GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975 GEOSTRATEGİYA 2020 №3/4 (57/58) BAKI-2020 1 Baş redaktor: Əli Həsənov Redaktor: İbrahim Əliyev Məsul katib: İsmayıl Qasımov Redaksiya heyəti: Prof.Dr. Александр Пухкал (Ukrayna) Prof.Dr. Arif Quliyev (Ukrayna) Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Prof.Dr. Aygün Attar (Türkiyə) Prof.Dr. Babaxan Şərifov (Özbəkistan) Prof.Dr. Cəfər Cəfərov (Azərbaycan) Prof.Dr. Durxan Kıdırıli (Qazaxıstan) Prof.Dr. Efim Pivovar (Rusiya) Prof.Dr. Elçin Əhmədov (Azərbaycan) Prof.Dr. Elman Nəsirov (Azərbaycan) Prof.Dr. Ədalət Muradov (Azərbaycan) Prof.Dr. Əli Həsənov (Azərbaycan) Prof.Dr. Heydərbəy Bababekov (Özbəkistan) Prof.Dr. Hikmət Məmmədov (Azərbaycan) Prof.Dr. Xəqani Məmmədov (Azərbaycan) Prof.Dr. İsa Həbibbəyli (Azərbaycan) Prof.Dr. Kemal Çiçek (Türkiyə) Prof.Dr. Quram Marxuliya (Gürcüstan) Prof.Dr. Musa Qasımlı (Azərbaycan) Prof.Dr. Sergey Pirojkov (Ukrayna) Prof.Dr. Səlahəddin Xəlilov (Azərbaycan) Prof.Dr. Şəfa Əliyev (Azərbaycan) Prof.Dr. Ziyad Səmədzadə (Azərbaycan) Dos.Dr. Akkan Suver (Türkiyə) Dos.Dr. Aleksandr Quşşin (Rusiya) Dos.Dr. Ərəstun Mehdiyev (Azərbaycan) Dos.Dr. Firdovsiyyə Əhmədova (Azərbaycan) Dos.Dr. İbrahim Əliyev (Azərbaycan) Dos.Dr. Mübariz Qurbanlı (Azərbaycan) Dos.Dr. Oleq Kuznetsov (Rusiya) “GEOSTRATEGİYA” jurnalı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən Azərbaycan Respublikasının dissertasiyaların Tarix, Antropologiya, Siyasi elmlər, Fəlsəfə, Sosiologiya və İqtisadi elmlər üzrə əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən dövri elmi nəşrlərin siyahısına salınmışdır. İctimai-siyasi, elmi-nəzəri jurnal ildə altı dəfə nəşr olunur. MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 2 GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975 GEOSTRATEGY 2020 №3/4 (57/58) BAKU-2020 3 Editor-in-Chief: Ali Hasanov Editor: Ibrahim Aliyev Executive Secretary: Ismayil Gasimov Editorial Board: Prof. Dr. Alexandr Pukhkal (Ukraine) Prof. Dr. Arif Guliyev (Ukraine) Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Prof. Dr. Aygun Attar (Turkey) Prof. Dr. Babakhan Sharifov (Uzbekistan) Prof. Dr. Jafar Jafarov (Azerbaijan) Prof. Dr. Durkhan Kidirili (Kazakhstan) Prof. Dr. Efim Pivovar (Russia) Prof. Dr. Elchin Ahmadov (Azerbaijan) Prof. Dr. Elman Nasirov (Azerbaijan) Prof. Dr. Adalat Muradov (Azerbaijan) Prof. Dr. Ali Hasanov (Azerbaijan) Prof. Dr. Haydarbay Bababekov (Uzbekistan) Prof. Dr. Hikmat Mammadov (Azerbaijan) Prof. Dr. Khagani Mammadov (Azerbaijan) Prof. Dr. Isa Habibbayli (Azerbaijan) Prof. Dr. Kemal Chichek (Turkey) Prof. Dr. Guram Markhulia (Georgia) Prof. Dr. Musa Gasimli (Azerbaijan) Prof. Dr. Sergei Pirozhkov (Ukraine) Prof. Dr. Salahaddin Khalilov (Azerbaijan) Prof. Dr. Shafa Aliyev (Azerbaijan) Prof. Dr. Ziyad Samadzadah (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Akkan Suver (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Alexandr Gushshin (Russia) Assoc. Prof. Dr. Arastun Mehdiyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Firdovsiyya Ahmadova (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Ibrahim Aliyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Mubariz Gurbanli (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Oleg Kuznetsov (Russia) “GEOSTRATEGY” journal is included in the list of periodicals recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan to publish the main results of the dissertations of the Republic of Azerbaijan on History, Anthropology, Political Science, Philosophy, Sociology and Economic Sciences. The socio-political, scientific-theoretical journal is published six times a year. MAY-İYUN, İYUL-AVQUST 2020 № 03/04 (57/58) 4 GEOSTRATEGİYA UOT 327: 140.8 Siyasi elmlər ELDAR ƏMİROV Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. İRAN-İRAQ MÜHARIBƏSİ Azərbaycan Dillər Universiteti (1980-1988) HƏRBİ-SİYASİ E-mail: [email protected] VƏ İDEOLOJİ NƏTİCƏLƏR Giriş dərhal tədbir görülməsini tələb edirdi. İraq bu tələbin 1979-cu ildə İranda baş vermiş İslam qarşısında da geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. İnqilabından sonra bu ölkənin xarici siyasətində kardinal dəyişiklər sürətlə özünü göstərməyə İranda İslam İnqilabı və onun İran-İraq başladı. Baş verən transformasiyalar təkcə İran- müharibəsinin başlanmasına təsiri Qərb münasibətlərinə deyil, həmçinin də Tehranın Şah rejiminin devrilməsindən və İran Xomeyni öz qonşuları ilə əlaqələrinə də sirayət etdi. İranın ideyalarının qələbəsindən sonra Tehran İslam ənənəvi olaraq gərgin münasibətlərdə olduğu ərəb İnqilabının ixracı siyasətini prioritet elan etdi. İranın dövlətlərindən biri də İraqdır. Hələ Pəhləvi rejimi başlıca hədəfləri sırasında şiə icmasının çoxluq dövründən etibarən Tehranla Bağdad arasında təşkil etdiyi qonşu İraq xüsusilə vacib yerə malik idi. münasibətlər kifayət qədər gərgin olmuşdur. Əsasən İranın şiə təşkilatları və din xadimlərinin vasitəsilə ərazi mübahisələrilə müşaiyət edilən gərginliyin ide- davamlı olaraq İraqın daxili işlərinə müdaxilə oloji təməlində isə çoxəsrlik ərəb-fars qarşıdurması etməsi, İraq hakimiyyəti tərəfindən aqressiv dayanırdı desək, səhv etmiş olmarıq. Həmçinin İran qarşılanmışdır. Digər tərəfdən isə, Qərb ölkələrinin İraq ərazisini ənənvi olaraq özünün təsir dairəsi təhrikilə İraq İrana münasibətdə olduqca barışmaz kimi nəzərdə keçirmişdir. Bu torpaqlar Səfəvilər mövqe tutmağa başlamışdı. Hərbi tədqiqatçı və Əfşarlar zamanında da bu sülalələrin Osmanlı M.M.Slinkinin vurğuladığı kimi Qərb ölkələrinin dövlətilə davamlı olaraq hərbi münaqişədə olduğu və İsrailin İran-İraq münasibətlərindəki gərginliyi ərazilər sırasına aid idi. [2, s. 8-18]. öz lehinə daha da dərinləşdirmək istiaqamətindəki XX əsrdə müstəqil İran və İraq dövlətləri ardıcıl fəaliyyəti nəticəsində ziddiyyətlər 1980-ci formalaşdıqdan sonra isə tərəflər arasındakı ildə genişmiqyaslı müharibənin alovlanması ilə bütün gərginliyə baxmayaraq problemlər heç za- nəticələndi. [1; s.67]. man açıq və uzunmüddətli müharibə müstəvisinə Müharibə ərəfəsində İraq rəhbəri Səddam keçməmişdir. Belə ki, 1960-cı illərdən başlayaraq, Hüseyn İranın ölkə işlərinə müdaxiləsinə cavab İran və İraq arasındakı münasibətlərdə mütəmadi olaraq nümayişkəranə şəkildə Xomeyninin son olaraq ərazi və su problemləri özünü biruzə verirdi. iqamətgahını uçurulmasına, onun nümayəndələrini Əsas münaqişəli məsələlərdən birini Şəttul-ərəb iraqdan çıxarmağı və İraq hökumətinə müxalif çayının suyundan istifadə problemi təşkil edirdi. hesab edilən, nüfuzlu şiə alimi Məhəmməd Baqir Amerikanın hərbi və siyasi dəstəyilə 1969-cu ildə Sədrin həbs edilməsinə göstəriş verdi. 1979-cu ilin şah hakimiyyəti 1937-ci ildə imzalanmış və İraqın yay ayında tərəflərin diplomatik səyləri nəticəsində Şəttul-ərəb çayı üzərindəki birtərəfli nəzarətini münasibətlər qismən normal vəziyyətə dönsədə, özündə ehtiva edən müqavilədən çıxdı. İki il həmin ilin payızında İraqda şiələrin yenidən sonra isə Hörmüz boğazının yaxınlığında yerləşən fəallaşması gərginliyi yenidən artırdı. Bağdad bu Əbu Musa, Böyük və Kiçik Tobm adaları İranın fəallaşmanın İranın təhriki baş verdiyini bildirdi. nəzarətinə keçdi. Tərəflər arasında daha bir gərginlik Cavab olaraq Səddam Xomeynini tənqid edərək, 1978-ci ildə yarandı. Həmin vaxt İrandakı dini İranı Bağdadın daxili işlərinə kobud müdaxilədə dairələrin lideri, inqilabın gələcək rəhbəri Ayətullah ittiham etdi. Həmçinin o, İrandan şah zamanında Xomeyni şahın tələbilə İraqın Nəcəf şəhərindən ələ keçirdiyi üç ada üzərində hakimiyyətdən əl çıxarıldı. Şah hakimiyyəti onu İranın ictimai-siyasi çəkməsini və İranda yaşayan milli azlıqlarla, o sabitliyinə təhlükə olaraq görür, İraq hakimiyyətində cümlədən ərəblərlə yaxşı davranmağı tələb etdi. [3; 5 s. 175-184]. ələ keçirmək istiqamətində genişmiqyaslı hücuma Xomeyni də öz növbəsində bu ittihamları başladı. İraq düşünürdü ki, bu hücumlardan sonra cavabsız qoymadı. Çıxışlarının birində o, Səddam İran onun daxili işlərinə qarışmayacaq, Fars körfəzi Hüseyni Şah kimi özünün qeyri islami və qey- regionunda isə nisbi sakitlik yaranacaq. Həmçinin ri insani simasını göstərməkdə ittiham etdi. İran İraqla olan ərazi mübahisələrinə birdəfəlik Həmçinin o, bəyan etdi ki, Səddam müqəddəs son qoyacaq. İran ərazisində irəlilədikcə, Səddam Nəcəf elmi hövzəsinə qarşı hücuma keçmiş, düşünürdü ki, artıq öz hərbi məqsədlərinə nail olub. C.Karterin razılığını əldə etmək üçün məzlum Müharibəni dayandırıb, atəşkəs elan etmək olar. müsəlman xalqı ilə monqollar kimi qəddarcasına Lakin hadisələr Səddam Hüseynin planlaşdırdığı davranır. Səddam İslam alimləri ilə, ələlxüsus da kimi cərəyan etmədi. İran nəinki geri çəkilmədi, Ayətullah Məhəmməd Baqir Sədr ilə Rzaxan və əksinə, İraq qoşunlarının işğal edilmiş ərazilərdən Məhəmmədrza Pəhləvinin alimlərlə davrandığı geri çəkilməyəcəyi ana qədər müharibəni davam kimi edir. O bilməlidir ki, anti islami əməlləri ilə öz etdirəcəyini bildirdi. qəbrini və bəəs qeyri-qanuni və qeyri-insani qəbrini 1981-ci ildə müharibənin ən qızğın fazası Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal qazmışdır. başlandı. İran həmin ilin payızında İraqı geri otuz- 1979-cu ilin noyabr ayında Tehran Fars körfəzi duraraq, 1982-ci ilin mart ayından etibarən üstün- hövzəsində yerləşən ərəb ölkələrində yaşayan şiə lüyü aşikar şəkildə ələ aldı. Həmin ilin iyun ayında azlıqlarına hesablanmış radio təbliğatını gücləndirdi. isə İraq ordusu öz sərhədlərinə doğru sıxışdırıldı. Təbliğat əsasən ərəb ölkələrində mövcud rejimlərin İyul ayından etibarən isə döyüşlər İraqın cənub tənqidi üzərində qurulmuşdu. İslam Respublikası rayonlarına keçdi. bölgədə Tehrandakı rejiminə bənzər hakimiyyətin İranda İslam İnqilabının baş verməsi və qurulmasına çağırış edir, şiə əhalisini mövcud hakimiyyətə mənsub olan, Ayətullahların rəhbərlik iqtidara qarşı çıxmağa çağırırdı. İranın bu