşısına almaq istəməmişdir. təmin edilməsinə ehtiyac duyulur. Cənubi Oseti- Türkiyənin “strateji ortağı” Gürcüstana hər hansı yaya qarşı müdaxilənin mənfi nəticələrinin həll bir hərbi yardımı və ya Tbilisi rəhbərliyinə dəstək edilməsi vacibdir. Lakin tərəfdaşlarımızla qarşılıqlı ifadəsi, Rusiyanı qarşısına almasına səbəb olardı. əməkdaşlıq və razılaşma əldə edilməli olması Belə bir fürsəti belə düşünmək istəməyən Ankara fikrini qəbul edirik. Qafqaz Sabitlik və Əməkdaşlıq höküməti bu müharibə zamanı və ondan sonrakı Platforması haqqında, nazirlər və mütəxəssislərin müddətdə də diplomatik siyasət aparmalı oldu. iştirakı bu mövzuda görüşlərin davam etdirlməsinə Lakin Qərb tərəfindən də təzyiqlər davam edirdi. qərar verdik. Hətta Rusiya XİN-i Ankaranın Ankaranın dilemma içində qalmasının ən vacib ”NATO-dakı öhdəliklərini yerinə yetirməklə yanaşı səbəblərindən biri, şübhəsiz ki, Montre Boğazlar bizimlə də çox yaxından əməkdaşlıq etməsi” və Konvensiyası idi. Müharibə zamanı Montre “Türkiyənin bizimlə münasibətinə NATO-nu Boğazlar Müqaviləsi yenidən gündəmə gəldi və qarışdırmaması” kimi fikirləri ilə Türkiyənin bu Türkiyə, ABŞ ilə Rusiya arasında sanki məngənəyə cür mövqeyini alqışladı. Türkiyənin Gürcüstan alındı. ABŞ-ın müharibə əsnasında iki ədəd tibbi probleminin həllində bu cür təşəbbüslə çıxış etməsi avadanlıqlarla təchiz olunmuş gəmisini Gürcüstana NATO tərəfindən də dəstəkləndi. Onu da qeyd kömək üçün boğazlardan keçirmək istəməsi, ancaq etmək lazımdır ki, bu vaxta qədər Qafqazda Sa- Türkiyənin ABŞ-ın təzyiqlərinə baxmayaraq bu bitlik və Əməkdaşlıq Platformasının tam detalları keçidə Montre gərəyi icazə verməməsi, tərəfləri açıqlanmayıb. Ancaq Rusiyanın Xarici işlər naziri qarşı-qarşıya gətirdi [16, 65]. Bundan əlavə, NATO Sergey Lavrov bu məsələ barədə danışarkən bildirib gəmilərinin Boğazları keçərək Gürcüstana daxil ki, Qafqazda Sabitlik və Əməkdaşlıq Platforması olması nəticəsində, Türkiyə yük maşınları 2008-ci ASEAN tipli bir qurum kimi nəzərdən keçirilir. ilin sentyabr ayında Rusiyanın gömrük qapılarında Onun sözlərinə görə, Ankaranın irəli sürdüyü embarqo ilə üzləşdi. Rusiya sanki NATO gəmilərinə təşəbbüs ikimərhələli prosesi nəzərdə tutur. Birinci keçid haqqının tanınmaması üçün Türkiyəyə göz mərhələdə iştirakçı Türkiyə və Rusiyanın təminat dağı verdi. Göründüyü kimi, bu gəmilərin Boğazdan hüququ altında bölgə dövlətlərinin - Azərbaycan, keçməsi həm Montrenin pozulması, həm də Ankara Gürcüstan, Ermənistan - əməkdaşlıq imkanlarının üçün Rusiya ilə üz-üzə qalmaq demək idi. Şərtlər bu araşdırılacağı platforması yaradılır, ikinci mərhələdə şəkildə təzahür etmiş ikən Türkiyə öz maraqlarını isə bu mexanizmlər formalaşdıqdan sonra qərarların düşünərək realist bir siyasət izlədi və Boğazlar qəbulu təşəbbüsü bu üç ölkənin ixtiyarına verilir məsələsini müzakirə mövzusu belə etməyərək bu [19, 158]. prosesi soyuqqanlılıqla idarə etdi. Lakin Türkiyənin Göründüyü kimi XXI əsrin əvvəlləri Gürcüstan bu siyasəti Gürcüstan torpaqlarının parçalanmasının üçün böyük fəlakətlərə gətirib çıxardı. Qərbə qarşısını ala bilmədi. Rusiya 26 Avqust 2008-ci hərtərəfli inteqrasiyası Gürcüstanın ərazi bütöv- ildə Cənubi Osetiya və Abxaziyanın müstəqilliyini lüyünün pozulması ilə nəticələndi. Bundan tanıdı[17, 9]. Kosovonun müəyyən mənada sonrakı illər ölkə hakimiyyətini daha ehtiyyatlı tanınmasına cavab olaraq, Moskva dolayı yolla addımlar atmağa və etnosiyasi problemləri daha Gürcüstanın Aİ və NATO üzvlüyünə mane oldu. mülayim yollarla həll etməyə vadar edir. Təbii ki, Bütün bunlara baxmayaraq Türkiyə Gürcüstanla bu problemlərin həllində Rusiya və Türkiyənin Rusiya arasında yaranan problemin nizamlanması maraqlarının nəzərə alınması da ölkənin ərazi bütöv- üçün mühüm addımlar ataraq “Qafqaz Sabitlik və lüyünün bərpasına şərait yaradacaq. Əməkdaşlıq Platforması” təşəbbüsü ilə çıxış etdi Açar sözlər: Türkiyə, Gürcüstan, Rusiya, [18, 275]. Bu təşəbbüsün Rusiyanı qane etməsini Saakaşvili, Abxaziya, Cənubi Osetiya

81 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Perceptions. 1. Demirağ, Yelda, “Bağımsızlıktan Kadife 17. Jim Nichol. Russia-Georgia conflict in August Devrime Türkiye-Gürcistan İlişkileri”, Uluslararası 2008: Context and implications for U.S. interests İlişkiler, Cilt 2, Sayı 7 (Güz 2005), s. 155. (March 3, 2009). 2. http://www.mfa.gov.tr/relations-between-tur- 18. Balcı A. Türkiye dış politikası: ilkeler, aktör- key-and-georgia.en.mfa ler, uygulamalar. İstanbul: Çınar Matbaacılık və 3. James Hughes, Gwendolyn Sasse. Ethnicity Yayıncılık, 2013, 344 s. and Territory in the Former Soviet Union: Regions 19. Hüseyn Hüseynli. NATO-nun Cənubi Qafqaza in Conflict, p. 272 doğru genişlənmə siyasətində Türkiyənin rolu// 4. Buszynski, Leszek, “Russia and the Common- “Tarix və onun problemləri”. Nəzəri, elmi, metodik wealth of Independent States in 2002, Going Seper- jurnal. Bakı, 2017, №2, s.152-158. ate Ways”, Asian Survey, CHt 43, No I, 2003. 5. SARIKAYA, Gül; ÇOBAN, Fatma, (Yayına Российский фактор в турецко-грузинских

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Hazırlayanlar), (2014), V. Karadeniz Uluslararası отношениях Sempozyumu “Tarihi ve Güncel Siyasal Konular: (в контексте этнополитических процессов) Görüşler & Öneriler” 6-7 Aralık 2012, Karadeniz Начало 21 века привело к большим бедствиям Stratejik Araştırma ve Uygulama Merkezi, Ankara. для Грузии. Всесторонняя интеграция с Западом 6. Bahturidze, Zeynab, (2011), “Направление привела к нарушению территориальной Внешнеполитического Курса Грузии при целостности Грузии. Последующие годы Президенте Саакашвили”, Современные заставили правительство пойти на более исследования социальных проблем, No:3, Cilt:7. осторожные шаги и более мягко решать 7. Treisman, Daniel, The Return: Russia’s Jour- этнополитический проблемы. Конечно, ney from Gorbachev to Medvedev, Free Press, New учет интересов России и Турции в решении York, 2011. этих проблем также создаст условия для 8. Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından восстановления территориальной целостности Bugüne Olgular, Belgeler, Yorum-lar. 3 ciltte. Cilt 3: страны. 2001-2012/Editör: Baskın Oran. İstanbul: İletişim yayınları, 2013, 885 s. Ключевые слова: Турция, Грузия, Россия, 9. Kamer Kasım, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, Саакашвили, Абхазия, Южная Осетия. USAK Yayınları, Ankara, 2009. 10. Nilgün Atıcı Köktaşı. Saakaşvili döne- The Russian factor in mi Gürcistan: İç ve Dış Politika Üzerine Bir Turkish-Georgian relations Değerlendirme. https://www.ardahan.edu.tr/iibf- (in the context of ethnopolitical processes) dergi/arsiv/2/07.pdf The beginning of the 21st century has led to great 11. https://www.deik.org.tr/uploads/gurcistan- disasters for Georgia. Comprehensive integration ulke-bulteni.pdf into the West has resulted in the violation of Geor- 12. Kelkitli, F. (Kış 2008). “Russian Foreign gia’s territorial integrity. The following years forced Policy in South Caucasus Under Putin”, Percep- the government to take more cautious steps and tions: Journal Of International Affairs. solve ethno-political problems in a more gentle way. 13. https://kafkassam.com/soguk-savas-sonrasi- Of course, taking into account the interests of Rus- gurcistandaki-guc-mucadelesi.html sia and Turkey in solving these problems will also 14. Robert H. Donaldson ve Joseph L. Nogee, create conditions for the restoration of the country’s The Foreign Policy of Russia: Changing Systems, territorial integrity. Enduring Interests, M.E. Sharpe, New York, 2009. 15. https://insamer.com/tr/guney-osetya-ve-abha- Key words: Turkey, Georgia, Russia, Saakashvili, zya-sorunu_1557.html Abkhazia, South Ossetia. 16. Kırdar, Seda (2008). Conflict Resolution in Georgia: An Analysis Applying the Intractable Con- flict Theory and the Governmental Politics Model.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 82 GEOSTRATEGİYA

UOT 930

NURANƏ MAZANOVA XVIII ƏSRİN SONU XX ƏSRİN Azərbaycan Universiteti İctimai fənlər kafedrasının doktorantı ƏVVƏLLƏRİNDƏ ŞƏKİ ŞƏHƏRİNİN E-mail: [email protected] DAXİLİ TİCARƏTİ HAQQINDA

Şəkidə XVIII əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Bu dövrd ə Şəki xanı İsmayıl xanın xəzinəsinə daxili ticarətin inkişaf etməsi Cənubi Qafqazda geniş təkcə ipəyin alqı-satqısı üçün istifadə olunan mizan- ticarət əlaqələrinin mövcud olduğunu göstərir. Bu dan alınan vergi 2 7 000 rubla bərabər idi. Bu rəqəm dövrdə ticarət əlaqələrinin Azərbaycanda yüksək Şəkidə ipəyə olan tələbatın yüksək səviyyədə inkişaf səviyyədə olması istər orta əsrlərdə və istərsə də etdiyini göstərirdi. Beləliklə təkcə yerli əhalidən bəhs olunan dövrdə Azərbaycanda olmuş səyyahların malcəhət olaraq toplanan 200 batman ipək, onun bir əsərlərində, habelə tarixi mənbələrdə bu və ya digər batmanın qiyməti 170 rubl olduğunu nəzərə alsaq, 34 şəkildə təsvir olunmuşdur. min rubl edir . Nadir şah Əfşarın yaratdığı Böyük Əfşar dövləti Ticarətin aparılması və inkişafında ölkə süqut etdikdən sonra Şimali Azərbaycan ərazisində daxilindəki körpülər, karvansaralar və ovdanlar meydana gələn güclü xanlıqlardan biri də Şəki xanlığı da əhəmiyyətli rol oynayırdı. Körpülər, adətən, oldu. Xanlıq dövründə Şəkinin daxili ticarəti nisbətən çayların dar keçidlərində tikilirdi. Çoxlu qazanc zəif inkişaf etmişdi. Bu əhalinin istehsal fəaliyyətinin götürmək və ticarəti inkişaf etdirmək məqsədi güdən keyfiyyətcə yekcins olması ilə bağlı olmuşdur. yerli hakimlər karvansaraları özləri üçün münasib İstehsahın ən başlıca məqsədi istehsalçıların özlərinin yerlərdə, əsasən də karvan yollarında tikdirirdilər. və yuxarı zümrənin istehlak tələbatını ödəməkdən Karvan yollarındakı karvansaralar icarət yolunun ibarət idi. Bu baxımdan xanlıqda mübadilə prosesi ağzında olan körpülərin yaxınlığında yerləşirdirilirdi. hələ bütövlükdə müntəzəm ictimai təzahurə çevrilə Dövrün müasirlərindən P. Zubov Azərbaycanda yol- bilmirdi. [1, s.246]. boyu çoxlu karvansaraların, yaxud onların qalıqların Daxili ticarətdə sənətkarların böyük rolu olduğunu yazırdı ki, bu da bəhs olunan ərazilərdə olmuşdur. Həm vüsətinə, həm də quruluşuna görə ticarətin inkişaf etdiyini sübut edir [4, s. 77]. şəhər ticarəti əsasən sənətkarlıq səciyyəsi daşıyırdı. Karvansaralar başlıca olaraq gəlmə tacirlərə Əhalinin sosial strukturunda “üçüncü zümrə” xidmət edir və nəinki sığınacaq və müdafiə üçün, nümayəndələri hesab olunan tacirlər və sənətkarların həm də anbar, yaşayış yeri, malların satış yeri və xüsusi yeri var idi. Şəki əyalətində tacirlər öz tövlə kimi istifadə olunurdu. Karvansaralar xanlığın kapitalına görə üç qrupa bölünürdü. Birinci qrupa təkcə ticarət yollarda deyil, şəhərdə də inşa edilir­ daxil olan tacirlər əsasən iri tacirlər idi. Onlar Rusiya di. Şəki şəhərində Gəncə, Təbriz, Şamaxı, Ləzgi, və İranla ticarət edir, xəzinəyə pul və mustamira Erməni karvansaraları var idi. [5, s. 66]. Bu karvan- adlanan taxıl vergisi ödəyirdilər. Bu tacirlər əsasən saralar qarət və qətillərin qarşısının alınması üçün taxıl və ipək ticarəti ilə məşğul olurdular. İkinci qrup qala kimi tikilirdi. Aşağı mərtəbələrdən anbar tacirlər xəzinəyə pul vergisi verir və mustamira adla- kimi istifadə olunur, yuxarı mərtəbələrdə tacirlər nan taxıl vergisi ödəyirdilər. Digər əyalətlərlə ticarət qalırdılar. Gecələr karvansaraların darvazaları aparan bu tacirlərin sayı o qədər də çoxluq təşkil et- bağlanırdı. [6, s. 15]. Karvansaralar xanlar və mirdi. Üçüncü qrup tacirlər əyalətin özündə ticarətlə xüsusi şəxslər tərəfindən inşa olunur və icarəyə məşğul olan adamlar idi. Onlar Nuxa tacirlərindən verilirdi. Karvansaraları icarəyə götürən icarədarlar müxtəlif mallar alır və satırdılar. Nəhayət, xırda öz qazanclarının beşdə bir hissəsini xəzinəyə vergi ticarətlə məşğul olan alverçilər və sənətkarlar da var verməli idilər. [ 5, s. 67 ]. idi. [2, s. 47-48]. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Şəki

83 xanlarından Məhəmmədhəsən xan eyni zamanda mübadilə vasitəsi idi [10, s. 392]. Şəkidə ən varlı tacir idi. 1826-cı ildə vaxtilə Şəki şəhərində çəki vahidləri müxtəlif idi və Məhəmmədhəsən xana məxsus olmuş mülklərin Rusiya, Qacar və yerli Şəki çəki daşlarından istifadə siyahısı tərtib olunmuşdu. Siyahıya Məhəmmədhəsən olunurdu. Rusiya çəki daşları ilə Rusiyadan və xanın varislərinin istifadəsində olan və xəzinəyə Tiflisdən gətirilən dəmir, Avropa şəkəri, qurğuşun, verilən mülklər daxil edilmişdir. Bu siyahıya görə naşatır və sair mallar çəkilirdi.[10, s. 389]. Məhəmmədhəsən xana atasından Şəki şəhərində 264 Saadda adlanan Qacar tərəzisi mis tərəzi gözləri dükan, 11 üzüm bağı, 222 tut bağı, 135 tağar düyü (1 və tərəzi daşlarından ibarət balaca tərəzidir. Tərəzi tağar düyü = 10 pud düyü) əkin yeri, 591 tağar buğda daşlarının ən irisi 10 Qacar, yaxud 109 Rusiya və arpa (1 tağar arpa = 45 pud arpa) əkin yeri, 11 zolotniki (1 zolotnik = 4,3 qr) ağırlığındadır. dəyirman miras qalmışdı [7, s. 117]. Çəki daşlarının ən xırdasının ağırlığı 1 zolotniyə Şəhərdə bazarlara darğalar nəzarət edirdilər. bərabərdir. Bundan əlavə bir zolotniyin 1/2, 1/4 Darğa bunun müqabilində bazardan toplanmış və 1/5 ağırlığında balaca lövhəciklərə bənzər çəki

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal darğalıq pulu alırdı. Bazarda çox qələbəlik daşları olur. Bir Rusiya funtu 88 Qacar zolotniyinə olduğundan, oradan dövlət, ictimai, dini və başqa bərabərdir. Şəki şəhər bazarında saada tərəzisi ilə tədbirlər üçün də istifadə olunur, xanın fərmanları çervonlar, gümüş, ipək sapları, boya maddəsi və sair və başqa elanlar oxunurdu. Carçılar xanın əhalinin mallar çəkilirdi. [10, s. 389]. xan üçün ictimai işlərə çıxması, düşmən basqını olan Şəki çəki daşları maydan, mizan və 48 stil- zaman baş verə biləcək təhlükə haqqında məlumatını lik sakat batmanlarından ibarətdir. Maydan stili da bazarda car çəkməklə bildirirdilər [5, s. 67]. Qacar 75 zolotniyi və yaxud Rusiya 81,5 zolotniyi XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində ağırlığındadır. Mizan stili Qacar 45 zolotniyinə, Rusi- şəhərdə fəaliyyət göstərən 417 dükan və sənətkar ya 49 zolotniyinə, sakat isə Qacar 25 zolotniyinə və emalatxanasından 103-ü karvansaralarda, qalanları isə yaxud Rusiya 38 zolotniyinə bərabərdir [10, s. 389]. dalan bazarlarda və digər yerlərdə satılırdı [8, s. 46]. Kənd bazarlarındakı çəki vahidləri də Şəki şəhər Şəkidə həm xanlıq dövründə və həm də işğaldan çəki vahidləri ilə uyğun gəlmirdi. Belə ki, Qutqaşen sonrakı illərdə xanlığın özündə zərb olunan metal batmanı ½ maydan batmanına bərabər idi. Mizan pullarla yanaşı Şirvan abası, Qarabağ pənahbaşı, çəkisi də Şəkinin mahallarında eyni deyildi. Ağdaş Qacar sahibkarını, Rusiya gümüş və mis pulları, mizan batmanı maydan batmanından 6 stil, Qutqaşen habelə holland və hind rulları dövriyyədə idi. Şəkidə mizan batmanı maydan batmanından 16 stil, Ərəş pul kəsmək üçün zərbxana var idi. Burada gümüş mizan batmanı maydan batmanından 20 stil ağır abbasılar və fulus adlanan mis pullar kəsilirdi [9, idi. Maydan çəki daşları ilə adətən ət, buğda, yağ, s. 53]. İstifadədə olan xan gümüş pulları çürük və pambıq, yun, xırda dəmir parçaları və sair mallar 20 qəpiklik abasi idi. Bundan başqa xan qarapulu satılırdı, mizanla ipək, Avropa şəkəri, polad, barıt, və yaxud beşqəpiklikdən də istifadə olunurdu. Bir qalay, bütün maye halındakı mallar, sakatla isə Qacar çürük Rusiya 8 gümüş qəpiyinə bərabər idi. Şəki şəkəri, ədviyyat və boya satılırdı. [10, s. 389]. şəhərində, habelə Şəki və Ərəş mahallarında Hü- Qeyd olunmalıdır ki, yerli çəki daşları ciddi seyn Məhəmmədhəsən xanın və İsmayıl xanın bir inam doğurmurdu. Belə ki, hərəsi çəki daşları abası Rusiya 11,5 gümüş qəpiyinə, 36 mis qəpiyinə, özləri istədiyi kimi düzəldirdi. Çəki daşları əvəzinə bir çürük isə Rusiya 30 mis qəpiyinə bərabər tutu- çay daşlarından, dəmir qırıntılarından, mahal lurdu. Şirvan bir abası Rusiya 12 qəpiyinə, Qarabağ bazarlarında isə qurudulmuş sümüklərdən istifadə pənahbaşı Rusiya 20 qəpiyinə, Qacar sahibkirən isə edlirdi. Taxıl tağar, hais və çanaxla ölçülürdü. Bunlar Rusiya 40 qəpiyinə, mis qarapul Rusiya 2 qəpiyinə, da Şəki və Ağdaşda müxtəlif idi. Şəki tağarı 6 böyük Hollandiya bir çervonu 3 rubl 11,5 qəpiyə, 8 rubl 10 çanağa, yaxud 10 hais və yaxud da 20 çanağa, Ağdaş qəpik çürüyə, bir rus gümüş rublu 2 rubl 60 qəpik tağarı isə 10 hais və yaxud 30 çanaxa bərabər çəki çürüyə bərabər tutulurdu və xəzinəyə qəbul edilirdi. vahidi idi. Şəki tağarı Rusiya çəki ilə 18 pud buğda, Şəki bazarlarına alverə gələn dağıstanlılar buradan 15 pud arpa, 21 pud düyü, 13 pud 11 fund yulaf, 13 Rusiya gümüş rublları və onşahılıq (əlli qəpiklik) pud 35 fund çəltik, Ağdaş tağarı isə 12 pud buğda, poltinnikləri özləri ilə Dağıstana aparırdılar. Çervon 10 pud arpa, 9 pud 9 fund çəltik çəkisinə bərabər pullar həm şəhərin özündə və vilayətin mahallarında hesab olunurdu. [10, s. 390].

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 84 GEOSTRATEGİYA Şəkidə istifadə olunan arşın Rusiya arşınının Rusiyada ipək toxuculuğunun inkişafı ilə əlaqədar (1 arşın = 1/3 sajen = 4 çetvert = 28 dyum = 71,12 olaraq, Şimali Azərbaycanda xam ipək hasilatının və sm.) 4/5 hissəsi uzunluğunda (56,89 sm) idi. Sajen ipək ticarətinin sürətlə artması nəzərə çarpırdı. 1833- uzunluğundakı (1 sajen = 2, 1336 m) kulaçdan nadir cü ilin kameral siyahıya almaya görə Nuxa şəhəri də hallarda istifadə edilirdi. daxil olmaqla 21 624 ailənin sakin olduğu əyalətdə Qafqazda, o cümlədən Şəkidə 1832-ci ilin avqus- illik ipək hasilatı 6 000 puddan çox olmuşdur. [15, tun 2-də imperiya çəki və ölçü vahidlərinə keçilməsi s. 161-165]. XIX əsrin ortalarına dair məlumata haqqında qanun qəbul edildi [11, s. 538-539 ]. XIX görə Şəki əhalinin ipəkçiliklə məşğul olduğu 16 344 əsrin 40-cı illərində həddindən artıq müxtəlif olan nəfərin istifadəsindəki 225 desyatin torpaq sahəsində ölçü və çəki sistemlərinin vahid imperiya ölçüləri ilə 10 300 000 tut ağacı var idi. Şəhər kümxanalarında əvəz olunmasına başlandı. ildə 250-300 pud ipək istehsal olunurdu. [13, s. 71]. Ticarət pərakəndə və topdansatış qaydada 1836-cı ildə Peterburqda Şəki əyalətində ipəyin aparılırdı. Qacar dövlətindən buraya özünün yer­ becərilməsi üçün cəmiyyət yaradıldı. Hökumət li malları ilə yanaşı həm də Qərbi Avropa malları tərəfindən Şəki əyalətində 585 ailəyə məxsus boş gətirilirdi. Qərbi Avropada istehsal olunmuş par- torpaq sahələri və habelə onların istifadəsindəki çalar və metal məmulatın Hörmüz körfəzi vasitəsilə tut bağları 30 illiyə həmin cəmiyyətə verildi. Xa- gətirilərək yerli və Cənubi Azərbaycanın sənətkarlıq lis kommersiya məqsədilə fəaliyyət göstərən məhsulları ilə birlikdə Xəzərin cənubi limanlarından, cəmiyyət ipəkçiliyin inkişafı üçün nümunə olmalı dəniz vasitəsilə Bakıdan, Salyandan keçirilərək idi. 1843-cü ildə cəmiyyətin Şəkidə 4 illik ipəkçilik Muğan düzü ilə Azərbaycanın şəhərlərinə aparılırdı. məktəbi açıldı. Bu məktəbə həmin 585 ailənin Bunun çox hissəsi Şəki bazarına aparılır, oradan uşaqları götürülürdü və onlara birincisi boş torpaq isə Dağıstana göndərilirdi. Osmanlı dövlətindən sahələrində tut bağlarının salınması, ikincisi ağaclar gətirilən yerli və Fransa malları Naxçıvan və düzgün qulluq göstərməyi, barama qurdlarının Tiflisdən Şəkiyə çatdırılırdı [5, s. 69]. bəslənməsi, cinslərin İtaliya və Çin cinsləri ilə XIX əsrin 20-ci illərinin sonu 30-cu illərinin yenilənməsi və nəhayət baramalardan ipəyin düzgün əvvəlləri Rusiyanın Cənubi Qafqazda bərqərar olduğu sarınması öyrədilirdi. [16]. dövr rus toxuculuq sənayesinin xammala güclü ehti- 1824-cü ildə əsasən kənd təsərrüfatı və yac olduğu vaxta düşürdü. Rusiya-Qacar və Rusiya- sənətkarlıq məhsullarının satıldığı Şəkidə 400-dən Osmanlı müharibələrinin Rusiya üçün uğurla başa çox dükan və həftə bazarları fəaliyyət göstərirdi. çatması rus tacirləri və sahibkarları içərisində ticarət- Şəhərdə 503 nəfər birinci, 389 nəfər ikinci, 138 nəfər iqtisadi müdaxilə obyekti kimi Cənubi Qafqaza güclü üçüncü dərəcəli tacir, 4 141 nəfər xırda alverçi və maraq oyadırdı. 1819-cu ildə polkovnik rütbəsində sənətkar çalışırdı [2, s. 48]. istefa verdikdən sonra ticarətlə məşğul olmağa XIX əsrin 20-ci illərin sonuna yaxın Cənubi çalışan tanınmış rus sahibkarı knyaz A.B. Qolitsın Qafqazda 17 rəhdar vergisi və sənətkarlıq məmulatları 1829-cu ildə ipəkçilik sahəsində səhmdar cəmiyyəti üzərində qoyulan 120 müxtəlif rüsumlar alınmaqda təsis etmək layihəsi ilə çıxış etdi. Layihədə Cənubi davam edirdi [12, s. 63]. “Belə rüsumlardan çar Qafqazda ticarət tədbirlərinin etibarlılığının və böyük xəzinəsinə Şəki əyalətindən 10 min gümüş rubl daxil sərmayələrin faydalı şəkildə sərf edilməsinin təmin olmuşdu”. Bu sətirlərin müəllifi rəhdar vergisinin hələ edilməsi göstərilirdi [12, s. 59]. ki, tamamilə ləğv olunmasının yaxın gələcəkdə qeyri- 1827-ci ildə Xanabadda, Cənubi Qafqazda mümkün olduğunu göstərirdi [14, s. 60]. ilk dəfə olaraq ipək sarıma müəssisəsi açıldı. Bu 1827-ci ildə ildə Şəkidə Şirvandan gətirilən 36 müəssisədə ipək sapın əldə edilməsi prosesi kustar min rublluq ipək parça, qumaş, arşınmalı, dəsmal, şəkildə yerinə yetirilirdi [13, s. 72]. yaylıq və örpək, 13 min rublluq mis qablar, 600 İtalyan əsilli Kastellonun ipək sarıma usülunun rublluq dəmir bel, yaba və sair mallar, Qarabağdan Cənubi Qafqazda, o cümlədən Şəkidə öyrədilməsinə gətirilən 400 rublluq pambıq parça, Yelizavet- başlandı [14, s. 60]. Lakin Cənubi Qafqaza gəlmiş poldan gətirilən 2 min rublluq ipək arşınmalı, 8 xarici mütəxəsislərinin təqdim etdiyi ipəksarıma üsu- min rublluq zəy, Qubadan gətirilən 500 rublluq lun tətbiqinə baxmayaraq, yerli kümdarlar adət etdiyi xalçalar, 300 rublluq qaysaq kəndiri, 1 500 rublluq köhnə qaydalara biganə qalmırdı. qızılboya (marena) (qızılboya Tiflisdə satılmaq üçün

85 gətirilmişdi), Bakıdan gətirilən 8 min rublluq neft, satırdılar, iki növdə mal satana heç rast gəlmədik – 10 min rublluq duz, 1 700 rublluq dəmir, Tiflisdən bir dükanda qılınc, xəncər, tapança və Quba istehsalı gətirilən 20 min rublluq Rusiya və Avropada istehsal olan tüfənglər, başqa birində Şamaxı xalçaları, o olunan pambıq və ipək arşınmalı, metal əşyalar, daş birində isə dağ kəndlərindən gətirilən barama və yax- və şüşə qablar və sair mallar satılmışdı. [10, s. 386]. ud əyrilmiş ipək sap kələfləri satılırdı”. [19, s. 257]. 1827-ci ildə Dağıstandan Şəkiyə 100 min rubl Kənardan gələn tacirlərin Şəki şəhərində özlərinin dəyərinə yapıncı, keçə ayaqqabı, mahud, tüfəng, müştəriləri olurdu. İpək almaq üçün Şəkiyə əsasən tapança, xəncər, barıt, qalay, mis, yun gətirilmiş, Tiflisdən, İrəvandan, Naxçıvandan, Ordubadın Şəkidən isə 150 min rubl dəyərində mal aparılmışdı Əylis kəndindən tacirlər gəlirdilər. Tiflis, Naxçıvan [17, s. 101] və İrəvandan gələn tacirlər Şəkidən aldıqları Məlumata görə Şəkidə 1827-ci ildə 166 tacir ipəyi Türkiyədə satmağa aparırdılar. 1830-cu ildə fəaliyyət göstərirdi. Onların dövriyyədəki kapitalı Şəkidən 1 150 rubldan çox qiymətinə həmin tacirlər min rubldan 20 min rubla çatırdı. 10 nəfər tacirin tərəfindən yalnız ipək satın alınmışdı [18, s. 36].

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal dövriyyədəki kapitalı daha çox idi. Şəkililər faizə Şimali Azərbaycanın işğalından sonra müəyyən pul götürərək ticarətlə məşğul olmağa üstünlük sabitlik bərqərar olmasına baxmayaraq xanlıqların vermirdilər. Az-az adam tapılardı ki, faizlə pul yerini əyalətlərin tutduğu komendant üsulu-idarəsi götürərək ticarətlə məşğul olsun. Faiz 10-dən yuxarı dövründə əyalətlər arasında rəhdar rüsumları qal- qalxmırdı və ilin axırı ödənilirdi [10, s. 386]. maqda davam edirdi. Rəhdar deyilən vergilərin XIX əsrin əvvəllərində Şəkinin böyük ka- qalması ticarətin inkişafına əngəl törədirdi. Lakin pitala malik olan 46 taciri Təbriz və Həştərxan bu əngəllər ticarət əlaqələrin və əməliyyatların şəhərləri ilə sıx ticarət əlaqələri saxlayırdı [8, s. genişlənməsinə güclü təsir göstərmirdi. Şimali 46]. Şəki tacirlərindən 15 nəfəri yalnız Təbrizlə Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində, o cümlədən ticarət edirdi. Təbrizdən gətirilən Qacar və Avropa Şəkidə yeni-yeni ticarət məntəqələri yaranır, ticarət malları Şəki bazarlarında yaxşı satılırdı və yaxşı müəssisələrinin sayı və dövriyyəsi çoxalır, ayrı- gəlir verirdi. Şəkililərdən ipək ticarəti ilə məşğul ayrı rayonlar arasında əmtəə mübadiləsi genişlənir, olan üç nəfəri Tiflisdən keçərək Moskva və Ni- əmtəə-pul münasibətləri inkişaf edirdi [18, s. 32]. jeqorod yarmarkalarına gedir və yalnız nağd pulla qayıdırdılar. Şəkidə ticarətə girişən ermənilərdən 5-i Açar sözlər: Şəki, tarix, ticarət, xanlıq, ipək, ist- Həştərxandan, 6-sı isə Tiflisdən mal alaraq Şəkidə ehsal, təsərrüfat satırdı. Şəkidə həmçinin Vartaşen yəhudiləri də ticarətlə məşğul olurdular. Vartaşen yəhudiləri yalnız ƏDƏBİYYAT SİYAHISI kənd bazarlarında xırda ticarətlə məşğul olurdular. 1. Azərbaycan tarixi. Azərbaycanın Rusiyaya Onlar malları Şəki şəhərindən, Şirvandan və hətta birləşdirilməsindən 1917-ci ilin fevral burjua- Bakıdan gətirirdilər. Xanlıq dövründə Şəkiyə ticarətə demokratik inqilabına qədər. 2-ci cild. – Bakı: gələnlər öz mallarını pərakəndə və topdan satış Azərbaycan SSR EA, 1964, 1001 s. şəklində sata bilərdi. [10, s. 387]. 2. İsmayılov M. Şəki. Tarixi oçerk. Bakı: Azərnəşr, Şəkinin ipək ticarətinin mərkəzinə çevrilməyə 1982, 117 s. başlanması həm də buraya gələn çoxsaylı tacirlərin 3. Броневский С.Б. Новейшие географические fəaliyyəti hesabına baş verirdi. Bu həmçinin Şəkidə и исторические о Кавказе. Часть 2. Москва: ipək istehsalının ötən illərə nisbətən daha da Типография С. Селивановского, 1823, 465 с. / s. çoxalması ilə izah olunurdu. Şəki şəhərinin yalnız 441 özündə 1830-cu ilin məlumatına görə 40 tacir ipək 4. Зубов П. Картина Кавказского края, ticarəti ilə məşğul olurdu [18, s. 36]. принадлежавщего России и сопредельных оному Şəkidə olmuş fransız səyyahı Düma yazırdı: земель. В историческом, статистическом, “Şəhərdə küçənin hər iki tərəfində yan-yana этнографическом, финансовом и торговом düzülmüş sadə, lakin Şərq üslubunun zəngin отношениях. В 4-х частях. Часть четвертая. cizgilərinə malik dük anlarda alver edən və demək СПб.: Типография Конрада Вингебера, 1835, 308 с. olar ki, bir-birindən heç nəylə fərqlənməyə, üstün 5. İsmayıl M., Bağırova M. Şəki xanlığı. Bakı: olmağa can atmayan tacirlər yalnız bir növ mal Azərnəşr, 1997, 76 s.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 86 GEOSTRATEGİYA 6. Əfəndizadə R. Şəki torpağında ipəkçilik tarixi политические и юридические науки, haqqında materiallar // Azərbaycan Milli Elmlər культурология и искусствоведение. Вопросы Akademiyası Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi, f. 1, iş теории и практики. Тамбов: Грамота, 2015, №11 1993, (61). В трех частьях, часть 3, с. 96-103 7. Петрушевский И.П. Очерки по истории 18. Сулейманов Дж. Р. Торговые связи феодальных отношений в Азербайджане и Азербайджана с центральной Россией в первой Армении в XVI — начале XIX вв. Ленинград: половине XIX в. Автореферат кандидатской Издательство Ленинградского государственного диссертации. Баку: 1975, с. 36 ордена Ленина университета имени А. А. 19. Düma A. Qafqaz. Bakı: Qafqaz, 2010, 496 s. Жданова, 1949, 380 с. +58 s. illüstrasiyalar 8. Mustafayev C. Şəki şəhəri xanlıqlar dövründə // “Azərbaycan xalçaları” jurnalı, cild 6, № 19, 2016, THE INTERNAL TRADE OF THE CITY OF s. 39-49 SHAKI THE END OF THE XVIII- ON IN THE 9. Зейналова М. Материалы Шекинского EARLY XX CENTURY ханства в коллекции Музея национальной Summary истории Азербайджана // Azərbaycan xalçaları, The article considers the domestic trade of Sheki cild 6, № 19, 2016, s. 50-55 in the late 18th and early 20th centuries. The con- 10. Обозрение Российских владении за sistnt development of domestic trade in Sheki has Кавказом, в статистическом, этнографическом, has huge impact of the high quality silk production. топографическом и финансовым отношениях. After the flood of 1772, the city of Sheki, which was Часть 3. СПб.: Типография департамента almost rebuilt, became one of the largest trade cent- внешней торговли, 1836, 397 с. ers in the South Caucasus as a result of immediate 11. О введении в Грузии и Закавказском крае proactive trade operations. российских мер и весов // Полное собрание законов Российской империи. Собрание 2-е, Том Keywords: Sheki, history, trade, khanate, silk, pro- 7-е, 1832 год. СПб.: Типография 2-й отделении duction собственной его императорского величества канцелярии, 1833, закон 5 535, О ВНУТРЕННЕЙ ТОРГОВЛЕ ШЕКИ 12. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. IV cild (XIX КОНЕЦ XVIII - В НАЧАЛЕ XX ВЕКА əsr). Bakı: Elm, 2007, 504 s. + 48 s. illüstrasiya Aннотация 13. Краткий очерк некоторых городов В статье рассматривается внутренняя Кавказского и Закавказского края // Кавказский торговля Шеки в конце 18 - начале 20 вв. календарь на 1850. Отделение 3. Тифлис: Постоянное развитие внутренней торговли в Типография канцелярии наместника Кавказского, Шеки сыграло важную роль в производстве 1849. s. 70-72 высококачественного шелка.Город Шеки, 14. Евецкий О. Статистическое описание который был практически заново построен после Закавказского края. СПб.: Печатано в наводнения 1772 года, стал одним из крупнейших типографии штаба отдельного корпуса торговых центров Южного Кавказа в результате внутренней стражи, 1835, 306 с. быстро осуществлённых торговых операций. 15. Шавров Н. Н. Очерк шелководства в Закавказьи // Свод материалов по изучению Ключевые слова: Шеки, история, торговля, экономического быта государственных крестьян ханство, шелк, производство Закавказского края. T.IV. Тифлис, 1888, 892 с. 16. Шелководство на Кавказе и за Кавказом // “Qafqaz” qəzeti, 13 iyul 1851-ci il, № 53 17. Магомедов Н.А., Магарамов Ш.А., Абдусаламов М.Б. Развитие торговли Дагестана с Азербайджаном через Дербент (XVIII – первая половина XIX в) // Исторические, философские,

87 UOT 1:2; 141.45 Fəlsəfə

RƏŞAD CABAROV XIX ƏSRİN SONU XX ƏSRIN Bakı Dövlət Universitetinin Azərbaycan tarixi (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının müəllimi. ƏVVƏLLƏRİNDƏ PANİSLAMİZM Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrasının doktorantı VƏ ONUN QAFQAZDA YAYILMASI E-mail [email protected]

Panislamizm dedikdə ilk ağla gələn isim Seyid dininə bağlı olmalıdır (6, 186). Əfqani eyni zamanda Cəmaləddin Əfqani və onun fikirləridir. O, XIX bir islahatçı idi. O, deyirdi: “insanları yüksəltmək Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal əsr İslam dünyasının mühüm simalarından biridir. üçün iki yol var:” milli zəka və ideologiya “ (4, 24). Camal əl-Din Əfqani jurnalist və tənqidçi ol- Əfqani “Ziyazi-Qafqaz” qəzetində tez-tez çıxış maqla yanaşı, hər şeydən öncə böyük bir islamçı edir və 1898-ci ildə Bakıda mühazirələr söyləyirdi. və siyasətçidir. Əfqaninin islam ölkələrində baş Bu səbəbdən Əfqaninin fikirlərinin Azərbaycan verən siyasi hərəkatlara böyük təsiri olmuşdur alimlərinin ideyalarına birbaşa təsiri olmuşdur. (2). Əfqani, Qərb və onun tərəfdarlarının, ümmətə Şeyx Cəmaləddin müsəlman xalqlarının imperialist verdikləri zərərlərdən xəbərdar idi və o, bu prose­ dövlətlərə qarşı mexaniki birləşməsini müdafiə etmir, sin uzanacağına inanırdı. O, Qərb islam dünyasına müsəlman xalqlarının bütün milli kimlik şüuruna sa- ekspansiyasının çox vüsət aldığı bir dövrdə hib olmasını zəruri hesab edirdi” (15, 55). Bu dövrdə yaşamışdır. XIX əsrin sonunda Şərq və Avropa Misirdə şeyxin ideyaları üçün məhsuldar bir siyasi xalqları arasında imperializmə qarşı mübarizə mü­ mühit var idi. Ərəb millətçiliyinin formalaşmasında hüm bir məsələyə çevrildi. İmperializm beynəlxalq mühüm rol oynayan Şeyx Cəmaləddin ingilislərə bir qüvvə olduğundan şərq xalqları da beynəlxalq qarşı təbliğatını möhkəmləndirir, Misirdə İngilis qüvvə kimi çıxış etməli idilər. Onun elmi, praktiki, müstəmləkə siyasətini sərt şəkildə tənqid edir- fəlsəfi, ideoloji və siyasi prinsiplərini yaratmaq di. Şeyxin hərəkətlərindən ehtiyatlanan ingilis lazım idi. Şərqdəki bu tarixi missiya, azadlıq və komissarı, onu 1879-cu ildə Misirdən çıxarmaq müstəqillik ideologiyasını qurmaq Şeyx Cəmaləddin qərarına gəldi. Əfqaninin üzərinə düşdü. Cəmaləddin Əfqani, İslam Cəmaləddin Əfqaninin fikirləri bütün şərqdə aləminin zəifləməsi və parçalanmasının səbəbləri yayıldı və siyasi panislamizmin təşkilatlanmasına və bu vəziyyətdən çıxış yolu axtarmağı həyatının təkan oldu. Panislamist siyasi partiyalarının mənası olaraq görürdü. Gələcək üçün faydalı olan yaranması XIX əsrin sonlarına - XX əsrin ideyaları canlandırmaq, qüsurları aradan qaldırmaq əvvəllərinə aiddir. Bu dövrdə onlar böyük müsəlman və millətləri imperializmə qarşı mübarizədə dövlətlərinin ərazisində fəaliyyət göstərirdilər. birləşdirməyə çağırmaq zəruri idi. Onun fikirlərindən Bununla yanaşı Fransa və Britaniya koloniyaları biri İslam xalqlarının birliyi (panislamçılıq) Rusiyada müsəlman əhalisi sıx olan bölgələrdə ideyası idi və o Azərbaycan dövlətinin görkəmli fəaliyyət göstərirdilər. Rusiyada panislamçıların xadimi, hərbiçi və mütəfəkkir Nadir Şah Afşar siyasi fəaliyyətinin müxtəlif tərəfləri Daxili İşlər tərəfindən tətbiq olunan İslam birliyinin ideyasını Nazirliyi, polis bölmələri və qeyri-pravoslav genişləndirərək, Avropa hökmranlığına qarşı konfessiyalarının mənəvi işləri ilə bağlı qurumlar mübarizəyə çağırdı. Əfqani “İslam birliyi milli bir tərəfindən araşdırılırdı. birlik olaraq qəbul edilməməli, siyasi bir birlik, it- Araşdırma orqanlarının arxivlərində bu məsələ tifaq olaraq qəbul edilməlidir (10, 195) fikrini irəli ilə bağlı bir sıra sənədlər analitik qeydlər, islamçı sürürdü. Şərqdə milli inkişaf ideyasının müəllifinə nəşrlərin tərcüməsi, gizli agentlərin hesabatları, çevrilən Əfqani “Milli Birliyin Fəlsəfəsi və Dil kəşfiyyat hesabatları var idi. Birliyinin Həqiqi mənası” adlı məşhur işində yazırdı Çar xüsusi xidmət orqanları hesab edirdi ki, Rusi- ki, xalqının rifahına nail olmaq istəyən hər kəs ilk ya İmperiyasında Panislamizm bir neçə mənbəyə növbədə özünü bilməli, atalarını bilməli, dilinə və malikdir. Hökumətə qarşı olan sosial-siyasi fikirlərin

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 88 GEOSTRATEGİYA tendensiyasının bir hissəsi olaraq ortaya çıxdıqdan ərazilərdə gözlənilməz, siyasi və inzibati çətinlik sonra, Panislamizm xaricdən təsirlənərək, siyasi yaradır” (4, səh?). İslam ideologiyasına çevrilməsi istiqamətində qlobal Romada olan Rusiya səfiri Osmanlıya qarşı prosesin bir hissəsi oldu. Müsəlman ziyalılarının Ərəb üsyanının Afrika və Asiyadakı panislamçılıqla müsəlman ölkələrində dövlət və siyasi quruluş mübarizə aparmaq üçün İngiltərə tərəfindən təcrübələrini öyrənmək arzusu onları Osmanlı dəstəkləndiyinə inanırdı. 1911-ci ildə Rusiyada və İmperiyası, İran, Əfqanıstan və Misirdəki fikir Fransada eyni vaxtda panislamizmlə mübarizə üzrə insanları ilə təmas qurmağa yönəldirdi. Rusiyalı idarələrarası komitələr yaradılmışdı. panislamçıların məqsədləri bir xəlifənin hakimiyyəti Daxili İşlər Nazirliyinin Təhlükəsizlik Müdirliyi altında tək bir İslam dövləti qurmaq idi. 1897-ci ildə Nil Zuevin rəhbərliyi altında, panislamçı təhdidləri ən az 14 milyon olan Rusiya müsəlmanları maddi ətrafında aktiv şəkildə araşdırma fəaliyyətini cəhətdən daha yaxşı vəziyyətdə idi və xaricdən inkişaf etdirməyə başlayır. Bölmənin 18 dekabr maliyyə dəstəyi almırdılar. Əksinə, onlar XX əsrin 1910-cu il tarixli gizli sirkulyasiyasında regional əvvəllərində müntəzəm olaraq hərbi məğlubiyyətə siyasi kəşfiyyat orqanlarının rəhbərləri qarşısında məruz qalan Osmanlıya kömək edirdilər. Beləliklə, (təhlükəsizlik şöbələri və jandarma ofisləri) aşağıdakı Rusiya Polis İdarəsinin Konstantinopolis Büro- vəzifələr qoyulur; 1) müsəlman əhalisinin əhval- sunu məlumatına görə, yalnız 1912-ci ildə Rusiya ruhiyyəsini izləmək üçün, xüsusilə müsəlman əhalisi müsəlmanları 4 milyondan artıq qızılı Osmanlı ordu- ilə sıx təmasda olan həm məktəb müəllimlərinin və sunun ehtiyacları üçün köçürmüşdülər (8, 83). həm də mollaların fəaliyyətinə diqqət yetirmək; 2) XX əsrin əvvəllərində siyasi islamın inkişafında panislamçı nəşrlərin fəaliyyətini, həmçinin panislam- iki ciddi irəliləyiş baş verdi. Birincisi, 1905- izm ədəbiyyatının bütün formaları ilə davamlı tanış 1907-ci illərdə bir çox müsəlman imperiyanın olmaq (11, 132). siyasi proseslərinə cəlb edildi. Rusiya müxalifəti Hər il, imperiyanın polis departamentində 74 1917-ci il inqilabına qədər Panislamçılar ilə əlaqə saylı “Panislamizmə dair” xüsusi bir iş hazırlanırdı. saxlayırdı. İmperiyada bu hərəkatın tanınmış Birinci Dünya müharibəsi dövründə, bir sıra liderlərindən biri, müxtəlif dövrlərdə Sankt-Peterburq ümumiləşdirici analitik qeydlər ortaya çıxmışdı Panislamçılar Komitəsinə rəhbərlik edən və sonra ki, burada bütövlükdə Panislamizmin inkişaf İstanbul Panislamçılar Mərkəzi Komitəsi inqilabçı tendensiyalarını və təhdidlərini qiymətləndirməyə sosialistlərdən Əbdürrəşid İbrahimov idi. O, so- çalışılırdı. Daxili rus inqilabçı hərəkatının bir hissəsi sializm və islamçılığın birləşməsi imkanlarını ciddi olaraq panislamçılıq haqqında düzgün nəticənin əldə şəkildə araşdırırdı. Rusiya Müsəlmanları siyasi edilməsi üçün Rusiya xarici kəşfiyyat xidmətlərinin mübarizə təcrübəsini təkcə imperiyada deyil, həm rolunu müəyyən etməyə çalışırdı (9, 169-172). də İran və Türkiyədəki inqilabi partiyalarla əlaqə Panislamizmə qarşı mübarizənin iki istiqaməti saxlamaqla artırırdılar. inkişaf etmişdir: iqtisadi və mədəni-təhsil. Birinci Panislamçılığın intensivləşməsində ikinci amil şöbə müdiri Yevgeni Klimoviçin 9 may 1916-cı il müharibələrdə, 1911-1912-ci illərdə İtalyan-Türk və tarixli gizli sirkulyarı əsasında işlənilib hazırlanmışdı. 1912-1913-cü illər Birinci Balkan müharibələrində Burada jandarmalardan tələb edilirdi ki, Dövlət Sultan ordusunun məğlubiyyətləri idi. 1913- Dumasının Müsəlman fraksiyasına maliyyələşdirmə cü ildə “Müsəlmanlıq” jurnalının rusiyalı naşiri mənbələri dərhal kəsilsin və panislamistlərin Məhəmməd bəy Hacətlaşe, polis bölməsi müdiri əhalidən pul toplamaq imkanları aradan qaldırılsın. Stepan Beletskiyə yazırdı ki, panislamçı fikirlərin İkinci istiqamət bu Hacətlaşe tərəfindən təqdim radikallaşdırılması 1912-ci ildə Türkiyənin edilən aşağıdakı tədbirlərdən ibarət idi: 1) ərəb, məğlubiyyətinə və Avropalıların bir sıra yerləri ələ azərbaycan, fars, türk, tatar və rus dillərində keçirilməsinə bir dini, siyasi və ideoloji cavabdır (4). müsəlman ədəbiyyatının yayılması üçün yaxşı İtalyan-türk müharibəsi müsəlmanların dini təchiz olunmuş nəşriyyat qurmaq; 2) müsəlmanlar həyəcanını oyandırmış, Tunis, Əlcəzair, Misir və üçün həftəlik bir qəzet hazırlamaq, bu, Rusiya hətta Hindistanda panislamçıları narahat etmişdir. ideyalarının və hökumətin niyyətlərinin təbliğçisi Rusiyanın İstanbuldakı səfiri Peter Çarikov “İtaliya olacaqdı. Belə bir nəşr ilə Panislamçıları Alman və hökumətinin Tripolidə xüsusi maraqlarını təmin Türkiyə kəşfiyyatının agentləri kimi göstərmək və etmək qərarının müsəlman subyektlərində, xüsusilə onların planlarını ləğv etmək təklif edildi. Rusiyanı də Fransa, İngiltərə və Rusiyaya malik olan müsəlmanların Osmanlı İmperatorluğuna alternativ

89 kimi göstərilməsi nəzərdə tutulurdu (3, 146-147) . əvvəllərində heç bir kommunikasiya və nəqliyyat Cəmaləddin əl-Əfqani (1839-1897) 1890-1900- vasitəsi olmadığı zaman, “Tərcüman” qəzeti ilə təkcə cü illərdə beynəlxalq panislamçılığın ilk böyük Rusiyanın deyil, bütün türk dünyasının səsi olmağı fikir atası idi. Onun fikiləri Misir, Sudan, Somali, bacardı. Türk dünyasında maarifləndirmə hərəkatının Mərakeş, Əlcəzair və Liviya, Hindistan və Suma- mühüm şəxslərindən biri olan İsmayıl Gasprins- tra, İran, Türkiyə və ərəb torpaqları, Əfqanıstan, kiy, Türk milli fikrinin inkişafında və bütün Türk Avropalıların müstəmləkəçilik siyasətindən təzyiq cəmiyyətlərinə müstəqillik axtarışının yayılmasında altında, eyni zamanda, müxtəlif bölgələrə yayılmışdı. mühüm rol oynadı. “Tərcüman” qəzeti İstanbuldan Nəhayət, bu fikirlər Rusiya imperiyasına da çatmışdı. Qafqaza və Mərkəzi Asiyaya yenilikçi ideyalar 1904-1905 illərində liberal müxalifətin iştirakı daşıyırdı. Onun fikirləri və “Tərcüman” qəzetinin ilə görkəmli tatar və müsəlman ictimai xadimləri təcrübəsi, bir çoxu XXI əsrdə müstəqillik əldə edən Əbdürrəşid İbrahimov, İsmayıl bəy Gasprinskiy, Yu- Türk dövlətləri arasında əlaqələrin inkişaf etdirilməsi suf Akçurin, Əli Mərdan bəy Topçubaşov və Abdul- üçün mühüm bir modeldir (7, 224-235).

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal lah və Gubeydullah Bobinski qardaşlarının rəhbərliyi Panislamçılar imperiyanın dörd dövlət dumasına altında müsəlman ziyalılar müsəlmanları konsoli- seçkilərdə iştirak etdilər. İlk dəfə 25 və ikinci dəfə dasiya etməyə çalışırdılar. Panislamizmin siyasi 37 millət vəkili ilə yer tutmağı bacardılar. Üçüncü qüvvə kimi formalaşmasının mərkəzi hadisəsi 1905- və dördüncü Duma seçkilərində müsəlmanlar səs ci il avqustun 15-də Gustav Struve gəmisində Nijni itirdi (sırasıyla 10 və 6 deputat). Müsəlman fraksiyası Novqorod şəhərində baş tutan ilk müsəlman konqre- yalnız bir təmsilçilik funksiyasını yerinə yetirməmiş, sidir. Konqresin qətnaməsi iştirakçıların aşağıdakı müsəlman komitələrinin bu sahədəki hökumət arzularını əks etdirdi: Rusiyanın müsəlmanları əleyhinə fəaliyyətlərini əhatə etmək üçün tez-tez siyasi və mədəni məsələlərdə birləşdirilməlidirlər müsəlmanların fəaliyyətini əlaqələndirmişdir. ki, müsəlmanlar ruslarla siyasi, dini və mülkiyyət Rusiya imperiyasının müsəlmanlarının hüquqları baxımından bərabər olmalıdırlar, parlament əksəriyyəti türkdilli xalqlara məxsus idi, lakin mübarizəsində aktiv iştirak etməlidirlər. Konqresin Şimali Qafqaz xalqları arasında Qafqazdillilər və nümayəndələri müsəlman məktəblərinin açılması, İrandilillilər də var idi. 1905-1907-ci il inqilabı ölkədə kitab, qəzet və jurnalların yayımlanmasının yalnız ictimai-siyasi, milli ziddiyyətlərlə deyil, milli məqsədəuyğun olduğunu bildirirdilər. Fəaliyyətlərin azadlıq hərəkatının böyüməsi ilə səciyyələnir. Bu, əlaqələndirilməsi müəyyən dövrdə görüşmək üçün imperiyanın müsəlman dünyasında qaçılmaz daxili yerli iclasların həyata keçirilməsi ilə nəzərdə münaqişələrə gətirib çıxardı. Müsəlman xalqlar tutulmuşdu. 1906-cı ilin yanvarında Sankt-Peter- arasında Pantürkizmə qarşı Panislamçılıq, Regional burqda keçirilmiş ikinci müsəlman qurultayı yeni millətçiliyə qarşı Pantürkizm, sünniliyə qarşı şiəlik “İttifaqi müslimin” siyasi partiyasının nizamnaməsini qarşı qoyulurdu. Beynəlxalq Panislamizm daxilində qəbul etdi və tolerantlıq ideologiyasını qəbul edən də problem vardı. Konstitusiya-demokratik Xalq Azadlığı Partiyası ilə Ümumi hədəflər və məqsədlər ilə birgə, Rusiya əməkdaşlıq qurmağı münasib hesab etdi. Bundan İmperiyasının hər bölgəsində siyasi mübarizə üsulları başqa fəaliyyət istiqamətləri konkretləşdirildi (14, ilə birlikdə, panislamçılıq ilk növbədə əhalinin milli 32-37). tərkibinə, imperiyaya bitişik müsəlman dövlətlərinə, İkinci konqresin nəticələri aşağıdakı kimi təhsil səviyyəsinə, siyasi və ictimai qurumlara aid idi: müsəlmanların və pravoslavların bərabər xüsusiyyətlərə malik idi. 1911-ci ilin noyabr ayında hüquqlu olması, ruslardan alınmaqla qırğızlara Təhlükəsizlik Müdirliyinin şəhadətnaməsi ilə Pan- torpaq ayrılması, müsəlman bayramlarında qeyri- islamizm ideyalarının təbliğatının intensivliyinə görə iş günlərinin tətbiqi, Türkistanda yaşayanların ölkənin regionlarının təxmini reytinqi hazırlanmışdı hüquqlarının genişlənməsi və bütün Rusiya (5,) : 1 - Qafqaz, 2 - Türkistan, 3 - Vyatka vilayəti, müsəlmanlarının mənəvi rəhbərinin seçilməsi. 4 - Orenburq vilayəti, 5 - Kazan , 6 - Ufimskaya, Partiyanın əsas nəşr orqanı 1906-cı ildə nəşr olunmuş 7 - Permskaya, 8 - Astraxanskaya, 9 - Tavriches- “Millet” qəzeti idi. Onun redaktoru İsmayıl bəy kaya (Krım), 10 - Nijni Novqorod, 11 - Samara, 12 Qasprinski idi, o, Baxçasarayda ən böyük Panislamçı - Simbirskaya, 13 - İrkutskaya, 14 - Sankt-Peterburq “Tərcüman” qəzetini nəşr etdi. İsmayıl bəy Gasprins- şəhəri. kiy fikir və fəaliyyətləriylə Türk dünyasında mühüm Qafqazda Panislamizmin formalaşmasının izlər buraxmış bir Türk intellektualıdır. XX əsrin xüsusiyyətləri ermənilər və azərbaycanlılar arasında

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 90 GEOSTRATEGİYA baş verən milli münaqişənin təsiri ilə müəyyənləşirdi. nunda Xasavyurtda birləşərək kənd ictimaiyyətinin 1904-1905-ci illərdə silahlı toqquşmalar Qafqazın nümayəndələri ilə bir araya gəlib Bakı müsəlman cəmiyyətinə birləşmə təkanı verdi. müsəlmanlarına yardım səfərinə hazırlaşdılar (1, 61). Dağıstanda bir neçə panislamçı qrup var idi. Ən Azərbaycanda panislamizm düşüncələrindən təsirli olan “aristokratik” qrup idi. 6 dekabr 1912-ci təsirlənmiş olan ziyalı isə Əhməd bəy Hüseynzadə ildə Bakı quberniyası Jandarma şöbəsinin müdiri idi. Ona aşağıdakı məşhur kəlmələr məxsusdur: yazırdı: “Dağıstanda Panislamçılıq intellektualdır, “Mən türkəm, qafqazlı bir türkəm, türk bir itirilmiş imtiyazlara qayıtmağı arzulayır və müsəlmanam, müsəlman bir insanam, demək fəaliyyətini təbliğat yolu ilə inzibati vəzifələrin ki, mən bu dörd sifətlə dünyaya gəldim, bu dörd ələ keçirilməsi ilə həyata keçirilir. Bölgədə Pan- sifətlə yaşamaq məcburiyyətindəyəm...” (13, 3). islamizmin təbliğatını Dağıstan Dövlət Dumasının Əli bəy Hüseynzadə “Füyuzat” jurnalında nəşr Dərbənddən millət vəkili İbrahim bəy Heydərov olunan məqalələrinin birində yazırdı: “Bizə fədai aparırdı. O, milliyyətcə azərbaycanlı idi. İbrahim lazımdır! Türk hissiyyatlı, İslam etiqadlı, müasir bəy, Dərbənddə anadan olmuş yerli siyasi elitanın qiyafəli fədai!” Bu fikir füyuzatçı mətbuat orqanları təmsilçisidir. İbrahim bəy ziyalı, enerjili bir adam tərəfindən təkmilləşdirildi və “Tazə həyat,” “İrşad,” idi və özünü xalqının inkişafı və maarifləndirməsinə “Tərəqqi,” “İqbal,” “Açıq söz,” “Qurtuluş,” yönəltmək istəyirdi. Eyni ildə onu Bakı “Nəşri- “Azərbaycan” və digər mətbuat orqanları tərəfindən maarif” Cəmiyyətinin liderləri arasında görmək “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” - olur. 1907-ci il oktyabrın 14-də, 28 yaşlı İ.Heydərov azərbaycançılıq şəklində formulə edilərək təbliğ təsirli şəxs kimi Dağıstan və Zaqataladan Rusiya olundu. Əli bəy Hüseynzadə İslam-Türk millətinin İmperiyasının III Dövlət Dumasına (1907-1912) yüksəlməsi və müasirləşməsində üç düstura görə deputat seçilir və Sankt-Peterburqa gedir. Qeyd hərəkət edilməsini və bu düsturun türkləşmək, edək ki, o, ilk öncə Sosial Demokrat idi. Dağıstanda islamlaşmaq və avropalaşmaq olduğunu bildirirdi. sosialist düşüncəsinin tarixini öyrənən tədqiqatçılar Əli bəy Hüseynzadənin təklifi tam zamanındaydı. RSDFP (B) Dərbənd təşkilatının İbrahim bəy və Əli bəy Hüseynzadənin Türkçülüyə dair baxışlarının Müslim İsrafilov tərəfindən yaradıldığını qeyd Ziya Gökalpa təsiri ilə əlaqədar məsələlər Hilmi edirlər. Lakin tezliklə Rus Bolşeviklərinin milli Ziya Ülkənin yaradıcılığında parlaq şəkildə öz əksini azlıqların maraqlarına əhəmiyyət vermədiyini görüb, tapıb: 1905-ci ildə Tiflisdə Əli bəy Hüseynzadə bu partiyanı tərk etdi və 3-cü sessiyada müsəlman tərəfindən irəli sürülən türkləşmək, islamlaşmaq və fraksiyasına qoşuldu. avropalaşmaq fikri 1911-ci ildə hərarətli tərəfdarlar Şimali Qafqazda panislamizm hərəkatının digər tapdı. Ziya Gökalp “Türkləşmək, islamlaşmaq, nümayəndəsi Nəcməddin Qotsinski idi. 1917-ci müasirləşmək” adlı məqalələr yazdı və 1918-ci ildə ilin avqustunda Dağıstanın Andi aulunda keçirilən bu məqalələrdən ibarət kitabını nəşr etdirdi. dağlı xalqlarının II qurultayında Qotsinski Şimali Birinci Dünya müharibəsi illərində Panislamçılar Qafqaz İmamı elan edilmişdi. Seçkidən sonra Qafqaz Rusiya və Türkiyə arasındakı çətin bir seçim xalqlarına müraciət edərək bildirirdi: “Allahın qarşısında qaldılar. Bir bölünmə baş verdi: qadağan etdiyi cinayətlərdən çəkinin, cinayət, İslamçıların mötədil hissəsi rus-müsəlman əsgərləri oğurluq, quldurluq etməyin. Alimlərinizə itaət edin, üçün yardım komitələri qurmağa başladı, 1912- azadlıqları və şəriəti qoruyan qoşunlar toplayın. ci ildə isə onlara qarşı olanlar Osmanlı padşahına Bütün xristianlara və digər qeyri-müsəlmanlara kömək etmək üçün pul toplamağa başladılar. ibadət azadlığı verin və bizə bu azadlığı verən Rusiya 1917-20-ci illərdə isə Azərbaycanda panislamizmi qoşunlarına zərər verməyin. “ (12). Buradan görünür təmsil edən bir partiya fəaliyyət göstərirdi. O da, ki, panislamizm Şimali Qafqazda siyasi yol tutmaq Qafqaz İttihad Firqəsi idi. İdeoloji əsasını o dövrün istəyirdi və insanları mərkəzi hakimiyyətə qarşı hərbi ittihadi-islam, islam modernizmi, islam reformizmi üsyana çağırmırdı. Bu həm də həmin Nəcməddin kimi populyar nəzəriyyələr təşkil edirdi. Partiya Fe- Qotsinski idi ki, 1918-ci il mart soyqırımı zamanı vral inqilabından (1917) sonra Azərbaycan ərazisində Azərbaycandakı dindaşlarının köməyinə gəlmişdi. formalaşmağa başlamış islamçı təşkilatların Bakının müsəlman əhalisini qorumaq üçün Şimali birləşməsi nəticəsində meydana gəlmişdi. Birləşmə Qafqaz dağlılarının nümayəndələri Azərbaycana prosesinin əsasında 1917-ci ilin yayında Bakıda gəlməyə başladılar. İmam Nəcməddin Qotsinski, yaradılmış “Rusiyada müsəlmanlıq” firqəsi və knyazlar Tarkovski və Kaplanov Mart ayının so- həmin ilin payızında Gəncədə təsis olunmuş “İttihad

91 mədəni-ictimai cəmiyyəti dururdu. Birləşmədən islamizmi feodal din adamlarının bir ideologiyası sol partiya bir müddət “Rusiyada müsəlmanlıq” kimi təqdim edirdi. Həlbuki panislamizmin adlanmışdır. feodalizmlə əlaqəsi yox idi, çünki bu ideologiyanın İttihadçılıq ideologiyasının ana xətti ideal is- təsisçisi feodal aristokratiya deyildi, XIX əsrin ikinci lama, Məhəmməd Peyğəmbər dövrünün mövhu- yarısında doğulmuş yeni müsəlman ziyalılar idi. Bu mat və xurafatdan uzaq ənənələrinə qayıdış prin- mənada, panislamizm yeni ictimai proseslərdə və sipi idi. Özü də bu zaman İslam qanunlarının bu XIX əsrin axırlarında müsəlman xalqının özünüdərk dövr üçün populyar olan demokratiya, azadlıq, prosesində tarixi kontekstə malik idi. Panislamizm bərabərlik kimi prinsiplərinin açıqlanmasına xüsusi müsəlman xalqlarının qarşılaşdıqları bir sıra xüsusi fikir verilirdi. İttihadçı ideoloqlar islam dünyasınm problemləri həll etməyə çalışırdı: mədəni inkişafa ümumi tənəzzülünü, mədəni, iqtisadi-siyasi gerili­ nail olmaq, təhsildə uzun müddətli islahatları həyata yini,­ müsəlman ölkələrinin Avropa dövlətlərinin keçirmək, ənənəvi həyat tərzini modernləşdirmək, müstəmləkələrinə çevrilməsinin səbəblərini də, müstəmləkə boyunduruğundan qurtarmaq onun

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal klassik ittihadda olduğu kimi, Məhəmməd dövründən əsas ideyaları sırasına daxil idi. Bu mənada, pan- sonra islamın “ehkami-nəzəriyyə, məna və ruhinin islamizm, müsəlman dünyasında milli özünüdərkin büsbütün dəyişdirilməsi, zülm və müstəbidliyin erkən oyanmasının nəticəsində müsəlman hökm fərma olması” ilə əlaqələndirirdilər. cəmiyyətini yeniləmək və modernləşdirmək arzu- “Qafqaz İttihad Firqəsi”nin tərkibinə qatılmış sudur. Müsəlman cəmiyyətində ictimai və siyasi “Rusiyada müsəlmanlıq” partiyası 1917 ildə həm əlaqələr şəraitində yalnız islam bir ideoloji inteqra­ Bakı şəhər dumasına, həm də Rusiya Müəssislər siya ideologiyasına çevrilə bilərdi. Müsəlman məclisinə keçirilən seçkilərdə müstəqil şəkildə təlimlərində, bütün dünyada müsəlmanların yalnız iştirak etmişdi. Birinci seçkilərdə 8 min səs topla- bir tək millət olduğu qeyd edilirdi. Bu baxımdan yaraq, şəhər dumasmda 12 deputatla (qlasnı) təmsil İslam təlimlərində din və millət anlayışları demək olunmuş, Müəssislər məclisinə seçkilərdə 60 mindən olar ki, eynidır. çox səs toplayraq 1 deputat yeri qazanmışdı. Ancaq daha sonralar məhəlli millətçilik ideyaları Partiyanın nümayəndələri 1918-ci ilin 28 mayında və regional muxtariyyət ideyaları panislamizm Azərbaycan istiqlaliyyətini elan edən Azərbaycan ideyalarını üstələdi. Həmin ideyalar üzərində Milli Şurasının üzvləri olmuşlar. 1918-ci il dekabrın dövlətlər quruldu. 7-də açılmış Azərbaycan Parlmentinə “Qafqaz İttihad Firqəsi” sayca ikinci böyük fraksiya (əvvəl 11, sonra Açar sözlər: Qafqaz, islam, panislamizm, panisla­ isə 13 deputatla) idi. Parlamentdə fraksiyaya 1918 mizm ideyaları, müsəlman, ideologiya. ilin sentyabrından Qara bəy Qarabəyli rəhbərlik etmişdir. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1920-ci ilin ikinci yarısında partiya sədrinin 1. АЛИЕВА Севиндж. Армянский фактор birinci müavini Sultanməcid Qənizadə Azərbaycan в истории азербайджано – северокавказских Parlamenti sədrinin müavini vəzifəsinə seçilmişdi. взаимоотношений. // İsr, № 3 (57), 2012, c.61 Cümhuriyyət dövründə “Qafqaz İttihad Firqəs”, 2.Cemaleddin Afgani ve Mücadelesi. https://serd- əsasən, apancı müxalifət partiyası kimi tanınsa argunes.files.wordpress.com/2012/06/cemaleddin- da, 1919 ilin sonlarında təşkil olunmuş 5-ci milli afgani-ve-mc3bccadelesi.pdf Hökümətdə təmsil edilmişdi. 3. ГА РФ. Ф.102. Оп.OO-1913. Д.74. Л.9 Beləliklə, görürük ki, XIX əsrin sonlarında 4. ГА РФ. Ф.4888. Оп.1. Д.545. Л.149 və XX əsrin əvvəllərində istər Şimali, istərsə də 5. ГА РФ. Ф.102. Оп.ОО-1916. Д.74. Лл.36–36 Cənubi Qafqazda və onun tərkib hissəsi olan об. Azərbaycanda panislamizm ideyaları yayıldı. Bu 6. Qurbanov Ş. Cəmaləddin Əfqani və türk ideyaların milli özünüdərk və milli dəyərlərin dünyası. Bakı 1996., s.186 qorunmasında böyük rolu oldu. Belə hesab etmək 7. Haluk ÖLÇEKÇİ. Gaspıralı İsmail’in Ter- olar ki, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində pan- cüman Gazetesi’ndeki İletişim Modeli ve Türk islamizm ideyaları Qafqazdakı bütün partiyaların Dünyasında İşbirliğinin Geliştirilmesinde Medyanın fikirlərinə təsir etmişdi. Panislamizm ideologiyası Rolü. // Researcher: SocialScienceStudies (2018) Cilt müsəlman cəmiyyətinin zamanın modernləşdirilməsi 6, Sayı 1,s. 224-235, s.224 çağırışlarına reaksiyası idi. Sovet tarixçiləri pan- 8. Хутарев-Гарнишевский Владимир

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 92 GEOSTRATEGİYA Владимирович. ПАНИСЛАМИЗМ В РОССИИ В критика и политика, который был одной из НАЧАЛЕ XX в. ПО МАТЕРИАЛАМ ИМПЕРСКИХ фигур исламского мира в XIX веке, была идея СПЕЦСЛУЖБ. // Поиск / Альтернативы / Выбор единства исламских народов (панисламизм). / №2 (2) / Апрель 2016 г., c.82-97, c.83 Идеи Джамаладдина Афгани распространились 9. Хутарев-Гарнишевский В. В. Российские по Востоку и дали толчок организации спецслужбы, политический исламизм и политического панисламизма. Таким образом, в сепаратизм на Северном Кавказе в начале XX конце XIX - начале XX вв. идеи панисламизма и XXI веков. Историческая компаративистика. распространились как на Северном и Южном Общественно-политический фон // Большой Кавказе, так и в Азербайджане, входящем в его Кавказ двадцать лет спустя: ресурсы и состав. Эти идеи сыграли важную роль в защите стратегии политики и идентичности / Сб. ст.; национального самосознания и национальных предисл., сост., подг. текста и коммент. Г.Ч. ценностей. Гусейнов. М.: Новое литературное обозрение, 2014. С.169–172. Ключевые слова: Кавказ, Ислам, панисламизм, 10. МАМЕДОВ АЛИ. ОБ ИДЕЙНЫХ панисламистские идеи, мусульманин, идеология ИСТОЧНИКАХ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНОГО Rashad Cabarov ДВИЖЕНИЯ. // Тарих вя онун проблемляри, №3 Summary 2010, s.195 The emergence of panislamist political parties 11. Мусульманское движение в Средней Азии dates back to the late nineteenth and early twentieth в 1910 г. // Сборник Русского исторического centuries. The ideology of Pan-Islamism was a reac- общества. Т. 5(153)/ Под. ред. Арапова Д. Ю. М.: tion of the Muslim society to the challenges of mod- Русская панорама, 2002. С.132 ernization: to achieve cultural development, to carry 12. Российский государственный архив out long-term reforms in education, to modernize the социально-политической истории (РГАСПИ), ф. traditional way of life, to get rid of the colonial yoke 65, оп. 1, Д. 142, л. 4. were among its main ideas. In this sense, pan-islam- 13 “Türk dünyasının böyük ideoloqu” (metodiki ism is the desire to renew and modernize the Muslim vəsait) B A K I – 2014, s.3 society as a result of the early awakening of national 14. Усманова Д. Мусульманская фракция и consciousness in the Muslim world. One of the проблемы «свободы совести» в Государственной views of Jamal al-Din Afghani, a journalist, critic, думе России (1906–1917). Казань,1999. С.32–37. and politician who was one of the figures of the 15. Yusuf Akçura. Yeni Türk Devletinin Öncülleri. Islamic world in the 19th century, was the idea of the Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981, s. 55. unity of Islamic peoples (pan-islamism). Jamaladdin Afghani’s ideas spread throughout the East and gave Рашад Джабаров impetus to the organization of political pan-Islamism. РЕЗЮМЕ Thus, in the late 19th and early 20th centuries, the Возникновение панисламистских ideas of pan-Islamism spread both in the North and политических партий относится к концу South Caucasus and in Azerbaijan, which is part of девятнадцатого и началу двадцатого веков. it. These ideas played an important role in the protec- Идеология панисламизма была реакцией tion of national self-awareness and national values. мусульманского общества на вызовы модернизации: достижение культурного Keywords: Islam, Caucasus, Pan-islamizm, Pan- развития, проведение долгосрочных реформ Islamism ideologies, muslim, ideology в образовании, модернизация традиционного образа жизни, избавление от колониального ига были среди его основных идей. В этом смысле панисламизм - это стремление обновить и модернизировать мусульманское общество в результате раннего пробуждения национального самосознания в мусульманском мире. Одним из взглядов Джамала ад-Дина Афгани, журналиста,

93 UOT 165.0

ŞƏMS BÜNYATOVA B. BLANŞARD, N. REŞER VƏ Bakı Dövlət Universitetinin doktorantı K. LERER HƏQİQƏTİN E-mail: [email protected] KOQERENT NƏZƏRİYYƏSİNİN FORMULATORLARI Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Karl Yaspersin qeyd etdiyi kimi, fəlsəfəni fəlsəfə dünyası deyil, dəyişməz, mütləq var olanların edən şey onun həqiqət arayışında olmasıdır, ona dünyası olmalıdır. Platona görə həqiqət insandan sahib olması yox. Doğrudan da filosoflar ən qədim asılı olmayaraq var olan “dəyişməzlər şəbəkəsi” zamanlardan bu günə kimi həqiqəti axtarır, lakin kimi təsəvvür edilən idealar dünyasıdır. Uyğunluq ona çata bilmirlər. Çünki fəlsəfə həqiqəti tap- nəzəriyyəsinin sistemləşdirilməsində əhəmiyyətli maq çabasıdır. Əsrlərlə durmadan davam edən bu rolu olan Aristotelin fikrincə zehnimizdəki təsvir ilə çabanın nəticəsi kimi həqiqətlə bağlı bir-birindən xarici obyekt arasında tam bənzərlik var. Aristotel fərqli nəzəriyyələr, konsepsiyalar irəli sürülmüşdür. xarici dünyadakı şeyin zehindəki obrazını “phan- Xüsusilə, XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərindən tasm” adlandırır. Phantasm mövcud olan obyekti etibarən həmin dövrə qədər öz dominantlığını onun forması vasitəsilə beynimizdə əks etdirir. Digər qorumuş korrespondent nəzəriyyəyə rəqib konsepsi- həqiqət nəzəriyyəsinin tərəfdarlarına görə, bir fikrin yalar formalaşdırılmışdır. Artıq həqiqətin uyğunluq, həqiqət olması üçün onun istifadəyə yararlı olması tutarlılıq, yoxsa rəy birliyinə əsaslanan idea olması mütləqdir. Praqmatistlərə görə, hər hansı bilik ilə bağlı suallar daha çox verilməyə başlanmışdır. həyatımız üçün əlverişli olduğu müddətcə həqiqidir. Ümumiyyətlə, fəlsəfə tarixində klassik həqiqət Bu baxımdan praqmatik nəzəriyyə plüralist həqiqət konsepsiyaları dedikdə, korrespandent nəzəriyyə, ideyasını əsas götürür.Yəni mütləq həqiqət yoxdur, koqerent nəzəriyyə və praqmatik nəzəriyyə əksinə dəyişən, dövrün ehtiyaclarına uyğunlaşan nəzərdə tutulur. Bu konsepsiyalardan ən qədimi və həqiqətlər çoxluğu mövcuddur. Əsl məqsəd bu əksəriyyət tərəfindən qəbul olunanı korrespandent- çoxluqdan ən faydalı olanı seçməkdir. Məqalənin uyğunluq nəzəriyyəsidir. Adı çəkilən nəzəriyyə əsas mövzusu olan koqerent nəzəriyyəyə əsasən müəyyən mənada digərləri üçün çıxış nöqtəsi bir fikrin formalaşdığı biliklər sistemi içərisində olmuşdur. Uyğunluq nəzəriyyəsinin mahiyyəti digər fikirlərlə məntiqi cəhətdən uyuşması, onların Akvinalı Fomanın məşhur “Veritas est adaequatio bir-birini məntiqi cəhətdən dəstəkləməsi (“hangs intellectus et rei” ifadəsində açıqlanmışdır. Yəni fikir together”) həqiqətin ölçüsü kimi götürülür. Yəni reallığa uyğun olduğu halda həqiqətdir. Bu mənada iki və daha çox biliklər çoxluğunun hər bir el- “həqiqət=correspondentia” kimi formulə edilir. Yəni ementinin digərləri ilə üst-üstə düşməsi, öz “X” ancaq və ancaq real obyektə mütabiqdirsə, növbəsində bu çoxluqları tərkibində birləşdirən həqiqi bilikdir. Fikrin həqiqiliyi onun gerçəkliyə daha böyük sistemin bütünlük kəsb etməsi koqer- nə dərəcədə uyğun olmasındadır. Həqiqət subyek- ent nəzəriyyə tərəfdarları üçün həqiqi biliyin ən tin gerçəklik haqqında irəli sürdüyü doğru bilik önəmli faktorlarındandır. Bu mənada deyə bilərik olduğu halda, gerçəklik həqiqətdən asılı olmadan ki, konsepsiyanın əsasında sistemdaxili koqeren- var olandır, onun təminatçısıdır [1,s 61]. Uyğunluq tlik (məntiqi ziddiyyətsizlik) dayanır. Koqerent nəzəriyyəsinin köklərinə ilk öncə Platonun nəzəriyyədə sistemin bütünlüyü xüsusiyyəti bilik fəlsəfəsində rast gəlinir. Onun baxışlarına əsasən üçün mənayaradıcı faktor kimi anlaşılır. Həqiqət bir- həqiqi biliyin mənbəyi proses halındakı dəyişənlər birilə vəhdətdə olan və hər elementin öz funksiyasını

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 94 GEOSTRATEGİYA yerinə yetirdiyi bu bütünlükdən hasil olur [4, s.137]. B. Bosanquet. V.Quine, O. Neurath, B.Blanşard, Adı çəkilən nəzəriyyədə uyğunluq nəzəriyyəsindən C.Hempelin, L. Bonjur, N. Reşer və K.Lererin fərqli olaraq həqiqət subyektin ağlındakı təsəvvürün adlarını sadalamaq olar. XX əsrin başlanğıcında xarici aləmdəki obyektlə identik olması, yəni koqerent nəzəriyyədən ilk bəhs edən F. Bredli gerçəkliyin ideal şəkildə kopyalanması deyil, yeni olmuşdur. Bredlinin koqerent nəzəriyyə ilə bağlı biliyin mövcud olan digər biliklərə müvafiq, adek- baxışları daha çox metafizik xarakter kəsb edir. vat olmasıdır. Yəni, X yalnızca əsaslandırılmış İlk yazılarında, nümunə kimi 1893-cü ildə nəşr biliklər çoxluğunun bir elementi və ya alt çoxluğu olunan “Apperance and Reality” adlı əsərində olduğu halda həqiqidir. Koqerent nəzəriyyə üçün koqerent nəzəriyyə ilə bağlı heç bir fikrə rast həqiqətin nə olması deyil, onun meyarının tapılması gəlinmir, əksinə Bredli uyğunluq nəzəriyyəsinin daha çox vacibiyyət kəsb edir. Koqerent nəzəriyyə dəstəkləyicisi kimi çıxış edir: “Həqiqət fikrin obyek- təmsilçiləri fundamental (təməl) inancların, o tidir. Həqiqətin məqsədi isə varlığı ideal şəkildə cümlədən digərlərindən üstün mövqedə dayanan səciyyələndirməkdir” [7, s. 121] . 1909 və 1911-ci dominant inancların olması haqqında mühakiməni illərdən etibarən çap olunan məqalələrində Bredlini qəbul etmirlər. Bu mövqeyə görə, bir inancın (be- uyğunluq nəzəriyyəsinin tənqidçisi kimi görmək lief) epistemoloji əsaslandırılması və bilik statusunu mümkündür. O xüsusilə mütləq şəkildə, bütün qazanması üçün o, bütövlükdə subyektin inanc sis- hallarda həqiqət sayıla biləcək şeylərin olmadığı temi ilə harmoniya təşkil etməlidir [6, s. 26]. Koqer- düşüncəsini irəli sürür: “Hər vəziyyətdə dəyişməz ent nəzəriyyənin tərəfdarları həqiqi biliyin müəyyən qalan, statik həqiqətlər yoxdur. Hər həqiqət edici kriteriyaları kimi sistem daxili əlaqə (internal özündən sonrakına qədər keçərlidir”. Ümumiyyətlə, relationship) və həqiqilik dərəcələrini (degrees of Bredlinin fikirləri təhlil olunduqda onun adı truth) əsas götürürlər. Sistemdaxili əlaqə yuxarıda keçən nəzəriyyələrin heç birinin qəti tərəfdarı da qeyd etdiyim kimi irəli sürülən mülahizənin olmadığını görmək mümkündür. Bu mənada onun mənalılığı və həqiqiliyini təmin edən bazisdir. Hər yazılarında hər iki nəzəriyyənin təsirini izləmək olar: hansı fikir özlüyündə, tək başına həqiqi ola bilməz. “Həqiqət universal (comprehensive), eyni zamanda O yalnızca qəbul olunmuş elmi biliklərlə və faktlarla ziddiyyətsiz (coherent) kainatın ideal ifadəsidir. daxilən əlaqədə olduğu təqdirdə doğrudur. Yəni Həqiqət daxilən təzadlı olmamalı, əksinə hər şeyin yeni bilik elmi dövriyyədə qəbul olunmuş biliklərlə izahını özündə ehtiva etməlidir. Mütləq həqiqət ideal paralellik təşkil edirsə, həqiqətdir, əks halda isə o, bütövlük obrazı yaratmalıdır. Bu cür bütövlük iki yanlışdır. Həqiqilik dərəcələri isə bir fikrin mövcud xüsusiyyəti özündə cəmləşdirir- universallıq (hər bilik sisteminə olan yaxınlığı və uzaqlığını ifadə tərəflilik) və ziddiyyətsizlik” [7, s. 123-124] . edir. Belə ki, hər hansı fikir ayrılıqda (sistem xa- rici) qismən doğru, qismən yanlış ola bilər; onun Koqerent nəzəriyyənin dirçəldicisi-B.Blanşard nə dərəcədə həqiqət və ya yanlış olması sistemlə Brand Blanşarda görə, “bir sistem daxilindəki məntiqi cəhətdən “uzlaşma məsafəsinə” bağlıdır mühakimələrin tutarlılığı hər növ həqiqəti və ya [6.s. 27-28]. Koqerent nəzəriyyənin internalist faktı yoxlamaq üçün yeganə vasitəmizdir” [2,s.126]. qolunun nümayəndəsi H.Patnem “İdrak, həqiqət Blanşard bu ifadədə tutarlılığın (coherence) və tarix” adlı kitabında həqiqətin idealizə edilmiş, yeganəliyini özəlliklə vurğulayır. Filosof burada rasional məqbulluq olduğunu bildirir. Həqiqət bili- universal yoxlama üsulu kimi tutarlılığa alternativ yin dəyişməz, itirilməz keyfiyyətidir. Patnemə görə, heç bir variantın olmadığını deyil, bəzi hallarda fikirlərimizi qarşılaşdıraraq onları yalanlayacaq həqiqəti məhz ondan başqa təhlil etmək yolumu- və ya doğrulayacaq epistemik ideal şərtlər yoxdur, zun olmadığını bildirir [5,s.108-110]. Lakin digər onu axtarmaq mənasızdır. Əsl həqiqət bizim üçün həqiqət konsepsiyalarına nəzər saldıqda tutarlılıqla əlçatmazdır. Həqiqətin koqerent nəzəriyyəsi Moritz yanaşı müxtəlif yoxlama variantları mövcuddur: 1) Şlikin fundamentalizmlə bağlı baxışlarına əks reak- fakta uyğunluq, 2) özündə aşkarlıq (self-evidency), siya kimi XX əsrin 30-cu illərində məntiqi pozitiv- 3) tutarlılıq, 4) praqmatistlərin irəli sürdüyü “işə izmin nümayəndələri arasında geniş yayılmışdır. yararlılıq” və ya praktiklik, 5) mistik intuisiya, Bu konsepsiyanın tərəfdarları qismində F.Bredli, 6) hakim qüvvələrlə razılaşma. Blanşarda görə,

95 uyğunluq və özündə aşkarlığın iki fərqli sahədə uzaqlaşdığı müşahidə olunur. Reşerin baxışlarına tətbiq olunması məqsədə uyğundur. Birincisi fakt­ əsasən mülahizələrin həqiqiliyini açıqlamaq üçün larla iş prosesində, ikinci isə məntiq elmləri və iki yol mövcuddur. Onlardan birincisi həqiqi mücərrəd əməliyyatlar (məsələn, riyazi məsələlər) mülahizəyə tərif vermək, həqiqət və ya doğru aparılarkən istinad olunan anlayışlardır. Blanşard olanın mənasını açıqlamaq; ikincisi mülahizənin bunu “2+2=4” misalı ilə izah edir. İlk baxışda bu həqiqiliyini analiz etmək məqsədilə müraciət etdiy- mülahizənin həqiqiliyinin onun özündə aşkar olduğu imiz yoxlama şərtlərini müəyyənləşdirməkdir. Lak- görünür. Verilən riyazi əməliyyatın doğruluğunu mus vasitəsilə mayenin turşu olub olmadığını öyrənə təsdiqləmək üçün əlavə sübuta, dəlilə ehtiyac bilərik, ancaq apardığımız bu təcrübə ilə turşunun yoxdur. Dəlillərin mülahizənin özündən daha az nə olması haqqında bir məlumat əldə edə bilmərik. etibarlı olduğu halda, bu mülahizəni isbatlamağa Bu baxımdan hansısa bir şeyin varlığı və ya çalışmaq ağılsızlıqdır [2, s.126-127]. Blanşardın yoxluğunu müəyyənləşdirməklə onun nə olduğunu fikrincə, yuxarıda göstərilən yolların özlərinin də müəyyənləşdirmək fərqli anlayışlardır. Təriflə meyar Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal son istinad nöqtəsi tutarlılıqdır. O bu fikrini “Burr arasındakı bu fərq Reşerin nəzəriyyəsinin vacib Hamiltonu dueldə öldürüb” tarixi faktı vasitəsilə komponentlərindəndir. Çünki Reşerə görə, koqer- aydınlaşdırır. İlk baxışda verilən misalın faktlara entlik- tutarlılıq həqiqətin mənası deyil, ölşüsüdür; əsaslanaraq doğrulanacağını fikirləşmək olar. Bu Bredlinin ifadəsilə desək, onun hakimi, mühakimə halda həqiqətin yoxlanılması uyğunluq vasitəsilə edicisidir. Reşerə görə, koqerent nəzəriyyənin işə aparılırsa, yəni həqiqət baş vermiş hadisəylə irəli yararlı həqiqət nəzəriyyəsi statusunu qazana bilməsi sürülən fikrin üst-üstə düşməsidirsə, yoxlamanın üçün yerinə yetirməli olduğu vacib şərtlər var. özü də uyğunluq vasitəsilə yenidən yoxlanmalıdır. Yalnızca bu şərtlər təmin olunduğu halda o həqiqətin Lakin bunun qeyri-mümkünlüyü açıq-aydın görünür. meyarı ola bilər. Bu şərtlər özlüyündə ümumi və Çünki təkrar yoxlanmanı mümkün edəcək tərəflər xüsusi olmaqla iki kateqoriyaya bölünür. Ümumi artıq mövcud deyil (bu duelə şahidlik etmiş şəxslərin şərtləri Reşer aşağıdakı kimi müəyyənləşdirir: heç biri həyatda yoxdur). Məhz bu mərhələdə 1. Bir mülahizə həm doğru,həm də yanlış ola uyğunluq tutarlılıq ilə (koqerentlik) əvəzlənir. İrəli bilməz (ziddiyyətsizlik prinsipi). sürülən fikir həqiqidirsə, onu təsdiqləyə biləcək 2. Bir mülahizə ümumi hallarda yox, yalnızca bir-birilə ziddiyyət kəsb etməyən faktlar çoxluğu konkret hallarda ya yanlışdır, ya da doğrudur (zəif ilə qarşılaşacağıq. Blanşarda görə, bir mühakiməni ikili dəyər prinsipi). yoxlayan vasitə, onunla bağlı olan “dünyadır”. Əgər 3. Mülahizə və ya onun inkarından hər hansı biri bu dünya dağılarsa, həmin mühakimə də dünyayla doğrudursa, onlardan digəri yanlışdır (inkar prin- birgə məhv olacaqdır. Məhz bu yoxlama vasitəsi sipi). tutarlılıqdır [2,s.127-128]. 4. Bütün standart hallarda bir mülahizənin ya özü, ya da inkarı doğrudur, digəri yanlışdır Koqerent nəzəriyyənin təkmilləşdirilməsi- Niko- (üçüncü halın imkansızlığı prinsipi). Sadalanan las Reşer ümumi şərtlərdən əlavə koqerent nəzəriyyənin Həqiqətin koqerent nəzəriyyəsindən xüsusi şərtləri mövcuddur. Reşer bu xüsusiyyətləri danışıldığında adı çəkiləcək ən önəmli filosoflardan aşağıdakı kimi qruplaşdırmışdır: biri də Nikolas Reşerdir. Reşerin 1973-cü ildə nəşr 1. Bir fikrin doğruluğu onun digər mülahizələrlə olunmuş “The Coherence Theory of Truth” adlı məntiqi ziddiyyətsizliyi ilə müəyyənləşir. kitabında nəzəriyyə ətraflı şəkildə təhlil olunmuş, 2. Bir təklifin doğruluğunu yoxlanılması zamanı özündən əvvəlki fikirləri birləşdirərək bu konsep- kontekstual şərt mütləq nəzərə alınmalıdır, çünki siyaya qarşı edilən tənqidlərə cavab verə biləcək onun həqiqliyi yalnızca digər təkliflərlə birlikdə həqiqətin koqerent nəzəriyyəsini formalaşdırmağa olduğu halda təyin oluna bilər. çalışmışdır. Müəllif bu kitabında koqerentlik 3. Müvafiq olaraq mülahizələr yeni sistem anlayışını dar mənada götürmüş, onu həqiqətin yaradan digər elementlərlə məntiqi ardıcıllığa əsasən yalnızca meyarı kimi məhdudlaşdırmışdır. Lakin nizamlanmalıdır. sonrakı fəaliyyəti dövründə onun bu fikirdən 4. Bu mənada doğruluğun əldə olunması üçün

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 96 GEOSTRATEGİYA elementlər bir-birilə tutarlı, zəncirvari əlaqəyə əlavə məntiqi nəticəyə ehtiyacı yoxdur. b) məntiqi girməli və bu əlaqə vahid sistem formalaşana qədər inkluzivlik (logical inclusivness)- həqiqi biliklər davam etməlidir. çoxluğunun daxilən məntiqi müddəaları ehtiva 5. Sistem gerçək hadisə və faktları əhatə edəcək etməsidir. c) məhdud tamlıq (restricted comlet- qədər geniş olmalıdır. Bu baxımdan həqiqətin əhatə ness). Əgər bir mülahizələr çoxluğunda ona əks olan dairəsi fikirlərin qarşıdurması və uyğunluğuna dair mülahizələr yer almırsa, bu çoxluq tutarlıdır. Bu kontekstual biliklərlə müəyyənləşir [2, s 136-139]. mənada tutarlılıq ziddiyyətsizlik üçün təminat rolu- Koqerent nəzəriyyə həqiqətin ölçüsü kimi nu oynayır. Vəhdətlilik tərəfi isə adından göründüyü götürdüyü “circulus vitiosus” (şeytan çarxı və ya kimi çoxluğun bütün elementlərinin vahis sitemdə sonsuz dövrələmə; həqiqəti əldə etmək məqsədilə toplanaraq qarşılıqlı əlaqə və təsirdə olmasını ifadə biri digərinin əsası olan sonsuz mülahizələr edir. K. Lererin fəlsəfəsində koqerentlik anlayışı. çarxında dövrələmək mənasında) probleminə görə Kit Lerer “Knowledge: Undefeated True Belief” tənqidlərə məruz qalmışdır. Bu məqsədlə Reşer adlı məqaləsində əsaslandırılmış həqiqi biliyin həqiqətin ölçüsünü faktik doğrularla (factual təkzibedilməz olmasının vacibliyini vurğulamışdır. truths) məhdudlaşdırmışdır. Reşerin baxışlarına Lererin fikrincə, bəzi inanclar təkzib edilməzdir (əks əsasən məntiqi qənaətlər həqiqətin əldə olunması mövqeyin mümkünsüzlüyü) və fundamental bilik prosesindən kənarda qalmalıdır, əks halda “şeytan statusuna malikdirlər. Bu növ inancların fundamen- çarxından” qurtulmaq mümkünsüzdür. Reşerin tal xarakterli olma səbəbi onun əlavə sübuta ehtiyac təkmilləşdirdiyi koqerent nəzəriyyədə həqiqəti olmadan həqiqiliyinin qəbul olunmasıdır. Lakin müəyyənləşdirmək üçün “datum” (verilmiş fakt) sonrakı fəaliyyəti dövründə Lererin bu fikirdən açar anlayış rolunu oynayır. Mülahizələr iki uzaqlaşdığı görünür. “Theory of Knowledge” (“Bilik formada özlərini göstərir: həqiqət və potensial nəzəriyyəsi”) adlı kitabında Lerer koqerentliyə həqiqət kimi. Verilmiş hər fakt potensial doğruluq yalnızca daxilən qarşılıqlı uyum içərisində olan namizədidir. Əgər bir mülahizənin həqiqət kimi həqiqi bilik sistemi kimi yanaşmamışdır. Bu sis- dəyərləndirilməsində heç bir çətinlik yoxdursa, temin daxili elementləri bir-birini dəstəkləməli, o datumdur. Lakin doğru olduğu düşünülən hər müəyyən mənada biri digəri üçün səbəb və elmi mülahizə datum hesab olunmamalıdır. Ona datum dayaq rolunu oynamalıdır [3, s. 90-91]. Sistemin deyilə bilməsi üçün konkret xüsusiyyətlərə sahib əsasının komponentlər arası məntiqi ziddiyyətsizliyə olmalı, digər faktlar sistemi ilə tutarlı olmalıdır. Bu əsaslanmasının mühüm tərəfi bizim həmin sistem mənada datum ayrılıqda tək bir mülahizənin malik daxilində yanlış biliklə rastlaşmaq ehtimalını sıfıra olduğu keyfiyyət deyil. Qeyd olunan məsələ ilə bağlı endirir. Çünki elmi cəhətdən əsaslandırılmamış qarşımıza sual çıxır: “bir mülahizənin datum olduğu bilik, sistemin digər elementləri ilə əks mövqedə necə müəyyyənləşdirilə bilər?”. Reşer təyinedici dayanır, onlarla uyuşmur, son nəticədə sistemdən faktor kimi praqmatik əsaslandırmanı qəbul edir. təcrid olunaraq kənarda qalır. Koqerentlik anlayışı Ona görə, praqmatik uğur (metodoloji mənada) Lererin fəlsəfəsində “izahedici”, “açıqlayıcı” (co- həqiqətin meta kriteryasıdır (metacriterion). Reşer herence as explanation) mənada işlədilir. Yəni hər koqerentlik anlayışının açıqlamasına da xüsusi hansı “Z” bilik sistemindəki “f” inancı ya izah önəm vermiş, özündən əvvəlki idealist koqerent edici, ya da izah olunan statusa malikdir. İrəli nəzəriyyəçilərin fikirlərini tənqid etmişdir. Reşerin sürülən fikrə əsasən həm izah edici, həm də izah fikrincə, koqerentlik yalnızca ziddiyyətsizlik və ya olunan mövqedə dayanan inanclar əsaslandırılmış zəncirvari məntiqi əlaqə demək deyil. Koqerentlik hesab olunur. Məhz bu nöqtədə baxışlarının özündə üç tərəfi birləşdirməlidir: 1) hərtərəflilik, fundamentalizmlə eyniləşməsinə görə Lerer tənqid kompleks yanaşma (comprehensivness), 2) tutarlılıq olunur. Fundamentalizmə görə, digər inanclar üçün (consistency), 3) birlik və ya vəhdətlilik (cohesive- təməl rolunu oynayan fundamental inanclar izahedi- ness-unity). Hərtərəfliliyin özünün də aşağıdakı ci pozisyada olduğu üçün özlüyündə əsaslandırılmış, xüsusiyyətlərini sadalamaq gərəkdir: a) nəticəvi isbatlanmış həqiqət hesab olunur. Lakin fərqi qapalılıq (inferantial closure)- doğruluğunun məntiqi göstərmək məqsədilə bir daha vurğulamaq vacibdir əsaslarını özündə daşıyan mülahizələrdən çoxluğun ki, Lererə görə, həqiqi bilik sistemi üçün inanclar

97 arasında uzlaşma olmalı və heç bir inanc fundamen- Формуляторы когерентной теории истины. Б. tal deyil. Hər hansı biliyin izah edici xüsusiyyətə Бланшард, Н. Решер и К. Лерер malik olması onun apriori inanc olmasına səbəbiyyət verməməlidir. Bu cür inanclar yalnızca daha böyük РЕЗЮМЕ inanc sisteminin tərkib hissəsi olduğu halda izah Проблема истины в силу своей edən və ya izah olunandır; onların əsaslandırılmış познавательной значимости занимает особое bilik keyfiyyəti qazanması üçün isə digərləri место в системе философских проблем. В tərəfindən dəstəklənməlidir [3, s. 92-93] . Koqerent современной философской литературе для nəzəriyyənin ziddiyyətli məsələlərindən biri başqası понятия истины были даны определения такие tərəfindən irəli sürülən fikir və ya informasiya digər как соответствие знаний реальности; знания, şəxslər tərəfindən necə əsaslandırılmış bilik kimi подтвержденные эмпирическими методами; qəbul olunur? Lerer bu problemi aydınlaşdırmaq прагматически важные, полезные знания; məqsədilə “qəbullanma sistemi” (“acceptance отсутствие противоречий (согласие) между Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal system”) və ya “razılıq aparatı” anlayışından новыми и уже существующими знаниями istifadə etmişdir. Təklif olunan yeni informasiyanın и, соответственно, были сформированы qəbul olunub olunmaması mərhələsində bu sis- соответствующие, прагматичные, когерентные tem dövriyyəyə keçərək, onun həqiqət və ya концепции истины. В статье представлены yalan olmasını analiz edərək bizim qarşımıza современные интерпретации понятия истины, qoyur. Müəyyən mənada subyektin mövcud olan особенно взгляды Б.Бланшарда,Н. Решера и К. bilikləri ilə yeni biliklər arasında “məntiqi filtr” Лерера на когерентные свойства истины. rolunu oynayır. Ancaq bəzən müəyyən informasi- yalar açıqlama və sübut tələb olunmadan sub- yekt tərəfindən həqiqət kimi qəbul edilir. Bunlara Formulators of a Coherence theory of truth - B. veriləcək ən yaxşı örnək elmi biliklərdir. Bu halda Blanchard, N. Rescher and K. Lehrer informasyanın verildiyi mənbəyə olan inam əsas götürülür və qəbullanma sistemi əldə olunan bili- SUMMARY yin həqiqiliyinin məntiqi cəhətdən təsdiqlənmiş The problem of truth, by virtue of its cognitive olduğunu inandırır [7, s.29-30]. significance, occupies a special place in the system of philosophical problems. In modern philosophi- ƏDƏBİYYAT SİYAHISI cal literature, the concept of truth has been given 1. Allen B, Truth in Philosophy, London: Harvard such definitions as the correspondence of knowl- University Press,1995, 230 p. edge to reality; the knowledge proved by empirical 2. Harun T. Platon’dan Habermas’a Felsefede evidences, the useful knowledge; the absence of Doğruluk ya da Hakikat. Ankara: BilgeSu contradictions (agreement) between new and exist- Yayıncılık, 2016, 224 s. ing knowledge, and, accordingly, the corresponding, 3. Lehrer K. Theory Of Knowledge. USA: West- pragmatic, coherent concepts of truth have been view Press, 1990, 212 p. formed. The article presents modern interpretations 4. Лукацкий М. Педагогическая наука: of the concept of truth, especially reflects the views История и современность. Москва: ГЭОТАР- of B. Blanchard, N. Rescher and K. Lehrer on the Медиа, 2012, 448 с. coherent properties of truth. 5. Lynch M. The Nature of Truth: Classic and Contemporary Perspectives. London: The MİT Press, 2001, 792 p. 6. Pascal E, Truth, Canada: Mc-Gill Queens University Press, 2002, 177 p. 7. Tepeli E. Çağdaş Epistemolojide Bağdaşımcılık Teorisi. Antalya, 2016, 58 s.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 98 GEOSTRATEGİYA

UOT 101.1::316

AFAQ İMANOVA AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutu, ELM VƏ TƏHSİLDƏ kiçik elmi işçi

GENDER PROBLEMİ E-mail: [email protected]

Müasir dövrdə gender təhsili, gender elmi tədqiqi mənimsəyirlər. Bu sahələrdən biri də təhsil fəaliyyət vacibdir və zəruridir. Bu zərurilik cəmiyyətdə Gender sferasıdır. Sosial-iqtisadi mühitin dəyişməsi ilə mədəniyyətinin cinslər – kişi və qadınlar arasında “təhsildə qadın” məsələsi də yeni xüsusiyyətlər əldə sosial ədaləti, tarazlığı, sabitliyi və əməkdaşlığı qoru- edibdir. Məsələn, Azərbaycanda fəlsəfə doktorlarının, maq üçün lazımdır. təhsilin sonrakı pillələrində qızların sayının artması SSRİ-nin dağılmasından sonra yaşanan keçid faktdır. dövrü sovet respublikaları üçün asan olmadı. Keçid Qadınların hakimiyyət strukturlarına inteqrasiyası dövrü hər şeydən əvvəl bu ölkələrin sosial, iqti- həm sosial ədalətin təmini, həm də iqtisadi sadi, siyasi, mədəni həyatında miqyaslı və dərin baxımdan səmərəli ola bilər. Qərar qəbuletmədə dəyişmələr gərəkdirdi. İnsan potensialını düzgün qadınların bərabər iştirakı əhatə olunan isan resur- inkişaf etdirmənin ən səmərəli yollarından biri bu sunu əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Bu adamlar isə region əhalisinin yarısından çoxunu təşkil edən iqtisadiyyatın fundamentini təşkil edirlər. Qadınlar qadınların hüquq və imkanlarını reallaşdırmaq olardı. özəl sektorda, böyük müəssisələrin özəlləşməsində XX əsrin ən vacib dərslərindən biri də cəmiyyətdə hələ də zəif təmsil olunsalar da ölkəmizdə artıq Qadın və kişi qarşılıqlı münasibətləridir. Qadınlar öz formalaşmış ənənələr də var. Bu regionun, o maraqlarını özləri daha yaxşı ifadə edir, cəmiyyətdə cümlədən, Azərbaycan qadınları təhsillidir və yeni baş verən dəyişmələr və qərarvermədə bütün iqtisadiyyatın qurulmasında bu potensialdan istifadə vətəndaşlar təmsil olunarsa, bu, daha ədalətli olar. edilir. Kiçik müəssisələr iqtisadi artım və tərəqqinin Sosializm dövründə qadın və kişilərin bərabərliyi hərəkətverici qüvvələridir və bu sahədə qadınların sözdə elan olunsa da, real həyatda onların səsi təşəbbüsləri artmaqda davam edir. eşidilmirdi. Bütün yenilik və dəyişmələrin ötürücüsü Ölkəmizdə dövlət və iş dairələri güclü vətəndaş partiya və dövlət idi. Milli parlamentlər qurulan kimi institutlarının formalaşmasında maraqlıdır. Belə bütün region boyunda parlamentdə təmsil olunan institutlar ictimai həyatın bütün səviyyələrində qadın sayı yuxarıdan kvota ilə müəyyənləşmiş 30%- partnyor kimi fəaliyyət göstərə bilər. Ölkəmizdə dən 4-14% arasına düşdü. Bu cür aşağı göstəriciyə fəaliyyət göstərən qadın-QHT-lərin Ailə, Qadın və baxmayaraq sovet zamanı kvota təmsilçiliyindən Uşaq problemləri üzrə Dövlət Komitəsi ətrafında fərqli olaraq hal-hazırda parlamentdə təmsil olunan birləşərək birgə işi bu sahədə işin səmərəsini artırmış qadınlar öz seçicilərinin gerçək siyasi təmsilçiləridir. olur. Beynəlxalq təşkilatların bu sahədəki fəaliyyəti Qadınlar yerli idarəetmə orqanlarına seçkilərdə də bu işə dəstək verir. Ölkəmizdə qadın-QHT-lərin əhəmiyyətli uğur qazanırlar ki, bu da əhalinin sayı ilbəil artmaqda davam edir. Bu birliklər si- maraqlarına uyğun dəyişmələrin iştirakçısı olmaq və yasi və hüquqi problemlərin həllində, qadınların imkanlar əldə etmək deməkdir. iş və peşə fəaliyyətinin genişlənməsində, təhsil və Azərbaycanda yaranan sosial mühit qadın so- səhiyyə sahəsində sosial xidmətlərin göstərilməsində siumu qarşısında da yeni tələblər qoyur. Bu, ilk göstərdikləri səy ilə ilə həm də qadın hüquqları və növbədə qadınlarla bağlı əsrlərlə, illərlə oturuşmuş bərabərliyinin təsdiq formasına çevrilirlər. stereotiplərin dağılması, cəmiyyətdə qadının so- Qadınların qərar qəbuletmə prosesinə qatılmasına sial rolları diapazonunun genişlənməsi ilə bağlıdır. yol açacaq vəzifə yüksəlişini siyasi və iqtisadi refor- Azərbaycanda qadınların siyasət, biznes və elm kimi malarla mümkün hesab etmək sadəlövhlük olardı. ənənəvi kişi sahələrində təmsil payı artmaqdadır. Bunun üçün elə mühit formalaşmalıdır ki, qadınların Qadınlar ictimai həyatın bütün sahələrini fəal şəkildə cəhdləri alqışlansın və dəstəklənsin, onların resurs və

99 imkanlara çıxışı təmin olunsun. Dövlət, iş dairələri, öhdəlikləri olan işçilər haqqında Konvensiya”sına ictimai institutlar bu işi dəstəkləyən siyasət və uyğun olaraq) tədbirlərinin görülməsi nəzərdə strategiya yürütməlidirlər. Amma bunun üçün yerli tutulmuşdur. idarəetmə orqanlarındakı qadın təmsilçilərdən tutmuş parlament təmsilçisi qadınlaradək hər kəs bu işə Gender fəlsəfi anlayışı haqqında kömək etməlidir. Ölkəmizdə qadının parlament sədri “Gender” sözünün elmdə müxtəlif mənaları var. seçilməsi bu proseslərə yardım edəcəkdir. Genderin insanın cinsi mənsubiyyəti, onun insan Ümumiyyətlə, qeyd etməliyik ki, Azərbaycan mövcudluğunun ən müxtəlif sahələrində aşkarlığıdır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) üzvü olan Bu məsələni ən müxtəlif tərəflərdən, o cümlədən dövlətlərin 2015-ci ilin sentyabr ayında keçirilən gender fəlsəfi baxımdan da araşdırmada məhz gender Dayanıqlı İnkişaf Sammitində dünya liderləri təhsili nöqteyi nəzərindən öyrənməyə cəhd edəcəyik. tərəfindən qəbul edilmiş “2030-cu ilədək dayanıqlı “Gender” anlayışı aktualdırmı? Ən geniş mənada inkişaf sahəsində Gündəlik”də əks olunan 17 “yox” demək mümkün deyil, axı insanın cinsi

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Dayanıqlı İnkişaf Məqsədi və 169 hədəfi özündə mənsubiyyəti necə aktual olmaya bilər birləşdirən qlobal Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə Gender təhsili, elmi, mədəniyyəti və gender (DİM) qoşularaq bəzi öhdəliklər götürmüşdür. Hər düşüncəsi özünüdərkə gedən yoldadır, cinslərin so- kəsi əhatə edən və universal xarakter daşıyan bu siumda roludur. Özünü dərk etmək – hər cinsin nəyə yeni məqsədlər Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinin qabil olduğunu və nəyə cəhd etdiyini anlamağındadır. əldə etdiyi nəticələrə əsaslanır və növbəti inkişaf Başqa sözlə desək, özünüdərk – həyatdakı istiqamətlərini müəyyənləşdirir. DİM-lərin 5-ci müvəffəqiyyətin başlıca şərtidir. Hər bir cinsin məqsədi gender bərabərliyinə nail olmaq, bütün özünüdərki, cəmiyyətdə yeri və rolu onun bacarığı ilə qız və qadınların səlahiyyətlərini artırmağa həsr ölçülür. olunmuşdur (1). Fəlsəfi ədəbiyyatda tədqiqatçılar göstərir ki. DİM-lərdən irəli gələn öhdəliklərlə bağlı ümumi heç vaxt tək mövcud olmur. Yəni, normal dövlət orqanlarının üzərinə düşən vəzifələrin dilə və gender problemlərinə nisbətdə aydınlaşdırsaq: icrasının əlaqələndirilməsi məqsədilə Azərbaycan ümumiyyətlə cəmiyyətdə insanlar yox, kişilər və Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin qadınlar vardır. İnsan - nə etsə, nə hiss etsə və nə desə 2016-cı il 6 oktyabr tarixli Fərmanı ilə Dayanıqlı də bu – onun cinsi mənsubiyyətindən keçir. Buna İnkişaf üzrə Milli Əlaqələndirmə Şurası yaradılmışdır. görə də insan – kişi və qadın nə etsə, nə desə yaxud Şura tərəfindən təsdiq edilmiş Azərbaycan üçün nə hiss etsə, hamısı gender probleminin aspektləridir. prioritet hesab edilən məqsəd, hədəf və onlara Yəni, gender probleminə sosioloji, psixoloji, iqtisadi, uyğun göstəricilərin layihəsinə əsasən genderlə bağlı fəlsəfi, siyasi, bioloji, tibbi və digər aspektlər daxildir. 5-ci məqsədə aid bütün hədəflər prioritet olaraq Gender sosial münasibət fəlsəfəsidir. seçilmişdir. Lakin, bu aspektlərdən hər biri öz növbəsində “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf insanın sırf gender fəaliyyəti və ilk baxışda gender Konsepsiyasında (2) ölkədə gender bərabərliyinin fərqinə aidiyyatı olmayan, əslində isə həmin fərqin təmin olunmasının diqqət mərkəzində saxlanılması təsirini öz üzərində hiss edən sahələrin təhlilinə və onun həlli istiqamətində gender əsaslı zorakılıq bölünür. Bu isə məhz gender təhsili ilə gender şüuru, hallarının qarşısının alınması, məişət zorakılığına gender yanaşma tərzi ilə müəyyənləşməsidir. məruz qalmış şəxslər üçün yardım mərkəzlərinin və Gender anlayışı fəlsəfədə də məhz təhsil, elm və sığınacaqların yaradılması, orta təhsildən yayınma mədəniyyətlə bağlıdır. Gender – kişi və qadınların və erkən nikahlarla mübarizə, eləcə də zorakılıq üzrə cəmiyyətdə qarşılıqlı münasibət, sosial roludur. monitorinq sisteminin tətbiqi, qadınlar və kişilər üçün Gender təhsilini fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən əmək bazarında bərabər imkanların təmin edilməsi, araşdırmaq, həm də elmdə – gender sosiologiyasının qadınların işdə irəli çəkilməsi, qadınların rəhbər və psixologiyanın, iqtisadiyyatın və siyasətin, vəzifə tutmaq imkanlarının daha da genişləndirilməsi, biologiyanın və səhiyyənin məlumatlarını ana və uşaqların sosial müdafiəsi və mühafizəsinin sistemləşdirmək və həmin sistemdə butun bu gücləndirilməsi, uşaq bağçalarının sayının məlumatların qarşılıqlı əlaqəsini hərtərəfli aşkar artırılması, ailə planlaşdırma xidmətlərinin inkişaf etmək, sanki yekun çıxarmaq deməkdir – bununla etdirilməsi, işləyən valideynlər üçün uşağa baxmanın da gələcək gender tədqiqatlarının perspektivini asanlaşdırılması (BƏT-in ratifikasiya olunmuş “Ailə müəyyənləşdirməkdir. Genderi təhsildə və elmdə

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 100 GEOSTRATEGİYA fəlsəfi baxımdan öyrənmək – gender araşdırmalarının aspektində varlığa bir tam kimi münasibət, birincisi, sosiologiyada və psixologiyada, iqtisadiyyatda və onun daxili birliyinin, ikincisi, ondan insan, yəni kişi siyasətdə, biologiyada və tibb elmində tətbiq olunan və qadın subyekt statusunun araşdırılmasını nəzərdə universal təhsil və tədqiq metodologiyasını işləmək, tutur. yəni əvvəl suallara, sonra da onlara verilən cavablara Genderdə məntiqi-anlayış təhlilini ümumi ən qısa və rahat yolun tapılması deməkdir. prinsiplər verə bilər, onların konkret aşkarlığı Ancaq hər şeydən qabaq əsas fəlsəfi mətndə isə - təcrübi sahəyə aiddir. Buna görə də, belə bir araşdırmaq, gender təhsili və elmi problemlərinin təhlil konkret hadisələrə aid bəzi fərziyyələrlə təhlilində tətbiq edilə bilən anlayış və prinsipləri tamamlanacaqdır. öyrənmək lazımdır. Fəlsəfənin genderlə spesefikliyi onu insan, yəni Hər hansı fəlsəfi təhlilin, o cümlədən gender kişi və qadın biliyinin belə desək genderin vacib təhsilinin də daha bir vacib hissəsi var: fəlsəfənin, tərkib hissəsi edir, çünki əks halda, insan onun dünya gender elmi tədqiqinin tarixən keçdiyi yola nəzər haqqında, varlıq barəsindəki təsəvvürlərini dar yönəltmək. çərçivəyə yerləşdirən konkret təcrübənin içində qalar. Biz fəlsəfənin gender elmi və təhsili və bağlı Hər bir insan kişi və qadınla professional şəkildə gen- bütövlükdə varlıq barədə mühakimələr olan der fəlsəfəsi ilə məşğul ola bilməz, ancaq bir çoxları təyinindən çıxış edəciyik. Varlıq – obyektdən və gender, gender təhsili barəsində və özünün oradakı onun səviyyə-sindən asılı olmayaraq hər hansı yeri haqqında düzgün təsəvvürə malik olmağa qa- bir mühakimə zamanı əsaslandığımız şəksiz bildir. xarakteristikasıdır. Varlıq problemini, yəni in- sani – kişi və qadın gendr mətnində, həm də təhsil Gender təhsili və gender tədqiqatları yönündə araşdırarkən təcrübə deyil, istisna olaraq Gender təhsili və gender tədqiqatları şüurun, məntiqə əsaslanmaq gərəkdir, çünki hər hansı təcrübə dünyagörünüşünün, davranışın, münasibətin, əxlaqın məhduddur, varlıq isə ümumidir. Mühakimənin sırf dəyişməsidir. Mənəvi aşınmalar olan yerdə gen- məntiqi əsası anlayışdır, yəni ilk nöqtə olaraq təcrübə der təhsili zərurətə çevrilir. Bu İnkişafın, Sülhün deyil, insan təfəkkürünün ümumi fundamental və Tərəqqinin əsas meyarıdır. Gender təhsilinə anlayışlarından gender təhsilindədə istifadə nəzərdə cəmiyyətdə o zaman nail olmaq mümkün olacaqdır tutulur. ki, milli adət-ənənələrin pozitiv cəhətlərini qoruya- Gender təhsilində və elmində Obyektin hər hansı, raq, müasir dünya mədəniyyətlərində olan yeniliklər hətta abstrakt xarakteristikası belə, özü obyektdir, – qlobal problemlər kişi və qadınlar tərəfindən aydın buna görə də ona xas olan xarakteristikaya malikdir. dərk edilsin. Baş verən yeniləşmələrin dəyişilməsində Bu səbəbdən də nəzərdən keçirəcəyimiz növbəti həm kişi, həm qadınlar konstruktiv bacarıqlara malik problem əvvəlki mühakimənin nəticəsi olaraq olsun və vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət, insan meydana çıxır. Əks halda, bu sərbəst kişi və qadın hüquqları, bərabərlik haqqında beynəlxalq standart- varlığının abstrakt anlayışından deyil, mühakimə lardan məlumatlı olaraq gender təhsili mədəniyyətinin obyektinin emperik seçimi deməkdir. müxtəlifliyini və eləcə də birinin digərinə Biz gender və təhsillə bağlı məntiqin və təcrübənin ötürülməsini qiymətləndirsinlər. Gender biliklərini və belə müqayisəsinin gender elmi tədqiqatlarda nə gender təhsilini məqsədyönlü və sistematik olaraq, dərəcə düzgün olmasını və onu necə dərk etməyin milliçiliyi qorumaqla tədris etmək gərəkdir. lazım olduğunu müəyyənləşdirməliyik. Gender təhsili haqqında YUNESKO-nun 9 Kişi və qadın varlığının ümumiliyi onun daxili oktyabr 1998-ci il tarixində Fransada keçirilmiş birliyi deməkdir. Bir tərəfdən, insan kişi və qadın “XXI əsr üçün ali təhsil haqqında Ümumdünya üçün varlıq iki yerə bölünür: insani və qeyri-insaniyə, Deklarasiyası: yanaşmalar və praktiki tədbirlər” tədris “mən” və “bu” ya, dərk edən və dərk olunana, yəni Konfransında da qeyd edilmişdir. Ali təhsilin son subyekt və obyektə. Bu əsaslar tamlıq təşkil edir və məqsədi yeni cəmiyyətin yaradılması, bu cəmiyyətdə eyni zamanda bir-birindən köklü şəkildə fərqlənir ki, zorakılıq və ayrıseçkiliyə yer olmaması məsələləri bu da məhz gender və təhsilin təzahürüdür. müzakirə obyekti olmuşdur. Özünə qarşı istiqamətlənmiş dərk edən (subyekt) Bu nöqteyi nəzərdən, bizim də yanaşmamız özünü obyekt olaraq, yəni, “bu”nun, qeyri-insaninin belədir: bu məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün məhz bir hissəsi kimi nəzərdən keçirir. davamlı inkişaf konsepsiyasının 7-ci bəndində qoyu­ Buna görə də, gender elmi və gender təhsili lan tələblər, o cümlədən müasir metodların tətbiqi,

101 yeni gender tədris proqramlarının olması da vacibdir. baş verən ictimai-siyasi proseslər, neft sənayesinin Yeniləşmiş metodik tədris proqramlarında cinslər sürətli inkişafı qadınların da maariflənməsinə, arasında bərabərhüquqluluq məsələsi qabardılmalıdır: onların ictimai həyata fəal qoşulmalarına şərait gender strategiyasının bütün fənlərdə diqqətə alınması yaratmışdır. Əsası 1918-20-ci illərdə Azərbaycanın nəzərə yetirilməlidir. Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən qoyulan və sonradan Bu baxımdan da təhsildə olan belə yeniləşmə da Azərbaycan SSR (1920-1991-ci illər) dövründə nəinki tədris proqramlarının, həmçinin istifadə davam və inkişaf etdirilən insan-ların təhsillənməsi ediləcək metodik vasitələrin də olması ehtiyacını nəticəsində qadınların da hərtərəfli inkişafı üçün geniş yaradır: üfüqlər açıldı. Qısa zaman kəsiyində Azərbaycan Burada isə şifahi danışıq üsulu olması ehtiyacını qadınları arasında savadsızlıq ləğv edildi, onların yaradır və şifahi danışıq üsulu ilə birlikdə qavrama təhsillənmə səviyyəsi ölçüyəgəlməz dərəcədə dərəcəsi, anlama qabiliyyəti, praktika ilə nəzəriyyəni yüksəldi. Ölkənin sosial-siyasi və mədəni həyatında birləşdirə bilmək bacarığını meydana çıxarır: qadınların rolu artdı.

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Yeni mini anket sorğu, diskussiya, testləşdirmə, Yeni əsrdə müasir dünyaya inteqrasiya olunan blits sorğu və s. kimi metodların da gender təhsili və demokratik Azərbaycan dövlətində təhsil siyasəti, tədrisində inteqrasiya olunması vacibdir. o cümlədən əhalinin yarıdan çoxunu təşkil edən Bu nöqteyi-nəzərdən də XXI əsr Azərbaycanda qadınların təhsili, bütövlükdə ölkədə gender təhsili da gender təhsili və tədqiqatları qarşısında prinsipial prioritet istiqamətlərdən sayılır. olaraq yeni məqsədlərə yetmək üçün yeni tələblər Azərbaycanın təhsil siyasətinin əsasları Konsti- qoyur. Artıq vacib olan cəhət kişi və qadınların, belə tusiya, “Təhsil haqqında” Qanunu və “Azərbaycan desək genderyönlü təhsilinin inkişafları ilə bərabər, Respublikasının təhsil sahəsində islahat proqramı, yeni metod və bacarıqlara, internet mədəniyyətinə, eləcə də digər normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir. kompüterləşməyə, bir sözlə müasir informasiya və Azərbaycan dövləti konstitusiya ilə (42-ci maddə) heç telekommunikasiya texnologiyalarına uyğunlaşan bir məhdudiyyət (cinsi, dini, dili və s.) qoymadan hər yeni intellekt – yeni innovativ bilikli modelinin yeni bir vətəndaşının təhsil almasına hüquqi təminat verir, təfəkkürlə düşünən yeni nəslin formalaşdırılması hamının dövlət pulsuz icbari ümumi orta təhsil almaq zərurəti cinsi ayrıseçkilik münasibətlərinin təhsilin hüququnu təmin edir, maddi vəziyyətindən asılı olma- bütün sahələrində aradan qaldırılmasıdır. yaraq istedadlı şəxslərin təhsili davam etdirməsinə zəmanət verir (4;16). Bunlar onu göstərir ki, müstəqil Azərbaycanda gender təhsili və gender elmi Azərbaycanda qadınlara münasibətdə gender mühiti bərabərliyinin qorunması, ölkənin sosial-siyasi və Azərbaycan cografi-siyasi və geostrateji mədəni həyatda gender sahəsində balanslaşdırılmanın mövqeyinə görə o, həmişə sivilizasiyaların təmin olunması dövlət siyasətində mühüm yer qovuşuğunda olmuş, istər Şərq, istərsə də Qərb tutur. Bununla bağlı Azərbaycan dövləti BMT-nin mədəniyyətinin təsiri nəticəsində özünə məxsus “Qadınların siyasi hüquqları haqqında”, “Uşaqların zəngin mədəniyyət yaratmış unikal ölkələrdən biri hüquqları haqqında” “Qadınlara qarşı ayrıseçkiliyin kimi dünyada tanınmışdır. Bəşər sivilizasiyasına bütün formalarının ləğvi haqqında” Konvensiyalarına, bənzərsiz töhfələr vermiş Azərbaycan xalqı, həm eləcə də, qadın hüquq və azadlıqları ilə əlaqədar 10- də zəngin təhsil, maarifçilik ənənələri ilə seçilmiş dan artıq beynəlxalq sazişə qoşulmuşdur. milli mentalitetində qadına, qadınlığa yüksək, bəşəri Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşması nəticəsində münasibətilə fərqlənmişdir. Azərbaycanın elm, təhsil, Azərbaycan qadını beynəlxalq arenaya çıxmış, qadın mədəniyyət sahəsində ötən XX əsr müstəsna yer məsələləri üzrə 1995-ci ildə keçirilən və sayca 4-cü tutmuş, bu əsrdə xalqımız köhnə dünyadan surətlə Ümumdünya Pekin Konfransında iştirak etmiş, uzaqlaşmış, elm, təhsil, mədəniyyət, bir sözlə milli Azərbaycanda qadın problemləri üzrə Milli Məruzə intibah yoluna qədəm qoymuşdur. Nəticədə qısa təqdim olunmuşdur. müddət ərzində Azərbaycan xalqı kütləvi savadsızlığa Qeyd etməliyik ki, Ulu Öndər Heydər Əliyev ikin- son qoymuş, ölkəmizin bütün vətəndaşları – kişi və ci dəfə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra Azərbaycanda qadınları oxuyub yazmağı bacaran, sivil cəmiyyətə gender problemləri, gender təhsili, gender elmi, çevrilmiş, elliklə maariflənmə prosesi uğurla başa genderşünaslığın beynəlxalq məsələləri xüsusi çatmışdır. Ötən əsr Azərbaycan qadınının həyatında aktuallıq kəsb etmiş, bu sahədə respublikamızda da çox əlamətdar bir mərhələ olmuş, Azərbaycanda böyük canlanma baş vermiş, ayrıca elmi istiqamət

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 102 GEOSTRATEGİYA formalaşmışdır. qlobal problemlərindən olan təhsil və elm gender Bu araşdırmada məqsəd ölkədə gender bərabərliyi, bərabərliyinin təmin olunması üçün beynəlxalq gender təhsili və elmi, təhsildə gender məsələsi və s. təcrübə və Konvensiyaların prinsipləri, milli və bu kimi qlobal məsələləri nəzərə yetirməklə, müstəqil ümumbəşəri ənənələr əsasında Azərbaycan təhsilində Azərbaycanda təhsil sistemində qadınların rolu, qadın və elmində də müvafiq tədbirlər həyata keçirilir. təhsili və gender bərabərliyi, qadın təhsilində mövcud Hazırda təhsil sahəsində, eləcə də elmdə gender problemlər və onların aradan qaldırılması yollarına balansının təmin olunması Azərbaycan dövlətinin dair fikir və düşüncələrini də diqqətə yetirməkdir. diqqət mərkəzində olmaqla əlaqədar beynəlxalq Aydın məsələdir ki, Azərbaycanda təhsilin qurumlar tərəfində də dəstəklənir və bu istiqamətdə qarşısında duran başlıca məqsəd öz soykökünə, uzunmüddətli, perspektiv layihələr həyata keçirilir. milli ənənələrinə bağlı, ümumbəşəri dəyərlərə Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq demokra- hörmətlə yanaşan, vətənini, dövlətini, millətini tik, mədəni, sivil məkana ardıcıl inteqrasiyası, sevən və torpağını qorumağa hazır olan vətənpərvər, ölkə qanunvericiliyində gender bərabərliyinə hərtərəfli inkişaf etmiş, əqli və fiziki cəhətdən kamil təminat verən hüquqi normativ bazanın yaradılması şəxsiyyət yetişdirməkdən ibarətdir. Dövlətimizin Azərbaycan qadınlarının təhsil sahəsində gender təhsil siyasətinin ana xətti olan bu strateji məqsəd balansının normal inkişafının əsasını, təməlini təşkil heç bir cins, din, dil, əqisə fərqi qoyulmadan bütün edir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və Azərbaycan vətəndaşlarına şamil edilir. Başqa “Təhsil haqqında” qanununa görə bütün uşaqların 6 sözlə, müstəqil Azərbaycanın təhsil siyasətində yaşından başlayaraq 11 illik ümumi icbari orta təhsil gender bərabərliyi, qadın və kişilərin təhsildə almaq hüququ vardır və dövlət buna təminat verir. hüquq bərabərliyi tam təmin edilir. Ümumiyyətlə Bundan əlavə dövlət I-VII siniflər üçün şagirdlərin Azərbaycan qadını təhsil və intellektual təhsil dərsliklərlə pulsuz təminatını təşkil etmiş, qarşıdakı səviyyəsinə görə dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə illərdə bütün siniflər üzrə dərsliklərin pulsuz müqayisə edilir. Bu tarixi reallıqdır ki, Azərbaycanda təminatına keçiriləcəkdir. Bununla yanaşı, Qarabağ qadın təhsili, xüsusən qadınların dünyəvi təhsil tarixi münaqişəsi nəticəsində qaçqın və məcburi köçkün qədim və zənginliyi ilə seçilir. vəziyyətinə düşmüş məktəblilərə bütün siniflər Müstəqil Azərbaycan əhalisinin 51%-ni təşkil edən üzrə dərsliklər (I-XI) pulsuz verilir. Bütün bunlar, qadınların təhsillənmə səviyyəsi zəngin maarifçilik heç şübhəsiz qızların təhsillə tam əhatə olunmasına ənənələrinə, çoxşaxəli təhsil müəssisələri şəbəkəsinə kömək göstərir. söykənir. Ədalət naminə deməliyik ki, sovet Müstəqil Azərbaycanda təhsil və elm siyasətində hakimiyyəti illərində Azərbaycanda qadınların təhsili, gender yanaşmaları cinsindən asılı olmayaraq təhsildə gender disbalansının aradan qaldırılması, təhsil alan qızların (qadınların) əqli və intellektual elm və təhsildə gender tarazlığının gözlənilməsi inkişafına əsaslanan bərabərlik konsepsiyasının sahəsində böyük nailiyyətlər qazanılmışdır. Təhsil formalaşmasına yönəlmişdir ki, bu da bütövlükdə prosesində hər iki cinsin mütləq iştirakı üçün real Azərbaycanın dövlət siyasətində gender yanaşmaları imkanların təmin olunması, dövlət səviyyəsində və prinsiplərinin tərkib hissəsidir. Bu problemləri sistematik və ardıcıl olaraq təhsilin, maarifin inkişaf həll etmək üçün Azərbaycan dövləti milli-mənəvi proqramının həyata keçirilməsi nəticəsində respub- dəyərlərimizə, milli mədəniyyətimizə uyğun olaraq likada savadsızlığı aradan qaldırdı. Təhsilin bütün qadınlara münasibətdə həm öz tarixi ənənələrimizdən, pillələrində və formalarında təhsilin pulsuz olması həm də qabaqcıl beynəlxalq təcrübədən yararlanır. maddi və mənəvi baxımdan həvəsləndirmə, icbari Qadınlara münasibətdə Azərbaycanın dövlət təhsilin dövlət təminatında olması Azərbaycanı həm siyasətinin tarixi ötən əsrin əvvəllərinə gedib təhsil sahəsində, həm də elmdə gender göstəricilərinin çıxır. Belə ki, Azərbaycan qadınlarına 1918-ci ildə dünyanın inkişaf etmiş ölkələri sırasına çıxmasına Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə kişilərlə imkan verdi. Bu da həqiqətdir ki, sovet dövründə bərabər seçmək və seçilmək hüququ verilmiş, 1918- təhsil və elm sahəsində əldə olunmuş böyük poten- 20-ci illərdə Azərbaycanda vətəndaşlara, o cümlədən sial sayəsində müstəqil Azərbaycanda milli təhsil və qadınlara da ana dilində təhsil almağa imkan verən milli elm quruculuğu yolunda islahatlar aparır,dünya orta ümumtəhsil, orta ixtisas, ali təhsil müəssisələri təhsil sisteminə inteqrasiya istiqamətində beynəlxalq şəbəkəsi yaradılmış, Azərbaycan qadını da standartlara uyğun təhsil sisteminin qurulmasına cəmiyyətdə fəaliyyətə aktiv cəlb edilmişdir. Müqayisə çalışır. Təbiidir ki, bu prosesdə bu gün dünyanın üçün demək lazımdır ki, XX əsrdə qadınlaran ilk

103 dəfə seçkilərdə iştirak etmək hüququnun verilməsi dövlət siyasətində mühüm yer tutur. Bununla bağlı tarixinin təhlili göstərir ki, Azərbaycan dövləti bu Azərbaycan dövləti BMT-nin: “Qadınların si- sahəsində dünyada öncüllərdən biridir. Belə ki, XX yasi hüquqları haqqında”, “Uşaqların hüquqları əsrdə qadınlara seçmək və seçilmək hüququ verən 73 haqqında”, “Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün dövlət arasında Azərbaycan 8-ci yerdə durur. İftixar formalarının ləğvi haqqında” Konvensiyalarına, etməli haldır ki, bu baxımdan dünyanın inkişaf etmiş eləcə də, qadın hüquq və azadlıqları ilə əlaqədar ABŞ, Almaniya, Fransa kimi dövlətlərindən, eləcə 10-dan artıq beynəlxalq Sazişə qoşulmuşdur. (Məs. də Şərq ölkələrinin hamısından əvvəl Azərbaycanda “Bərabər əməyə görə kişi və qadınların bərabər qadınlara seçmək-seçilmək hüququ verilib. mükafatlandırılması haqqında” 1951-ci il tarixli 100 Müasir cəmiyyət daha da çox biliklərə əsaslanır, №-li Saziş, “Əmək və sənət sahəsində” 1958-ci ildə çünki hal-hazırda ali təhsil və elmi tədqiqatlar insanın, qəbul edilmiş 111 №-li Saziş, “Anaların mühafizəsi cəmiyyətlərin və milliyətlərin mədəni, sosial-iqtisadi haqqında” 1952-ci ildə qəbul edil-miş 103 №-li Saziş və ekoloji cəhətdən dayanıqlı inkişafının ən mühüm və b.) (9;52).

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal komponentləri kimi cərəyan edir. Sovet dövlətinin Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etdikdən sonra süqutundan sonra postsovet məkanına yeni kapitalist Azərbaycan qadını beynəlxalq arenaya çıxmış, qadın dəyərləri ayaq açdı. Bazar iqtisadiyyatı, demokratiya məsələləri üzrə 1995-ci ildə keçirilən və sayca 4-cü və digər liberal dəyərlər sistemi ənənəvi elm-təhsil Ümumdünya Pekin Konfransında (I konfrans 1975-ci sistemini və istehsalı tədricən ortadan qaldırdı. Bu ildə Mexikoda, ikincisi 1980-ci ildə Kopenhagendə, gün təhsil sahəsində əldə olunan uğurlarla yanaşı, üçüncüsü 1986-cı ildə Nayrobidə keçirimişdir) iştirak bir çox problemlər də vardır. Azərbaycan dövləti bu etmişdir. Etiraf etməliyik ki, bu dövrdən etibarən gün özünü inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisə etdiyinə Azərbaycanda gender problemləri və gender təhsili, görə, təhsil sahəsində də problemlərin ortadan genderşünaslığın beynəlxalq məsələləri xüsusi qaldırılmasına diqqət yetirir. Ölkədə yaranan sosial- aktuallıq kəsb etməyə başladı. iqtisadi və sosial-mədəni dəyişikliklərlə əlaqədar Gender probleminə elmi yanaşma, gender olaraq təhsil sahəsində bir çox problemlər ortaya münasibətləri haqqında aparılan elmi araşdırmalar çıxmışdır. Bu təhsil problemləri arasında təhsildə respublikamızda genişləndirilməsi vacibdir. Ali gender problemləri xüsusi yer tutur. və orta təhsil məktəblərində bu problemə laqeyid Müstəqil Azərbaycanın 1995-ci ildə qəbul münasibət həmin məsələ ilə bağlı bir çoxlarının edilmiş ilk Konstitusiyası qadınların kişilərlə fəallaşmasına, problemi istədikləri istiqamətə bərabər hüququnu - gender bərabərliyini bir yönəltməsinə imkan yaradır. Ölkədə fəaliyyət daha təsdiq etdi, demokratik dövlət quruculuğu göstərən təhsil ocaqlarımızda fəal xidmət göstərən prosesində onların fəal iştirakının hüquqi bazasını gender mərkəzləri demək olar ki, yox səviyyəsindədir. təmin etdi. Müstəqil Respublikanın qarşısında du- İstər orta ixtisas məktəblərində və universitetlərdə bu ran problemlərin həllində yaxından iştirak edən problem tədris olunmur.Təhsil məsələləri ilə məşğul Azərbaycan qadını demokratik, hüquqi dövlətimizin, olanların bu problemi yaxşı bilməmələri, bu prob- vətəndaş cəmiyyətimizin bərabərhüquqlu, fəal üzvü lemin həlli məsələsinə mane olur. kimi çıxış edir. Azərbaycanın təhsil siyasətinin Dövlət və qeyri-dövlət sektorunda problemlərin əsasları Konstitusiya, “Təhsil haqqında Qanun” və aradan qaldırılması istiqamətində bir çox işlər “Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində islahat görülmüşdür. Azərbaycanda Qadın Şəbəkəsi Proqramı”, eləcə də digər normativ-hüquqi aktlarla Proqramı (QŞP), və dövlət tərəfindən təhsilin inkişafı tənzimlənir. Azərbaycan dövləti Konstitusiya ilə etdirilməsi ilə bağlı bir çox layihələr – “Səlahiyyətli (42-ci maddə) heç bir məhdudiyyət (cinsi, dini, dili təhsil” (2000-2005-ci illər), “Şifahi tarixçələr”, və s.) qoymadan hər bir vətəndaşının təhsil almasına “Üçüncü sektorda gender təhsili”, “Gender təhsili hüquqi təminat verir, hamının dövlət pulsuz icbari üçün informasiya resursları” və başqa layihələr, ümumi orta təhsil almaq hüququnu təmin edir, maddi həmçinin gender təhsili ilə bağlı elmi praktiki vəziyyətindən asılı olmayaraq istedadlı şəxslərin konfranslar – “Ali təhsil sistemində gender təhsili təhsili davam etdirməsinə zəmanət verir. Bütün problemlərinin nəzəri-metodoloji aspektləri” (2002), bu faktlar onu göstərir ki, müstəqil Azərbaycanda “Gender, təhsil və dünya mədəniyyəti” (2005), qadınlara qarşı münasibətdə gender bərabərliyinin “Genderin sosial və humanitar fənlərə inteqrasiyası” qorunması, ölkənin sosial-siyasi və mədəni həyatda (2001), “Səlahiyyətli təhsil orta məktəb islahatına gender sahəsində balanslaşdırmanın təmin olunması köməkdə: Avropa təcrübəsi” (2005), “Uşaq hüququ

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 104 GEOSTRATEGİYA və onun tədrisi” (2005) və başqa tədbirlər həyata müəllim” və “tələbə-tələbə” münasibətlərində və keçirmişlər. Sovet dövründə dövlət himayəsi altında gender aspectlərində də dəyişiklər törətdi. bir çox Azərbaycan qadını müxtəlif elm sahələrində Bu səbəbdən təhsil almaq, müəllim və tələbə fəallaşdı. Onlar arasında görkəmli akademiklər, pro- yoldaşları ilə ünsiyyətdə olmaq, biliyin təkmilləşməsi fessorlar, dosentlər vardır. Lakin 90-cı illərdə keçid sevincini yaşamaq, yetişdirməsinin nailiyyətlərinə dövrü ilə əlaqədar yaranan sosial-iqtisadi böhran sevinmək kimi proseslərin dəyərliliyini yüksəltmək, əksər alimlərin başqa ölkələrə axınına və ya müxtəlif diplom əldə etmək deyil, gender təhsilli, mədəniyyətli gəlirli sahələrə getməsinə, bir qrup alimlərin həm gənclər yetişdirilməsi zəruridir. elmi tədqiqat, həm də əlavə işlərlə məşğul olmasına, Bu baxımdan da XXI əsrdə artıq təhsildə gender digər bir qisminin də QHT-nın layihələrinə cəlb problemi postneoklassik tədqiqat sahəsi kimi müxtəlif olunaraq öz maddi ehtiyaclarını təmin etməsinə elmləri (pedaqogika, psixologiya, fəlsəfə, sosi- səbəb oldu. Bütün bu proseslər Azərbaycanda elmin ologiya) və onların metodologiyasını gender təhsili inkişafına mənfi təsir göstərdi. Elmdə kişilərin sayı müstəvisində bir araya gətirərək, ənənəvi təhsilin azaldı və ya onların iş səmərəliliyi aşağı düşdü. gender stereotiplərini ortadan qaldırmaq vəzifəsini Qadınlar isə kişilərə nisbətən kiçik məvaciblə qarşıya qoyur. Postmodern pedaqogika və gender yetinərək öz iş yerlərini tərk etmədilər. Lakin buna təhsili demək olar ki, modernist ənənədə formalaşan baxmayaraq elmin idarə olunması sahəsində üstünlük strukturları dekonstruksiya etmək və tədrisin forma təşkil edən yenə də kişilərdir (9;25). və məzmununu tamamilə dəyişmək əzmindədir. Təhsildə bərabərlik, təcrübəçilər və siyasətçilər Çünki bu düşüncə istənilən bilik sahəsində ictimai- arasında ümumi qəbul edilmiş beynəlxalq tərifə ideoloji konstruksiyanın mövcudluğunu qəbul edərək, malik olan həlledici terminlərdən biridir. “Təhsildə biliyi bu konstruksiyalardan azad etmək məqsədini bərabərlik, fərdlərin stereotiplər, əvvəlcədən daşıyır. düşünülmüş gözləmələr və diskriminasiya əsasında Təhsil sahəsində innovasiyalara və yeni alterna- deyil, onların qabiliyyətlərinə və istedadlarına uyğun tiv ideyalara həmişə ehtiyac olmuş və olmaqdadır. olaraq, seçim imkanlarını nəzərdən keçirdiyi və seçim Cəmiyyətin inkişaf dialektikası daima təfəkkürdə və etdiyi təhsil mühit deməkdir. Təhsildə bərabərlik, cəmiyyətdə yenilənməni zəruri edir. Bu baxımdan biz bütün irq və etnik mənsubiyyətli qadın və kişilər ənənəvi təhsilin tamamilə konstruksiyasına ehtiyatla məhsuldar işləyən, səlahiyyətli vətəndaşlar olmaq yanaşmalı və təhsildə gender bərabərliyinin alternativ üçün lazım olan vərdişlər qazanmağa imkan verir. O, yollarını axtarmalıyıq. gender, etnik və ya ictimai statusdan asılı olmayaraq, Məktəb dərsliklərində ehtiva olunan biliklərin iqtisadi və ictimai imkanlar açır”(6). çoxunda (xüsusilə, humanitar elmlərdə) mövcud Bütün ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda olan, androsentrizm kimi ideoloji konstruksiyalar da təhsil sahəsində gender problemləri az da olsa az da olsa nəzərə çarpır. Onlar sosial-mədəni, cinsi mövcuddur. Bu problemlərin aradan qaldırılması və siyasi ayrıseçkiliyə şərait yaradır. Gender təhsili üçün gender təhsilinin tətbiqi zəruridir. Lakin bu təhsil sistemində olan bütün dominantlıq formalarını təhsil sistemini tətbiq etmək üçün onun fəlsəfəsini və ya mərkəzlərini dağıdır və təhsildə bütün tərəflərə, dərk etmək və bu sahədə mütəxəssislərin hazırlaması həmçinin cinslərə plüralizm, multikulturalizm lazımdır. Təhsil ilə bağlı sovet məkanında baş verən imkanları yaradır (7;61). böyük ictimai dəyişikliklər nəticəsində cəmiyyət Bu məsələləri sadalamaqla cəmiyyətdəki miqyasında gender münasibətlərinin dəyişməsi problemləri diqqətə yetiririksə, o zaman tək məktəb təhsil mühitində də özünə məxsus təkamül xarak- səviyyəsində olan nəticələri araşdırmaq doğru terli dəyişiklərə gətirib çıxartdı. Daha konkret desək, deyil. Biz ümumi təhsil nəticələrində də gender cəmiyyətdə ictimai dəyərlər sistemində baş verən təhsilinə önəm verməliyik. Təhsil və elm üzrə problemli dəyişmələr bazar münasibətlərinə xas ümumi nəticələrə baxsaq, təhsilin kişi və qadınların olan uğur dəyərlərini ön plana çəkərək, onları in- yaşadıqları cəmiyyətdə inkişafı üçün bərabər strumental dəyərlər sırasından terminal dəyərlərin imkanları təmin edilməsini görürük. Təhsildə gender önünə yerləşdirdi. Bunun əksi olaraq, savad, ailə, bərabərliyinin daha da inkişafına nail olmaq üçün nə dostluq, xalqa xidmət kimi terminal dəyərlər bazar, edə bilərik? biznes və yeni xarakterli dəyərlərə çevrildi. Bu cür Elmdə və təhsildə hər ixtisasın nüfuzunu dəyərlər sisteminin yeniləşməsi nəticəsində, ali təhsil yüksəltmək; ocaqlarında “müəllim-müəllim”, “müəllim-tələbə- - Tədrisi yaxşılaşdırdıqdan sonra, daha çox

105 qadınların üstünlük təşkil etdiyi dissertant və - Ali təhsil və elm müəssisələrində gender müəllimlik ixtisasının nüfuzunu yüksəltməsi də münasibətləri haqqında silsilə tədqiqat proqramını genderdə pozitivlikdir. hazırlamaq və tətbiq etmək; Təhsil və elm qurumlarında gendərə həssas - Ali təhsil sistemində gender faktorlarına uyğun mühitə çevirmək; problemlərin araşdırılması və müzakirəsi üçün elmi - Tək dərsliklər deyil, tədqiqatçı və müəllimlər də tədbirlər təşkil etmək; davamlı olaraq qız və oğlanlara gender tədrisini tətbiq - Tədqiqatın nəticələri kimi gənclər üçün münasib etməlidir. Dərsliklərdə, tədqiqat mövzu və disser­ ola bilən broşüra və ya sosial şəbəkələrdə yayılmasını tasiyalarda­ əsasən kişi və qadınlar müxtəlif gender təşkil etmək; rollarında təqdim edilir. Bu onların karyera seçiminə - Təhsildə gender poblemləri və elmi təsir göstərir. Təhsil və elm müəssisələrində təhsil tədqiqatlarının nəticələrini tədris proqramları və kurs- işçiləri üçün gender haqqında savadlarını artırmaq; lar, habelə dərs vəsaitlərinə tətbiq edilməsini təmin - Biz təhsil və elm sistemində dəyişmək etmək;

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal istəyiriksə, ilk növbədə gender problemlərinin - Dəqiq və təbiət elmlərini əhatə edən ali təhsil əsaslarını, gender tədqiqatlarını, kişi və qadınların ocaqlarında gender problem-lərinin praktika və inkişaf və problemlərinin unikal xüsusiyyətlərini nəzəriyyəsinin elmi-pedaqoji fəaliyyətə daxil anlaması üçün təhsil və elm işçilərinə də edilməsini təmin etmək; maarifləndirici dərslər təşkil etməliyik. - Dövlətin bu sahədə inkişaf etdirdiyi proqramlar - Elmi-tədqiqat işçilərinin gender araşdırmaları üzrə nəzərdə tutulmuş tədbirlərdə bu tədqiqatlardan sahəsində beynəlxalq konfranslarda və layihələrdə irəli gələn qənaətlərin nəzərə alınmasına çalışmaq; iştirakını stimullaşdırmaq və dəstəkləmək lazımdır. - Bundan başqa, müvafiq dövlət qurumları, gender Gender tədqiqatları sahəsindəki tədqiqatçı alimlər problemləri ilə məşğul olan QHT-lər (qeyri-hökumət ən azından gender milliyyət və mədəniyyətlərin təşkilatları) tərəfindən orta məktəblərin yuxarı çoxsaylılığı, münaqişə və post-münaqişə siniflərində zəruri maarifləndirilmə aparılması; ərazilərində qadınlar və çox mühüm olan müsəlman - Uyğun ixtisaslar üzrə təhsil almağa təşviq cəmiyyətlərdə gender məsələləri haqqında olan edilməsi bu məsələnin həllində əhəmiyyətli rol araşdırmaları vasitəsilə beynəlxalq konfranslarda oynaya bilər. Bu problem isə təkcə hər hansı maarifləndirməni gücləndirə bilərlər (8;53). stimullaşdırma və güzəşt tədbirlərilə öz həllini tapa Bəzi fikirlərə görə, güya təhsil yalnız məktəblə və bilməz. Problemin həlli həm də etik münasibətlərdə, ya məktəbə getməklə bağlı olmalıdır və yaxud elm sosial baxışlarda gender şüurlu, gender təhsilli köklü elmi idarədə işləməklə meydana çıxır. Bu yolla təhsil yeniləşmələri tələb olunur. və elm sistemi özünü guya qoruyur. Postmodernizmin gəlişi ilə bir sıra alimlər artıq təhsilin sona çatdığını Gender təhsili və gender tədqiqatları bildirirlər. Son dövrlərdə gənc nəslin real həyatdan Belə ki, gender təhsili və elmi ilə bağlı statistika daha çox internetin virtual aləminə qapılması, onların belədir: fiziopsixoloji transformasiyasını sürətləndirir. Çünki - 2020-ci ilin yanvarın 1-i vəziyyətinə Azərbaycan internet məkanında onlar ənənəvi gender obrazından əhalisinin ümumi sayından 50,1%-i və ya 4 mil­ qurtularaq (avatar kimi) müxtəlif obrazlara transfor- yon 999,1 nəfəri qadınlardır. Dövlət Statistika masiya olunurlar. Komitəsinin mə-lumatına görə, ötən il doğulan 139 -Hal-hazırda, industrial cəmiyyətdən informasiya min körpənin 46,6%-ni qız uşaqları təşkil edib. cəmiyyətinə keçid mühəndis-texniki yönümlü ixtisas­ Qadınların 53,4%-i nəsilvermə qabiliyyətinə malikdir. lardan menecer-inzibatçı, maliyyəçi və s. ixtisaslara - Qadınların sağlamlığının qorunması daim doğru təlabatın yüksəlməsi meylini yaradıb. Şübhəsiz Azərabaycan dövlətinin diqqət mərkəzindədir. Ölkədə ki, Azərbaycanda da bu qlobal tendensiya faktik 17 doğum evi, 130 qadın məsləhətxanası, 248 uşaq mövcuddur. Rəsmi statistik məlumatlarda bu meyl poliklinikası və ambulatoriyası xidmət göstərir. İlkin özünü biruzə verməsə də, real proseslərdən məlumatlara görə, Azərbaycanda qadınlar məşğul - Ticarətin, ictimai iaşənin, xidmətin yüksək artım əhalinin 48,2%-ni təşkil edir. tempindən aydındır ki, mühasib, menecer, inzibatçı - Ölkənin ümumi təhsil müəssisələrində və s. peşələrə təlabat yüksəlib. Əsasən, yüksək müəllimlərin 80, 1%-i, orta ixtisas təhsili səviyyədə nailiyyət əldə etmək üçün hansı addımları müəssisələrində 78,9%-i, ali təhsil müəssisələrində atmaq lazımdır? İlk növbədə: 52%-i, həkimlərin isə 62%-i qadınlardır. Ümumi

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 106 GEOSTRATEGİYA təhsil müəssisələrində şagirdlərin 46,9%-i, orta ixtisas anlayışlardandır. Dünya birliyinin bir hissəsi olan təhsili müəssisələrində oxuyanların 65,7%-i, ali təhsil Azərbaycan üçün də gender balansı demokratiyanın müəssisələrinin tələbələrinin 48,2%-i qızlardır. vazkeçilməz şərtlərindən hesab olunur. Ümumiyyətlə, - Qadınların elm sahəsində xüsusi çəkisi artmaqda Azərbaycanda müasir gender durumu daha geniş davam edir. Elmi işçilərin 58, 1%-ini qadınlar təşkil regional və qlobal tendensiyaları əks etdirir. Bu edir. Son 5 ildə həm elmlər doktorları, həm də fəlsəfə vəziyyətin ən xarakterik əlaməti təhsil və səhiyyə doktorlarının sayı 1,3 dəfə artmışdır. Azərbaycan sahəsindəki yüksək qadın təmsilçiliyi ilə yanaşı Milli Elmlər Akademiyasının həqiqiq üzvlərindən 9-u biznes liderləri və qərarvermədə təmsilçiliyin daha da qadın, müxbir üzvlərdən 12-si qadındır. inkişafına ehtiyac duyulmasıdır. - Dövlət qulluğunda çalışanlar arasında qadınların Gender amili təhsilinin və elmində ümumi xüsusi çəkisi ilkin məlumatlara görə, 28,6%, sahib- siyasətə daxil edilməsi dövlətin öz strategiyaları karlar arasında isə 21,5% qadınlardır. Bədən tərbiyəsi və proqramlarının təkmilləşdirilməsi baxımından və idmanla məşğul olanların 42%-i qadınlardır. mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Gender elmi və təhsili - Məşğul əhalinin ümumi sayında məşğul yoxsulluğun azaldılması, davamlı inkişafın təmin qadınların xüsusi çəkisi 48,2% təşkil edir, onlardan olunması və səmərəli idarəçiliyin qurulması üçün 78,1%-i özəl sektorda, 21,9%-i isə dövlət sektorunda zəruri olan şərtlərdən biridir. Yoxsulluğun azaldılması, çalışır. Sahibkarlar arasında qadınların xüsusi çəkisi regionların sosial-iqtisadi inkişafı, məşğulluğun artaraq 2011-ci ildə 16,2 % -dən, 2018-ci ildə 21,5 artırılması və milli iqtisadiyyatın inkişafı üzrə qəbul %-dək yüksəlmişdir. edilmiş strateji sənədlərdə qadınların inkişafı, gender - Hazırda təhsil və səhiyyə sahəsində çalışanların bərabərliyinin təmin edilməsi üzrə xüsusi tədbirlər 70%-i, bədən tərbiyəsi və idmanla məşğul olanların nəzərdə tutulmuşdur. 42 %-i qadınlardır (11). “Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış” İnkişaf - Bu vaxta qədər həyata keçirilmiş tədbirlər Konsepsiyasında insan kapitalının inkişafı xüsusi nəticəsində Azərbaycanda orta və ali təhsil sahəsində olaraq diqqət mərkəzindədir. Gender bərabərliyi və gender bərabərliyinə nail olunmuşdur (15-24 yaşlı təhsil sahəsində problemlərin həlli “dövlət siyasətinin qadınlar və kişilər üzrə savadlılıq səviyyəsi 100% əsas istiqamətlərində gender əsaslı zorakılıq hallarının təşkil edir). Bu bərabərliyin ölkədə baş verən çevik qarşısının alınması üzrə tədbrlərin görülməsi, qadınlar sosial-iqtisadi inkişaf zamanı qorunub saxlanılması və kişilər üçün əmək bazarında bərabər imkanlar Azərbaycan hökumətinin əsas prioritetlərindən yaradılması, qadınların işdə irəli çəkilməsi, rəhbər biridir. Azərbaycanda bütün təhsil pillələri üzrə gen- vəzifə tutmaq imkanlarının daha da genişləndirilməsi der bərabərsizliyinin aradan qaldırılması üzrə əsaslı kimi məsələlər” prioritet olaraq göstərilir. nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Orta-ixtisas təhsili Perspektivdə gözlənilən işlər. müəssisələrində isə qızlar tələbələrin 65,7%-ni təşkil - Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət edir. Komitəsi 2020-2024-cü illər üçün Gender Bərabərliyi - Ölkədə aparılan gender siyasətinin nəticəsi ola- üzrə Milli Fəaliyyət Planı üzərində işləyir. Layihənin raq ictimai-siyasi həyatın bütün sahələrində xüsusilə Milli Məclisin gündəminə çıxarılması gözlənir. Gen- qərarqəbuletmədə qadınların iştirakı artmışdır. der bərabərliyi üzrə Milli fəaliyyət planının hədəfləri: Belə ki, 2005-ci ildə ölkədə keçirilən parlament * gender siyasətinin səmərəliliyinin artırılması, seçkilərində qadın deputatlar 14 nəfər (11%), 2010-cu institusional mexanizmlərin təkmil-ləşdirilməsi; ildə 20 nəfər (16%)-ə, 2015-ci ildə 21 nəfər (16,8%), *gender amilinin bütün siyasət və tədbrlərə daxil 2020-ci ildə yenə 21nəfər təşkil edib. edilməsi; - Yerli özünüidarəetmə orqanlarında da qadınların * qadınların kişilərlə bərabər qərarqəbuletmənin təmsilçiliyi artmaqdadır. 2004-cü ildə keçirilən bütün səviyyələrində bərabər iştirakının artırılması; bələdiyyə seçkilərində bələdiyyə üzvü olan qadınlar * əmək bazarında qadınlarlın kişilərlə bərabər 4% idisə, 2009-cu ildə 26.5% , 2014-cü ildə isə 35 % rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılması; olmuşdur. 2019-cu ildə keçirilmiş son seçkilərdə də * təhsil materiallarının gender ekspertizasının bu nəticə qorunmuşdur. keçirilməsi; * qızlar arasında təhsildən yayınma və erkən nikah Nəticə hallarının azaldılması; Gender bərabərliyi sosial ədalət, insan hüquqları, * ictimai həyatın bütün sahələrində gender demokratiyanın təbiətinin keyfiyyəti ilə bağlı əsas stereotiplərinin və cinsi ayrıceçkiliyin aradan

107 qaldırılması; tərtibatçı: Babayev Z.K. - Bakı, 2005, * əhalinin qadın hüquqları və gender bərabərliyi 7. Gender və qadın tədqiqatları üzrə məlumat sahəsində biliklərinin artırılması; kitabçası. Bakı “Səda” 2099- 61s. * kütləvi informasiya vasitələrində gender 8. Gender təhsili və gender təhsili üzrə direktoriya. bərabərliyinin təbliğinin gücləndirilməsi; Bakı, “Səadət” , 2010 - 53 s Gunay Arif Hasanli * gender məsələlərinə məsul şəxslərin işinin 9. “Qadınlara Qarşı Ayrı-Seçkiliyin Bütün təkmilləşdirilməsi; Gender məsələləri üzrə məsul Formalarının Ləğv edilməsi Haqqında” şəxslərdən ibarət Koordinasiya qrupunun yaradılması; Konvensiyanın Azərbaycanda həyata keçirilməsinin * qadınların iqtisadi imkanlarının monitorinqi. Bakı, bərabərliyinin təmin olunması genişləndirilməsi; və ailənin inkişafı, s.30 * əlverişsiz şəraitdə yaşayan və qadın və kişi 10. “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf qruplarına, o cümlədən, kənd qadınları, əlilliyi olan Konsepsiyası, 7.4 Gender bərabərliyinin təmin qadınların, məcburi köçkün, qaçqın və ahıl qadınların olunması və ailənin inkişafı, s.30. (10;30)

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal əsas ehtiyaclarının öyrənilməsi; 11. stat.gov.az/sour * qadınların rəqəmsal bacarıqlarının inkişafı, yeni 12. Gender və qadın tədqiqatları üzrə məlumat texnologiyaların və innovativ həllərin yaradılmasında kitabçası. Bakı “Səda” 2000 rolunun artırılması. Bu hədəflərə çatmaq üçün qanunvericiliyin РЕЗЮМЕ təkmilləşdirilməsi, institusional mexanizmlərin Изучение гендерного образования с gücləndirilməsi, məlumatlandırma və maarifləndirmə, философской точки зрения и всестороннее gender əsaslı zorakılıqla mübarizə, təhsil və gen- раскрытие взаимодействия этих данных der stereotipləri ilə mübarizə, ,ətin həyat şəraitində определяет перспектив будущих гендерных yaşayan qadın və qızlar; Sülh və təhlükəsizliklə исследований. В образовательной политике bağlı proseslərdə qadınların iştirakı, Siyasi və icti- независимого Азербайджана полностью mai həyatda qadın və kişilərin bərabər iştirakı, kənd обеспечивается гендерное равенство и qadınları ilə xüsusi iş, təhlil və qiymətləndirmə реализуются долгосрочные, перспективные nəzərdə tutulur. Eləcə də “Azərbaycan проекты по обеспечению гендерного баланса. Respublikasında məişət zorakılığının aradan qaldırılması və onunla mübarizəyə dair 2019-2024-cü Ключевые слова: гендерный анализ, гендерное illər üçün Milli Fəaliyyət Planı” layihələri üzərində iş образование и гендерные исследования, gedir. гендерная научная среда, гендерные проблемы в Азербайджане, гендерный баланс. Açar sözlər: gender analyışı, gender təhsili və gen- der tədqiqatları, gender elmi mühiti, Azərbaycanda SUMMARY gender problemləri, gender balansı. The study of gender education from a philosophi- cal point of view and the comprehensive disclosure of ƏDƏBİYYAT SİYAHISI the interaction of these data determines the prospects 1. unazerbaijan.org/az/buklet-dayaniqli-inkisaf- for future gender research. The educational policy of məqsədləri/ independent Azerbaijan fully ensures gender equal- 2. https://president.az>future_az PDF ity and implements long-term, promising projects to 3. “Qadınlara Qarşı Ayrı-Seçkiliyin Bütün ensure gender balance. Formalarının Ləğv Edilməsi Haqqında” Konvensiyanın Azərbaycanda həyata keçirilməsinin Keywords: gender analysis, gender education and monitorinqi. Bakı, (ACİ) , research, gender science environment, gender issues 4. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, in Azerbaijan, gender balance. Bakı, 2006-ci il, səh.16/72 səh) 5.Qadınların vəziyyətinə həsr olunmuş IV Ümum- dünya Konfransında Azərbaycan qadınlarının fəaliyyəti. Pekin, 4-15 sentyabr, 1995-ci il. Bakı, 1998. 6. Gender və jurnalistika. Dərs vəsaiti / Müəllif-

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 108 GEOSTRATEGİYA

UOT 159.99

MƏTANƏT ƏLİYEVA UŞAQ İNKİŞAFINDA BÖHRAN Bakı Dövlət Universitetinin doktorantı PROBLEMİ

Psixologiya elmi üçün maraqlı məsələlərdən biri onu qənaətləndirmək imkanı arasında yaranmış psixoloji böhran problemidir. XIX əsrin sonundan parçalanma nəticəsində meydana çıxır. etibarən psixoloji böhran problemi psixoloqların və Böhranın vəziyyəti intellektual və emosional əlaqəli sahələrin mütəxəssislərinin diqqətini özünə sahələrdə baş verən özünüdərk işinin gələcək cəlb etmiş və psixoloji böhran problemi ilə bağlı inkişafını təmin edir, münaqişənin həlli isə bir sıra nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. Bununla şəxsiyyətin inkişafının göstəricisi kimi çıxış edir. yanaşı psixoloji böhran anlayışının ədəbiyyatda və Lakin, digər tərəfdən, böhran əsəb pozğunluqlarına praktikada geniş istifadə olunmasına baxmayaraq, səbəb ola bilər. Beləliklə, çətinlik meydana gəlir, bu anlayışın şəxsiyyətin inkişafı ilə bağlı məsələləri problem əvvəlki fəaliyyət üsullarının pozulmasına nəzəri baxımdan kifayət qədər işlənməmişdir. Bu səbəb olur, gərginlik yaranır, problemin həllinin baxımdan müasir dövrdə psixoloji böhran hallarının köhnə üsullarının yoxlanılması gedir, əgər on- şəxsiyyətin inkişafının yaş, cins və s. xüsusiyyətləri lar adaptiv deyilsə, gərginlik güclənir. Sonrakı ilə bağlı araşdırılmalar davam etməkdədir. mərhələdə problemin dərki üçün xarici və daxili Gündəlik həyat təcrübələrimizdən və resursların cəlb edilməsi baş verir ki, bunun da nəzarətimizdən kənarda inkişaf edən, daha çox nəticəsi aşağıdakılar olur: problemin yenidən qəflətən gələn və şiddətli bir təsirə sahib olan, nəzərdən keçirilməsi və vəziyyətdən çıxış; öhdəsindən gəlmə qabiliyyətimizi aşan və müəyyən vəziyyətin mümkün yollarla həllinin qeyri-mümkün bir gərginlik, narahatlıq və ya münaqişə yaradan olması və sistemin növbəti pozuntusu, problemin hadisələr və vəziyyətlər ümumi mənada “böhran” həllindən uzaqlaşma və ya destruktiv çıxış. Bu za- adı altında qruplaşdırılır. man klinik problemlər meydana gələ bilir. Travma böhran yaradan hadisələrdən sonra Böhran vəziyyətlərinin klinik aspektləri. Böhran həyatın normal axışını və fəaliyyətini əngəlləyən vəziyyətlərinin klinik aspektlərinə nəzər saldıqda şiddətli qorxu, dəhşət və çarəsizlik hisslərinə səbəb bir faktı nəzərə almaq lazımdır ki, əksər hallarda olan sarsıdıcı təcrübələrdir. böhranın müəyyən mərhələsində yardıma ehtiyacı Hal-hazırda “Böhran vəziyyəti” anlayışı olan və böhranın müəyyən fazalarından keçərək şəxsiyyətin fəaliyyət imkanlarına son dərəcə əvvəlki vəziyyətinə qayıdan adaptasiya olunmuş yüksək tələblər qoyan reaksiya kimi başa düşülür. şəxsdən söhbət gedir. Belə hallarda insanı “xəstə” Bu reaksiyalar sırasına sağlamlığı pozan, həyati hesab etmək, yəni tibbi diaqnozun qoyulması və təhlükə yaradan problemlər: ailə quruluşunda, ənənəvi müalicəsinin təyin olunması məqsədə yaxud statusunda dəyişikliklər yarada bilən amillər, müvafiq hesab olunmur. Böhran vəziyyətində rast şəxsin yaşadığı qrupda rolunun dəyişməsi millətə gəlinən pozuntulara aşağıdakıları aid etmək olar. və ya mədəniyyətə təhlükə və s. aiddir. Stressin 1. Kəskin stresə reaksiya (F43.0) - güclü psixo­ və təhrikedici hadisənin intensivliyi insanın loji və ya fiziki stressorun bilavasitə təsirindən uyğunlaşma imkanlarından üstün olur. Beləliklə, 1 saata qədər vaxt keçdikdən sonra meydana böhran vəziyyətləri sosial və ya bioloji tələbat və çıxır. Bu vəziyyət nəzərə çarpan vegetativ

109 simptomlarla: taxikardiya, əzələlərin tremoru, fərqli olması duyğusu ilə müşayiət olunan yaxın tənginəfəslik, ürəkbulanma, abdominal diskom- və doğmalardan yüksək asılılığa gətirib çıxarır. fort, başgicəllənmə, reallıq hissinin itirilməsi, ölüm Daimi daxili gərginlik və xaricdən təhlükə hissi çox qorxusu və digər pozuntularla xarakterizə olunur. vaxt alkoqol və digər psixoaktiv maddələrdən sui- Bu əlamətlər diqqətin zəifləməsi, dezorentasiya, istifadəyə səbəb olur. təşviş və ümidsizlik hissi ilə müşayiət olunur. Bir Fəlakətli hadisədən sonra xroniki şəxsiyyət çox hallarda stress keçirmiş adamlar oyanıq və dəyişməsi diaqnozu 2 ildən az olmayaraq davam həddən artıq fəal olurlar. Yaxud emosiyaların biruzə etdikdə müəyyən oluna bilər. Travmadan sonrakı verilməsini kultural standartlarına uyğun olmayan stress pozuntusu diaqnozu qoyularkən simptomların formada ifadə edirlər. Stressorun təsiri kəsildikdən ümumilikdə 4 ildən az olmayan müddətdə davam 8 saat sonra sadalanan əlamətlər getdikcə azalır. etməsi nəzərdə tutulur. Lakin stressorun təsiri keçməsə belə əlamətlər Anoloji dəyişikliklər fiziki və psixi xəstəliyin bir

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 48 saatdan gec olmayaraq azalacaq. İfadəolunma və ya bir neçə epizodundan sonra da müşahidə edilə dərəcəsinə görə kəskin stressdə reaksiya yüngül, bilər. orta və ağır dərəcələrə bölünür. 4. Uyğunlaşmanın pozuntusu (F43.2). Gündəlik 2. Travmadan sonrakı stress pozuntusu (TSSP) praktikada rast gəlinən böhran vəziyyətləri (F43.1) istənilən adamda böhran vəziyyəti yarada fəlakətlərlə bağlı olmur. Daha çox hallarda böyük bilən son dərəcə təhlükəli xarakterli vəziyyətdə əhali kütlələrinə deyil, ayrı-ayrı şəxslərə aid olan yaşadıqda və ya onu artıq keçirdikdən sonra mey- psixososial stressorlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. dana çıxır. Bu halda təkcə stress faktorunun xarak- Bunlara ailədə və işdə olan münaqişələr, qeyri- teri deyil, həmçinin onun davametmə müddəti qənaətbəxş mənzil-məişət şəraiti, maddi çətinliklər insanın xarakteri ilə sərtləşdirilmiş şəxsiyyətin bu və s. aiddir. Nəticədə müddəti 1 aya qədər olan qısa stressə qarşı zəif olub-olmaması mühüm əhəmiyyət depressiv reaksiya (F43.20) , müddəti 2 ilə qədər kəsb edir. TSSP-nin əlamətləri rəngarəng sarışın olan depressiv reaksiya (F43.21), qarışıq təşviş xatırlamalarla (flash back) xarakterizə olunur ki, depressiya reaksiyası (F43.22) və yaşdan və so- bunlar da yuxugörmələrdə və ya psixotravma ilə sial situasiyadan asılı olaraq aqressiv və antisosial assosiasiya olunan şərait təsir göstərdikdə, tez- hərəkətlər şəklində təzahür edən davranış pozuntusu tez təkrar olunur. İnsan var qüvvəsi ilə keçirmiş (F43.24) meydana çıxır [8;1156]. olduğu vəziyyəti xatırladan şeylərdən uzaqlaşmağa Yuxarıda təsvir olunan pozuntulardan başqa çalışır. Eyni zamanda yuxusuzluq aqressiyanın böhran vəziyyətləri təşvişli-fobik, depressiv, so- artması, diqqəti cəmləşdirməyin çətinləşməsi, bütün matoform, dissosiativ və kəskin psixotik pozuntu reflekslərin güclənməsi, hipersteriya qeyd olunur. şəklində də özünü göstərə bilər. Psixi travma ilə əlaqədar hadisələrin psixogen Yeniyetməlik böhranının məzmuna müxtəlif amneziyası xarakterik əlamət kimi nəzərə çarpır. nəzəri yanaşmaların təhlili ehtimal etməyə imkan TSSP-nin əlamətləri stressogen situasiyadan 6 ay verir ki, ümumi, qlobal məsələ inkişafın şəxsi müddətində və ya stressin sonunda meydana çıxır. istiqamətinin axtarışı və gələcək fərdi obrazın 3. Fəlakətli hadisədən sonra xroniki şəxsiyyət müəyyən olunmasıdır: “Mən kiməm və mən hara dəyişməsi (F62.0). Şəxsiyyətin strukturunda gedirəm?” Bu gələcək məktəbəqədər uşaq və kiçik dəyişikliklər şəklində özünü göstərən uzunmüddətli yaşlı məktəbli üçün kifayət qədər dəqiq və praqma- gedişli böhran vəziyyətləri insanın ətraf mühiti və tik təsvir olunub, lakin yeniyetmə üçün bu gələcək özünü qavramasını, əhval-ruhiyyəsini, davranışını, çoxvariantlı və çətin müəyyən olunan olur. Yetişən xüsusilə onun ətrafdakılarla münasibətlərini əhatə koqnitiv strukturlarının, təkminləşən çoxölçülü edir. İnsanlara qarşı düşmənçilik və inamsızlıq, təhlil bacarığının, məntiqi əlaqələrin, refleksiya və sosial izolyasiya, o cümlədən, boşluq və ümidsiz­ sərbəstliyin fonunda bu məsələ dərinlik və əhatəlik lik hissi əmələ gəlir. Bu hiss uzunmüddətli depres­ qazanır [1]. siv əhval-ruhiyyə ətrafdakıların dəyişilmiş və Dəyişən müvəqqəti perspektiv, uzaq gələcəyə

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 110 GEOSTRATEGİYA yönəlmə və özü haqqında açıq təsəvvürlər yaş baxımından valideynlərdən ayrılması həmyaşıdlarla böhranını gücləndirir. Böhran vəziyyətinin münasibətlərin üstünlüyün olması və bu yaranmasına və inkişafına təsir edən əsas münasibətlərin əhəmiyyətli, mənalı kimi qəbul amil yeniyetmədə baş verən fiziki və koqnitiv olunması, eyni zamanda böyüklərin, ilk növbədə, dəyişikliklərdir. Beləliklə, biz kiçik yeniyetməlik valideynlərin təsirindən və nəzarətindən azad yaşında baş verən böhran vəziyyətinin gedişatına olunma və özünün sərbəstliyinin, müstəqilliyinin, təsir edən ümumi dəyişiklikləri aşağıdakı kimi böyüklüyünün yaşaması yeniyetmənin inkişafında göstərə bilərik: sosial şəraitin dəyişməsinə gətirib çıxarır. 1. Psixikanın struktur dəyişiklikləri. Mədəni- 6. Həmyaşıdlarla ünsiyyət yeniyetmənin çoxsaylı tarixi yanaşma mövqeyindən yeni yaşa keçid təlabatlarının təmin olunma mənbəyi (təhlükəsizlik, psixikanın struktur dəyişiklərini nəzərdə tutur. qəbul olunma, affiliasiya, hörmət, özünüdərk etmə Bu dəyişikliklər psixikada əvvəlki yaş dövründə və özünüreallaşdırma təlabatı) və şəxsiyyətin yaranan yeniyaranmaların baş verməsi nəticəsində (bütöv uyğunlyuq, şəxsi desentrallıq, müstəqillik, mümkün olmuşdurlar. Dəyişikliklər inkişafın mənəviyyat, böyüklük hissi) formalaşma mənbəi vacib məsələləri, şəxsiyyət və şüur sahəsində kimi çıxış edir. gələcək yeniyaranmaların formalaşması üçün 7. İctimai münasibətlərə daxil olma, eyni za- yaranan şəraitlər ilə bağlı olan psixikanın manda baş verən sosiallaşma və individuallaşma, struktur komponentlərində baş verirlər. Kiçik peşəyönümlülük, peşəseşmə arasında olan yaşlı yeniyetmələr üçün şüurun inkişafı və ziddiyətlərin öhdəsindən gəlmək. ya E.Eriksonun terminologiyada uyğunluğun 8. Dəyərlər sisteminin dəyişdirilməsi, dünyaya qurulması belə sahədir[3;40]. və münasibətlərə qarşı şəxsi qiymətləndirici baxışın 2. Əvvəlki rollardan imtina, özü barədə formalaşması, formal məntiq əsasında dünyagörüşü təsəvvürlər, onların yenidən nəzərdən keçirilməsi əsaslarının və fərdi mövqein yaradılması. və yeni səviyyədə mənimsənilməsi vasitəsi 9. Yeniyetmənin şəxsiyyətinin müvəqqəti per- ilə uyğunluğun formalaşması. Dərk edilmiş spektivinin dəyişməsi, keçmişin və gələcəyin “Mən”in strukturunun qurulması refleksiya, dif- sərhədlərinin genişlənməsi, nəsil ilə uyğunlaşma, ferensasiya olunmuş özünüqiymətləndirmə, psixi inkişaf perspektivinin modelləşdirilməsi [2]. proseslərin sərbəstliyinə əsaslanır və özünü təyinat, Böhran vəziyyəti ilə üzləşmiş insanlarla özünün axtarışı, şəxsiyyətin keyfiyyətlərinin və psixokorreksiya işinin aparılması şəxsin psixoloji bacarıqlarının dərk olunmasını özündə cəmləşdirir. vəziyyətinin ağırlıq dərəcəsinə müvafiq olaraq 3. Yeni cismiliyin mənimsənilməsi, cinsi dəyişir. Ümumilikdə yaşanan böhran vəziyyətinin yetişmənin qəbul olunması və yeni cinsi uyğunluğa nəticəsində yaranmış problemlərin korreksiyasında keçid (qadın/kişi), seksual və gender rolların qəbul psixoloji, nevroloji və psixiatrik müdaxilələr lazım olunması və mənimsənilməsi. olur. Psixosomatik pozuntularla müşahidə olunan 4. Böhran halları köhnə, adət edilmiş nevroloji vəziyyətlərdə farmokoloji müdaxilələr münasibətlərindən imtina neqativizm, davranışda, vacib hesab olunur. Bununla yanaşı bu tip özünə və ətrafdakılara qarşı münasibətdə mənfi problemlərdə psixoloji konsultasiya və terapiyalar meyilləri ehtimal edir. yüksək nəticə əldə etməyə imkan verir. Kiçik yaşlı yeniyetmələrin neqativizmi, ilk Böhran konsepsiyası həm təhlükəni, təhdidi, növbədə, ətrafda olanlar tərəfindən “Mən”in adət riski və itkini amma eyni zamanda fürsəti, yenili­ edilmiş formada qəbul olunmasından imtinada, yi, inkişafı və davamlılığı özündə ehtiva edir. özü və valideyn təsiri barədəsində fikrinin mənfi Böhran yaşandığı anda əvvəl hiss və düşüncələrdə dəyişdirilməsində təzahür olunur. nizamsızlığa, xaosa və tarazlığın pozulmasına 5. Valideynlərdən ayrılma, emosional, koqni- səbəb olur; gündəlik həyatı pozur və ümumi tiv, davranış differensiasiyasının intensivliyinin funksionallıq səviyyəsini aşağı salır. Ancaq artması. Kiçik yaşlı yeniyetmənin nailiyyətlər fərdin necə öhdəsindən gəlməyindən asılı olaraq

111 böhranın istiqaməti formalaşacaqdır. Effektiv bir 4. Маслоу А. Новые рубежи человеческой böhran müdaxiləsi və təsirli mübarizə üsulları ilə природы под общ. ред. Г. А. Балла, А.Н. fərd əvvəlkindən daha yüksək bir funksionallıq Киричука, Д.А. Леонтьева. – М.: Смысл, 2006. – səviyyəsinə çata bilər; böhran vəziyyətindən 424 с. yenidən formalaşaraq, güclənərək çıxa bilər. 5. Выготский Л.С., Психология развития Travmatik bir təcrübədən sonra baş verən человека. — М.: Изд-во Смысл; Эксмо, 2005. dəyişiklik travma sonrası stress reaksiyalarına və 6. Шакуров Р.Х. Психология смыслов: теория travmaya məruz qalan insanda travmatik hadisə преодоления //Вопросы психологии.- 2003.- № ilə əlaqəli bəzi narahatlıqlara əlavə olaraq “travma 5.-С.18-33 sonrası böyümə” anlayışıyla ifadə olunan bəzi 7. Психология. словарь \Под общ. Ред. А.В. inkişaflara da gətirə bilər. Travma sonrası inkişaf Петровского, М.Г. Ярошевского. -2 –е изд., yüksək səviyyəli stresi özündə ehtiva edən və ciddi -М.,1990. -494с.

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal mübarizə tələb edən həyat böhranları ilə mübarizə 8. Kaplan&Sadock, Davranış bilimleri/ nəticəsində fərdlərin yaşadığı müsbət dəyişiklikləri Klinik Psikiyatri, XI baskı,Güneş tıp kitabevleri, izah etmək üçün istifadə edilən bir termindir. 2006,4856 s. Sonda qeyd edək ki, Psixoloji böhran yaşayan 9. Connor DF, Mclaughlin TJ, Jeffers-Terry M, şəxs bu vəziyyətdən çıxmağı bacarmazsa, bu hal O’Brien WH, Stille CJ, Young LM, Antonelli RC, onda digər psixoloji problemlərin yarananmasına Targeted child psychiatric services: A new model of gətirib çıxara bilər. Bu baxımdan şəxs bu pediatric primary clinician-child psychiatry col- vəziyyətdən çıxa bilmirsə psixoloji yardımdan laborative care. Clin Pediatr (Phila). 2006;45:423. yararlanmalı və bu halın ona edə biləcəyi mənfi 10. Romano E, Zocжcolillo M, Paquette təsirlərindən qorunmalıdır. Böhranların uğurla D.Histories of child maltreatment and psychiatric aradan qaldırılması sistemə çevrilərək, tədricən disorder in pregnant adolescents J Am Acad Child müəyyən şəxsi keyfiyyətlərin formalaşmasına, Adolesc Psychiatry 2006;45:329. insanın xüsusi həyat ideologiyasının meydana 11. http://www.psychologos.ru/articles/view/ çıxmasına, bir növ qalib ssenarisinin yaranmasına psihologicheskiy-krizis gətirib çıxarır. Böhranlardan uğurlu çıxış təcrübəsini toplayaraq, insan özünə və şəraitə qalib ПРОБЛЕМ КРИЗИСА В РАЗВИТИЯ gələrək yaşamağı öyrənir. Əgər insan şəraiti idarə РЕБЕНКА edirsə, böhranı doğuran problemdən azad olur və bu Матанат Алиева problemin yaşanması onu daha mükəmməl, psixo­ loji cəhətdən adekvat və inteqral edir. РЕЗЮМЕ Кризисные ситуации, возникающие на Açar sözlər: böhran vəziyyəti, travma, böhranın разных этапах развития человека, - дело səbəbləri, korreksiya üsulları непростое и отличаются друг от друга сложной психологической структурой и ƏDƏBİYYAT SİYAHISI проявлениями. Кризис нарушает нормальное 1. Qədirov. Ə.Yaş psixologiyası. Bakı, Maarif, течение жизни, влияет на повседневную жизнь 2003 человека и выводит его из системы. Кризисы 2. İcma Əsaslı Reablitasiya -Mərkəzləri человеческого века требуют переосмысления Şəbəkəsinin mütəxəssisləri, Uşaq inkişafı ценностей, которые по-прежнему важны для metodikası, Bakı, Qanun nəşriyyatı 2011 него и составляют основу его жизни, а также 3. Вахромов Е.Е. Психологические концепции побуждают его изменить свой образ жизни развития человека: теория самоактуализации. и отношения с окружающими. Успешное – М.: Международная педагогическая академия, разрешение кризиса и успешное решение этой 2001 проблемы - жизненно важный вопрос для

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 112 GEOSTRATEGİYA человека. В этом случае этот фактор приводит Keywords: crisis situation, trauma, causes of cri- к появлению у человека новых, положительных sis, methods of correction качеств. Таким образом, кризис жизни означает восприятие жизни человека в более высокой, более актуальной форме, глубочайший внутренний конфликт и выход из этого конфликта, который требует концентрации всех физических, умственных, интеллектуальных и духовных сил. Это, в свою очередь, закладывает основу для нового этапа в человеческом развитии. В статье мы обсудили характеристики и типы психологических кризисов, клинические проблемы, вызванные кризисами, и вопросы коррекции.

Ключевые слова: кризисная ситуация, травма, причины кризиса, способы коррекции

CRISIS PROBLEM IN CHILD DEVELOPMENT Matanat Aliyeva

SUMMARY Crisis situations that occur at different stages of human development are not a simple matter and dif- fer from each other due to their complex psycholog- ical structure and manifestations. The crisis disrupts the normal flow of life, affects a person’s daily life and takes him out of the system. The crises of the human age require a re-interpretation of the values that are still important to him and the core of his life, and motivate him to change his relationship with those around him. Successful resolution of the crisis and successful coping with this problem is a vital issue for man. In this case, this factor leads to the emergence of new, positive qualities for a person. Thus, the crisis of life means the perception of a person’s life in a higher, more relevant form, the deepest conflict within, and the way out of this conflict, which requires the concentration of all physical, mental, intellectual and spiritual strength. This, in turn, lays the foundation for a new stage in human development. In the article, we discussed the characteristics and types of psychological crises, the clinical problems caused by crises and issues of correction.

113 U O T 3 1 6 . 3 3 Sosiologiya

ƏLİYAR ORUCOV FHN Akademiyasının Tədris şöbəsinin AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ böyük metodisti, mayor, fəlsəfə üzrə MİLLİ TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA-nın Fəlsəfə və Sosiologiya İDEOLOJİ ƏSASLARININ İNKİŞAF İnstitutunun elmlər doktorluğu üzrə İSTİQAMƏTİ doktorantı E-mail: [email protected] Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Giriş. Milli təhlükəsizlik ölkədə mövcud Azərbaycanda milli dövlət quruculuğu gedişində konstitusiya­ quruluşunun, sosial-siyasi sabitliyin milli təhlükəsizlik üçün təhlükələri aradan saxlanılmasında, daxildən və xaricdən ola biləcək qaldırmaq və ideoloji müdafiə sistemləri yaratmış təhlükənin aradan qaldırılmasında, ölkənin iqti- Azərbaycan güclü dövlət olaraq vətəndaşlarının sadi qüdrətinin artırılmasında, konstruktiv daxili maraqlarını nəzərə alır. və xarici siyasətin yeridilməsində, demokratik Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinin ideoloji dəyərlərin qorunmasında, siyasi məqsədlərin həyata əsası ölkə ərаzisində yаşаyаn bütün millətlərin və keçirilməsi naminə dinc və qeyri-dinc vasitələrdən хаlqlаrın vаhid biоlоji оrqаnizm kimi birləşdirməyə istifadə edə bilməsində, qloballaşma prosesinin qаdir оlаn idеоlоgiyаnın inkişаf еtdirilməsini genişləndirilməsi və sivilizasiyalararası dialoqun nəzərdə tutur. Bu idеоlоgiyа ölkə əhаlisinin aparılmasında əsas rol oynayan amildir. хаrаktеrinə, həyаt tərzinə, аdət-ənənələrinə və Milli ideologiya milli maraqlara xidmət edir, tаriхi-cоğrаfi şərаitə uyğun оlub, оnun tələbаtını Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizliyinin əks еtdirir. Hаzırdа Аzərbаycаn əhа-lisi üçün təşəkkülü və təkamülündə həlledici rol oynayır. kоnsоlidаsiyа rоlunu оynаyаn əsаs idеоlоgiyа Milli təhlükəsizlik şəxsiyyətin və cəmiyyətin “аzərbаycаnçılıq”dır. Ümummilli lidеr Hеydər mövcudluğu və inkişafı üçün optimal şəraitin təmin Əliyеv tərəfindən irəli sürülən və Аzərbаycаn edilməsi üçün səmərəli fəaliyyəti həyata keçirən хаlqı tərəfindən dəstəklənən “аzərbаycаnçılıq” ictimai institutların və münasibətlərin durumunu idеоlоgiyаsı ölkə ərаzisində yаşаyаn əksər səciyyələndirən kateqoriya olmaqla, milli maraqlar хаlqlаrın məcmusunu еhtivа еdir. Hеydər Əliyеv anlayışı ilə sıx dialektik qarşılıqlı əlaqədədir. Çünki uzаqgörənliyinin nəticəsi оlаrаq növbəti illərdə formalaşan milli təhlükəsizlik elə həmin milli Аzərbаycаndа əldə еdilmiş idеоlоji sаbitlik maraqları müdafiə edir. Milli təhlükəsizlik milli “аzərbаycаnçılıq” idеyаsının böyük tаriхi-siyаsi maraqları müxtəlif qəbildən olan təhlükələrdən: əhəmiyyətə və zаmаnın tələ-binə uyğun оlduğunu real və potensial, təbii, geosiyasi, etnik, dini, texno- təsdiq еtdi. Azərbaycançılıq idelogiyası milli gen və sosial, daxili və xarici, qlobal, regional və təhlükəsizliyimizin ideoloji əsası kimi ölkə başçısı məhəlli təhlükələrdən, təhdidlərdən və risklərdən İlham Əliyev tərəfindən uğurla inkişaf etdirilir. müdafiə olunmasını nəzərdə tutur [1, s.84-85]. Bütün bunlar mövzunun aktuallığını sübut edir. Qərb nəzəriyyəçilərinin fikrincə, milli təhlükəsizliyin ideoloji aspektdən müdafiə Milli təhlükəsizlik anlayışı olunmasına ehtiyac yoxdur. Onlar bunu Qərbdə Milli təhlükəsizlik аnlаyışının tədqiqi ХХ əsrin açıq cəmiyyətlərin mövcudluğu ilə izah edirlər. 40-60-cı illərində dаhа dа sürətlənmişdir. Bunu Şərqdə isə dövlətin ideoloji cəhətdən müdafiə bəzi tədqiqаtçılаr (S.Uоlt) kütləvi qırğın silаhının, olunmasına üstünlük verirlər. İdeoloji müdafiə о cümlədən nüvə silаhı tехnоlоgiyаsının inkişаfı ilə bir çox dövlətlərin milli təhlükəsizliyinin tərkib əlаqələndirir. Аzərbаycаn tədqiqаtçısı Cənnətхаn hissəsinə çevrilib. Şərqlə Qərbin sintezi olan Еyvаzоvun fikrincə, kоnsеptuаl və mеtоdоlоji

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 114 GEOSTRATEGİYA аspеktdən tədqiqi sаhəsində uğurlаrа bахmаyаrаq, gücləndirilməsi və əhalinin təhlükəsizliyinin milli təhlükəsizliyin vаhid və ümumi kоnsеpsiyаsı qorunması [12]. fоrmаlаşmаmışdır [10, s.15]. Qеyd оlunmаlıdır ki, müаsir dövrdə bu və yа Qərb tədqiqаtçısı D.Bоlduin “sоyuq mühаribə” digər dövlətin və rеgiоnun səciyyəvi gеоsiyаsi dövründə milli təhlükəsizlikdə üstünlüyü hərbi аmilləri sistеmli təhlil еdilmədən və digər dövlətlər qüvvəyə vеrirdi [11, s.291]. və rеgiоn-lаr üçün səciyyəvi оlаn gеоsiyаsi ХХ əsrin sоnlаrınа yахın milli təhlükəsizliyin аmillərlə müqаyisə оlunmаdаn təhlükəsizlik strukturundа hərbi, siyаsi, iqtisаdi, sоsiаl prоblеmlərinin tədqiqi də kifаyət qədər оbyеktiv оlа və еkоlоji kоmpоnеntlər qаrşılıqlı əlаqədə bilməz. götürülməyə bаşlаndı, milli, rеgiоnаl və bеynəlхаlq təhlükəsizliyin qаrşılıqlı аsılılığı diqqət mərkəzinə Milli təhlükəsizliyin ideoloji əsasları qоyuldu. Qərbdə milli təhlükəsizlik dövlətin Dövlət öz təhlükəsizliyinin milli və beynəlxalq müdаfiə qаbiliyyətilə sinоnim kimi işlənərək, səviyyədə prioritetlərini müəyyən edərək bunları əsаsən siyаsi və hərbi təhlükəsizliyi nəzərdə tu- təmin edə bilər. Milli təhlükəsizlik ideoloji aspektdə turdu. “Milli təhlükəsizlik” аnlаyışı ilk dəfə dörd səviyyədə - ictimai, fərdi, dövlət və beynəlxalq 1904–cü ildə АBŞ Prezidenti T.Ruzveltin konqresə səviyyələrdə həyata keçirilir. Prof. İ.Məmmədzadə göndərdiyi məktubda işlənmişdir. 1947-ci ildə ABŞ milli təhlükəsizliyin ideoloji aspektini araşdırarkən Konqresi tərəfindən “Milli təhlükəsizlik hаqqındа” milli təhlükəsizliyin modeli probleminin izahına qanun qəbul еdilmişdir [4, s.36]. keçir. Bu məsələ ilə əlaqədar imperativlər üzərində Milli təhlükəsizlik şəхsiyyət, cəmiyyət, dövlət, dayanan tədqiqatçı alim imperativlərin milli rеgiоnal və dünyаnın təhlükəsizliyilə sıх bаğlı təhlükəsizlik modelinin bütün dörd səviyyəsini fеnоmеndir. (fərdi, ictimai, dövlət və beynəlxalq) özündə Hər bir dövlət özünün milli təhlükəsizlik birləşdirdiyini göstərir. Vətəndaşlar arasında əsas kоnsеpsiyаsı, dоktrinаsı və strаtеgiyаsını hаzırlаyır, məsələlərdə qarşılıqlı anlaşmanın olmamasından, si- milli təhlükəsizlik siyаsəti yürüdür. yasi qüvvələrin, qonşu ölkənin təcavüzü və dözüm- Türkiyə tədqiqаtçılаrı milli təhlükəsizliyin süzlüyünün mənfi nəticələrini açıqlayan müəllif strukturunа milli və hərbi gücü də dахil еdirlər. dörd səviyyəni özündə birləşdirən imperativlərin T.Dəyərli milli gücü аşаğıdаkı kimi təsnif еdir: ahəngdarlığı zərurətini diqqətə çatdırır: “İmperativ siyаsi güc, iqtisаdi güc, hərbi güc, sоsiаl-psiхоlоji, – dövlətin vətəndaşlar arasında, onların qrupları еlmi-mədəni güc və cоğrаfi güc [7, s.25]. və birlikləri arasında ahəngdar qarşılıqlı anlaşma Fikrimizcə, milli təhlükəsizliyin strukturundа üçün zəmin yaratmasıdır. İdealda dövlətin heç bir milli güc öz təsirinə, çəkisinə görə хüsusi sеçilən qərarı əhali arasında düşmənçilik yaratmamalı, fеnоmеndir. hakimiyyətin müxtəlif qolları və dövlətlər arasında Azərbaycan Respublikasının Milli ahəngdar qarşılıqlı münasibətlər pozulmamalıdır” Təhlükəsizlik Konsepsiyasında göstərilir ki, [8, s.48]. Adi dildə “ideologiya” anlayışı (ideya milli maraqlar xalqımızın fundamental dəyər və və loqos - söz, anlayış) reallığa baxış sistemini, məqsədlərini, habelə insan, cəmiyyət və dövlətin onun mənimsənilməsini, dərk edilməsini, fikri, təhlükəsizliyinin ideoloji əsaslarını təmin edən məqsədi, dəyərləri, idealları, sosial-mədəni həyatın amillər aşağıdakılardan ibarətdir: dövlətin müxtəlif subyektləri tərəfindən qəbul edilmiş müstəqilliyinin və ərazi bütövlüyünün qorunması, normalar mövqeyindən transformasiya üsullarını onun beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin həm fərdi, həm də qrup şəklində ifadə edir. Müasir toxunulmazlığının təmin edilməsi; Azərbaycan elmi dildə, ənənəvi olaraq, “ideologiya”­ anlayışı xalqının vahidliyinin qorunub saxlanılması, ilə baxışların, ideyaların, miflərin, əfsanələrin, azərbaycançılıq ideyasının aşılanması; vətəndaş siyasi şüarların, partiyaların proqram sənədlərinin, cəmiyyətinin formalaşdırılması, əsas insan hüquq fəlsəfi konsepsiyaların məcmusu və ya sistemi və azadlıqlarının təmin olunması; demokratik göstərilir. İdeologiya müəyyən dərəcədə dərk və vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının inkişafı, qa- edilmiş, daha dəqiq desək, özünəməxsus “kons­ nunun aliliyi, asayişin təmin edilməsi yolu ilə truksiya edilmiş” reallıqdan irəli gəlir ki, bu da dövlətin funksiyalarının yerinə yetirilməsinin ictimai varlığın ən yaxşı formalarına nisbətən ideala

115 nail olmağa və bir sıra ideyaların təcəssümünə fövqəldövləti statusunu bərpa etməkdir ki, bu da istiqamətlənmişdir. Dövlət ideyası və ya “dövlət” onun bütövlüyü üçün həyati əhəmiyyətə malikdir. anlayışı dövlətin mövcudluğunun məqsədinin Azərbaycan Respublikasının milli əsaslandırılması, onun bəşər tarixində və ayrı-ayrı təhlükəsizliyinin ideoloji əsaslarının mahiyyəti insanın taleyində, ideal, mükəmməl bir dövlətin 1991-ci ilin fevralında dövlətimizin adından müəyyən edilməsi ilə sarsılmazdır. İdeal, nümunə, “sovet” və “sosialist” sözləri çıxarılaraq o, dəyər və məqsəd dövlətin ideyasının əsasını təşkil Azərbaycan Respublikası adlandırıldı. Həmin edir. Dövlət ideologiyası dedikdə, bu və ya digər ilin oktyabr ayının 18-də Azərbaycan Ali Soveti­ ölkədə ali hakimiyyətin təşkilini legitimləşdirən nin ikinci sessiyası Azərbaycan Respublikasının dəyərlər və normalar məcmusu başa düşülür. Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktını Dövlət ideologiyasının əsasını həmçinin dövlət qəbul etdi. Bununla da Azərbaycan xalqı özünün və sosial quruluşun optimal modelinin qurulması, siyasi, iqtisadi, mədəni-intelektual potensialından milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi və müəyyən və keçmiş sovetlər birliyinin dağılması ilə əlaqədar

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ictimai və siyasi qüvvələrin əldə edilməsi, bu yaranan əlverişli tarixi şəraitdən istifadə edərək, dövlətin vətəndaşlarının davranış motivasiyasının 1991-ci ildə öz milli iradəsini ortaya qoydu və asılı olduğu sosial ideal təşkil edir. Milli ideologiya yenidən istiqlaliyyətinə qovuşaraq müstəqil dövlət yaradan xalqın təhlükəsizliyinin qorunmasını dövlətçiliyini bərpa etdi. Nəhayət, 1991-ci ilin nəzərdə tutur. Hər bir dövlət, hər bir millət, hər bir dekabrında keçmiş sovetlər birliyinin süquta mədəniyyət bir-birindən fərqli bir dəyər qaydası yetməsindən sonra yenidən siyasi varlığa çevrilən ilə fərqlənir. Deməli, bir mədəniyyətə, bir millətə Azərbaycan Respublikası dünyada öz layiqli yeri­ mənsub olan insanlar arasında qarşılıqlı anlaşma ni tutmağa başladı və BMT üzvü olan müstəqil daha uğurla əldə edilir. Ümumi şəkildə, demək dövlətlər sırasına qoşuldu. Bununla da xalqımız olar ki, dövlət ideologiyası məsələsində ən müh- sovetlər birliyinin dağılmasından sonra keçmiş üm məqam hər bir siyasi-hüquqi institutun, hər SSRİ-nin bütün millət və xalqları kimi azadlıq bir dövlətin xalqın, millətin mədəni inkişafının şəraitində milli ideyanın, milli şüurunun və milli məhsulu olduğunu nəzərə almaqdır. Ona görə də özünüdərk ideyalarının inkişafı üçün geniş imkan- ümummilli, dövlət ideologiyası insanları ali, mənəvi lar əldə etdi. Həmçinin bu zaman totalitar Sovet dəyərlər əsasında birləşdirmək üçündür. İdeologiya sisteminin iflasından və kommunist rejiminin həmişə dövlət inkişafı, dövlətin məqsədləri, süqutundan sonra formalaşan milli dövlətçiliyimiz dəyərlər sistemi və iyerarxiyası, onların üstünlükləri artıq yeni inkişaf yoluna çıxmaq üçün geniş im- barədə ideyalar kompleksidir. İdeologiya olmadan kanlar qazandı. Lakin məlumdur ki, “milli mənlik milli təhlükəsizliyi, dövlət idarəçiliyini səmərəli ideyalarını həyata keçirmək üçün yeganə vasitə şəkildə təmin etmək mümkün deyildir. Milli Azərbaycan milli ideologiyası və onun konsepsiyası təhlükəsizliyin səmərəli şəkildə təmin edilməsi ola bilər” [6, s.31]. Belə ki, milli ideya, milli üçün dövlətin təkcə şəxsiyyət və onun təhlükəsizliyi özünüdərketmə xalqı və hakimiyyəti birləşdirən deyil, həm də ailə, etnos, xalq, millətdən ibarət baza bir zəmin olaraq müstəqil yaşamaq hüququ əldə dəyərlərinin olması və tanınması zəruridir. Əks edən Azərbaycan Respublikasına öz tarixi milli təqdirdə, şəxsiyyət və milli maraqların mənafeyinin özünüdərk ənənələrini yeni demokratik dövlət münaqişəsi yaranarsa, milli təhlükəsizliyə zi- təsisatları ilə üzvi surətdə əlaqələndirmək imkanı yan dəyə bilər. Buna görə də cəmiyyətimizin verdi. “Milli ideyanın” gücü dövlətdirsə, dövlətin baza dəyərlərindən birinin milli təhlükəsizliyini gücü isə milli ideyaya, milli şüurun inkişafına təmin etmək üçün dövlət hakimiyyətinin mənəvi- xidmət etməkdədir. əxlaqi ideallara və dəyərlərə, baza dəyərlərinə Ölkəmizin milli təhlükəsizliyinin ideoloji münasibətdə dəqiq və aydın mövqeyi olmalıdır. əsası Azərbaycan Respublikası konstitusiyasında Bu dəyəri istədiyiniz kimi adlandıra bilərsiniz: təsbit olumuşdur. Onun normaları konstitusiya milli fikir, dövlət idealı, təməl dövlət prinsipi və müddəalarının həyata keçirilməsi, konstitusiya s. Dünya siyasətində gedən müasir proseslərdən, normalarında qoyulmuş məqsədlərə (dəyərlərin qəbul edilən qərarlardan belə nəticə çıxarmaq həyata keçirilməsinə) nail olmaq üçün vasitə kimi olar ki, Azərbaycanın müasir milli ideyası dünya nəzərdən keçirilə bilən hüquq sisteminin bütün

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 116 GEOSTRATEGİYA başqa normalarına dair münasibətdəki məqsəddir. Azərbaycanda milli təhlükəsizliyin ideoloji Azərbaycan Respublikası konstitusiyasında hansı əsasını azərbaycançılıq təşkil edir. Azərbaycançılıq məqsəd və dəyərlərin təsbit olunduğunu əsas müstəqil dövlətin təhlükəsizliyinin ideoloji əsası götürərək, mövcud dövlət-hüquq ideologiyasını kimi 1993-cü ildən başlayaraq ümummilli lider liberal-demokratik ideologiya kimi müəyyən edə Heydər Əliyev tərəfindən formalaşdırılmış və bilərik. Liberal ideologiyanın mühüm seqmenti inkişaf etdirilmişdir. olan hüquqi ideologiya təbii hüququn rasionalist Azərbaycançılıq bir ideoloji sütun kimi versiyası prinsiplərinə əsaslana bilər. Azərbaycan ölkəmizin milli təhlükəsizliyini təmin etmək konstitusiyası ideoloji proqram sənədi olmaqla potensiyalına malikdir. Yeni dünya nizamının ideoloji müxtəlifliyi və ya ideoloji azadlığı qəbul qərarlaşması və beynəlxalq təhlükəsizliyin daha edir. Bundan əlavə, liberal ideologiya, şəxsiyyətin etibarlı şəkildə möhkəmləndirilməsi dövlətlərin mənafelərinin və təhlükəsizliyinin dövlət, cəmiyyət, və xalqların yeni təhlükəsizlik qaydalarına millət, dini dəyərləri aşan mütləq bir dəyər kimi uyğunlaşmasını tələb edir. İstər regional, istərsə qəbul edilmədiyi hər hansı bir ideologiyanı də geosiyasi ölçülərinə görə ölkəmiz məhz əvvəlcədən ya totalitar ya da arxaik olaraq elan edir. azərbaycançılıq vasitəsi ilə həm yüksək xətlə Azərbaycanın milli təhlükəsizliyi üçün təhlükə inkişafa nail ola, təhlükəsizliyimizə təminat yarada qonşu Ermənistanla ərazi tələblərinə əsaslanan bilər. etnik-siyasi münaqişənin “ideoloji” münaqişəyə “Milli mənafelərimizin başlıca tərkib hissəsi çevrilməsidir. Belə etnosiyasi münaqişələr zamanı olan qüdrətli və güclü Azərbaycan ideyası milli iqtisadi-maddi maraqlarla yanaşı tərəflərə məxsus təhlükəsizlik strategiyasının əsas hədəflərindən mənəvi-etik baxışların toqquşması da baş verir. biridir” [2, s.146-147]. Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinin əsası Milli dövlətçilik ideologiyası Azərbaycanın kimi milli dövlət ideologiyası vətəndaşları daxili və xarici təhlükəsizliyinin təmin olunmasında birləşdirən millətin çiçəklənməsinə və milli-ideoloji əsas rol oynayır. təhlükəsizliyinə xidmət edən dövlət üçün vasitə Milli dövlətçilik ideologiyasının əsas ideyaları rolunda çıxış edir. Milli ideologiya – dövlətçilik milli təhlükəsizlik konsepsiyası ilə üst-üstə düşür. ideologiyası Azərbaycanın bütün vətəndaşları C. Xəlilov azərbaycançılıq ideologiyasının milli tərəfindən qəbul edilən dəyər və məqsədləri təhlükəsizliyin dayağı olduğunu belə əsaslandırır: özündə əks etdirən, xalqın düşüncə tərzinə çevrilən “Azərbaycançılıq ideyası bu gün bizim milli ideologiya oldu. Həmçinin dövlət mənafeləri, təhlükəsizlik konsepsiyamızın əsas açarıdır. Nəzəri ümumxalq dəyərləri qruplararası maraqları baxımdan yanaşsaq azərbaycançılıq özündə fun- üstələdi, onların fövqündə durdu. Azərbaycanın damental prinsipləri (vətənçilik), kateqoriyaları milli maraqları hər şeydən üstün tutuldu. Bu (milli şüur və milli mənlik), mənafeləri (güclü və maraqları təsnifləşdirərkən onları əsas maraqlara qüdrətli Azərbaycan), ümumi müddəaları (iqtisadi, ayırmaq olar. Ərazinin, vətəndaşların və dövlət siyasi inkişaf, hərbi güc) və perspektivli strategiyanı təşkilatlarının xarici təhlükədən qorunması milli- əhatə edir. Başqa etnosun, xalqın və dövlətin ideoloji təhlükəsizlikdə əsas yerlərdən birini tutur. mənafelərindən törəmə olmayan, öz daxili milli S. Xəlilovun “Lider, dövlət, cəmiyyət” adlı əsərində ənənələrimizdən doğan ideya kimi azərbaycançılıq ümummilli lider Heydər Əliyevin milli dövlətçilik məhz vətən təəssübkeşliyi baxımından dövlətə fəlsəfəsi öyrənilmişdir. Əsərdə müstəqillik illərində sevginin və sayqının, vətəndaş kimi konstitusiyaya həyata keçirilən böyük siyasi, iqtisadi, sosial və görə daşıdığı məsuliyyəti bütövlükdə dərkinin mədəni-mənəvi quruculuq proseslərinin ümumi əsasında durur” [2, s.148]. Müəllif milli inkişaf aspektləri tədqiq olunur, Heydər Əliyevin rəhbərliyi ideologiyası olan azərbaycançılığı Azərbaycan ilə reallaşdırılan dövlət siyasətinin əsasında daya­ dövlətçiliyinin, vətəndaşların, cəmiyyətin nan başlıca prinsiplər milli-mənəvi təhlükəsizlik təhlükəsizliyini təmin edən sosial qüvvə kimi və milli ideologiyaya dair irsi öyrənilir. Əsərdə səciyyələndirir. Azərbaycançılıq yalnız milli iden- həm də Heydər Əliyevin milli dövlətçilik və milli tikliyi müdafiə etmir, həm də onu qoruyub sax- ideologiya məsələlərinə dair baxışları elmi-nəzəri layan dövlət – cəmiyyət – şəxsiyyət maraqlarının tədqiq edilir [3]. vəhdətini yaradır.

117 İndi isə Аzərbаycаn Rеspublikаsının milli ictimаi оrqаnizmin dахili birliyi və möhkəmliyi təhlükəsizliyinin fоrmаlаşdığı tаriхi şərаiti, оnlаrın tələb оlunur. fоrmаlаşmаsınа təsir еdən аmilləri, ümumiyyətlə bu Dövlətin sаbit inkişаfı və milli mаrаqlаrın təhlü-kəsizliyin təsnifаtını vеrməyə cəhd еdək. müdаfiəsinə yönəldilmiş ictimаi həmrəyliyə yаlnız Cоğrаfi mövqеyi, təbii еhtiyаtlаrı, dеmоqrаfik dеmоkrаtiyа və təmin оlunmuş insаn hüquqlаrı аmilləri, tаriхi- mədəni ənənələri, inkişаf şərаitində nаil оlmаq оlаr. Sоn dövrlər rеspublikаdа dinаmikаsı və s. nəzərə аlınаrаq Аzərbаycаn insаn hüquqlаrının müdаfiəsi və dеmоkrаtiyаnın Rеspublikаsının milli təhlükəsizliyini аşаğıdаkı inkişаfı istiqаmətində ciddi irəliləyişlərə nаil kimi müəyyən еtmək olаr: оlunmuş, dеmоkrаtik sеçkilər kеçirilmiş, siyаsi Dövlət müstəqilliyi, ərаzi bütövlüyü və plürаlizm, söz və mətbuаt аzаdlığı təmin оlunmuş, sərhədlərin tохunulmаzlığının təmin оlunmаsı. bu sаhədə bir sırа хаrici qüvvələrin qərəzli Qeyd etdiyimiz kimi Аzərbаycаn Rеspublikаsı mövqеyinə bахmаyаrаq, rеspublikа bеynəlхаlq öz suvеrеnliyini 1991-ci ildə еlаn еtmiş və оnun təşkilаtlаrdа lаyiqli yеrini tutmuşdur.

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal qоrunub sахlаnmаsı və möhkəmləndirilməsi Ölkədə milli həmrəylik, siyasi və sоsiаl istiqаmətində bir çох təhlükələri dəf еdə bilmişdir. sаbitliyin əldə еdilməsi, Аzərbаycаn хаlqının və Bu təhlükələri dахili və хаrici qrupа bölmək оlаr. Аzərbаycаndа yаşаyаn еtnik аzlıqlаrın hüquqlаrının Birinciyə dахili sistеmlərdən gələn təhlükəni аid təmin оlunmаsına şərait yaratmışdı. еtmək оlаr. 1993 və 1995-ci illərdə hаkimiyyət Milli təhlükəsizliyin təmin еdilməsinin mühüm çеvrilişinə еdilən cəhdlər məhz bu qəbildəndir. Bu tərkib hissələrindən biri milli mаrаqlаrа qаrşı cür fəаliyyət hаnsı mоtivlərlə əsаslаndırılmаsındаn mümkün təhdidlərin vахtındа müəyyən еdilməsi və аsılı оlmаyаrаq qеyri-kоnstitusiоn хаrаktеr dаşıyır qаrşısının аlınmаsıdır. Azərbaycançılıq ideologiyası və cəmiyyətdə qеyri-sаbitliyin yаrаnmаsınа səbəb milli təhlükəsizliyin bir növü olan mənəvi оlur. Nəhаyət, bu cür fəаliyyət ölkəni rеаl və təhlükəsizliyimizi təmin edir. Məlum olduğu kimi, pоtеnsiаl düşmən qаrşısındа zəiflədir və ictimаi mənəvi təhlükəsizliyə “mədəni, ideoloji, informasi- qüvvələrin birliyinə ciddi zərbə vurur. “Milli ya-psixoloji, elm, təhsil və dini təhlükəsizlik daxil­ təhlükəsizlik haqqında Azərbaycan Respublikasının dir” [9,s.13] . Mənəvi təhlükəsizlik unikal və uni- qanununda” göstərilir: “Azərbaycan Respublikası versal, ən ümumi fenomen kimi səciyyələndirilərək vətəndaşlarının ölkənin daxilində və xaricində ənənəvi mənəvi dəyərləri-intellektual, mənəvi və hüquqlarının müdafiəsi məqsədilə müvafiq hüquqi estetik sərvətlərə olan daxili və xarici təhdidləri mexanizmlərin inkişaf etdirilməsi; vətənpərvərliyə aradan qaldırır. və millətlərarası həmrəyliyə əsaslanan ümummilli psixologiyanın formalaşdırılması, xalqın vahidli- Nəticə yinin möhkəmləndirilməsi” [13]. Beləliklə, milli təhlükəsizliyin ideoloji əsası Хаrici təhlükə isə Аzərbаycаnın müstəqilliyi olan dövlət ideologiyası ictimai-siyasi inkişafın və оnun gələcəkdə güclü dövlətə çеvrilmək hərəkətverici qüvvəsidir, cəmiyyətin siyasi birli- imkаnlаrındаn nаrаhаt оlаn bir sırа dövlətlərdən yinin və möhkəmlənməsinin siyasi texnologiyasıdır. gəlir. Оnlаr hər vəchlə rеspublikаmızı mühаribəyə Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının milli sövq еtməyə və оnun suvеrеnliyini təhlükə аltındа təhlükəsizliyinin təmin olunmasında həlledici amil qоymаğа çаlışırlаr. Lаkin Аzərbаycаnın milli olan azərbaycançılıq ideologiyası şəxsiyyətin, təhlükəsizlik siyаsətinin əsаs məqsədlərindən biri cəmiyyətin və dövlətin maraqlarını birləşdirən də rеspublikаnı hər hаnsı bir münаqişəyə cəlb ən güclü vasitə kimi çıxış edir. Azərbaycançılıq еtmək siyаsətinin və Аzərbаycаnа qаrşı hər hаnsı mədəni və informasiya təhlükəsizliyi ilə yanaşı bir işğаlın qаrşısını аlmаqdır. Bildiyimiz kimi, ideoloji təhlükəsizlik olaraq mənəvi təhlükəsizlik Аzərbаycаnın müstəqilliyi dünyаnın 130-dаn аrtıq sahəsinə aiddir. ölkəsi tərəfindən dе-fаktо və dе-yurе tаnınmışdır [5, s.3]. Lаkin оnun suvеrеnliyinə qаrşı hərbi- Açar sözlər: milli təhlükəsizlik, milli ideologiya, siyаsi, diplоmаtik, iqtisаdi, idеоlоji və infоrmаsiyа- təhdidlər, azərbaycançılıq ideologiyası, dövlət psiхоlоji tədbirlər bu gün də dаvаm еtməkdədir. təhlükəsizliyi, mənəvi təhlükəsizlik, ideoloji Bütün bunlаrı dəf еtmək üçün isə ilk növbədə təhlükəsizlik, milli maraq.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 118 GEOSTRATEGİYA ƏDƏBİYYAT SİYAHISI силу, обеспечивающую безопасность 1.Həsənov A. Milli ideologiya və milli-mənəvi азербайджанской государственности, граждан dəyərlər.Bakı:Təknur,2013, 176s. и общества. Азербайджанство не только 2.Xəlilov C. Milli və təhlükəsizlik və milli mənlik защищает национальную идентичность, но şüuru. Bakı: Vətən, 2006, 220 s. и создает единство интересов государства - 3.Xəlilov. S. Lider, dövlət, cəmiyyət. Bakı: общества - личности, которое ее сохраняет. Azərbaycan Universiteti nəşr., 2001,373 s. Азербайджанство считается средством 4. Qasımov C., Nağıyev N. Milli təhlükəsizliyin идеологической безопасности, обеспечивающей əsasları. Dərslik, Bakı: MTN NPM, 2015, 408 s. национальную и моральную безопасность. 5. Məmmədov A. Osmanlının çöküşünə Rusi- yadan baxış. Bakı: Elgün, 2012, 288s. Ключевые слова: национальная 6. Tağıyev Ə. Milli ideya və milli ideologiya: безопасность, национальная идеология, угрозы, Problemlər və onların şərhi. Bakı: Təbib, 2000, 188 s. азербайджанская идеология, государственная 7. Deyerli T. Milli güvenlik siyaseti və strateji. безопасность, моральная безопасность, İstanbul: 1996, 226 s. идеологическая безопасность, национальный 8.Мамедзаде И. Гражданское общество и интерес. национальная идеология. Баку: Təhsil,1995, 86 с. 9.Тонконогов А.В.Духовная безопасность Aliyar Orujov российского общества в условиях современного Development direction of ideological геополитического соперничества (социально- fundamentals of national security of философский анализ)Автореферат the Azerbaijan Republic диссертации на соискание учёной степени SUMMARY доктора философских наук. Mосква: 2011, 44 с. At the article analyzed the concept of national 10.Эйвазов Дж. Безопасность Кавказа и security, the relationship of this phenomenon with стабильность развития Азербайд-жанской ideology, the peculiarities of the formation and Республики. Баку: Нурлан, 2004, 352 c. development of the ideological foundations of 11. Baldwin A. David. Security studies and the national security of the Republic Azerbaijan from End of tar cold War // World Politics volume, 48, a socio-political aspect. The author characterizes 1996, №1, p.201-291. Azerbaijanism as a national ideology as a social 12.Azərbaycan Respublikasının Milli force that ensures the security of the Azerbaijani Təhlükəsizlik Konsepsiyası/ /www.mdi. gov.az › statehood, citizens and society. Azerbaijanism not downloa 21.06.2016. only protects national identity, but also creates a 13.”Milli təhlükəsizlik haqqında Azərbaycan unity of interests of the state - society - individual, Respublikası qanununda” //www.mdi.gov.az › which preserves it. Azerbaijanism is considered a downloa 21.06.2016. means of ideological security that ensures national and moral security. Алияр Оруджев Keywords: national security, national ideology, Развитие идеологических основ threats, Azerbaijani ideology, state security, moral национальной безопасности security, ideological security, national interest Азербайджанской Республики РЕЗЮМЕ В статье исследуются понятие национальной безопасности, взаимосвязь данного явления с идеологией, особенности формирования и развития идеологических основ национальной безопасности Азербайджанской Республики в социально-политическом аспекте. Автор характеризует азербайджанство как национальную идеологию как социальную

119 UOT 316

RASİM QULİYEV AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya AZƏRBAYCANDA HÜQUQİ İnstitutunun dissertantı DÖVLƏTİN FORMALAŞMASI E-mail: [email protected] XÜSUSİYYƏTLƏRİ Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra seçkilərin keçirilməsi demokratik dəyərlər kimi ön hüquqi, demokratik dövlət quruculuğu yolu plana çəkilir, ombudsman, ictimai televiziya kimi ilə getdiyini bəyan etdi. Yeni Konstitusiyanın yeni institutlar fəaliyyətə başlayır, qanunvericilik qəbuluna qədərki dövrdə sosialist dövlət sistemində ciddi dəyişikliklər edilir. sistemindən hüquqi dövlət quruculuğuna keçid Azərbaycan Respublikası ikinci dəfə dövlət zamanı səriştəsiz kadrların hakimiyyətə keçməsi müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra hüquqi dövlət, sayəsində özbaşınalıq, qanunsuzluq hökm sürməyə vətəndaş cəmiyyəti, demokratik dünyəvi dövlət və başladı. 1993-cü ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin buna uyğun insan hüquqları sisteminin yaradılması hakimiyyətə ikinci dəfə gəlişindən sonra milli istiqamətini götürmüşdür. Azərbaycanda belə bir hüquqi dövlət quruculuğu sahəsində əsl inqilabi sistemin formalaşdırılması müstəqil dövlətimiz çevriliş baş verdi. Ölkədə azad seçkilər əsasında qarşısında dayanan ən mühüm vəzifələrdən biri yerli özünüidarəetmə və yeni hakimiyyət orqanları idi. Azərbaycanda hüquqi, demokratik dövlətin təşəkkül tapmağa başladı, insanların hüquq və formalaşması bir neçə mərhələdən keçdi. azadlıqlarının reallaşması təmin edildi, sərbəst Azərbaycan filosofu S.Xəlilov bu mərhələləri belə fikir ifadəsi, söz azadlığı, sərbəst ictimai birliklərin səciyyələndirmişdir: “Dövlətsizləşmə və dağılma və qeyri-hökumət təşkilatların yaradılması və (1992-1993), böhran dövrü (1993), sabitləşmə fəaliyyətinə dövlət təminat verdi, ədalətli və (1993-1996), yeni dirçəliş üçün potensial toplanması müstəqil məhkəmələr mövcud oldu, qanunveri- (1996-cı ildən sonra)”[8,s.30]. cilik sistemi sabitləşdi, qeyri-siyasi hüquq tətbiq Akademik R.Mehdiyev “1991-ci ili etmə gerçəkləşdi, müxtəlif demokratik mexanizm transformasiyanın üçüncü mərhələsi kimi vasitələrindən fəal və ardıcıl istifadə edilməklə real səciyyələndirərək, 1992-1993-cü illərdə xalq hakimiyyəti formalaşdı. dövlətçiliyin səmərəli inkişafı və cəmiyyətin Azərbaycanda bütün orqanların, dövlətin, vəzifəli modernləşməsi imkanının tamamilə aradan şəxslərin fəaliyyəti hüquqa, qanuna əsaslanmağa qalxdığını” [5] qeyd edir. Müəllif 1993-cü başladı, qanunverici, icraedici və məhkəmə ildə H.Əliyevin yenidən hakimiyyətə gəlməsi hakimiyyətinin bölgüsü prinsipi, parlamentarizm ilə səciyyələnən transformasiyanın dördüncü tətbiq olundu. Bu dövrdə dövlətin və onun vəzifəli mərhələsində əsil demokratik dəyişikliklər şəxslərinin fəaliyyətinə nəzarət edən ictimai institut- mərhələsinin və hüquqi dövlətin formalaşmasının lar - müstəqil kütləvi informasiya vasitələri, siyasi başlanğıc mərhələsinin başlandığını göstərir: “Yeni partiyalar, ictimai təşkilatlar və azad həmkarlar demokratik dövlətin əsas prinsiplərinin, vətəndaş ittifaqları meydana gəldi. Azərbaycanın hüquqi cəmiyyəti ünsürlərinin, yeni iqtisadi sistemə, dövlət sisteminin, milli təcrübəsi tədricən Avropa yeni xarici siyasətə istiqamətlənmiş dünyəvi, standartlarına uyğunlaşdırır. Bu dövrdə insan hüquqi dövlətin prioritetlərinin təşəkkülünün, yeni hüquqları və azadlıqlarının təmini, azad və ədalətli demokratik təşkilatların qurulması, yeni siyasi

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 120 GEOSTRATEGİYA birliklərin yaradılması, siyasi plüralizmin inkişafı və dövlət qanunun siyasi, iqtisadi məqsədəuyğunluq milli ideologiyanın əsas ünsürlərinin formalaşması qarşısında üstünlüyünü, hamının hüquq qarşısında prosesinin ağlasığmaz dərəcədə mürəkkəb şəraitdə bərabərliyini, xalqın, vətəndaşların və hakimiyyət getməsinə baxmayaraq Azərbaycan dövlətçiliyinin orqanlarının qeyd-şərtsiz tabe olmasını təmin edir, milli identifikasiyasının başlıca ehkamları məhz rəqabətli siyasi sistemə keçid, hüquqi müdafiə həmin dövrdə formalaşmışdır” [5,s.41]. təsisatları, hətta məhkəmə, polis, nəzarətçi, Azərbaycan vətəndaşları aparıcı sosial xüsusi xidmət orqanları sahəsində islahatlar, tənzimləyici kimi hüququn dəyərini dərk etdilər, öz təkmilləşdirmələr, konseptual dəyişikliklər baş subyektiv hüquqlarından fəal istifadə etdilər, hüquq verdi. Azərbaycanda yeni yaranmış hüquqi dövlət normalarına riayət etdilər, öz hüquqlarını qorumağı demokratik təsisatların səmərəli, dinamik fəaliyyəti bacardılar. Ölkədə xüsusi mülkiyyət, bazar üçün şərait meydana çıxırdı. iqtisadiyyatı yarandı, milli-mənəvi və dini dəyərlərə Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğunun əsas qayıdış, həqiqi vicdan azadlığı, çoxpartiyalıq, söz, təməl prinsipləri müəyyən edildi. Bu: “tarixi varis­ fikir azadlığı bərqərar oldu. liyin qorunması; demokratiyanın inkişafı; siyasi Ulu Öndər Heydər Əliyev hüquqi dövlət plüralizm; qanunçuluq; iqtisadiyyatda sərbəstlik quruculuğunun formalaşması yollarını belə (mülkiyyətin müxtəlif formalarına əsaslanan bazar müəyyənləşdirmişdi: “Müstəqil Azərbaycanda iqtisadiyyatının inkişafı); azadlıq; insan hüquq və demokratiya inkişaf etdirilməlidir. Siyasi plüralizmə azadlıqlarının qorunması və s. idi” [9,s.325]. yol verilməlidir. Azərbaycan Respublikasında Digər bir müəllif, Z.Əsgərov müasir Konstitusiyanın pozulmasına, qanunun pozulmasına Azərbaycanın hüquqi dövlət quruculuğunun yol verilməməlidir. Dövlət quruculuğu və formalaşması və inkişaf prosesini aşağıdakı cəmiyyətin formalaşması məhz demokratik dövrlərə bölür: “1) Birinci dövr (1991-1993-cü prinsiplər əsasında olmalıdır. Siyasətdə və iqtisadiy­ illər); 2) İkinci dövr (1993-cü il iyun-1995-ci yatda sərbəstlik, hürriyyət, insan azadlığı, insan illər); 3) Üçüncü dövr (1995-ci ildən bu günə haqlarının qorunması və sərbəst iqtisadiyyat və qədər)”[10,s.355]. bazar iqtisadiyyatı prinsipləri bərqərar olmalıdır” Hüquqi dövlətin əsas elementi olan hüquq [1,s.101]. sivilizasiyanın ən böyük nailiyyətlərindən biri olub Azərbaycan əhalisinin siyasi mədəniyyəti yüksək ictimai dəyərə malikdir. Vətəndaşların, yüksəldi, dövlət beynəlxalq və milli hüquq dövlət və onun orqanlarının qulluqçuların dəqiq çərçivəsində öz səlahiyyətlərini yerinə yetirir, ifadə olunan davranış qaydalarının məcmusu vəzifələrinə ciddi riayət edir. Azərbaycanda olan hüquq ictimai və dövlət quruluşunun əsas dövlət başçısının nəzarəti altında olan demokra- kodeksini özündə əks etdirir. Hüquq Azərbaycan tik sistem formalaşmışdır. Milli, hüquqi dövlətin cəmiyyətinin sabitliyinə, onun inkişafına xidmət formalaşmasını bir neçə mərhələyə: 1988-1992- edərək xalqın ləyaqətli həyatı üçün əlverişli şəraiti ci illər, 1992-1993-cü illər, 1993-1995-ci illər, təmin etdi. Məlum olduğu kimi, qədim dövrlərdən 1995-2003-cü illər mərhələsinə bölən R.Mehdiyev hüquq xeyirxahlıq və ədalətlilik mücəssəməsi kimi “ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə formalaşmış və dəyərləndirilmişdir. Cəmiyyətdə gəlişi – 1993-1995-ci illəri “müstəqillik ideyaları insanların davranış və şüurlarına özünün və dövlətçilik uğrunda gərgin, amansız mübarizələr, tənzimləyici təsirində o, əxlaq normalarına, dini və müstəqillik və dövlətçilik şüurunun qələbəsi mənəviyyat dəyərlərinə əsaslanır. mərhələsi” kimi səciyyələndirmiş, 1995-2003-cü Göründüyü kimi, hüquq milli-mənəvi dəyərlər illəri isə “tammiqyaslı hüquqi, demokratik dövlət sistemilə vəhdət şəklində hüquqi dövlətin əsas və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu mərhələsi” hesab nüvəsini təşkil edir. Hüquqi dövlət mülki hüquq və edir [6,s.254]. ədalət məhkəməsilə qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edir. Azərbaycanda hüquqi dövlətin formalaşması Azərbaycan Respublikasında hüquq vasitəsilə prosesində hakimiyyət və hüququn vəhdəti prob- ictimai münasibətlər tənzim olunmağa başlandı. lemi prioritet hesab olunur. Ölkədəki hüquqi Tədricən dövlətçilik bərpa olundu, yeni hüquqi

121 sistem yaradıldı, yeni mülki məcəllə qəbul edildi. həqiqətən bərabərhüquqlu və həqiqətən ümumi Bununla da hüquqi dövlətin fəaliyyəti üçün qanun- iştirakı nəzərdə tutulur” [14,s.229]. vericilik bazası təşəkkül tapdı. Ölkəmizdə hüquqi Demokratik, hüquqi dövlətin gerçəkləşməsi islahatların özünəməxsus strategiyası və taktikası hamar, sadə proses deyil, olduqca mürəkkəb, meydana gəldi. Hüquqi islahatların strategiyası - ziddiyyətli prosesdir. Ümümmilli Lider Heydər dəyişikliklər və yenidənqurma yolu ilə demokratik, Əliyev ona görə yaradıcı dövlət başçısı hesab edilir hüquqi dövləti formalaşdırma oldu. ki, o, hətta ən mükəmməl demokratiya modellərinin “Xalq hakimiyyəti”, “xalq üsul idarəsi” belə qondarma transplantasiyasını inkar edərək, mənasını daşıyan demokratiya hüquqi dövlətin Azərbaycanın milli mentalitetinə və dövlətçilik əsas prinsipidir. ABŞ tədqiqatçısı M.Parenti hüquqi ənənələrinə söykənən canlı demokratik rejim qur- dövlətin əsas prinsiplərindən olan demokrati- maq yolu seçmişdir. yaya dövlət idarəetmə sistemi kimi yanaşır, Azərbaycan xalqını idealı hüquqi əsasında forma və məzmununa görə xalqın, əhalinin geniş hakimiyyət və azadlığın birləşməsini təmin edən Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal təbəqələrinin maraqlarını ifadə etdiyini diqqətə demokratiyaya nail olmaqdır. çatdırır: “Dövlət qərarları qəbul edən şəxslər Azərbaycan hüquqi dövlət modelinin spesifik imtiyazlı azlığın mənafeyi üçün deyil, əhalinin cəhəti odur ki, burada liberal-demokratik dəyərlər əksəriyyətinin maraqları üçün idarə etməlidirlər” güclü hakimiyyətlə vəhdət təşkil edir. Bunu bəzən [12,s.69]. Tədqiqatçı düzgün olaraq hüquqi dövlətin konservativ-hüquqi modernləşmənin ifadəsi və demokratik dövlət başçısının xalqın mənafeyinə hesab edirlər. Mühafizəkar liberalizm və liberal xidmət etməsini ilkin şərt hesab edir. mühafizəkarlıq arasında fərqlərə nəzər yetirərək, Aparılan hüquqi islahatlar üç sahəni: siyasi, insan və dövlətin birliyini diqqətə çatdıran aka- iqtisadi və məhkəmə sahələrinin hüquqi təminatını demik R.Mehdiyev Azərbaycanda bir-birini nəzərdə tuturdu. Bütün bunların həyata keçməsi tamamlayan, vahid tam kimi çıxış edən neokon- hüquqi dövlət ideyasının nəzəriyyədən təcrübəyə servatizm və azərbaycançılığı Azərbaycanı sivil çevrilməsinə gətirib çıxardı. Bununla da Azərbaycan dövlətlər cərgəsinə çıxaran möhkəm zəmin kimi dünyanın qabaqcıl, demokratik ölkələri səviyyəsində səciyyələndirir. “Neokonservatizm güclü dövlət və hüquqi dövlət quruculuğuna başladı. hakimiyyəti, qanunçuluq və ciddi nizam-intizamı, Demokratik cəmiyyətdə xalqın milli ləyaqətinin ənənələri və milliliyin qorunub saxlanmasını tələb qorunub saxlanılması hüquqi dövlətin inkişafında edir. Bütün müasir siyasi nəzəriyyələr və ideologi- mühüm əhəmiyyət kəsb edir. “Əvvəla, milli yalar öz-özlüyündə həm mühafizəkar, həm də ləyaqət, bir tərəfdən millətin ləyaqətli həyatını, öz-özlüyündə liberaldır. Prezident Heydər Əliyevin digər tərəfdən isə onun hər bir nümayəndəsinin müstəqil Azərbaycanı idarə edərkən üstün siyasəti şüurunda və psixologiyasında öz millətinin və liberal ideologiya oldu” [7, c.127]. keçmişi, bu günü və gələcəyi barədə hərtərəfli və Göründüyü kimi, Azərbaycanda hüquqi dövlət dərindən mənimsədiyi, dərk etdiyi... təsəvvürlərin quruculuğu mühafiəkarlıqla liberallığın vəhdəti mövcudluğu olduğundan, bu hissin fərdi və milli olub əsas vəzifə olaraq insanı, onun tələbatlarını, şüura nə dərəcədə möhkəm daxil olmasına diqqət maraqlarını, hüquq və azadlıqlarını ictimai həyatın yetirilir [13, s.35-39]. mərkəzinə qoyur. Belə yanaşma zamanı dövlətin Bütün bunlar Azərbaycan gerçəkliyində fəaliyyətində özünüidarəetmə, demokratiya bərqərar hüquqi şüurda və dərketmədə transformasi- olur, cəmiyyətdə insan ali varlıq kimi qəbul edilir. yalardan xəbər verir. Buna görə də xalqın ruhu ilə Hüquqi islahatların gedişində ölkədə qanunçuluq və hüququn məzmununu, ənənə və müasirliyi düzgün qayda-qanun möhkəmlənir. birləşdirmək zərurətə çevrilmişdir. Azərbaycanda Fundamental siyasi, iqtisadi, mədəni-mənəvi qanunçuluq rejimi konkret tarixi kontekstdə inkişaf potensialına əsaslanaraq Azərbaycan ədalətli, edir. Burada Azərbaycanın özünəməxsus xalq səmərəli hüquqi sistem formalaşdıra bildi. hakimiyyəti forması yaradılmışdır. “Demokratiyanın Cəmiyyətdə fəal möhkəm mənəvi dəyərlərə ma- təntənəsi altında əhalinin bütün dövlət işlərində lik, azad yaradıcı potensiala malik insanlardan

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 122 GEOSTRATEGİYA ibarət sosial baza yetişdi, güclü, demokratik dövlət formalaşması və inkişafa başladığı dövrü belə hakimiyyəti yarandı ki, bu da ədalətli hüquqi səciyyələndirir: “1993-2003-cü illər Azərbaycan tətbiqetməni təmin etdi. Bir sözlə, cəmiyyətdə tarixində sabitlik və inkişaf illəri kimi qalacaqdır. şəxsiyyət və vətəndaşların müstəqil fəaliyyətinə Məhz o illərdə Azərbaycanda dövlətçiliyin əsasları şərait yaradan, onların hüquq və azadlıqlarını qoyuldu, hüquqi dövlət quruculuğu işində çox qoruyan­ liberal meyarlar və güclü, demokratik əhəmiyyətli addımlar atıldı. Siyasi sistem yaradıldı. hakimiyyət yarandı. İqtisadi islahatlar aparılmağa başlandı, Azərbaycan Azərbaycan Respublikasında hüquqi məhz o illərdə dünya birliyinə sürətlə inteqrasi- dövlət quruculuğu prosesində qanunun aliliyi­ ya etməyə başlamışdır və bir sıra beynəlxalq ictimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz etdi, təşkilatların üzvü olmuşdur. Azərbaycanın dünya azadlıq, bərabərlik, plüralizm, çoxpartiyalılıq miqyasında tanınması işində o illər həlledici illər gerçəkləşdi milli-mənəvi dəyərlərə qayıdış baş olmuşdur” [3,s.2]. verdi, azərbaycançılıq ideologiyası – ümummilli, Əslində, hamının qanun qarşısında bərabərliyi dövlətçilik ideologiyasına çevrildi. “Azərbaycanın prinsipi insanlar arasında üfüqi münasibətləri müstəqilliyini müdafiə etmək və möhkəmləndirmək rasionallaşdıran yeni homogen cəmiyyət yaradır, Heydər Əliyevin hakimiyyət fəlsəfəsinin strategiyası vətəndaşların qanuna yeni münasibətlərini və metodologiyası idisə, hüquqi dövlət və vətəndaş formalaşdırır. Artıq Azərbaycan Respublikasında cəmiyyəti quruculuğu isə onun siyasət fəlsəfəsinin insanların deyil, qanunun idarə etdiyi vətəndaş başlıca ideyası” oldu [2,s.179]. cəmiyyəti və hüquqi dövlət quruculuğu prosesi Beləliklə, Azərbaycanda milli və reallaşmışdır. Azərbaycanda qanunun aliliyi başlıca ümumbəşəriliyin vəhdəti olan spesifik hüquqi dövlət şərtdir. Bir hüquqi dövlət qururuq və qanun hamı modeli təşəkkül tapdı. Bu modeldə liberal meyar- üçün qanun olmalıdır. İstər o, adi vətəndaş olsun, na- larla güclü hakimiyyət vəhdət təşkil edir, ictimai zir olsun, yaxud da siyasətçi olsun. Ona görə bütün həyatın müxtəlif sahələrində azadlıqlar genişlənir, bu məsələlərə həmin prizmadan yanaşmaq lazımdır. ictimai qayda-qanun yaradan hakimiyyət reallaşır. Gələcəkdə də əgər kimsə Azərbaycanda qanuna- Ərazisinin 20%-ni itirmiş, mürəkkəb geosiyasi zidd hərəkətlər edərsə, şübhəsiz ki, bunun da qarşısı vəziyyətə malik Azərbaycan üçün güclü prezident alınacaqdır. Qanun hamı üçün eyni olmalıdır. hakimiyyəti olduqcu zəruridir. Müstəqil parlament Beləliklə, hüquqi dövlətin Azərbaycan modeli­ və məhkəmələrin, səmərəli fəaliyyət göstərən icra nin təşəkkülü və formalaşması hər şeydən əvvəl hakimiyyətləri və hüquq mühafizə orqanlarının milli gerçəkliyin tələbatından irəli gəlmişdir. Bu mövcud olduğu hüquqi dövlətdə güclü prezident prosesə əngəl olan amillərdən ölkə ərazisinin 20 hakimiyyəti mühüm amillərdən biridir. Yalnız faizdən çoxunu itirməsilə yanaşı, sovet dövrünə xas belə bir şəraitdə Azərbaycan uğurlu modernləşmə olan hüquqi şüurun siyasi və iqtisadi dəyişikliklərə layihələrini və hüquqi dövlət quruculuğunu həyata manne olması idi. Lakin Azərbaycanın dünya keçirə bilər. Çünki güclü demokratik hakimiyyət geosiyasi sisteminə inteqrasiyası, siyasət, iqti- geniş xalq kütlələrinə arxalanır. Qərbin görkəmli sadiyyat, hüquq sahələrində dünya standartlarını siyasi mütəfəkkiri Y.Xabermas siyasi həyatda və qəbul etməsi, özünəməxsus milli hüquqi dövlət hüquq yaradıcılığı prosesində geniş təbəqələrin modelini yaratması onu beynəlxalq aləmdə nüfu- iştirakına və güclü hakimiyyət, maliyyə və infor- zunun artmasına səbəb oldu. Ölkəmizin hüquqi masiya resurslarına malik olan inzibati və iqti- dövlət modeli müəyyən fəlsəfi-hüquqi nəzəriyyə sadi sistem tərəfindən təzyiqlərə vətəndaşların öz və konstruktiv siyasi hakimiyyətin təşkilinin maraqlarını qorumalarına üstünlük verir [15,c.25]. müvafiq təcrübəsi kimi ümumbəşəri sivilizasiyanın Bununla da Y.Xabermas belə bir liberal-demokratik əsaslı nailiyyətlərindən biridir. Azərbaycanın ideyanı inkişaf etdirir ki, qanun onun yaradılmasına hüquqi dövlət modeli yeni ictimai münasibətlərin iştirak edən və ona tabe olan insanlar üçün mövcud- məcmuusundan əmələ gəlmiş və dövlət, cəmiyyət, dur. şəxsiyyət arasında hüquqi münasibətlərin xarak- Ölkə Prezidenti İ.Əliyev hüquqi dövlətin terinin prinsipial dəyişikliklərin nəticəsi olaraq

123 formalaşmışdır. Ölkəmizdə demokratiya ilə qa- Расим Гулиев nunçuluq vəhdət təşkil edir, bütün hüquqi qaydalar Особенности становления правового şəffaflıq standartlarına uyğun gəlir, sabitliyi təmin государства в Азербайджане edir, hüquq yaradıcılığı ardıcıldır. РЕЗЮМЕ Açar sözlər: hüquqi dövlət, demokratik dəyərlər, Статья посвящена истории правового cəmiyyət, vətəndaş cəmiyyəti, qanun государства в Азербайджане. Анализируются основные черты правового государства, ƏDƏBİYYAT SİYAHISI высказываются разные точки зрения. 1. Əliyev, H. Müstəqilliyimiz əbədidir: Çıxışlar, Утверждается, что в условиях верховенства nitqlər, bəyanatlar, məktublar, müsahibələr. I kitab закона в стране установилась частная -Bakı: Azərnəşr, -1997 собственность, рыночная экономика, возврат 2. Əliyev, İ. İnkişaf məqsədimizdir: çıxışlar, к национально-нравственным и религиозным Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal nitqlər, bəyanatlar, məktublar, məruzələr, fərmanlar. ценностям, истинная свобода совести, Avqust 2003-oktyabr 2003/ -Bakı: Azərnəşr, I kitab. многопартийность, свобода слова и убеждений. -2008 Изучается необходимость демократических 3.Əliyev, İ. Azərbaycan müstəqil ölkə kimi böyük ценностей, делаются обобщения, выдвигаются uğurla inkişaf edir //Xalq qəzeti. -2010,28 may предложения. 4. Əliyev, İ.H. Azərbaycanda qanunun aliliyi başlıca şərtdir //-Bakı: Dirçəliş-XXI əsr, -2005 Ключевые слова: правовое государство, 5. Mehdiyev, R. XXI əsrdə milli dövlətçilik/R. закон, демократические ценности, общество, Mehdiyev. -Bakı: XXI YNE, -2003 гражданское общество, право. 6. Mehdiyev, R. Gələcəyin strategiyasını müəyyənləşdirərkən: modernləşmə xətti. –Bakı: Rasim Quliev YNE, -2000 Features of the formation of the legal state 7. Мехтиев, Р. Азербайджан: вызовы in Azerbaijan глобализации -Баку: “ХХI YNE”, -2004 8. Xəlilov, S. Lider. Dövlət. Cəmiyyət. -Bakı: SUMMARY AUN, -2001 The article is devoted to the history of the legal 9.Əliyev, Q. Heydər Əliyev və milli mentalitet state in Azerbaijan. The main features of the le- fəlsəfəsi. -Bakı: Qismət, -2003 gal state are analyzed; different points of view are 10. Əsgərov, Z. Heydər Əliyev və hüquqi dövlət expressed. It is argued that under the rule of law, quruculuğunun əsas prinsipləri // H.Əliyev irsi və private property, a market economy, a return to Azərbaycan dövlətçiliyi. Bakı: Azərbaycan, -2008. national moral and religious values, true freedom of –s.351-362 conscience, a multi-party system, freedom of speech 11. Яковлев, В.Ф. Правовое государство: and belief have been established in the country. The вопросы формирования -Москва: Статут, -2012 necessity of democratic values is studied, generali- 12. Parenti, M. Seçilmişlər üçün demokratiya. zations are made, proposals are put forward. -Bakı: Çaşıoğlu, -2008 13. İsayev, H. Azərbaycan ideyası: yaranışı və Keywords: legal state, law, democratic values, təkamülü/ H.İsayev,Ə. İbrahimov //Müasir qlobal society, civil society siyasi proseslər və milli dövlət ideyası. -Bakı: Səda,- 2006. s. 32-49 14. Demokratiya nə deməkdir?//Dirçəliş – xüsusi buraxılış. -Bakı,-2005. s.227-241. 15. Kутафин, O.Е. Избранные труды. В 7 томах/ О.Е.Кутафин. -Москва: Проект, -2011. -350 с.

MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 124 GEOSTRATEGİYA MÜNDƏRİCAT

SİYASİ ELMLƏR ELDAR ƏMİROV: İRAN-İRAQ MÜHARIBƏSİ (1980-1988) HƏRBİ-SİYASİ VƏ İDEOLOJİ NƏTİCƏLƏR...... 5

ЭЛЬВИН ТАЛЫШИНСКИЙ: ИНФОРМАЦИОННОЕ ОРУЖИЕ КАК НОВОЕ СРЕДСТВО ВООРУЖЕННОЙ БОРЬБЫ...... 9

NURƏDDİN MEHDİYEV: QƏRBİN AZƏRBAYCANA QARŞI İNFORMASİYA MÜHARİBƏSİ...... 14

İQTİSADİYYAT ƏVƏZ BAYRAMOV: RƏQƏMSAL İQTİSADİYYAT: TƏHLÜKƏSİZLİK PROBLEMİ VƏ ÖLÇÜ METODİKASI...... 21

VÜQAR BAYRAMOV: İQTİSADİ İNKİŞAFA NƏZƏRİ YANAŞMALARIN TƏKAMÜLÜ.... 33

KAMRAN ABBASOV: İQTİSADİYYATDA ŞƏFFAFLIĞIN ARTIRILMASINDA VƏ HESABATLILIĞIN DÜRÜSTLÜYÜNÜN TƏMİN EDİLMƏSİNDƏ AUDİT FUNKSİYALARININ ROLUNUN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ...... 41

RƏŞAD QARAYEV: AZƏRBAYCANDA SAHİBKARLIĞIN İNKİŞAFI VƏ BİZNESİN STİMULLAŞDIRILMASINDA DÖVLƏT DƏSTƏYİ MEXANİZMLƏRİNİN SƏMƏRƏLİLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ...... 46

ELNURƏ MƏMMƏDOVA: AZƏRBAYCANDA İNVESTİSİYA POTENSİALININ GÜCLƏNDİRİLMƏSİ VƏ İNFRASTRUKTURUN YARADILMASI PROBLEMLƏRİ...... 51

GÜLSÜM BƏDİRZADƏ: AZƏRBAYCANDA AQRAR SAHƏDƏ İNFORMASİYA- KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGİYALARININ TƏTBİQİNİN QANUNVERİCİLİK BAZASININ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ...... 56

HEYDƏR AĞAYEV: AZƏRBAYCANDA İQTİSADİ İSLAHATLAR ŞƏRAİTİNDƏ SIĞORTA SİSTEMİNİN TƏNZİMLƏNMƏSİ VƏ GÜCLƏNDİRİLMƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ... 62

KƏNAN VƏKİLOV: POSTPANDEMİYA ŞƏRAİTİNDƏ İNNOVATİK SAHİBKARLIĞIN BİLİK RESURSLARI ƏSASINDA İNKİŞAFININ STRATEJİ ASPEKTLƏRİ...... 67

VÜQAR KƏRİMLİ: AQRAR SAHƏDƏ İQTİSADİ İDARƏETMƏ MEXANİZMLƏRİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ YOLLARININ ARAŞDIRILMASI, TƏDBİQİ VƏ ÖYRƏNİLMƏSİ...... 72

125 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal MAY-İYUN, İYUL-AVQUST ƏLİYAR ORUCOV: AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ MİLLİ MƏTANƏT ƏLİYEVA: UŞAQ İNKİŞAFINDA BÖHRAN PROBLEMİ...... AFAQ İMANOVA: ELM VƏ TƏHSİLDƏ GENDERPROBLEMİ...... KOQERENT NƏZƏRİYYƏSİNİNFORMULATORLARI...... ŞƏMS BÜNYATOVA: B.BLANŞARD,N.REŞER VƏ K.LERERHƏQİQƏTİN VƏ ONUNQAFQAZDA YAYILMASI...... RƏŞAD CABAROV: XIXƏSRİNSONUXXƏSRINƏVVƏLLƏRİNDƏPANİSLAMİZM ŞƏKİ ŞƏHƏRİNİN DAXİLİ TİCARƏTİ HAQQINDA...... TİCARƏTİ DAXİLİ ŞƏHƏRİNİN ŞƏKİ NURANƏ MAZANOVA: XVIII ƏSRİN SONU XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ MÜNASİBƏTLƏRİNDƏ RUSİYA AMİLİ HÜSEYN HÜSEYNLİ, FƏRHAD AYDINLI: TÜRKİYƏ-GÜRCÜSTAN FORMALAŞMASI XÜSUSİYYƏTLƏRİ...... FORMALAŞMASI RASİM QULİYEV: AZƏRBAYCANDA HÜQUQİ DÖVLƏTİN TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN İDEOLOJİ ƏSASLARININ İNKİŞAF İSTİQAMƏTİ...... 2020№ 03/04(57/58) SOSİOLOGİYA FƏLSƏFƏ TARİX (etnosiyasi proseslərkontekstində) 126 ...... 120 114 109 99 94 88 83 78 GEOSTRATEGİYA

Təsisiçi: “Kaspi MY” MMC

Korrektor: Leyla Binyatova

Dizayner: İman Hüseynov

Redaksiyanın ünvanı: Mətbuat pr. 23M. Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzi Tel: (+994 12) 537 16 05 Faks: (+994 12) 537 16 05 E-poçt: [email protected]

Tiraj: 500 Sifariş № 508

“Elm və təhsil” nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində çap olunub

127 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020№ 03/04(57/58) Matbuat ave.23M.InternationalPress Centre “Science andEducation”publishinghouse Number ofcopiesprinted:500 Address oftheeditorialoffice: E-mail: [email protected] Fax: (+99412)5371605 Tel: (+99412)5371605 “Kaspi PD”MMC Leyla Binyatova Iman Huseynov Order №508 Published by Corrector: Designer: Founder: 128