Vechtkroniek 48 VECHT, LOENERSLOOT, NIGTEVECHT, NIEUWERSLUIS EN VREELAND EEN UITGAVE VAN DEHISTORISCHE KRING VAN LOENEN AANDE Vechtkroniek November 2017nr. 48 2 Vechtkroniek november 2017

De Historische Kring VAN SLAGER EN VELDWACHTERS VAN voor de kernen JAGERSBUSSEN EN PAARDENPOSTERIJEN Loenen aan de Vecht, Loenersloot, Nigtevecht, In acht artikelen trekt weer een groot deel van de geschie- Nieuwersluis en Vreeland denis van de voormalige gemeente Loenen aan u voorbij. in de gemeente Beginnend in de middeleeuwen, met het artikel van Anton Stichtse Vecht. Cruysheer over straff en en gevangenissen in Vreeland. In de 18de eeuw begint het verhaal van het huis Breehoff , de voor- VECHTKRONIEK malige slagerij in de Breedstraat in Vreeland. In opdracht van verschijnt twee maal de eigenaresse deed ondergetekende onderzoek naar dit pand, per jaar dat afgelopen jaar zo mooi verbouwd is. In de periode dat dit huis gebouwd werd, ontstond in Nieuwersluis een bijzondere REDACTIEADRES: vorm van sociale ondersteuning voor schuitenjagers in geval Vechtoever 1 van overlijden van ofwel de jager ofwel zijn vrouw. Wim van 3633 XP Vreeland Schaik vertelt er over. Ook schreef hij over een twist inzake de Tel. 0294-232695 paardenposterij, die zich rond 1830 afspeelde in Loenen en [email protected] Nieuwersluis. Van paardenposterij naar brievenposterij. Het verhaal dat Mieke Kennis schreef over de nieuw benoemde di- REDACTIE: recteur van het postkantoor in Loenen, Teljer, laat de ontwik- Prof. dr. S. Griff oen kelingen in de postbezorging zien. De verhalen geven alle een Drs. J.J.M.A.M. Jonker- mooi beeld van het leven in 19de-eeuws Loenen. Wilma de Duynstee W. Mooij Kruijter-Zandstra schreef op basis van archiefmateriaal, bij- Mr. drs. H.W.G. van Schaik een verzameld door Willem Mooij, over Lammert de Jong. Hij A. Smid was van 1920 tot aan 1947 veldwachter in Loenen. De oudere S. Verster MA Loenenaren onder u zullen hem nog herinneren! Datzelfde geldt voor Piet Kok, die zijn jeugd in Vreeland doorbracht SECRETARIAAT HKGL: en zijn werkende leven in Loenen. Een interview met hem Prof. dr. S. Griffi oen geeft een goed beeld van deze actieve Loenenaar, die in 2013 Rijksstraatweg 77 is overleden. Tot slot maakte Micha Cluysenaer een prachtig 3632 AA Loenen verhaal van haar lezing die zij hield bij de tentoonstelling van Tel. 0294-231201 de Bergse/Vreelandse kunstenaar Joop van Huisstede (1922- 2000) in de Grote Kerk in Vreeland. Als u deze gemist heeft , WEBSITE: geeft dit artikel u een mooi beeld van een veelzijdige kunste- www.hkloenen.nl naar. Volop variatie dus weer in dit nummer, met plezier voor u samengesteld door de redactie! BANKRELATIE: Namens de redactie, Juliette Jonker-Duynstee Rabo-Bank Loenen NL53RABO 0310654017 Joop van Huisstede - Micha Cluysenaer VORMGEVING: Spinhoven versus van Beusekom - Wim van Schaik/Willem Mooij Hans Stuart Een bus voor de jagers in Nieuwersluis - Wim van Schaik Lammert de Jong - Wilma de Kruijter-Zandstra DRUK: Huis Breehoff aan de Breedstraat - Juliette Jonker-Duynstee Foto omslag: Dunnebier Print BV A.J.Teljer eerste directeur Postkantoor - Mieke Kennis/Willem Mooij Slager Griffi oen met Nederhorst den Berg Uit het leven van Piet Kok - Piet Bakker/Arie de Reuver prijskoe die geslacht Galg, rad en kerkers - Anton Cruysheer gaat worden. ISSN: 1568-4164 Sinterklaas in Loenen Vechtkroniek november 2017 3

Joop van Huisstede (1922-2000) BEELDEND KUNSTENAAR TUSSEN ERFGOED EN KUNST Micha Cluysenaer

Kunstenaars maken de wereld een beetje sprake. Na de lagere school deed hij van mooier en alleen al daarom verdienen alles, timmeren, werken voor een huis- zij onze aandacht. Dat geldt ook voor schilder, hij was bijrijder, maar niets be- kunstenaars uit onze eigen omgeving. viel hem echt. Van zijn vader leerde hij het Reden genoeg voor een (hernieuwde) meubelvak en hij was een tijd bij hem in ontmoeting met de Bergs-Vreelandse dienst. Maar ook dat beviel hem toch niet. kunstenaar Joop van Huisstede, aan wie Wat hij wel wilde en waar hij geschikt voor eind september 2017 een tentoonstelling was, een kunstopleiding, was gewoonweg werd gewijd in de Sint Nicolaas Kerk in niet mogelijk vanwege de crisisjaren. Vreeland. Op een zeker moment kreeg zijn vader de Een aantal lezers is ongetwijfeld bekend opdracht van de Vreelandse kunstschilder Joop van Huisstede met werk van Joop van Huisstede, wellicht Henri van de Velde om een bureau te ma- aan het werk. zonder dat te weten. Zo is het beeldje van ken. Dat was een goede gelegenheid om Foto: Evert Boeve de drie schaatsers op de Vreelandse Flora- weg van zijn hand en is hij de maker van een aantal sfeervolle gevelstenen, waar- van je denkt dat ze daar al eeuwen zitten. Bijvoorbeeld op de hoek van de Klap- straat (het wapen van Vreeland) en op de Voorstraat (In de winkel-haak). En bij de ingang van sportpark De Heul wordt u welkom geheten door een kunstwerk van Joop: horizontale en verticale houten bal- ken met het opschrift De Heul. Het staat helaas op instorten. Wie was deze man en waaruit bestond zijn werk? In dit artikel probeer ik vier kanten van Joop van Huis- stede te belichten: Joop als leerling, als res- taurator, kunstenaar en leraar.

Joop van Huisstede: de leerling Joop was een echte autodidact hoewel hij les heeft gehad van goede en ook bekende leraren. Hij werd geboren in 1922 in Ne- derhorst den Berg. Zijn vader was schrijn- werker van beroep, meubelmaker. De lagere school verliep moeizaam, tekenen uitgezonderd, want dat deed hij goed en met plezier. Van doorleren was dus geen 4 Vechtkroniek november 2017

Joop van Huisstede op klapstoel, misericordia, in de Oude Kerk in Amsterdam. Foto: Annelies Weijschede. te vragen of Joop misschien les van hem cursus was geen geld. Maar waarschijnlijk kon krijgen. De schilder ging akkoord. had hij het op een dagopleiding niet lang Het was 1943. Van de Velde (1896-1969) uitgehouden. Ditmaal was zijn leraar Cor was een knap vakman waar Joop veel van Hund, een beeldhouwer, schilder die in leerde. Maar na enige tijd stopte hij toch 1947 de prestigieuze Prix de Rome won met de lessen; het ging hem niet alleen om met een voorstelling van de geboorte van goed vakmanschap. Direct na de oorlog Venus. Tijdens deze lessen kwam Joop tot bezocht Joop 1,5 jaar de in 1881 opgerichte de ontdekking dat hij klei boetseerde door Rijksnormaalschool voor Teekenonderwij- de klei er af te halen in plaats van die er op zers in Amsterdam. Joop kreeg hier les van aan te brengen. Alsof hij beeldhouwde dus. Jan van Tongeren, Nederlands kunstschil- Hij stopte ermee. Joop liet zich omscholen der en leraar aan tal van instituten. Maar en volgde een cursus van vijft ien maan- ook dit was geen groot succes, want, als den om steenhouwer te worden. Nu kon Van Tongeren de klas binnenkwam, kroop hij zowel hakken in steen als in hout. Later Joop het raam uit. In deze tijd leerde hij volgde hij nog een cursus bronsgieten bij wél veel van zijn dagelijkse bezoeken aan de gebroeders Joosten in Soest. het Stedelijk Museum, dat niet ver van de Van Huisstede leerde vooral door dingen te Teekenschool lag verwijderd. Daar zag hij doen, door mee te lopen met vakmensen, moderne kunst en dát sprak hem aan. Na door ervaring op te doen, door de kunst 1,5 jaar wilde hij trouwen, maar dan moest af te kijken. Verbaal was Joop niet sterk, er wel een inkomen zijn. Tot nu toe had hij hij sprak slecht Nederlands, beschikte over niets echt grondig geleerd en van de kunst een eenvoudige vocabulaire, was dyslec- kon hij niet leven. Nu wierp hij zich op het tisch en had dyscalculie; het rekenwerk liet houtsnijden, dat hij geheel in de praktijk hij graag over aan de timmerman waar hij heeft geleerd. Het was een taaie worsteling toen werkte. om de techniek onder de knie te krijgen. Later volgde hij nog 1,5 jaar de avondaca- Joop van Huisstede: de restaurator demie op de Rijksacademie voor Beelden- Van Huisstede was restaurator en kunste- de Kunsten in Amsterdam; voor de dag- naar. Het een maakte het ander mogelijk. Vechtkroniek november 2017 5

Zijn eerste echte opdracht kreeg hij in Bijtelaar net de kerk binnen vanuit haar 1951. De Grote Kerk in Loenen was in aanpalende woning, gekleed in mantel- juni 1945 getroff en door een grote brand, pak en dophoedje, de tas in de hand. Van ontstaan tijdens dak werkzaamheden. Huisstede heeft ook zichzelf afgebeeld, Schade en ravage waren enorm. De kerk met een houten hamer, terwijl hij bezig is moest gerestaureerd. Joop wist dat. Met met hakken. Restauratiewerk is erg tijd- een zelfgemaakt beeldje begaf hij zich rovend. Met één kruisbloem in het gewelf naar de kerk waar hij prompt werd aange- was Joop 1 tot 1,5 week bezig. nomen. Twee jaar lang boog hij zich over het houtsnijwerk. Dat was leerzaam. Nu Joop was goed in zijn werk. In de Heilige wist hij dat hij het kon. Maria Hemelvaartkerk in Nederhorst den Berg heeft hij eens twee kruiswegstaties zo In 1955 trad Joop in dienst van Monu- knap opnieuw geschilderd, dat het voor mentenzorg. Het zou een 25-jarig dienst- iemand die het niet weet niet eens opvalt verband worden. Hij werkte lang in de welke dat zijn, aldus Gerard Baar in Weri- Maria met kind. Oude Kerk in Amsterdam. Vanaf 1955 non, nr.89. Vriend en fotograaf Evert Boe- Foto: vond daar een enorm restauratieproject ve stelt, dat Joop een echte ambachtsman Annelies Weijschede. plaats. Aan het oudste gebouw van de stad, ingewijd in 1306, had iedere eeuw iets toegevoegd. Joop van Huisstede werkte hier zowel in hout als in steen. In het hoge koor sneed hij onder meer vijf consoles in twee koorbanken met opklapbare zit- tingen. Ze boden ooit plaats aan het koor dat daar zes keer per etmaal weerklonk tijdens de Metten, de Terts, de Sext, de Noon, de Vespers en de Completen. In opgeklapte toestand vertonen de 36 mi- sericordiae – Latijn voor barmhartigheid - prachtig en vaak geestig snijwerk. Ze boden de koorleden na het lange staan even rust, vandaar die bijnaam. Tijdens de restauratie kreeg Joop de vrijheid een per- soonlijk stempel op zijn werk te drukken. Dat vond hij prettig. Een voorbeeld.

De Oude Kerk heeft veel te danken aan onderzoekster, archivaris en auteur me- vrouw B.M. Bijtelaar (1898-1978), die let- terlijk haar hele leven aan de geschiedenis van de Oude Kerk wijdde. Zij deed onder meer onderzoek naar de meer dan 2000 grafzerken en ontdekte de plek van het graf van Saskia Uylenburg, de echtgenote van Rembrandt. Mevrouw Bijtelaar leefde nog toen Joop daar werkzaam was. Hij heeft haar geëerd met een afb eelding op een misericordia: daarop stapt mevrouw 6 Vechtkroniek november 2017

Vroegere woonhuis van was in zijn restauraties. Als Boeve in Am- nu De Goede Verwachting heet. Indertijd Joop, met beeld in de sterdam was, liep hij steevast even langs heette het De Pannenkeet. Het waren tuin, Nigtevechtseweg de Oude Kerk om Joop en de andere am- oorspronkelijk arbeiderswoningen van Vreeland. bachtsmannen daar bezig te zien. Ze de- de (dak)pannenfabriek die daar vroeger Foto: John van Alten den hun werk precies zoals hun voorgan- stond. Joop bouwde hier zelf zijn atelier. gers in de Middeleeuwen. Het hakken van Eindelijk had hij de ruimte. In 1964 werd een kuise madonna, daar midden in de zo Joop lid van de Kunstkring Hilversum en afl eidende rosse buurt, moet voor Joop de Beroepsvereniging Beeldende Kunste- geen sinecure zijn geweest, aldus Boeve. naars. In de loop der jaren verdween het restau- Joop van Huisstede was bij talloze res- ratiewerk op de achtergrond. Moest zijn tauraties betrokken. Ik noem er enkele: beeldhouw- en schilderwerk eerst jaren- de Nieuwe Kerk en het Centraal Station lang vooral ’s avonds, ’s nachts en in zijn in Amsterdam, Slot Drakensteyn (waar vrije tijd plaats vinden, immers naast een hij de knop van een eikenhouten trap 40-urige werkweek, vanaf 1974 kreeg hij maakte), de buitenplaats Rupelmonde in meer ruimte om zich te wijden aan de Nieuwersluis (waar hij werkte aan de ba- kunst. Joop had zich altijd kunstenaar ge- lustrade) en het Oost Indisch Huis in Am- voeld. Dat was wat hij werkelijk wilde zijn sterdam. en ook was. In 1974, op 52-jarige leeft ijd, werd hij toe- Joop van Huisstede: de kunstenaar gelaten tot de BKR, de Beeldende Kunste- In 1960 verhuisde Joop met vrouw en naars Regeling. Die bestond van 1956 tot kinderen van Nederhorst den Berg naar 1987. Kunstenaars kregen een inkomen Vreeland. Daar kwam het gezin, uiteinde- in ruil voor diensten of kunstwerken. Het lijk met zes kinderen, te wonen op de Nig- doel was de maatschappelijke zelfstandig- tevechtseweg, in een deel van het huis dat heid van een kunstenaar te garanderen. Vechtkroniek november 2017 7

De uitvoering van de BKR lag in handen Weesp, de laatste in 1994 in Baambrugge. van de gemeentes. Om in aanmerking te De natuur was een grote inspiratiebron. komen moest een kunstenaar aan allerlei Hij wist daar ook veel van. Hij hield van eisen voldoen. Joop werd toegelaten, maar de abstracte bronzen en marmeren sculp- grote erkenning bleef uit. De BKR nam turen met organische en natuurlijke vor- veel administratie met zich mee en daar men van Henry Moore. hield hij niet van. De Gemeente Stichtse Het kostte Joop moeite afstand te doen Vecht bezit dankzij de oude BKR regeling van een kunstwerk. Daar zat zoveel van zeven kunstwerken van Joop van Huis- hemzelf in. Evert Boeve zegt daar in We- stede. Binnenkort krijgt het gemeentehuis rinon iets over. Rond 1957 had Joop een een Van Huisstede kamer. Zo is het plan. eikenhouten beeld gemaakt, een monnik Dat betekent erkenning. Alsnog. en dat had hij verkocht, hij zou het dus voor altijd moeten missen. Schoorvoe- Net als veel 20ste-eeuwse kunstenaars tend kwam hij bij de fotograaf met de ontwikkelde zijn werk zich van fi gura- vraag wat het kostte om een foto van zijn tief naar abstract. In een interview met schepping te maken. Boeve begreep direct de Vechtstroom in november 1975 zei hij dat hij geen geld had, “dus wat doe je?” Het daarover: “Met steeds minder lijnen en was het begin van een levenslange vriend- kleur probeer je steeds meer tot uiting te schap. brengen. Het fi guratieve in mijn beelden is geen opzet, het ontstaat terwijl ik bezig Joop van Huisstede: de leraar ben.” Joop bewandelde zijn eigen weg: “In Wie herinnert zich niet een inspirerende de kunst heb je vaak ook modegrillen, leraar, die op enig moment in het leven maar daar trek ik mij niets van aan.” Joop het vuur voor een vak of vaardigheid zocht steeds naar nieuwe wegen en ma- heeft ontstoken? Die blijft ons altijd bij. Schilderij van Joop: terialen. Hij werkte met hout: iepenhout, Joop vervulde ook, met veel geduld, die Blauw-groene eikenhout, teakhout, brons, kunststof, rol van inspirator, begeleider, leraar. Zo compositie, jaartal olieverf, pastel, aquarel en steen: albast, heeft hij individuele leerlingen als Wim onbekend. speksteen, hardsteen en marmer. Met zijn schilderwerk was hij meer zoekend dan met zijn beeldhouwwerk.

Joop hield van klassieke muziek, had ook wel piano willen spelen. Volgens hem la- gen schilderen en muziek dicht bij elkaar. Vooral tussen abstracte kunst en muziek bestaat er een overeenkomst. Ook een muziekstuk vertelt meestal niet een be- paald verhaal, maar roept gevoelens op door klanken, tonen, ritmes. Op dezelfde manier kan een abstract schilderij iemand aanspreken door een compositie van lij- nen, vormen, materialen en kleuren. Zijn introverte natuur had niet veel op met exposeren. Toch heeft Joop, meestal op verzoek van vrienden, tal van exposi- ties gehad van zowel sculpturen als schil- derijen. De eerste vond plaats in 1956 in 8 Vechtkroniek november 2017

Overzichtsfoto van van Leeuwen en Evert Boeve geïnspireerd. gonnen steevast met het maken van een de tentoonstelling Toen Joop nog op de Hinderdam woonde, speculaasplank. Na twaalf jaar nam het in de Grote Kerk kwam Boeve iedere zondag bij hem hak- bestuur ‘node’ afscheid van hem. Bij zijn te Vreeland. ken. Van zijn schilderwerk moest Boeve vertrek ontving hij een multomap vol Foto: Maxim Scholten. niet veel hebben, van zijn beeldhouwwerk mooie bijdragen van dankbare leerlingen des te meer. Daar in het atelier zegt Boeve van de cursus beeldhouwen en houtsnij- “ontdekte ik wat beeldhouwen inhield.” den. Enkele citaten: “Jij hebt iets groots gedaan”, “Je hebt mij iets onschatbaars Joop deelde zijn kennis en kunde graag gegeven”, “Je was een goede en fi jne leer- met anderen. Lang was hij als docent ver- meester.” Na zijn vertrek ging de groep ge- bonden aan het Cursusproject Loenen. woon door met hakken en ook Joop zelf Om de basiskennis en vaardigheden on- bleef nog een tijd komen. Zelfs nu bestaat der de knie te krijgen, moest de cursus, de ‘houtclub’ nog altijd. Iedere donder- zo vond hij, minstens drie jaar achter- dagavond kunt u ze horen hakken in het een worden aangeboden. Leerlingen be- dorpshuis in Vreeland.

BRONNEN: http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/ ARTI, leerlingenboek kunstbeschouwing en kunstgeschiedenis, Am- Bijtelaar. sterdam 1993 Janse, H., De Oude Kerk te Amsterdam: bouwgeschiedenis en res- Baar, G., in: Werinon november 2015. tauratie, Zwolle 2004. Boeve, E., Een Bergse kunstenaar, in: Werinon, nov. 2015. Vechtstroom, 5 november 1975. Familiearchief Van Huisstede. Interview met Sophia van Huisstede. Vechtkroniek november 2017 9 Spinhoven versus Van Beusekom EEN LOENENSE RECHTSZAAK IN 1831

Wim van Schaik

Op 18 juli 1831 huurde de 43-jarige rente- sekom en zette na zijn overlijden in 1827 nier Johannes Hendricus van der Meulen diens logement, annex stalhouderij (tegen- bij weduwe Van Zelm, kasteleinse annex woordig Het Raadhuis van Kronenburg) stalhoudster in Driebergen een rijtuig om in Loenen voort. Kennelijk was zij een van hem naar zijn woonplaats Amsterdam te de ondernemers die zich niet neerlegden brengen. De voortzetting van de reis -na- bij het monopolie van de Paardenposterij. dat er een stop was gemaakt bij de stal- Op 18 juli 1831 was door een van haar per- houderij van de weduwe Van Beusekom in soneelsleden een reiziger in een met twee Loenen- leidde tot een uitvoerige rechts- van haar paarden bespannen wagen van zaak voor het Loenense vredegerecht. Loenen naar Amsterdam gebracht. Deze aff aire zou tot vier zittingen van het Loe- De Paardenposterij nense vredegerecht leiden. De Paardenposterij werd in 1809 opgericht als een nieuwe vorm van openbaar perso- Het proces nenvervoer. Deze staatsinstelling speelde Eerste zitting in de jaren 1820-1840 een belangrijke rol Spinhoven had er kennelijk lucht van ge- bij het vervoer over de weg van koeriers kregen dat zijn rechten aangetast werden en en passagiers.1 Belangrijke schakels daarin liet dat niet op zich zitten. Hij dagvaardde waren de postmeesters. Dat was een be- de weduwe Van Beusekom om op 12 au- perkt aantal stalhouders die het alleenrecht gustus voor het vredegerecht te verschijnen. hadden op het vervoer tussen de verschil- Wellicht was zij overvallen door deze ont- lende posten. Dat alleenrecht betekende wikkeling en zij vroeg uitstel aan. Op 31 au- dat andere ondernemers die openbaar gustus, de dag dat de zaak zou voorkomen, personenvervoer verzorgden verplicht wa- verscheen ze echter niet. De dienstdoende ren gebruik te maken van paarden van de rechter was van mening dat Van Beuse- postmeester. Zo niet, dan moest hij er toch kom door niet te verschijnen toegaf aan de voor betalen. Hij betaalde dan dus voor eis van Spinhoven.4 Zijn eis, zes gulden en paarden die hij niet gebruikte. Dat leidde twintig cent, werd toegewezen. Bovendien uiteraard bij die andere ondernemers tot moest ze f 2,83 gerechtskosten betalen. onvrede en zij probeerden die verplichting te ontduiken. Voor het Loenense vredege- Tweede zitting recht speelde in het jaar 1831 zo’n zaak.2 Daar was zij het niet eens, de zaak werd De partijen in dit proces waren Cornelis voortgezet op 23 september. Weduwe Van Spinhoven en Jansje Maarschalkerwaard.3 Beusekom betoogde dat zij op 31 augustus Cornelis Spinhoven was uitbater van het niet was verschenen omdat ze dat zo met logement in Nieuwersluis (tegenwoordig Spinhoven had afgesproken.5 Volgens haar de Kampioen), waarbij ook een stalhoude- zouden ze afwachten totdat de regering de rij hoorde, daarbij was hij postmeester bij Paardenposterij nader had geregeld. Dat de Paardenposterij. Jansje Maarschalker- kon zij niet bewijzen en Spinhoven ont- waard was de weduwe van Evert van Beu- kende dat er zo’n afspraak was gemaakt. 10 Vechtkroniek november 2017

Toch had ze succes. De uitspraak van de sterdam te brengen. In Loenen werd de rechter op 31 augustus, dat zij door niet koetsier van Van Zelm vervangen door een te verschijnen, de juistheid van de eis had koetsier van Van Beusekom, wat er met toegegeven was te kort door de bocht. de paarden gebeurd was wist hij niet. Wel Spinhoven moest bewijzen dat de ge- was hem door de zwager van Van Zelm ge- wraakte rit inderdaad had plaatsgevonden. vraagd of hij bezwaar had tegen overdracht Op 21 oktober zou het gezelschap elkaar van de vracht in Loenen. Vervolgens kwam weer voor het gerecht treff en. weduwe Van Zelm aan het woord. Zij had Van der Meulen in een met twee paarden Derde zitting bespannen calèche op pad gestuurd met Het werd 26 oktober voor het zover was, Cornelis van de Brink als koetsier. Het maar ook deze zitting leverde geen oplos- plan was om in Loenen de paarden te ver- sing op doordat de door Spinhoven opge- wisselen, maar of dat gebeurd was wist zij roepen getuigen niet waren komen opda- niet, aangezien haar zwager de stalhouderij gen. Weduwe Van Beusekom zag haar kans runde. De verklaring van de koetsier moest en concludeerde dat zijn eis dus moest dus uitsluitsel geven. Die was duidelijk. Bij worden ontzegd. De rechter was het niet aankomst in Loenen bleken er twee paar- met haar eens: de getuigen dienden alsnog den van Van Beusekom klaar te staan om te verschijnen. Het volgende treff en vond de reis naar Amsterdam voort te zetten. plaats op 3 november. Hij was toen met zijn paarden teruggegaan naar Driebergen. Jansje van Beusekom had Vierde zitting dus twee paarden ingezet, buiten paarden- Nu was het hele gezelschap aanwezig: be- postmeester Cornelis Spinhoven om. De halve Cornelis Spinhoven en Jansje van rechter constateerde dat Spinhoven in zijn Beusekom ook de Amsterdammer Johan- recht stond en dat Van Beusekom de ge- nes Hendricus van der Meulen en Geertje eiste schadevergoeding moest betalen. Plus van Zelm uit Driebergen. Zij had als extra de kosten van de rechtszaak, die inmiddels getuige Cornelis van de Brink, de koetsier waren opgelopen tot f 32,84. Dat was een op de bewuste reis, meegebracht. Van der fors bedrag, het weekloon van een volwas- Meulen bevestigde dat hij in Driebergen sen arbeider bedroeg in deze tijd ongeveer een rijtuig had gehuurd om hem naar Am- vijf gulden.

Het Raadhuis van Kronenburg, waar in 1831 de stalhouderij van weduwe van Beusekom gevestigd was. Rechts staat een koets voor het gebouw. Foto uit 1904. Vechtkroniek november 2017 11

De Kampioen, waar in 1831 de stalhouderij van Spinhoven was. Rechts is de openslaande staldeur zichtbaar. Foto uit 1912. (Coll. W. Mooij)

Hoe het verder ging huurd, werd het in 1920 door een van haar Cornelis Spinhoven bleef tot zijn overlij- achterkleinzoons verkocht. Jansje overleed den op 72-jarige leeft ijd postmeester van in 1852 op tachtigjarige leeft ijd. De fami- de paardenposterij. Hij overleed in 1844 en lie Van Beusekom speelde gedurende de heeft de aanleg van de spoorlijn Amster- negentiende eeuw een belangrijke rol in dam-Utrecht en het begin van de terug- de gemeente Loenen. Jansjes zoon Ernst loop van het wegvervoer dus nog net mee- werd notaris en griffi er bij het gerecht, zijn gemaakt. Het logement en de stalhouderij zoon Evert volgde hem op als notaris en waren toen inmiddels overgenomen door was daarnaast wethouder. Ook Ernst, een zijn schoonzoon Gerrit van Caspel. andere zoon van Ernst, was wethouder en Jansje van Beusekom zette het logement ook gemeentesecretaris. Ook diens zoon annex stalhouderij nog enkele jaren voort. Ernst was wethouder, maar dan zitten we Nadat het vanaf ongeveer 1835 was ver- al in de twintigste eeuw.6

BRONNEN: ‘Jan van Veeren (1777-1856), vrederechter in Loenen’, Vechtkroniek H. van der Burg, ‘De Utrechtse paardenposterij’, in: Maandblad Oud 28, april 2008. Utrecht,10 (1935), 81-85 3 Offi cieel was het Jannigje, maar de rechterlijke verslagen spreken Het Utrechts Archief, Archief Vredegerecht en Rechtbank van Enkele Politie over Jansje, dat was waarschijnlijk de naam die in het dagelijks leven kanton Loenen, nr. 7, vonnissen 1813-1838, nrs. 25, 47, 53a en 56 gebruikt werd. E. Munnig Schmidt en A.J.A.M. Lisman, Plaatsen aan de Vecht en de 4 De ambt van rechter in het vredegerecht was een bijbaan voor Angstel, gewijzigde en aangevulde uitgave, Alphen aan den Rijn 1985 een aantal dorpsnotabelen. Vrederechter was Jan van Veeren, ook gemeentesecretaris en directeur van een verzekeringsmaatschappij, NOTEN: hij had twee plaatsvervangers, die overigens bijna nooit hoefden 1 In de jaren -1840 liep de paardenposterij tengevolge van de opkomst op te treden. De ene was Hendrik Edema, de plaatsvervanger die in van de spoorwegen snel terug en werd in 1854 opgeheven. de zitting van 31 augustus dienst deed, hij was schildersbaas en wet- 2 In 1811 werd het vredegerecht door Napoleon opgericht als organi- houder. De andere was Jan Volkmaars, een land- en huiseigenaar die satie die in de plaats kwam van de rechtspraak door schout en sche- tevens wethouder was en na het overlijden van Johannes Sanderson penen. Het vredegerecht was de voorloper van de kantongerechten, in 1846, gedurende een aantal jaren burgemeester. die er in 1838 voor in de plaats kwamen. In 1831 had het gerecht 5 Voor deze zitting hadden beide partijen een vertegenwoordiger geen eigen onderkomen in Loenen. De zittingen vonden plaats in ingehuurd. Dat was, wat Van Beusekom betreft, op de volgende een gehuurde kamer in het huis van gemeentebode Hendrik Goudt, zittingen ook het geval, Spinhoven deed daar zelf het woord. thans Dorpsstraat 96, of bij de rechter thuis. Zie ook Wim van Schaik, 6 Munnig Schmidt en Lisman 1985, 144. 12 Vechtkroniek november 2017 Een bus voor de jagers IN NIEUWERSLUIS Willem Mooij en Wim van Schaik

De opkomst van de trekschuit wordt als uit de schout en een aantal schepenen. Op een van de pijlers voor de opkomst van 31 augustus 1758 verschenen voor schout het Hollandse kapitalisme beschouwd. De en schepenen van Loenen-Nieuwersluis de economische positie van de betrokkenen volgende personen: Gillis de Ru, Jacob de bij dit vervoer verschilde sterk, met name Bruijn, Cornelis Toppers, Daniël de Ru, Jan die van de jagers was niet best. Dat leidde van Harlinge en Hendrick van der Woert, De trekschuit in de in Nieuwersluis tot een vorm van samen- jagers van de Nieuwersluis.1 Alvorens na- Angstel, ter hoogte werking. der in te gaan op de zaak waarvoor deze van Postwijck, op weg mannen bij het gerechtsbestuur kwamen, naar Amsterdam. Schuiten, schippers en jagers eerst iets over hun werkzaamheden. Links het jaagpaard Veel zaken die tegenwoordig in een nota- met de jager. Schilderij riële akte worden vastgelegd verliepen tot Het verkeer tussen de vanouds belangrijke eigendom van de het begin van de negentiende eeuw via het stad Utrecht en de opkomende stad Am- Gereformeerde Kerk gemeentebestuur. Dat gemeente-, of ge- sterdam nam vanaf het eind van de Mid- Postwijck. rechtsbestuur zoals dat toen heette, bestond deleeuwen sterk toe. Aangezien de landwe- Vechtkroniek november 2017 13

De handtekeningen van de deelnemende schuitenjagers onder de akte van 31 augustus 1758. (RHC Vecht en Venen) gen die er waren meestal slecht begaanbaar waren gebruikt, sterk toe. Om de trek- of waren, vond dat verkeer nagenoeg geheel jaagpaarden onbelemmerde doorgang te over water plaats. Door de opkomst van de verlenen werden jaagpaden aangelegd. trekschuit nam de capaciteit van het ver- Op de route Utrecht-Amsterdam ging het voer, waar voorheen roei- en zeilschepen om twee routes. In 1626-1628 werd een 14 Vechtkroniek november 2017

jaagpad van Breukelen, langs de Nieuwe schippers die lid waren van schippersgil- Wetering, de Angstel en de Holendrecht, den in die steden. Hun aantal werd door naar De Voetangel aangelegd, waar het het stadsbestuur beperkt gehouden, waar- bij Ouderkerk aan de Amstel uitkwam. door ze een behoorlijk inkomen verdien- Daarnaast kwam er in de jaren 1628-1630 den. Zij voeren volgens een vaste dienst- een pad langs de Vecht van Nieuwersluis regeling en de bedrijfsvoering werd tot in naar Hinderdam, dat aansluiting gaf op de detail door het stadsbestuur voorgeschre- Weespertrekvaart naar Amsterdam. On- ven. Daarnaast waren in de meeste dorpen derweg werden in Nieuwersluis de paar- langs de Vecht een of enkele veer- of beurt- den gewisseld. Vanaf Utrecht mocht men schippers actief, die door de ambachtsheer tot Nieuwersluis jagen; daar was men ver- werden benoemd en volgens door hem plicht jagers van Nieuwersluis te nemen. vastgestelde reglementen werkten.3 Be- Dat deze verbinding een succes was blijkt halve de schipper, die aan het roer van de uit de verklaring van de tolgaarder in 1665 schuit stond, was er een knecht aan boord. dat in dat jaar 55.000 passagiers van Utrecht Hij stond aan de voorkant bij de mast en naar Amsterdam reisden. Aannemend dat het was zijn taak ervoor te zorgen dat de Zicht op Nieuwersluis het verkeer in de tegenoverstelde richting lijn naar het jaagpaard niet door obstakels, met rechts een net zo intensief was en dat de tolgaarder, zoals andere schepen, werd gehinderd.4 trekschuit. Het paard die de tol voor een vast bedrag pachtte, er is hier uitgespannen, geen belang bij had een te hoog aantal te Ook de knechten kenden een vorm van de boot wordt met melden, komen we op een zeer fors aantal.2 organisatie, die hen mogelijkheden gaf met de hand de Nieuwe Dit nog afgezien van het vrachtvervoer. het stadsbestuur te onderhandelen over het Wetering in getrokken. aantal personen dat benoemd werd. Door Litho door PJ. Lutgers, Het grootste deel van het vervoer werd ver- dat te beperken kon het inkomen op peil circa 1740. zorgd door de Utrechtse en Amsterdamse gehouden worden.5 Dat was niet het geval Vechtkroniek november 2017 15 voor de jagers. Dat waren de mensen die slag enigszins op te vangen vormden de op het paard dat de schuit trok zaten of het jagers in Nieuwersluis een fonds, bus of aan de hand meevoerden. Behalve dat zij er beurs genaamd, waaruit in deze gevallen voor moesten zorgen dat de jaaglijn strak een uitkering gedaan kon worden. bleef staan, was het ook hun taak door op een hoorn te blazen aan te geven dat het Het geld werd bij elkaar gebracht door- schip in aantocht was. Zij hadden geen vast dat iedere jager voor iedere aangenomen dienstverband maar werden per keer, bij vracht (zo werd dat genoemd) een stuiver toerbeurt, ingehuurd. Het werk was niet in de bus deed. Dat bedrag kwam niet let- zwaar, een reden dat daarvoor nogal eens terlijk in een bus, maar werd door een van kinderen werden ingezet. Om misbruik de leden, de busbewaarder, verzameld. Het te voorkomen werd door het bestuur een doel van het aldus gecreëerde fonds was minimum leeft ijd voorgeschreven. Op het om in het geval dat de jager of zijn vrouw traject Utrecht-Amsterdam was dat for- overleed, de langstlevende een uitkering meel 15 jaar.6 Dat was een vrij hoge leeft ijd, van vijfentwintig gulden te verstrekken. in veel plaatsen was de minimumleeft ijd Daaruit kon in ieder geval een groot deel acht jaar. Daar kon echter van afgeweken van de begrafeniskosten betaald worden. worden, mits de bekwaamheid van de Na het overlijden van de man hoefde de jonge jager dat, naar het oordeel van de op- weduwe niet meer bij te dragen om haar zichter, toeliet.7 Over het algemeen was de recht op de uitkering bij haar overlijden positie van de jagers, met name tegenover te behouden. Dat het om meer dan alleen de schippers, zwak en het inkomen laag. de kosten bij overlijden ging, blijkt uit de Een zeer globale schatting van de gemid- bepaling dat als vanwege strenge vorst niet delde inkomens per jaar levert de volgende gevaren kon worden, met goedvinden van cijfers op: de schipper f 340,-, de knecht de schout, een bedrag onder de leden ver- f 260,- en de jager f 165,- per jaar.8 Over deeld mocht worden. Daardoor kon bij het de pogingen die ze ondernamen om hun wegvallen van het inkomen de ergste nood positie te verbeteren is zeer weinig bekend. gelenigd worden.9 Hoewel de busbewaar- Een bijzondere vondst in RHC Vecht en der naar alle waarschijnlijkheid wel aante- Venen is die van een akte, waarin wordt be- kening hield van de ontvangsten en uitga- schreven hoe de jagers met elkaar een soort ven van de bus, hebben wij daar niets over verzekering organiseerden. kunnen vinden.

De beurs of bus De jagers Daarvoor was de vertegenwoordiging van De vier jagers die op 31 augustus bij schout de schuitenjagers op 31 augustus 1751 bij en schepenen aanwezig waren traden ook het gerechtsbestuur. In de eerste plaats ging voor hun ‘mackers’ op. Deze collega’s kon- het erom een fi nanciële ondersteuning in den meedoen door de akte binnen drie het leven te roepen in geval van overlijden. weken te ondertekenen. Dat had succes: De mensen stierven vaak jong in die tijd en in totaal werd de akte door 33 jagers on- dat betekende voor de getroff en gezinnen dertekend. Het grote aantal jagers dat hier een ramp. Natuurlijk was dat het geval als actief was is een logisch gevolg van het feit de man als kostwinner wegviel, maar ook dat Nieuwersluis een belangrijk verkeers- het overlijden van de vrouw was in de ge- knooppunt was. Het was niet zo dat al deze zinnen met vaak jonge kinderen rampza- mensen in Nieuwersluis woonden, ook ja- lig. De begrafeniskosten waren dan vaak gers die hier geen inwoner waren konden al voldoende om deze gezinnen in acute meedoen. Een duidelijk voorbeeld daarvan fi nanciële problemen te brengen. Om deze is de familie De Ru, waarvan elf leden de 16 Vechtkroniek november 2017

Als herinnering aan de vele rolpalen die ten behoeve van de trekvaart langs de binnenbochten van de Vecht stonden, zijn deze zomer twee replica rolpalen geplaatst. Eén in Breukelen aan het Zandpad en deze aan de Bergseweg in Vreeland. (Foto: J. Jonker)

akte ondertekenden.10 Deze schuitenja- de jaren als gevolg van de algemene eco- gersfamilie woonde in Mijnden, dat tegen- nomische teruggang verminderde, bleef de over Nieuwersluis op de rechteroever van schuitenjagerij een belangrijke bedrijfstak de Vecht ligt en dat in deze tijd een afzon- in Nieuwersluis. In 1814 stonden er nog derlijk gerecht vormde. De uit Utrecht af- altijd 11 jagers als belastingplichtige inge- komstige Daniel Jeremiasse de Ru trouwde schreven, waaronder leden van uit 1751 in 1697 met Grietje Gillisse van de Veer uit bekende families als Oostenrijk, De Ru en Nieuwersluis.11 Strijland.12 Pas in de jaren 1840 zou de op- komst van de spoorwegen een einde ma- Acht van de twaalf kinderen die ze kregen ken aan deze bedrijfstak. werden schuitenjager: Gilles, Mattijs, Ger- rit, Pieter, Jan, Dirk, Jeremias en Abraham. Door gebrek aan gegevens was het helaas Van hun kleinzoons kozen Daniel, Gerrit niet mogelijk na te gaan hoe het systeem en Evert voor dit vak. Hoewel de drukte op functioneerde en hoelang de bus heeft be- de route Utrecht-Amsterdam in de volgen- staan.

NOTEN: 6 HUA, Ordonnantie op ’t veer tusschen Utrecht en Amsterdamme 1 1 RHC Vecht en Venen, Dorpsgerechten, Loenen-Nieuwersluis, 1148, juli 1627. Met dank aan Ben Freijters. In Rotterdam was de mini- protocollen van akten 1758-1764. Loenen bestond toen uit twee ge- mumleeftijd acht jaar, De Vries 153. rechten: Loenen-Kronenburg of Hollands Loenen en Loenen-Nieu- 7 HUA, Resolutien van de gecommitteerden tot het Zandpad van Breu- wersluis oftewel Stichts Loenen. Aanwezig waren schout Bernardus kelen naar Ouderkerk 1626-1675, 53. Met dank aan Wim Timmer. Sanderson en schepenen Adrianus van Vianen, Jan van Veeren, Kors 8 De Vries, 164, 169. van Hoen en Jan Brugman. 9 Er moest dan wel minstens tweehonderd gulden, dus voldoende 2 Jan de Vries, ‘Barges and capitalism. Passenger transportation in the voor acht begrafenisuitkeringen, in kas blijven. Dutch economy, 1632-1839´ in: A.A.G. Bijdragen, 21, blz. 195. 10 Bovendien komt ook nog een Cornelis de Rue op de lijst voor, die 3 In 1782 betrof dat in Loenen-Nieuwersluis Klaas van Straten en Gijs- niet op de familiestamboom De Ru voorkomt, maar mogelijk wel bert van Doorn, RHCVV, gerecht Loenen-Nieuwersluis, nr. 79; idem, verwant was. gerecht Loenen-Kronenburg nr. 57. 11 Deze gegevens zijn ontleend aan de stamboom van de familie De 4 Voor een meer gedetailleerde omschrijving van een reis per trek- Ru, die door een lid van de familie aan de redactie beschikbaar werd schuit: Mieke Kennis: ‘Per trekschuit door de Vechtstreek. Gebakken gesteld. paling en een schuyt-praetje’, in: Vechtkroniek 37, mei 2012, 11-19. 12 RHC Vecht en Venen, Gemeente Loenen, 26, kohier patentplichtigen 5 De Vries, 156. 1814. Vechtkroniek november 2017 17 Lammert de Jong GEMEENTEVELDWACHTER IN LOENEN

Wilma de Kruijter-Zandstra en Willem Mooij

Oudere lezers van de Vechtkroniek die 30,-, benevens gedeeltelijk vrij wonen. geboren en getogen zijn in Loenen, zul- De benoemingsbrief van de Commissaris len hem zich vast nog herinneren: Lam- van de Koningin in de provincie Utrecht mert de Jong, gemeenteveldwachter in is gedateerd op 23 april 1920. Enkele da- Loenen (later Rijkspolitie-agent) van gen later ontving De Jong een telegram 1920 tot aan zijn pensionering per 1 ja- van de gemeente Loenen, hij reageerde nuari 1947. Een gemeenteveldwachter per ommegaande met een brief waarin Het gezin De Jong had alleen bevoegdheden in zijn eigen hij zijn benoeming aanvaardde en tevens eind jaren ’20. V.l.n.r. gemeente, daarom was De Jong tevens verzocht of hij op naam van de gemeente Zwaantje, Henk, onbezoldigd Rijksveldwachter, om in Loenen zijn huisraad kon opsturen. Dit moeder Willy, vader voorkomende gevallen ook buiten de ge- met het oog op de verhuiskosten, die hij Lammert en Jo. Jet was meentegrens te kunnen optreden. later ‘zo nodig’ zou terugbetalen. nog niet geboren,

Lammert de Jong werd geboren op 1 sep- tember 1889 te Haskerland (Fr.), trouwde op 2 januari 1919 in Zwolle met Wil- lempje Keppel (roepnaam Willy, geb. 8 september 1889 te Kampen). Samen kre- gen ze vijf kinderen, vier meisjes en één jongen: Zwaantje Johanna (Zwaan), Jo- hanna Martha (Jo), Hendrik Jacob(Henk), en Henriëtte (Jet); dochtertje Hendrika Wemeltje Dina werd slechts vier maanden oud en overleed op 11 mei 1924.

Als dienstplichtig militair diende Lam- mert de Jong bij het 2e regiment Veldar- tillerie, daarna was hij gedurende zes jaar in dienst bij de Koninklijke Marechaussee te paard in Oldenzaal en Glanerbrug. Na een periode in de politiedienst te Bols- ward en Monster, kwam De Jong in mei 1920 naar Loenen.

De burgemeester had in een advertentie sollicitanten opgeroepen voor de betrek- king van veldwachter op een aanvangs- jaarwedde van fl . 1.400,-, met toelagen voor kleding en schoeisel van fl . 75,- en voor onderhoud van het rijwiel van fl . 18 Vechtkroniek november 2017

In 1922 verzocht De Jong het college van B en W een voorziening in zijn huis aan te brengen ‘tot de lozing van huishoudwater’. Bij het ontbreken van een afvoer (nu bijna niet meer voor te stellen!), was zijn vrouw genoodzaakt ‘ettelijke malen per dag met een emmer vuil water naar de rioolput te lopen onder de pomp op het plein’. De Jong voegde eraan toe, dat ‘zulks onge- riefl ijk is en dat zij daarbij telkens gevaar loopt voor haar gezondheid door koude te vatten enz…’. Hoe zorgzaam!

Jaarwedde De Jong was, zoals gezegd, aangenomen op een jaarwedde van fl . 1.400,-, met uit- loop tot maximaal fl . 1.700,-, en toeslagen van fl . 75,- respectievelijk fl . 30,- voor kle- ding en rijwiel. Reeds in oktober richtte De Jong zich tot de gemeenteraad met het beleefde doch dringende verzoek zijn jaarwedde te verhogen tot het maximum- bedrag van fl . 1.700,-. Dit in verband met de ‘steeds stijgende duurte der benodigde levensbehoeft en’. Hij voegde er een over- zicht bij van de noodzakelijke, wekelijkse uitgaven van een klein gezin in die tijd met een totaal bedrag van fl . 35,65. Onderaan Drie marechaussees Woning voor de veldwachter vermeldde hij nog de uitgaven die daarin in vol ornaat, in het Op 20 april 1920 had de gemeenteraad niet waren meegenomen: genotmiddelen midden zittend van Loenen, in ‘geheime vergadering’ bij- als sigaren, eau de cologne, koekjes, speel- Lammert de Jong. een, besloten om over te gaan tot de aan- goed, vruchten of kleine versnaperingen, koop van drie te koop staande woonhui- liefdegaven, onvoorziene uitgaven als bijv. zen, kadastraal bekend sectie A nummers bij een bevalling, en reisgeld. Zijn opsom- 787, 750 en 784, met bijbehorende grond ming rondde hij af met de opmerking dat voor de som van fl . 5.000,-. De gemeente ‘deze opgaaf in het geheel niet overdreven kocht de panden van de weduwe Jan van is’. De Jongs inkomsten bedroegen per der Sluijs, winkelierster, geboren Johanna week ruim fl . 27,09; hij kwam dus duide- Maria Sondervan, en consorten. Er was lijk tekort! Ter vergelijking gaf hij aan dat namelijk behoeft e aan enkele woonhuizen de veldwachters in Loosdrecht en Maars- voor onder meer de veldwachter. sen een traktement hadden van fl . 2.000,- per jaar. Zo kwam het gezin De Jong te wonen aan Gelukkig voor het gezin De Jong besloot de Rijksstraatweg 116 in Loenen. Lam- de raad in november dat het traktement mert de Jong zou er tot aan zijn dood op per 1 januari 1921 wou worden verhoogd 1 januari 1967 blijven wonen. Het huis ligt naar fl . 1.700,-, plus fl . 130,- voor kleding, in de scherpe bocht van de weg, vroeger in fl . 30,- voor schoeisel en fl . 30,- voor het de volksmond het Plein genoemd. rijwiel: totaal fl . 1.890,- per jaar. Vechtkroniek november 2017 19

Werkzaamheden In een rapport uit 1925 beschreef de veld- Eén van de werkzaamheden van een ge- wachter een ongeval op de ‘Stationslaan in meenteveldwachter was het rapporteren Nieuwersluis’, waarbij een 54-jarige vrouw van ongelukken aan de gemeente. Op 26 uit Arnhem, genaamd Johanna van Rijs- april 1922 vond er ’s avonds om 20.15 uur wijk, zou zijn aangereden door een paard een ongeluk plaats op het Merwedekanaal en wagen: ‘Deze vrouw maakte de indruk onder de gemeente Loenen. Van het mo- een bedelaarster of landloopster te zijn torschip ‘Tijdgeest 4’ (onderneming Joh. en een spirituslucht ging van haar uit.’ Ze Reimus, Van Wijckskade 14 te Utrecht) werd onderzocht door dokter Posthuma, sloeg een man overboord en verdronk. die een gebroken kuitbeentje vaststelde, Uitgaven van een klein Burgemeester Van der Velde schreef (als haar verbond en enige dagen rust advi- gezin in 1920, bijlage hoofd politie) hierover een brief aan de seerde. Met het oog hierop werd ze ver- bij het verzoek burgemeesters van naburige gemeenten voerd naar het logement van W. van der van Lammert de Jong en aan de commissarissen van politie te Hoed in Vreeland. De bestuurder van de om verhoging van de Utrecht en Amsterdam, waarin hij ver- wagen verklaarde dat de vrouw midden jaarwedde. meldde dat naar de man was gedregd, maar dat zijn lichaam niet was gevonden. Het ging om Hendrik Wassink, 38 jaar oud en wonend aan de Werfstraat 45 in Leiden. De burgemeester voegde er een signalement bij en verzocht zijn collega’s bij vinding van het lijk, hiervan per om- gaande aan hem bericht te doen. Met de toename van het gemotoriseerde verkeer, nam het aantal verkeersongeluk- ken toe waarmee veldwachter Lammert de Jong te maken kreeg. In 1923 rappor- teerde hij op 19 augustus over een mo- torongeval op de Rijksstraatweg, tegen- over de boerderij Noord-Amerika (nu Slootdijk 5) het volgende: ‘Ik spoedde mij per automobiel derwaarts en zag dat een gedeeltelijk vernield motorrijwiel rechts van de weg tegen een boom stond (…). De bestuurder lag aan zijn hoofd gewond achter een dikke boom.’ Het bleek te gaan om H. Bosch, woonachtig aan de Fredrik- straat 14 te Amsterdam, die reed op de motor van J.J. Schoers uit dezelfde stad, ‘waartoe hij niet gerechtigd was’. Het rij- bewijs en kenteken, die op naam stonden van Schoers, voegde hij bij het rapport, zodat ze konden worden overhandigd aan de rechtmatige eigenaar. De gewonde be- stuurder van de motor werd door de heer Brouwer, automobielverhuurder aan de Rijksstraatweg 110 in Loenen, naar Am- sterdam gebracht. 20 Vechtkroniek november 2017

Ongeval wegens een op de weg stond en nauwelijks aan de kant Pieter Kroon jr. (1904-1991), vierde van gebroken as met een ging, ook al riep hij ‘mens ga op zij, ik zou rechts, veehouder op Noord-Amerika, en vrachtauto, 5 juni 1926 over je heen rijden’. De Jong besloot zijn zesde van rechts Pieter Kroon sr. (1879- nabij VreedenHoff . rapport met de constatering dat de vrouw 1937). Geheel links staat onder invloed was van spiritus en slechts veldwachter De Jong. met één oog zag. Gelukkig had de dorpsveldwachter ook leukere bezigheden. Zo zien we De Jong Op Hemelvaartsdag 13 mei 1926 vond bijvoorbeeld in functie op foto’s van een weer een ongeval plaats op de Slootdijk trekhondenkeuring in 1928, gehouden ter hoogte van de boerderij Noord-Ame- in de Postkantoorstraat (nu Bredestraat), rika. Een personenwagen was met hoge vlakbij het pand van Eterij ‘De drie ge- snelheid tegen een boom aangereden. kroonde Laarsjes’. Verder zien we op de Niemand raakte gewond, maar de auto foto’s onder anderen veearts Hartmann, was zwaar beschadigd. Op de foto die ter Herman de Ruiter, ambtenaar op de ge- plekke gemaakt werd staan, naast een aan- meentesecretarie, en burgemeester Van tal toegesnelde omwonenden, onder meer der Velde. Zie voor meer over deze trek- Lammert de Jong (vóór de auto), geheel hondenkeuring de Vechtkroniek nr. 46 links Hendrik van Tricht (1888-1970, november 2016. timmerman-molenmaker, later gemeen- tearbeider en onbezoldigd veldwachter, Crisisjaren woonachtig Spinnerie 6), achter de auto De economische teruggang van de jaren politieman Krijn van Duijn (1896-1944), ’30 ging ook niet aan het gezin De Jong belast met de nachtdienst en bijgenaamd voorbij. B en W van Loenen bespraken in de Nachtpit (woonachtig Spinnerie 5), en januari 1933 een schrijven van de veld- Vechtkroniek november 2017 21 wachter over de vermindering van zijn geen recht kon doen gelden op uitbeta- kleding- en schoeiseltoelage ten bedrage ling, daar het genomen raadsbesluit ‘afge- van fl . 40,-. B en W besloten inlichtingen scheiden is van de vastgestelde salarisver- omtrent de prijzen van dergelijke arti- ordening’. kelen in te winnen bij kleermaker W.A. Maar veldwachter De Jong gaf nog niet op Hassing te Amersfoort en schoenmaker en bracht de zaak voor de Centrale Raad J. de Rooij in Loenen. Aangezien de prij- van Beroep, waar het in hoger beroep zen in 1932 aanmerkelijk lager bleken te echter werd verworpen op 22 maart 1937. zijn dan in 1920 (het jaar van aanstelling Een maand later deed de Algemene Poli- van De Jong), was wethouder J. van Dijk tiebond nog een schrift elijke poging, maar vóór handhaving van het genomen raads- de gemeente besloot hierop afwijzend te besluit tot vermindering van de toelage. reageren. Veldwachter De Jong ging hiermee niet akkoord en schakelde de Algemene Ne- Jubilea derlandse Politiebond (Harderwijk) in. Veldwachter De Jong was op 30 maart Het hoofdbestuur toonde zich bereid de 1912 bij de marechaussee in dienst getre- bezwaren tegen de verminderde toelage den, en dus mocht hij in 1922 zijn 10-jarig mondeling te komen toelichten. Dit liep jubileum vieren. Of dat ook een feeste- Ongeluk op Hemel- kennelijk op niets uit, want in juli 1936 lijk tintje heeft gekregen weten we niet, vaartsdag 1926 bij probeerde De Jong nogmaals de gekorte wel kreeg hij in augustus van dat jaar een boerderij Noord- bedragen, over de voorbije drie jaar in to- bronzen kruis en een brevet voor 10-ja- Amerika, Slootdijk 5. taal fl . 120,-, uitbetaald te krijgen. De ge- rige trouwe politiedienst, uitgereikt door Op de achtergrond is meente besloot te informeren bij de Pro- de Algemene Nederlandse Politiebond. nog de R.K. kerk Maria vinciale Griffi e naar billijkheid en recht in Het 25-jarig jubileum in 1937 ging even- van de berg Carmel deze zaak. Het resultaat was dat De Jong min onopgemerkt voorbij, getuige het zichtbaar. 22 Vechtkroniek november 2017

Groepsfoto gemaakt gelukstelegram dat De Jong ontving van wiel op te nemen in het Algemeen Politie- t.g.v. de herdenking van collega Teunis de Koekkoek, veldwachter blad. Kom daar vandaag nog eens om … 30 jaar politiedienst in Breukelen. In 1942 ontving De Jong bij van Lammert de Jong, het 30-jarig jubileum een verguld zilveren Tweede Wereldoorlog september 1942. kruis. Ter gelegenheid van dit bijzondere In de Tweede Wereldoorlog behoorde het V.l.n.r. staand: 2de van jubileum werd een mooie groepsfoto ge- opsporen van zwarte handel ook tot de ta- links P. Nouwen, brug- maakt van een aantal veldwachters, bui- ken van de veldwachter. Een dergelijk ge- wachter Cronenbur- tengewoon veldwachters en burgemeester val deed zich voor op 24 november 1944. gerbrug, 3de van links: W.I. Doude van Troostwijk van Loenen. Een ‘zeswielig motorrijtuig’, beladen met A.Driesens, 7de: Krijn kisten en zakken appels, had autopech ge- van Duijn, 9de van Een proces-verbaal van de veldwachter uit kregen op de Rijksstraatweg nabij de boer- links Hendrik van Tricht, 1941 beschrijft de diefstal van de fi ets van derij de Pereboom, Rijksstraatweg 179, gemeentearbeider van Nel (Petronella Gerarda) van Roemburg, net buiten de bebouwde kom van Loenen. Loenen en buitenge- wonend op Oud Over. Haar fi ets had op Het bleek te gaan om de handelswaar van woon veldwachter. 10 maart ’s avonds even onbeheerd ge- Jan van Es uit Amsterdam (geb. in Diemen Zittend: 2de van links staan bij de bakkerij van haar oom Gerrit 18 oktober 1890), grossier in groenten en Jan Versteeg, 5de van van Roemburg in de Bredestraat. De fi ets fruit. Van Es ontkende dat de inkoopprijs links: Lammert de Jong, stond niet op slot en werd gestolen. Sig- (fl . 1,- per kg) van de appelen te hoog was. 6de van links: nalement van de fi ets: damesrijwiel merk Hij kon echter geen geldig ‘geleidebiljet ter burgemeester W.I. Union nr 174919, één jaar oud, torpedo- dekking van het vervoer van de appelen’ Doude van Troostwijk. naaf, zwart stuur, zwarte velgen, stuurtas, of enig ander document overleggen. Van Bosch-lantaarn met verduisteringslampje, Es zou de appels de vorige dag bij J. van waarde ca fl . 60,-. De veldwachter had een Cothen in de Nieuwlichtstraat in Utrecht onderzoek ingesteld, dat op dat moment gekocht hebben. Van Es protesteerde he- nog niets had opgeleverd. Daarom ver- vig, maar de hele kostbare vracht werd zocht De Jong de opsporing van het rij- door De Jong en toenmalig burgemeester Vechtkroniek november 2017 23

Jan Hettema in beslag genomen: 48 kisten schreeuwen van een vriendje, dat op de goudrenetten(val), 48 zakken Cullemans kant stond, was brugwachter Marinus en 84 kisten goudrenetten (pluk). Onder Franciscus van Beem af gekomen. Langs toezicht van De Jong werd het fruit, op de kant van de rivier lag een strook ijs van last van de burgemeester, op 24 november ca 8 m., in het midden was de Vecht nog verkocht aan de houders van kaarten van open. Het kind lag in het open water en de centrale keuken van Loenen. De prij- de brugwachter zag direct dat het kind zen van het fruit varieerden van fl . 0,30 in groot gevaar was. Van Beem pakte een tot fl . 0,52 per kg. De totale opbrengst lange stok en rende via de Brugstraat en de van fl . 1.911,- werd opgestuurd naar de Dorpsstraat naar de steeg naast de slagerij Inspecteur der Prijsbeheersing te Amster- van Bosch (Dorpsstraat 38), onderweg dam. Het fruit werd in hoofdzaak ter be- hulp inroepend van een paar sneeuwrui- schikking gesteld van openbare instellin- mers, Gerrit Kampert en Klaas de Rooij. gen, zoals het Rijksopvoedingsgesticht en Aan het eind van de steeg, liggend op een de Marthastichting in Nieuwersluis, het daar gestorte hoop sneeuw, probeerde Van klooster Mater Dei, het noodziekenhuis Beem de stok onder het kind te steken, en Mariaoord in Vinkeveen. maar het kind greep de stok niet vast.

Redding van een drenkeling Direct, zonder zich te bedenken, schoot In een rapport van de veldwachter lezen Gerrit Kampert, op zijn buik liggend, over we over de levensgevaarlijke redding van het broze ijs naar het kind, waarbij hij van Het gezin De Jong in een drenkeling op 16 februari 1942. Wat het ijs in het ‘gulle water’ terechtkwam. Hij 1946. V.l.n.r.: Jo, vader was het geval? Op die dag in de middag greep het kind en tilde het met één hand De Jong, Jet, moeder om ca 15.45 uur was een klein jongetje omhoog, pakte met de andere hand de De Jong, Henk en in de rivier de Vecht gevallen. Op het uitgestoken stok vast. Vervolgens werden Zwaan. 24 Vechtkroniek november 2017

Maar zijn vrouw Eline de Jongh-Schreu- der, wist het kind bij kennis te brengen. Gelukkig bleek het jongetje geen nadelige gevolgen te hebben overgehouden van het ongeval. Hij zei alleen dat hij ‘de eenden wilde voeren op het ijs’.

Pensioen Met ingang van 1 januari 1947 ging Lam- mert de Jong met pensioen. Hij en zijn vrouw bleven nog lange tijd wonen in het huis in de bocht van de Rijksstraatweg. Na een kortstondige ziekte overleed De Jong op 77-jarige leeft ijd in het Diakonessen Ziekenhuis te Utrecht, op 1 januari 1967.

Gerrit en het kind met vereende krachten Een dag na het overlijden zou het echt- Het woonhuis op het ijs getrokken en aan de walkant paar De Jong-Keppel 48 jaar getrouwd (2e van rechts) op het droge gebracht. De brugwachter zijn geweest. Lammert de Jong werd van de veldwachter verklaarde dat naar zijn mening ‘Gerrit (evenals later zijn vrouw Willempje, ovl. en zijn gezin aan de Kampert levensgevaarlijk werk had ver- op 9 april 1989) begraven op de algemene Rijksstraatweg richt’, door in het ijskoude water te gaan, begraafplaats in Loenen. In een berichtje dat zo’n 3 meter diep was en aan de kanten in de krant werd hij de nestor van de Loe- met ijs bedekt was. Gerrit verklaarde later nense Damvereniging genoemd; ruim 30 dat hij niet kon zwemmen, laat staan red- jaar was hij lid van de LDV en hij bekleed- dend zwemmen, maar dat hij niet meer de geruime tijd de functie van secretaris. deed dan zijn ‘menselijke plicht’. Gerrit Vermeld werd nog dat hij ‘tot op hoge Kampert woonde in de Dorpsstraat op nr. leeft ijd een geducht tegenstander’ was, die 7, was los arbeider, geboren te Woerden constant speelde in het eerste tiental. op 3 oktober 1917, en ongehuwd.

Het geredde kind bleek Mees Vroon te zijn, geboren op 23 mei 1938, zoontje van het echtpaar Hendrik Vroon en Roelofj e van den Broek, wonende in de Postkan- toorstraat (nu Bredestraat), wijk B num- mer 1b. Het jongetje, dat bewusteloos was, werd naar het huis van dokter De Jongh gebracht, die niet thuis was.

BRONNEN: de politie in Nederland, door Jos Breukers, conservator Nederlands - Gemeentearchief Loenen 1811-1943, notulen en correspondentie Politiemuseum (via internet te raadplegen. van de gemeenteraad en het college van burgemeester en wethou- - Zie voor een korte beschrijving van de geschiedenis van de politie- ders over de betreff ende jaren, RHC Vecht en Venen te Breukelen. zorg ook: Theodorus van Rooijen, gemeenteveldwachter van Loe- - Bevolkingsregister en registers van de Burgerlijke Stand van de ge- nen in de periode 1864-1916, W. de Kruijter-Zandstra en W. Mooij, meente Loenen, RHC Vecht en Venen. Vechtkroniek nr 38 november 2012, pag. 13-20. - De politiegeschiedenis op hoofdlijnen, een beknopt overzicht van - Particulier archief W. Mooij. Vechtkroniek november 2017 25 Huis Breehoff AAN DE BREEDSTRAAT IN VREELAND

Juliette Jonker-Duynstee

Wie herinnert zich niet Slagerij Dalhui- Nummer 11 betreft de eerste verdieping zen in de Breedstraat 9-13 in Vreeland? in het pand nr. 13. De ingrijpende res- Nadat de slagerij stopte in Vreeland en tauratie uit 2016 heeft het pand zijn oor- voortgezet werd in Breukelen, heeft spronkelijke allure teruggegeven. In dit het pand tien jaar te koop gestaan. De artikel worden de panden en de straat zelf nieuwe eigenaresse voerde een grondige in een bredere context geplaatst en wordt restauratie uit, waarna zij het in oktober de historie ervan zo goed mogelijk in j.l. heeft doorverkocht. Zij gaf het huis beeld gebracht. de naam Breehoff . Wat is de geschiede- nis van dit monument, dat 120 jaar als De Breedstraat slagerij heeft gediend. De Breedstraat is een van de oudste straten van Vreeland. De straat dateert uit de 13de Het hoofdhuis nummer 13 dateert uit het eeuw, toen een nederzetting ontstond bij derde kwart van de 18de eeuw en is begin het kasteel Vredeland dat rond 1255 ge- 20ste eeuw verbouwd en aangepast om als bouwd werd in opdracht van de bisschop slagerij te dienen. Nummer 9, de voorma- van Utrecht. Dit kasteel lag op het huidige Breedstraat 9 en 13 in lige slachterij, dateert uit het einde van de Sperwerveld aan de Kleizuwe, de oudste staat van verbouwing. 19de eeuw, maar vermoedelijk heeft er ontginningsweg van de regio. De neder- daarvoor ook bebouwing gestaan. zetting kreeg in de vroege middeleeuwen 26 Vechtkroniek november 2017

Opvallend is het verschil in dichtheid van bebouwing aan beide zijden van de Breedstraat, zoals eerst op de kadastrale kaart en later ook op prentbriefk aarten te zien is: de zuidzijde is op het erf van nr 9-13 na geheel volgebouwd, terwijl aan de noordzijde alleen de appelenschuur, het pannenkoekenhuis Noord Brabant en het hoekhuis te vinden zijn. Een grotere openheid wordt bereikt door het terras van het pannenkoekenhuis en de tuin van Voorstraat 14 die langs de straat loopt.

Breedstraat 9 - 13 Op de kadastrale kaart uit 1832 is het hoofdhuis voor het eerst te vinden. Op deze kaart zien we dat nummer 13 nog één geheel vormde met nummer 15. (A 281) In de kadastrale legger wordt dit num- mer omschreven als ‘huis en koetshuis’. Links van het huis lag een leeg erf, de tuin (A280). Achter nummer 13 stond in 1832 een tweede gebouw, dat zo te zien middels een kleine aanbouw gekoppeld was aan het voorhuis. Nu staat daar de schuur van de buren. Links van het huis, dus op het perceel A280, de huidige binnenplaats, is een kleine aanbouw te zien. Dit is vrijwel De Kadastrale kaart een planmatige opzet met een rastervor- zeker het ‘secreet’ , een buitenwc’, geweest. uit 1832 met een nog mig stratenpatroon, dat tot op heden nog Dergelijke vierkante aanbouwtjes zijn bij onbebouwd stuk (A intact is: De Voorstraat/Klapstraat met veel huizen op de kadastrale kaart terug 280) ter hoogte van de parallel daaraan de Lindengracht en de te vinden. huidige Breedstraat 9 Vossenlaan en dwars hierop de Raadhuis- en 11. De huidige num- laan/Breedstraat en de Ruiterstraat. De Johanna Rendorp-van Collen mers 13 en 15 vormen Breedstraat was de verbindingsweg van de Zowel A 280 als A 281 waren in 1832 samen A 281. Kleizuwe naar het dorp en naar de brug eigendom van Johanna van Collen over de Vecht, en was dus een belangrijke (1744-1833), weduwe van bierbrou- doorvoerweg. Over de Kleizuwe kwam wer –later rentenier- Salomon Rendorp immers alle transport vanuit Hilversum, (1767-1824). Zij woonden in Amsterdam Kortenhoef en Loosdrecht. Ook werd hier waar Salomon eind 18de eeuw ook in in de middeleeuwen de markt gehouden. de stadsregering zat en brouwer was van brouwerij De Haan aan de Gelderse Kade. Tot de jaren ’30 van de 20ste eeuw heette Zij bezaten ook diverse stukken grond en de straat Breestraat of soms ook Bre- huizen in Vreeland: De boerderij aan de destraat. Na de bouw van het gemeente- Lindengracht (nu: Sophia’s Hoeve) met huis in 1862 werd het deel ten westen van de achterliggende weilanden, het huidige de kruising met de Lindengracht Raad- Breedstraat 13 en aan de Voorstraat/hoek huislaan genoemd. Breedstraat het ‘Huys Abrahams’, (daar- Vechtkroniek november 2017 27 voor de herberg Het Radt van Avontuur op het lege erf van nr. 13 gebouwd wordt: en kennelijk ook bierbrouwerij) waar de het huis van Willem Manten (nr. 7), dat uit vorige eigenaar een synagoge had inge- meerdere bouwsels achterelkaar bestaat, richt. Maar ook weilanden ten zuiden van en de voormalige slachterij (nr. 9). Ook De Nederlanden, langs het Jubileumlaan- achter nr. 7 worden huisjes gebouwd, die tje en naast de brug, tegenover Schoon- weer vanuit de Lindengracht richting de oord. Al met al stond Johanna van Collen Vecht lopen. Zo is rond 1860-1870 dit hele op de zevende plek van grootgrondbezit- blok in de hoek Breedstraat-Lindengracht ters van Vreeland. een opeenstapeling van kleine huisjes ge- worden. Berend Wildschut, H. Van Feu- Jan Coerd Scheff er en gen, Klaas de Jagerkop, Wouter Driessen, Lambertus Johannes De Klerk bakker Bernardus Feugen en Hendrik Ru- Na van Collen is winkelier Jan Coerd dolph Wasmuth komen we als eigenaren Scheff er eigenaar van het pand. De tuin tegen. In 1856 verkoopt hij het aan Lam- wordt apart verkocht en op een deel ervan bertus Johannes De Klerk die het huis in worden huisjes gebouwd. 1863 herstelde de inmiddels kleinere tuin In deze tweede helft van de 19de eeuw teruggekocht. waren in heel Nederland de woningnood hoog en de armoede groot. In vrijwel alle Krijn Meijers en Jan Meijers dorpen en steden werden terreinen dicht- Een volgende eigenaar van het hoofdhuis bebouwd met huisjes, schuren en stegen. is Krijn Meijers, later zijn vrouw Pieter- Dan werd er weer wat aangebouwd, dan tje Stam. Hun zoon Jan is vanaf 1880 de weer wat afgebroken. Dit patroon heeft volgende eigenaar. Deze meestertimmer- een ingewikkelde kadastrale situatie tot man Jan Meijers had een half jaar eerder, De linker (noorder) gevolg omdat niet altijd duidelijk is welk in 1879, aan bakker Steven van Dee een kant van de Breedstraat huis en erf bedoeld wordt in de kadastrale huis aan de Lindengracht verkocht waar- is grotendeels onbe- legger. In ieder geval is duidelijk dat ook van het grondgebied achter de huizen van bouwd. Foto uit 1905. 28 Vechtkroniek november 2017

de Breedstraat langs liep richting de Voor- straat. Een stukje grond van 9 meter leng- te dat aan de zuidkant van zijn terrein lag kocht hij in 1880 weer terug van Van Dee. Het maakte deel uit van een westelijk deel van A 890, ‘zoals het thans is afgescheiden’.

Splitsing van het huis Zeer waarschijnlijk wordt in 1880 het gro- te huis gesplitst in twee huizen. In de ka- dastrale legger vinden we de vermelding ‘stichting’ en ‘vereniging’. Toen is vermoe- delijk ook het dak vernieuwd. De dak- spanten zijn in een bijzondere boogvorm, zogenaamde Philibert-spanten. Deze raakten pas vanaf de tweede helft van de 19de eeuw populair. Gezien zijn beroep –meester timmerman- kan het maar zo zijn dat Meijers zelf deze verbouwing ter hand heeft genomen. De spanten zijn in- genieus vervaardigd. Zij rusten door de boogconstructie op de zijmuren zodat er geen dwarsbalken met trekstangen nodig zijn, zoals bij ‘normale’ mansardekappen. Het grote voordeel van deze dakconstruc- tie is dan ook de enorme hoogte met ook aan de zijkanten stahoogte.

Martinus Bernardus van Rooijen- start slagerij Na het overlijden van Jan Meijers werd zijn weduwe, Elisabeth Bos, eigenaar van het huis. In 1887 verkocht zij een stuk van de weg (A587), een huis, schuur en tuin (A899) en stal en koetshuis (A900) aan Marinus Bernardus van Rooijen, speksla- ger. Bij de schuur staat specifi ek vermeld: “in te rigten tot slagerij”.

Van Rooijen stelde deze bezittingen op 3 mei 1887 als waarborg voor een lening van 2000 gulden, waarvan de Loenense koop- man Johannes van Gaalen de geldschieter was. Ook wordt in deze hypotheekakte ge- sproken over kadastraal nummer A 893: “voor zover de achterkamer van het huis op dat nummer is uitgebouwd, behoor- ende echter het pakhuis, ook voor zoo ver Vechtkroniek november 2017 29 het over die achterkamer loopt, aan den huis in 1915 aan Ernst Hendrik Driessen. Salomon Rendorp, heer Jan Meijers”. Dat geeft weer mooi de Driessen zou ruim dertig jaar hier zijn sla- geschilderd in 1793 ingewikkelde en rommelige situatie in dit gerij voeren. door J.F.A. Tischbein deel van het dorp weer! (coll. Rijksmuseum) Cornelis Adrianus Griffi oen - Van Rooijen bouwde in 1892 (‘stichting’) Nieuwe straatnummering een slachterij, het huidige nummer 9. In Na het overlijden van slager Driessen ver- Johanna van 1900 werd ofwel aan dit gebouw ofwel aan kocht zijn weduwe het pand in augustus Collen, geschilderd het huis een bijbouw aangebracht. Aan de 1949 aan Cornelis Griffi oen. Voorwaarde in 1793 door J.F.A. straatzijde kwamen twee grote deuren was wel dat zij –met haar dochter Annie- Tischbein (coll. waar het vee gemakkelijk door naar bin- in het huis mocht blijven wonen. De fami- Rijksmuseum) nen kon. De deuren, het luik erboven en lie Griffi oen nam de kamer naast de win- de twee halfronde ramen aan weerszijden kel in gebruik als woonkamer en sliep op werden voorzien van ontlastingsbogen de zolder. Mevrouw Driessen woonde op waarin afwisselend rode en gele bakste- de eerste verdieping, die met een aparte nen werden verwerkt, wat het geheel een ingang bereikbaar was. aantrekkelijk uiterlijk geeft . De windveren Korte tijd later werd de straatnummering langs de dakrand zijn decoratief gesneden van Vreeland geheel veranderd. Tot die in zogenaamde Chaletstijl. De top van de tijd hadden de huizen alleen een num- De Breedstraat rond gevel is geaccentueerd met een mooi be- mer, zonder vermelding van de straat. 1908 met links nr werkte pinakel. Al met al is er echt werk Met de nummering was begonnen aan 13 met aan de stoep gemaakt van deze schuur. de rand van de gemeente, Boslaan hoek hardstenen paaltjes Alambertskade en zo werd het hele dorp met ijzeren kettingen Ernst Hendrik Driessen straat voor straat doorgenummerd. Met daartussen. Nr. 13 is Zijn zoon Jan Christiaan van Rooijen de nieuwe nummering moest de woning witgestuukt, nr. 15 nog volgde hem in 1914 op en verkocht het van mevrouw Driessen vanwege de eigen niet. (Coll. Lisman) 30 Vechtkroniek mei 2017

Cornelis Griffi oen voor opgang een eigen nummer krijgen. Het Teunis, Wim en Henk Dalhuisen de slagerij met een slachthuis werd Breedstraat 9, mevrouw Sinds 1961 werkte Wim Dalhuisen in de koe die de derde prijs Driessen werd nr. 11 en de slagerij van slagerij bij Griffi oen. Zijn vader Teunis had gewonnen op de de familie Griffi oen werd nr. 13. Dit ver- was loonslachter die door verschillende veemarkt, eind jaren klaart het ‘gemis’ van nr. 11 in de door- slagers werd ingehuurd, zoals bij Bosch ’40. (Coll. H. Griffi oen) lopende nummering die te zien is aan de in Loenen en Griffi oen in Vreeland. Hij straatkant van de huizen. woonde aanvankelijk aan de Glashut en verhuisde in 1950 naar Oud Over 152 Griffi oen verbouwde in 1963 de winkel en waar hij een slagerij begon. Later verhuis- bracht onder andere een kunststof bekle- de hij naar de Loenderveense vaart bij de ding tegen de voorgevel aan. Nummer 9 sluis. Na de verkoop van dit huis kocht hij was aan de voorkant ingericht als weeg- in 1978 de slagerij van Griffi oen in Vree- schuur om het levende vee van de boeren land waar hij met zijn beide zoons aan het uit de buurt te wegen, aan de achterkant werk ging. Zoon Wim werkte toen al 17 werd geslacht. jaar in de slagerij, bij Griffi oen. Na twee jaar werd de slagerij grondig ver- In de 18 jaar dat Griffi oen hier slager was bouwd. De kunststof gevelbekleding werd had hij zes knechten in dienst: Jan Pul, verwijderd en vervangen door een zwarte Kees van Ekris, Wim Brouwers, Allard van granietlaag. Er kwam een kunststof kozijn Zellem, Wim Dalhuisen en Teus Griffi oen. met dubbele beglazing in de winkel, en de Vechtkroniek mei 2017 31 slachterij werd verbouwd om aan de eisen middenstand in dorpen was al sinds de van de wet te voldoen. Het plafond werd jaren ’60 een landelijk gegeven. Ook in verhoogd, de slachterij werd betegeld e.d. Vreeland stopte de ene na de andere mid- Het te slachten vee kwam meestal uit de denstander. Redelijkerwijs kon niet ver- buurt. Zo was vaste toeleverancier boer wacht worden dat in dit kleine dorp zich Van Hienen aan de Nigtevechtseweg, met een middenstander zou vestigen. Vier jaar wel 150 koeien. Een koe die geslacht moest is gestreden om een woonbestemming op worden –dat gebeurde altijd op maandag- beide panden te krijgen, zodat zij voor een werd lopend naar de slagerij gebracht. marktconforme prijs verkocht konden worden. Nadat een dergelijk proces bij De gebroeders Dalhuisen slachtten zelf en bakkerij Schouten aan de Voorstraat had maakten ter plekke de lekkerste grillworst, plaatsgevonden (ook hier werd een woon- gekookte worSt en wat dies meer zij. Na bestemming verleend op de bakkerij en de uitbraak van de BSE werden landelijk winkel), kreeg ook Dalhuisen de gewenste de regels voor het slachten dusdanig aan- woonbestemming op zijn panden. Voor- gescherpt, dat het doorgaan hiermee te waarde was dat het pand enkele jaren te grote investeringen met zich mee zouden koop zou staan als winkelpand, en als het brengen. Met pijn in het hart werd beslo- als zodanig niet verkocht werd, mocht ten met het slachten te stoppen. het als woonhuis verkocht worden. Toen vond ook een hertaxatie plaats. Uiteinde- Woonbestemming lijk is het pand in februari 2016 gekocht De winkel werd in 2006 te koop gezet voor door Mariella Vink. Bij de koop bleek € 728.000,-. Een jaar later brak de mondi- dat er nog allerlei kadastrale rariteiten ale economische crisis uit, waardoor de aanwezig waren. Zo was een klein puntje kans op verkoop aan een middenstander van de tuin nog van de familie Griffi oen, zeer gering werd. De terugloop van lokale waarvan de tuin achter Breedstraat 9-13

Slagerij Dalhuisen nog in gebruik. (coll. Cruysheer) 32 Vechtkroniek november 2017

Breehoff nu. loopt. Dit stuk grond is aangekocht en alle ratie bleek dat de schuur bijzonder mooi kadastrale onduidelijkheden zijn ‘opge- gedecoreerd was. Zo was de pinakel –die ruimd’ en aangepast. rot was en vervangen is- zo prachtig en ingenieus gemaakt, dat daar een vakman Zowel het hoofdhuis als de voormalige dagen bezig mee moet zijn geweest. Wel slachterij werden grondig gerenoveerd en bijzonder voor een gebouw dat ‘slechts’ als gerestaureerd onder leiding van Michael schuur is gebouwd. de Boer. Ook is de winkelpui verwijderd en is de historische gevelindeling terug- Het geheel is nu aangepast aan de eisen gebracht. De voormalige slachterij is ook van de moderne tijd en vormt een nieuwe volledig gerestaureerd en geschikt ge- parel in het prachtige dorp Vreeland. maakt voor diverse functies. Bij de restau-

NOTEN: sectie A nummer 900, vanaf de straat tot waar de zuidelijke schei- 1 De weg is lange tijd apart verkocht. Achtereenvolgens waren dingslijn gemaakt wordt, welke zuidelijke scheidingslijn loopt van de eigenaren: Hendrik Rudolph Wasmuth, koopman (tot 1874), af den zuidoosthoek der voormelde schuur, in de richting van den Anthony Wolken (tot 1876), Simon Puncke (tot 1878), Alida de zuidoosthoek van den stal en koetshuis en: A893 voor zoover de Bruijne (tot 1881), Jan Meijers (tot 1888) waarna de weg steeds achterkamer van het huis op dat nummer is uitgebouwd, beho- bij het huis verkocht is. rende achter het pakhuis, ook voor zoover het over die achterka- mer loopt, aan den heer Jan Meijers”. 2 De hypotheek werd gevestigd op: “Een huis met schuur, in te rig- ten tot slagerij, voorts erf, tuin en straat , staande en liggende aan 3 Overigens blijkt uit deze acte dat Van Rooijen ook eigenaar was de Breestraat, op het dorp en binnen de gemeente Vreeland, ka- van een huis in de Klapstraat (A626 t/m 628), dat hij in 1889 daster sectie A, nummer 587 weg of straat, gedeeltelijk, voor zoo verkoopt aan H.P. van Zalingen, huisschilder te Vreeland, op voor- ver die halve Breestraat voor het huis en tuin ligt; 899 huis, schuur waarde dat er geen spekslagerij in uitgeoefend mag worden. In en tuin, gedeeltelijk loopende de scheidingslijn aan de oostzijde 1894 kocht hij met een consortium van drie andere heren de pan- op en afstand van: vóór ongeveer twee meters en achter ongeveer en tegelfabriek De Goede Verwachting aan de Nigtevechtseweg. een meter vijfentwintig centimeters, vanaf den stal en koetshuis, Vechtkroniek november 2017 33 En dan schrijven ze je naam verkeerd! A.J. TELJER, EERSTE DIRECTEUR POSTKANTOOR LOENEN

Mieke Kennis en Willem Mooij

“Wij, Willem III1, bij de gratie Gods koning Een betere organisatie van de post was der Nederlanden, hebben besloten ………tot rond die tijd wel nodig. Na de Franse tijd directeur van het Postkantoor Loenen te be- waren de posttarieven verhoogd om de noemen A.J. Telger.” Een document2 opge- slechte fi nanciële situatie van het land te maakt op Het Loo door koning Willem III verbeteren. De burgers klaagden en be- en minister Van Bosse,3 en vol met zegels. dachten methoden om het staatsmonopo- Tekening van het Maar er stond Telger in plaats van Teljer. lie op brieven te omzeilen. Wanneer een Kerkplein en Dorps- Dat zal even een domper geweest zijn voor brief zwaarder was dan een kilo, mocht straat, gemaakt door de kersverse directeur. het als pakket op andere manieren worden P.J. Lutgers. Op nr. 70 vervoerd, bijvoorbeeld per diligence. De woonde Teljer. Achterop Vervelend foutje, maar het was ook een ontvanger van een brief keek in die tijd niet deze tekening heeft J. grote ambtelijke operatie in 1850. Tussen vreemd op wanneer het pakket een steen, J. Cremer geschreven: 1850 en 1858 werd het Staatsbedrijf der lood of hout bevatte. “In de woning met den Posterijen opgebouwd. In plaats van de dis- grauwen gevel (=Cre- tributeurs kwamen in het hele land offi ciële Stempels merhuis), waarvoor postkantoren en op veel straathoeken ver- Nadat de ‘Wet op de brievenposterijen’ het vrouwenfi guurtje schenen brievenbussen. De briefpost werd op 12 april 1850 in het Staatblad had ge- staat, woonden wij de in het vervolg rondgebracht door beëdigde staan, moest de verandering binnen enkele vijf eerste jaren van ons postbodes. In de steden zelfs zesmaal per maanden worden doorgevoerd. huwelijk allergeluk- dag. En in 1852 werd de postzegel inge- Op 26 juli 1850 werden de benoemingen kigst van 1851 tot voerd, waarmee de verzender vooraf een van de directeuren van de Postkantoren 1857. Naast ons het vast bedrag betaalde. Voor die tijd betaalde bekend en eind augustus stond Pieter huis met den witten de ontvanger. Adam Pols, Arrondissements Inspecteur gevel de apotheker- postdirecteur Teller. Aan de andere zijde de dokter v.d. Plant. Onze beste vrienden waren er: de familie Pleijte (Ds.), Van Beusekom (notaris), de Van Veerens, Mr L.G.Greeve enz. P.J.Lutgers, die de teekening maakte was een aangenaam bezoeker, een waardig man, die van barbier een zeer gerespecteerd en zeer ontwikkeld teekenmeester werd.” (Coll. W. Mooij) 34 Vechtkroniek november 2017

der Posterijen te Utrecht, voor de deur bij Vrijdommen zijn vrijstellingen van porto, de heer Telger, pardon Teljer, Dorpsstraat zoals ambtelijke stukken. 70 te Loenen. Eerst werd hem de eed af- - Een stel staten voor het lopende kwartaal genomen, ‘volgens het daartoe vastgestelde en verder materiaal in blanco. formulier’. Vervolgens overhandigde de in- specteur de stempels en andere inventaris. De stempels waren een hoofdstuk apart. Teljer kreeg: Bij zijn benoeming werd Teljer een bezol- - Een dagtekening-stempel en doos met diging toegezegd van 400 gulden per jaar, daarbij behorende karakters. Daarmee benevens 50 gulden tot goedmaking van werden de letters en cijfers bedoeld om kantoorkosten en 50 gulden voor huishuur. de stempels dagelijks aan te passen. De som waarvoor hij in het Burgerlijk - Een franco dagtekening-stempel, even- Pensioenfonds4 werd opgenomen bedroeg eens met een doosje met karakters. 450 gulden per jaar. Dat zullen welkome - Een stempel ‘aangeteekend’. vaste inkomsten zijn geweest voor deze - Een stempel ‘na posttijd’. Loenense middenstander. Want Teljer was - En een stempel voor ‘afgeschreven brief- eigenlijk apotheker. Hij had zijn winkel in porten’. Dorpsstraat 72. Het postkantoor was in Roserust, het pand waar zijn echtgenote, Uiteraard werd deze lijst in duplo opge- Cornelia Vink5, distributrice der posterijen maakt en door Teljer en de inspecteur on- was geweest. dertekend. Het was blijkbaar niet gelukt om alle beno- De nieuwe inventaris bestond uit: digdheden op tijd beschikbaar te krijgen, - Registers (=(kas)boeken), genummerd 10 want onderaan staat in het hoekje een aan- t/m 116 voor rebuten, aantekeningen en tekening : “Het stempel ‘Rebut’ en een Post- geldartikelen. (Rebuten zijn onbestelbare cachet (= metalen stempel voor lakzegels) brieven). zullen later rechtstreeks gestuurd worden.” - Alle circulaires en aanschrijvingen over De aanvangsdatum van zijn functie was 3 de post, vanaf 1813. september 1850. Bericht dat de naam - Een volledig stel nieuwe Portlijsten en van Teljer in het Tarieven voor binnen- en buitenlandse Bodeloop Koninklijk Besluit is correspondentie. De directeuren werden in 1850 direct aan- gerectifi ceerd. - Een alfabetische lijst der vrijdommen. gesteld, maar het duurde even voordat alle postbodes beëdigd waren. Voor Loenen moest directeur Teljer die beëdiging rege- len. De aanstellingsbrieven kwamen van de minister van Financiën en de aanstellingen van alle bodes liepen tot 31 december 1854.

Zo werd op 15 januari 1852 voor de bode- loop tussen Loosdrecht en Loenen de we- duwe P. Visser aangesteld voor de periode van ‘twee jaren en elfeneenhalve maand’. Ze kreeg 150 gulden per jaar betaald, wat als maandelijks voorschot werd uitbetaald door de directeur van het postkantoor te Loenen. Hiervoor moest de weduwe da- gelijks op vaste tijden van Oud Loosdrecht Vechtkroniek november 2017 35

naar Loenen lopen en terug. Ze stapte ste- Mijdrecht, waar hij om 2 uur aankwam. Kop van het Koninklijk vig door want het vertrek was vastgesteld Om 5 uur ‘s middags vertrok hij weer en Besluit uit 1850. om 8 uur uit Loosdrecht, aankomst Loenen liep terug over Wilnis en een ander gedeel- 9 uur. Om 10 uur weer terug, aankomst in te van Vinkeveen om zo om 8 uur in Loe- Oud-Loosdrecht 11 uur. Bovendien was nen terug te zijn. Hij was verplicht om voor zij verplicht zowel in Oud- als in Nieuw- zijn rekening bestelhuizen met brievenbus- Loosdrecht ‘een bestelhuis te houden met sen te houden in Vinkeveen, Waverveen en welgesloten brievenbussen’. Voordat ze Wilnis. Op zijn route ledigde hij de brie- ‘s morgens naar Loenen vertrok moest venbussen en bezorgde brieven voor het eerst de brievenbus in Nieuw-Loosdrecht vastgestelde tarief van 2 ½ cent. Brieven geleegd zijn. Na thuiskomst moesten de die hem onderweg ter hand werden gesteld brieven in heel Loosdrecht bezorgd wor- moest hij kosteloos naar het postkantoor den. Hiervoor werd 2 1/2 cent bestelloon brengen. Zijn vaste jaarlijkse vergoeding per brief betaald, en 1 cent voor drukwerk. was 375 gulden. Voor dienstbrieven en -pakketten werd ze niet betaald. Over bode Reijnhoudt was een briefwis- seling6 geweest met de burgemeester van Groenland Vinkeveen, waarin hij steeds Rijnhout In 1852 werd ook Johannes Reijnhoudt werd genoemd. In zijn aanstellingsbrief beëdigd, de bode waarover in 1848 al werd van de minister was zijn naam wel correct: gemeld dat hij zorgde voor ‘Rigtige bezor- J. H. Reijnhoudt. ging der post zonder eenige klagten’. Hij Ook voor directeur Teljer kwam het goed. vertrok elke dag om 10 uur uit Loenen, liep Hij kreeg offi cieel bericht dat zijn naam in via de buurtschap Groenland, Vinkeveen, het Koninklijk Besluit van 26 juli 1850, no. Abcoude, Proosdij en Waverveen naar 66, gerectifi ceerd was.

NOTEN: jaar) nog minister van Koloniën. Hij stond bekend als een prakti- 1 Willem III was koning der Nederlanden en groothertog van sche, nuchtere en bekwame minister. Luxemburg van 17 maart 1849 tot zijn dood in 1890. 4 Na de Franse tijd gaf de Nederlandse Staat haar ambtenaren recht 2 Alle stukken betreff ende de benoemingen: Utrechts Archief, 316 op een premievrij pensioen van 2/3 van het salaris. Er werd 68 PTT inspectie en kantoren. Inventarisnr 22 Ingekomen stukken bij miljoen in het pensioenfonds gestort. Echter tussen 1830 en 1840 de directeur van het post- en telegraafkantoor te Loenen 1850- verdween dit geld zonder besteed te zijn aan pensioenen. In 1846 1887. kwam voor rijksambtenaren het Algemeen Burgerlijk Pensioen- 3 Mr. P.Ph.van Bosse, liberaal politicus die tussen 1848 en 1871 in fonds. zes kabinetten minister van Financiën was. Oorspronkelijk was 5 Meer over de familie Teljer- Vink in Vechtkroniek nrs. 41, 41 en 43. hij fabrikant te Weesp en advocaat. In het cabinet Kappeyne van 6 Zie Vechtkroniek nrs. 41, 42 en 43. de Coppello (1877-1879) was Van Bosse op vrij hoge leeftijd (68 36 Vechtkroniek november 2017 Uit het leven van Piet Kok LEVEN EN WERKEN IN DE DORPEN VREELAND EN LOENEN AAN DE VECHT IN DE PERIODE 1924 – 2013 Piet Bakker en Arie de Reuver

Op 12 juli 2011 hadden Piet Bakker en De vader van Piet was Cornelis Kok Arie de Reuver van de interviewwerk- (geb. 25-12-1889 te Zunderdorp; (overle- groep een gesprek met Piet Kok, die den 2-9-1973 te Vreeland) ; zijn moeder gedurende een groot deel van zijn leven Wilhelmina Johanna Verkerk (geb. 26- bij Van Leer te Vreeland heeft gewerkt. 7-1892 te Weesp, overleden 15-9-1965 Zij legden zijn verhalen in een interview te Vreeland). De ouders huwden op 26 vast, dat door Sander Griffi oen tot dit juli 1919 te Nieuwendam (Amsterdam- artikel is bewerkt. Op 3 december 2013 Noord). Het echtpaar vestigde zich op is Piet Kok overleden te Breukelen. Voorstraat 11, Vreeland, alwaar vader per 1 mei 1919 een brood- en banketbakke- De oorsprong van het gezin waarin Piet rij had overgenomen. Zij kregen drie hier Kok werd geboren en opgroeide ligt in kinderen: Jan (geb. 19-8-1920), Anna Ca- Waterland, het weidegebied ten noorden rolina (geb. 17-4-1922) en Pieter Corne- van Amsterdam. De grootouders, van va- lis (geb. 1-11-1924 – 3-12-2013). Vader en moeder ders kant, zijn Jan Kok (geb. 24-4-1858 te Cornelis Kok en Wilhel- Zunderdorp) en Anna Catharina Sophia Piet Kok bezocht de christelijke lagere mina J. Kok-Verkerk. Proper (geb. 5-7-1859 te Nieuwendam). school aan de Ruiterstraat in de jaren (foto uit circa 1931) Grootvader Jan Kok was eerst melkven- 1931 t/m 1938. Dit was destijds de 1000e ter in Amsterdam en daarna bakker. christelijke lagere school in Nederland, een bijzonder feit dat bij de opening in 1910 ook landelijk gememoreerd werd. Vervolgens ging hij naar de M.U.L.O. aan de Vaartweg in Hilversum. In ver- band met de oorlogsjaren duurde deze opleiding van 1938 t/m 1943. Voor de zekerheid volgde hij zowel de dag- als de avondopleiding en slaagde voor beide. Zodoende was hij in het bezit van twee diploma’s. In de oorlogsjaren volgde hij een stenocursus, waarvan hij later veel profi jt heeft gehad. De opleidingen voor het Praktijkdiploma Boekhouden (Schoevers) en S.P.D. zijn hier nog aan toegevoegd.

Onbezorgde jeugd De jeugdjaren in Vreeland waren onbe- zorgd. Als jongste kind in het gezin hoef- de Piet in de bakkerszaak niet het zware Vechtkroniek november 2017 37 werk te doen. Zijn aandeel bleef beperkt in het Vreelandse is hij een tijd onder- tot het afwegen van producten en koek- gedoken geweest bij Abram Lambertus jes inpakken. De bakkerij had ook een Griffi oen Gzn (Bram) Griffi oen (1906- ventwijk richting Kortenhoef en de 1991), op de boerderij Alef Hoeve aan de Horstermeer en af en toe hielp Piet mee Oostkanaaldijk en hij heeft zich daar ook bij het wegbrengen van de bestellingen. nuttig kunnen maken.

De oorlogsjaren 1940-45 zijn niet hele- Aan het einde van de M.U.L.O.–oplei- maal ongemerkt aan hem voorbij gegaan. ding in 1943 solliciteerde Piet bij Cen- Piet had de leeft ijd waarop een oproep traal Beheer in Amsterdam, en hij werd voor de ‘arbeitseinsatz’ binnenkwam. aangenomen. Door de aanwijzing voor Zijn vader was actief in de kerkenraad de Duitse arbeitseinsatz en zijn daarop te Vreeland, waarin natuurlijk ook werd volgende ‘verdwijning’ naar Drenthe en gesproken welke houding tegen de vij- de Achterhoek werd zijn loopbaan bij and moest worden ingenomen. Na een Centraal Beheer langdurig onderbroken. kerkenraadvergadering werd vader Kok Na de oorlog keerde hij in deze baan te- aangesproken door de kapper van Vree- rug, waar hij tot in 1948 zou blijven. Het land. Die vroeg of zoon Piet de volgende dienstverband bij Centraal Beheer werd, dag bij hem kon komen. De kapper zorg- ná de oorlog, langdurig onderbroken de voor een contact in Drenthe. Met zijn wegens ziekte. Door de slechte omstan- boekhoudkennis kon Piet aan de slag bij digheden tijdens de laatste oorlogsjaren een zaadhandel in Gees, nabij Hooge- had hij de zoals het toen heette ‘natte veen. Op de dag dat hij zich voor de ar- pleuritis’ opgelopen. Wegens die ziekte beidsdienst moest melden in Wolvega is werd Piet in die periode afgewezen voor Piet afgereisd naar zijn contact in Dren- militaire dienst. Dat vond men te veel ri- the. Zijn gastheer daar zat in het verzet en heeft o.a. meegedaan aan het kraken van het gemeentearchief (bevolkingsge- gevens) in Oosterhesselen. Omdat Piet niet kwam opdagen bij de arbeidsdienst kreeg moeder Kok bezoek van de politie- agent van Vreeland. Deze was weliswaar ‘fout’ in de oorlog maar was verder geen kwaaie vent. Hij zei; “ik zal u maar één vraag stellen: weet u waar uw zoon Piet is?” Zij kon naar eer en geweten zeggen dat zij het niet wist omdat haar zoon was vertrokken zonder bericht waarheen hij ging.

Na een half jaar verblijf werd de situatie in Drenthe te gevaarlijk waardoor Piet moest vertrekken. Via via kwam hij te- recht bij een boer in de Achterhoek, nabij Piet Kok, als Doetinchem in het buurtschapje IJzen- boerenknecht, tijdens voorde. Daar heeft hij o.a. het melken zijn verblijf in de van de koeien geleerd. Hij is er niet tot Achterhoek gedurende het einde van de oorlog gebleven. Terug de oorlogsjaren. 38 Vechtkroniek november 2017

ceerd. In 1958 werd het nieuwe hoofd- kantoor in Amstelveen in gebruik ge- nomen en verhuisde Piet naar de sector inkoop. Hier werd hij belast met de in- koop van plaatstaal.

Ook de handel met Japan, vanuit Europa, zat in zijn takenpakket. Die handel had een heel andere cultuur. Het was hier gewoon dat er drie à vier contracten per drie dagen werden gesloten; in Japan was het al heel wat als er drie contracten in drie weken loskwamen. Door zijn werk heeft hij de mogelijkheid gekregen om, samen met een vertegenwoordiger van de verkooporganisatie, kennis te maken met Japanse steden als Hiroshima en de oude culturele hoofdstad Kyoto. Na de inkoop van staal is Piet overgestapt naar de sociale kant van het bedrijf: per- soneelszaken en de personeelsstichting. Hier heeft hij gewerkt tot hij in 1989 met pensioen (VUT) ging.

Piet Kok in 1944. Deze sico en dus werd buitengewoon dienst- De oprichter van Van Leer was Bernard foto is gemaakt door plichtig verklaard. Hij heeft daarna nooit van Leer. Uit overtuiging bracht hij zijn fotograaf Hezemans, meer een oproep gehad. Zelf was hij vermogen, via Luzern in Zwitserland, wonende aan de graag, na de oorlog, als militair uitgezon- onder in de ‘Bernard van Leer Foun- Voorstraat naast de den naar Indië. Vroeger op school werd dation’, gevestigd in Den Haag. Hij had bakkerij. al onderwezen dat Nederland Indië tot twee zonen, Wim en Oscar. Die zijn ze- zelfstandigheid moest brengen. Hierin ker niet berooid achtergebleven maar, lag dus een ideële doelstelling, zo werd desondanks, ging het grootste deel van toen gedacht. het vermogen naar de Foundation. De Foundation staat los van het bedrijf. Het In 1948 werd hij door de toenmalige geld uit deze Foundation werd besteed administrateur bij Van Leers Vatenfa- aan de ontwikkeling van kinderen in de briek gevraagd om op de administratie landen waarmee Van Leer zaken deed in Vreeland te komen werken. Omdat hij c.q. bedrijfsvestigingen had. Met het daar na een aantal jaren niet verder kon apartheidsregime in Zuid Afrika heeft komen, stapte hij in 1953 over naar het dat grote problemen opgeleverd omdat hoofdkantoor van dit bedrijf, toen geves- werd vastgehouden aan de bedoeling dat tigd in het bekende gebouw Atlanta aan de revenuen ten goede kwamen aan de de Stadhouderskade te Amsterdam. Hier kinderen van de onderdrukte zwarte be- verrichtte Piet administratieve werk- volking. Piet Kok had via de Personeels- zaamheden voor het bedrijf in Vreeland stichting van Van Leer contacten met de en voor de fabriek aan de Asterweg in Foundation. Amsterdam-Noord. In laatstgenoemd Bernard van Leer had vroeger een eigen bedrijf werden vatsluitingen geprodu- circus. Hij is met dat circus via de Duitse Vechtkroniek november 2017 39 bezetters, in de oorlog terecht gekomen intensieve betrokkenheid, die nooit tot in het zgn. Vichy-Frankrijk, het deel dat problemen heeft geleid. formeel niet door Duitsland was bezet en is later naar Amerika gegaan. Leven en wonen Piet Koks’ jeugd en latere leven heeft zich Na de oorlog is hij terug gekomen en primair in Vreeland afgespeeld. Na de heeft hij zijn 70e verjaardag gevierd in de oorlogsjaren en de eerste jaren van zijn oude RAI, Amsterdam. Hij trad daar op werkzame leven trad Piet in 1951 in het met een van de Lippizaner paarden. Aan huwelijk. Het jonge paar kon de boven- het einde van het feest deed hij de me- verdieping betrekken van het laatste gro- dedeling dat hij fl . 100.000,- beschikbaar te huis aan de Voorstraat-Noord (gren- stelde voor het personeel, in die tijd een zend aan het steegje naar de kerk). In enorm bedrag. Met dat geld is de buiten- 1958 werd verhuisd naar een personeels- plaats Norel in Epe, aangekocht. Dit werd woning van Van Leer aan de Vossenlaan. bestemd als vakantieverblijf waar het Het huwelijk hield geen stand. personeel gratis vakantie kon houden en werd beziggehouden. Op termijn kwam Tot zijn geluk kwam hij via een collega dit fi nancieel niet meer rond, waarna de in contact met Hendrika (Hennie) Swie- buitenplaats werd afgestoten en het ver- ringa, zijn tweede echtgenote. Haar man Huwelijk van Piet en mogen werd ondergebracht in nieuwe was overleden en het gezin had drie op- Henny op 1 juli 1970 Personeelsstichtingen. Deze stichtingen groeiende kinderen. Het klikte en op 1 met op de foto de drie hadden twee taken: sociale bijstand (fi - juli 1970 trad Piet in Rotterdam-Hoog- kinderen uit Henny’s nancieel) en een studiefonds voor het vliet in het huwelijk met Hennie. eerste huwelijk. personeel. Binnen die sociale tak van het bedrijf zwaaide de Loenenaar I. Mulder de scepter. Na diens pensionering schoof Piet Kok door in die functie.

Aan iedere onderneming van het con- cern binnen Nederland was een onder- nemingsraad verbonden. De vakbonden wilden dat er één centrale onderne- mingsraad voor het bedrijf kwam. Daar voelden Piet en zijn directie niets voor, waarna een algemene ondernemings- raad werd gevormd die bij toerbeurt in de verschillende vestigingen vergaderde. Als lid van dit orgaan reisde Piet door heel Nederland en hij kende daardoor alle vestigingen, De sociale dienst bij Van Leer had vroe- ger ook een eigen afdelingskas en het bedrijf voerde zelf de Ziektewet uit. De vroegere huisarts van Vreeland, J. Gree- velink, stapte over naar Van Leer als be- drijfsarts. De medische begeleiding bij ziekte en controles van personeel werd in eigen beheer uitgevoerd. Dat gaf een 40 Vechtkroniek november 2017

huizing naar Loenen is hij zowel lid, se- cretaris als ook voorzitter van de plaatse- lijke kerkenraad geweest. Voorts was hij voorzitter van de commissie van beheer, en meerdere perioden lid/assessor van de classis Breukelen.

In Vreeland is Piet, anders dan zijn vader, géén lid van de gemeenteraad geweest. Wel was hij betrokken bij de gemeente. Toen in 1962 de plannen serieus werden voor een gemeentelijke samenvoeging van Vreeland met Loenen en Loenersloot werd hij secretaris van het Comité tot be- houd van de zelfstandigheid van Vreeland. Medeleden hiervan waren Van Doorne, Piet Kok in het Voor de kinderen bleek de verhuizing deken van de Orde van Advocaten, die Dorpshuis. vanuit de grote stad naar het kleine woonde in het bekende Moorse Huis aan dorpje een grote overstap. Vijf jaar later de Kleizuwe en Gert Jan van Groen. verhuisde het gezin naar Weerestein in het iets grotere Loenen. Het comité heeft o.a. een uitgebreid en gemotiveerd petitie/bezwaarschrift te- Piet is op vele manieren betrokken ge- gen deze plannen gericht aan de leden weest bij de plaatselijke gemeenschap, van de Tweede Kamer. Zij zijn hierover via kerk, verenigingen en politiek. On- ook mondeling gehoord. Het heeft alle- der auspiciën van de Prov. Utr. Bond.v. maal niets geholpen. De plannen zijn bij Vreemdelingenverkeer (PUBV) en de hamerslag door de Tweede en Eerste Ka- Streek-VVV ’t Gooi heeft Piet Kok sa- mer vastgesteld. Achteraf gezien, zo zegt men met Gerard Schiethart (zoon van hij, is de samenvoeging toch wel goed ge- de burgemeester) in 1941 een vierdaagse weest. Vreeland is volgens hem toch een stempeltocht door Utrecht en ’t Gooi uit- andere plaats dan Loenen was en is. Om gezet: “Op z’n elf en dertigst door Utrecht te beginnen was Vreeland in vroeger tijd en ’t Gooi”. In die fase van de bezettings- een plaats met stadsrechten. Verder zijn tijd konden dit soort evenementen nog ook de onderlinge verhoudingen duide- zonder veel problemen worden georga- lijk anders. In Loenen waren veel meer niseerd grote buitenplaatsen en de bewoners daarvan stonden erg op hun strepen. Als Piet is altijd nauw betrokken geweest bij het zoontje van de bakker hen niet groet- de gereformeerde kerk, zowel in Vree- te door zijn petje te lichten dan werd hij land als ook later in Loenen. Vanaf zijn terecht gewezen; “als dat volgende keer vroegste jeugd (8 tot 9 jaar) was hij lid weer gebeurt koop ik geen brood meer bij van de knapenvereniging en nadien lid je vader!” In Vreeland waren de onder- (en later voorzitter) van de jongerenver- linge verhoudingen gemoedelijker en eniging. Hiervan bleef hij lid tot na de bestond er ook meer wederzijds respect. oorlog. In Vreeland was Piet een aantal perioden lid van de kerkenraad en, van In het nieuwe Loenen trad Piet, als lid van 1954 tot 1975, penningmeester van de de Anti Revolutionaire Partij (A.R.P.), gereformeerde kerk Vreeland. Na de ver- toe tot de gemeenteraad. In zijn eerste Vechtkroniek november 2017 41 periode, van 1966 tot 1970, vormde hij Hennie, echtgenote van Piet, heeft 12 jaar samen met I. Mulder (zijn voorganger werkzaamheden verricht als badzuster in in zijn laatste functie bij Van Leer) de het huis Mater Deï in de Dorpsstraat te A.R.-fractie. Mulder was een heel ander Loenen. Toen zij hoorde dat het ‘kloos- mens, die zocht graag de confrontatie. ter’ door de Orde zou worden gesloten Vaak was de toenmalige burgemeester en het perceel te koop zou komen heeft Van Schaijck zijn doelwit. Piet Kok be- het echtpaar Kok de gemeente hierover schouwde zichzelf daarentegen meer als getipt. De gemeente kocht het klooster iemand die primair de samenwerking in 1992 aan met als nieuwe bestemming: en goede verstandhouding zocht op ba- Gemeentehuis. sis van respect voor elkaars, soms ver- schillende, standpunten. Nadien was hij Ook na zijn pensionering is Piet Kok in de periode 1985-1990 raadslid maar nauw betrokken gebleven bij sociale ac- nu voor het inmiddels ontstane C.D.A., tiviteiten in de gemeenschap. Zijn vrouw waarvan van januari tot september 1989 Hennie heeft de maaltijdvoorziening wethouder fi nanciën. voor ouderen (‘tafeltje dek je’) opgezet. Eerst werd er thuis gekookt, later werd Per 1 januari 1989 werden de gemeenten de keuken van ’t Kampje ingeschakeld. Loenen en Nigtevecht samengevoegd. Deze activiteit is later onder de vlag van Na de daarmee samenhangende raads- de SWOL (Stichting Welzijn Ouderen verkiezingen werd Piet wethouder fi nan- Loenen) gebracht. Hij en zijn vrouw zijn ciën. Gelijkertijd werd een ingrijpende lang actief gebleven met het rondbrengen reorganisatie van de ambtelijke organi- van warme maaltijden; bovendien voerde satie doorgevoerd. Ook werd het nood- hij hiervan de administratie. De SWOL is zakelijk om het gemeentehuis aanzienlijk inmiddels opgegaan in Tympaan. Piet Kok in 2011. te vergroten en te verbouwen. De reor- ganisatie en de (personele) consequen- ties daarvan lagen ook politiek gevoelig. Daarmee samenhangend lagen ook bur- gemeester en wethouders ‘onder vuur’. Dat werd maar al te snel duidelijk

Burgemeester Mulder, tot 1989, was wel een aimabel man maar die liet aldus Kok de gemeentelijke zaken te veel aan hem voorbij gaan. Per 1989 kwam burge- meester Boevée, voorheen wethouder te Woerden. Dat was een veel feller en stu- render type. Nadat het college van B&W met enkele ambtenaren een dag op stap waren geweest om zich te oriënteren op uitbreiding/verbouw van het gemeente- huis bleek na thuiskomst, ’s avond laat, dat zijn eigen fractie Piet Kok als wet- houder had teruggetrokken. Een moei- lijk verteerbare beslissing; desondanks bleef hij als raadslid aan tot de volgende verkiezingen. 42 Vechtkroniek november 2017

In 1995 werd Piet voorzitter van de in de huidige tijd veel minder loyaal ten S.W.O.L. als opvolger van de heer Ver- opzichte van de verbanden waarbinnen schuur (oud-gemeentesecretaris). Na- ze opgroeiden. Hij doelt hiermee op o.a. dien heeft hij de voorzittershamer over- de kerk, de politiek maar ook verenigin- gedragen aan Fake Jagt. gen met een maatschappelijke functie. Piet Kok heeft ook de aanzet gegeven Laatst was hij op een vergadering van de voor het alarmeringssysteem voor be- woningbouwvereniging welke circa vier- jaarden. Tevens is hij jarenlang lid ge- honderd leden telt. Er was maar een zeer weest bij het Comité Vreeland/Loenen kleine opkomst maar hun werd wel een van de Vrienden van de Hartstichting, oordeel gevraagd over de plannen voor o.a. als voorzitter. Dit comité organiseert de dorpskern Loenen waarin de wo- de bedrijvenactie tijdens de Hartweek en ningbouwvereniging een belangrijke rol ook de collecten voor de Hartstichting. speelt. De meerderheid gelooft het helaas Deze activiteiten heeft hij in 2011 afge- wel. Er heerst meer een cultuur van op- stoten wegens ‘de leeft ijd’. pervlakkigheid en afstandelijkheid en Als hij de veranderingen in de tijd moet dat is heel jammer. Aldus Pieter Cornelis duiden dan zijn voor zijn besef mensen Kok zonder bitterheid.

Zicht op Loenen vanuit het zuiden

Deze prachtige gewassen inkttekening & Albertmuseum in Londen. Opvallend is met zicht op het 17de- eeuwse Loenen is de constructie van de brug en het bouw- van Aert van der Neer (1603-1677) en be- werkje links bij het jaagpad. Als iemand vindt zich in de collectie van het Victoria weet wat dat is, graag melden! Vechtkroniek november 2017 43 Galg, rad en kerkers IN VREELAND EN OMSTREKEN

Anton Cruysheer

In de tijd van de vroege middeleeuwen gewurgd. Na ophanging was de straf ech- waren de inwoners van Dorssen (het la- ter nog niet afgelopen. De gehangene werd tere Vreeland) wat betreft de rechtspraak hierna op minachtende wijze gesleept naar en andere bestuurszaken – zoals belas- de grens van de stad of heerlijkheid. Daar tingbetaling – aangewezen op de nabij werd het lijk opnieuw opgehangen aan liggende domeinhoven van Loenersloot een galg en bleef daar hangen tot zij geheel of Nederhorst den Berg. Toen Vreeland vergaan was – ‘overgegeven aan de vogelen vanaf 1265 een stad werd, vond de recht- des hemels’ – en de resten uiteindelijk naar spraak en strafuitvoering tot en met de beneden vielen. In het geval van Vreeland doodstraf hier zelf plaats. betreft dit in de 17de en 18de eeuw (en mogelijk al in de middeleeuwen) de grens Vroeger werd aanzienlijk harder gestraft , met het grondgebied van Kortenhoef, hal- ook voor de lichte vergrijpen. Maar er verwege de Kleizuwe. werd ook anders gestraft . Lange celstraff en kende men bijvoorbeeld niet. Straff en werd Een veel zwaardere straf was het radbra- van oudsher gezien als wijze van vergel- ken. Dit kent dan ook een wat minder sma- ding, de straff en waren – naast fi nancieel kelijke toelichting: een veroordeelde werd – veelal fysiek en straff en diende vooral tot hierbij op een horizontaal stel balken in de afschrikking. Vandaar ook dat het straff en vorm van een Andreaskruis vastgebonden vaak een openbaar gebeuren was. Verder om vervolgens met een zware ijzeren staaf werd er pas veroordeeld en gestraft wan- letterlijk kapot te worden geslagen. Dit ge- neer de verdachte had bekend. Bleef de beurde door acht slagen op de ledematen Locatie waar de galg verdachte schuld ontkennen, dan ging die- en een negende genadeslag op het hart. heeft gestaan in de gene vrij uit. In de praktijk, betekende dit Vaak werd hierna het hoofd met een bijl af- Dorssewaardpolder. de pijnbank met allerhande foltermetho- gehakt en op een pin geplaatst. De uitdruk- Op de achtergrond des die in dat opzicht de tongen wel los- king ‘voor galg en rad opgroeien’ spreekt het park van maakte. In de loop van de 18de eeuw raakte hiermee wat meer tot de verbeelding..! Vreedenhorst. de pijnbank in onbruik, maar werd nog al- tijd gebruik gemaakt van gesel of stok.

Doodstraf De doodstraf vond doorgaans op een scha- vot plaats en hiervoor bestonden meerdere mogelijkheden. De meest humaan geachte wijze was de onthoofding, maar dat was voorbehouden aan de welgestelden. De ge- wone man werd opgehangen aan een galg in het centrum van de stad. Vrouwen wer- den doorgaans uit zedelijke overwegingen niet gehangen, maar zittend aan een paal 44 Vechtkroniek november 2017

Weer een ander mogelijkheid voor de dekken als wel de schatkist te vullen. Ook doodstraf betrof het verbranden, al dan de familieleden van het slachtoff er konden niet ‘tot assche’ – dit laatste bij heksen, om waar mogelijk op een schadevergoeding hen hierbij zo goed als mogelijk onschade- rekenen. Er werd dan gesproken over een lijk te maken. Of er ook ‘heksen’ te Vreeland ‘zoengeld’, oft ewel verzoeningsgeld, plus zijn verbrand is tot dusver niet bekend. natuurlijk een geldelijke boete aan de heer (de bisschop). Interessant in dat opzicht Te pronk staan is dat een kerker te kasteel Vredelant als In later tijden werden diverse straff en gijzelkamer dienst deed voor verwanten toegepast. Bijvoorbeeld enkele weken op van de verdachte, indien het ‘losgeld’ even water en brood – uiteraard op kosten van op zich liet wachten. In de middeleeuwen de veroordeelde. Maar ook verbanning, in- was het gebruikelijk dat dit geld werd op- clusief brandmerk, kwam veel voor of een gehoest door de familie van de verdachte. tuchthuisstraf (te Amsterdam). Weer een Vrijwillige gijzeling – zogeheten ‘borgen’ – andere wijze van bestraffi ng waren de zo- was dan een garantie dat het zoengeld en geheten onterende straff en. De misdadiger boete vlot werd betaald. moest dan ‘te pronk staan’, ten prooi aan de Een mooi voorbeeld hiervan zien we in hoon en spot van de bevolking. Dat zal ook de nacht van 11 op 12 juli 1305, toen 4 be- zeker te Vreeland zijn gebeurd, in het cen- woners van Waterland nabij Amsterdam trum nabij de kerk. De veroordeelde kreeg gevangen werden genomen omdat zij aan dan veelal een attribuut omgehangen dat in het vechten waren te Ypensloot. Door de verband stond met het gepleegde misdrijf. boden van de baljuw Bernd van den Door- Zo kregen bedelaars een bedelnap omge- enweerde werden ze de volgende dag over- hangen, beurssnijders een mes, houtdieven gebracht naar Vreeland om ze daar in de een bos takken, etc. Daarnaast werd er wat kerker van het kasteel gevangen te zetten af gegeseld. en daarmee over te dragen aan Th omas de Sluter – die daar mede gelet op zijn naam Zoengeld de conciërge, de opzichter en de gevangen- Lokatie van de galg, Naast fysieke straff en maakte in de middel- bewaarder was. aangegeven op de eeuwen een fi nancieel component veelal kaart van P.A. Ketelaar onderdeel uit van de straf, niet in de laatste Regionaal bestuurscentrum uit 1781. plaats om de kosten van de beambten te Kasteel Vredelant was in die tijd het be- stuurscentrum van de regio (baljuwschap) ‘Amstelland’ en in de stad werd dan ook recht gesproken, verzoeningen tot stand gebracht, land bezien (geïnspecteerd) en arrestaties verricht. De kerker van kasteel Vredelant bevond zich volgens een inven- tarisbeschrijving uit ca. 1418-1420 in de grote vierkante toren – het oudste deel van het kasteel. Naast bovengenoemd voor- beeld bestaan er tal van andere beschrijvin- gen uit de 14de eeuw waar te kasteel Vre- delant het zoengeld moest worden betaald. We kunnen ons voorstellen dat binnen de stevige muren een vaak goed gevulde schatkist moet hebben gestaan! In de 14de en 15de eeuw was de maar- Vechtkroniek novemberi 2017 45

der niet voldeed in de ogen van de Vrijheer, De gevangenis volgde ontslag. Een voorbeeld is ons be- in de kerktoren kend uit het jaar 1780 wanneer Rutger van Toll wordt ontslagen van het Drostambt en Schoutambt ‘der steede van Vreeland en Dorssewaart’, ‘om redenen hem daartoe moveerende’, oft ewel naar eigen inzicht van de Vrijheer! Een galg is een stellage waarmee veroor- deelden door middel van ophanging ter dood werden gebracht. In het verleden stond buiten de stadsmuren doorgaans een

Registrum Guidonis Een interessant en voor Vreeland belangrijk register van de Utrecht- se bisschop betreft het ‘Registrum Guidonis’. Hierin worden vooral diverse situaties en uitspraken beschreven over de rechtspraak van de Utrechtse bisschop. Bijvoorbeeld verzoeningsregelingen in ge- schillen over verwonding of doodslag. Een fl ink aantal gaan over betalingen die moeten worden voldaan te Vredelant. schalk de hoogste ambtenaar, die namens In de tweede helft van de 14de eeuw vindt er een verschuiving de Utrechtse bisschop verantwoordelijk plaats van de zoen- naar de strafprocedure. In de eerste helft van was voor onder meer de rechtspraak, belas- de 14de eeuw spelen wraak en vete en daarmee ook de zoenrecht- tinginning en diverse bestuurlijke en mili- spraak nog een grote rol. Van oudsher (van Karolingische oorsprong) taire zaken. Vanaf bisschop Jan van Diest kwamen overigens niet alle misdrijven voor een zoengeld berech- (1301-1340) hebben de maarschalken van ting in aanmerking. Uitgesloten waren bijvoorbeeld de zogeheten het Nedersticht (ongeveer de huidige pro- ‘ondaden’, zoals diefstal, vredebraak en verkrachting. vincie Utrecht) elk hun eigen district met Na een doodslag of moord werd tussen de families van het slachtof- het kasteel Vredelant als bestuurscentrum. fer en de dader en diens familie een regeling getroff en door de bis- In 1393 of in 1413 werd het maarschalk- schop of zijn vertegenwoordiger (baljuw, later maarschalk). Er werd sambt in twee delen gesplitst met een ze- gestart met de oplegging van een zogeheten ‘vrede’ en hierna werd tel te Vredelant en een te kasteel Ter Horst aan de dader en zijn familie gevraagd of zij ‘aan de heer wilden blij- (Rhenen). ven’, oftewel of zij de verzoeningsregeling (‘zoen’) van de bisschop accepteerden. Hierop werd het zoengeld voor het slachtoff er of De Galg diens familie en de boete aan de bisschop vastgesteld. Evenals andere steden moet ook Vredelant Bij doodslag werd het zoengeld opgesplitst in drie bedragen. Een een galg hebben gehad. Van oudsher werd bedrag (boete) voor de bisschop als landheer, een ‘voorzoen’ aan de doodstraf het halsrecht genoemd, wat degenen ‘diens him denket best wardich te wesen’ (vooral naaste hoorde bij de stadsrechten en later bij die familieleden) en vervolgens een ‘erf- of maechzoene’ voor de fami- van de ‘hoge heerlijkheid’ of ambachts- lieleden. Naast de verzoeningsregeling moest ook vaak een zoge- heerlijkheid. Eerst de baljuw (namens de heten voetval worden gemaakt en werd men bijvoorbeeld verplicht bisschop) en later de maarschalk en Am- in de kerk een paar honderd zielemissen voor het slachtoff er te la- bachtsheer had het recht over leven en ten lezen. Als aan de verzoeningsregeling en/of voetval niet werd dood. De Vrijheer of Ambachtsheer had voldaan bleef men ‘vredeloos’, wat neerkwam op verbanning – met voor de diverse taken weliswaar de schout, brandmerk – uit het land van de heer plus excommunicatie uit de burgemeester en Schepenen, maar er be- maatschappij. Door de daders werd ter garantstelling voor de beta- stond geen misverstand over wie het er ling van de verzoeningsbedragen borgen gesteld – een soort gijze- voor het zeggen had; wanneer een bestuur- laars – meestal familieleden, soms ook kinderen. 46 Vechtkroniek november 2017

vaste stadsgalg, vaak opgetrokken uit steen. De Kerkgevangenis De galg stond dan op een zogenaamd gal- Nadat het kasteel Vredelant in 1529 was gesloopt was er geen ker- genveld of galgenbergje. Een plaats voor ker meer voorhanden. Dit was ongewenst, want in de stad werd verdoemden en verdorvenen, waar de stof- nog steeds recht gesproken en men moest verdachten of misdadi- felijke resten van geëxecuteerde misdadi- gers veilig kunnen opbergen. Aangezien de kerk vermoedelijk het gers, als afschrikwekkend voorbeeld en enige (resterende) stenen gebouw was binnen de stadsgrenzen, als verwijzing naar het in de stad geldende bood deze de beste garantie op een veilige opsluiting. En inderdaad tucht en recht, als het ware hangend wer- heeft de NH Kerk te Vreeland eerst aan de kerktoren een kerker ge- den tentoongesteld totdat hun geraamten had en later in de toren twee kerkers gehad – daar waar nu de WC’s uiteen vielen. De galg dus als een voorlo- zijn ondergebracht. Een bijzonder verhaal dat ons is overgeleverd per van het huidige ‘Welkom in Vreeland’- en 1888-1911 door oud-burgemeester Backer ter vermaak werd bord! De veroordeelden kregen verder ook voorgedragen aan de raadsleden van Vreeland, betreft een wel heel geen Christelijke begrafenis binnen of bui- bijzondere gevangene, Emmetje: ten de kerk, hun straf strekte zich uit voor- bij de dood. In 1776 werd door den Predikant Petrus Gibbon, den Kerkeraad en Aardig is dat – net zoals wij nog het gebruik een Kerkmeester ‘der Steede Vreelant’ een request gezonden aan de van bijvoorbeeld een kerstboom kennen Gedeputeerde Staten ’s Lands van Utrecht, waarin zij het volgende als feest van het licht – ook het ophangen te kennen gaven: dat sedert begin Augustus 1776 te Vreeland we- terugvoert op een prehistorisch, ‘heidens’ gens diefstal gearresteerd was Emmetje, dienstmaagd van Mr Joan gebruik, als mensenoff er aan de goden. De Bastiaansz., overgebracht in de gevangenis, welke aan den kerk- bijzonderheden en rituelen in de rechtsple- toren grenst en aldaar groote verhinderingen veroorzaakte in de ging wijzen daar ook op. Zo mocht in de galg openbare godsdienstoefening. Op zondag den 20sten October is geen ijzer voorkomen, de balken moesten door haar gedurende de voor- en namiddag-godsdienstoefening met houten pinnen en met een houten ha- een groot geraas en getier gemaakt tot overgroote belemmering de mer in elkaar gezet worden, het gelaat van hoorders, zoodat men vreesde dat die godsdienstoefeningen niet de gehangene moest naar het noorden ge- zouden kunnen doorgaan, welk geraas en getier ’s avonds geduren- draaid worden, de galg stond aan de noord- de de gewone catechisatie zoo door de gevangene is vergroot, dat zijde van een stad of aan de noordoever van de Predikant deze zou hebben moeten eindigen, indien niet eenige een water, etc. Ook stonden veel galgenber- Schepenen van Vreeland de gevangene tot zwijgen hadden ge- gen bijvoorbeeld op oude grafh euvels. Pas dwongen. De Predikant klaagde den 23sten October 1776 hierover in 1795 – in de ‘Patriottische tijd’ – zijn in bij de Schepenen “dezer Stede” en ook bij den Heer van Vreeland, Nederland de galgenbergen en -velden af- doch zonder het gewenschte gevolg; want Zondag 27 October is geschaft . Sindsdien werd op deze rechtsge- weer gedurende de openbare godsdienstoefening eenig geraas schiedenis wat beschaamd teruggekeken en en gezang gemaakt en op Donderdag 31 October gedurende de werden deze plekken, net zoals te Vreeland, catechisatie, die dan door den Predikant wordt gehouden, is door uit het geheugen gebannen door de galgen de gevangene een allerverschikkelijkst geraas en getier gemaakt, af te breken en het (stenen) onderstel met zoodat de Predikant zich genoodzaakt vond de catechisatie te ein- grond af te dekken. digen. Zondag den 3den November is in de voormiddag-predikatie In de regio zijn meerdere galgen bekend, zulk een getier gemaakt, dat de Predikant zijn rede moest staken. zoals bij de steden Naarden, Muiden en Aan de Gedeputeerde Staten werd verzocht om zulke stoornissen te Weesp. De galgplaats te Weesp is in 1980 voorkomen. De bedoeling was om deze gevangenis weg te krijgen. bij een archeologische verkenning aange- Dit lukte niet, want er kwam “order hetzelve te laten staan daar het toond. Hierbij werd een rond stenen paad- is”. Deze gevangenis aan de zuidzijde van den toren heeft een ket- je ontdekt, ondersteund door rondhouten ting met ijzeren band, bevestigd aan een kram in den muur. De te- balken. Op het paadje was een muurtje ge- genwoordige gevangenis is van lateren tijd. In het zuider-zijstuk van metseld en het gat in het midden was de den toren is een kelder aanwezig, welke in 1896 verhuurd werd aan plek waar de geraamten na verloop van tijd M. Wiegmans voor 5 gulden per jaar. Hij is van buiten af toegankelijk. vanzelf invielen. Of de plaats waar de galg Vechtkroniek november 2017 47 te Vreeland heeft gestaan nog intact is, valt De ketting waar niet met zekerheid te zeggen maar lijkt wel gevangenen aan waarschijnlijk – temeer daar vermoedelijk vast werden gezet in een put is aangelegd. Doorgaans werden bij de gevangenis in de dit soort bouwsels de opbouw afgebroken kerktoren. en de rest afgedekt. Een interessante plek (Coll. Zanting) voor toekomstig onderzoek dus. In de archieven komen we sporadisch en- kele verwijzingen naar de galg tegen inzake de rechten van de Vrijheer. Zo draagt op 14 mei 1749 ene Pieter Lucasz van Beeks in het bijzijn van de Schepenen van de stad Vreeland aan Gerrit Hooft een stuk land – achter dat van Vreedenhorst – met een omvang van 2,5 morgen land. Hier- bij wordt vermeldt dat de Vrijheer of zijn erfgenamen ‘ten eeuwige daagen’ op eigen van (her)oprichting van de galg, dit ging kosten een galg mag laten maken ‘op de toen niet door vanwege heft ig protest van boovenste kamp daar het hout bos is, een de bewoner van Vreedenhorst die aanvoer- stukje landt van 5 a 6 roeden in 1 vierkant, de dat hij vanuit zijn huis uit zou zien op de soo als het is bevonden geweest.’ Daarbij galg. Gelet op bovenstaande lijkt het erop wordt bovendien vermeldt dat er recht van dat de galg tot halverwege de 18de eeuw overpad geldt naar de weg (Kleizuwe) toe te Vreeland gestaan heeft , maar niet meer en dat er geen bomen mogen worden ge- heropgericht – ondanks het oud-stedelijk plant ‘off men sal het gesigt van de galgh off recht van de Vrijheer. dwarsbout moeten vrij houden, te weeten van de kleijsuwen aff te sien’. Dit laatste was Dit artikel is in sterk ingekorte vorm te vinden natuurlijk van belang, anders had de galg in het boek ‘Vreeland, 750 jaar geschiedenis in geen afschrikbare werking op de passan- vogelvlucht’, in 2015 geschreven door Juliette ten. Het valt voor te stellen dat de omwo- Jonker-Duynstee en Anton Cruysheer ter gelegen- nenden hierbij niet stonden te juichen. Dat heid van de viering van 750 jaar stadsrechten blijkt toen er in 1768 opnieuw sprake was van Vreeland

BRONNEN: - II De bouwgeschiedenis. Castellogica 1993-3. - Huisarchief: Hooft, te Genealogisch Heraldisch Genootschap: De - Koster, J.P.M. (1981) Galgenveld, Jaarverslag Naerdincklant 1980 Nederlandsche Leeuw te ’s-Gravenhage. Nr. 416. (13-14). - Inventaris van het Archief der Kerkvoogdij. Nr. 17, fol. 54vs. - Munnig Schmidt, E. en J. Boersma (1993) Brugzicht te Vreeland, - HUA, Inv. Nr. 31. Heerlijkheid Vreeland, 14 mei 1749. Niftarlake Jaarboekje 1992 (35-37). - Aalderink, H.J. (1995) Oud-burgemeester van Vreeland en Nigte- - Tirion, I. (1772) Tegenwoordige Staat de Vereenigde Nederlanden, vecht Jhr. J.A.F. Backer vertelt… (32). Twaalfde deel, Vervolgende de Beschryving van de Provincie van - Berg, J.D. van den, o.r.v. C.M. Abrahamse et al (1993) Ach Lieve Tijd, Utrecht. Met Landkaarten, en Printverbeeldingen versierd. Amster- Duizend jaar het Gooi, de Gooiers en hun orde en gezag, Nr. 14, dam (176). Zwolle (323-326). - Verburgt, J.W. (sam.) (1944) Kroniekmatige Beschrijving van het - Immink, P.W.A. en A. Johanna Maris (uitgevers)(1969) Registrum Kerkgebouw en zijn Onderdeelen, Inventaris van het Archief der Guidonis, Het zogenaamde register van Guy van Avesnes Vorst- Kerkvoogdij van de Nederduitsche Hervormde Gemeente te Vree- Bisschop van Utrecht 1301-1317. Met aansluitende stukken tot land (7). 1320. Werken der vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het oud- - Verkerk, C.L. (1996) Baljuw Bernd van den Dorenwerde en zijn do- vaderlandsche recht, derde reeks, no. 23, (Utrecht). micilie in Amstelland. Amstelodamum, Jaarboek 88 (30-35). - Janssen, H.L. (1993) Het bisschoppelijk kasteel Vreeland ca.1258 - Westerman, M. (1974) Galgenbergen en galgenvelden in Neder- - ca.1700. land, Groniek - Rijksuniversiteit Groningen (6-11). 48 Vechtkroniek november 2017

Sinterklaas in Loenen

Willem Mooij

(Coll. W. Mooij)

In Loenen was het de gewoonte dat Grutterstraat nummer 7. Op de foto zien Sinterklaas inkopen ging doen bij we van links naar rechts: Henk van Tol, verschillende winkeliers. Hij kreeg hierbij Kees Bogaard, politieagent Mol, Gerrit van volop medewerking van twee zwarte Oort, Dik Loenen, zwarte piet, Sinterklaas, pieten, de plaatselijke politie en een Frank Mooij (1903-1974), zwarte piet, Ton groep zeeverkenners. Op deze foto uit van der Vliet Dzn., Politieagent Zandstra 1953 doet de Goedheiligman inkopen bij en Willem Dolman Wzn. Frank Mooij, die zijn winkel had in de