GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975 GEOSTRATEGİYA 2020 №2 (56) BAKI-2020 1 Baş redaktor: Əli Həsənov Redaktor: İbrahim Əliyev Məsul katib: İsmayıl Qasımov Redaksiya heyəti: Prof.Dr. Александр Пухкал (Ukrayna) Prof.Dr. Arif Quliyev (Ukrayna) Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Prof.Dr. Aygün Attar (Türkiyə) Prof.Dr. Babaxan Şərifov (Özbəkistan) Prof.Dr. Cəfər Cəfərov (Azərbaycan) Prof.Dr. Durxan Kıdırıli (Qazaxıstan) Prof.Dr. Efim Pivovar (Rusiya) Prof.Dr. Elçin Əhmədov (Azərbaycan) Prof.Dr. Elman Nəsirov (Azərbaycan) Prof.Dr. Ədalət Muradov (Azərbaycan) Prof.Dr. Əli Həsənov (Azərbaycan) Prof.Dr. Heydərbəy Bababekov (Özbəkistan) Prof.Dr. Hikmət Məmmədov (Azərbaycan) Prof.Dr. Xəqani Məmmədov (Azərbaycan) Prof.Dr. İsa Həbibbəyli (Azərbaycan) Prof.Dr. Kemal Çiçek (Türkiyə) Prof.Dr. Quram Marxuliya (Gürcüstan) Prof.Dr. Musa Qasımlı (Azərbaycan) Prof.Dr. Sergey Pirojkov (Ukrayna) Prof.Dr. Səlahəddin Xəlilov (Azərbaycan) Prof.Dr. Ziyad Səmədzadə (Azərbaycan) Dos.Dr. Akkan Suver (Türkiyə) Dos.Dr. Aleksandr Quşşin (Rusiya) Dos.Dr. Ərəstun Mehdiyev (Azərbaycan) Dos.Dr. Firdovsiyyə Əhmədova (Azərbaycan) Dos.Dr. İbrahim Əliyev (Azərbaycan) Dos.Dr. Mübariz Qurbanlı (Azərbaycan) Dos.Dr. Oleq Kuznetsov (Rusiya) “GEOSTRATEGİYA” jurnalı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən Azərbaycan Respublikasının dissertasiyaların Tarix, Antropologiya, Siyasi elmlər, Fəlsəfə, Sosiologiya və İqtisadi elmlər üzrə əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən dövri elmi nəşrlərin siyahısına salınmışdır. İctimai-siyasi, elmi-nəzəri jurnal ildə altı dəfə nəşr olunur. Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 2 GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975 GEOSTRATEGY 2020 №2 (56) BAKU-2020 3 Editor-in-Chief: Ali Hasanov Editor: Ibrahim Aliyev Executive Secretary: Ismayil Gasimov Editorial Board: Prof. Dr. Alexandr Pukhkal (Ukraine) Prof. Dr. Arif Guliyev (Ukraine) Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Prof. Dr. Aygun Attar (Turkey) Prof. Dr. Babakhan Sharifov (Uzbekistan) Prof. Dr. Jafar Jafarov (Azerbaijan) Prof. Dr. Durkhan Kidirili (Kazakhstan) Prof. Dr. Efim Pivovar (Russia) Prof. Dr. Elchin Ahmadov (Azerbaijan) Prof. Dr. Elman Nasirov (Azerbaijan) Prof. Dr. Adalat Muradov (Azerbaijan) Prof. Dr. Ali Hasanov (Azerbaijan) Prof. Dr. Haydarbay Bababekov (Uzbekistan) Prof. Dr. Hikmat Mammadov (Azerbaijan) Prof. Dr. Khagani Mammadov (Azerbaijan) Prof. Dr. Isa Habibbayli (Azerbaijan) Prof. Dr. Kemal Chichek (Turkey) Prof. Dr. Guram Markhulia (Georgia) Prof. Dr. Musa Gasimli (Azerbaijan) Prof. Dr. Sergei Pirozhkov (Ukraine) Prof. Dr. Salahaddin Khalilov (Azerbaijan) Prof. Dr. Ziyad Samadzadah (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Akkan Suver (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Alexandr Gushshin (Russia) Assoc. Prof. Dr. Arastun Mehdiyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Firdovsiyya Ahmadova (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Ibrahim Aliyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Mubariz Gurbanli (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Oleg Kuznetsov (Russia) “GEOSTRATEGY” journal is included in the list of periodicals recommended by the Supreme Attestation Commission under the President of the Republic of Azerbaijan to publish the main results of the dissertations of the Republic of Azerbaijan on History, Anthropology, Political Science, Philosophy, Sociology and Economic Sciences. The socio-political, scientific-theoretical journal is published six times a year. Mart - Aprel 2020 № 02 (56) 4 GEOSTRATEGİYA UOT 327 341, 24 Siyasi elmlər XƏYYAM İSMAYILZADƏ Bakı Dövlət Universiteti, MÜASİR BEYNƏLXALQ Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent əvəzi MÜNASİBƏTLƏRDƏ LİBERALİZMİN XARAKTERİK E-mail: [email protected] ƏLAMƏTLƏRİ Liberalizm əsasən məntiq və praktik cəhətdən tərəfindən idarə edildiyini qəbul edir. Azadlıq bir-birinə bağlı dörd prinsipdən- fərdiyyətçilik, həqiqətə gedən bütün yolların açarı, ağıl isə azadlıq, təbii nizam-kortəbii nizam və məhdud- azadlığın mahiyyətidir. Beləlikə, liberalizmə görə liberal dövlətdən ibarətdir ki, onlar da bir sıra ortaq insan ağlını təsir altda qoyan hər şey istibdaddır. və ümumi cəhətlərə malikdirlər. Dövlətin məqsədi isə insan azadlığını təmin Renesans dövründə kilsənin kütləvilik etməkdir və ancaq bunu təmin etdiyi müddətcə meyllərinə cavab olaraq yaradılmış fərdiyyətçilik qəbul edilə bilər. prinsipi - fərdin hüququnu cəmiyyətin hüququndan Təbii nizam - yazılı qanunların müdaxilə üstün hesab olunmasıdır. Liberalizm fərdin siyasi etməməli olduğu ümumi qanunlar sistemidir. azadlığını müdafiə edir və onu hər şeydən üstün Bu insanların harmoniya içində öz azadlıqlarını görür. Fərd əsasdır, o cəmiyyətin bütün sinif və yaşamasıdır və dövlətin əsas vəzifəsi bu mühiti qurumlarından irəlidədir. Liberalizmə görə fərdin qorumaqdır. Təbii nizam özü isə daim inkişafdadır. maraqları cəmiyyətin maraqlarından öndə gəlir Liberalizmin yaradıcısı hesab olunan Con Lok- və yalnız fərd xöşbəxt olduğu halda cəmiyyətin kun təbii nizam haqqında nəzəriyyəsində kortəbii xöşbəxtliyindən söhbət gedə bilər. nizam və bazar iqtisadiyyatı haqqında təməl fikirlər Bir sözlə fərd hər hansı cəmiyyətin, toplumun, öz əksini tapmışdır. O hesab edirdi ki, dövlət və qurumun məqsədlərinin həyata keçirilməsi üçün fərd heç bir halda digər fərdin şəxsi sahəsinə, vasitə ola bilməz. Fərd özü məqsəddir, vasitə yox. həyatına müdaxilə etməyə ixtiyarı yoxdur. Liberalizm “cəmiyyətin yaxşılığı”, “toplumun Kortəbii nizam - müxtəlif, hətta bir birinə zidd mənfəəti” kimi fikirləri rədd edir, çünki fərdi toplu- məqsədlərin ümumi mənfəət üçün uzlaşdırılmasıdır. mun mənfəəti üçün istifadə onu vasitə kimi görmək İqtisadi azadlığın olmadığı yerdə isə azadlıqdan söz anlamına gəlir. belə gedə bilməz. Bazar iqtisadiyyatının yaratdığı Azadlıq - liberalizmin ən əsas, təməl prinsipi rəqabət işçiyə istədiyi yerdə işləməyə, sahibkara olub dözümlülük, tolerantlıq, şəxsi həyat kimi məhsulunu istədiyi yerdə satmağa imkan verir. dəyərlərin qaynağıdır. Fərd davranışlarına müdaxilə İnsanların bir-birindən qorxmadığı və heç nə edilmədiyi müddətdə azaddır və müdaxiləsiz sahə ummadığı şəraitdə isə azadlıq özünü tam formada nə qədər genişdirsə azadlığın sərhədləri də bir o göstərir. Hər kəs öz məqsədlərinə uyğun davranır, qədər əhatəlidir. lakin eyni zamanda digərlərinə də xidmət edir. Sosial və siyasi mənada azadlıq fərdin heç bir Bazar iqtisadiyyatının ən özəl cəhəti isə bu sistem təsir altında qalmadan istədiyini etməsidir. İnsan iştirakçılarının könüllü olmasıdır. Hər kəs istədiyi azadlığı fərdin azadlığının, fəaliyyətinin əsassız insanla öz mənfəətinə, çıxarına uyğun əməkdaşlıq olaraq məhdudlaşdırılmaması, inanc azadlığı fərdin edə bilər. istədiyi dini düşüncəyə sahib olması və heç bir Liberal– sərhədli dövlət fərdiyyətçidir. dini görüşə məcbur edilməməsi, sərbəst düşüncə Onun dayağı, məqsədi fərddir. Fərd dövlət və fikirlərini sərbəst ifadə etmə və yayma azadlığıdır. cəmiyyətdən irəlidədir. Liberalizm insanın sadəcə ağıl və həqiqət Azadlıq və təbii haqlar fərdin doğuşdan sahib 5 olduğu hüquqlardır. Fərdin öz ağlı və iradəsi ilə öz ədəbiyyata daxil olmuşdur. Bu söz əvvəllər milli yolunu seçmək, öz dünyasını yaratmaq haqqı var olmayan siyasəti ifadə etmək məqsədi ilə pisləyici və burda liberal dövlətin əsas vəzifəsi fərdin kiçik - ittihamedici bir mənada ifadə edilmişdir. Maraqlı dünyasını müdaxilə etmədən qorumaqdır. şəkildə, daha sonrakı illərdə ispanlar “liberal” Liberalizm üçün ən ideal şərait azadlıq və könül- sifətini ingilis mənşəli siyasəti ifadə etmək məqsədi lü əməkdaşlıq fonunda azad müzakirə şəraitinin ilə istifadə etməyə başlamış və Lokçu Konstitusiyalı olmasıdır. Eləcə də hər kəsin çoxluğa boyun monarxiya və parlament sisteminin əsaslarını əymədən öz fikrini ifadə etmək azadlığı olmalıdır. müdafiə edən millət vəkillərini “liberales” olaraq Lakin fikir mübadiləsi zamanı yaranacaq fikir adlandırmışlar. Başqa bir fikrə görə, Adam Smit ayrılıqlarını həll etmək üçün qanunlar bəs etmir və “Xalqların Sərvətin”dəki “Liberal ixracat və idxa- hakimə ehtiyac duyulur. Burda hakim rolunu isə lat sistemi” ifadəsi ilə liberal qavramını ilk istifadə dövlət oynayır, deyə Freidman bildirir. edən yazıçı olmuşdur. Vaxt keçdikcə istifadəsi İnsanların təməl hüquqlarını təhlükə altına qoya- yayılan qavram, əsrin ortalarına və sonlarına doğru Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal caq iki səbəb mövcuddur. Onlardan biri digərinin siyasət lüğətinə yerləşərək, “laissez faire”, “lais- şəxsi həyatına müdaxilə edən, güc işlədən fərd, sez passer” (buraxın etsinlər, buraxın keçsinlər) digər daha təhlükəlisi isə qeyri məhdud dövlətdir. ifadəsinin yerini almış və fikir azadlığını, ifadə Beləliklə, qeyri məhdud qanunlarla bağlanmamış azadlığını və sərbəst ticarəti müdafiə edənlərin dövlət insan hüquqları üçün ən böyük təhlükədir. adlandırılmasında istifadə olunan etiket halına Liberalizmdə dövlətin məhdudlaşdırılması gəlmişdir. Ancaq daha sonra liberalizm bir qavram adətən hüquqi dövlət, qanun dövləti anlayışları olaraq getdikcə elastikləşmişdir. Gündəlik dildə, ilə göstərilir. Təbii hüquq dövlətdən öncə də liberalizm özündən bəhs etdirən, amma doğru bir mövcud idi və fərdlər arasında münasibət öz-özünə tərifi verilmədən üstəlik mənası və önəmi yetəri tənzimlənirdi. Ona görə bu münasibətləri qaydasına qədər vurğulanmadan istifadə olunan bir qavram salmaq üçün dövlətin güc işlətməsinə ehtiyac yox- xüsusiyyətini almışdır. Etimoloji olaraq, “liberal- dur. izm” və “liberty (azadlıq)” sözləri arasında əlaqə və Liberalizm nümayəndələrinin fikrinə görə birləşmə vardır. dövlətin, həmçinin iqtisadi sahəyə müdaxiləsi də Bütün bu və buna bənzər fikirlər əsas götürülərək yolverilməzdir. Dövlətin bazar iqtisadiyyatına aşağıdakı