ELMİ ƏSƏRLƏR Cild 85, № 4, 2018 НАУЧНЫЕ ТРУДЫ Том 85, № 4, 2018 RESEARCH PAPERS Volume 85, № 4, 2018

ISSN 2409-8817

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏHSİL İNSTİTUTU

ELMİ ƏSƏRLƏR cild 85, № 4, 2018 НАУЧНЫЕ ТРУДЫ том 85, № 4, 2018 RESEARCH PAPERS volume 85, № 4, 2018

BAKI – 2018 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu Elmi Şurasının 20 aprel 2018-ci il tarixli iclasının qərarı ilə nəşr edilir.

Təsisçi: Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu

“Elmi əsərlər” 1934-cü ildən nəşr olunur.

“Elmi əsərlər” məcmuəsi Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin 11 iyul 2002-ci il tarixli 23 №-li əmri ilə qeydə alınmışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə tövsiyə edilən nəşrlər siyahısına daxil edilmişdir

Baş redaktor: Akif Abbasov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor

Məsul katib: İlham Cavadov - pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Redaksiya heyəti: Faiq Şahbazlı - filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ənvər Abbasov – pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Rəfiq Qəndilov – kimya üzrə fəlsəfə doktoru Qulu Novruzov – hüquq üzrə fəlsəfə doktoru Yəhya Kərimov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Əjdər Ağayev – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Oruc Həsənli – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Asəf Zamanov – fizika-riyaziyyat üzrə elmlər doktoru, professor Şəmistan Mikayılov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Fərahim Sadıqov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Vidadi Xəlilov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Hümeyir Əhmədov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Fərrux Rüstəmov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Hikmət Əlizadə – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Ramiz Əliyev – psixologiya üzrə elmlər doktoru, professor İntiqam Cəbrayılov – pedaqogika üzrə elmlər doktoru Piralı Əliyev – pedaqogika üzrə elmlər doktoru Şahin Tağıyev – pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Novruz Musayev - pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor

ÜMUMMİLLİ LİDER HEYDƏR ƏLİYEVİN ANADAN OLMASININ 95 İLLİYİ ƏRƏFƏSİNDƏ

Akif Abbasov Ümummilli lider Heydər Əliyev müəllim 7 və müəllim şəxsiyyəti haqqında

ÜMUMPEDAQOJİ PROBLEMLƏR

Нигяр Мурадова Педагогическая сущность понятия «экспертные знания» 13 магистрантов

Гюльяз Велиджанова Обучаемость. Проблемы управления процессом усвоения 18 знаний и умственной деятельностью учащихся

TƏRBİYƏ MƏSƏLƏLƏRİ Xudayar Sultanlı Tələbələrin ekoloji təhsili, ekoloji tərbiyəsi və ekoloji mədəniyyətə 22 yiyələnmələri yeni pedaqoji təfəkkürün tələbi kimi

Dilqəm Quliyev Müstəqilliyimiz dövründə tələbələrin asudə vaxtının təşkili 27 yolları Hamlet İlyasov Kiçik yaşlı məktəblilərin vətəndaşlıq tərbiyəsində ailənin rolu 31

Tahirə Quliyeva Tələbələrin sosiallaşması yeni pedaqoji təfəkkürün tələbi 35 kimi Vüsalə Səfərova Auditoriyadankənar tədbirlərdən istifadə etməklə tələbələrdə 39 vətəndaşlıq tərbiyəsinin formalaşdırılması

METODİKA: FƏNLƏRİN TƏDRİSİNİN ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİ

Günay Məmmədova İnteraktiv təlimdə dialoq vasitəsi ilə kommunikativ 43 bacarıqların formalaşdırılması Fəridə Məmmədzadə İbtidai siniflərdə tərbiyəvi işin mahiyyəti və məzmununa dair 46

Günay Yediyarlı V sinifdə nağılların səmərəli tədrisi 50

Rəna Nağıyeva V sinifdə informasiya və informasiya prosesləri məzmun 53 xəttinə aid mövzuların öyrədilməsi

Zəhra Həsənova C++ proqramlaşdırma dilində siyahıların yaradılması və 56 siyahılarla müxtəlif əməliyyatların aparılması

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 3 RİYAZİYYATIN TƏDRİSİ METODİKASI

Müdafiə Mahmudov, Ali texniki məktəblərdə ümumi və tətbiqi riyaziyyatın 60 Aynur Rəsulzadə, tədrisinə və modernləşməsinə dair Aytən Məmmədli

Mübariz Əsədov Məsələ həllində təfəkkür əməliyyatları mühüm vasitə kimi 67

Leyla İsrəfilova Oxşar və homotetik fiqurların qurulması 71

Aynur Əsədova Mütənasib kəmiyyətlərin məsələ həllində rolu 74

Tükəzban Sonayeva Həlli nisbət və sadə xətti tənliklərə gətirilən mətnli məsələlər 78

Tərlan Abdullayeva Silindrin daxilinə və xaricinə çəkilmiş prizmaya aid 81 məsələlərin həlli metodikası Arzu Talıbova İti bucağın triqonometrik funksiyalarının tərifi, ədədi 85 arqumentin triqonometrik funksiyaları

Salatın Mərdanova Məktəb riyaziyyat kursunda kəsilməzlik və funksiyanın limiti 88 anlayışlarının təlimi haqqında

Fəxrəddin Əliyev, Bölünmə əlamətlərinə dair müxtəlif tip məsələlərin həlli 92 Mehman Sadıqov, yolları Xalidə Həsənova

Rəsul Adiyev Prizmanın həcmi və ona aid məsələ həllinin öyrədilməsi 96 metodikası Kəmalə Abakarova Afin məzmunlu məsələlər və onların həlli 99

Gülnar Qocayeva Mərkəzi simmetriya metodunun tətbiqi ilə məsələ həlli 103 haqqında Sona Əsədova Müəyyən inteqralın tətbiqləri 106

Ramal Həsənli Parçanın orta nöqtəsinin koordinatları və sferanın tənliyinin 110 öyrədilməsi haqqında Türkan Əskərli Tətbiqi riyaziyyat elementlərinin elmi-idraki rolu haqqında 113

Gülnar Alıyeva Stereometriyadan oxşarlığa aid məsələlərin həlli metodikası 116

Türkan Abdullayeva Üçbucaq və dördbucaqlılarla çevrənin qarşılıqlı əlaqəsinə aid 119 bəzi məsələlərin həlli haqqında

Aysel Allahverdiyeva Ox simmetriyası, onun xassələri və qurma məsələləri həllinə 123 tətbiqi

4 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 BİOLOGİYANIN TƏDRİSİ METODİKASI Samirə Mövsümova Biologiyadan şagirdlərin çətin mənimsədikləri mövzuların 126 yeni təlim texnologiyaları ilə tədrisi ( X-XI siniflər) Əliyənnağı VI sinifdə biologiyanın tədrisində şagirdlərdə elmi 129 Məhərrəmov, dünyagörüşünün formalaşdırılması metodikası Dilarə Alışova

TARİXİN TƏDRİSİ METODİKASI, TARİX FƏNNİNİN TƏRBİYƏEDİCİ İMKANLARI Tərgül Bayramlı Müasir tarix dərsinin məqsədlərinin kompleks şəkildə həyata 133 keçirilməsində interaktivliyin rolu Fidan İsmayılova Azərbaycan tarixi dərslərində Nəsirəddin Tusi irsindən 136 istifadə Xəyalə Ağamədova Ümumtəhsil məktəblərində tarix təliminin səmərəli təşkili 140 yolları Kəmalə Mustafayeva Azərbaycan tarixi fənnindən dərs modelləri əsasında 143 problemli təlimin təşkili

Səidə Nəbiyeva X-XI siniflərin Azərbaycan tarixi kurslarında milli azadlıq 147 uğrunda mübarizəyə dair biliklərin verilməsi şagirdlərdə vətənpərvərlik tərbiyəsinin formalaşdırılması amili kimi Aynur Əzimzadə Tarix dərslərində tarixi təsəvvür və anlayışların 150 formalaşdırılması Ceyhun Qasımbəyli Ümumtəhsil məktəblərinin ümumi tarix kurslarının 153 tədrisində fənlərarası əlaqələrdən istifadə Sürəyya Şükürova Ümumtəhsil məktəblərinin VII və IX siniflərinin Azərbaycan 156 tarixi kurslarında fəndaxili əlaqədən istifadə

PSİXOLOGİYA VƏ KORREKSİYA PEDAQOGİKASI

Dilarə Dostuzadə Eşitməsi qüsurlu uşaqların estetik tərbiyəsinin nəzəri əsasları 159

Nailə Hüseynova Açıq rinolaliya zamanı əməliyyatdan əvvəlki korreksiya 165 işinin əsas istiqamətləri

Südabə İsgəndərova Sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların şəxsiyyətinin 169 inkişafında fiziki tərbiyənin rolu

Afina Allahverdiyeva Valideyn qayğısından məhrum olan uşaqlarla işin təşkili 173 xüsusiyyətləri

MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR TARİXİ

İntigam Jabrayilov The role of professor Alexandre Vasiliev Bagri in the history 176 of pedagogy

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 5 İradə Əmirəliyeva Məhəmməd Tağı Sidqinin pedaqoji görüşləri 181

Сабина Гаджиева Жизненный путь и теория воспитания британского 185 педагога и философа Джона Локка

Mirmərdan Əsgərli Sürrealizmin yaranması və inkişaf mərhələsi 191

İNFORMASİYA KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGİYALARININ TƏHSİLƏ TƏTBİQİ

Mehriban Həsənova Ali məktəb tələbələrinin informatika üzrə pedaqoji 195 kompetensiyalarının formalaşdırılması imkanları Nərminə Məmmədova Virtual ünsiyyət texnologiyalarının bəzi xüsusiyyətləri 199

Mirhəsən Eminov Şəxsiyyətyönlü təhsillə bağlı elektron dərsliklərin, tədris 207 resurslarının, planşetlərin yaradılması vəziyyəti

MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİL VƏ TƏRBİYƏ

Rüxsarə Tağıyeva Uşaqların idrak fəallığının inkişaf etdirilməsində tərbiyəçi- 212 müəllimlərin pedaqoji hazırlığının rolu

İlahə Qafarova Məktəbəqədər yaşlı uşaqların idrak proseslərinin inkişaf 215 etdirilməsinə dair Lalə Əliyeva Vаlidеyn-tərbiyəçi münаsibətləri uşаqlаrın intеllеktuаl 218 inkişafının mühüm amili kimi

TƏHSİLDƏ MONİTORİNQ VƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏ

Arzu Baxşəliyeva Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi beynəlxalq 225 təcrübədə

6 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ümummilli lider Heydər Əliyev müəllim və müəllim şəxsiyyəti haqqında

ÜMUMMİLLİ LİDER HEYDƏR ƏLİYEVİN ANADAN OLMASININ 95 İLLİYİ ƏRƏFƏSİNDƏ

UOT 37.

Akif Nurağa oğlu Abbasov pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu

ÜMUMMİLLİ LİDER HEYDƏR ƏLİYEV MÜƏLLİM VƏ MÜƏLLİM ŞƏXSİYYƏTİ HAQQINDA

Акиф Нурага оглу Аббасов доктор наук по педагогики, профессор, Институт Образования Азербайджанской Республики

ОБЩЕНАЦИОНАЛЬНЫЙ ЛИДЕР ГЕЙДАР АЛИЕВ ОБ УЧИТЕЛЕ И ЛИЧНОСТИ УЧИТЕЛЯ

Akif Nuragha Abbasov doctor of sciences in pedagogy, professor İnstitute of Education of the Rupublic of Azerbaijan

NATİONAL LEADER HEYDAR ALIYEV ABOUT THE TEACHER AND THE PERSON OF THE TEACHER

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 7 Akif Nurağa oğlu Abbasov Xülasə: Məqalə Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 95 illiyinə həsr olunmuşdur. Məqalədə Ulu öndərin qiymətli fikirlərinə əsaslanmaqla onun cəmiyyətdə, gənc nəslin təlim və tərbi- yəsi işində müəllimin roluna dair fikirləri yada salınır, onların əhəmiyyəti göstərilir. Eyni zamanda Ümum- milli lider Heydər Əliyevin öz məruzə və çıxışlarında müəllim şəxsiyyəti ilə bağlı söylədiyi müdrik fikirlərə müraciət olunur. Müəllimlər, doktorant və dissertantlar, tələbələr, magistrantlar və magistrlər məqalədən faydalanacaqlar. Açar sözlər: ümummilli lider, müəllim, müəllim şəxsiyyəti, təhsil, tərbiyə, milli-mənəvi dəyərlər, vətən- pərvərlik. Резюме: Статья посвящена 95-летию со дня рождения Общенационального лидера Гейдара Алиева. В статье рассматриваются ценные идеи великого лидера, его мысли о роли учителя в об- ществе, о важности воспитания и обучения подрастающего поколения. В то же время в статье отме- чаются мудрые идеи Общенационального лидера Гейдара Алиева о личности учителя, высказанных ими в своих выступлениях и лекциях. Статья будет полезна для изучения учителями, аспирантами и докторантами, студентами, магистрантами. Ключевые слова: общенациональный лидер, учитель, личность учителя, образование, воспита- ние, национальные-нравственные ценности, патриотизм.

Summary: The article is dedicated to the 95th anniversary of the birth of the National Leader Heydar Aliyev. The article considers the valuable ideas of the great leader, his thoughts on the role of the teacher in society, the importance of education and training of the younger generation. At the same time, the article notes the wise ideas of the National Leader Heydar Aliyev about the personality of the teacher, expressed by them in their speeches and lectures. The article will be useful for studying by teachers, post-graduate students and doctoral students, students, undergraduates. Key words: national leader, teacher, teacher's personality, education, upbringing, national-moral values, patriotism. Ulu öndər, böyük tarixi şəxsiyyət Heydər və təhsillərini başa vurduqdan sonra respublika- Əliyev bütün fəaliyyəti dövründə Azərbaycan mıza qayıdaraq səmərəli fəaliyyət göstərirdilər. təhsilinin inkişaf etdirilməsi, şagird və tələbə- Ulu öndər istər Azərbaycan Respublikası lərin biliklərə dərindən yiyələnmələri, geniş dü- Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi, istərsə də nyagörüşünə və həyati bacarıqlara malik olma- Prezident olduğu dövrlərdə ali məktəblərə qəbul larını istəmiş, dövlət başçısı olduğu illərdə bu olunmuş tələbələrlə görüşür, öz faydalı məslə- məqsədlə tədbirlər görmüşdür. hətlərini onlara verir, təhsillərinə məsuliyyətlə Ümummilli liderimizin sözləridir: “Hər yanaşmalarını tapşırırdı. bir dövlət əgər istəyirsə ki, öz ölkəsinin inkişafı- Eləcə də hər il sentyabrın birində, sonralar nı təmin etsin, öz millətinin elmini, mədəniyyə- sentyabrın 15-də Bilik günü münasibətlə ümum- tini dünya standartlarına çatdırsın, o mütləq, hər təhsil məktəblərində olur, müəllimlər, şagirdlər şeydən çox, təhsilə fikir verməlidir, təhsilin in- qarşısında çıxış edir, məktəbin, müəllimin, pe- kişafına səy göstərməlidir, təhsil üçün bütün im- daqoji kollektivin, təhsilalanların öz fəaliyyət- kanları yaratmalıdır”. “Təhsil sahəsi xalqımızın lərinə məsuliyyətlə yanaşmalarını məsləhət bu günü, millətimizin, dövlətimizin gələcəyi üç- görürdü. Təbii ki, bütün bunlar təhsilin, təlim ün ən vacib bir sahədir”, “İnsan təhsilinin əsasını prosesinin optimallaşdırılmasına və təkmilləş- orta məktəbdə alır... Əgər onun fundamental, dirilməsinə özünün böyük köməyini göstərirdi. köklü orta təhsili varsa, o, cəmiyyətdə özünə yer Ulu öndər Heydər Əliyev istər şagirdlər, tapacaq, çalışacaq, ...cəmiyyətimizin şüurlu üz- istərsə də tələblərlə görüşlərdə onları xalqımızın vü olacaqdır”. adət-ənənələrinə hörmətlə yanaşmağa, onları Ümummilli liderimizin təşəbbüsü və səyi qorumağı və yaşatmağa, milli-mənəvi dəyərlərə nəticəsində ümumtəhsil məktəbləri məzun- yiyələnməyə səsləyirdi. Təhsilalanlara ədəbiy- larının xarici ölkələrdə dövlət hesabına təhsilal- yatımızı, tariximizi öyrənməyi, doğma ana dili- ma prosesi başlamış və hələ də davam etməkdə- mizin saflığını qorumağı tövsiyə edirdi. Eyni za- dir. Bunun müsbət və faydalı cəhətləri ondan manda bu sahədə sistemli, ardıcıl, fasiləsiz işlə- ibarət idi ki, həmin məzunlar ölkəmizin ali təh- rin aparılmasını müəllimlər qarşısında mühüm sil müəssisələrində olmayan ixtisaslara yiyələnir bir vəzifə kimi irəli sürürdü.

8 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ümummilli lider Heydər Əliyev müəllim və müəllim şəxsiyyəti haqqında SSRİ-yə daxil olduğumuz vaxtlarda Ümum- Daha sonra Ulu öndər tərəfindən 23 iyun milli liderimizin imzaladığı “Gənclərin ümumi 2000-ci il tarixli Fərmanla “Azərbaycan Res- оrta təhsilə keçməsini başa çatdırmaq və ümum- publikasında təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi təhsil məktəbini daha da inkişaf etdirmək haqqın- haqqında” sərəncam imzalanmışdır. Bu sərən- da” (1972), “Kənd ümumtəhsil məktəbinin iş şə- cam Azərbaycan təhsilində müasir islahatlara və raitini daha da yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqın- yenidənqurmaya hərtərəfli şərait yaradan tarixi da” (1973), “Ümumtəhsil məktəbi şagirdlərinin əhəmiyyətli dövlət sənədidir. dərsliklərdən pulsuz istifadə etməsinə keçmək Ümummilli lider Heydər Əliyevin 2002-ci haqqında” (1978) Fərmanları Azərbaycanda təh- il oktyabrın 4-də imzaladığı “Azərbaycan Res- silin inkişafı üçün real imkanlar açırdı. publikasında ümumtəhsil məktəblərinin maddi- Müstəqilliyimiz illərində Ulu öndər təhsilə texniki bazasının möhkəmləndirilməsi haqqın- aid bir sıra qərar, fərman və sərəncamlar imzala- da” Sərəncamı da təhsilə göstərilən böyük qayğı mışdır. “Azərbaycan Respublikasında peşə təh- deməkdir. silinin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında” Ulu öndərin “Gənc istedadların xüsusi Qərarı (23 avqust 1996) deyilənlərə nümunədir. təqaüdə layiq görülməsi haqqında Sərəncamı (5 1999-cu ildə “Azərbaycan Respublikası- may 2009-cu il, № 256) da təhsilə və təhsilalan- nın Təhsil sahəsində İslahat Proqramı” qəbul lara qayğının təzahürüdür. olundu. 2001-ci ildə “2000-2005-ci illərdə Azər- Ümummilli lider Heydər Əliyev məruzə, baycan Respublikasının təhsil sistemində tərbiyə nitq və çıxışlarında həmişə təhsilin inkişafında, işinin inkişaf proqramı” işlənib hazırlandı. təlimin məzmununun təkmilləşdirilməsində, ye- Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev niləşməsində, təlim metodlarının səmərəli tət- “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi biqində, şagirdlərin və tələbələrin tərbiyəlilik haqqında” (18 iyun 2001-ci il), “Azərbaycan səviyyəsinin, xüsusən vətənpərvərlik, milli ifti- əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edil- xar hissinin yüksəldilməsində, təlim prosesinin, məsi haqqında” (9 avqust 2001-ci il) fərman- sinfin və auditoriyanın idarə olunmasında müəl- larını; “2 fevral – Azərbaycan gəncləri gününün limin oynadığı müstəsna əhəmiyyəti həmişə elan edilməsi haqqında” (1 fevral 1997-ci il) sə- vurğulayardı. Müəllimlik peşəsini dünyadakı rəncamını; “Gənclər siyasəti haqqında” (9 aprel bütün peşələrdən üstün tutar (“Müəllimlik sənəti 2002) və “Uşaq hüquqları haqqında” (19 may şərəfli bir sənətdir”, “Həyatını müəllimliyə həsr 1998-ci il) Azərbaycan Respublikasının qanun- edən insanlar, həqiqətən, fədakar, xalqına, mil- larını imzaladı. lətinə sədaqətli və eyni zamanda qəhrəmanlıq “Azərbaycan Respublikasında təhsil sahə- göstərən insanlardır”, “Biz Azərbaycan məktəbi sində islahatlar üzrə Dövlət Komissiyasının ilə, təhsili ilə, müəllimləri ilə fəxr edirik”), ona yaradılması haqqında” 30 mart 1998-ci il tarixli dərs deyən müəllimlərin də hörmət və nüfuzun, Sərəncam da xüsusi qeyd olunmalıdır. Həmin əməyini həmişə fəxrlə qiymətləndirərdi (“Bizim sərəncam əsasında təhsil sektorunun ayrı-ayrı hər birimiz elmi dərəcəmizdən, biliyimizdən, təh- sahələrini özündə birləşdirən islahatlar proqramı sil səviyyəmizdən asılı olmayaraq, bütün nailiy- hazırlanmışdır. yətlərimizə görə məktəbə, müəllimə borcluyuq”). Ümummilli lider Heydər Əliyevin tapşırı- Ulu öndər Azərbaycan müəllimlərinə ğı ilə respublika Nazirlər Kabinetinin 26 aprel yüksək, ən yüksək mənəviyyata və vətəndaşlıq 1999-cu il tarixli Qərarı əsasında ölkəmizdə hisslərinə malik olmağı məsləhət görərdi. ümumi orta təhsilin dövlət standartının təsdiq Ümummilli lider özünün sadə Azərbaycan edilmişdir. vətəndaşı olmağından fəxarət duyur, Azərbaycan "2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Res- vətəndaşlığı adından yüksək ad tanımadığını bil- publikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə dirməklə yanaşı göstərirdi ki, “bu addan da yük- Dövlət Proqramı"nın təsdiq edilməsi barədə Ulu sək ad müəllimlikdir”. öndərin sərəncamı olmuşdur. 15 iyun 1999-cu il Heydər Əliyev öz məruzə və çıxışlarında tarixli Sərəncamla təsdiq edilən “Azərbaycan təhsilin müxtəlif problemlərindən danışarkən, Respublikasının təhsil sahəsində İslahat Prоqra- təbii ki, cəmiyyətdə müəllimin roluna, müəllim mı” təhsildə əsaslı inkişafa imkan verən çox şəxsiyyətinə, müəllimin peşə və şəxsi keyfiyyət- önəmli dövlət konsepsiyası hesab olunur. lərinə toxunur, müəllimlərin vəzifələrinə müna- sibət bildirirdi. Çıxışlarının birində deyirdi:

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 9 Akif Nurağa oğlu Abbasov “Məktəbin, müəllimlərin ən əsas vəzifəsi bizim almasını təmin etsinlər. Çünki məktəb, müəllim- cəmiyyətimizə, xalqımıza, ölkəmizə dəyərli və- lər Azərbaycanın gələcəyi üçün böyük məsuliy- təndaşlar hazırlamaqdır”. yət daşıyır” (1). Ulu öndərin düzgün qənaətincə, xalqımızı Ulu öndər Heydər Əliyev müəllimlərə mü- yüksək elm, təhsil, mədəniyyət səviyyəsinə Azər- raciətində həmişə göstərirdi ki, müəllim adı gərək baycan məktəbi və müəllimləri gətirib çıxarmış- öz nüfuzunu heç zaman itirməməlidir. Həm də dır. “Məktəb, müəllimlər həmişə xalq, insanlar məktəblərin ümdə vəzifələrini diqqət mərkəzində arasında, ictimaiyyətdə hörmət, ehtiram qazan- saxlayaraq göstərirdi ki, təhsil müəssisələrinin, mışlar və buna layiq olmuşlar. Azərbaycanda tədrisin səviyyəsi aşağı düşməməlidir. Ümummilli müəllimə daim böyük hörmət olmuşdur. Müəl- liderimizin qənaəti belə idi ki, “Müəllim çalışma- lim cəmiyyətdə tanınan, seçilən, hörmət edilən lıdır ki, özünün müqəddəs vəzifəsini ömrünün axı- şəxs olmuşdur” (1). rınadək layiqincə yerinə yetirsin” (1). Məlum olduğu kimi, müəllimlik – peşə, Ötən əsrin 90-cı illərində yenicə müstəqil- müəllim – pedaqoji fəaliyyətlə, təhsilalanların liyini əldə etmiş ölkəmizin iqtisadi vəziyyəti təlim və tərbiyəsi ilə məşğul olan məşğul olan indiki kimi deyildi. Məktəblərin tikintisi, təmiri, şəxsdir. Lakin cəmiyyətimizdə bir sıra hallarda zəruri avadanlıqlarla təchizi müəyyən çətinliklər digər peşə sahiblərinə də (jurnalist, hakim, pro- yaradırdı. Odur ki, Ulu öndər özəl bölmələri, kuror, mühəndis, iqtisadçı, idmançı, həkim və ayrı-ayrı iş adamlarını, şirkətləri, firmaları təhsil b.) hörmət əlaməti olaraq “müəllim” deyə müra- işinə, məktəblərə kömək etməyə çağırırdı. Bu ciət edirlər. Bu səbəbsiz deyildir. xüsusda deyirdi: “İndi respublikada özəl bölmə Bu barədə danışarkən Ümummilli li- inkişaf edir, ayrı-ayrı iş adamlarının, şirkətlərin, derimiz deyirdi: “Heç də təsadüfi deyildir ki, firmaların imkanları var. Əgər onlar xeyirxahlıq dilimizdə insanların bir-birinə müraciət forma- etmək istəyirlərsə, bu ağır dövrdə xalqımızın sında "müəllim" sözü şəxslərin müəllim olub-ol- böhrandan çıxmasına kömək göstərmək istəyir- mamasından asılı olmayaraq istifadə edilib. Biz- lərsə, ilk növbədə təhsil sahəsinə üz tutmalıdır- də bu ənənə çoxdan yaranıb və hamı bir-birinə lar. Əlbəttə, bu, ayrı-ayrı məktəb binalarının az müraciət edərkən qarşısındakı şəxsə hörmət və və ya çox hissəsinin kommersiya strukturlarına ehtiram əlaməti olaraq ona "müəllim" deyir. verilməsindən ibarət olmamalıdır. Əksinə, təhsil Çoxları heç müəllim deyil, amma biz bir-birimi- ocaqlarına kömək etməkdən ibarət olmalıdır. zə müraciət edərkən "ağa", "cənab", "bəy" deyil, Ona görə də mən bu gün bütün iş adamlarına, "müəllim" deyirik. Bu, təsadüfi deyil. Bəlkə də kommersiya strukturlarına, bir sözlə, yeni yaran- başqa xalqlarda belə müraciət forması yoxdur. mış özəl bölməyə müraciət edirəm. Onlardan hər Bu ondan irəli gəlir ki, xalqımız savadsızlıqdan, birinin təhsil sahəsinə göstərdiyi kömək və xid- gerilikdən, ətalətdən bugünkü günə qısa tarixi mət dövlət tərəfindən qiymətləndiriləcəkdir” (1). bir müddətdə gəlib çatmaqda müəllimlərin rolu- Bu müraciətin özü də təhsilə, məktəbə, nu qiymətləndirir və qarşısındakı adama hörmət gənc nəslin təlim və tərbiyəsinə dövlət başçısı- əlaməti olaraq "müəllim" deyir. Ona görə də nın qayğısından irəli gəlirdi. müəllimin cəmiyyətdə xüsusi yeri olduğu artıq Ümummilli liderimiz doğma ana dilimiz- heç kəsdə şübhə oyatmır. Müəllimə hörmət, də yaxşı danışa və yaza bilməyənləri qınayır, ehtiram həmişə olub, bu gün də olmalıdır, gələ- Azərbaycan dilini yaxşı bilməyi, sərbəst və mü- cəkdə də olmalıdır” (1). kəmməl öyrənməyi onların vətəndaşlıq borcu Ona görə də Ulu öndər müəllim adını hiss edirdi. Ölkəmizdə Azərbaycan dili Konsti- daha yüksəklərə qaldırmağımızı istəyirdi. tusiyamızla dövlət dili elan edilmişdir, bütün Ümummilli liderimizin qənaəti belə idi ki, idarə və təşkilatlarda, müəssisələrdə işlər kargü- Azərbaycan xalqının fitri istedadı və təhsildə zarlıq Azərbaycan dilində aparılır. Azərbaycanlı qazanılmış təcrübə, məktəblərin potensialı, yük- olub öz ana dilində höccətləyə-höccətləyə oxu- sək təhsil vermək səviyyəsi gənc nəslin gələcə- yan, şifahi və yazılı nitqə malik olmayan, sözləri yə hərtərəfli hazırlanması üçün real imkanlar və cümlələri sındıra-sındıra danışan şəxslər dili- açır. Ulu öndər bu əlverişli imkanları nəzərdə mizə qarşı hörmətsizlik edirlər. tutaraq, müəllimlərdən tələb edirdi ki, “bütün bu Ulu öndər başqa bir cəhəti də diqqətə çat- imkanlardan istifadə edib orta təhsili yüksək sə- dırır və narahatlıq hissi keçirirdi: “Öz dilini bil- viyyəyə qaldırsınlar, gənclərimizin yaxşı təhsil məyən, öz dilini sevməyən adam öz tarixini

10 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ümummilli lider Heydər Əliyev müəllim və müəllim şəxsiyyəti haqqında yaxşı bilə bilməz. Xatirimdədir, 70-ci illərdə illər müharibəsində yamaqlı paltar, yamaqlı şal- mən bir neçə dəfə çox narahatçılıqla göstərişlər var da tapmaq çətin idi, mənim xatirimdədir, verdim ki, rusdilli məktəblərdə Azərbaycan ədə- Naxçıvanda adamlar ayaqqabı tapa bilmir, çarıq biyyatına çox yer verilsin. Azərbaycan ədəbiy- geyirdilər. Özü də təkcə müharibə dövründə yatını, ana dilini bilməyən gənc Nizamini oxuya yox. Bilirsinizmi, mən heç nəyi gizlətmirəm. bilməz, Füzulini oxuya bilməz, Nəsimini oxuya Həyatımda olan hər bir şeylə fəxr edirəm. Mən bilməz, Vaqifi oxuya bilməz, Sabiri oxuya bil- orta məktəbə gedəndə həmişə yamaqlı paltarla məz, Cəlil Məmmədquluzadəni oxuya bilməz və getmişəm. Yamaqsız paltarım olmayıb. Anam digərlərini oxuya bilməz. Əgər onları oxuya bil- gecələr lampa işığında corablarımı yamayırdı. məsə, o, tariximizi bilməyəcək; onları oxuya bil- Məni bağışlayın, bir yamaq vururdu cırılırdı, məsə, bizim mədəniyyətimizi bilməyəcək, mə- sonra birini də vururdu. Belə vəziyyətdə idik. dəni köklərimizi bilməyəcək, milli-mədəni ənə- Həm də tək mən yox, bu nəslin hamısı belə nələrimizi bilməyəcək. Onları bilməsə, o, vətən- böyüyübdür. Biz o müharibənin çətinliklərini pərvər olmayacaq, onda milli vətənpərvərlik gördük, yaşadıq. O günləri indi ilə heç müqayisə duyğuları, hissiyyatı olmayacaqdır” (2). etmək olarmı? O vaxt insanlar acından ölürdü- Çox düzgün qənaətdir. öz ana dilini bil- lər, nə paltarı vardı, nə də yemək-içməyi. Bəli, o məyən və ona hörmətlə yanaşmayan insan, ölkə vaxtlar da müəllimlər çox ağır vəziyyətdə idilər. vətəndaşı, təbii ki, tariximizdən, ədəbiyyatımız- Mən də gənc idim, ağır vəziyyətdə idim. Amma dan, mədəniyyət və incəsənətimizdən və xəbərsiz görürdüm ki, mənə dərs deyən müəllim gedib olacaqdır. Onda nə Nizami Gəncəvinin, nə bazarda nəsə xırda bir şey satır. Bunu görəndə Məhəmməd Füzulinin, nə İmaməddin Nəsiminin, ürəyim ağrıyırdı. Əslində mən özüm ondan da nə Molla Pənah Vaqifin, nə Mirzə Ələkbər pis vəziyyətdə idim. Sabirin, nə də Cəlil Məmmədquluzadənin yaradı- İndi yamaqlı paltar bəzilərinə qəribə görü- cılığı ilə tanış olmaq həvəsi və tələbatı yaranma- nür, amma 20-ci, 30-cu, 40-cı illəri görmüş yacaqdır. Azərbaycanımıza qarşı ərazi iddiala- adamlar məhz yamağın içində yaşayıblar. Bu- rında olan, musiqimizi, mədəniyyətimizi, incə- nunla heç də demək istəmirəm ki, o vaxt yaxşı sənətimizi, kulinariyamızı, ədəbiyyatımızın na- idi. Xeyr, belə demək istəmirəm. Demək istədi- dir incilərini oğurlayıb öz adına çıxaran düş- yim budur ki, insanın iradəsi bütün bu çətinlik- mənlə - erməni qəsbkarları ilə dialoqa girə bil- lərə üstün gəlir. məyəcək, onların sərsəm xəyallarını alt-üst et- İşğal olunmuş ərazilərdən qaçqın düşən mü- məkdə çətinlik çəkəcəkdir. əllimlərin, habelə onların yerləşdirildiyi məktəb- Ulu öndər bu məsələdə də müəllimlərin lərin vəziyyətinə xüsusi diqqət yetirilməlidir” (3). üzərinə mühüm vəzifələr qoyurdu (2). Heydər Əliyev böyüməkdə olan nəslin tər- Ümummilli liderimiz eyni zamanda müəl- biyəsini diqqət mərkəzində saxlamağı, onların limlərə öz hörmət və ehtiramını bildirərək onların davranışında kənaraçıxmalara yol verilməməsini diqqətinə son dərəcə qiymətli fikirlərini çatdırır- vacib məsələ hesab edirdi. Bu sahədə, təbii ki, va- dı: “Mən bu gün bu salonda toplaşan müəllim- lideynlərlə bərabər məktəbin və müəllimlərin üzə- lərə, maarif işçilərinə müraciət edərək sizin si- rinə mühüm vəzifələr düşdüyünü qeyd edirdi. Ulu manızda Azərbaycanın bütün müəllimlərinə fə- öndərə görə, tərbiyə işlərində səmərəli metodlar- dakar əməklərinə görə minnətdarlığımı bildirir- dan, iş formalarından və vasitələrdən faydalanmaq əm və bütün müəllimlərə xalqımız üçün, gələ- lazımdır. Diqqət edək: “Gənclərin tərbiyəsində cəyimiz üçün mühüm və əhəmiyyətli işlərində milli, dini adət və ənənələrimizdən istifadə etmək uğurlar diləyirəm” (1). lazımdır. Əsrlərin dərinliyindən bu günə gəlib Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azər- çatan adət-ənənələrimiz həmişə adamları saflığa, baycan müəlliminə və onun şəxsiyyətinə necə təmizliyə dəvət etmişdir. Milli və dini adət-ənə- hörmət və məhəbbət bəslədiyini, müəllimin nələrimiz məhz bu prinsiplərə əsaslanır. Bu gün əməyinə necə böyük qiymət verdiyini, pedaqoji biz də gəncləri paklıq, saflıq, yüksək əxlaq, yük- peşə sahiblərinin ağır zəhmətini və şərəfli peşə sək mənəviyyat ruhunda tərbiyə etməliyik” (1). fəaliyyətini necə dəyərləndirdiyini aşağıdakı Həmin fikri irəli sürməklə eyni zamanda xatirələrindən bir daha əyani görmək mümkün- bu səmərəli fəaliyyətin nəticəsini də göstərirdi: dür: “Biz o müharibə dövründə yaşamış, o mü- “Bununla biz nəinki cəmiyyətimizi qoruyacağıq, haribəni görüb keçmiş adamlarıq. 1941-45-ci həm də gələcək nəsli sağlam saxlayacaq və hə-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 11 Akif Nurağa oğlu Abbasov min nəsildə cəmiyyətimiz, xalqımız üçün zərərli nəvi səviyyəyə çatdırmaq ali məktəblərin borcu- halların kök salmasının qarşısını alacağıq. Bir də dur. Mən bütün ali məktəblərə, professor və müəl- təkrar edirəm, cinayətkarlıqla mübarizə, gənc- limlərimizə, alimlərimizə müraciət və tövsiyə lərin sağlam ruhda tərbiyə olunması üçün hər kəs edirəm ki, onların bu sahədə işi qoy həmişə şərəfli öz sahəsində lazımi tədbirlər görməlidir” (1). olsun, baş ucaltsın, onlar hər gün, hər dərs saa- Ulu öndər məruzə və çıxışlarında ümum- tında respublikamızın gələcəyi barədə düşünsün- təhsil məktəbləri və müəllimləri ilə yanaşı ali lər. Respublikamızın gələcəyi isə gənclərin nə də- təhsil müəssisələrin və ali məktəb müəlliml- rəcədə keyfiyyətlə hazırlanmasından asılıdır. Biz ərinin fəaliyyətinə də vaxtaşırı münasibətini bil- çalışmalıyıq ki, müstəqil Azərbaycan Respub- dirir, onlardan keyfiyyətli təhsil və fərəh doğur- likasının gələcəyi daha uğurlu, daha gözəl olsun, acaq tərbiyəvi göstəricilər tələb edirdi. Diqqət xalqımız gündən-günə daha yüksək səviyyələrə edək: “Gənclər ölkə iqtisadiyyatını, ictimai- qalxsın. Ümidvaram ki, ali məktəblərin professor- sosial həyatını inkişaf etdirəcək yeni nəslin bir müəllim kollektivləri öz vəzifələrini şərəflə yerinə dəstəsidir. Bu gənclərin qeydinə qalmaq, onlara yetirəcək və Azərbaycanın gənc nəslinin hazırlan- qayğıkeş münasibət göstərmək, başlıcası isə, masına öz xidmətlərini göstərəcəklər” (3). yaxşı təhsil vermək, ali məktəblərdə mənəvi Aylar, illər keçir, fəqət Ümummilli lideri- mühiti möhkəmlətmək, gənclərimizi gələcəkdə miz Heydər Əliyevin təhsilə, təhsil müəssisələri- müstəqil həyatda sərbəst və layiqincə çalışmağa nin idarə olunmasına, gənc nəslin tərbiyəsinin hazırlamaq – bunlar ali məktəblərin professor və yüksək səviyyəyə qaldırılmasının, milli-mədəni müəllim heyətinin, bütün ali məktəb işçilərinin dəyərlərimizə yiyələnməyin, vətənpərvər olma- müqəddəs vəzifəsidir” (4). ğın vacibliyinə, o cümlədən müəllimə, müəllimin Həmin fikri irəli sürməklə müəllimlərə mü- peşə və şəxsiyyət keyfiyyətlərinə dair ölməz raciətlə deyirdi ki, ali məktəblərə “qəbul olunmuş fikirləri daim yaşayacaq, təhlilimizi irəli apara- gəncləri hazırlamaq, savadlandırmaq, yüksək mə- caqdır.

Ədəbiyyat

1. Heydər Əliyevin 1994-cü il avqustun 31-də Bakı şəhərinin təhsil işçiləri ilə görüşündəki giriş sözü. bax: Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. Bakı: Azərnəşr, 1997. 2-ci kitab / Buraxılışına məsul: R. Mehdiyev, H. Orucov. 2. Heydər Əliyevin Müstəqil Azərbaycan Respublikası gənclərinin birinci forumunda nitq. Respublika Sarayı, 2 fevral 1996-cı il. 3. Heydər Əliyevin təhsil işçilərinin bir qrupu ilə görüşdə giriş və yekun sözü. Prezident sarayı, 12 fevral 1995-ci il 3. Heydər Əliyevin Respublikanın ali məktəblərinə daxil olmuş birinci kurs tələbələri ilə görüşdə nitqindən. 14 sentyabr 1994-cü il. E-mail: [email protected]

Rəyçi: pedaqogika üzrə elmlər doktoru İ.H. Cəbrayılov

Redaksiyaya daxil olub: 03.04.2018

12 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Педагогическая сущность понятия «экспертные знания» магистрантов

ÜMUMPEDAQOJİ PROBLEMLƏR

UOT 37.01

Нигяр Шыхнеби гызы Мурадова доктор философии по педагогике, доцент Институт Образования Азербайджанской Республики

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ ПОНЯТИЯ «ЭКСПЕРТНЫЕ ЗНАНИЯ» МАГИСТРАНТОВ

Nigar Şıxnəbi qızı Muradova pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu

MAGİSTRANTLARIN "EKSPERT BİLİK" ANLAYIŞININ PEDAQOJİ MAHİYYƏTİ

Nigar Shikhnabi kyzy Muradova PhD in Pedagogy, assistant professor Institute of Education of the Republic of Azerbaijan

THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE CONCEPT OF "EXPERT KNOWLEDGE" UNDERGRADUATES

Резюме: В рамках данной статьи соответственно третьему направлению документа «Государст- венные стратегии по развитию образования в Азербайджанской Республике» «экспертное знание» яв- ляется движущей силой в сфере развития экспертных навыков магистрантов. Понятие «экспертное знание» отражает свойства и признаки педагогической сущности. Экспертные знания для ма- гистрантов считаются важными в совершенствовании их деятельности: обеспечивают получение ими объективных данных о себе и регулярный анализ организации их продуктивной деятельности. Ключевые слова: педагогическая сущность, понятие «экспертное знание», формирование, магистранты.

Xülasə: Məqalədə “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nda qeyd olunmuş üçüncü strateji istiqamətə əsasən "ekspert bilikləri" hərəkətverici qüvvə kimi dəyərləndirmək mümkündür. Magistrantlarının təlim fəaliyyətini yaxşılaşdırılmasında ekspert bilikləri vacibdir. Açar sözləri: pedaqoji mahiyyət, "ekspert biliyi" anlayışı, formalaşma, magistrantlar.

Summary: In this article, the "expert knowledge" is a driving force in the third aspect of the "State Strategy for the Development of Education in the Republic of Azerbaijan". The concept of "expert knowledge" reflects the pedagogical essence of the pedagogical characteristics. Experts 'knowledge in raising their masters' work is a regular analysis of objective information and objective organization and conduct of their activities. Key words: pedagogical essence, the concept of "expert knowledge", formation, undergraduates.

На современном этапе развития высше- В сфере магистерского образования эк- го образования Азербайджана ярко проявля- спертные знания проявляются в двух основ- ется тенденция изменения структурного со- ных качествах. С одной стороны, они пред- держания различных видов образовательных ставляются как специфические знания, высту- услуг в сторону повышения их качества. В пающие эффективным и нередко единственно последние годы широкое распространение возможным способом изучения функциони- получила практика проведения экспертного рования и развития этой сферы. С другой сто- оценивания. роны, экспертные знания отчетливо отражают результат процесса профессиональной сфор-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 13 Нигяр Шыхнеби гызы Мурадова мированности и готовности магистранта. Ис- - развитие умений формировать базы ходя из этого, следует, что актуальность этого знаний, осуществлять верификацию и струк- направления обусловлено фактором форми- туризацию информации, реализовывать на- рования экспертных знаний магистрантов, их учно-исследовательскую в целях приобрете- умения «искать не шаблонные пути решения ния экспертных знаний, регулярно использо- проблем, а находить исконное, обобщать» [1] вать эти знания для оценки действительных в процессе и результатах самоэкспертного ситуаций; оценивания своей деятельности. - формирование способности создавать Однако этот вопрос в отечественном новое знание и соотносить его с имеющими- образовании еще не институционализирован, ся отечественными и зарубежными исследо- что создает почву для основания существен- ваниями, использовать знание при осуществ- ного противоречия: лении экспертных работ в целях практи- - между практической значимостью и ческого применения методов и теорий. высокой востребованностью экспертного В настоящее время в отечественной обр- знания магистрантов и недостаточной теоре- азовательной практике в этом направлении су- тической изученностью его специфики в ществует главный изъян, который характери- области педагогического образования, отсут- зуется отсутствием у магистрантов представ- ствием у них опыта по экспертным знаниям. ления о сущности понятия «экспертное зна- Следовательно, следует, что вопрос ние», наличия педагогического опыта о нем. экспертного знания магистрантов в совре- Естественно, что этот и другие изъяны менном педагогическом образовании стано- служат причиной начало таких проблемных вится важным и тем самым возрастает вопросов, как, например: Что такое эксперт- потребность совершенствования практики в ное знание? Какие свойства и признаки данном вопросе. характеризуют это понятие? и т. д. С учетом третьего государственного Анализируя определение российских стратегического направления отечественного авторов, можно сформулировать нижеследу- образования (создание прозрачных и эффек- ющее рабочее определение по отношению к тивных механизмов управления, ответствен- данному понятию, которое высказывается ных за результаты в образовании) и одного аналогичным образом: из требований Болонской Декларации (во- - экспертное знание - это специализи- влечение студентов в сферу экспертирования рованное знание, складывающее шаг за ша- в целях продуктивного формирования их гом в виде информации с различной сте- экспертных знаний и накопления опыта в пенью достоверности и объективности вос- этом направлении) требуется новый подход. производящее свойства существующей дей- Безусловно, новый подход по отношению к ствительности, обусловленное специфичес- процессу формирования экспертных знаний кими критериями, нормами и процедурами, магистрантов предполагает: выраженное в форме суждений высококвали- - формирование представления о спе- фицированных специалистов-профессиона- цифике научных исследований по направле- лов, высказанное в виде качественной или нию формирования экспертных знаний; количественной оценки предмета, назначен- - овладение навыками применения об- ное для использования в дальнейшем при щенаучных и специальных методов исследо- принятии решений. ваний в соответствии с направлением и про- Однако основа вышеуказанного рабоче- филем магистерской программы; го определения в рамках данной статьи по от- - овладение навыками самостоятельной ношению к формированию экспертных зна- научно-исследовательской деятельности; ний магистрантов дает основание сформу- - формирование умений представлять лировать очередное научно-теоретическое оп- результаты своей работы для других специа- ределение, выражающее признаки и свойства листов, отстаивать свои позиции в профес- его педагогической сущности и, которое ниже сиональной сфере, находить компромиссные будет схематично представлено (схема № 1): и альтернативные решения; - «экспертное знание» - это теоретичес- кий и практический базис специфических

14 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Педагогическая сущность понятия «экспертные знания» магистрантов знаний, в совокупности, которые создают становится самодостаточным субъектом на- систему взаимосвязанных и взаимозависи- учного познания в сфере принятии им реше- мых компонентов: процедурные процессы, нии в своей деятельности. Такой подход слу- логика мышления, профессиональная куль- жит гарантом его успеха в формировании экс- тура, содержащие разнохарактерные педаго- пертного знания. гические формы экспертного сопровождения Актуальность. Соответственно Государст- как плодотворное условие продуктивного венным стратегиям по развитию образования в формирования экспертных знаний магис- Азербайджанской Республике экспертное знание трантов. является движущей силой в сфере формирования Схема № 1 показывает, что в области экспертных знаний магистрантов. Научная новизна. Понятие «экспертное формирования экспертных знаний магистран- знание» рассматривается как предмет научного тов, целью которой является привлечения их познания, целью, которого является формирова- постоянному самоэкспертному анализу и са- ние исследовательского взгляда на анализ его пе- моэкспертной оценке своей деятельности тре- дагогических свойств и признаков в сфере магис- буется наличии сферы экспертного сопровож- терского образования. дения в контексте трех компонентов: Теоретическая значимость статьи заклю- 1) процедурные процессы (последова- чается в том, что в ней освещены новые педаго- тельно выполняемые шаг за шагом знания гические идеи, характеризующие особенности процедуры с целью преобразования исходно- понятия «экспертное знание», содержание кото- го положения в результаты); рых в цельности составляют теоретические и 2) логика мышления (мыслительный практические основы его педагогической сущ- ности. процесс, содержащий логические понятия и Практическая значимость. Научно теоре- инструкции: доказательность, рассудитель- тически обоснованные педагогические идеи по ность в целях получения обоснованного вы- вопросу «экспертное знание» являются полез- вода из имеющихся предпосылок); ным материалом для магистерского образования. 3) профессиональная культура (специ- альные знания и опыт ценностно-норматив- ной деятельности, выражающие в опыте эмоционально-психического существования эксперта и регулирования толерантного взаимодействия с окружающими). Резюмируя содержание всего вышеиз- ложенного, можно сформулировать научно- теоретический вывод о том, что процесс формирования экспертных знаний магис- трантов будет эффективным и результатив- ным, если: - сфера экспертного сопровождения бу- дет основана на деятельно-компетентном подходе, представлять целостность процес- суального, рефлексивного компонентов, реа- лизующиеся при помощи принципов обрат- ной связи и самостоятельной работы, соответ- ственно специфике формирования экспер- тных знаний магистрантов; - магистранты будут иметь единый подход к пониманию «экспертные знания». Деятельно-компетентный подход не- произвольно вовлекает магистрантов в сис- тематичную самоэкспертизу (самоанализ и самооценку) результатов развития и качества своих достижений и тем самым магистрант

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 15 Нигяр Шыхнеби гызы Мурадова

16 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Педагогическая сущность понятия «экспертные знания» магистрантов

Литература

1. Məmmədli L.A. Yeni pedaqoli təfəkkür şəraitində tələbə-gənclərdə idrak fəallığını inkişaf etdirməyin mühüm istiqamətləri. Naxçıvan, 2015. 2. Абушенко В.Л., Симонов А.Н. Знание. // Центр гуманитарных технологий, 2018. 3. Əmirəliyeva İ.B. Tələbə gənclərdə tolerant şüur, tolerant düşüncənin, tolerant davranış təсrübəsinin formalaşdırılması // ARTİ-nin Elmi əsərləri, 2013, № 4 4. Abbasov A.N. Pedaqogika: orta ixtisas məktəbləri üçün dərs vəsaiti. Bakı: Mütərcim, 2013. 5. Эрдниев П.М. Системность знаний и укрепление дидактической единицы. М., 2006. 6. Байденко В.И., Ван Зантворт Дж. Модернизация профессионального образования: современный этап. Европейский фонд образования М., 2013 7. Зорина Л.Я. Системность качества знаний. М., 2006. 8. Подлипский О.К. Построение баз знаний группой экспертов. М., 2010.

E-mail: [email protected] Рецензент: док.наук по пед. И.Г. Джабраилов

Redaksiyaya daxil olub: 15.02.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 17 Гюльяз Тарлан гызы Велиджанова

UOT 37.01

Гюльяз Тарлан гызы Велиджанова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ОБУЧАЕМОСТЬ. ПРОБЛЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ ПРОЦЕССОМ УСВОЕНИЯ ЗНАНИЙ И УМСТВЕННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬЮ УЧАЩИХСЯ

Gulyaz Tərlan qızı Valicanova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

ÖYRƏDƏ BİLMƏK. ŞAGİRDLƏRİN ÖYRƏNMƏ PROSESİ VƏ ZEHNİ FƏALİYYƏTİNİN İDARƏ OLUNMASI PROBLEMLƏRİ

Gulyaz Tarlan Valicanova State Pedagogical University of Azerbaijan

LEARNABILITY. PROBLEMS OF MANAGING THE PROCESS OF LEARNING AND MENTAL ACTIVITY OF STUDENTS

Резюме: В статье описываются чрезвычайно стабильные и обширные особенности обучающей деятельности учащихся, определяющие эффективность процесса сбора информации, легкость и скорость получения информации, а также принятие умственных методов работы. Характеристики уровня обучения. Причины низкой обучающей деятельности в процессе урока. Формирование универсальной образовательной деятельности и подготовка программ для тестирования учащихся по математике в общем образовании. Определение основных подходов и принципов выявляющих существующие тенденции в развитии образования. Ключевые слова: навыки, обучаемость, деятельность, личность, знание, успеваемость, интеллект, мотивация, умение.

Xülasə: Məqalədə, məlumat toplama prosesinin müvəffəqiyyətini, məlumat əldə etmənin asanlığını və sürətini, zehni iş üsullarının qəbul edilməsini müəyyən edən sagirdlərin öyrənmə fəaliyyətinin olduqca sabit və geniş xüsusiyyətləri təsvir edilmişdir. Öyrənmə səviyyəsinin xüsusiyyətləri. Dərs prosesində təlim fəaliyyətinin aşağı olma səbəbləri. Universal tədris fəaliyyətlərinin formalaşdırılması və məktəblilərin ümumi təhsildə riyaziyyatda effektivliyini sınaqdan keçirmək üçün proqram hazırlamaq. Təhsilin inkişafında mövcud tendensiyaları müəyyən edən əsas yanaşmalar və prinsipləri müəyyənləşdirmək. Açar sözlər: bacarıq, öyrənmə, fəaliyyət, şəxsiyyət, bilik, performans, zəka, motivasiya, bacarıq.

Summary: The article discusses fairly stable and widespread characteristics of the child's learning activities that determine the success of the information gathering process, the ease and speed of acquiring knowledge, the adoption of mental working methods. Characteristics of levels of learning information. Factors causing a specific lag in the academic subject. Develop a program for the formation of universal training activities and experimentally prove its effectiveness in the general education of schoolchildren in mathematics. Identify the main approaches and principles that determine the current trends in the development of education. Key words: skills, learning, activity, personality, knowledge, performance, intelligence, motivation, skill.

Что такое обучаемость? Учащиеся за- ют новыми знаниями. Эту общую способ- метно отличаются друг от друга по тому, ность к овладению знаниями Б.Г.Ананьев ха- насколько легко, прочно и глубоко овладева- рактеризует как восприимчивость к усвое-

18 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Обучаемость. Проблемы управления процессом усвоения знаний и умственной деятельностью учащихся нию знаний и обозначает ее термином обуча- личности, следует опираться на знание инди- емость. Н.А. Мечинская указывает, что этим видуально-типологических различий детей. термином обозначается восприимчивость к Может быть выделено четыре основ- усвоению знаний и способов учебной дея- ных сочетания этих свойств: высокий уро- тельности. вень развития интеллекта (высокая обучае- Обучаемость, т.е. восприимчивость к мость) и положительная направленность; вы- усвоению знаний в процессе учебной дея- сокая обучаемость и отрицательная направ- тельности, – индивидуальное, относительно ленность; низкая обучаемость и положитель- устойчивое свойство личности. Это понятие ная направленность личности; оба комплекса по своему содержанию более узкое, чем по- черт характеризуются отрицательным знаком. нятие способность. Способность включает в Дальнейший анализ обнаружил, что фун- себя как один из существенных компонентов даментальное свойство, которое лежит в осно- высокую обучаемость соответствующему ви- ве первого комплекса черт, – активность лич- ду деятельности. Обучаемость тесно связана ности. Это свойство характеризуется многооб- с умственным развитием, однако эти понятия разием проявлений в учебной деятельности: не тождественны. Умственное развитие – это активное и самостоятельное добывание зна- совокупность изменений качественного и ний, инициативные поисковые действия при количественного характера, происходящих в решении проблем. Свойство проявляется не умственной деятельности в связи с измене- только в мыслительных операциях, но и в пер- нием возраста и обогащением опыта челове- цептивной и даже мнемонической деятельнос- ка. Умственное развитие характеризуется ря- ти: ученик продолжает припоминать без ка- дом показателей: запасом знаний и степенью кой-либо стимуляции извне, использует мне- их систематизации, владением рациональны- монические приемы, которые способствуют ми приемами умственной деятельности и т.д. лучшему запоминанию и воспроизведению. Эти же показатели применительно к обучае- Представляют интерес и типы неуспе- мости приобретают иной характер: в этом вающих, которых изучал случае имеет значение не столько результа- Н.И. Мурачковский: тивная сторона, сколько сам процесс форми- • низкое качество мыслительной дея- рования знаний, приемов (степень легкости и тельности сочетается у учащихся с положи- быстроты приобретения знаний, овладения тельным отношением к учению и сохране- приемами умственной деятельности). Поэто- нием позиции школьника; му не случайно для установления уровня • высокое качество мыслительной дея- умственного развития применяются различ- тельности сочетается с отрицательным от- ные формы констатирующего эксперимента, ношением к учению при частичной или даже в то время как для выявления обучаемости полной утрате позиции ученика. На качество необходим только обучающий эксперимент. учебной работы влияет то, что такие неуспе- Если в первом случае выявляется наличное вающие привыкли заниматься только тем, состояние развития, то во втором – вскрыва- что им нравится. Отсутствие более широкой ются потенциальные возможности развития мотивации приводит к неуспеху в учении. ученика. Уровень его обучаемости часто не Неуспех вызывает конфликт и общее нега- совпадает с успеваемостью. Успеваемость – тивное отношение к школе; оценка учебных достижений ребенка, выра- • низкий уровень умственного развития женная в пятибалльной системе отметок. Об- (и обучаемости) сочетается с отрицательным щеизвестно, что одни и те же достижения отношением к учению. школьников могут неодинаково оцениваться Как же приобщить к учению таких разными учителями в зависимости от уровня детей? Противоречие заключается в следую- требований, т.е. успеваемость зависит от щем: для того чтобы вызвать у них положи- очень многих причин. Для того чтобы в про- тельное отношение к учению, необходимо цессе обучения воздействовать на развитие таким неуспевающим давать легкие задачи,

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 19 Гюльяз Тарлан гызы Велиджанова однако чтобы развить интеллект, нужны от- логическими. Со временем из-за длительных носительно трудные задачи. В своей работе, неудач в учебе, отсутствия систематической посвященной школьникам с отставаниями в работы по преодолению неуспеваемости со учебе и отклонениями в поведении, Т.А. стороны учителя, родителей происходит Шилова рассмотрела несколько видов неус- снижение интенсивности учебной деятель- певаемости: устойчивая по всем предметам, ности. В других случаях низкая эффектив- устойчивая по одному предмету, т.е. специ- ность учебной деятельности в академической фическая неуспеваемость, эпизодическая области обусловлена пробелами в ЗУН по неуспеваемость. Среди множества причин предыдущему материалу (пропуск по болез- отставания школьников по учебным предме- ни). Мотивация учебной деятельности явля- там выделяют свойства личности самого уче- ется внутренней, учебные способности раз- ника и факторы, касающиеся организации и виты удовлетворительно, но сам ученик не содержания процесса преподавания. может наверстать пробел ЗУН. Для учащихся с низкой интенсивнос- В психологии есть несколько теорий, тью учебной деятельности по предмету ха- каждая из которых по-своему рассматривает рактерно следующее поведение: дети часто вопросы управления учением. Значительное отвлекаются на уроках, невнимательны, на- место занимает деятельностная теория – тео- рушают дисциплину, в дневниках таких де- рия поэтапного формирования умственных тей много замечаний и др. Получая замеча- действий и понятий (П.Я. Гальперин, Н.Ф. ние, такие школьники сосредоточиваются Талызина). Центральная идея этой теории – лишь на короткое время. Учебным занятиям усвоение знаний в результате выполнения уделяют мало времени, у них нет желания учащимися определенной системы действий. заниматься предметом, они увиливают от Процесс усвоения знаний проходит несколь- учебной нагрузки. При этом у таких школь- ко этапов. Первый – этап предварительного ников уровень умственного развития доста- ознакомления с действием и условиями его точный, чтобы успешно усвоить материал по выполнения, этап составления ориентиро- предмету. вочной основы действия (детям показывают, Причины такого отставания можно как и в каком порядке выполнять действие). найти как в личностных особенностях уча- На втором этапе организуется материальная щегося (пробелы в знаниях, умениях и навы- - предметная деятельность (работа с реаль- ках по предыдущему материалу; снижен ин- ными предметами) или материализованная терес к предмету), так и в обучении (недос- деятельность (работа с моделями). При этом татки в организации, формах и методах про- предметная форма действия сочетается с ре- цесса обучения, недостатки в методике рабо- чевой. После того как содержание действия ты учителя). усвоено, его следует переводить на третий Пропустив большое количество уроков этап – формирования действия как внешнере- по учебному предмету, ученик стал сталки- чевого. На этом этапе действия представлены ваться с трудностями при усвоении нового в форме внешней речи, словесного анализа материала. Препятствия оказались для него (ученик проговаривает содержание действия труднопреодолимы самостоятельно, учитель вслух). Четвертый и пятый этапы характери- и родители не предприняли мер помощи, что зуются тем, что усваиваемое действие отлича- привело к снижению интереса к занятиям. ет развернутость, осознанность, но затем на- В одних случаях низкая эффективность чинает сокращаться, свертываться, многие учебной деятельности в области академичес- его компоненты перестают осознаваться, на- кого знания у школьников обусловлена низ- растают быстрота и легкость выполнения. Пе- ким уровнем развития специальных способ- дагог может контролировать точно, где, на ка- ностей. Причины неразвитости познаватель- ком этапе деятельность осуществляется пра- ных способностей могут быть обусловлены вильно, продуктивно, а где имеются пробелы, как внешними факторами, так и нейрофизио-

20 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Обучаемость. Проблемы управления процессом усвоения знаний и умственной деятельностью учащихся недочеты. В качестве единицы анализа про- цели, предлагаемые учителем, но с перехо- цесса усвоения знаний выступает действие. дом ребенка в более старший класс у него Другая форма управления познаватель- возникает потребность стать субъектом сво- ной деятельностью характеризуется по- ей деятельности. Чем он старше, тем более становкой задач проблемного типа, которые личностный характер должно приобретать требуют самостоятельного поиска способа учение. решения проблемы. Эффективное управле- Актуальность проблемы заключается в ние познавательной деятельностью достига- иных подходах в организации учебного процес- ется в этом случае при определенных усло- са, обновления методов, средств и форм органи- виях: если учащиеся получили необходимые зации обучения, разработки и внедрения в учеб- для решения проблемы сведения, если обес- ный процесс новых педагогических технологий. печена система последовательных проблем- Научная новизна проблемы состоит в совершенствовании средств обучения и развития ных ситуаций и если они овладели приемами учащихся, использовании педагогических ин- их разрешения. новаций в процессе формирования коммуни- Управление процессом учения должно кативной компетенции учащихся, в создании быть направлено не на принуждение детей к системы применения методов и приёмов, выполнению управляющих воздействий учи- нацеленных на развитие познавательной и теля, а на то, чтобы вызвать у ученика по- творческой активности учащихся. требность в таких управляющих воздействи- Практико-педагогическая идея опыта ях и желание их выполнять. Для этого управ- заключается в создании условий для индиви- ление должно опираться на его внутренние дуального развития учащегося, повышения его силы. Управление учением должно быть гиб- познавательной активности через широкое при- ким. С возрастом должно идти изменение менение на уроках геометрии методов и приёмов современных образовательных технологий. степени участия самого школьника в поста- новке частных целей учения. В младшем возрасте он с охотой и желанием принимает

Литература

1. Крутецкий, В.А. Психология математических способностей школьников. М.: Просвещение, 1988. 2. Кульневич, С.В. Лакоценина, Т.П. Не совсем обычный урок М.: ВЛАДОС-ПРЕСС, 2000. 3. Кульневич С.В. Лакоценина Т.П. Современный урок. Практическое пособие Ростов н/Д.: Учитель, 2005. 4. Куприянович, В.В. Изучение способностей направляет дифференциацию // Математика в школе, 1991, № 5 5. Менчинская, Н.А. Краткий обзор состояния проблемы неуспевающих школьников // В кн.: Психологические проблемы неуспевающих школьников. М.: Педагогика, 1971. 6. Метельский, Н.В. Пути совершенствования обучения математике: Проблемы современной методики математики. Мн.: Университетское, 1989. 7. Методика преподавания математики в средней школе: Общая методика / Сост. Черкасов Р.С., Столяр А.А., М.: Просвещение, 1995.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, riyaz.ü.elm.dok., prof. İ.C. Mərdanov

Redaksiyaya daxil olub: 06.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 21 Xudayar Həzərxan oğlu Sultanlı

TƏRBİYƏ MƏSƏLƏLƏRİ

UOT 37.

Xudayar Həzərxan oğlu Sultanlı elmlər doktoru hazırlığı üzrə dissertant, Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu

TƏLƏBƏLƏRİN EKOLOJİ TƏHSİLİ, EKOLOJİ TƏRBİYƏSİ VƏ EKOLOJİ MƏDƏNİYYƏTƏ YİYƏLƏNMƏLƏRİ YENİ PEDAQOJİ TƏFƏKKÜRÜN TƏLƏBİ KİMİ

Худаяр Хазархан оглу Султанлы диссертант по подготовке доктора наук Институт Образования Азербайджанской Республики

ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ, ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ И ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА СТУДЕНТОВ КАК ОСНОВНОЕ ТРЕБОВАНИЕ НОВОГО ПЕДАГОГИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ

Khudayar Hazarkhan Sultanly dissertant for the preparation of Doctor of Sciences İnstitute of Education of the Repbblic of Azerbaijan

ECOLOGICAL EDUCATION, ECOLOGICAL EDUCATION AND ECOLOGICAL CULTURE OF STUDENTS AS THE BASIC REQUIREMENT OF NEW PEDAGOGICAL THINKING

Xülasə: Məqalədə tələbələrin ekoloji təhsili, ekoloji tərbiyəsi və ekoloji mədəniyyətə yiyələnmələri yeni pedaqoji təfəkkürün tələbi kimi nəzərdən keçirilir. İnsan sağlamının qorunmasında və onun sağlam həyat tərzi keçirməsində ekologiyanın rolu diqqətə çatdırılır. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 2002-ci ildə imzaladığı “Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu” və bu tipli qanunlar yada salınır. Açar sözlər: ekologiya, ekoloji problem, ekoloji təhsil, ekoloji tərbiyə, ətraf mühit

Резюме: В статье как основное требование нового педагогического мышления рассматривается экологическое образование, экологическое воспитание и экологическая культура студентов. Подчеркивается роль экологии в охране здоровья человека и его здоровом образе жизни. В статье нашли место «Закон Азербайджанской Республики «Об экологическом образовании и просвещении населения», подписанный в 2002 году общенациональным лидером Гейдаром Алиевым, и ряд аналогичных законов. Ключевые слова: экология, экологическая проблема, экологическое образование, экологическое воспитание, окружающая среда

Summary: In the article, ecological education, ecological education and ecological culture of students are considered as the basic requirement of the new pedagogical thinking. The role of ecology in the protection of human health and its healthy lifestyle is emphasized. The article "The Law of the Republic of Azerbaijan" On Environmental Education and Population Education ", signed in 2002 by the national leader Heydar Aliyev, and a number of similar laws were found. Keywords: ecology, ecological problem, ecological education, ecological upbringing, environment

22 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Tələbələrin ekoloji təhsili, ekoloji tərbiyəsi və ekoloji mədəniyyətə yiyələnmələri yeni pedaqoji təfəkkürün tələbi kimi Ölkəmizdə ekoloji təhsilin, ekoloji maarif- ları müəyyən edilmiş, həmin istiqamətdə müna- lənmənin təşkili və ekoloji mədəniyyətin yara- sibətlər tənzimlənmişdir. dılması, bütün bunların isə təhsilalanların şəx- Azərbaycan Respublikamızın Prezidenti siyyətinin formalaşdırılmasına təsiri məsələləri cənab İlham Əliyev ekoloji mühitin sağlamlaş- həmişə olduğu kimi, hazırda da diqqət mərkə- dırılmasını öz fəaliyyətinin əsas istiqamətlərin- zindədir. Ekoloji təhsil özündə nəinki elmi bi- dən biri kimi yanaşaraq, bu istiqamətdə mühüm likləri və təsəvvürləri birləşdirir, o, habelə incə- tədbirlər görür. Belə ki, 2006-cı ilin sentyabr sənətin və ədəbiyyatın obrazları ilə zənginləşir. ayının 28-də “Azərbaycan Respublikasında eko- Elmi biliklərin və müvafiq bədii obrazların inte- loji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair “2006- qrasiyası gerçəkliyin dərk olunmasının mən-tiqi 2010-cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planı”nı və obrazlı formaları arasındakı uyğunsuzluğun (2) təsdiqlənmiş və planın həyata keçirilməsinə aradan qaldırılmasına imkan verir və təhsilin başlanmışdır. humanistləşdirilməsini təmin edir. Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin 31 yanvar Əhali arasında artan xəstəliklərin öhdəsin- 2008-ci ildə imzaladığı “Azərbaycan Respubli- dən təkcə səhiyyənin imkanlarından faydalan- kasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təh- maqla gəlmək mümkün deyil. Tibb elminin in- sil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər sanın sağlamlığına təsiri cəmi 10-15%-i təşkil haqqında” Sərəncamı (3) respublikamızda təhsi- edir. Əslində həyat şəraiti və tərzinin, o cümlə- lin Avratlantik inteqrasiyası baxımından diqqəti dən ekoloji mühitin təsiri, 50%-dən daha çox- cəlb edir. Həmin sərəncamdan irəli gələn vəzifə- dur. artıqdır. Odur ki, sağlam həyat tərzi və eko- lər tələb edir ki, Azərbaycan təhsil sisteminin logiya məsələlərinə maraq xeyli artmışdır. dünya standartına uyğun şəkildə ekolojiləşdiril- Ətraf aləmin keyfiyyəti sağlamlığı – in- məsi ilə bağlı islahatlar aparılsın. sanın əsas hüququnu və sivilizasiyanın inkişa- 21 oktyabr 2011-ci ildə "Hilton Baku" fının başlıca məqsədini müəyyənləşdirir. Təbiətə otelində Heydər Əliyev Fondu ilə Birləşmiş münasibətlə bağlı olan mənəvi tələblərə könüllü Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı arasında şəkildə əməl olunması ətrafdakılar tərəfindən Anlaşma Memorandumu imzalanmışdır. Heydər mümkün cəzanın və ittihamın olmasını deyil, Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla Əliyeva- müstəqil davranışın zəruriliyinə inamın inkişafını nın rəhbərliyi ilə İDEA (İnternational Dialogue nəzərdə tutur. for Environmental Action) Ətraf Mühitin qorun- İnsanın mövcudluğu və inkişafı üçün zə- masıı naminə Beynəlxalq Dialoq Kampaniyasına ruri olan təbiət olmadan bütün sosial məsələlər start verilmişdir. Ətraf Mühitin qorunmasıı nami- öz mənasını itirir. Əgər ədəbiyyat və tarix mə- nə Beynəlxalq Dialoq Kampaniyası (İnternational dəni, mədəniyyət dəyərlərini mənimsəmək; təbi- Dialogue for Environmental Action) İDEA ad- ətşünaslıq təbiətin qanunauyğunluqlarını bilmək lanır. üçün lazımdırsa, ekoloji təhsil təbiətə həqiqi in- BMT-nin Baş katibi Pan Gi Mun ekolo- sani münasibətin formalaşdırılması, onun müha- giya məsələlərinə həsr olunmuş zirvə toplantı- fizəsinin təşkili və zənginləşdirilməsindən ötrü sında Yer kürəsinin gələcəyi ilə bağlı narahatlı- tədbirlərin görülməsi; səciyyəvi sosial-təbiət qa- ğını ifadə edərək demişdir: “Planetimizdə labüd nunauyğunluqlarının və davranış normativləri- iqlim dəyişikliklərinin qarşısını almaq üçün nin mənimsənilməsi üçün vacibdir. Bütün bun- bəşəriyyətin cəmi on ili vardır” (4). lar da insanın daha da inkişafına və mövcudlu- Bir çox problemlər sırasında ali məktəb ğuna şərait yaradır. tələbələrinin ekoloji biliklərinin dərinləşdirilmə- Ümummillii liderimiz Heydər Əliyev si və genişləndirilməsi xüsusi yer tutur. Ekoloji 2002-ci ildə problemin aktuallığını nəzərə alaraq, təhsil mürəkkəb pedaqoji proses kimi özünü “Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi göstərir. Ekologiyanın əsaslarını bilmək – tələ- haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanu- bələrdə inkişaf edən ekoloji mədəniyyətin ən nu”nu (1) imzalamışdır. Qanunda insanların eko- mühüm komponentidir. Hazırda ali məktəb və loji təhsili və maarifləndirilməsi sahəsində döv- auditoriyadankənar təhsil və tərbiyə sisteminin lət siyasətinin hüquqi, iqtisadi və təşkilati əsas- təşəkkülü ekoloji mədəniyyətin səviyyəsi və

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 23 Xudayar Həzərxan oğlu Sultanlı inkişafı istiqamətində tələblərin həyata keçiril- ləndirməyin və bağlamağın yeni üsuludur. Bu məsinə kömək göstərən ekoloji bilik, bacarıq və mənada ekoloji təhsil, ekoloji maariflənmə, eko- vərdişlərin böyük həcmini özündə birləşdirir. loji tərbiyə və ekoloji mədəniyyət ekoloji şüur- Ekoloji təhsil sistemləri aşağıdakı müddəa- un, ekoloji təfəkkürün səviyyəsinin göstəricisi lar əsasında reallaşır: kimi özünü göstərir. 1. Təbiətə məsuliyyətli münasibətin for- Ekoloji təhsil və ekoloji maarifləndirmə malaşdırılması hər bir fənnin məqsədləri siste- sistemində müəllim kadrlarının ekoloji hazırlığa mini və fərdiləşdirilmiş (dərinləşdirilmiş, fakül- malik olması, bu ixtisas üzrə dövlət təhsil stan- tativ) təlimin bütün istiqamətlərini özündə bir- dartının hazırlanması günümüzün tələbidir. Və- ləşdirir. Bunun zəruriliyi onunla şərtlənir ki, so- təndaşların, o cümlədən təhsilalanların ekoloji sial və psixoloji xarakteristikaların bütün zən- təhsili, maarifləndirilməsi və ekoloji tərbiyəsinin ginliyinə məsuliyyət insan şəxsiyyətinin müəy- sonrakı inkişaf perspektivlərini reallaşdırmaq üç- yənedici cəhətinə çevrilir. Təbiətə qayğıkeş və ün bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçiril- məsuliyyətli münasibət insana təbiətin övladı ki- məlidir. mi, öz sağlamlığına, şəxsi və ictimai dəyər kimi Səmərəli ekoloji təhsil və tərbiyənin nəti- ətrafdakıların sağlamlığına, xarici mühitə həyat cəsi həm də ekoloji etikadır. “Ekoloji etika - tə- şəraiti, əməyin obyekti və predmeti kimi yana- biətlə insanın etik münasibətləri haqqında bir tə- şılması və s. münasibətlərdən irəli gəlir. Təbiətə limdir. Burada təbiətin əxlaqi birliyin üzvü ol- münasibət insanın ailə, ictimai, istehsalat, şəxsiy- ması, əxlaqi tərəfdaş (subyekt) kimi qəbul edil- yətlərarası münasibətləri ilə bağlıdır; şüurun bü- məsi, bütün canlıların bərabərhüquqlu və bəra- tün sahələrində (elmi, ideoloji, bədii, mənəvi, bərdəyərli olması, insanların hüquq və tələbat- hüquqi, iqtisadi və s.) məsuliyyət tələb edir. larının məhdudlaşdırılması nəzərdə tutulur. Tə- 2. Ümumtəhsil, habelə ali təhsil müəssisə- biətlə münasibətlərin əxlaqi tərəfini bir çox təd- lərində tədris olunan fənlərin məzmununda eko- qiqatçılar da təhlil ediblər” (6). loji xarakterli mövzular nəzərdə tutulur, təlim Q. Məmmədov və M. Xəlilova görə, “İn- prosesinin müxtəlif mərhələlərində ekoloji ma- sanın öz tələbatını ödəmək cəhdi onun ətraf mü- ariflənməyə yer ayrılır. Yalnız müstəqil ekoloji hitlə əlaqəsini təyin edir” (5, 140). BMT-nin mövzular qlobal, regional və yerli səviyyələr nə- 1972-ci ildə Stokholmdakı konfransında qəbul zərə alınmaqla, ekoloji problemlərin ayrı-ayrı etdiyi deklarasiyasında deyilir ki, insan eyni cəhətlərinin açılmasına imkan verir. zamanda öz mühitinin məhsulu və yaradıcısı 3. Təlimin hər bir mərhələsində ekoloji olub, ona həyatı üçün fiziki əsas, ruhən əqli, mə- xarakterli ümumiləşdirici kurslar daxil edilir. nəvi, ictimai inkişafına imkanlar yaradır. Belə- Hazırda ekoloji təhsil və tərbiyə elmi-təd- liklə, bəşəriyyətin rifahı-firavanlığı və insanların qiqatın çox mühüm istiqamətlərindən biridir. əsas hüququnu həyata keçirmək (o cümlədən Q. Məmmədov və M. Xəlilovun ali mək- yaşamaq hüququ) üçün iki aspekt təbii mühit və təblər üçün yazdıqları “Ekologiya, ətraf mühit insanın özü yaratdığı mühit mühüm əhəmiyyət və insan” dərsliyində yazırlar: “İnsan biosferin kəsb edir. İnsan həyata qədəm qoyduğu vaxtdan bir hissəsi, onun təkamülünün məhsulu hesab daima həyat uğrunda, təbiətin əlverişsiz şəraiti olunur, odur ki, onun sağlamlığı və iş qabiliyyə- ilə, təbii fəlakətli faktorlara qarşı mübarizə ti ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsindən daha çox aparmaq ehtiyacı ilə qarşılaşmışlar” (5, 145). asılıdır. İnsan da digər canlı orqanizmlər kimi Həmin sözlərdə dərin həqiqət vardır. ətraf mühitlə maddələr mübadiləsi və enerji axı- Təbiətə, ətraf mühitə düzgün münasibət nı ilə əlaqədardır. Ona həm də, mühitin ekoloji ekoloji bilik sayəsində yaranır. Ekoloji mədəniy- faktorları təsir göstərir” (5 , 140). yətin formalaşmasında təsirli vasitələrdən biri Ekoloji mədəniyyət geniş anlayışdır. O, məqsədyönlü ekoloji təhsillə əhatə olunmaqdır. ekoloji təhsil, ekoloji maariflənmə və ekoloji Tələbələrin ekoloji münasibəti onların ekoloji tərbiyənin nəticəsi kimi meydana çıxır. məsuliyyət hissini formalaşdırır və inkişaf etdirir. Ekoloji təhsil və tərbiyə, ekoloji mədəniy- Ekoloji təhsilin məqsədi ekoloji dünyağö- yətə yiyələnmə insanı təbiətlə sıx tellərlə əlaqə- rüşünə yiyələnmiş şəxslər, gənclər tərbiyə et-

24 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Tələbələrin ekoloji təhsili, ekoloji tərbiyəsi və ekoloji mədəniyyətə yiyələnmələri yeni pedaqoji təfəkkürün tələbi kimi məkdir. Bunun üçün ekoloji biliklərə, ekoloji olan mənəvi tələblərə könüllü şəkildə əməl mədəniyyət və ekoloji etikaya üstün yer veril- olunması ətrafdakılar tərəfindən mümkün cə- məlidir. Tələbələrdə davranış mədəniyyətinin zanın və ittihamın olmasını deyil, müstəqil da- formalaşmasında ekoloji etikanın rolu xüsusilə vranışın zəruriliyinə inamın inkişafını nəzərdə böyükdür. Ekoloji təhsil dedikdə, ümumi ekoloji tutur. mədəniyyətin formalaşdırılmasına, öz ölkəsinin Ekoloji məsuliyyət özünənəzarət, təbiətdə və yaxın adamlarının, planetin və bütün bəşəriy- özünün ən yaxın və uzaq aqibətlərini qabaqca- yətin taleyi üçün ekoloji məsuliyyətin formalaş- dan görə bilmək bacarığı; özünə və başqalarına dırılmasına yönələn fasiləsiz təlim, tərbiyə və tənqidi münasibət və s. kimi şəxsiyyət keyfiy- inkişaf prosesi anlaşılır (7). yətləri ilə əlaqədardır. Təbiətə münasibətlə bağlı Ekoloji təhsilə cəlb olunma və ekoloji mə- olan mənəvi tələblərə könüllü şəkildə əməl dəniyyətin formalaşdırılması tələbələrdə ölkə- olunması ətrafdakılar tərəfindən mümkün cəza- mizin ekologiyası, ekoloji təmizliyi, təbiətə qayğı- nın və ittihamın olmasını deyil, müstəqil davranı- lı münasibət və onun mühafizəsi, yaşıllıqların şın zəruriliyinə inamın inkişafını nəzərdə tutur. artırılması, “təmiz şəhər”, “təmiz rayon”, “təmiz Bütün bunlara nail olmaqdan ötrü tələbə- kənd”, “təmiz məhəllə”, “təmiz həyət” uğrunda lərdə insanın, cəmiyyət və təbiətin qarşılıqlı pro- mübarizə, başqalarından da təbiətin qorunmasını seslərinin və nəticələrinin dərk edilməsinə; təbi- tələb etmək və s. bu kimi keyfiyyətlərin yaradıl- ətə münasibətlərdə ekoloji dəyərli yönəlmələrə, masını və inkişaf etdirilməsini tələb edir. norma və qaydalara istiqamətlənmə; elmi bilik- Ekoloji təhsil və maarifləndirmə zamanı lər sisteminin formalaşdırılması üzrə ali məktə- qazanılan biliklər və əldə olunan təcrübə ekoloji bin məqsədyönlü işi lazım gəlir. mədəniyyəti meydana gətirir. Ekoloji təhsil Ekologiya bir növ “təbiətşünaslığın nor- dedikdə, ümumi ekoloji mədəniyyətin və mə- mativi”nə çevrilmişdir. Yəni təkcə nəticələrin suliyyətin təşəkkül tapmasına istiqamətlənən fa- doğruluğuna görə deyil, həm də onun tətbiqinə siləsiz təhsil, tərbiyə və inkişaf prosesi anlaşılır. görə məsuliyyət daşımışdır. Ekoloji təhsilin məqsədi təbiətə məsuliyyət his- Təbiət elmləri içərisində ekologiya ilk də- sinin yaradılmasından ibarətdir. Ekoloji təhsilə fə olaraq insanın maraqlarını, onun həyat fəaliy- tələbat, şəxsiyyətin həyatı üçün münasib şəraitin yətini öyrənməyə başlamışdır. Bu öyrənmə hər- təmin edilməsinə zərurətdən irəli gəlmişdir. tərəfli olmuş, insan fəaliyyətini ətraf mühitə tə- Ekoloji məsuliyyət də özünəməxsus rola sirindən təbiəti mənimsəmənin səmərəliliyinin malikdir. Ekoloji məsuliyyət təbiətdə özünün ən qiymətləndirilməsinə kimi əhatə etmişdir. yaxın və uzaq aqibətlərini qabaqcadan görə bil- Son dövrlərə qədər ekoloji tərbiyə təbiət mək bacarığı; özünənəzarət; özünə və başqa- elmləri ilə (əsasən bioloji ekologiya və coğra- larına tənqidi münasibət və s. kimi şəxsiyyət fiya), təbiətşünaslıqla, qismən təbiəti mühafizə keyfiyyətləri ilə əlaqədardır. Ekoloji məsuliyyət fəaliyyətinin texnologiyası ilə (təmizləyici qur- özünənəzarət, təbiətdə özünün ən yaxın və uzaq ğular və texnologiyalarla) əlaqədar olan texniki aqibətlərini qabaqcadan görə bilmək bacarığı; elmlərlə bağlı idi. Ekoloji-iqtisadi və ekoloji-hü- özünə və başqalarına tənqidi münasibət və s. quqi biliklərin ayrı-ayrı fraqmentlərindən savayı kimi şəxsiyyət keyfiyyətləri ilə əlaqədardır. Tə- ekologiyanın sosial komponenti tədris olunmur- biətə münasibətlə bağlı olan mənəvi tələblərə du. Lakin aşkarlandı ki, ekoloji təhsilin məzmu- könüllü şəkildə əməl olunması ətrafdakılar tərə- nunda əsas yer bilavasitə “təbiət-cəmiyyət” sis- findən mümkün cəzanın və ittihamın olmasını teminin davamlı inkişafı qanunauyğunluqlarının deyil, müstəqil davranışın zəruriliyinə inamın axtarışı ilə məşğul olan sosial ekologiyaya ayrıl- inkişafını nəzərdə tutur. malıdır. Ekoloji məsuliyyət özünənəzarət, təbiətdə Ekoloji problemlərin baş qaldırması ilk özünün ən yaxın və uzaq aqibətlərini qabaqca- növbədə sosial-iqtisadi amillərlə şərtlənir. Bu dan görə bilmək bacarığı; özünə və başqalarına problemləri heç də yalnız texniki vasitələrin tənqidi münasibət və s. kimi şəxsiyyət keyfiy- köməyilə deyil, eyni zamanda ayrı-ayrı şəxs- yətləri ilə əlaqədardır. Təbiətə münasibətlə bağlı lərin, şagirdlərin və tələbələrin, həm də əhalinin

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 25 Xudayar Həzərxan oğlu Sultanlı ətraf mühitə münasibəti sahəsində müvafiq loji təhsil və tərbiyənin ilkin şərtlərini müəyyən dəyərləri nəzərə almaları, onların baxış və dav- edən ən mühüm kateqoriya hesab olunur. ranışları ilə həll etmək mümkündür. Problemin aktuallığı. Dövlətin ekologiya ilə Təhsilalanlarda ekoloji təfəkkürün inkişaf bağlı siyasəti ilə səsləşir. etdirilməsi, ekoloji mədəniyyətinin formalaş- Problemin yeniliyi. Tələbələrin ekoloji dırılması son dərəcə aktuallıq kəsb edir. Ekoloji təhsili, ekoloji tərbiyəsi və ekoloji mədəniyyətə təhsil və tərbiyə ətraf aləmə məsuliyyət və borc yiyələnmələri yeni pedaqoji təfəkkürün tələbi kimi yanaşılır. üzrə daxili tələbatı inkişaf etdirməyə doğru isti- Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə eko- qamətlənib. Yaşayış mühitinin saflığı və insanın logiya və biologiya müəllimlərinə öz köməyini sağlamlığı cəmiyyətin dəyərləri sistemində eko- göstərəcəkdir.

Ədəbiyyat

1. “Əhalinin ekoloji təhsili və maarifləndirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasınnın Qanunu. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10 dekabr 2002-ci il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. http://www.edu.gov.az/view.php?lang=az&menu=72&id=732 2. “Azərbaycan Respublikasında ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına dair “2006-2010-cu illər üçün Kompleks Tədbirlər Planı”nı. 2006-cı ilin sentyabr ayının 28-də təsdiq edilmişdir. 3. “Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında” Sərəncam. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 31 yanvar 2008-ci il tarixli Sərəncamı. http://edu.gov.az/az/page/299/759 4. http://sia.az/ru/news/economy/313873 5. Q. Məmmədov, M. Xəlilov. Ekologiya, ətraf mühit və insan: Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Elm, 2006. 6. http://ru.wikipedia.org/wiki/Этнопедагогика 7. Экологическое образование: Концепции и методические подходы. Отв.редактор Мамедов Н.М. М.: Агенство «Технотрон», 1996, 136 с.

E-mail: [email protected]

Rəyçi: pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Akif Nurağa oğlu Abbasov

Redaksiyaya daxil olub: 01.03.2018

26 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Müstəqilliyimiz dövründə tələbələrin asudə vaxtının təşkili yolları

UOT 378.

Dilqəm Qasım oğlu Quliyev pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, professor Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası

MÜSTƏQİLLİYİMİZ DÖVRÜNDƏ TƏLƏBƏLƏRİN ASUDƏ VAXTININ TƏŞKİLİ YOLLARI

Дильгам Гасым оглы Гулиев доктор философии по педагогике, профессор Азербайджанской Государственной Академии Физической Культуры и Спорта

ПУТИ ОРГАНИЗАЦИИ СВОБОДНОГО ВРЕМЕНИ СТУДЕНТОВ В ПЕРИОД НЕЗАВИСИМОСТИ НАШЕЙ СТРАНЫ

Dilgam Gasim Guliyev PhD in Pedagogy, professor Azerbaijan State Academy of Physical Culture and Sport

THE LEASURE TIME OF THE STUDENTS DURING THE PERIOD OF THE INDEPENDENCE

Xülasə: Məqalədə ölkəmizin müstəqillik dövründə Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasında təhsil alan tələbələrin asudə vaxtı araşdırılır və tələbələrin asudə vaxtının öyrənilməsi prosesində ictimai təşkilatların, kitabxanaların, tələbələrin elmi cəmiyyətinin, auditoriyadankənar fiziki tərbiyəsi və s. vəziyyəti araşdırılır və təhlil edilir. Açar sözlər: təhsil, tərbiyə, tələbə, asudə vaxt, dərsdənkənar vaxt, istirahət günləri, peşə hazırlığı, fiziki kamillik, idman məşqləri, kino, teatr, muzey, klub.

Резюме: В статье исследовано свободное время студентов, обучающихся в Азербайджанской Государственной Академии Физической Культуры и Спорта в период независимости нашей страны и в процессе изучения свободного времени студентов были изучены и проанализированы работы общественных организаций, библиотек, научного общества студентов, состояние внеаудиторного физического воспитания и т.д. Ключевые слова: образование, воспитание, студент, свободное время, внеклассное время, выходные дни, профессиональная подготовка, физическая зрелость, спортивные тренировки, кино, театр, музей, клуб.

Summary: The leasure time of the students studying at the Azerbaijan State Academy of Physical Culture and Sport during the period of our independence was investigated in this article and in the process of investigation of the students’ leasure time there were studied and analysed the works of social organizations of the Academy, libraries, students’ scientific societies, the state of out-of-class physical training and others. Key words: education, upbringing, student, leasure time, out-of-class time, weekend, professional training, physical maturity, sport trainings, cinema, theatre, museum, club.

Müstəqilliyimiz dövründə, dinamik icti- etməyi bacaran tələbə məhsuldar işləmək, daim mai inkişaf şəraitində dərs vaxtından və dərs- öyrənmək, fəal ictimai iş aparmaq iqtidarında dənkənar vaxtdan səmərəli istifadə edilməsinin ola bilər. əhəmiyyəti durmadan artır. Yalnız öz vaxtını Ali məktəblərdə tələbələrin mənəvi cəhət- düzgün bölüşdürməyi və ondan düzgün istifadə dən formalaşması prosesi təhsillə tərbiyənin

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 27 Dilqəm Qasım oğlu Quliyev qırılmaz vəhdəti demək olar ki, tələbələrin bir sislər hazırlanmasının və tərbiyə olunmasının mütəxəssis və vətəndaş kimi sosial funksiyaları keyfiyyətini yüksəltmək üçün səmərəli vasitədir. və peşə funksiyalarını yerinə yetirməyə hazır- Akademiyanın 10 tələbəsindən 4 nəfəri bu işdə lanmasına kömək edir. iştirak edir. 2016-2017-ci tədris illərində Azərbaycan Tədqiqat göstərmişdir ki, sağlamlığını Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiya- möhkəmləndirməyə və müəyyən fiziki kamil- sında tələbələrin asudə vaxtı tədqiq olunmuşdur liyə nail olmağa çalışan tələbələrin 95 faizi id- (ADBTİA). Bunun da əsas məqsədi dərsdən- manla müntəzəm məşğul olur və ona həftədə kənar vaxt büdcəsinin strukturunu təyin etməyə, təqribən 6 saat vaxt sərf edir. tələbələrin asudə vaxtının həcmini, həmin Asudə vaxtın nisbətən məhdud olması və dövrdə keçirilən məşğələ növlərini, peşə hazırlı- bu şəraitdə bir çoxlarının başqa məşğələ növ- ğının səviyyəsini yüksəltmək, fiziki təkmilləş- lərinə üstünlük verməsi tələbələrin auditoriadan- məyə və istirahət üçün məqsədəuyğun olub-ol- kənar idman məşğələləri ilə əhatə edilməsi madığını müəyyənləşdirməyə, tələbələrin asudə səviyyəsinin yüksəldilməsinə maneçilik törədir. vaxtdan məqsədyönlü istifadə etməsinə Akade- Tələbələrin 30 faizi bunun belə olduğunu göstə- miyanın ictimai təşkilatlarının təsirini öyrən- rmişdir. məyə imkan vermişdir. Aparılmış tədqiqat göstərmişdir ki, Aka- Dərsdənkənar vaxt dedikdə, tələbənin demiyanın tələbələrinin asudə vaxtının strukturu məşğələlərdə keçirdiyi müddətdən başqa günün tərbiyə işi baxımından kifayət qədər məzmunlu bütün vaxtı nəzərdə tutulur. Akademiyada təh- və səmərəli təşkil olunmamışdır. Tədqiq edilmiş sillə bu və ya başqa cür bağlı olan saatları (Aka- tələbələrin 30 faizi qəzet, 45 faizi bədii ədəbiy- demiyaya getmək və oradan qayıtmaq, idman yat oxumur, 30 faizi ictimai tapşırıq yerinə məşqlərinə hazırlaşmaq) habelə ev tapşırıqları- yetirmir. Onların 20 faizi hər gün qəzet, 20 faizi nın yerinə yetirilməsinə (yuxu, şəxsi gigiyena, bədii ədəbiyyat oxuyur, 40 faizi ictimai işdə fəal yemək-içmək və sair) dərsdənkənar vaxtdan çıx- iştirak edir. Asudə vaxtın keçirilməsinin ən dıqda yerdə qalan saatlar asudə vaxtı təşkil edir. cəzbedici formaları konsertlərə getmək, dostlar- Tələbələrin asudə vaxtının tədqiqi pro- la ünsiyyət etmək, kinoya baxmaqdır. Asudə sesində Akademiyanın ictimai təşkilatlarının, ki- vaxtın keçirilməsinin iki formasının – «sadəcə tabxananın, tələbə elmi cəmiyyətinin işi, audito- küçədə gəzişmək» və «dostlarla bir yerdə ol- riyadankənar fiziki tərbiyənin və s. vəziyyəti maq» formalarının ümumi faizi yüksəkdir – 59 öyrənilmişdir. faizdir. Asudə vaxtın bu formalarının konkret Alınmış materialların təhlili göstərir ki, məzmununun nədən ibarət olduğunu söyləmək ADBTİA-nın tələbələrinin vaxt büdcəsinin çətindir. Bunların hər ikisi əslində boş-boşuna strukturunda sutkalıq dərsdənkənar vaxt orta vaxt keçirmək deməkdir, bəzən isə spirtli içki hesabla 15,6 saat təşkil edir. Bunun 4,8 saatı içməklə və cəmiyyətə zidd olan başqa hərəkət- asudə vaxtdır. Həm də, bir qayda olaraq, ictimai lərlə əlaqədardır. Həm də qeyd etmək lazımdır tapşırıqların yerinə yetirilməsinə bir saat vaxt ki, qeyri-formal ünsiyyət təzahürləri son dərəcə sərf edilir. Qeyd edək ki, tələbələrin 63,2 faizi çoxdur. Mədəni-məişət həyatının və həyat yolu bir ictimai tapşırıq, 16 faizi iki-üç tapşırıq, seçməkdə sərvət istiqamətlərinin bir çox məsə- qalanları isə birdəfəlik tapşırıq yerinə yetirirlər. lələrinin həllində dostların məsləhətinə böyük Alınmış məlumatın təhlili dərsdənkənar və əhəmiyyət verilir. asudə vaxt həcminə təsir edən mühüm amilləri Tədqiqatın vəzifələrindən biri tələbələrin aşkara çıxarır. Məsələn otaq kirayələyən tələbə- ictimai işdə iştirakının asudə vaxtdan istifadə lər ev işlərinin yerinə yetirilməsinə mənzili olan edilməsinə təsirini aydınlaşdırmaq idi. Alınmış və valideynləri ilə, yaxud ayrıca ailəsi ilə yaşaya- tədqiqatın təhlili göstərmişdir ki, gənclərin xeyli n şəxslərə nisbətən 39 faiz çox vaxt sərv edirlər. hissəsi bu təsirin mövcud olduğunu etiraf edir Asudə vaxtda aparılan elmi-tədqiqat işi və onun müsbət xarakter daşıdığını qeyd edir. elmi-texniki nailiyyətləri əməli fəaliyyətdə Bu tələbələrin fikrincə, ictimai işdə iştirak asudə yaradıcılıqla tətbiq etməyi bacaran mütəxəs-

28 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Müstəqilliyimiz dövründə tələbələrin asudə vaxtının təşkili yolları vaxtdan daha səmərəli istifadə olunmasına kö- Asudə vaxt büdcəsinin tədqiqi məşğələ- mək edir, onu daha da zənginləşdirir. lərin üstünlüyə görə sıralandığını aşkara çıxar- Tədqiqat zamanı tələbələr belə bir suala mağa imkan vermişdir. Adi günlərdə televiziya çox həvəslə cavab verirdilər: «Tələbələrin asudə verilişlərinə tamaşaya daha çox asudə vaxt sərf vaxtdan Sizcə, nə yolla daha səmərəli istifadə edilir, idman məşqlərinə getmək, dostlarla etmək olar?» Gənclərin çox hissəsi belə hesab görüşlər birinci yeri, gəzinti ikinci yeri, kino- edir ki, tələbələrə asudə vaxtı hədər verməyib teatra getmək dördüncü yeri tutur. Aşağıdakılar onu planlaşdırmağı, düzgün təşkil etməyi və sonrakı yerləri tutur: qonaq getmək, bədii ondan düzgün istifadə etməyi öyrənmək lazım- ədəbiyyat mütaliəsi, passiv istirahət. dır. Vətənpərvərlik mövzularda mühazirələrin, Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və görüşlərin sayını artırmaq, teatr tamaşalarına, İdman Akademiyasının 200 tələbəsi arasında konsertlərə, kino filmlərə, sərgilərə daha tez-tez keçirdiyimiz rəy sorğusunun materialları üzrə kollektiv baxışlar təşkil etmək, Bakının və başqa tələbələrin asudə vaxtdan istifadə etməsinin və şəhərlərin tarixi abidələri ilə tanışlıq üçün turist bədən tərbiyəsi və idmanın tələbatının onların səfərləri etmək, yaşlı nəsillərin idmançı, əmək təhsilindən asılılığı haqqında aşağıdakı rə- və döyüş şöhrəti ilə bağlı görüşlər keçirmək, hə- qəmləri göstərir: min yerlərə daha çox yürüşlər keçirmək təklif- ləri diqqəti cəlb edir.

Cədvəl № 1

İldə neçə dəfə olmuşlar % Təhsil kinoda teatrda mühazirədə muzeydə klubda I kurs 14,5 1,9 2,5 1.5 2 II kurs 25,2 3,5 3 1,7 3 III kurs 21,1 3,8 5,1 2 5 IV kurs 30,5 3,9 5,9 1,9 6,5 Cəmi: 91,3 13,1 16,5 7,1 16,5

Qrafik 1. Tələbələr arasında keçirilmiş rəy sorğusunun materialları üzrə asudə vaxtdan istifadə etməsinin qrafiki

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 29 Dilqəm Qasım oğlu Quliyev Aparılmış tədqiqat göstərmişdir ki, Aka- 3) asudə vaxtdan istifadə edilməsinin demiyanın I kurs tələbələrin 14,5 faizi kinoya, məzmununa təsiri gücləndirmək. 1,9 faizi teatra getmiş, 2,5 faizi mühazirədə ol- 4) hər bir tələbədə öz asudə vaxtından sə- muşlar. Onların 1,5 faizi muzeydə, 2 faizi isə mərəli istifadə etmək arzusu və bacarığı tərbiyə klubda olmuşlar. Akademiyanın IV kurs tələbə- etmək vəzifəsi; ləri I kursa nisbətən daha aktiv iştirak edirlər. 5) asudə vaxtından səmərəli istifadə et- Ümumi I kurs 20%, II kurs 40%, III kurs 60% mək üçün lazımi şərait yaratmaq vəzifəsi Aka- və IV kurs 80% tədbirlərdə iştirak etmişlər. demiyanın ictimai təşkilatların diqqət mərkəzin- İstirahət günləri asudə vaxtın mənzərəsi də durur. bir qədər dəyişir. Burada şəhər gəzintisi birinci Asudə vaxta dövlətin rəhbərliyi problemi yeri, qonaq getmək, dostlarla görüşmək ikinci çoxcəhətli problemdir. Dövlətin qərarına əsasən yeri tutur. Sonrakı yerləri televiziya verilişlərinə beşgünlük iş həftəsinə keçidlə əlaqədar olaraq tamaşa, passiv istirahət, bədii ədəbiyyat mütaliə- daha kəskin şəkildə durmuşdu. Təhsil ocağımız si tutur. Aparılmış tədqiqat çox aydın göstərir beşgünlük dərs sisteminə keçmişdir. Məlumdur ki, Akademiyanın tələbələrinin asudə vaxtının ki beşgünlük iş sisteminə keçid asudə vaxtın əsas məzmununu (80 faizini) idman məşqləri sadəcə olaraq genişlənməsi, təhsil sahəsində boş təşkil edir. Qalan tələbələrin asudə vaxtından saatların miqdarının sadəcə olaraq artması deyil, istifadə olunmasında kortəbiilik hökm sürür, bunların yenidən bölüşdürülməsi deməkdir. asudə vaxtın strukturu təsadüfi amillərin təsiri Bu problem fərdi asudə vaxt fondunun altında, yaxud da fərdi zövqlər və öz-özünə tənzim olunmasının və ondan istifadə edilmə- əmələ gələn, sosial cəhətdən tənzim oluna bil- sinin bütün istiqamətlərini əhatə edir. məyən qeyri-formal qrupların ənənələri nəzərə Təhsil ocaqların əsas tərbiyəvi rolunu alınmaqla formalaşır. qeyd edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, beşgün- Tədqiqatın nəticələri Akademiyanın həm- lüyə keçid bilavasitə təhsil ocağında tələbələrin karlar komitəsində, gənclərin bircə iclasında tərbiyəsi üçün istifadə edilən asudə vaxtın azal- müzakirə olunmuşdur. Beş əsas bölməni əhatə masına səbəb olmuşdur. İndi asudə vaxtın təqri- edən tövsiyələrin həyata keçirilməsi üçün təd- bən yarısı həftənin axırında uzun sürən iki gün- birlər müəyyən edilmişdir: lük dövrlərdə təmərküzləşir. Deməli problem 1) asudə vaxtı artıran ehtiyatlardan istifa- ondan ibarətdir ki, təhsil ocaqlarında təhsil alan də etmək; (tələbələri yataqxana ilə təmin etmək); tələbələrə göstərilən təsirin zəifləməsinə bu 2) vaxt keçirilməsinin strukturunu təkmil- şəraitdə yol verilməsin. ləşdirmək;

Ədəbiyyat

1. Patruşev V. Altmışıncı və yetmişinci illərdə SSRİ zəhmətkeşlərin asudə vaxtının dinamikası. «Sovetskiy sport» qəz., 1981, 16 iyul 2. SSRİ-də xalq maarifi, elm və mədəniyyət. Stat.məcm., M., 1977.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: prof. X.K. Qurbanov, prof. Q.M. Cəfərov

Redaksiyaya daxil olub: 05.03.2018

30 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Kiçik yaşlı məktəblilərin vətəndaşlıq tərbiyəsində ailənin rolu

UOT 371.

Hamlet Vəli oğlu İlyasov pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Bakı Dövlət Universitetinin Qazax filialı

KİÇİK YAŞLI MƏKTƏBLİLƏRİN VƏTƏNDAŞLIQ TƏRBİYƏSİNDƏ AİLƏNİN ROLU

Гамлет Вели оглу Ильясов доктор философии по педагогике Газахский филиал Бакинского Государственного Университета

РОЛЬ СЕМЬИ В ВОСПИТАНИИ ГРАЖДАНСТВА МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ

Hamlet Veli oglu Ilyasov PhD in Pedagogy Gazakh Branch of State University of Baku

THE ROLE OF THE FAMİLY İN THE UPBRİNGİNG OF THE CİTİZENSHİP OF JUNİOR SCHOOLCHİLDREN

Xülasə: Tərbiyə sistemində vətəndaşlıq tərbiyəsi özünəməxsus yer tutur. Vətəndaşlıq tərbiyəsi üzrə aparılan işlər nəticəsində şagirdlərdə milli şərəf və ləyaqət, milli şüur, milli mənlik hissi, vətənpərvərlik inkişaf edir, böyüyən nəsildə milli qürur və iftixar hissləri təşəkkül tapır və formalaşır. Vətəndaşlıq tərbiyəsinin uğurlu olması üçün bu işə erkən yaşlardan başlamaq lazımdır. Məsələn, məktəbəqədər yaşdan. Təqdim olunan məqalədə kiçik yaşlı məktəblilərin vətəndaşlıq tərbiyəsi diqqətə çatdırılır. Kiçik yaşlı məktəblilərin vətəndaşlıq tərbiyəsi ilə, adətən valideynlər, məktəb və ictimaiyyət məşğul olurlar. Təqdim olunan məqalədə ailənin rolundan danışılır. Açar sözlər: ailə, kiçik yaşlı məktəblilər, vətəndaşlıq, tərbiyə, vətəndaşlıq tərbiyəsi

Резюме: Гражданское воспитание занимает особое место в системе образования. В результате работы по гражданскому воспитанию, у учащихся формируется чувство национальной чести и дос- тоинства, национального самосознания, патриотизма и национальной гордости. Для эффективности гражданского воспитания эту работу необходимо начать с раннего возраста, например, с дошколь- ного возраста. В статье рассмотрено гражданское воспитание детей младшего возраста. Гражданским воспитанием детей младшего возраста обычно занимаются родители, школы и общественность. В данной статье подчеркивается также роль семьи. Ключевые слова: семья, младшие школьники, гражданство, воспитание, гражданское воспитание

Summary: Civic education occupies a special place in the education system. As a result of the work on civic education, students develop a sense of national honor and dignity, national self-awareness, patriotism and national pride. For the effectiveness of civic education, this work must start from an early age, for example, from the preschool age. The article deals with the civil education of young children. Civic education of young children usually involved parents, schools and the public. This article also emphasizes the role of the family. Key words: family, junior schoolchildren, citizenship, upbringing, education of citizenship

Ailə cəmiyyətin ilkin özəyi olaraq cəmiy- rübənin sübut etdiyinə görə, uşaqlar valideyn- yətə yararlı insanların yetişməsində mühüm əhə- lərin rəhbərliyi altında ilk həyat təcrübələrini miyyət daşıyır. O, hələ kiçik yaşlardan uşaqlar- qazanır, onları əhatə edən gerçəkliklə əlaqədar da şüurun, iradənin, hisslərin formalaşmasına ilkin elementar biliklərə yiyələnir, cəmiyyətdə şərait yaradır. Alimlərin fikrincə və mövcud təc- həyat bacarıq və vərdişlər qazanırlar. Uşaqlıq tə-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 31 Hamlet Vəli oğlu İlyasov əssüratları bütün ömrü boyu insanın xatirindən A.S. Makarenko haqlı olaraq yazırdı ki, silinmir. Uşaqlıq sevincləri, həyəcanları, çətin- düzgün ailə tərbiyəsinin şərti – səmərəli təşkil likləri, macəraları unudulsa belə, sonralar on- olunmuş məişət, uşağın ailədə həyat rejimidir. ların gələcək bütün işlərində özünü göstərir. Uşağın ailədə məqsədyönlü tərbiyəsində Uşaqlıqdan ailədə zəhmətə səyliliyə, məsuliyət- valideynlərin nüfuzunun da bir şərt kimi mühüm liliyə, işgüzarlığa alışdırılmış insan böyüdükdən əhəmiyyəti vardır. Valideyn nüfuzunun ən əsas sonrakı fəaliyyətində bu keyfiyyətlərindən bəh- cəhəti onun vətəndaş siması, səmərəli işlər gör- rələnir. Hətta ətrafındakı insanlara, cəmiyyətə, məsi, ailə məişətinin normal qurulması və təmi- ictimai quruluşa, iqtisadi münasibətlərə, davra- natı, eləcə də, valideynin işlədiyi kollektivdə, nışlara baxışları, dini-mənəvi dəyərlərə, qanun- ictimaiyyət arasında hörmətə layiq olmasıdır. çuluq əxlaqına, vətəndaşlıq amalına yiyələnmə- Valideynlərin həyat tərzi onların uşaqlar yanın- sinin əsası uşaqlıqda, ailədə qoyulur. Kiçik yaşlı da nüfuz qazanmalarını müəyyənləşdirir. Uşağın uşaq sabahkı fəal vətəndaş ola bilir, ölkənin iqti- şəxsiyyətinə hörmət, onun maraqlarının nəzərə sadi-sosial inkişafında, demokratik cəmiyyət alınması, münasibətlərdə qayğılı və tələbkar quruculuğunda, mədəniyyətin inkişafında xid- mövqe tutmaq, valideyn nüfuzunu təmin etdiyi mətlər göstərir. Bütün bunların özülü hələ kiçik kimi, uşaqların da azad, sərbəst, özünəinamlı ol- yaşda ailədə qoyulur. Ailə mühitində böyüyən masına, normalara riayət etmək vərdişləri qa- uşaq sağlam ailə şəraitində, ahəngdar inkişaf zanmasına kömək edir. Təcrübə göstərir ki, vali- yolu keçir. Ailədə uşaq əxlaq normalarını mə- deynlərin pedaqoji biliklərə yiyələnməsi, peda- nimsəyir, müştərək əmək vərdişlərinə yiyələnir, qoji takt və yanaşmadan istifadə etməsi, sağlam onun həyat planları və idealları ailədə for- əxlaqi-mənəvi dəyərlər daşıyıcısı olması, səbir- malaşır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qaza- liliyi, təmkinliyi, möhkəm iradi keyfiyyətləri ilə nılan bu vərdişlər o qədər möhkəm olur ki, insan seçilməsi, tərbiyədə məqsədyönlülüyü nəzərə al- böyüdükdən sonra da onu özündə daşıyır. Buna ması uşaqların ahəngdar inkişafının reallaşması- görə də ailə öz ahəngi, əxlaqi-mənəvi mühiti, na şərait yaradır. vətənsevərliyi, zəhmətkeşliyi, yüksək vətəndaş- Digər ictimai təsisatlar, institutlar kimi, ailə lıq duyğuları nümayiş etdirməsi ilə kiçik yaşlı də zamanın, dövrün, elmi-texniki tərəqqinin, iqti- uşaqların ömrü boyu unudulmayan sağlam vər- sadi münasibətlərin, ictimai quruluşun, təkmillə- dişlərə yiyələnməsinə önəm verməlidir. şən əxlaqi-mənəvi dəyərlərin təsirlərinə məruz qa- Mütəxəssislərin qeyd etdiklərinə görə və lır, ailə qarşısında yeni dövrün yeniləşən tələbləri- bizim də təcrübi müşahidələrdən bildiyimiz ki- nə uyğun tərbiyə işi aparmaq vəzifəsi meydana mi, hətta, heç nəyi bacarmayan, zəif 2 yaşlı uşaq çıxır. anasını izləyərək, ev işlərində nəyisə yerinə ye- Artıq neçə illərdir ki, ölkəmizdə demokra- tirməyə cəhd edir. Bəllidir ki, uşaqlar valideyn- tik cəmiyyət – vətəndaş cəmiyyəti qurulmaqda- lərinin bütün hərəkətlərini, gördüyü işləri, sözlə- dır. Yeniləşən müasir cəmiyyətdə vətəndaşlıq rini diqqətlə izləyirlər. Əks ifadə etmək bacarıq- tərbiyəsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. ları olmasa da, müşahidə etdikləri onların yad- Ulu öndər Heydər Əliyevin tərbiyə kon- daşında iz salır. sepsiyasında, təsadüfi deyildir ki, vətəndaşlıq Bəlli olduğu kimi, uşağı ailənin gündəlik tərbiyəsi məsələləri ayrıca yer tutur. həyat-məişət şəraiti, valideynlərlə qarşılıqlı mü- “Ulu öndər Heydər Əliyevin böyüyən nasibəti, ailədə cərəyan edən təsir vasitələri tərbi- nəslin vətəndaş təhsili və tərbiyəsinə aid baxış- yə edir. Deməli, kiçik yaşlı uşaqların ailədə tər- ları əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərin bərqərar olma- biyəsinin əsas şərtlərindən biri onların daimi, fa- sı üçün yalnız hikmət və tövsiyələrlə, göstəriş- siləsiz tərbiyəvi təsirdə olmalarıdır. Digər key- lərlə deyil, problemə ciddi elmi yanaşması ilə fiyyətlər kimi vətəndaşlıq duyğusunun ailədə səciyyələnir. daimi mövcudluğu böyüyən insanın təkcə anlam- Heydər Əliyev insanın şəxsi-fərdi və icti- la deyil, kiçiklikdən təqlid və bənzərliklə bu key- mai maraqlarının vəhdətini qəbul edərək, onun fiyyətləri özündə formalaşdırmasına imkan verir. kamillik ölçüsünü yüksək intellektə və mənəviy- yata malik insan-vətəndaş olması ilə dəyərlən-

32 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Kiçik yaşlı məktəblilərin vətəndaşlıq tərbiyəsində ailənin rolu dirmişdir” (4, 100-108). Prof. Ə.Ə.Ağayev qeyd Vətəndaşlıq – birlikdə yaşadığın xalqlarla, edir ki, Heydər Əliyevin vətəndaşlıq dərslərinin mənsub olduğun millət və dövlətlə birliyi, əlaqə- məzmununda xalqımızın zəngin tarixinin, dili- liliyi hiss etmək, onların təhlükəsizliyi və çiçək- nin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, mənəviyya- lənməsi üçün məsuliyyət daşıdığını dərk etmək, tının, milli dəyərlərinin öyrənilməsi geniş yer Vətənin inkişafı naminə konstitusion hüquq və tutur. Bütün bunları mükəmməl bilən və fəaliy- vəzifələrlə tərəqqiyə xidmət etmək deməkdir. yətində təzahür etdirən insan həqiqi mənada və- Vətəndaş tərbiyə etmək üçün uşaqlarla kiçik təndaş məziyyətlərini nümayiş etdirə bilər… yaşlarından başlayaraq, ailədə sistemli iş aparıl- Heydər Əliyevin vətəndaş tərbiyəsi ideyasının malı, onun imkan və yolları müəyyənləşdirilmə- əsasında milli vətənpərvərlik ideyası, vətəndaş- lidir. Bu problemlə əlaqədar Ə.Ə.Ağayevin, lıq borcu dayanır. Alim bu qənaətdədir ki, Ulu R.Hüseynovun, A.Əliyevin, M.İlyasovun, N.Yu- öndər Heydər Əliyevin vətəndaş tərbiyəsi sahə- sifovanın, S.Səfərovanın tədqiqat işləri olmuş, on- sində ideya və fikirləri yalnız elmi-nəzəri, meto- lar vətəndaşlıq ləyaqəti, vətəndaşlıq borcu keyfiy- doloji əsas olması ilə deyil, praktik əhəmiyyət- yətlərini yeniyetməlik yaşı dövründə, texniki-peşə liliyi ilə də diqqəti cəlb edir (5, 37, 38). məktəbi şagirdləri arasında öyrənmiş, tədqiqat Böyüyən nəslin təlim-tərbiyəsi işinin məq- nəticələrini ümumiləşdirmiş, vətəndaş təhsili və sədyönlü təşkilində onların vətəndaş hazırlığı tərbiyəsinin aktuallığını əsaslandırmış, tədqiqat mühüm yer tutur. Təbii ki, vətəndaş yetişdiril- mövzularına uyğun olaraq vətəndaş tərbiyəsinin məsi, ilk növbədə, ailədən qaynaqlanan bir pro- yuxarı yaş mərhələlərində iş sistemini işləmişlər sesdir. Bu iş kiçik yaşlı uşaqların tərbiyəsində (1, 3, 4, 5, 6). ailə ilə yanaşı, məktəb tərəfindən həyata keçirilir. Dinamik inkişaf tələb edir ki, vətəndaş Qeyd etməliyik ki, böyüyən nəslin vətəndaş ha- tərbiyəsinin məzmunu və xüsusiyyətləri, imkanı zırlığı bütün zamanlarda aktual hesab edilmişdir. və yolları başlanğıcdan öyrənilsin, sonrakı işlər Hazırkı dövrdə – müstəqil, suveren Azərbaycan bu bazada həyata keçirilsin. Yeniləşən cəmiy- dövlətinin təşəkkülü zamanında bizim üçün daha yət, yeni iqtisadi münasibətlər də vətəndaş tərbi- böyük aktuallıq kəsb edir. Çünki müstəqil Azər- yəsi işinə yeni prizmadan baxılmasını tələb edir baycan dövləti yeni, azad, demokratik düşüncəli, Qeyd etmək lazımdır ki, kiçik yaşlı uşaq- öz yurduna, dilinə, adət və ənənələrinə sadiq, ların ailədə vətəndaşlıq tərbiyəsi onların əxlaqi- işgüzar, öz sərvətlərinin sahibi ola bilən, Vətənini mənəvi tərbiyəsinə daxildir. Vətəndaşlıq tərbiyə- göz bəbəyi kimi qoruyan, ölkəsinin inkişafında si işi bir istiqamət üzrə deyil, mənəvi tərbiyə kon- yüksək peşə-sənətkarlıq qabiliyyəti ilə seçilən, tekstində aparıldıqda daha səmərəli nəticə verir. yüksək sivilizasiya mövqeyində dayanıb, öz Kiçik yaşlı uşaqların ailədə vətəndaşlıq dəsti-xəttini tanıda bilən vətəndaşlar yetişdirmək tərbiyəsi problemi insan – vətəndaş hazırlığı missiyasına malikdir. Bu missiya ailədə bütün ideyasının reallaşdırılması üzrə tarixin bütün za- tərbiyə prosesində, məktəbdə tədris prosesində və manlarında mövcud olmuşdur. Hər bir ictimai- dərsdənkənar tədbirlər vasitəsilə həyata keçirilir. siyasi quruluş vətəndaşlıq tərbiyəsinə və hazırlı- Cəmiyyətimizdəki dəyişikliklər həm sosi- ğına dövlətin mənafeyi baxımından yanaşmış, al-iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən, o cümlədən əsas məqsədi yaşadığı xalqa, ölkəyə, dövlətə vətəndaşlıq anlamının məzmunca və keyfiyyət- mənsub faydalı əmək və döyüş fəaliyyəti göstə- cə yeniləşməsinə rəvac vermişdir. SSRİ-nin da- rən insanlar hazırlamaqdan ibarət olmuşdur. ğılmasından sonra «sovet vətəndaşı», «SSRİ İctimai-pedaqoji fikir nümayəndələri kiçik vətəndaşı» arxaik anlayışlara çevrilmişdir. Əvə- yaşlı uşaqların ailədə vətəndaşlıq tərbiyəsini onla- zində öz müstəqil dövlətinin verdiyi hüquq və rın şəxsiyyət kimi formalaşmasında mühüm amil vəzifələri yerinə yetirən vətəndaş anlayışı yaran- hesab etmişlər. Ona görə də kiçik yaşlı uşaqların mışdır. Respublikamızın vətəndaşı yalnız şəxsin ailədə vətəndaşlıq tərbiyəsi şəxsiyyəti formalaşdır- dövlətə mənsubluğunu bildirən sənədlə və hüqu- mağın mühüm tərkib hissəsi hesab edilmiş, hər bir qi aktlarla deyil, eyni zamanda, kamil şəxsiyyət yeniləşən cəmiyyətdə yeni məzmunlu insanın ha- – insan - vətəndaş yetişdirilməsi zəminində tər- zırlanmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. biyə vasitəsilə hazırlanmalıdır.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 33 Hamlet Vəli oğlu İlyasov Kiçik yaşlı uşaqların ailədə vətəndaşlıq tər- verilməsi, onların təfəkkürünü inkişaf etdirmək- biyəsi işinə valideynlər uşaqların həyat hazırlığın- lə meydana çıxır. da mühüm əhəmiyyət daşıyan vasitə kimi bax- Vətəndaşlıq tərbiyəsi prosesində milli-re- mışlar. gional xüsusiyyətlərin, adət və ənənələrin, həyat İstər tarixi, istərsə də müasir baxımdan şəraitinin, sosial-iqtisadi reallıqların nəzərə alın- uşaqların vətəndaşlıq tərbiyəsi onlarda dövlət ması və bu əsasda iş sisteminin tətbiq edilməsi mənsubiyyəti, vətəndaşlıq borcu və ləyaqət his- vətəndaşlıq tərbiyəsinin müasir məzmununu sinin formalaşdırılmasına, vətənpərvər, işgüzar, meydana çıxarır və səmərəliliyini təmin edir. mənsub olduğu torpağın, xalqın, ölkənin qorun- Kiçik yaşlı uşaqların ailədə vətəndaşlıq tər- ması və inkişafı uğrunda fədakarlıq göstərə biyəsi işi sisteminin məzmununu kompleks tərbi- bilən insan – şəxsiyyət – vətəndaşın yetişdiril- yəvi tədbirlərin tətbiqi, ailənin, məktəbin, digər məsinə xidmət edir. təsir amillərinin qarşılıqlı əlaqəsi vasitəsilə uşaq- Kiçik yaşlı uşaqların ailədə vətəndaşlıq larda yaradılan fərdi və ictimai maraqların ahəng- tərbiyəsi işinin səmərəlilik səviyyəsini qaneedici dar uyuşması, hərəkətdə, fəaliyyətdə söz və əməl hesab etmək olmaz. Səmərəlilik səviyyəsini yük- birliyinin olması, fəal vətəndaşlıq mövqeyi, fəaliy- səltmək üçün valideynlərin və uşaqların vətən- yətdə məqsədyönlülüyün təmin edilməsi, hüquq daşlıq tərbiyəsi işinin məzmununa bələdliyini və əxlaq normalarına əməl edilməsi, şüurluluq, artırmalı, onların maariflənməsini həyata keçir- qayğıkeşlik, vicdanlılıq, ədalətlilik, məsuliyyətli- məli, bu işi ardıcıl və sistemli reallaşdırmaq üçün lik, mübarizlik, həqiqətpərəstlik, vətənsevərlik, vətəndaşlıq tərbiyəsi işinin imkan və yollarını düşmən niyyətlə, əyriliklərlə barışmazlıq kimi dəqiq müəyyənləşdirib, istifadə edilməsini ailə keyfiyyətlərin meydana çıxması təşkil edir. ahənginin normasına çevirmək fayda verir. Ailədə kiçik yaşlı uşaqların vətəndaşlıq Müstəqil, suveren Azərbaycan dövlətinin tərbiyəsi onların inkişafına uyğun qurulan, bu yeni quruculuq və inkişaf konsepsiyasında böyü- inkişafa təkan verən pedaqoji təsir vasitələrin- yən nəslin sistemli vətəndaşlıq tərbiyəsi ideoloji- dən, forma və metodlardan planlı surətdə istifa- tərbiyəçilik fəaliyyətinin ən vacib sistemini təşkil də etdikdə, onlarda fəallıq və müstəqilliyin inki- edir və hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyətin şafı özünü daha aşkar göstərir və böyük praktik yetişdirilməsində əsas komponent kimi çıxış edir. əhəmiyyət daşıyır. Ailədə kiçik yaşlı uşaqlarla aparılan və- Kiçik yaşlı uşaqların ailədə vətəndaşlıq tər- təndaşlıq tərbiyəsi işinin məktəblə qarşılıqlı əla- biyəsi sistemli, ardıcıl və planlı aparıldıqda uşaq- qədə qurulması tələblərdə vahidlik prinsipinə lar böyüdükcə artan, davranış normasına çevrilən cavab verir, tərbiyə işinə ailədə birtərəfli yanaş- vətəndaşlıq şüurluluğu, vətəndaşlıq borcu, vətən- manı aradan qaldırır. daşlıq davranışı, vətəndaşlıq qüruru, vətəndaşlıq Tərbiyə işinin səmərəliliyi kiçik yaşlı ləyaqəti, vətəndaşlıq dəyanəti kimi praktik fəaliy- uşaqlara məqsədyönlü olaraq müvafiq biliklərin yətdə özünü göstərən keyfiyyətlərin uğurlu for- malaşmasını təmin edir. Ədəbiyyat

1. Ağayev Ə.Ə. Vətəndaş təhsili günümüzün zəruri tələbidir // Azərbaycan məktəbi, 2004, № 1 2. Ağayev Ə.Ə., Hüseyinli S.M., İbadova M., Qəribov Ş., Məmmədova İ. Təhsilin konseptual problemləri. Bakı, 2008. 3. Əliyev A.X. Yuxarı sinif şagirdlərində vətəndaşlıq ləyaqəti tərbiyəsi üzrə işin təşkili yolları: Ped. elm. nam. ...dis. Bakı, 1994. 4. İlyasov M.İ. və Nəzərov M.H. Yuxarı sinif şagirdlərinin vətəndaşlıq tərbiyəsi. Bakı, 2003. 5. Səfərova S.M. Ümumtəhsil məktəblərində vətəndaşlıq təhsilinin nəzəri və təcrübi məsələləri: Ped.ü.fəls.dok. ...dis. Bakı, 2011. 6. Yusifova N.R. Yeniyetməlik yaşı dövründə ailədə uşaqlarla aparılan vətəndaşlıq tərbiyəsi işinin imkanları və yolları: Ped. elm. nam. ...dis. Naxçıvan, 2006. E-mail: [email protected] Rəyçi: pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vidadi Paşa oğlu Bəşirov Redaksiyaya daxil olub: 13.04.2018

34 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Tələbələrin sosiallaşması yeni pedaqoji təfəkkürün tələbi kimi

UOT 378.

Tahirə Ənvər qızı Quliyeva ARTİ-nin fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorantı

TƏLƏBƏLƏRİN SOSİALLAŞMASI YENİ PEDAQOJİ TƏFƏKKÜRÜN TƏLƏBİ KİMİ

Тахира Энвер гызы Гулиева Институт образования Азербайджанской Республики

СОЦИАЛИЗАЦИЯ СТУДЕНТОВ КАК НОВОЕ ТРЕБОВАНИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ

Tahira Anvar Guliyeva İnstitute of Education of the Rupublic of Azerbaijan

SOCIALIZATION OF STUDENTS AS A NEW REQUIREMENT OF PEDAGOGICAL THINKING

Xülasə: Tələbələrdə milli-mənəvi mədəniyyətin formalaşdırılması onlarda sosiallaşmanın bərqərar olmasına imkan verir. Sosiallaşma nədir? Gənclərin sosiallaşmasına nail olmaq, onların cəmiyyətimizin həyatında yaxından iştirak etmələri üçün dövlət səviyyəsində hansı tədbirlər görülür? Təqdim olunan məqalədə bu suallara cavab tapmaq mümkündür. Məqalədə “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası, həmin Konsepsiya əsasında hazırlanmış “Azərbaycan gəncliyi 2017- 2021-ci illərdə” Dövlət Proqramı barədə məlumat verilir. Açar sözlər: sosiallaşma, tələbələrin sosiallaşması, yeni pedaqoji təfəkkür, tələb kimi, “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası, “Azərbaycan gəncliyi 2017-2021-ci illərdə” Dövlət Proqramı

Резюме: Формирование национально-духовной культуры студентов, позволяет утверждению у них социализации. Что такое Социализация? Какие мероприятия на государственном уровне проводятся для социализации студентов и их непосредственного участия в жизни общества. В представленной статье можно найти ответы на все эти вопросы. В данной статье представлена информация о Стратегии Развития "Азербайджан 2020:Взгляд в будущее" и подготовленной на её основе Государственной Программе "Молодёжь Азербайджана 2017-2021 годы. Ключевые слова: социализация, социализация студентов, педагогическое мышление, как требование, Стратегия развития "Азербайджан 2020: Взгляд в будущее", Государственная Программа "Молодёжь Азербайджана 2017-2021 годы

Summary: Formation of the national-spiritual culture of students, allows the assertion of their socialization. What is Socialization? What activities at the state level are conducted for the socialization of students and their direct participation in the life of society. In this article you can find answers to all these questions. This article provides information on the Development Strategy "Azerbaijan 2020: A Glimpse into the Future" and the State Program "Youth of Azerbaijan 2017-2021" prepared on its basis. Key words: socialization, student socialization, pedagogical thinking as a requirement, Development Strategy "Azerbaijan 2020: Looking to the Future", State Program "Youth of Azerbaijan 2017-2021

Ölkəmizdə böyüməkdə olan nəslə, gənc- Ona görə də demək mümkündür ki, respublika- lərə xüsusi diqqət və qayğı vardır. Yeniyetmə və mızda hazırda həyata keçirilən və yüksək göstəri- gənclər də Vətənin ləyaqətli övladları, nümunəvi cilərlə müşayiət olunan gənclər siyasətinin əsası oğul və qızları kimi yaşayıb fəaliyyət göstərirlər. əslində XX əsrin yetmişinci illərində qoyulmuş, Hələ Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin ha- bu siyasət nəticəsində gənclərin öz imkanlarını, kimiyyəti illərində gənclər siyasəti dövlə- yaradıcı qabiliyyətlərini həyata keçirmələri üç- tin prioritet istiqamətlərindən birini təşkil edirdi. ün əlverişli şərait hökm sürmüşdür.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 35 Tahirə Ənvər qızı Quliyeva Azərbaycanda gənclər siyasətinin təşəkkül ğulluğu" və s. bu kimi Dövlət Proqramı deyilən- taparaq formalaşmasında və böyüyən nəs- lərə əyani sübutdur. lin cəmiyyətin həyatında yaxından iştirak etmə- Ümummilli liderimiz Gənclər siyasətini sində Ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəb- nəzərdə tutaraq deyirdi: "Öz dili, mədəniyyəti, büsü və iştirakı ilə 1996-cı il fevralın 2-də ke- mənəvi dəyərləri ilə tərbiyə olunmuş gənc- çirilən gənclərin I Forumu mühüm əhəmiyyət lər heç vaxt Vətəninə, xalqına ögey münasibət daşımışdır. Bu forum Ulu öndərin gəncliklə bağ- bəsləməz. Gənclərimiz milli ruhda tərbiyə olun- lı strategiyasının ilk təntənəsi idi. malıdır, bizim milli dəyərlərimizin əsasında tər- 1999-cu ilin iyulunda Ümummilli lider biyə- Heydər Əliyev "Dövlət gənclər siyasəti haqqın- lənməlidirlər. Milli dəyərlərimizi, milli ənənələri da" fərman imzalandı. Bu fərmanın tələbləri nə- mizi yaxşı bilməyən, tariximizi yaxşı bilməyən zərə alınmaqla hazırlanmış tədbirlər planında gənc vətənpərvər ola bilməz". gənclər siyasətinin başlıca istiqamətləri öz ifadə- Əsası Ümummilli liderimiz Heydər sini tapmışdı. Gənclərin Vətənə layiq insanlar ki- Əliyev tərəfindən qoyulan siyasi kurs hazırda mi yetişmələri üçün onların hərtərəfli biliyə, mil- Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab li keyfiyyətlərə yiyələnmələrinə, milli-mənəvi də- İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. yərlərin mənimsənilməsi, gənclərimizin dövlət və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il hökumət strukturlarında geniş təmsil edilməsi, 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş onların sosiallaşmasına nail olmaq – Gənclər si- “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Kon- yasətinin mühüm məqsədlərindəndir. sepsiyası, həmin Konsepsiya əsasında hazırlan- Ölkəmizdə ordu quruculuğunun, vətəndaş- mış “Azərbaycan gəncliyi 2017-2021-ci illərdə” lıq tərbiyəsinin inkişaf etdirilməsinə, vətənpərvər- Dövlət Proqramı gənclərimizin cəmiyyətimizin liyin aşılanmasına, sosial rifahın təmin olunmasına həyatında yaxından iştirakını nəzərdə tutur. istiqamətlənən siyasət eyni zamanda gənclər sek- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin torunun inkişafına da öz təsirini göstərir. 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq Ümummilli lider Heydər Əliyevin 2 fev- edilmiş “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxiş” inki- ral 1997-ci il tarixli fərmanına əsasən, fevralın 2- şaf konsepsiyası”nda 7-ci bənd “Gənclərin poten- si Azərbaycanda Gəncləri Günü elan olunmuşdur. sialının və idmanın inkişafı” adlanır. Həmin bənd- Gənclər siyasətinin əsasını azərbaycançı- də deyilir: “Azərbaycan gənclərinin sağlam və fəal lıq ideologiyasından irəli gələn dövlətin inkişafı, həyat tərzini təşviq etmək və onların cəmiyyətə xalqımızın rifahının yüksəldilməsi istiqamətində inteqrasiyasını təmin etmək məqsədi ilə 2013- fəaliyyət və tolerantlığın inkişaf etdirilməsi təş- 2023-cü illəri əhatə edən Azərbaycan gənclərinin kil edir. İnkişaf Strategiyası və 2016-2020-ci illər üçün Ölkəmizdə gənclər sahəsində dövlət siyasə- Dövlət Proqramı, bədən tərbiyəsi və idmanın tinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün mü- inkişafı üzrə 2012-2020-ci illəri əhatə edən Milli hüm qanunvericilik bazası yaradılmışdır. Belə ki, Strategiya və 2013-2016-cı illər üçün Dövlət "Bədən tərbiyəsi və idman haqqında", "Gənc is- Proqramı hazırlanaraq həyata keçiriləcəkdir” (1). tedadlar üçün xüsusi təqaüdlərin təsis edilməsi Haqqında söz açılan Konsepsiyada eyni haqqında", "Azərbaycanın gənc istedadlarına zamanda oxuyuruq: “Bu sahə ilə bağlı mövcud dövlət qayğısı haqqında", "Dövlət gənclər siyasə- olan normativ hüquqi baza mütəmadi olaraq tək- ti haqqında" qanun, fərman və sərəncamlar, həm- milləşdiriləcək, gənclərin, həmçinin bədən tərbi- çinin "Gənc ailə" proqramı, "Gənclərdə vətənpər- yəsi və idmanın sistemli inkişafını dəstəkləmək vərlik və vətəndaşlıq hisslərinin yüksəldilməsi məqsədi ilə rayon (şəhər) icra hakimiyyətləri baş- haqqında", "İstedadlı yeniyetmələrin və yaradıcı çıları yanında gənclərdən ibarət məşvərətçi orqan gənclərin sosial, iqtisadi və s. problemlərinin həl- olan şuralar yaradılacaq, gənclər siyasəti, bədən linə istiqamətlənən, onların öz qabiliyyətləri- tərbiyəsi və idman işlərinin qurulması, aparılması ni inkişaf etdirmələrinə yardımçı olan Dövlət Pro- və inkişafı işlərinə yerli bələdiyyə orqanlarının qramı, "Ordudan tərxis olunmuş gənclərin məş- fəal surətdə cəlb edilməsi təmin olunacaqdır” (1).

36 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Tələbələrin sosiallaşması yeni pedaqoji təfəkkürün tələbi kimi Konsepsiyada gənclərin və gənc ailələrin 2. gənclərin azərbaycançılıq və dövlətçilik mənzil ehtiyaclarının ödənilməsi də diqqət mərkə- prinsipləri əsasında vətəndaşlıq və vətənpərvər- zində dayanmışdır. Konsepsiyada deyilir: “Gənc- lik tərbiyəsinin gücləndirilməsi; lərin və gənc ailələrin mənzil ehtiyaclarının ödə- 3. gənclər arasında milli-dini dözümlülük, nilməsi məqsədi ilə sosial ipotekanın şərtləri daha sülhsevərlik, humanizm dəyərlərinin təbliğ edil- da təkmilləşdiriləcək, gənclər, o cümlədən sağ- məsi; lamlıq imkanları məhdud olan gənclər üçün istira- 4. gənclərin sağlamlığının qorunması və hət və təlim mərkəzləri istifadəyə veriləcəkdir (1). möhkəmləndirilməsi; Ucqar və kənd yerlərində yaşayan gənclər 5. gənc alim və tədqiqatçıların fəaliyyəti- üçün məlumat məsləhət xidmətləri şəbəkəsi ge- nin dəstəklənməsi və gənclərin elmə həvəsləndi- nişləndirilməsi nəzərdə tutulmuş, gənclərin iş rilməsi; bacarıqlarının inkişafını təmin etmək üçün on- 6. ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrin- ların əmək və iqtisadi əlaqələrə erkən yiyələn- də tələbələrin mütərəqqi ideya və təşəbbüsləri- mələrindən ötrü səmərəli forma və metodlar tət- nin dəstəklənməsi; biqi planlaşdırılmışdır. 7. gənclər arasında ixtisas və peşə seçimi, Konsepsiyada göstərildiyi kimi, “2020-ci əmək bazarı və məşğulluq haqqında məlumatlı- ilə kimi ölkədə fəaliyyət göstərən bütün respub- lıq səviyyəsinin artırılması; lika idman federasiyaları, idman klubları (peşə- 8. gənclər siyasəti sahəsində çalışan mütə- kar klublar), uşaq-gənclər idman məktəbləri üç- xəssislərin bilik və bacarıq səviyyəsinin yüksəl- ün müvafiq idman növləri üzrə ixtisaslaşdırılmış dilməsi, onların hazırlığı və yenidənhazırlığı üç- təlim-idman bazaları yaradılacaqdır. Gənclərə ün mütəmadi tədbirlərin həyata keçirilməsi; sosial xidmət göstərən müəssisələrin, eləcə də 9. gənclərin və gənclər təşkilatlarının icti- bədən tərbiyəsi və idman müəssisələrinin mad- mai həyatda təşəbbüskarlığının və iştirakının sti- di-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi üçün mullaşdırılması; aparılan işlər davam etdiriləcək, kadr hazırlığı 10. ölkədə gənclərin könüllülük hərəkatının məsələləri daha da təkmilləşdiriləcək, bu sahədə stimullaşdırılması və yerlərdə intensivləşdirilməsi; çalışan mütəxəssislərin sosial müdafiəsi güclən- 11. gənclərin beynəlxalq mübadilə və mədə- diriləcəkdir” (1). niyyətlərarası dialoqda iştirakının dəstəklənməsi; “Azərbaycan gəncliyi 2017–2021-ci illərdə” 12. xüsusi qayğıya ehtiyacı olan gənclərin Dövlət Proqramı” Azərbaycan Respublikası Prezi- cəmiyyətə inteqrasiyasının təmin edilməsi; denti cənab İlham Əliyevin 15 sentyabr 2017-ci il 13. gənclərin insan hüquqları, gender bə- tarixli, 3236 №-li sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. rabərliyi haqqında, eyni zamanda, insan alveri- “Azərbaycan gəncliyi 2017–2021-ci illər- nə, zorakılığa qarşı mübarizə ilə bağlı məlumat- də” Dövlət Proqramının məqsədi “gənclər siyasə- lılıq səviyyəsinin artırılması; tinin daha səmərəli həyata keçirilməsinə nail ol- 14. gənclərin ekologiya və ətraf mühitlə maq, cəmiyyətin bütün sahələrində gənclərin fəal bağlı biliklərinin artırılması iştirakına şərait yaratmaq, onların yaradıcı və 15. gənclər arasında ailə dəyərləri haqqın- innovativ potensialının üzə çıxarılmasını dəstək- da və erkən nikahlara qarşı profilaktik maarif- ləmək, gənc nəslin sağlamlığını qorumaq, gənc- ləndirmə işinin gücləndirilməsi; lərin təhsil və məşğulluq məsələlərinə diqqəti ar- 16. gənclərin informasiya-kommunikasiya tırmaq, müasir informasiya-kommunikasiya tex- texnologiyalarından səmərəli istifadəsinin təşviq nologiyalarından səmərəli istifadə etmək, ölkədə edilməsi; könüllülük hərəkatını inkişaf etdirməkdir” (2). 17. istedadlı və yaradıcı gənclərlə işin Dövlət Proqramına bir sıra vəzifələrin ye- daha effektiv və ünvanlı qurulması rinə yetirilməsi nəzərdə tutulur. Onlardan bəzi- 18. gənclərin asudə vaxtının səmərəli təşkili; lərini diqqət mərkəzinə gətirək: 19. gənclərin həyat və düşüncə tərzinin “1. gənclərin hərtərəfli inkişafı üçün şəra- öyrənilməsi və müvafiq təhlillərin aparılması” (2). itin formalaşdırılması; Ölkəmizdə gənclər üçün hərtərəfli şəraitin yaradılmasına, onların öz yaradıcılıq imkanlarının,

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 37 Tahirə Ənvər qızı Quliyeva təşəbbüskarlığının və müstəqilliklərinin müdafiə cəmiyyətə fayda gətirəcək böyüklər ola bilsinlər olunmasına baxmayaraq, bəzi gənclərin davranış və həm işdə, həm evdə, həmkarları, ailələri və və hərəkətləri narahatlıq doğurur. Bunun başlıca dostları ilə qarşılıqlı hörmətə əsaslanan ünsiyyət səbəblərindən biri bəzi gənclərin yad, yabançı qura bilsinlər” (3). təsirlər altına düşməsi, bəzən isə, sosiallaşma insti- Q.M. Andreyevaya görə, sosiallaşma “iki tutlarının lazımınca fəaliyyət göstərməməsidir. cəhətli proses olub, özündə bir tərəfdən, sosial Sosiallaşma nədir? mühitə, sosial əlaqələr sisteminə daxil olma yolu “Sosiallaşmış” termini şəxsiyyətdə sosial ilə sosial təcrübənin mənimsənilməsini; digər tə- yetkinliyin, sosial keyfiyyətlərin inkişafının səviy- rəfdən, aktiv fəaliyyət hesabına və sosial sistemə yəsini göstərir. Sosiallaşma prosesinin mahiyyəti aktiv daxil olmaqla fərdin sosial əlaqələri fəal su- və məzmunu məsələlərinə Q.M.Andreyeva, S.A. rətdə canlandırma prosesi kimi anlaşılmalıdır” (4) Beliçeva, B.Z. Vulfova, V.N. Quryeva, L.N. L.V. Zudilova yazır: “Sosiallaşma şəxsiyyə- Koqan, A.İ. Kovalyova, İ.S. Kon, A.V. Mudrik, tin və cəmiyyəti fəal qarşılıqlı fəaliyyəti olub bu D.İ. Feldşteyn və b.-nın tədqiqatlarında aydınlıq zaman bir tərəfdən, şəxsiyyətin sosial mühitə daxil gətirilir. olması, onun sosial təsirləri mənimsəməsi, ictimai Pedaqoji, fəlsəfi, sosioloji, psixoloji tədqi- norma və dəyərlər sistemini qəbul etməsi baş ve- qatlarda “Sosiallaşma”ya bir sıra təriflər verilir. rir. Digər tərəfdən, şəxsiyyət cəmiyyətə fəal surət- Eyni zamanda uşaqlardan ötrü nəyin sosiallaşma də təsir göstərərək, müvafiq dəyişikliklər edərək, olmadığına da münasibət bildirilir. ona öz təcrübəsini, özünün yaradıcı yanaşmasını Məsələn, doktor Nyufeldə görə, “Yəqin daxil edir. Psixoloqlar şəxsiyyəti fərdin birgə fəa- ki, ən böyük yanlış düşüncələrdən biri, həmya- liyyətdə və ünsiyyətdə formalaşan ictimai münasi- şıdlarla ünsiyyətin sosiallaşmaya gətirib çıxar- bətlərində və sistemli keyfiyyətindəki daxilolma dığı fikridir”. vasitəsilə nəzərdən keçirir; pedaqoqlar şəxsiyyəti “Nə sosiallaşma deyil?” sualına psixoloq təbii və sosial amillərlə daimi qarşılıqlı fəaliyyətdə Uri Bronfenbrenner də cavab vermişdir. Psixo- olan fəaliyyətin subyekti kimi yanaşırlar. Şəxsiy- loqun qənaətincə, “Aydın olmalıdır ki, sosiallaş- yətin formalaşdırılması təkcə genetik proqramla maq – mədəniləşmək demək deyildir. Unut- deyil, həm də qarşılıqlı əlaqədə və fəaliyyətdə mayın ki, nasist gənclər də sosiallaşma prose- olan sosial proqramla müəyyən olunur; insan tək- sinin məhsulu idi”. cə həyata hazırlanmır, müəyyən sosiamədəni şəra- Andrea Mrojekun fikri isə belədir: “Sosial- itlərdə və sosiomədəni şərtlər daxilində həyat fəa- laşma o deməkdir ki, uşaqlar cəmiyyətə uyğunlaş- liyyətinə hazırlanır” (5). dırılmış şəkildə elə tərbiyə olunur ki, böyüdükdə Ədəbiyyat 1. “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. 2. “Azərbaycan gəncliyi 2017-2021-ci illərdə” Dövlət Proqramı. Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin 15 sentyabr 2017-ci il tarixli, 3236 №-li sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. 3. Andrea Mrojek. Забота о детях: почему раннее образование в этом не помощник. http://tebiivalideynlik.az/bes-sosiallasma/ 4. Андреева, Г.М. Социальная психология: учебник для вузов. М.: Аспект Пресс, 2008. 5. Зудилова Л.В. Cреда как условие развития социально-профессиональной активности студентов колледжа // Личность, семья и общество: вопросы педагогики и психологии: сб. ст. по матер. XII междунар. науч.-практ. конф. Часть I. – Новосибирск: СибАК, 2012. 6. Н.В.Короткова. Cоциализация студентов с использованием инновационных технологий. Социальное развитие обучающихся в условиях интеграции и / или сетевого взаимодействия организаций разных типов: Материалы всероссийской научно-практической заочной интернет- конференции. Ярославль: ЯГПУ им. К. Д. Ушинского, 2016, с. 130-135 E-mail: [email protected] Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.N. Abbasov, ped.ü.fəls.dok. L.A. Məmmədli Redaksiyaya daxil olub:18.04.2018

38 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Auditoriyadankənar tədbirlərdən istifadə etməklə tələbələrdə vətəndaşlıq tərbiyəsinin formalaşdırılması

UOT 378.

Vüsalə İlkan qızı Səfərova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitet

AUDİTORİYADANKƏNAR TƏDBİRLƏRDƏN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ TƏLƏBƏLƏRDƏ VƏTƏNDAŞLIQ TƏRBİYƏSİNİN FORMALAŞDIRILMASI

Вусала Илкян гызы Сафарова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ФОРМИРОВАНИЕ ГРАЖДАНСКОГО ВОСПИТАНИЯ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ ВНЕАУДИТОРНЫХ МЕРОПРИЯТИЙ

Vusala İlkan Safarova State Pedagogical University of Azerbaijan

FORMATION OF CIVIC EDUCATION WITH THE USE OF EXTERNAL ACTIVITIES

Xülasə: Məqalədə Azərbaycan tarixinin tədrisində auditoriyadankənar tədbirlərdən istifadə etməklə tələbələrdə vətəndaşlıq tərbiyəsinin formalaşdırılmasının aktuallığı əsaslandırılıb. Vətəndaşlığın mahiyyətinə aydınlıq gətirilib. Auditoriyadankənar işlərin ali məktəbdə gələcək ixtisaslı mütəxəssisin peşəkar hazırlığında böyük əhəmiyyət kəsb etməsi göstərilib. Auditoriyadankənar işlərin və tədbirlərin məqsədləri, növləri araşdırılıb Açar sözlər: tədbirlər, tələbələrdə vətəndaşlıq, auditoriyadankənar iş, vətəndaşlıq tərbiyəsi, vətəndaşlıq mədəniyyəti, ekskursiyalar.

Резюме: Актуальность формирования гражданского воспитания у студентов оправдывается использованием мер, принимаемых аудиторией для обучения истории Азербайджана. Была выяснена суть гражданства. Было показано, что аудиторская работа имеет большое значение для профессиональной подготовки будущего специалиста в высшей школе. Были изучены цели и виды аудиторской работы. Ключевые слова: мероприятия, гражданство у студентов, внеaудиторная работа, гражданское воспитание, гражданская культура, экскурсии

Summary: The urgency of forming civic education among students is justified by the use of measures taken by the audience to teach the history of Azerbaijan. The essence of citizenship was clarified. It was shown that the audit work is of great importance for the professional training of a future specialist in higher education. The objectives and types of audit work were studied. Keywords: еvents, citizenship of students, work outside the classroom, civic education, civil culture, excursions.

Auditoriyadankənar işlər ali məktəbdə məliyik ki, auditoriyadankənar içlərin gələcəyin gələcək ixtisaslı mütəxəssisin peşəkar hazırlı- tarix müəllimlərinin hazırlığında da böyük bir ğında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu işlərin tə- rolu vardır. ləbələrin özünütəhsil, mədəni dünyagörüşünün Keçmiş sovet və müasir pedaqoqların genişlənməsi, yeni biliklər əldə edilməsi, maraq- əsərlərində “auditoriyadankənar iş” anlayışına ları üzrə məşğuliyyət, müxtəlif mənəvi-etik cə- müxtəlif yanaşmalar vardır. “N.D. Arutyunova, hətlərin, o cümlədən vətəndaş tərbiyəsinin for- L.L. Bublik auditoriyadan kənar iş dedikdə tələ- malaşdırılmasında böyük rolu vardır. Qeyd et- bələr tərəfindən öz ixtisaslarını müvəffəqiyyətlə

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 39 Vüsalə İlkan qızı Səfərova mənimsəməyi üçün gördükləri iş kimi, L.V. birlərə yönəltməliyik ki, bu tədbirlər tələbələrdə Kondraşova auditoriyadan kənar işin tələbələrin vətəndaşlıq tərbiyəsinin formalaşdırılmasında öz ixtisasları üzrə və şəxsiyyət kimi yeni keyfiy- faydalı və vasitəçi olsun. Bunlara misal olaraq yətlərin əldə edilməsinə yönəldiyini qeyd edir- “20 yanvar şəhidlərinin ziyarət edilməsi”, “Xo- lər” [1, s 37]. calı faciəsinə həsr edilmiş abidənin ziyarəti”, Tədqiqatçı N.N. Əzizxocayeva belə hesab “Ümummilli Lider Heydər Əliyev Mərkəzinə edir ki, auditoriyadankənar işin öz məqsədləri edilən ziyarətlər” vətəndaşlıq tərbiyəsi baxımın- olmalıdır. T.S. Derkaç auditoriyadankənar iş an- dan zəruri tədbirlərdir. layışı altında müstəqil işə həsr olunmuş vaxt, Tələbələrin vətəndaş tərbiyəsinin forma- dərnək, mədəni-kütləvi, idman, turistik və s. laşdırılmasında Heydər Əliyev irsinin öyrənil- məşğuliyyət sahələrini başa düşürdü. Z.Ş. Kası- məsi, tələbələr tərəfindən Heydər Əliyev Mərkə- mova təlim-tərbiyə prosesini iki yerə bölürdü; zinə edilən ekskursiyalar, dahi rəhbərin adı ilə O, tələbələrin kurs, diplom işləri yazmalarını da bağlı olaraq keçirilən tədbirlərdə iştirak etmək auditoriyadankənar işlərə aid edirdi. Buradan böyük əhəmiyyət daşıyır. aydın olur ki, auditoriyadankənar işlərin müxtə- Heydər Əliyev hər şeydən əvvəl öz xalqını lif növləri vardır. Beləliklə, T.V. Balaxniçeva böyük məhəbbətlə sevən vətənpərvər idi. Onun axşamlar, konfranslar, klublar, disputlar kimi “Mən fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam!” növləri ayırır. kəlamı dillərdə dastandır. Onun vətənpərvərliyi Auditoriyadankənar işlərin kütləvi forması müdafiə ruhlu idi. Çünki, ölkəmiz müharibə və- bir qayda olaraq əhəmiyyətli dərəcədə dinləyici, ziyyətində idi. Eyni zamanda müasir elm və mə- tamaşaçı və ya iştirakçını əhatə edir; qrup for- dəniyyətin nailiyyətlərinə əsaslanan maarifçilik maları müəyyən plan və ya proqram üzrə iş- mahiyyəti daşıyırdı. Onun irsini, vətənpərvərli- ləyən bir qrup tələbəni əhatə edir; fərdi forma- yini təhlil edərkən və dərindən anlamağa çalışar- ları isə ayrı-ayrı tələbələrin müstəqil işini əhatə kən Ümummilli Liderin gənclərə, gələcəyimizə edir. Beləliklə, auditoriyadankənar işlər özünə- göstərdiyi böyük qayğının şahidi oluruq. Azər- məxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Onun öz məq- baycan dövlətinin yaranmasında, möhkəmlən- sədi, vəzifələri, prinsipləri, məzmunu, forma və məsində, Azərbaycanın ilk konstitusiyasının qə- metodları, ən əsası isə hər bir fəaliyyət növü bul edilməsində Heydər Əliyevin böyük və əvə- kimi nəticələri vardır. zolunmaz rolu vardır. Heydər Əliyev öz fəaliyyə- “T.V. Sarafanova auditoriyadan kənar ti ilə əsil vətəndaş və vətənpərvərlik nümunəsi ol- işlərin aşağıdakı xüsusiyyətlərini göstərir: muşdur. Onun Azərbaycan elminə, incəsənətinə, - Auditoriya və tələbələrin elmi-tədqiqat tarixinə, dilinə göstərdiyi qayğı Azərbaycan mə- işləri ilə sıx şəkildə bağlı olur. dəniyyətinin inkişafına rəvac verdi, onu keçid - Könüllülük prinsipi olduqda seçim azad- dövründə məhv olmaqdan qurtardı. Xalqın ən lığı. çətin günlərində, böyük təhlükələri gözə alan H. - Şəxsi təcrübənin ixtisasının incəliklərini Əliyev onun yanında oldu. “O, böyük bir azər- anlamağa şərait yaratması. baycanlı kimi, “Dünya azərbaycanlılarının həm- - Yaradıcılıq üçün daha böyük imkanların rəylik gününü” elan etdi. Dünyada yaşayan bü- yaranması. tün azərbaycanlıları həmrəy olmağa, bir olmağa - Müstəqil fəaliyyət və təşəbbüslərin mü- çağırdı. O, əsil vətəndaş kimi istər 1918-ci il əllimlə əməkdaşlığa uyğunlaşdırılması” [ 1, 37 ]. mart soyqırımına, istər “20 yanvar hadisələrinə” Auditoriyadankənar tədbirlərin kütləvi istərsə də “Xocalı faciəsinə” hüquqi-siyasi qiy- formalarından biri də ekskursiyalardır. Ekskur- mət verdi. O, Azərbaycan Respublikasını dünya siyalar müxtəlif yerlərə edilə bilər. Xüsusilə ta- birliyinin bərabərhüquqlu üzvünə çevirdi. Onun rix fakültəsinin tələbələri üçün tarixi abidələr, irsi, onun həyatı, onun fəaliyyəti hər bir azər- muzeylər, ev muzeyləri, mərkəzlər, memorial baycanlı üçün vətənpərvərlik və vətəndaşlıq nü- komplekslər ekskursiya edilən yerlər ola bilər. munəsidir” [ 4, 3 ]. Auditoriyadankənar işlərin kütləvi forma- Vətəndaşlıq tərbiyəsində işğaldan azad larından danışarkən biz burada diqqəti elə təd- olunmuş torpaqlarımıza edilən səfərlərin də bö-

40 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Auditoriyadankənar tədbirlərdən istifadə etməklə tələbələrdə vətəndaşlıq tərbiyəsinin formalaşdırılması yük əhəmiyyəti vardır. Bu baxımdan “Cocuq- “Vətəndaşlıq mədəniyyətinin, tərbiyəsinin, Mərcanlı” kəndinə edilən səfəri misal göstərmək dövlətçiliyinin qorunması üçün vacib resursa olar. 2016-cı ilin aprel ayında Azərbaycan xalqı- çevrilməsini istəyiriksə, onun mənasına və ma- nın qəhrəmanlıq tarixində yeni bir səhifə açıldı. hiyyətinə dair təsəvvürlər aydın olmalıdır. Həm Azərbaycanın igid döyüşçüləri Goranboy və də hədəf yalnız gənclər deyil, bütün cəmiyyət, Naftalan rayonlarına təhlükə yarada biləcək Ta- sosial təbəqələr olmalıdır. Dünyadakı kimi: lış kəndi ətrafındakı yüksəkliyi və Füzuli rayonu Tutduğu mövqedən asılı olmayaraq!” [2, 3 ]. istiqamətində yerləşən Lələ-təpə adlı yüksəkliyi Vətəndaşlıq tərbiyəsinin auditoriyadan kə- ələ keçirdilər. Nəticədə, 1994-cü ildə Horadiz nar tədbirlərdə formalaşdırılmasından danışar- əməliyyatı zamanı erməni işğalından azad olun- kən biz bir daha qeyd etməliyik ki, vətəndaşlıq muş Cocuq-Mərcanlı kəndi üzərində olan təhlü- insanın ailəsi, ətrafındakı insanlar, dövləti və kə aradan qalxdı və Cocuq-Mərcanlı kəndinin vətəni qarşısında olan rolunun məsuliyyətinin əhalisi öz doğma yurd-yuvasına qayıtmağa baş- dərk edilməsi deməkdir. Vətəndaşlıq tərbiyəsi ladı. Xalqımız bu tarixi qələbəni gələcək daha baxımından ailə və onun rolu böyükdür. Ailədən böyük qələbələrin müjdəçisi kimi qəbul etdi. sonra ikinci yerdə təhsil sistemi durur. Cəmiy- Cocuq-Mərcanlı inzibati baxımdan Cəbrayıl ra- yətdəki ictimai-siyasi və iqtisadi vəziyyət də öz yonuna aiddir. 1993-cü ildə Ermənistan silahlı növbəsində burada rol oynayır. Biz öz fikir- qüvvələri tərəfindən işğal olunan Cocuq-Mər- lərimizi ümumi şəkildə belə ifadə edək ki, canlı 1994-cü ildə düşmən əsarətindən azad auditoriyadankənar işlərin və tədbirlərin növləri edilmişdir. Bu kənd Lələ-təpə yüksəkliyi ermə- çox müxtəlif olsa da onların heç də hamısında nilərin əlində qaldığı qədər təhlükə altında idi. vətəndaşlıq tərbiyəsi formalaşdırmaq mümkün Bu səbəbdən Cocuq-Mərcanlı kəndinin əhalisi deyildir. “Vətəndaşlıq - vətəndaşın öz dövlətinin geriyə, öz yurd-yuvalarına qayıda bilmirdi. fəal üzvü kimi, öz hüquqlarını başa düşən və Erməni işğalına qədər bu kənddə 220 ailə təsər- vəzifələrini icra edən, dövlətinin siyasətini öz rüfatı mövcud olmuşdur. 1993-cü ildə əhali bu fəaliyyətində əks etdirən xüsusiyyətləridir” [ 3, kənddən didərgin düşmüşdür. Yalnız bir ailə, 708]. Biz vətəndaşlıq tərbiyəsindən danışarkən Oktay Həziyevin ailəsi kəndi tərk etməmiş, yalnız hərbi-vətənpərvərlik, vətəni düşməndən 2016-cı ilədək 23 il müddətində təkcə yaşamış- qorumaq, düşmənə nifrət formalaşdırmaq kimi lar. Biz tələbələrə əsil vətəndaş, vətənpərvər xüsusiyyətlərdən başqa öz həyatlarını xalqın şəxs kimi Oktay Həziyevi misal göstərə bilərik. maariflənməsinə həsr etmiş ayrı-ayrı şəxslərin Oktay Həziyev onları hər an gözləyən təhlükəyə həyat və fəaliyyətinin öyrənilməsinə və təbliği- baxmayaraq, öz doğma yurd-yuvasını tərk etmə- nə də xüsusi diqqət yetirməliyik. Bəzən elə mişdir. Bu böyük bir vətən sevgisinin, vətəndaş- şəxslər olur ki, onlar bütün həyatlarını xalqın lıq dəyanətinin təzahürüdür. Cocuq-Mərcanlı kən- savadlanmasına, inkişafına həsr edirlər. Lakin, di və Oktay Həziyevin şəxsi nümunəsi tələbələrdə onlar barədə yetərincə araşdırma aparılmır. Haq- vətəndaşlıq borcu və vətən sevgisi kimi yüksək qında daha az tədqiqat aparılan belə şəxslərdən əxlaqi tərbiyənin formalaşması baxımından əhə- biri Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə miyyətlidir. xanım Aslanbəy qızı Məlikova-Abayeva. Onun Auditoriyadankənar tədbirlərdən söhbət həyat və fəaliyyətini, bir vətəndaş kimi xidmət- açarkən vətənpərvərlik təbliğatında, vətəndaş lərini araşdırmaq auditoriyadan kənar işlərin fər- tərbiyəsində mühüm rol oynayan bədii və sə- di növünə aid oluna bilər. Hənifə xanım Məliko- nədli filmlərin nümayişinin müstəsna əhəmiy- va Azərbaycan xalqının ilk maarifçi qadınların- yəti var. Bu yaxınlarda Azərbaycan Respublika- dan biridir. O, Tiflisdə Müqəddəs Nina mək- sı Dini Qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsinin təbində təhsil almışdır. 1875-77-ci illərdə Həni- sifarişi ilə çəkilmiş “Şəhadət” filminin təqdimatı fə xanım həyat yoldaşı Həsən bəy Zərdabi ilə keçirildi. Bu filmin vətənpərvərlik və vətəndaş- birlikdə Əkinçi qəzetinin nəşrində çox işlər gör- lıq tərbiyəsi baxımından necə vacib məsələlərə müşdür. O, 1881-ci ildən etibarən öz evlərində toxunduğunu filmə baxarkən görmək olar. Həsən bəy Zərdabi ilə birlikdə açdıqları məktəb- də xalqın balalarına pulsuz təhsil verirlər. On-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 41 Vüsalə İlkan qızı Səfərova ların heç bir təmənna güdmədikləri bu işləri yer- nalabdin Tağıyev 1901-ci ildə qız məktəbini aça li din xadimlərinin və ermənilərin əlaltısı olan bilməzdi. bəzi məmurların təzyiqlərinə məruz qalsa da on- Mövzunun aktuallığı - Problemlə bağlı elmi- lar öz əməllərini davam etdirirdilər. Hənifə xa- nəzəri ədəbiyyatların araşdırılmasından aydın oldu nımın bu hərəkəti əsil vətəndaşlıq, vətənpərvər- ki, bu sahədə bir boşluq var. Auditoriyadankənar lik nümunəsi hesab oluna bilər. Hənifə xanım tədbirlər tələbələrdə vətəndaşlıq tərbiyəsinin forma- Bakıdakı məşhur Nicat cəmiyyətinin qadın laşdırılmasının ən optimal yoludur. Hazırladığımız məqalə bu sahədəki boşluğun doldurulmasında bölməsinin yaradıcılarından biri kimi, 1901- mühüm rol oynayacaq. 1905-ci illərdə Bakıda qız məktəbinin müdiri Məqalənin nəzəri əhəmiyyəti - ondan ibarət- kimi çox mühüm bir fəaliyyət göstərmişdir. Bəl- dir ki, verilən yeni məzmun və ideyalar Ali məktəb kə də, Hənifə xanım kimi ilk maarifçi xanımla- pedaqogikasına bir töhfədir. rımız olmasaydı, Bakıda xeyriyyəçi və əsil Məqalənin praktik əhəmiyyəti - ondan ibarət- Azərbaycan vətəndaşı nümunəsi olan Hacı Zey- dir ki, məqalədə irəli ideyalardan ali məktəb müəl- limləri gündəlik fəaliyyətlərində istifadə edə bilərlər.

Ədəbiyyat 1. Антонова А. В. Роль внеаудиторной работы по истории в процессе профессиональной подготовки будущих учителей. газ., «История», 2006, № 15 2. Aslanova. R. Vətəndaşlıq mədəniyyəti Azərbaycanın güclü dövlətə çevrilməsinin həlledici resursudur. “Azərbaycan” qəz., 2013, 17 aprel 3. Грогуленко Н. В., Гареев Э. С. Формирование патриотизма, граждансой идентичности и культуры межнационального взаимодействия. «Нефтегазовое дело»: Электронный научный журнал 2015. № 5 4. Məmmədzadə.İ. Ümummilli liderin vətənpərvərlik fenomeni, “Xalq “qəz., 2009, 9 may

E-mail: [email protected]

Rəyçi: ped.ü.fəls.dok., prof. M.M. Əmirov Redaksiyaya daxil olub: 15.03.2018

42 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 İnteraktiv təlimdə dialoq vasitəsi ilə kommunikativ bacarıqların formalaşdırılması

METODİKA: FƏNLƏRİN TƏDRİSİNİN ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİ

UOT 37.01

Günay Elxan qızı Məmmədova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

İNTERAKTİV TƏLİMDƏ DİALOQ VASİTƏSİ İLƏ KOMMUNİKATİV BACARIQLARIN FORMALAŞDIRILMASI

Гюнай Эльхан гызы Мамедова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ФОРМИРОВАНИЕ КОММУНИКАТИВНЫХ НАВЫКОВ ПОСРЕДСТВОМ ДИАЛОГА В ИНТЕРАКТИВНОМ ОБУЧЕНИИ

Gunay Elkhan Mammadova State Pedagogical University of Azerbaijan

THE ARRANGEMENT OF DIALOGUE IN THE FORMATION OF COMMUNICATION SKILLS IN THE INTERACTIVE TRAINING

Xülasə: Məqalədə interaktiv təlimdə kommunikativ bacarıqların formalaşdırılmasında istifadə olunan dialoq formaları və onların xarakterik xüsusiyyətləri əksini tapıb. Kommunikativ bacarıqların formalaşdırıl- masında dialoqun təşkili təlim prosesinin mühüm komponentlərindən biridir ki, bununla şagirdlərdə təbii öyrənmə fəallığı artır. İnteraktiv təlimdə dialoqun tətbiqi ilə şagirdlərdə ünsiyyət bacarığı, başqalarını din- ləmə mədəniyyəti, şifahi nitq inkişaf edir. Açar sözlər: təlim, metod, tarix, dialoq, müəllim, şagird, interaktiv

Резюме: Статья содержит формы диалога, используемые при развитии коммуникативных навыков в интерактивном обучении и их характерные особенности. В формировании коммуникатив- ных навыков организация диалога в учебном процессе является важном компонентом и тем самым увеличивает учебную активность у учеников. Благодаря интерактивному обучению учащиеся разви- вают навыки общения, навыки слушания и устную речь. Ключевые слова: обучения, метод, история, диалог, учитель, ученик, интерактивный

Summary: The article contains dialogue forms and their characteristic features used in communicative skills development in interactive training. Dialogue in the formulation of communicative skills is one of the key components of the learning process, thereby increasing students' natural learning activity. Through interactive training, students develop communication skills, listening skills and oral speech. Key words: training, methods, history, dialogue, teachers, students, interactive

Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikası- rində geniş tətbiqindən keçir. Bununla əlaqədar nın təhsil sistemindəki inkişaf tendensiyalarının təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsinin, təhsildə xarakterik cəhətlərindən biri öyrədən və öyrən- məzmunun, müəllim hazırlığı və şagirdlərin ənlərin, valideyn və cəmiyyətin qarşılıqlı fəaliy- hərtərəfli inkişafının böyük əhəmiyyəti vardır. yətinin əsaslandırılması, intellektual şəxsiyyətin Tarix fənninin tədrisi vəziyyətini yaxşılaşdır- yetişdirilməsidir. Qloballaşma əsrində respubli- maq, tarix təlimində kommunikativ bacarıqları kamızda milli tərəqqinin yeganə yolu elm və formalaşdırmaq, şagirdlərin fənnə olan maraq təhsilin, müasir biliklərin, intellektual əməyin və meyillərini gücləndirməkdə yeni təhsil kon- inkişafından, habelə kompüter və informasiya – sepsiyası, aparılan çoxsaylı islahatlar böyük texnologiyalarının bütün idarəetmə səviyyələ- önəm kəsb edir. Araşdırmalardan aydın olur ki,

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 43 Günay Elxan qızı Məmmədova respublika təhsil sisteminə son illərdə daxil olan lmasına yönəldilməsi, müəllimin təlim fəaliyyə- yeni təlim texnologiyalarından, interaktiv təlim tinin əlaqələndiricisi, şagirdlərin isə məsləhət- metodlarından istifadə tədrisdə geniş tətbiq çisi və köməkçisi kimi çıxış etməsi, problemin olunur, öyrənənlərdə böyük maraq doğurur və həlli prosesində şagirdlərin fəal tədqiqatçı olma- təlim materiallarının mənimsədilməsinə müsbət sı, bilik və bacarıqların şagirdlər tərəfindən təsir göstərir. Daha çox kommunikativliyə, dia- müstəqil əldə edilməsi, müəllim-şagird, şagird- loqa əsaslanan interaktiv təlim metodları ümum- şagird arasında əməkdaşlıq üçün dialoji şəraitin pedaqoji və metodoloji baxımdan kifayət qədər yaranması və dərsin inteqrativ təşkilinə üstünlük tədqiq olunmuş, bu metodlar inteqrativ təlimdə, verilməsidir. Hazırki dövrdə bütövlükdə təlim ayrı-ayrı fənlərin tədrisində tətbiq olunmuşdur. prosesi fənnin ümumi təlim nəticələrinin reallaş- Şagirdlərdə kommunikativ bacarıqların forma- dırılması istiqamətində təşkil edilməsidir. Hər laşması, interaktiv təlim metodlarından istifadə bir sinfin, bütövlükdə isə fənnin ümumi təlim böyük əhəmiyyətə malikdir. İnteraktiv təlim nəticələrinə nail olunması təlimin təşkili forma metodları müəllimlərin iş sisteminə bu və ya və üsullarının nə dərəcədə uğurlu seçilməsindən digər şəkildə daxil olsa da, müəllimlər ondan asılı olacaqdır. Fənnin ümumi təlim nəticə- istifadə işində müəyyən nöqsanlara yol verirlər. lərinin həll edilməsi bilavasitə şagirdlərin fəaliy- Bu nöqsanlar şagirdlərin biliklərinin yüksəldil- yəti ilə bağlıdır. Hər hansı bir nəticə şagirdin fə- məsinə, lazımı müvəffəqiyyətlər qazanılmasına aliyyətinin nəticəsidir. Ona görə də təlim prosesi bu və ya digər şəkildə mənfi təsir göstərir. elə təşkil olunmalıdır ki, şagirdlərin kommuni- Materiallar üzərində şagirdlərin interaktiv kativ bacarıqlarının və çoxşaxəli qabiliyyət- yolla işləməsi, onları müəllimin fikirlərindən lərinin inkişafına şərait yaratmış olsun. Hazırki asılı olmaqdan ayırıb, müstəqil işləməyə, sərbəst dövrdə şagirdlərin fəallığına geniş imkan yara- fikir söyləməyə alışdırır. Materialların öyrədil- dan, kommunikativ və fərdi bacarıqların qaza- məsində kommunikativliklə yanaşı, dialoji qar- nılmasına stimul verən interaktiv metodun kö- şılıqlı təmasa əsaslanan interaktiv təlim metod- məyi ilə müsbət nəticələr əldə etmək olar. Ona larından fərdi, cütlərlə, qruplarla və kollektiv şə- görə də Azərbaycan tarixi və ümumi tarix fən- kildə istifadə həmin materialların hafizədə möh- ninin ümumi təlim nəticələrinə nail olunması kəmlənməsinə, uzun müddət yadda qalmasına üçün müasir tədris metodlarından istifadə edil- şərait yaradır. Fəal metod müəllim və şagird- məsi zəruri hesab edilir (2, 13). lərin qarşılıqlı fəaliyyətinə əsaslanır, kommuni- Təlimin səmərəli olması, məqsəd və məz- kativ bacarıqların formalaşmasına təkan verir. munu onun hansı formada təşkil olunmasından İnteraktiv metod fəal təlimdən fərqli olaraq, çox asılıdır, çünki məzmun formanı müəyyən təlim prosesində təkcə müəllimlə şagird ara- edir və onunla reallaşır. Buna görə də interaktiv sında deyil, habelə şagirdlərin özləri arasında təlimdə kommunikativ bacarıqların formalaş- dominant rolunu oynayır. İnteraktiv dərslərdə dırılmasında təlimin səmərəli formalarının seçil- müəllimin rolu şagirdlərin fəaliyyətini dərsin məsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Təlimin təşki- məqsədlərinin həyata keçirilməsinə istiqamətlən- li forması, fəaliyyətin təlim prosesində mühüm dirməkdən ibarətdir. Burada müəllim fasilitator, komponentlərindən biridir. Forma təlim işinin şagird tədqiqatçı rolunda olur. Problemli situasi- müəllim və şagirdlərin müəyyən qaydada və re- yanın yaradılmasından sonra tədqiqata cəlb olun- jimdə cərəyan edən birgə fəaliyyətinin zahiri ifa- muş şagirdlər mənbələri tənqidi cəhətdən qiymət- dəsidir. Məsələnin birgə həlli gedişində özünün ləndirir, nəticələr çıxarmağı və onları əsaslandır- və qrup üzvlərinin fikirlərini, imkanlarını və təc- mağı, müqayisələr aparmağı, mövqeyini müdafiə rübələrini və bundan qarşılıqlı faydalanmaq məq- etməyi bacarırlar. Şagirdlərin yerinə yetirdiyi in- sədi ilə hər bir şagird müzakirələrdə və qrupun teraktiv tapşırıq və çalışmalar isə dərsin əsasını işində işlə təmin edilməlidir. Təlim prosesində təşkil edir (1, 144). bütün şagirdlərin müxtəlif nöqteyi-nəzərlərini Tarixin tədrisində fəal-interaktiv təlim ələ almaqla, dialoji təlim fikir müxtəlifliyinə, metodlarının xarakterik xüsusiyyətləri ilk növ- tədrisin məzmununu daha da təkmilləşdirməyə bədə, diqqətin şagird şəxsiyyətinin formalaşdırı-

44 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 İnteraktiv təlimdə dialoq vasitəsi ilə kommunikativ bacarıqların formalaşdırılması imkan yaradır, nəticə çıxarma prosesinə müsbət Müzakirə hər hansı bir mövzu və ya təsir edir (3, 363). problem haqda keçirilən dialoq formasıdır. Fəal Dərsin müəllim - şagird dialoqu əsasında təlimdə kommunikativ bacarıqların formalaş- interaktiv təlim ruhuna uyğun təşkili keçirilən dırılmasında, qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq mövzunun sinfin əksəriyyəti tərəfindən yüksək üçün müzakirələrdən çox istifadə olunur. Bu za- səviyyədə mənimsənilməsinə şərait yaradır (4). man müəyyən mövzu verilir, hər kəs öz fikir və İnteraktiv təlimdə kommunikativ bacarıq- mülahizələrini söyləyir. Hər kəsin öz fikrini bil- ların formalaşdırılmasında istifadə olunan dia- dirməsinə (başqalarının fikrini təkrar etməmək- loq formalarından biri sual-cavabdır. Xüsusilə lə) şərait yaradılır. Fikirlərin əsaslandırılmasına, müəllim şagirdi yeni məfhumları öyrətdiyi və ya başqalarının fikirlərinə münasibət bildirərkən şagirdlərin öyrəndiyi məlumatları daha yaxşı an- obyektivliyə əməl olunmasına diqqət yetirilir. lamağa, dərk etməyə çalışdığı zaman bu metod- Müzakirə-şagirdlərdə dialoq aparma bacarığını dan istifadə edir. Tədris prosesində, əsasən, təcrübədən keçirməyə imkan verir; qarşılıqlı ün- müəllim söhbət metodundan istifadə etdikdə, siyyətə yardım göstərir; fəal dinləmə mədəniy- şagirdlərdə müəyyən suallar yaranır. Sual ver- yətinin formalaşdırır (5, 77). mənin bir sıra üstünlükləri vardır; sual vermə Beləliklə, son tələbatlara uyğun olaraq gə- nəticəsində şagird hansısa bir anlayışla, məlu- ləcəkdə daha yüksək səviyyəli, intellektual və da- matla bağlı anlaşılmazlığı aradan qaldıra bilər; ha aktiv gənclərin olması üçün onlarla fəal idraki şagirdlərdə yetəri qədər olmayan məlumatları təlimin aparılması, onlarda kommunikativ baca- təkmilləşdirmək imkanı yaranar; şagirdləri nə- rıqların formalaşdırılması, dialoji-məntiqi təlimin zərdə tutduqları mövzu haqqında daha geniş tətbiqi, ictimaiyyətdə intellektual şəxsiyyətin məlumatlar almağa təşviq edər; şagirdlər digər- formalaşması üçün tədrisdə fəallığın artırılması lərinin suallarına verilən cavablardan da məlu- çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İctimai fəallıq mat və informasiya toplaya bilərlər. Müəllim şəxsiyyətin əxlaqi ləyaqəti, insanların ictimai bütün bunları nəzərə alaraq, şagirdləri sual ver- dəyərlərinin meyarlarından biri kimi, onun vətən- məyə stimullaşdırmalı və tədris prosesində za- daşlıq yekdilliyi kimi qiymətləndirilir. man yaratmalıdır. Ardıcıl suallar vardır ki, əsa- Problemin aktuallığı. İnteraktiv təlimdə dia- sən müəllim tərəfindən ilkin suala cavab veril- loqun təşkili təlim prosesinin mühüm komponentlə- dikdən sonra şagirdlərə ünvanlanır. Ardıcıl sual- rindən biridir. lar şagirdin öz suallarını daha aydın, səlis və da- Problemin elmi yeniliyi. İnteraktiv təlimdə ha dəqiq hazırlanması və onu ifadə etməsinə dialoqun tətbiqi ilə şagirdlərdə təbii öyrənmə fəallığı artır. yardım edir. Bu sual və cavabda müəllim şagir- Problemin praktik əhəmiyyəti. İnteraktiv tə- də təkrar-təkrar sual verməklə onun araşdırma limdə dialoqun tətbiqi ilə diqqət şagirdin şəxsiyyə- və təhlil apararaq öz fikrini daha da dolğunlaşdı- tinin formalaşdırılmasına, bilik və bacarıqların şa- rıb cavab verməsinə çalışır, buna imkan yaradır. girdlər tərəfindən müstəqil əldə edilməsinə yönəlir.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün Azərbaycan tarixi fənni üzrə təhsil proqramı (Kurikulumu), (V-XI siniflər), Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu. Bakı, 2013. http://82.194.5.14/images/kurikulumTam/umumi%20tarix.pdf 2. "Təhsil problemləri" qəz., . 2014, 15 mart 3. Əmirov M.M. Tam orta məktəblərdə tarixin fəal-interaktiv təlimi metodikası: Dərs vəsaiti. Bakı: ADPU-nun nəşri, 2011. 4. http://www.muallim.edu.az/www.old/arxiv/2012/08/22.htm 5. Veysova Z. Fəal/interaktiv təlim: Müəllimlər üçün dərs vəsaiti. Bakı, 2015.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. M.M. Əmirov, dos. Q. Bəşirov

Redaksiyaya daxil olub: 09.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 45 Fəridə Elxan qızı Məmmədzadə

UOT 37.01

Fəridə Elxan qızı Məmmədzadə Bakı Mühəndislik Universiteti

İBTİDAİ SİNİFLƏRDƏ TƏRBİYƏVİ İŞİN MAHİYYƏTİ VƏ MƏZMUNUNA DAİR

Фарида Эльхан гызы Мамедзаде Бакинский Инженерный Университет

О СУЩНОСТИ И ЗНАЧИМОСТИ ВОСПИТАТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ В НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ

Farida Elkhan Mammadzadeh Baku Engineering University

ESSENCE OF EDUCATIONAL WORK IN THE BEGINNING CLASSES

Xülasə: Uzun illər uşaqların ibtidai sinif fəaliyyəti sadəcə təhsil olaraq qiymətləndirilirdi. Lakin, sonralar tədris materialının mənimsədilməsi ilə yanaşı onlara təlim-tərbiyə məsələlərinin aşılanması, düzgün istiqamət göstərilməsi də məktəbin önəmli vəzifələrindən biri kimi qəbul edildi. Nəzərə almalıyıq ki, az yaşlı uşaqların gələcək təməlləri ibtidai siniflərdə qoyulur. Buna görə həmin illər ərzində məqsədə uyğun tərbiyəvi işin təşkil olunması vacibdir. Tərbiyəvi işlərin qurulmasında müəllim və ailənin birgə əməkdaşlığı da əsas şərtlərdən biridir. Tərbiyəvi işlər uşaqların şəxsiyyət kimi formalaşmasına, düzgün əxlaqi, mənəvi dəyərlərə yiyələnməsinə xidmət etməlidir. Açar sözlər: tərbiyə, ibtidai sinif, müəllim, tərbiyəvi iş, təlim.

Резюме: Начальная школа стоит как бы в стороне от всех проблем, сотрясающих основы средней школы. Многие годы она была малоподвижным звеном в системе образования. Основное ее предназначение виделось в том, чтобы дать детям представления об окружающем мире. Hаиболее актуальные сегодня идеи стимулирования внутренних сил личности, организации учебной и внеурочной деятельности так, чтобы востребовались самостоятельность мысли и действия. Однако, для достижения этой цели потребовалось усиление влияния традиционного процесса обучения на воспитание и развитие личности школьника. Ключевые слова: воспитание, начальные классы, учитель, воспитательная работа, обучение.

Summary: Primary school stands aside from all the problems that shake the foundations of high school. For many years she was a sedentary unit in the education system. Its main purpose was seen in giving the children an idea of the world around them. The most relevant today is the idea of stimulating the internal forces of the individual, organizing educational and extracurricular activities so that the independence of thought and action is in demand. However, in order to achieve this goal, the influence of the traditional learning process on the upbringing and development of the student's personality had to be strengthened. Key words: manner, primary school ,teacher, training, educatory work.

Uzun müddət ibtidai siniflərin fəaliyyəti illərdə M.A. Danilov, B.P. Yesipov, İ.Y. Lerner, əsasən uşaqlara ilkin təhsil vermək eyni zamanda M.N. Skatkinin elmi işlərində ibtidai siniflərdə ətraf mühit haqqında təsəvvür yaratmaqla kifa- təhsilin və tərbiyənin mahiyyəti və xarakteri yətlənirdi. Pedaqogikada bir sıra alimlər bu mə- haqqında yeni yanaşma ortaya qoyuldu. Bu ya- sələyə münasibətdə öz ideyalarını irəli sürmüş və naşmaya əsasən uşaqları məktəbə gəldiyi ilk öz fərqli fikirlərini söyləmişdilər. 1940-1960-cı gündən etibarən müəllimin avtoritar himayəsin-

46 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 İbtidai siniflərdə tərbiyəvi işin mahiyyəti və məzmununa dair dən azad etmək fikri dayanırdı. Bunun üçün, naşı, mənfi hallara qarşı biganə olmamaq da çox alimlərin fikrincə məktəblilərdə azad fikrin önəmlidir. inkişafına, müstəqilliyinə və yaradıcılığına diq- Tərbiyə işinin əsas qüvvəsi olan uşaqlar qət etmək lazımdır. İbtidai siniflərdə şagirdlərə hər zaman küçədə, məktəbdə və digər mühitlər- bir sıra xüsusiyyətlər aşılanmalıdır. Məktəbə də qarşılaşdıqları yeniliklər haqqında müxtəlif gəldikləri ilk günlərdən onlarda mənəvi keyfiy- şübhə, sual və tərəddüdlər içərisində ola bilərlər. yətlərin tərbiyə olunması və onların şəxsiyyət Həmçinin onların oxuduğu kitablar belə uşaq- kimi inkişafı istiqamətləri müəyyən olunmalıdır. ların tərbiyəsinə təsir edən amillərdəndir. Ona Bu məqsədlə aparılan məqsədyönlü fəaliyyət görə də onların oxuduqları kitabların belə hər kimi tərbiyə işinin rolu böyükdür. Tərbiyə işi bir sözünü, cümləsini diqqətlə nəzərdən keçir- sinifdə, sinifdənxaric və həmçinin məktəbdən- mək lazımdır. Yaxşı nəsil yetişdirmək üçün kənar fəaliyyət nümunələri ilə həyata keçirilir. uşaqlara məzmun etibarilə mənəviyyatlarını Tərbiyə işi yalnız tərbiyə olunanın üzərində zənginləşdirəcək, onları pis əməllərdən uzaq qurulmamalıdır. O, eyni zamanda tərbiyə edənin tutacaq kitablar seçilməlidir. müntəzəm tərbiyə olunması ilə bağlıdır. Peda- Müəyyən bir dövrdən sonra uşaqların dost qoqlar da bu məsələni tərbiyə işinin əsas şərti seçiminə, dəyər verdiyi keyfiyyətlərə baxaraq kimi qiymətləndirir. onların davranışlarını, mənfi və ya müsbət Tərbiyədə nümunə şərtdir, tərbiyə edənin davranışlarını analiz etmək mümkündür. Son özündən yaxşı nümunə ola bilməz. Bu baxım- dövrün qlobal problemlərindən biri də valideyn- dan tərbiyə işinə cavabdeh olan hər bir şəxsin lərlə övladlar başqa sözlə desək əvvəlki nəsillə yaxşı nümunə olması vacibdir. M. Dobralyubo- yeni nəslin arasında mövcud olan mədəni fərq- vun fikrincə, müəllim o vaxt bədbəxt günə lər və bu fərqlərin mənfi nəticələridir ki, həmin düşür ki, uşaqlar onun əxlaqi ləyaqətinə şübhə mənfiləri tərbiyəvi iş vasitəsilə düzgün istiqamət ilə yanaşırlar. Tərbiyə edənin özünün əməlində seçərək aradan qaldırmaq olar. Yeri gəlmişkən bir uyarlıq, yaxınlıq, bir vəhdət olmalıdır ki, bəzən maddi imkanı zəif olan, sadə bir ailədə qarşı tərəf onun səmimiyyətinə inana bilsin. böyümüş uşaqlar universitetə qəbul olduqdan Platon qeyd edir ki, yaxşı vətəndaş yetiş- sonra özlərini valideynlərindən üstün tutub, ata- dirmək üçün savaddan çox uşaqların əxlaqi ba- anaları ilə məsləhətləşməyi özlərinə sığışdırmır- xımdan yetişməsinin qayğısına qalmaq lazımdır. lar. Bu gün neçə-neçə valideyn var ki, uşaqları Təlimə o qədər diqqət yetiririk ki, bəzən tərbiyə orta məktəbdə, hətta bəziləri ibtidai siniflərdə məsələləri arxa plana keçir, bu isə tərbiyə işinə oxuyarkən bəzi radikal fikirlərə, zərərli dav- mənfi təsir göstərir. Tərbiyəsizliyi biliksizlikdən ranışlara yiyələnir. daha qəbahətli hesab etsək heç də yanılmarıq. Keçmişdə və bu gün uşaqların qarşımıza Tərbiyə insanın təkcə zəkasını deyil, davranışları- çıxan mənfi davranışlarının kökündə düzgün nı, ünsiyyətini, münasibət tərzini formalaşdırır. qurulmayan tərbiyəvi iş, vaxtında verilməyən Davranış qaydaları ibtidai sinifdə uşaqlara faydalı öyüd-nəsihətin olmaması dayanır. İbtidai ilkin olaraq öyrədilir. Tərbiyə işini düzgün sinifdə oxuyarkən şagirdlərlə aparılan tərbiyəvi istiqamətini müəyyən etmək üçün hər bir uşağa işin, maarifləndirmənin istiqamətləri bəlli ol- fərdi qaydada yanaşılmalı, onun psixologiyası duqda və düzgün tətbiq olunduqda bu bəlalar- və ailə vəziyyəti nəzərə alınmalıdır. Hər kəsə dan qurtulmaq olar. Beləliklə, böyüklərin gözəl məlumdur ki, məktəb sadəcə bilik ocağı olmaqla nümunə olması və düzgün təlim-tərbiyə verməsi kifayətlənmir. O, həm də təlim, tərbiyə prose- övladlarının parlaq gələcəyinin əsas amillərin- sinin həyata keçirildiyi bir müəssisədir. Tərbiyə- dəndir. Pedaqoqlar doğru qeyd edir ki, uşağa vi işin səmərəsi tərbiyə verənin əxlaqi saflığın- aşılanan ən mühüm vərdişlərdən biri də oxumaq dan, mənəvi bütövlüyündən çox asılıdır. Tərbiyə və yazmaqdır. Uşaq müəyyən bir məqsəd və qa- edənin söylədiklərinin təsirli olması üçün əvvəl- yəyə çatmaq üçün mütləq oxuyub-yazmağı öy- cə onun öz davranışlarına həssaslıq göstərməsi rənməli və tərbiyə edilən səviyyəsindən tərbiyə önəmlidir. Yaxşı əməllərlə nümunə olmaqla ya- edən səviyyəsinə yüksəlməlidir. Çünki nəyə

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 47 Fəridə Elxan qızı Məmmədzadə görə oxuyub-yazdığını bilmək yazı savadının meyilli olurlar. Bütün bunlar hər hansı bir dü- özü qədər əhəmiyyətlidir. şüncənin məhsulu yox, anlaşılmayan hərəkət- Tərbiyə bitkin sistemdir, təhsildəki təlim lərin məcmusu olur. Müəllim bu prosesləri idarə qədər tərbiyə də gələcəyə hazırlıqdır. Hər bir şa- edə bilmədikdə proseslərin əsirinə çevrilir və gird diqqətlə öyrənilməli, onların fərdi xüsusiy- qeyri-ixtiyari olaraq bir diktatora tabe olmağın yətlərini bilib tərbiyə işi qurulmadır. Uşaqlarla təməlini qoyur. Məktəbdə bütün işlər “hə-yox”, ünsiyyət tərbiyə işinin təşkilində böyük rol “düz-səhv”, “yaxşı və pis” və s. üzrə qurulur. oynayır. İbtidai sinif müəllimlərinin pedaqoji fəa- Tərbiyə ailədən gəlir, məktəbdə cilalanır, liyyətinə nəzər yetirərkən, məlum olur ki, on- inkişaf etdirilir. İctimai mühit də müsbət və ya ların əksəriyyəti açıq şəkildə tərbiyə üsuluna mənfi təsirini göstərir. Burada məqsədə çatma- üstünlük verir və sonda hər kəsi öz fikrinə tabe ğın başlıca yolu tərbiyəçinin uşaqlara olan mə- etməyə cəhd edir. Pedaqoji reallıq və təhsil situ- həbbətidir. asiyasının inkişafı idarəetməni çətinləşdirir. Pe- Tərbiyəvi işin uğurla alınması üçün tərbi- daqoji prosesin daxilində olan mürəkkəblik və yə edənin özünə olan münasibəti əsasdır, bəzən çoxşaxəli istiqamətlər müəllimlərin idarəetmə buna özünütərbiyə instinkti də demək olar, yəni bacarığının vacibliyini ortaya qoyur. insan ən əvvəl özünü tərbiyələndirməli, sonra Tərbiyəvi işin səmərəli olması üçün isə üzərinə düşən vəzifəni həvəslə və davamlı məktəbliləri fərdi öyrənmək vacibdir. Prof. N.İ. yerinə yetirməlidir. Volteryev fikrincə, məktəbliləri öyrənərkən bir Tərbiyəvi iş çox ciddi və həyati məsələdir, sıra aşağıdakı tələbləri nəzərə almaq lazımdır. bunun səhv aparılması, doğru-düzgün təşkil Şagirdlərin öyrənilməsi onların tərbiyə və olunmaması bir sıra fəsadlara yol açır, pis vər- təlim keyfiyyətinin yüksəldilməsinə xidmət et- dişlər yaranır, pis vərdişlər adət-ənənəyə çevri- məlidir. Şagirdlərin öyrənilməsi və onlara tərbi- lir, xarakterdə oturur, ömrü boyu həyatda bu in- yəvi təsir. Şagirdlərin öyrənilməsini planauyğun san çox məsələlərə münasibətdə qeyri-obyektiv- və sistemli həyata keçirmək lazımdır. Şagird- lik nümayiş etdirir və onun şəxsiyyət, vətəndaş lərin təbii şəraitdə həyat və fəaliyyətinin öyrən- kimi formalaşmasında çox böyük problemlərlə ilməsi də tərbiyəvi işin düzgün aparılması üçün qarşı-qarşıya dayanır. Tərbiyəvi işin doğru-düz- vacibdir. gün aparılması sonda uşaqların tərbiyəsində öz Şagirdlərin həyat və məişət şəraiti ilə tanış ciddi izlərini qoyur. Əks təqdirdə fəsadlara yol olmaq, onları bütövlükdə öyrənmək daha məq- açılır. sədə uyğundur. Tərbiyəvi işin təşkilində uşaqların yaradıcı V.Q. Kütsenkonun fikrincə, uşaqları bütün işə cəlb olunmasına da ciddi önəm verilməlidir. təlim dövründə müntəzəm, inkişafda və bütöv- M.A. Danilovun konsepsiyasına görə, yaradıcı- lükdə öyrənmək, öyrənmənin obyektivliyinə diq- lıq tədris zamanı və dərsdənkənar prosesdə elə qət etmək şəxsiyyətin özunəməxsusluğunu daha təşkil olunmalıdır ki, orada müstəqil düşünmə tam açır. və müstəqil hərəkət etmə tələb olunsun. Bu Elmi cəhətdən əsaslandırılmış öyrənmə məqsədlə tədris və tərbiyə işində şagirdlərin ondan ibarətdir ki. o, təsirlidir. Onun mahiyyəti, şəxsiyyət kimi yetişməsinə təsiri gücləndirmək müntəzəm toplanan məlumatların yerindəcə tət- tələb olunur. Bu istiqamətdə görülən işlər müəl- biq edilməsindədir: öyrənərək tərbiyə etməli, lim və şagird arasında münasibətlərin təməlini tərbiyə edərək öyrənməli. qoyulur. İbtidai siniflərdə uşaqlar sözə baxan, Prof. S-H. Axundovun fikrincə, fərdi ya- maraq göstərən, dinləməyə meyilli olduqlarına naşma prinsipinin mahiyyəti həm də şagirdlərin görə pedaqoq tərəfindən qarşıya qoyulmuş məq- təlim fəaliyyətindəki çatışmazlıqları bu prinsi- sədə nail olmaq bir o qədər də çətin olmur. pin köməyi ilə aradan qaldırılır, onlarda yeni- Lakin yuxarı siniflərdə bu xüsusiyyətlər kəskin yeni keyfiyyətlər yaratmaq olur ki, bu keyfiy- aşağı düşür və məktəblilər daha çox passiv və yətlər hər şagirdin təlim fəaliyyətində həlledici aqressiv olurlar. Deyilənlərə əməl etmək əvəzi- rol oynayır. Bu fikirləri tərbiyə prosesinə də aid nə, mübahisə etməyə və gərginlik yaratmağa etmək mümkündür. Ayrı-ayrı şagirdləri öyrən-

48 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 İbtidai siniflərdə tərbiyəvi işin mahiyyəti və məzmununa dair məklə onların davranış və rəftarındakı, insan- yaxşı nəticələr əldə etmək üçün “gizli idarə- larla (müəllimlər, valideynlər, həmyaşıdları və etmə” üsulunu seçməsi daha düzgün olardı. Bu b.) qarşılıqlı münasibətlərindəki natamamlıqlar müəllimdən təhsil-tərbiyə prosesinin individual- aşkara çıxarıldıqdan sonra, onların aradan qal- laşdırmasını, sağlam yaradıcı mühitin qorunub dırılması üzrə tərbiyəvi iş aparılır. saxlanmasını, keyfiyyətli və səmərəli bilik veril- Şagirdlərin sinifdə düzgün yerləşdirilməsi məsini, sinifdə münbit psixoloji şəraitin yara- təlim-tərbiyə prosesinə müsbət təsir göstərir. Si- dılmasını tələb edir. nif rəhbəri məktəblilərə münasibətdə ayrı seçki- Hazırki dövrdə bu məsələ daha aktualdır. liyə yol verməməlidir. Bu həm sinif kollekti- Belə ki, müasir məktəblər müəllimdə təkcə tədris vinin təşkilini çətinləşdirir, həm ayrı-ayrı şa- etdiyi fənni bilmək, yeni mövzunu başa salmaq girdlərlə tərbiyə işinin düzgün qurulmasına ma- bacarığının olmasını tələb etmir. Eyni zamanda, neçilik törədir, həm də müəllim-şagird münasi- şagirdlərin fəaliyyətinin və təhsil-tərbiyə prosesi- bətlərinə mənfi təsir göstərir. ni mükəmməl bilmə bacarığını tələb edir. Müşahidələrdən görünür ki, sinif rəhbər- Uşaqların məktəbə gəldiyi ilk gündən on- ləri bir sıra hallarda intizamı gözləməyən mək- larla aparılacaq əsas tərbiyəvi işin tapşırıqlarını təbliləri axırıncı partalarda əyləşdirirlər. Həmin müəllim əvvəlcədən müəyyən etməlidir. Bu tap- şagirdlər görür və başa düşürlər ki, onlara digər şırıqlar aşağıdakı tərkibdə müəyyən oluna bilər. məktəblilər kimi yanaşılmır. Bu isə həmin şa- İlk olaraq şagird kollektivinin formalaşdırmaq, girdlərdə tərslik, pozuculuq meyilləri doğurur. təhsil və tərbiyənin son nailiyyətlərini təcrübəyə Professorlar F.A. Rüstəmov və Ə.X. aktiv tətbiq etmək, uşaqların fərdi yaradıcılıq qa- Paşayev şagirdlərlə aparılan tərbiyəvi işlərin sə- biliyyətinin inkişafı istiqaməti üzərində işləmək, mərəliliyinə nail olmaq üçün düzgün planlaş- şəxsiyyətin özünü kollektivdə təsdiqləməsi üçün dırılmanın həyata keçirilməsini və bu zaman şərait yaratmaq müstəqil düşünmək və hərəkət qarşıda dayanan məqsədin aydın qoyulmasını va- etmək aktivliyini inkişaf etdirmək, şagirdlərin cib sayırlar. Bu xüsusda pedaqoqlar yazırlar: sağlamlığını möhkəmləndirmək və onları mənəvi «Tərbiyənin məqsədinin müəyyənləşdirilməsi keyfiyyətlərini formalaşdırmaq, şagird şəxsiyyə- mərhələsindən sonra tərbiyə işinin planlaşdırıl- tini estetik yaradıcılıq, dərketmə və müxtəlif ması mərhələsi başlanır. Bu iki mərhələ bir-birin- oyunlar vasitəsilə humanistləşdirilməsi. dən nəzəri cəhətdən ayrılır, amma praktik olaraq Problemin aktuallığı. İbtidai siniflərdə onlar vahid, bir-birindən ayrılmaz prosesdir, Bu tərbiyəvi işin mahiyyətinə həsr olunmuş bu məqalə- mərhələdə pedaqoq qarşısında vacib vəzifə durur. də həmçinin ibtidai siniflərdə tərbiyəvi işin vacib- Bu, şagirdlərlə birlikdə fəaliyyətin istiqamətinin liyindən, əhəmiyyətindən danışılır. bütün incəliklərini müəyyənləşdirmək, iştirakçı- Problemin elmi yeniliyi. Məqalədə müxtəlif pedaqoqların tərbiyəvi iş haqqında fikirləri araş- lar arasında vəzifələri bölmək, təkcə nə iş gör- dırılıb, uğurlu nəticə əldə etmək üçün bir çox təklif- mək lazım olduğunu deyil, həm də necə görmək lər irəli sürülüb. lazım gəldiyini də göstərmək deməkdir» Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə Nəzərə alsaq ki, aşağı sinif şagirdləri göstərilən müxtəlif yanaşmalar ibtidai siniflərdə böyüklərin təsirinə çox həssas olur və onların tərbiyəvi iş prosesinin qurulması zamanı nəzərə özünü müdafiə qabiliyyətləri az inkişaf etmiş alına bilər. olur, bu halda müəllimlərin tərbiyə işində daha

Ədəbiyyat

1. “Azərbaycan məktəbi” jurnalı, 1980, № 5 2. Ə. Ağayev. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Mütərcim, 2015. 3. Ə. Ağayev. İbtidai siniflərdə tərbiyə işinin planlaşdırılması və onun həyata keçirilməsi metodikası. Bakı, 2011. E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. Əjdər Ağayev, dos. Cəmil Məmmədov

Redaksiyaya daxil olub: 02.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 49 Günay Yediyarlı

UOT 37.01

Günay Yediyarlı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

V SİNİFDƏ NAĞILLARIN SƏMƏRƏLİ TƏDRİSİ

Гюнай Едиярлы Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

О ПРЕПОДАВАНИИ СКАЗОК В V КЛАССЕ

Gunay Yediyarli State Pedagogical University of Azerbaijan

ABOUT TEACHING FIFTH GRADE TALES

Xülasə: Məqalədə ədəbiyyat dərslərində nağılların poetik janrları təhlilə cəlb edilir. Müəllif xalq nağıllarının bədii xüsusiyyətlərindən söz açaraq, onların məktəblilər tərəfindən qavranılması imkanlarına diqqət yetirir. Açar sözlər: nağıl, tədris, şərq, qərb, standart, məzmun xətti, bacarıqlar, psixomotor, idraki, kommunikativ

Резюме: В статье анализируется поэтика жанров сказки на уроках литературы В V классах. Автор, повествует о художественных особенностях народных сказок и о важности восприятия их школьниками. В статье говорится об изучении поэтики сказок с помощью современных технологий. В статье нашли место такие сказки как "Мать-олениха", "Как люди нашли свою родину?" "Сказка о сироте Ибрагима", "Три брата", "Фея ручья" которые проходят в V классах. Ключевые слова: сказка, преподавание, восток, запад, стандарт, содержательная линия, умения, психомоторный, познавательный, коммуникативный

Summary: The article is about teaching at the fifth classes of the literature poetics tale.. The author, who is the spirit of folk tales of the art features, it speaks to the importance of the adoption by the students. Here is taught about poetics tales with the help of modern training technology adoption as tales as "Mother deer", "How people found their own country?" "Orphan's tale of Abraham", "Three Brothers", "Fairy stream`s " which studied and referred in the V th classes. Key words: tale,teaching, east,west, standart, content line, skills, psychomotor, congnitive, communicativ

Nağıl xalq ruhunun daşıyıcısıdır. Şərq ların orta məktəbdə tədrisi hələ uzun illər aktual xalqları üçün bu janr xüsusilə əhəmiyyətlidir. olaraq qalacaqdır. Çünki o, xalq ruhunun, hiss və duyğularının ifa- Görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliye- dəçisidir. Qəlbində insani ləyaqət hissləri şölələ- va “Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri” kitabında nən insanlar böyük xariqələr yaratmaq gücünə şair Əmir ər Reyhandan aşağıdakı misalı gətirir. malikdirlər. Nağıla “köhnəlmiş”, “arxaik” epi- Mən Şərqəm, tetləri yapışdırmaq, onu gözdən salmaq olmaz. Mən allahın ilk yaratdıqlarının təməl Alman klassik fəlsəfəsinin ən böyük nümayən- daşıyam. dəsi Hegel yazır: “Ruh hələ o dərəcədə mücər- Və Şərqin necə böyük əzəmətə malik rədləşməmiş, təbii başlanğıcından ayrılmamış- olduğunu qeyd edir. Bütün dinlərin şərq hadisəsi dır”. Bu, o deməkdir ki, bədii ədəbiyyatın aparı- olduğunu nəzərə alsaq bu şeirin ifadə etdiyi mə- cı gücü olan ruhun ən tükənməz mənbəyi nağıl- nanın dərinliyini də təsəvvür etmək çətin olmaz. [1. 67]

50 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 V sinifdə nağılların səmərəli tədrisi Filosof Səlahəddin Xəlilov “Şərq-Qərb” daha çox esseni xatırladır. Bəzən adi, cavabı ol- kitabında yazır: “Bəli, dünya bu gün bir sıra qlo- mayan suallar şəklində olsa da bu məqalədə na- bal problemlərlə üzləşmişdir. Qərb bu problem- ğıl poetikasının çox vacib problemlərinə toxu- ləri təkbaşına həll etmək iqtidarında deyil, onun nulur və məncə təkcə orta məktəb müəllimləri Şərq ruhuna ehtiyacı vardır”. üçün deyil, həm də folklorşünaslar üçün çox Nağıllarda oxuyuruq: “Biri var idi, biri maraqlı ola bilər. Müəllif nağılın bütün zaman- yox idi”. Bu misranın özü şagirdi düşündürmək lar üçün əhəmiyyətli olduğunu, yəni bu gün əhə- üçün imkan verə bilər. Necə yəni biri var idi, miyyətini zərrə qədər itirmədiyini söyləyir və biri yox idi? Görkəmli tənqidçi Südabə Ağama- onun gələcək nəsillər üçün də lazım olacaq lıyeva bu barədə yazır: fikrini müdafiə edir. “Bütün nağılların didaktik Biri vardı, biri yoxdu. mündəricəsi eynidir: xeyir və şər, yaxşı əməl, Nə imiş o bir? pis əməl, gözütoxluq, tamah... Bəlkə gərək olan elə o var olan idi?! ....bu günün nağılları bu günü keçmiş edən Yoxun ardınca düzlər keçib dağlar aşdı. nağıllar Qərblə Şərqin sintezidir. Bu nağıllarda Qarşısına ya div çıxdı, ya zülmət. vaxtın sürəti daha itidir. Yaradıcı təxəyyülü Bir deyən tapılmadı ki, düşmə yoxun artıran, intellekti güclü edən, fantaziyanın üfüq- dalına lərini genişləndirən macəraçılıq daha ağlabatan- Olan birin - əlindəkinin qədrini bil. dır, məntiqi inandırıcılığı və bir də işığı çoxdur”. O isə özünü inandırmışdı ki, olan həmişə Xalq ruhunun ifadəçisi olan folklor in- olar. Bəlkə insanın xislətidir bu?! Niyə axtardıq- sanın qəlbini müqəddəs, ülvi duyğularla dol- larımızı yerdə gəzirik, bir halda ki, böyük durur. Nağıllarda ifadə edilən təmiz hisslər din- axtarışlar göydən düşən üç alma ilə yekunlaşır. ləyiciyə və ya oxucuya qanad verir, onu ucaldır, Onun bircəciyi də sənin olmur. Sənin olmayan o mənəvi dünyanın sirli, soraqlı aləminə aparır. almalar sənin olmayacaqsa... İnsanı ağılla bərabər duyğularla da idarə edir. Bəs niyə alma? Niyə xurma yox, heyva Onu qurub yaratmağa təhrik edir. Bütün bunlara yox, nar yox, armud yox, məhz alma?! Niyə görə orta məktəbin aşağı siniflərində folklor Qırmızıpapağın nənəsi meşədə, özü də tək yaşa- nümunələri, xüsusilə nağıllar tədris olunur. yırdı?! Niyə qızcığaz meşədə ayı ilə yox, Milli kurikulum əsasında hazırlanmış V canavarla qarşılaşdı?” sinfin “Ədəbiyyat” dərsliyi “Ana maral”, “Xalq Bu suallar nağılın necə möcüzəli, sirlərlə öz vətənini necə tapdı”, “Yetim İbrahimin nağı- dolu bir janr olduğunu, onun poetikasının tədqi- lı”, “Üç qardaş”, “Pəri bulağı” kimi nağıl və əfsa- qata böyük ehtiyac olduğunu sübut edir. Elə nələr vermişdir. Müəllimlər üçün metodik vəsait- buna görə də nağıl janrının orta məktəbdə tədrisi də şagird oxusunun inkişaf və mərhələlərini olduqca vacibdir. Əgər sinifdə bu sual və nida- müəyyənləşdirmək üçün “Allaha şükr edən şi- lar ətrafında ciddi axtarışlar getsə ədəbiyyat dər- kəst”, “Güllələr əfsanəsi”, “Qaranquş əfsanəsi”, sinin çox maraqlı olacağına şübhə yeri qalmır “Şir və tülkü”, “Ayı və qarışqa” nağılları və nağıl [2, 119]. üslubunda yazılan bədii əsərləri də nəzərə alsaq Südabə xanım nağıl poetikasının daha də- belə bir fikir söyləyə bilərik ki, xalq ruhunun rin qatlarına nüfuz edərək yazır: “...nağıllar yaşa- tərbiyəvi gücünün nə qədər böyük olduğunu V yır, nağılla yaşayırıq. Əsas odur ki, hər kəs öz na- sinif dərslik müəllifləri dərindən dərk etmişlər. ğılını yaradıb yaza bilsin. Əsas odur ki, “bu dün- Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil yanı nağıl bilib yaşayasan”. Deyirlər nağıl Şərqin konsepsiyasında göstərilir ki, təhsil insanın, mahiyyətidir, ecazıdır. “Kəlilə və Dimnə”, “Qa- ailənin, cəmiyyətin və dövlətin marağına cavab busnamə”, “Min bir gecə”, “Cırtdan”, “Ələddinin verməlidir. O, ümumbəşəri dəyərlərə malik ol- sehirli çırağı”, Əlibaba və qırx quldur”. Yox, malı, dünyəvilik, sistemlilik, demokratiklik və s. dünya başdan başa nağılmış elə”. kimi prinsiplərə əsaslanmalıdır. V sinif ümumi Südabə Ağamalıyevanın “İşıqla doldurun təhsilin başlanğıcı, ilk pilləsidir. Kurikulum sə- ürəyinizi” adlanan bu məqaləsinin strukturu nədində əsas təhsil üzrə ümumi təlim nəticələ- ənənəvi məqalə quruluşundan xeyli uzaqdır. O, rində göstərilir ki, şagird orta məktəbi bitirdik-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 51 Günay Yediyarlı dən sonra bir sıra bacarıqlara yiyələnməlidir. O nümlü kurikulumlar məzmun etibarilə elm sahə- cümlədən öz fəaliyyətində əxlaqi-mənəvi, hüqu- sini, onun mükəmməl anlayışlar sistemini əhatə qi etik, estetik dəyərlərə, vətəndaşlıq mövqeyinə edir. Bilavasitə həmin anlayışların məzmununun malik olduğunu nümayiş etdirməyi bacarmalı- mənimsənilməsinə xidmət edir. Belə kurikulum- dır. Bu bacarığa yiyələnmək üçün əsas təhsil ların keyfiyyətində biliklərin həcmi əsas yer tu- pilləsində tədris olunan ədəbiyyat fənninin qar- tur. Məsələn, şagird nağılın neçə növ olduğunu, şısında mühüm vəzifələr durur. Kurikulum bu növlərin hansı xarakterik xüsusiyyətlərə ma- sənədində göstərilir ki, bu fənn şagirdləri ədə- lik olduğunu öyrənir. Müəllimin təkrar-təkrar biyyatın söz sənətkarlığı əsasında təşəkkül tap- verdiyi suallar da həmin məqsədə xidmət edir. mış şifahi və yazılı yaradıcılıq nümunələrini Nağılı kimlər araşdırır. Hansı jurnalda kimin özündə birləşdirən incəsənət növüdür. O, şifahi məqaləsi nəşr olunub? Nağılın personajları kim- və yazılı ədəbiyyat nümunələri vasitəsilə sözə lər ola bilər? Bu suallar da fundamental bilik- və söz sənətinə həssas münasibət yaratmaq vər- lərin daha da dərinləşməsinə xidmət göstərir. dişləri formalaşdırır. Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə Lakin belə dərslərdə şagird praktik vərdişlər qa- dair zəruri biliklərin mənimsənilməsini təmin zana bilmir. Fənnin elmi potensialı artır. Məlu- edir. Dövlət sənədi olan kurikulum qarşıya qo- matlılıq çoxalır, praktik bacarıqlar yaranmır. Şa- yur ki, şagird sonda aşağıdakı bilik və bacarıq- girdə lazım olmayan fundamental biliklər lara yiyələnsin: verilir. Burada müəllimin rolu həddindən artıq 1. Şifahi və yazılı ədəbiyyatın oxşar və çoxalır, şagird passiv olur. Bilikləri hazır şəkil- fərqli cəhətlərini, şifahi ədəbiyyat nümunələri- də müəllimdən qəbul edir. Elə buna görə də az nin xarakterik xüsusiyyətlərini konkret nümunə- vaxt keçdikdən sonra qazanılan biliklər unudu- lərlə izah etsin, müqayisələr aparmaqla öz fikir- lur. Praktiki olaraq müəllimin toplayıb sinfə gə- lərini əsaslandırsın. tirdiyi elm hədər gedir. 2. Cəmiyyət və insan həyatında ədəbiyya- Problemin praktik əhəmiyyəti və aktuallığı. tın rolunu və əhəmiyyətini şərh etsin və bununla Şəxsiyyətyönlü kurikulumlarda həyati bacarıqlara bağlı şəxsi fikir və mülahizələrini irəli sürsün. üstünlük verilir. Şagird bir neçə folklor janrının 3. Ədəbi nümunələri, onların məzmununa içindən nağılı seçə bilir [3, 327]. Onun poetikasını uyğun ifadəli oxuya bilsin, mətni qüvvətləndi- dərhal müəyyənləşdirir. Belə kurikulumlarda şagir- din əqli inkişafı, onun şəxsi bacarıq və vərdişləri ön rən söz və ifadələri seçə bilsin. plana çıxır. Laylanı bayatıdan, nağılı dastandan, Kurikulum sənədində ədəbiyyat tədrisi za- atalar sözünü məsəldən ayırmaq onun üçün adi bir manı qazanılmalı olan digər bacarıqlar da tələb vərdişə çevrilir. olunur. Lakin bizim üç bölmədə ümumiləşdir- Problemin elmi yeniliyi. Belə kurikulumlar diyimiz bu tezislərin nağılların tədrisinə daha interaktiv məzmununa görə də seçilir. Təlimin məz- çox uyğun gəldiyi qənaətindəyik [3, 56]. munu, təlimin strategiyası, şagird nailiyyətlərinin Məlumdur ki, təhsil kurikulumu iki yerə qiymətləndirilməsi fənnin strukturunu müəyyənləş- bölünür. Fənnyönlü və şəxsiyyətyönlü. Fənyö- dirir.

Ədəbiyyat

1. Aida İmanquluyeva. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri. Bakı: Elm, 2003. 2. Ağabalayeva S. İşıqla doldurun ürəyiniz // Azərbaycan, 2012, № 3 3. Mehdiyev R. Azərbaycan tarixi, İrs və müstəqillik. Bakı, 2004. 4. Xəlilov S. Şərq və Qərb. Azərbaycan universitetinin nəşriyyatı. Bakı, 2004.

E-mail:[email protected]

Rəyçilər: filol.ü.elm.dok. prof. Zahid Xəlilov, dos. Yaqub Babayev

Redaksiyaya daxil olub: 05.03.2018

52 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 V sinifdə informasiya və informasiya prosesləri məzmun xəttinə aid mövzuların öyrədilməsi

UOT 37.01

Rəna Ceyhun qızı Nağıyeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

V SİNİFDƏ İNFORMASİYA VƏ İNFORMASİYA PROSESLƏRİ MƏZMUN XƏTTİNƏ AİD MÖVZULARIN ÖYRƏDİLMƏSİ

Рена Джейхун гызы Нагиева Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ОБУЧАЮЩИЕ ТЕМЫ, СВЯЗАННЫЕ С КОНТЕНТОМ И ИНФОРМАЦИОННЫМИ ПРОЦЕССАМИ В V КЛАССЕ

Rana Jeyhun Naghiyeva State Pedagogical University of Azerbaijan

THE TEACHING OF THE INFORMATION AND INFORMATION PROCESSES FOR 5TH GRADE

Xülasə: V sinifdə informasiya və informasiya prosesləri məzmun xəttinə aid mövzuların öyrədilmə- sindən söz açılır, İnformatika fənni üzrə məzmun xəttinin funksiyaları diqqətə çatdırılır. Açar sözlər: informatika, məzmun xətləri, təlim nəticələri, kurikulum, bilik, bacarıq.

Резюме: В статье основное внимание уделяется преподаванию контента в V классе по инфор- мационным процессам. Показано, что линия контента по теме Информатика является необходимым компонентом основного содержания, которое определяется для обеспечения общих результатов обучения. Эти строки содержания предназначены для иллюстрации материала, который учащиеся изучают и систематизируют. Ключевые слова: информатика, cодержательные линии, pезультаты обучения, учебный план, знания, умение.

Summary: The article intends to teach the topics regarding the information and information processes. It is shown that, the subject informatics is an integral part of the notion to provide the realization of general course's outcomes. These methods of teaching are defined and systemized to make the materials, students learn, more plain and understandable. Key words: information, content lines, learning outcomes, curriculum, knowledge, skill.

Məzmun xətti-fənn üzrə ümumi təlim nə- etmək üçün müəyyən edilən əsas məzmunun zə- ticələrinin reallaşmasını təmin etmək üçün ruri hesab edilən tərkib hissəsidir. Bu məzmun müəyyən olunmuş məzmunun zəruri hissəsidir. xətləri şagirdlərin öyrənəcəyi materialı daha ay- Məzmun xəttinin funksiyaları aşağıdakılardır: dın təsvir etmək üçün müəyyən olunur və onu - Məzmun xətti fənn üzrə ümumi təlim nəti- sistemləşdirmək məqsədi daşıyır. Mövcud dün- cələrinin reallaşmasını təmin etmək üçün müəy- ya təcrübəsinin öyrənilməsi və təhlili əsasında yən olunmuş məzmunun zəruri, vacib dəyişməyən İnformatika fənni təliminin məzmun xətləri aşa- hissəsidir (əsas struktur hissə, bünövrə). ğıdakı kimi təyin edilmişdir: - Məzmun xətti şagirdlərin öyrənəcəyi 1. İnformasiya və informasiya prosesləri. məzmunu daha aydın təsvir etmək üçün müəy- 2. Formallaşdırma, modelləşdirmə, alqo- yən olunur və onu sistemləşdirmək məqsədi da- ritmləşdirmə və proqramlaşdırma. şıyır (1). 3. Kompüter, informasiya və kommunika- İnformatika fənni üzrə məzmun xətti ümu- siya texnologiyaları və sistemləri mi təlim nəticələrinin reallaşdırılmasını təmin 4. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 53 Rəna Ceyhun qızı Nağıyeva İnformatika fənninin həmin məzmun stan- 1.1.1. İnformasiyaların sadə işarələrlə dartları sinifdən-sinfə dəyişsə də məzmun xətlə- kodlaşdırılmasını izah edir. ri müəyyən mənada bütün siniflərdə dəyişməz 1.1.2. İnformasiyaların sadə işarələrlə qalır. Lakin kurikulumun hazırlanması prosesin- kodlaşdırılmasına aid nümunələr göstərir. də məzmun xətlərinin hər birindəki məzmunun 1.1.3. İnformasiyaların həcminin ölçülmə- sadədən mürəkkəbə doğru dəyişməsi, dərinləş- sini nümunələrlə izah edir. məsi və genişləndirilməsi nəzərdə tutulur. Buna 1.2. İnformasiya və informasiya emalı görə də məzmun xətləri yalnız kurikulumun qu- haqqında biliklərini nümayiş etdirir. ruluşunu tərtib etməyə və bu haqda mülahizə 1.2.1. İnformasiyaların qəbul edilməsinin yürütməyə xidmət edir. Qeyd etmək lazımdır ki, üsullarını sadalayır. fənnin məzmununa daxil olan hər hansı bir anla- 1.2.2. İnformasiyaların qəbul edilməsi yış və ya bacarıqlar yalnız bir məzmun xətti çər- üsullarını fərqləndirir. çivəsində məhdudlaşmaya bilər. Məzmun xətləri 1.2.3. İnformasiyaların qəbul edilməsi müəyyənləşdirilərkən nəzərdə tutulur ki, İnfor- üsullarını nümunələrlə şərh edir. matika təlimində siniflər üzrə onların hər birinə 2. Formallaşdırma, modelləşdirmə, alqo- eyni dərəcədə əhəmiyyət veriləcəkdir (2). ritmləşdirmə və proqramlaşdırma Konseptual sənəddə qeyd olunan məqsəd- Şagird: lər məzmun xətlərinin vacibliyini əsaslandırır. 2.1. Obyektin informasiya modelinin yara- Kurikulumun tələblərinə uyğun olaraq 2017- dılmasına dair bacarıqlar nümayiş etdirir. 2018-ci tədris ilində V sinifdə informatika fən- 2.1.1. Obyektin informasiya modelini izah nini tədris edərkən ilk növbədə şagirdin məz- edir. mun xətləri üzrə təlim nəticələrinə müvəffəq ol- 2.1.2. İnformasiya modelinin növlərini mağa çalışmaq lazımdır. İllik planlaşdırma apa- fərqləndirir. rarkən dəyişməz qalan hər bir məzmun xəttinin 2.1.3. Obyektin informasiya modelinin əsas və alt standartlarına aid olan bilik və fəaliy- növlərini nümunələrlə şərh edir. yətlərin hansı tələblər qoyduğunu öyrənmək və 2.2. Alqoritmləşdirmə və proqramlaşdır- əməli hazırlıq keçmək üçün səriştə və peşəkarlı- manın əsas məsələlərinə yiyələndiyini nümayiş ğımı artırmağı vacib saymışam. Bu barədə sadə etdirir. təhlil aparmağı məqsədəuyğun sayıram. 2.2.1. Alqoritmin təsviri üsullarını izah V sinfin sonunda şagird: edir. - İnformasiyaların sadə işarələrlə kodlaş- 2.2.2. Sadə proqramlaşdırma mühitində dırılması haqqında biliklərini nümayiş etdirir. proqramlaşdırma haqqında elementar biliklərini - İnformasiyaların qəbul edilməsi üsulları izah edir. haqqında biliklərini nümayiş etdirir. 2.2.3. Sadə proqramlaşdırma mühitində - Obyektin informasiya modelinin növləri- “İcraçı”nın hərəkətini idarə edir. nə dair bacarıqlar nümayiş etdirir. 2.2.4. Sadə proqramlaşdırma mühitində - Alqoritmləşdirmə və sadə proqramlaşdır- elementar fiqurlar çəkir. ma mühitində tətbiq bacarıqları nümayiş etdirir. 3. Kompüter, informasiya-kommunikasiya - Kompüterin əməliyyat sistemlərinə dair texnologiyaları və sistemləri bacarıqlar nümayiş etdirir. Şagird: - Mətn və qrafiki redaktorda işləmək baca- 3.1. Kompüterin, sistem proqramlarının rıqları nümayiş etdirir. ümumi iş prinsiplərinə dair bacarıqlar nümayiş - İnternetdə sadə tapşırıqları icra edir. etdirir. - İnformasiya resurslarının əlamətləri və 3.1.1. Fərdi kompüterlərin təsnifatını şərh əhəmiyyətinə dair biliklərini nümayiş etdirir. edir. 1. İnformasiya və informasiya prosesləri 3.1.2. Kompüterin əməliyyat sistemlərinə Şagird: dair sadə anlayışları izah edir. 1.1. İnformasiyaların kodlaşdırılması haq- 3.1.3. Proqramın icrasına dair bacarıqlar qında biliklərini nümayiş etdirir. nümayiş etdirir.

54 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 V sinifdə informasiya və informasiya prosesləri məzmun xəttinə aid mövzuların öyrədilməsi 3.2. Tətbiqi proqramlarla işləmək baca- 3.3.2. İnternetdə sadə iş bacarıqlarını nü- rıqları nümayiş etdirir. mayiş etdirir. 3.2.1. Qrafiki redaktorda rəsmlərin fraq- 4. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması mentləri üzərində işləyir. Şagird: 3.2.2. Mətni yadda saxlamaq və çap etmək 4.1. İnformasiya cəmiyyətinin formalaşdı- bacarıqlarını nümayiş etdirir. rılmasına dair biliklər nümayiş etdirir. 3.2.3. Şəkilləri mətnə əlavə edir. 4.1.1. İnformasiya resurslarını əlamətləri- 3.3. Kommunikasiya texnologiyalarından nə görə təsnif edir. istifadə bacarıqları nümayiş etdirir. 4.1.2. İnformasiya resurslarını əsas əla- 3.3.1. İnternet haqqında ilkin bilikləri izah mətlərinə görə qruplaşdırır. edir. 4.1.3. Təbiətlə əlaqədar informasiya re- surslarının əhəmiyyətini izah edir (3).

Ədəbiyyat

1. Aranlı M., Yusifova C. Kurikulum. Metodika və məntiq testləri. Bakı, 2015. 2. https://az.wikipedia.org/wiki/M%C9%99zmun_x%C9%99tl%C9%99ri 3. Azərbaycan Respublikasının Ümumtəhsil Məktəbləri üçün İnformatika fənni üzrə Təhsil Proqramı (Kurikulumu) (I-XI siniflər). Bakı, 2013.

E-mail: [email protected]

Rəyçi: dos. Zemfira Əsgər qızı Tağıyeva Redaksiyaya daxil olub: 01.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 55 Zəhra Rövşən qızı Həsənova

UOT 372.0:002

Zəhra Rövşən qızı Həsənova Lənkəran Dövlət Universiteti

C++ PROQRAMLAŞDIRMA DİLİNDƏ SİYAHILARIN YARADILMASI VƏ SİYAHILARLA MÜXTƏLİF ƏMƏLİYYATLARIN APARILMASI

Захра Ровшан гызы Гасанова Ленкоранский Государственный Университет

СОЗДАНИЕ СПИСКОВ НА ЯЗЫКЕ ПРОГРАММИРОВАНИЯ C + + И СПИСКАМИ ПРОВЕДЕНИЯ РАЗЛИЧНЫХ ОПЕРАЦИЙ

Zahra Rovshan Hasanova Lenkoran State University

C + + PROGRAMMING LANGUAGE AND CREATE A LIST WITH THE LIST OF THE VARIOUS OPERATIONS

Xülasə: Məqalədə C++ dilində yazılmış proqramlarda çox geniş istifadə olunan yeni tiplər – siyahılar haqqında məlumat verilmişdir. Bundan əlavə, obyektlərin, siyahıların yaradılma qaydası da öz əksini tapmış- dır. Siyahılarla işləmə bacarığını artırmaq məqsədilə nümunə proqramlar verilmiş və yerinə yetirilmişdir. Açar sözlər: C++ proqramlaşdırma dili, siyahılar, siyahılarla əməliyyat, cərgələr, obyektlərin yaradılması

Резюме: В статье представлена информация о новых типах программ, которые широко используются в C ++. Кроме того, также включены правила создания объектов и списков. Были выпу- щены и реализованы типовые программы для повышения их способности работать со списками. Ключевые слова: язык программирования C ++, списки, операции списка, строки, создание объектов.

Summary: The article provides information about new types of programs that are widely used in C ++. In addition, the rules for creating objects and lists are also included. Exemplary programs have been issued and implemented to increase their ability to work with lists. Key words: C ++ programming language, lists, list operations, rows, objects creation

Siyahıların C++ dilində tətbiqi olduqca siyahıya istənilən sayda yeni element əlavə edə genişdir və siyahısız C++ dilində yazılmış proq- və ya mövcud elementləri siyahıdan silə bilərik. ramları təsəvvür etmək mümkün deyil. Praktiki Misal üçün, kompüterdə hal-hazırda icra olunan cəhətdən siyahılar cərgələrə oxşardır, onlar da proqramlara nəzarət etmək üçün nüvə cərgələr kimi özündə verilmiş tipdən olan ele- task_struct adlı siyahıdan istifadə edir. İstifadəçi mentlər ardıcıllığını saxlayır. Lakin siyahıların yeni proqramlar yüklədikcə nüvə task -lar siya- cərgələrdən fundamental üstün cəhətləri odur ki, hısına yeni element əlavə edir və bu elementdə cərgə elan edən zaman biz onun elementlərinin yeni proqram barədə müvafiq məlumatları (yük- sayını əvvəlcədən elan etməliyiksə və sonra biz ləndiyi yerin ünvanı, adı, təşkil olunduğu hissə- cərgəyə əlavə element yerləşdirə və ya onun ele- lər, açdığı fayllar, v.s.) yerləşdirir. Daha sonra mentlərinin sayını dəyişdirə bilməriksə, siyahı- hər hansı proqram sona çatdıqda nüvə müvafiq nın elementləri ilə istədiyimiz kimi manipulya- elementi task -lar siyahısından silir. Əgər bu za- siya edə bilərik. Yəni proqramın icrası boyu biz man siyahı əvəzinə cərgədən istifadə olunsaydı,

56 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 C++ proqramlaşdırma dilində siyahıların yaradilması və siyahilarla müxtəlif əməliyyatların aparılması onda biz kompüterdə müəyyən saydan artıq uzada bilərik. Bəs bir obyekti digəri ilə necə əla- proqram yükləyə bilməzdik. Cərgənin element- qələndirək? Bunun üçün proqramlaşdırmada ilk lərinin sayın böyük götürdükdə isə lazım olun- baxışda elə də anlaşılmayan aşağıdakı qaydadan mayan elementlər boş-boşuna yaddaşda yer tu- istifadə edirlər: tar. Siyahının elan edilməsi int tipindən biz adi Siyahıda hər bir obyekt özündən sonra dəyişən, ünvan dəyişəni və cərgə elan etmək gələn obyektin yaddaşdakı ünvanın bilməlidir. qaydalarını vermişik. Bunun üçün obyektin daxilində onun öz tipin- int x, *y, z[10]; dən olan ünvan dəyişəni yerləşdirirlər və bu ün- Misalda biz int tipindən x dəyişəni, y ün- van dəyişəninə siyahının növbəti obyektinin ün- van dəyişəni və 10 elementdən ibarət z cərgəsi vanını mənimsədirlər. elan etdik. İndi isə hər bir elementində int tipli Aşağıdakı elana nəzər salaq: dəyişən olan siyahı elan edək. Bunun üçün əv- struct syh_el { vəlcə siyahını təşkil edən obyektlərin tipini ya- int x; ratmalıyıq. Yəni, qeyd etdik ki, siyahı da cərgə syh_el *novb_el; kimi elementlər (obyektlər) ardıcıllığıdır və bu } elementlərin (obyektlərin) hər birində müxtəlif Bu elanın yuxarıdakı elandan yeganə fərqi məlumatlar yerləşdirmək olar. İndi biz həmin 1 o oldu ki, biz burada struct syh_el tipinin daxi- obyekti yaratmağa çalışırıq, daha sonra bir neçə lində bu tipdən olan *novb_el ünvan dəyişəni bu cür obyekti bir-biri ilə əlaqələndirib siyahı yerləşdirdik. Artıq bu bizə siyahı yaratmağa im- yaratma qaydasını öyrənəcəyik. Baxdığımız kan verir.Əvvəlcə biz siyahımızı elan etməliyik. sadə halda yaratmaq istədiyimiz obyekt özündə Bu zaman biz prinsip etibarı ilə struct syh_el ti- bir məlumat - int tipindən olan dəyişən saxlayır. pindən olan ünvan dəyişənini aşağıdakı kimi Bu obyekti yaratmaq üçün biz struct tipdən elan etmiş oluruq: istifadə edəcəyik. syh_el *menim_syh; Aşağıdakı kimi: Siyahı yaratmaq üçün syh_el tipindən olan struct syh_el { daha iki ünvan dəyişəninə ehtiyacımız int x; olacaq. Bunları p və q ilə işarə edək. } Bunlardan biri - p, yeni obyektlərin yaradılması Yuxarıda biz özündə int tipindən olan və inisializasiyası (ilkin qiymətin mənimsədil- dəyişən, x -i saxlayan yeni strukt tipi aratdıq. məsi), digəri - q isə iterasiya üçündür(siyahı İndi bu tipdən olan bir neçə dəyişən elan edək. boyu hərəkət etmək). Gəlin bu dəyişənləri də syh_el dey1, dey2, dey3, dey4; elan edək: Hal-hazırda yaddaşda vəziyyət aşağıdakı syh_el *p,*q; kimidir: İndi isə siyahının ilk elementini yarada Biz isə siyahı almaq üçün bu obyektləri bilərik. bir-biri ilə əlaqələndirməliyik. Şəkildə çəkmək Bunun üçün yazırıq: asandır, amma praktikada obyektlər arasında bu p = new syh_el; əlaqəni yaratmaq elə də ilk cəhddə asan deyil. Bu zaman yaddaşın vəziyyət dəyişir. Növ- Siyahının yaradılması üçün aşağıda daxil bəti addım menim_syh dəyişənini bu yeni yarat- ediləcək qayda bir az çətin ola bilər. Siyahılarla dığımız obyektə mənimsətməkdir. Bunun üçün işləmə vərdişi yarandıqdan sonra mahiyyəti sadəcə yazırıq: qavramaq da asanlaşır. menim_syh = p; Siyahı yaratma qaydası: Yaddaşın vəziyyəti yenə dəyişir. Əsas məsələ bir obyekti başqa obyekt ilə Artıq menim_syh dəyişənindən istifadə əlaqələndirməkdir. Obyektlərin bir-biri ilə əla- etməyəcəyik. O, siyahının ilk elementinə istinad qələndirilməsi ardıcıl aparılır. Yəni dey 1, dey 2 edir və siyahıya müraciət etmək üçün bu dəyi- ilə, dey 2, dey 3 lə və s ardıcıllıqla əlaqələndiri- şəndən istifadə edəcəyik. lir. Beləliklə, siyahıya istənilən sayda yeni Əlbəttə, gələcəkdə siyahı üzərində əməliy- obyekt əlavə edib siyahımızı istədiyimiz qədər yat aparsaq, əvvəlki obyektlərdən bəzilərini sil-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 57 Zəhra Rövşən qızı Həsənova sək, onda menim_syh parametri üzərində də avtomatlaşdırmaq məqsədilə funksiyalardan isti- çevrilmələr aparmalıyıq. fadə edəcəyik. Hələlik isə siyahının yaradılmasını davam Proqram 1. etdirək. İkinci elementi yaratmaq üçün hazırlıq #include işləri görək. Bunun üçün iterasiya dəyişənini #include siyahının ilk elementinə ( p -yə) , ilk elementin struct syh_el{ ikinci elementlə əlaqələndirmə həddini int x; (novb_el) isə NULL qiymətinə mənimsətməli- syh_el *novb_el;}; yəm. NULL adətən ünvan dəyişənlərinin yad- int main (int argc, char *argv[]){ daşda heç bir yerə ünvanlanmadığını bildirmək // istifadə edəcəyimiz deyişənləri elan üçün istifadə olunur. Bu bizə siyahının sonun edirik müəyyənləşdirmədə lazım olacaq. Eyni ilə bi- syh_el *menim_syh, *p, *q; rinci elementi yaratdığımız kimi siyahının ikinci int dey; elementini yaradaq: // ilk elementi yaradaq p = new syh_el; p = new syh_el; İlk element ilə yeni yaratdığımız elementi // lazımi mənimsətmələri aparaq birləşdiririk. Bu əsas məqamlardan biridir. Bu- menim_syh = p; nun üçün sadəcə yazırıq: q = p; q->novb_el = p; p->novb_el = NULL; Bununla da əlaqə yarandı. // her şey hazırdır ikinci elementi Növbəti 3-cü elementi yaratmaq üçün ha- yaradırıq zırlıq işləri görək: p = new syh_el; q = p; // siyahı ilə ikinci elementin əlaqəsini p->novb_el = NULL; qururuq Yaddaş yenə dəyişir, artıq bu şəkildə da- q->novb_el = p; vam edərək siyahıya istədiyimiz qədər yeni ele- // lazım mənimsətmələri edirik ment əlavə edə bilərik. Tutaq ki, siyahıya müəy- q = p; yən qədər element əlavə etmişik və siyahımız p->novb_el = NULL; var, sonda p və q dəyişənlərinin siyahıya isti- // artiq siyahıda iki obyekt var, 3-nu nadlarını ləğv etməliyik. yaradaq p=NULL; // 3-cu elementi yaradırıq q=NULL; p = new syh_el; Bununla da siyahı yaratma prosesini ta- // siyahının sonu ilə ücüncü elementin mamlamış olduq. Çətin görünə bilər, amma əlaqəsini qururuq siyahılar proqramlaşdırmada əvəzedilməzdir və q->novb_el = p; çox praktik məsələ olmaqla həyatda tez-tez rast // lazımi mənimsətmələri edirik gəlinir. Aşağıdakı nümunə proqramları yerinə q = p; yetirdikdən sonra siyahılarla işləmə bacarığımız p->novb_el = NULL; bir qədər də artmış olar. // siyahıda hazirda 3 element var, hələlik Proqram nümunəsi ilə işimizi tamamlayaq: bəsdir. Gəlin yuxarıda daxil etdiyimiz nümunəyə // p ve q -nu siyahıdan ayıraq uyğun proqram hazırlayaq. Yəni, sadə bir proq- p=NULL; ram tərtib edək, bu proqramda özündə ancaq bir q=NULL; hədd, int x; saxlayan obyektlərdən ibarət siyahı /* vəssalam indi mənim_syh dəyishəni tərtib edək, bu siyahının obyektlərinin hədlərinə yeni yaratdıgımız siyahınin ilk (x) qiymətlər mənimsədək, daha sonra siyahının elementinə istinad edir və onun vastəsilə elementlərini çap edək. Hələlik biz hər şeyi əl siyahıni bütün obyektlərinə qaydası ilə aparacağıq, bir az sonra isə prosesi müraciət edə bilərem*/

58 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 C++ proqramlaşdırma dilində siyahıların yaradilması və siyahilarla müxtəlif əməliyyatların aparılması /* Siyahının elementlərinə qiymətlər 345 mənimsədək, daha sonra bu Siyahını üçüncü həddinin qiymətini daxil Qiymətləri cap edəcəyik*/ edin. // Yenə p yə ehtiyacımız olacaq 78 p = mənim_syh; Siyahının elementleri aşağıdakılardır: // indi p dayanıb siyahının əvvəlində , Birinci element 65 aşagıdakı koda diqqət eləyin İkinci element 345 std::cout<<"Siyahının həddlərinin Ücüncü element 78 qiymətlərini daxil edin.\n"; Siyahının elementleri cap olundu std::cout<<"Siyahının birinci həddinin C:\cpp\prog2\Debug> qiymətini daxil edin. \n"; C:\cpp\prog2\Debug> std::cin>>dey; Bu nümunədə biz sadə siyahı yaratdıq, 3 /*Siyahının ilk obyektinin x həddinə elementdən ibarət, siyahının həddlərinə qiymətlər istifadəcinin daxil etdiyi mənimsətdik və bu qiymətləri çap etdik. Prakti- Qiyməti mənimsədirəm */ kada bu cür məsələlərin həllində funksiyadan p->x = dey; istifadə etmək zəruridir. Yuxarıdakı proqramın /* Siyahının ikinci obyekti uzərinə funksiyaların tətbiqi ilə olan variantını nəzərdən sürüşmək üçün aşağıdakı keçirək. Funksiyalardan istifadə etməklə yu- qaydadan istfadə olunur */ xarıda baxdığımız proqram aşağıdakı kimi olar: p = p->novb_el; Bizə mahiyyət etibarilə 2 funksiya lazım- /* Artiq p siyahının ikincı obyektinə dır: biri siyahını yaratmaq və ona elementləri istinad edir , onun x həddinə yerləşdirmək, digəri isə siyahının elementlərini qiymet mənimsədk*/ çap etmək. std::cout<<"Siyahının ikinci həddinin Bu əməliyyatları davam etdirməklə istəni- qiymətini daxil edin. \n"; lən bazanı yaratmaq, siyahıları tərtib etmək və std::cin>>dey; onun üzərində müxtəlif əməliyyatlar aparmaqla p->x = dey; çap etmək olar. p = p->novb_el və s. Problemin aktuallığı. İstənilən bazanı yarat- Proqramı yerinə yetirək: maq, siyahıları tərtib etmək və onun üzərində istəni- C:\cpp\prog2\Debug> lən əməliyyatları aparmaq olar. C:\cpp\prog2\Debug>prog2.exe Problemin yeniliyi. Problemin yeniliyi ondan Siyahının həddlərinin qiymətlərini daxil ibarətdir ki, hər bir bazanı məhz müasir proqramlaş- dırma dilli üzərində yaratmaq olur. edin. Problemin praktiki əhəmiyyət. Problemin Siyahını birinci həddinin qiymətini daxil praktiki əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, digər dillərdə edin. yaradılması çətinlik təşkil edilən baza yaratmaq və 65 onun üzərində müxtəlif əməliyyatlar mümkün olur. Siyahını ikinci həddinin qiymətini daxil edin.

Ədəbiyyat

1. Əliyev A.Y. İnformatika və proqramlaşdırma. Bakı, 2008. 2. Окулов С.М.Задачи по программированию. М., 2006. 3. Kərimov S.Q., Həbibullayev S.B., İbrahimzadə T.İ. İnformatika. B., 2003. 4. C++ proqramlaşdırma dili: elektron dərslik. Bakı, 2011. 5. Князева М.Д. Алгоритмика от алгоритма к программе. М., 2006. 6. Hümbətəliyev R.Z., Tağıyev H.N., Bayramova E.N. Proqramlaşdırma dilləri. Bakı, 2017.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. Hümeyir Hüseyn oğlu Əhmədov

Redaksiyaya daxil olub: 18.04.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 59 Müdafiə Cəmil oğlu Mahmudov, Aynur Füzuli qızı Rəsulzadə, Aytən Rəhman qızı Məmmədli

RİYAZİYYATIN TƏDRİSİ METODİKASI

UOT 378.

Müdafiə Cəmil oğlu Mahmudov pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Aynur Füzuli qızı Rəsulzadə Azərbaycan Texniki Universitetinin baş laborantı Aytən Rəhman qızı Məmmədli Azərbaycan Texniki Universitetinin fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorantı

ALİ TEXNİKİ MƏKTƏBLƏRDƏ ÜMUMİ VƏ TƏTBİQİ RİYAZİYYATIN TƏDRİSİNƏ VƏ MODERNLƏŞMƏSİNƏ DAİR

Мудафия Джамиль оглы Махмудов, доктор педагогических наук, профессор Айнур Физули гызы Расулзаде, старший лаборант Азербайджанского Технического Университета Айтен Рахман гызы Маммaдли докторант Азербайджанского Технического Университета

О ПРЕПОДАВАНИИ И МОДЕРНИЗАЦИИ ОБЩЕЙ И ПРИКЛАДНОЙ МАТЕМАТИКИ В ВЫСШИХ ТЕХНИЧЕСКИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ

Mudafia Jamil Mahmudov, doctor of Pedagogical Sciences, professor Ainur Fizuli Rasulzadeh, the senior laboratory assistant of the Azerbaijan Technical University Ayten Rahman Mammadli doctoral student of Azerbaijan Technical University

ABOUT THE TRAINING AND MODERNIZATION OF GENERAL AND APPLIED MATHEMATICS IN HIGH TECHNICAL SCHOOLS

Xülasə: Məqalədə ali texniki məktəblərdə ümumi və tətbiqi riyaziyyatın tədrisində innovasiya və modernləşmə məsələlərinə baxılmışdır. Həm də dövlət təhsil standartlarına uyğun tədris proqramlarının hazırlanması metodikası öz əksini tapmışdır. Açar sözlər: təhsil, innovasiya, modernləşmə, İKT, təlim, texnologiya, informasiya, kommunikasiya

Резюме: В статье рассмотрены вопросы модернизации и применения инноваций в преподава- нии общей и прикладной математики в высших учебных технических заведениях. Основываясь на интеграции, проведенной в нашей стране усовершенствование и модернизация курса общей и прик- ладной математики в преобразованиях и новшествах в системе образования. Ключевые слова: образование, инновации, модернизация, ИКТ, обучение, технология, информация, коммуникация

Summary: The article considers the issues of application and modernization of innovations in general and applied mathematics in higher technical schools. Based on the integration in our country, improving and modifying the general and applied mathematics course in higher technical schools has been reflected in the rapid change and innovation in the education system. Keywords: education, innovation, modernization, İCT, training, technology, information, communication

60 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ali texniki məktəblərdə ümumi və tətbiqi riyaziyyatın tədrisinə və modernləşməsinə dair Hаzırkı dövrdə müstəqilliyimizin əldə tətbiqi və rоlu nəzərə аlınmalıdır. Bеynəlхаlq оlunmаsındаn sоnrа bütün sаhələrdə оlduğu miqyаsdа аli-tехniki məktəblərdə 300-dən çох kimi təhsil qаrşısındа da mühüm vəzifələr qо- mühəndis-tехniki istiqamətlər vаrdır. Bеynəl- yulmuş və tədrisin yеnidən qurulmаsı məsələsi хаlq miqyаsdа sоn 20 ildə mühəndis-tехniki zərurəti irəli sürülmüşdür. Bаşlıcа məsələlərdən istiqamətlər üzrə riyаziyyаt kursunun tədris biri təlim-tərbiyə prоsеsinin müasir tələblərə uy- proqramı nəzərə аlınmış və ali tехniki universi- ğun qurulmasıdır. Pеdаqоji prоsеs həmişə dəyiş- tet üçün tədris proqramları hazırlanmışdır. Ali mə və inkişаflа bаğlıdır, bu bаğlılığı isə müəl- tехniki universitetdə bütün istiqamətlər üçün limlə tələbənin qаrşılıqlı fəаliyyəti yаrаdır. Tə- ümumi riyаziyyаt mаgistr təhsil pilləsində, bаk- lim, tərbiyə və təhsilin səmərəliyinin nəticəsinin аlаvriat təhsil pilləsində nəzərdə tutulmаyаn kеyfiyyətli оlunmаsındа kоllеktiv və оnа rəh- bölmələrdən, tехniki istiqаmətdə еlmi-tədqiqаt bərlik еdən vəzifəli şəхslərin mоnоlit birliyi mü- mеyilli mövzulаrdаn ibаrət оlmаlıdır. hüm rоl оynаyır. Fundаmеntаl fənn оlаn ümumi riyаziyyаt Təhsil sistеminin əsаs pillələrindən biri də kursunun tədris mаtеriаllаrının tələbələrə öyrə- аli təhsildir. Аli təhsil аli məktəblərimizdə uy- dilməsi mеtоdlаrı riyаziyyаtın tədris mеtоdikаsı ğun оlаrаq pеşə-iхtisаs təhsili prоqrаmı ilə sis- ilə аrаşdırılır. Ümumi riyаziyyаt kursunun tədri- tеmləşdirilir və həyаtа kеçirilir. Həmişə aktual si mеtоdikаsının öyrənilməsi оnun tədrisinin problemlərdən biri оrtа və оrtа iхtisаs məktəblə- keyfiyyətinin yüksəlməsinə, tədris işinin hər- rini bitirmiş şəхslərin dаhа yüksək iхtisаslı mü- tərəfli yüksək səviyyədə nəticələnməsinə səbəb təхəssis kimi özünü əks etməsidir. оlur. Digər tərəfdən riyаziyyаt kursu müхtəlif Аli təhsil pillələrində istiqаmətlər üzrə kаdr sаhələrdə tətbiq оlunduğu üçün və bir çох еlm- hаzırlаnmаsı mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Аli lərin əsаsı оlduğu üçün оnu tələbələrə möhkəm təhsilin bakalavr təhsil pilləsində tədris prоsеsi mənimsətmək lаzımdır. dаr iхtisаslаşmа üzrə hаzırlığı təmin еdən tədris Riyаziyyаt kursunun tədrisi mеtоdikаsını plаnlаrı əsаsındа həyаtа kеçirilirdi. Dаr iхtisаslı öyrənməklə müəllim аncаq özünün pеdаqоji mütəхəssislərin hаzırlığının səmərəsizliyi аşkаr işinin ümumi mеtоdlаrınа nаil оlur. Professor- оlunmuş və dаhа gеniş prоfilli mütəхəssislərin müəllimlərin pеdаqоgikа və psiхolоgiyаnı bil- hаzırlаnmаsı məsələsi zərurəti yаrаnmışdır. Bа- məsi fənnin tədrisində ən bаşlıcа şərtlərdən biri kаlаvr və mаgistr pilləsi аrtıq həyаtа kеçirilmiş hеsаb оlunur. Riyаziyyаt kursunun tədrisində və аli-pеşə iхtisаs təhsilinin dövlət stаndаrtlаrınа əsаs məsələlərdən biri də didаktikаyа düzgün uyğun оlаrаq bütün istiqаmətlər üzrə tədris plаn- münаsibətin əməl оlunmаsıdır. Hаzırkı zаmаndа lаrı və prоqrаmlаrın hаzırlаnmаsı məsələsi mü- аli tехniki məktəblərdə riyаziyyаt kursunun hüm məsələlər kimi öz həllini tapmışdır. tədrisi mеtоdikаsının bir çох məsələlərinin işıq- Аli məktəblərdə tədris olunan fənlər arа- lаndırılmаsınа böyük еhtiyаc vаrdır. Bu məsə- sındа ümumi və tətbiqi riyаziyyаt kursunun хü- lənin yеrinə yеtirilməsi üçün əsаs prоblеmlərdən susi rоlu vаrdır. Hаzırkı zаmаndа еlm və tехni- biri də kоnsеpsiyаnın sеçilməsi və tədris proqra- kаdа riyаzi mеtоdlаrı tətbiq еtmək, mоdеlləşdir- mı üzrə hаzırlаnmış mаtеriаllаrın düzgün tətbi- mək və lаyihələşdirmək ən vаcib məsələlərdən qindən ibаrətdir. Riyaziyyat kursunun dərindən biridir, bu isə hеsаblаmа tехnikаsının sürətlə mənimsənilməsində bir amil də indiki zamanda inkişаfındаn irəli gəlir. Bunа görə də kоnkrеt pedaqogika elmində müəyyən edilmiş yeni təlim məsələlərin həllində riyаziyyаtın tətbiqi əhəmiy- texnologiyalarına, kurikulumuna, elektron re- yətli dərəcədə gеnişlənir. Məqsəd müаsir tələbə- surslarına, İKT-yə və s. əsaslanmasıdır. lərin gələcəkdə sənаyе, kənd təsərrüfаtı, səhiyyə Ali texniki məktəblərdə yüksək ixtisaslı və s. mühüm sаhələrin tələbləri səviyyəsində hа- mütəxəssislərin hazırlanmasında riyaziyyat kur- zırlığıdır. sunun tədrisi metodikasının hazırkı dövrdə mü- Аli tехniki məktəblərdə pеşə istiqаməti asir şəkildə qoyuluşu və eksperimental surətdə üzrə təhsil alаn tələbələr üçün riyаziyyаt kursu- əsaslandırılması başlıca vəzifələrdən biridir. Bu nun mаtеriаlını sеçərkən və tədris prоqrаmını vəzifənin həllində riyaziyyatın pedaqogikası və hаzırlаyаrkən gündəlik həyаtımızdа riyаziyyаtın ali məktəb pedaqogikası qarşısında iki proble-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 61 Müdafiə Cəmil oğlu Mahmudov, Aynur Füzuli qızı Rəsulzadə, Aytən Rəhman qızı Məmmədli min həlli mühüm rol oynayır, yəni: konsepsi- nı xarakterizə olunur. Müşahidəçilik tələbələrin yanın seçilməsi; tədris planı üzrə hazırlanmış qavrayışının daim təkmilləşdirilməsi sayəsində materialların şərhinin düzgün tətbiqi. Elə üsullar inkişaf edir və tələbələrin şəxsiyyət kimi yetiş- müəyyən etmək lazımdır ki, konsepsiyanın elmi məsində və hərtərəfli formalaşmasında zəruri problemlərinin həlli hazırkı dövrə uyğun və şərt kimi özünü əks etdirir. daha optimal olsun. Onda müəllimin tələbələrlə Müşahidənin vəzifəsi əgər hər hansı mövzu birgə fəaliyyəti nəticəsində meydana çıxan üzrə müəllimin əldə etdiyi nəticələri öyrənib təh- faydalı, səmərəli cəhətlər daha da təkmilləşdi- lil etməkdən ibarətdirsə, onda həmin mövzu hər rilir və həm də meydana çıxan nöqsanların ara- bir müəllimin işində müşahidə olunmalıdır. Əldə dan qaldırılması məsələsinə baxılır. olunan faktlar müəllimin iş metodu haqqında Fənnin tədrisi zamanı təlimin metodik qa- faydalı və səmərəli nəticələrin əldə olunmasına nunauyğunluqlarının müəyyən edilməsində əsas nail olur. Əldə olunmuş faktların öyrənilməsi və amillərdən biri də elmi tədqiqatın müvafiq mü- təhlili ümumiləşdirilərək praktikada tətbiq edilir. şahidə və eksperimentlə bağlılığıdır. Təlimin elə Pedaqoji eksperimentin mahiyyəti ondan qanunauyğunluqları vardır ki, aparılan müşa- ibarətdir ki, tədqiqatçı bu və ya digər pedaqoji hidələr və təcrübələr onun aşkar edilməsi üçün konsepsiyaya istinad edərək öz qarşısına məq- kifayət deyil. səd qoyur və onun əsasında təcrübi təlim aparır. Riyaziyyat kursunun tədrisində mühazirə Eksperiment zamanı tələbələrin yalnız buraxdığı və məşğələlərin gündəlik müşahidələrindən səhvlər deyil, həm də səhvlərin riyazi və psixo- əlavə, həm də müəllimlərin necə öyrətmələrinə loji təbiəti aşkar edilir. Riyaziyyat kursundan və tələbələrin öyrənmə qabiliyyətlərinə, yaradı- nəzərdə tutulmuş bilik, bacarıq və vərdişlərin cılıqlarına, müstəqilliyinə diqqət yetirməlidirlər. mənimsənilməsi məsələsi professor-müəllimin Empirik tədqiqatın əsas formalarından biri rəhbərliyi altında əsasən mühazirə-məşğələ, olan müşahidə həm də tələbələrin əldə etdiyi laboratoriya dərslərində təmin edilir. Bu kursun bilikləri məqsədli, mütəşəkkil və sistemli şəkil- təşkili sərbəst işləmək üçün verilən tapşırıqların də qavramasından ibarətdir. Digər tərəfdən mü- yerinə yetirilməsini tələb edir. Kursun möhkəm- şahidə tələbələrin bilik və təcrübəsi, elmə olan ləndirilməsi və sistemləşdirilməsi üçün əldə marağı və münasibətindən bilavasitə asılıdır. edilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin bir qədər Müşahidə məqsədəuyğun olmalı və müşahidəçi dəyişdirilmiş şəraitdə tətbiqi ilə müntəzəm tək- müəllim diqqətini ancaq onları maraqlandıran rarın aparılması mühüm rol oynayır. Tələbələrin elmə yönəltməlidir. semestr boyu bilik, bacarıq və vərdişlərin hansı Riyaziyyat kursunun tədrisində müşahidə səviyyədə mənimsənilməsi rəsmi halda təyin dedikdə kursu əhatə edən müxtəlif nəzəriyyə- olunmuş vaxtda imtahanların nəticəsi ilə müəy- lərin planlı və məqsədəuyğun surətdə qavranıl- yənləşdirilir. Tələbələrin bilik, bacarıq və vər- ması başa düşülür. Müşahidə prosesinə təfək- dişlərə yiyələnməsində mühazirə və məşğələ kürün fəaliyyəti də qoşulur, nəticədə əldə olun- dərsləri, laborator məşğələləri, yoxlama işləri, muş biliklər daha ətraflı dərk edilir. Tədris za- kollokviumlar, nümunəvi hesabat və hesablama manı müşahidə tələbələrin əqli, hissi və idraki işləri böyük rol oynayır. keyfiyyətləri ilə sıx əlaqəlidir. Riyaziyyat kursunun öyrənilməsinin Müşahidə riyaziyyat kursunun bütün nəzə- nəticəsinin effektivliliyi üçün yoxlama işlərinə, riyyələrində elmi tədqiqat üsulu kimi tətbiq olu- laborator məşğələlərə, kollokviumlara və s. sis- nur. Müşahidə bir təlim metodu kimi obyektiv tematik olaraq nəzarət edilməsinin böyük əhə- gerçəkliyin tələbələr tərəfindən bilavasitə qav- miyyəti vardır. Bu isə tələbələrin biliklərinin ranılmasını təşkil etməyə istiqamətləndirilir. qiymətləndirilməsində müvəffəqiyyət qazanma- Tələbələr tərəfindən zəif başa düşülən, sında böyük rol oynayır. Buraxılış işləri əsasən lakin mühüm olan sahələrin daha tam və dəqiq tətbiqi istiqamətlərdə müasir hesablama maşın- seçmək qabiliyyəti müşahidəçiliklə aydınlaşır. larına gələn məsələlər nəzərdə tutulmalıdır. Müşahidəçilik bilavasitə tələbələr tərəfindən Beynəlxalq miqyasda son illərin təcrübəsi qavranılan elmi-biliklərin dərindən təhlili zama- göstərir ki, tələbələri böyük həcmli isbatlarla və

62 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ali texniki məktəblərdə ümumi və tətbiqi riyaziyyatın tədrisinə və modernləşməsinə dair s. yormaq və ya onları həvəsdən salmaq, fənnə dirici rol oynayır. Texniki universitetlərdə müha- qarşı ruh düşkünlüyü yaratmaq olmaz. Nəzərə zirə tədris-tərbiyə prosesinin əsasını təşkil edir. almaq lazımdır ki, bakalavr və magistr təhsil Mühazirə zamanı müəllim tələbələri təli- pilləsində oxunan mühazirələr “Riyaziyyat” matlandırır, fəaliyyət nümunələri göstərir, möv- ixtisasında oxunan tələbələrə yox, “qeyri-riya- zular və ayrı-ayrı məsələlər üzrə məlumatlar ve- ziyyat”çılara, mühəndis-texniki istiqamətdə təh- rir, yəni fənnin aksiomatik əsasını (bazasını) ya- sil alan tələbələrə oxunur. radır. Sonrakı mərhələlərdə öyrənilmiş material- Ali məktəbdə tədris prosesi tələbələrin tə- lar sistematikləşdirilir və ümumiləşdirilir. Qeyd fəkkür fəaliyyətinin təşkili ilə idarə olunması olunan faktlara əsaslanaraq mövcud pedaqoji sistemi kimi nəzərdə tutulur. Riyaziyyatın tədri- təcrübə daha da aktuallaşır, uzun müddətdə for- sində əsasən məntiqi və alqoritmik təfəkkürü malaşmış və dərk edilmiş pedaqoji biliklər siste- (fikri), riyazi məsələlərin əsas tədqiqat metod- mi yeni keyfiyyət səviyyəsində özünü büruzə larını, riyaziyyatın ədədi hesablama metodlarını verir. Yəni, mühazirəçi professor-müəllimin bilmək, onların sadə həllərini müasir elektron keçmiş pedaqoji təcrübəsindən imtina edilmir, maşınlarında həyata keçirmək, riyazi biliyi sər- o, yeniləşir və modernləşir. (müasirləşir, təkmil- bəst genişləndirməyi bacarmaq və riyazi ana- ləşir) Bu halda müəllimlər öz işlərini tamamilə lizin tətbiqi məsələlərinə (mühəndis məsələ- başqa istiqamətdə qurmalı və səviyyələrini dur- lərinə) keçirmək nəzərdə tutulur. madan artırmalıdır. Ali texniki məktəblərdə tədris prosesi Texniki universitetlərdə təlim metodların- gələcək mütəxəssislərin təfəkkür fəaliyyətinin dan biri olan mühazirə dərsi özünü həm də bu inkişafı və idarə edilməsi sistemi kimi özünü cür əks etdirir: mühazirəçini heç bir dərs vəsait- əks etdirir. Təlim metodlarının hər biri ali tex- ləri ilə əvəz etmək mümkün deyil. Riyaziyyat- niki məktəb tələbələrinin riyazi təfəkkürünün dan oxunan mühazirənin əsas vəzifələri aşağı- (fikrinin) inkişafında rol oynayır. Təlim metod- dakılardan ibarətdir: ları dedikdə təlim prosesində qarşıya qoyulmuş - tələbələrdə riyaziyyatın müasir tələblərə vəzifələri yerinə yetirmək üçün professor-müəl- uyğun biliklər sisteminin formalaşdırılması; limlərlə tələbələrin birlikdə göstərdiyi fəaliyyə- - teoremlərin isbatının müxtəlif forma- tin səmərəli yolları başa düşülür. Təlim metod- larına aid qanunların tətbiq edilməsi; larının başlıca və mühüm formalarından biri - əsas riyazi nəzəriyyələrin öyrənilməsi; mühazirədir. Mühazirə dərsləri müasir texno- - fundamental təcrübələrin və nəzəri məlu- logiyaların tələblərinə uyğun olaraq gələcək mü- matların tətbiq edilməsi; təxəssisləri yeni ideyalarla hazırlayır və onlar - riyaziyyat tarixindən məlumatların şərhi; qarşısında müasir dövrün tələblərinə uyğun - tətbiqi məsələlərin tədqiq edilməsi me- riyazi metodların perspektiv imkanlarını açır. todları və praktikada tətbiq edilməsi. Buna görə də gələcək bakalavrların yüksək sə- XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq ölkə- viyyədə hazırlığında riyaziyyatdan mühazirənin mizin təhsil sistemində normativ hüquqi baza rolu və əhəmiyyəti danılmazdır. təkmilləşdirilmiş, maddi texniki təminat, infor- Texniki universitetlərdə riyaziyyatdan masiya kommunikasiya texnologiyalarının tətbi- mühazirə müasir texnologiyaların tələblərinə qi sahəsində mühüm addımlar atılmışdır. uyğun qurulmalı və tətbiqi məsələlərin inkişaf “Azərbaycan Respublikasında təhsilin in- mərhələləri ardıcıl olaraq özünü əks etdirməli- kişafı üzrə Dövlət Strategiyası” ilə bağlı 24 dir. Oxunan mühazirələrin bir əhəmiyyəti də tə- oktyabr 2013-cü il tarixli sərəncam böyük əhə- ləbələrdə dünyagörüşün formalaşmasıdır və on- miyyət kəsb edir. ların müasir tələblərə uyğun intellektual (əqli) Hazırda təhsil sistemində modernləşdirmə inkişafının təmin edilməsidir. Uzun illər aparı- (müasirləşmə) müəllim hazırlığının keyfiyyət lan eksperimentlərdən sübut olundu ki, ali mək- səviyyəsinin qaldırılması, yeni təlim texnologi- təblərdə mühazirə həm də bir təlim metodu kimi yalarının və idarə etmə üsullarının, elmin son əvəz olunmazdır, daha doğrusu o, tədris prose- nailiyyətləri əsasında yaradılan innovasiyaların sində həm təşkiledici və həm də istiqamətlən- uğurlu tətbiqini tələb edir.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 63 Müdafiə Cəmil oğlu Mahmudov, Aynur Füzuli qızı Rəsulzadə, Aytən Rəhman qızı Məmmədli Ali məktəbi bitirən hər bir gənc mütəxəs- kurikulumları, dərsliklərin hazırlanması kimi sə- sisin səriştəli mütəxəssis kimi formalaşdırması- rəncam və sənədlərdə öz əksini tapmışdır. na nail olmalıyıq, bu yol isə informasiya kom- XXI əsr təhsilinin səciyyəvi xüsusiyyət- munikasiya texnologiyadan keçir. lərindən danışarkən daha çox intellektual qabi- 1. Təhsilin inkişafına dair Strategiyası və liyyətlərə və həyati bacarıqlara yiyələnmiş işgü- müəllim hazırlığının aktual problemləri, zar, rəqabətə dözümlü şəxsiyyətin yetişdirilməsi 2. Müəllim hazırlığında innovasiyalar, ön plana çəkilir. müasir təlim texnologiyalarından istifadə; Ali təhsilin keyfiyyətcə yüksəlməsində 3. Müəllim hazırlığında pedaqoji-psixoloji başlıca rol oynayan professor-müəllim heyətinin aspektlər və inklüsiv təhsil; hərtərəfli hazırlığı tədris etdikləri fənnin nəzəri- 4. Təhsil və tərbiyə sistemlərinin səmərəli praktik problemlərini dərindən bilmələri və tələ- təşkili yolları; bələrə aşılamaq bacarıqları ilə sıx əlaqəlidir. Bu 5. Müəllim hazırlığının müxtəlif pillə- baxımdan ali məktəb müəlliminin elmi-pedaqoji lərinin özünəməxsusluğu və qarşılıqlı əlaqəsi. fəaliyyətinə təsir göstərən amillər sırasında təd- Strategiyada göstərilən 5 strateji istiqa- qiqatçılıq fəaliyyətinə cəlb olunma mühüm əhə- mətdən birinci və ikinci (şəxsiyyətyönlü təhsil miyyət kəsb edir. və təhsil sahəsində insan resurslarının müasir- Müəllimlərin tədqiqat işləri günün tələb- ləşdirilməsi) təhsillə birbaşa bağlıdır. lərinə cavab vermir və aktual mövzuları əhatə Fənlərarası əlaqə tələbə biliyinin möhkəm- etmir. Buna görə də elmi işlərin mövzusu ilkin ləndirilməsinə birbaşa xidmət edir. Bu isə təhsilin müzakirədən ciddi şəkildə keçməlidir. keyfiyyətinə və əhatəliliyinə xidmət edir. Elmi tədqiqat işlərinin aktual problemlərə Dövlət Strategiyası təhsilimizin inkişafında, həsr edilməsi müəllimin bir alim kimi tanınma- pedaqoji elmimizin inkişafında dövlət sənədidir. sına, təmsil olunduğu kollektiv üzvləri, tələbə- Strategiyanın məqsədi ölkədə Avropa ləri və ümumiyyətlə, ictimaiyyət arasında böyük standartlarına uyğun, təkmil təhsil sistemi yarat- nüfuz qazanmasına şərait yaradır. maqdır. Həyata keçirilən inteqrasiyanın reallaş- Yeni qəbul olunmuş “Azərbaycan Res- dırılması müəllimlik peşəsinin daim təkmilləş- publikasında Təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Stra- dirilməsini tələb edir. Buna görə də aktual prob- tegiyası”, “Azərbaycan 2020 gələcəyə baxış” lemlərdən biri də ixtisasartırma və yenidən ha- inkişaf konsepsiyası çərçivəsində təhsil sistemi- zırlanma sistemində tədris fənlərinin metodolo- nin modernləşdirilməsi istiqamətində həyata giyasının məzmun və strukturunun formalaş- keçirilən dövlət siyasətinin tərkib hissəsidir. dırılması modelinin qurulmasıdır. Fənlərin təli- Müasir dünyada təhsilin vəziyyəti çox mində əldə olunan nəticələrin yaxşılaşdırılması mürəkkəb və ziddiyyətlidir. Bir tərəfdən XX problemində mühüm rol oynayan cəhətlərdən əsrdə təhsil bir tərəfdən insan fəaliyyətinin ən biri də kadrların düzgün seçilməsidir. mühüm sahələrindən birinə çevrilmiş, sosial və Müəllim hazırlığında əldə olunan biliyin elmi-texnoloji nailiyyətlərin əsas mənbəyi ol- müasir tələblərə uyğun olması təlimin nəticə- muş, ikinci tərəfdən onun əhatə etdiyi sahələrin lərinin yaxşılaşdırılmasından çox asılıdır və bu genişlənməsi və statusunun dəyişməsi bu sahədə gələcək müəllimlik peşəsinin formalaşdırılma- problemlərin kəskin xarakter almasına, təhsil sında mühüm amildir. Aparılan müşahidələrə sisteminin böhranına səbəb olmuşdur. görə məktəblərimizin bir çoxunda hər üç müəl- Avropa təhsil sisteminə inteqrasiya və Bolo- limdən biri fənnin tədrisində minimal hazırlığa nya prosesinə keçid “Azərbaycan Respublikasında və təkmilləşdirmə səviyyəsinə malikdir. Ümumi Təhsilin Konsepsiyası” (Milli Kurikulum) Həyata keçirilən təhsil islahatların məqsəd- “Azərbaycan Respublikası Ümumi Təhsil Siste- lərindən biri də onun keyfiyyətini yüksəltmək və mində Qiymətləndirmə Konsepsiyası”, “2011- müasir dövrün tələblərinə uyğun qurmaq proble- 2012-ci illərdə Azərbaycan təhsilinin inkişafı üzrə midir. Tədris prosesinin çağdaş cəmiyyətin müa- Milli Strategiyanın” hazırlanması, istedadlı gənc sir tələblərinə uyğun qurulması təlimin strategi- müəllimlərin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, yeni yasının, tələbələrin qiymətləndirmə üsullarının

64 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ali texniki məktəblərdə ümumi və tətbiqi riyaziyyatın tədrisinə və modernləşməsinə dair dəyişilməsi ilə özünü əks etməlidir. Tələbələrin lemləri qarşıda duran mühüm məsələlərdən biri- təlim nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi idarəet- dir. Dünya ölkələrinin təhsil sistemində böyük mənin keyfiyyətinin informasiya təminatının da- dəyişikliklər, yeniliklər gedir və fundamental fən- ha müvafiq üsulu sayılır. Qiymətləndirmə birinci lərin inkişaf problemləri və perspektivləri müza- növbədə insan tərəfindən həyata keçirilən proses, kirə olunur. Göstərilən problemlərin həllində bi- fəaliyyətdir. Qiymətin funksiyası dedikdə yalnız zim ölkəmizin də iştirak etdiyini qeyd etmək olar. elmlik səviyyəsi yox, həm də şəxsiyyətə təsir edə Təhsil sistemində aparılan islahatlar öz in- bilən fəaliyyət vasitələrindən biri kimi başa düş- kişafını davam etdirir və təlim prosesinin mər- mək lazımdır. kəzində dayanan, mühərrik hesab olunan müəl- Şagird və ya tələbələrin bilik və bacarığını lim isə özlüyündə qalır, müəllimin rolu yüksəlir, meydana çıxarmaq üçün qiymət qoyulur. Düz- onda peşəkarlıq keyfiyyətinə olan tələblər artır. gün qiymətləndirmə şagird və ya tələbənin həm Müəllim hazırlığının müasir tələblərə uyğun ye- özü, həm də müəllim üçün vacibdir, çünki on- ni təlim texnologiyalarından, kurikulumlardan, ların qiyməti müəllimlə onların işləmək pers- mütəmadi olaraq elektron resurslardan istifadə pektivlərini əks etdirməlidir. olunması və müəllimlik peşəsinin formalaşdırıl- Qiymətləndirmənin birinci mərhələsi diaq- ması aktual problem kimi Azərbaycan Respubli- nostik (ilkin) bilik səviyyəsini üzə çıxarılmasıdır. kası Təhsil Nazirliyinin diqqət mərkəzindədir. İkinci mərhələ hər bir öyrənilən mövzunun mə- Azərbaycan ali texniki məktəblərində gələ- nimsənilməsi prosesində aparılır, bunun başlıca cək mühəndis mütəxəssilərin müasir tələblərə uy- funksiyası öyrədici olmasıdır. Üçüncü mərhələdə ğun hazırlığında təhsil inkişafı üzrə Dövlət təhsil isə kursun əhəmiyyətli mövzusu üzrə tələbələrin Standartlarının tələbləri nəzərə alınaraq geniş şə- təlim nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsidir. Araş- kildə islahatlar aparılır. Bu məqsədlə mühüm mə- dırılmalar zamanı belə bir nəticəyə gəlmək olur, sələlərdən biri də ali texniki məktəblərə elm və qiymətləndirmə təlimin səmərəliliyini artıran əsas texnikanın son nailiyyətlərinin gətirilməsidir. ideyadır. Qiymətləndirmə pedaqoji prosesi tən- “Təhsil əsri” və ya “Kompüter əsri” kimi adlana- zimləməyə, keyfiyyətini yüksəltməyə, meydana raq XXI əsrdə ölkəmizin ali texniki məktəblərdə çıxan çatışmazlıqlar haqqında idarəedənlərin və informasiya sahəsində gələcək mühəndis mütəxəs- valideynlərin məlumatlandırılmasına xidmət edən sislərinin hazırlığında qarşıya çıxan problemlər öz yeganə pedaqoji vasitədir. Yəni qiymətləndirmə- həllini tapmaqdadır. İndiki dövrdə ali texniki mək- nin düzgün təşkili təhsilin keyfiyyətinin yüksəldil- təblərdə riyaziyyatın nəzəri və praktik istiqamət- məsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. lərdə tədrisini informasiya kommunikasiya texno- Dərslik və dərs vəsaitləri elmi cəhətdən logiyalarından (İKT) kənarda qoymaq olmaz. hazırlıqlı olan, səriştəli və peşəkar müəllim tərə- Bütün tanınmış qabaqcıl ölkələrdə baş findən hazırlanmalı və ardıcıl olaraq təkmilləş- verən qloballaşmada insanın bu günü və sabahı dirilməlidir. Buna görə də müəllimlər öz bilik- təhsildən və eyni zamanda informasiya kommu- lərini daim artırmalı, müasir tələblərə uyğun nikasiya texnologiyalarından çox asılıdır. Hazır- təkmilləşdirilməlidirlər. Göstərilən faktların bir da ali texniki məktəblərdə riyaziyyatın tədrisinin çoxu tədris planı və proqramların (kurikulum- modernləşməsi qarşıda duran çətin problemlər- larının) həyata keçməsində meydana çıxır. dən biridir. Gələcək mühəndis mütəxəssislərinin Aparılan islahatların başlıca məqsədlərin- keyfiyyətli və yüksək səviyyədə bilik, bacarıq dən biri də yüksək keyfiyyətli müəllimlik peşə- və vərdişlərə nail olmasında İKT vasitələrinin sinin formallaşdırılması istiqamətlərində işlərin tətbiqi onun məzmun və xarakterini dəyişir. Bu aparılmasıdır. Müəllim hazırlığının kurikul- halda yeni informasiyalar, yeni təlim metodları umunda dəyişikliklər və yeniliklər olmadan apa- və formaları ənənəvi metodlardan passiv metod- rılan islahatlarda heç bir uğurlu nəticə əldə et- ları sıxışdıraraq aradan çıxarır. Buna görə də ri- mək mümkün deyil, buna görə də ölkəmizdə mü- yaziyyatın nəzəri və praktik istiqamətlərdə tə- əllim hazırlığı yüksək səviyyədə həyata keçirilir. limində İKT-nin tətbiqinin tədrisi metodikasına XXI əsrdə həqiqətən yüksək keyfiyyətli mü- ayrılıqda xüsusi yer verilməlidir. əllimlik peşəsinin necə formalaşdırılması prob-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 65 Müdafiə Cəmil oğlu Mahmudov, Aynur Füzuli qızı Rəsulzadə, Aytən Rəhman qızı Məmmədli İKT təhsildə müəllimin rolunu daim ar- resurslarından istifadədir, hansı ki, bu sistemin tırır, müasir müəllim hazırlığının yeni yanaşma- müasir proqramlaşdırma dillərindən istifadə larının inkişafına təsir edir və professor-müəl- olunması öz həllini tapmayıb. limlərin informasiya biliklərinin yüksəlməsinə Riyaziyyat kursunun nəzəri və praktiki rol oynayır. Qeyd edə bilərik ki, ali texniki mək- istiqamətlərdə tədrisində təlimin nəticələrinin təblərdə riyaziyyatın təlimində İKT vasitələrin- yaxşılaşdırılmasında yaranan çətinliklər və zid- dən istifadə bu günün tələbidir. Yəni, ali texniki diyyətlər əsasən professor müəllimlərin ənənəvi məktəblərdə riyaziyyatın təlimində yeni innova- metodlardan ayrılmaması, qiymətləndirmə tex- siya metodlarından istifadə diqqətdən qaçmama- nologiyasından istifadə olunmaması, müasir tə- lıdır. Qeyd etmək olar ki, riyaziyyatın təlimində ləblərə uyğun maddi-texniki bazanın kifayət qə- maraq səviyyəsi ildən-ilə aşağı düşür, səbəblər- dər olmaması, peşəkar kadrların hazırlanmaması dən birincisi ali məktəblərin tələblərinə uyğun və s. ibarətdir. orta məktəblərin məhsul verməməsi, ikinci isə Ölkəmizin təhsil sisteminin mütərəqqi öl- professor-müəllimlər tərəfindən yeni innovasiya kələrin təhsil sisteminə inteqrasiya olunması riya- metodlarından istifadə olunmamasıdır. Daha ziyyatın tədrisi metodikasının nəzəri cəhətdən doğrusu ali məktəb müəllimlərinin bir çoxunun təkmilləşdirilməsini və modernləşdirilməsini qar- pedaqogikanın yeni sahələrini, kurikulumu (pro- şıya qoyur. Ali texniki məktəblərdə şəxsiyyət- qramı), elektron resurslarını və s. dərindən bil- yönlü və inkişafedici pedaqoji texnologiyaların məməsi qarşıya bir sıra ziddiyyətlərin və çətin- tətbiqinə böyük ehtiyac vardır. Yeni informasiya liklərin yaranmasına səbəb olur. Ali texniki texnologiyalarından və pedaqoji texnologiyalar- məktəblərdə varislik prinsipindən, fənlərarası dan istifadə edərək riyaziyyat fənninin tədrisində əlaqələrdə, yeni forma və metodlardan və s. isti- sistemli və səmərəli şəkildə istifadə etdikdə təhsi- fadə olunmalı riyaziyyatın tədrisində öyrədici lin müasir prinsiplərinin həyata keçməsinə səbəb növ olaraq interaktiv tapşırıqlardan istifadə et- olur. Müəyyən inteqralın hesablanması ilə məsələ mək lazımdır. Riyaziyyatın nəzəri və praktik həlli və ya Furye sıralarına aid misalların həlli bir istiqamətlərdə tədrisinin keyfiyyətini yüksəlt- çox hallarda çoxlu və çətin əməliyyatlar tələb mək üçün İKT-dən istifadə mühüm rol oynayır. edir, hansı ki, bu halda kompüter proqramların- Lakin bu problemin həllində əsas rol oynayan dan istifadə edərək hesablamaq lazımdır. Göstəri- maddi-texniki bazanın yaradılmasıdır, məsələn: lən şəkildə məsələ və misalların həllində İKT-nin müasir elektron resurslarından istifadə, yaradıcı- imkanlarından istifadə etmək gələcək mühəndis lıq qabiliyyətlərini göstərən və yararlı ənənəvi mütəxəssislərin nəzəri və praktiki cəhətdən bilik- metodlardan istifadə, müasir tələblərə uyğun lərinin möhkəmləndirilməsinə, bacarıqların avto- qiymətləndirmədə imtahan sistemin yaradılması matlaşdırılmasına, riyazi təfəkkürün inkişaf et- və s. İKT-nin tətbiqi ilə riyaziyyatın nəzəri və məsinə səbəb olur. praktik istiqamətində modernləşdirilməsinin Problemin elmi yeniliyi. Ali texniki mək- müəyyən edilməsində varislik və fənlərarası əla- təblərdə ümumi və tətbiqi riyaziyyatın tədrisi və qələrin reallaşdırılması, yazılı imtahanların keçi- modernləşməsinə dair yeniləşmələr əks olunmuşdur. rilməsində yeni tipli misalların müxtəlif forma- Problemin praktik əhəmiyyəti. Ali texniki larda hazırlanması tələbə biliyin qiymətləndiril- məktəblərdə ümumi və tətbiqi riyaziyyatın tədrisində İKT-nin tətbiqi əks olunmuşdur. məsində mühüm rol oynayır. Digər tərəfdən bu aspektə rol oynayan amillərin biri də elektron Ədəbiyyat 1. Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası // Kurikulum, 2013, 5 2. Təhsil haqqında “Azərbaycan Respublikasının Qanunu”. Bakı, 2009. 3. Ağayev Ə. Təlim prosesi: Ənənəvi və müasirlik. Bakı: Adiloğlu, 2006. E-mail: [email protected] Rəyçi: ped.ü.fəls.dok., dos. N.R. Abbasov Redaksiyaya daxil olub: 01.03.2018

66 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Məsələ həllində təfəkkür əməliyyatları mühüm vasitə kimi

UOT 37.01

Mübariz Xasay oğlu Əsədov Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin dosenti

MƏSƏLƏ HƏLLİNDƏ TƏFƏKKÜR ƏMƏLİYYATLARI MÜHÜM VASİTƏ KİMİ

Мубариз Хасай оглу Асадов доцент Азербайджанского государственного педагогического университетa

МЫСЛИТЕЛЬНЫЕ ПРОЦЕССЫ ПРИ РЕШЕНИИ ЗАДАЧ КАК ОСНОВНОЕ СРЕДСТВО

Mubariz Khasay Asadov assistant professor of State Pedagogical University of Azerbaijan

THE ROLE OF THINKING IN THE SOLUTION OF TASKS

Xülasə: Məqalədə məsələnin həlli prosesində təfəkkürün komponentlərindən istifadə yolları və onların məsələ həllində funksiyalarına diqqət yetirilir. Təklif olunan həll üsulları və onların kombinasiyalı şərhləri şagirdlərdə yaradıcı fəaliyyəti gücləndirməyə imkan verir. Ona görə də bu metodik yanaşmadan orta məktəbin riyaziyyat kursunda faydalanmaq məqsədəuyğundur. Açar sözlər: məsələ, tənlik, həll üsulları, riyazi təfəkkürün inkişafı, yaradıcı təfəkkür.

Резюме: В решение задач широко используют элементы мышления. В данной статье анализи- руются возможности использования компонентов мышления в решении задач на курсе математики в средней школе. Ключевые слова: задача, уравнения, способы решения, развитие математического мышления, творческое мышление.

Summary: The elements of thinking are widely used in solving mathematical problems. This article analyzes the potensial of using thinking components in solving the math problems. Keywords: Problem, equation, solution methods, the development of mathematical thinking, creative thinking.

Hər bir məsələnin həlində riyazi məntiq və tam təmin edə bilməz. Məsələn, verilən məsələ təfəkkür xüsusi yer tutur. Təfəkkür və onun kom- bir sinifdə standart olmayan məsələ kimi qəbul ponentləri mürəkkəb bir sistem olmaqla yanaşı edildiyi halda, digər sinifdə belə olmaya bilər. riyazi məsələlərin həllində geniş istifadə olunur. Bu şagirdlərin yaş və bilik səviyyələrindən asılı- Riyazi təfəkkürün əsas komponentləri me- dır. Belə hal təfəkkürün xüsusiyyətlərilə əlaqə- todik ədəbiyyatlarda konkret təfəkkür, mücərrəd dardır və onlar təfəkkürün çevikliyi, təfəkkürün təfəkkür, induktiv təfəkkür, funksional təfəkkür, fəallığı, təfəkkürün məqsədyönlülüyü, təfəkkü- dialektiv təfəkkür, yaradıcı təfəkkür kimi şərh rün miqyası (əhatə dairəsi), təfəkkürün dərinliyi, olunur. təfəkkürün kritikliyi (şagirdlər tərəfindən bura- Yaradıcı fəaliyyət yaratmaq üçün şagirdi xılan səhvlərin onların özləri tərəfindən aşkar həmin fəaliyyətə sövq edən səbəb, motivasiya edilməsi) kimi xarakterizə olunur.[3] Orta mək- olmalıdır. Riyaziyyat təlimində motivasiya adə- təbin riyaziyyat kursunda tənlik qurmaqla məsə- tən məsələ həlli vasitəsilə reallaşır. Həmin səbəb lə həllinə kifayət qədər yer ayrılmışdır. Dərslik- məhz standart olmayan məsələlər ola bilər. Hər lərdə verilən məsələlərin bəziləri müəyyən alqo- hansı bir məsələ təlim prosesində bu funksiyanı ritm əsasında həll olunur. Həll prosesində kon-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 67 Mübariz Xasay oğlu Əsədov kret alqoritmdən istifadə olunmayan məsələlər tənliklər sistemini və həll üsulunu sadələşdir- standart olmayan məsələlər adlanır. Standart ol- mək olar. mayan məsələlərin tənlik qurmaqla həll olunma- II həll üsulu: sında məntiqə və riyazi mühakiməyə əsaslanan Fərz edək ki, verilmiş həcmdə işi üç eks- modeldən (həndəsi təsvirdən) geniş istifadə kavator birlikdə x saata görür. Onda məsələnin olunur. Bu modelin tərtib olunması məsələnin şərtinə görə həmin işi ayrılıqda birinci ekskava- məzmunundan asılıdır. Bu tip bəzi məsələlərin tor (x + 6) saata, ikinci ekskavator (x + 1) saata, həllini nəzərdən keçirək. üçüncü isə 5x saata görməlidir. Məsələnin Məsələ 1. Üç ekskavator müəyyən həcm- şərtinə və kəmiyyətlər arasındakı asılılıqlara də torpaq sahəsini qazmalıdır. Bu işi birinci eks- əsasən məsələnin həlli üçün qurulan tənlik belə kavator üçünün birgə gördüyü vaxtdan 6 saat olur: (6) çox, ikinci 1 saat çox, üçüncü isə 5 dəfə çox vaxta görə bilər. Bu işin yerinə yetirilməsi üçün (6) tənliyində müəyyən riyazi əməliyyatlar hər bir ekskavatora ayrılıqda nə qədər vaxt apardıqdan sonra tənliyini alarıq. lazımdır? [1 8]. Burada (6) tənliyini ödəyən həllin x=1,5 saat Bu tip məsələlərin həllində ümumi alqo- olması alınır. x-in bu qiymətini məsələnin ritm mövcuddur. Qeyd olunan vəsaitdə İ. M. şərtində nəzərə alsaq ayrılıqda birinci ekskava- Kipnis məsələnin həlli üçün tənliklər sistemin- torun 1,5+6=7,5 (saata), ikincinin (1,5+1)=2,5 dən istifadə edərək onun həllini aşağıdakı kimi (saata), üçüncünün isə 5·1,5 =7,5 (saata) işi təklif etmişdir: yerinə yetirməsi mümkündür. I həll üsulu: Bu iki həll üsulunu təhlil və müqayisə Həmin işi yerinə yetirmək üçün birinci etsək, ikinci üsulun asan və səmərəli olması ekskavatora x saat, ikinci ekskavatora y saat, nəticəsinə gələrik. Deməli, tənlik qurmaqla mə- üçüncü ekskavatora z saat vaxt tələb olunarsa, sələ həllində riyazi modelin qəbul edilməsi, yəni məsələnin həlli aşağıdakı tənliklər sisteminə situasiyanın təsvir olunması həll prosesinə təsir müvafiq həll olunacaq. göstərən əsas amildir. Burada təklif olunan ikinci modelin nisbətən sadə olması şagirdlərdə mənimsəmə keyfiyyətinin artmasına səbəb olur. Məsələ həlli zamanı təfəkkürün komponent- lərinin seçilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı “təfəkkürün məhsuldarlığına” təsir edən əsas amillərdən biridir. Məsələ 2. Usta və şagird müəyyən bir işi

(1) və (3) tənliyindən (4) tənliyini təyin olunmuş vaxt ərzində görməlidirlər. İkisi birlikdə işin yarısını yerinə yetirdikdən sonra şa- alarıq. (2) və (3) tənliklərindən isə gird xəstələnir və qalan işi usta tək görərək təyin (5) tənliyini alırıq. (3), (4), (5) tənliklərindən x olunmuş vaxtdan 2 gün gec qurtarır. Ayrılıqda və y dəyişənlərini yox etsək, z-ə nəzərən usta işi şagirddən 5 gün tez qurtardığı məlum kvadrat tənliyini alarıq. olarsa, hər biri həmin işi ayrılıqda nə qədər vaxta yerinə yetirərlər? [2, 219]. Burada z = 7,5 (saat), x = = 7,5 (saat), y Ümumiyyətlə, məsələdə verilən kəmiyyət- = = 2,5 (saat) olur. Beləliklə, həmin işi lər arasındakı asılılıqlar və real situasiya həmişə model və ya həndəsi təsvirlə verilməyə bilər. ayrılıqda birinci ekskavator 7,5 saata görə bilər. Qeyd olunan situasiya şagirdlərin bilik, bacarıq . Bu həll üsulu mürəkkəb olmaqla ya- və vərdişlərinin səviyyəsindən asılıdır. Əgər si- naşı hesablama baxımından çox vaxt tələb edir. tuasiyanı şagirdlər təfəkkürdə canlandıra bilir- Təfəkkürün forması və xüsusiyyətlərinə lərsə, onda birbaşa tənliyi yazmaq olar. Əlbəttə, əsaslanaraq məsələnin həlli üçün təklif olunan bu mərhələyə qədər atılan addımlar mürəkkəb proses olub təlimin bütün göstəricilərindən asılı-

68 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Məsələ həllində təfəkkür əməliyyatları mühüm vasitə kimi dır. Çətinliyi artırılmış məsələlərin həllində tərir ki, bu tip məsələlərdə işin müəyyən his- qeyd olunan mərhələlərin hamısı açıq şəkildə ic- səsinin görülməsi ilə bağlı situasiyada tənliyin ra olunmaya bilər. Bu məsələdə məzmun və kə- modelinin (strukturunun) düzgün yazılmasında miyyətlər arasındakı asılılıqlar belədir: şagirdlər çətinlik çəkirlər. Bu səbəbdən məsə- - müəyyən işi eyni vaxtda usta və şagird lənin həlli və nəticəsi şagirdlər tərəfindən təhlil təyin olunmuş vaxt ərzində yerinə yetirməlidir; olunmalıdır. Məsələdə iştirak edən kəmiyyət- - işin yarısı yerinə yetirildikdən sonra lərin məlum və məchul olmasına müvafiq dəyi- qalan işi usta tək icra edib və buna sərf olunan şikliklər edilməsi şagirdlərdə mühakimə yürüt- vaxt nəzərdə tutulan vaxtdan 2 gün çoxdur; mə qabiliyyətini inkişaf etdirir. - bütöv işi ayrılıqda usta şagirddən 5 gün II mühakimə. tez görməsi məlumdur; Qeyd olunan məsələ üçün birdəyişənli - ayrılıqda usta və şagird bütöv işi neçə tənlik vasitəsilə həll üsuluna əsaslanan mühaki- günə qurtaracaqlar? məni qısa nəzərdən keçirək. Məsələlərin məz- Məsələnin həlli üçün qurulan tənlik və ya mun və strukturundan asılı olaraq müxtəlif həll tənliklər sisteminin strukturu məsələdəki situasi- üsulları mövcuddur. Tənlik qurmaqla məsələ yanın təhlilindən və şagirdin məntiqi mühaki- həllində də bu üsullardan geniş istifadə olunur. məsindən asılıdır. Bu tip məsələlərin həllində Metodik ədəbiyyatlarda bu üsullara fərqli yanaş- şagirdlər əsasən tənliklər sistemi vasitəsilə veri- malar mövcuddur. Məsələnin hesab üsulu ilə lən həllə üstünlük verirlər. Çünki bu hal üçün həllində bu yanaşmaların təhlili aparılıb. Tənlik kəmiyyətlər arasındakı asılılıqlar aşkar şəkildə qurmaqla məsələ həllində də «sonuncudan ifadə olunur. Təcrübə və aparılan tədqiqatlar sü- əvvələ» doğru şəkildə model tənliyin formasını but edir ki, orta məktəb kursunda verilən mə- (strukturunu) nisbətən sadələşdirir. Baxdığımız sələlərin həllində şagirdlər əsasən riyazi məntiqə bu məsələdə sonuncu məlumatdan başlayaraq və mühakiməyə əsaslanan həll üsuluna yox, mühakiməni aparaq: müəyyən alqoritm əsasında verilən həllə üstün- - şagird işi ustadan 5 gün gec yerinə yetirir; lük verirlər. - usta işin yarısını nəzərdə tutulan vaxtdan Məsələ 2-nin həlli üçün iki mühakimə 2 gün sonra qurtarır; formasını nəzərdən keçirək. - işin qurtarması üçün usta və şagirdin bir- I mühakimə. likdə sərf etdiyi vaxt ilə bu işin ustanın ayrılıqda Fərz edək ki, usta bütöv işi ayrılıqda x sərf etdiyi vaxt fərqini necə müəyyən etmək günə qurtarır. Məsələnin şərtinə görə şagird olar; üçün bu işə sərf olunan vaxt (x+5) gün olacaq. Bu tip məsələlərin tənliklər sisteminin İkisi birlikdə işi t günə qurtardığını qəbul edək. köməyi ilə həllini düzgün və ətraflı dərk edən Usta və şagirdin birlikdə bir günə gördüyü iş şagird, ikinci mühakimə zamanı verilən suallara (7) tənliyi ilə müəyyən olunar. İşin cavab verməyə cəhd göstərməlidir. Deməli, bu məsələnin birinci üsulla həlli ikinci yanaşma yarısı usta və şagird tərəfindən icra olunduğun- üçün «başlanğıc nöqtə» (motivasiya) rolunu dan, qalan işə ustanın sərf etdiyi vaxt məsələnin oynayır. Məsələnin son hissəsində usta işin qa- şərtinə görə ( ) olacaq. Bu şəkildə mühaki- lan hissəsini, yəni yarısını nəzərdə tutulan vaxt- mədən sonra məsələdə axtarılan kəmiyyətin dan 2 gün gec qurtardığı qeyd olunur. Buradan tapılması üçün istifadə olunan tənliklər sistemi məntiqi olaraq belə mühakimə yürütmək olar ki, aşağıdakı kimi olacaq: usta ayrılıqda bütöv işi ikisinin birlikdə həmin işə sərf olunan vaxtdan 4 gün gec qurtarar. Bu (8) tənliklər sistemini həll etsək, yanaşma məsələnin həlli üçün «başlanğıc nöqtə» hesab oluna bilər. Tənliyi qurmaq üçün sonuncu asılılığa əsasən riyazi işarələmə belə məsələnin şərtinə uyğun t = 6 (gün), x = 10 ola bilər. Bütöv işi usta və şagird birlikdə t saata (gün) alınır. Qəbul edilmiş işarələri nəzərə alsaq görərsə, onda məsələnin şərtinə görə usta ustanın bütöv işi ayrılıqda 10 günə, şagirdin isə ayrılıqda həmin işi (t+4) saata, şagird isə (t+9) 15 günə yerinə yetirməsini alırıq. Təcrübə gös-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 69 Mübariz Xasay oğlu Əsədov saata görər. Onda məsələnin həlli üçün tələb yin oluna bilməz. Orta məktəbin riyaziyyat kur- olunan tənlik aşağıdakı kimi qalacaq: sunda bu tip mətnli məsələlərin həll edilməsi üç- (9) ün birdəyişənli bərabərsizlik, parametrdən asılı bərabərsizliklər, ikidəyişənli bərabərsizliklər və (9) tənliyində müəyyən riyazi əməllər onların həlli üsulları nəzərdən keçirilməlidir. apardıqdan sonra məsələnin şərtinə uyğun t = 6 Məqalənin elmi yeniliyi: Məqalədə məsə- (gün) alınar. Bu isə ustanın həmin işi ayrılıqda lənin həlli prosesində təfəkkürün komponentlərindən 10 günə, şagirdin isə 15 günə qurtarması de- istifadə yolları və onların məsələ həllində funksiya- məkdir. Burada təklif olunan ikinci üsul birinci- ları şərh olunmuşdur. yə nisbətən daha səmərəlidir. Bu tip məsələlər Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi: kvadrat tənliklər bölməsində təklif edildikdə, Təklif olunan həll üsulları və onların kombinasiyalı buna oxşar sadə məsələlərin əvvəlcə həll edil- şərhləri şagirdlərdə yaradıcı fəaliyyəti gücləndir- məsi diqqətdə saxlanılmalıdır. məyə imkan yaradır. Bu baxımdan təklif olunan Tənlik qurmaqla məsələnin həll edilmə- metodik yanaşmanın orta məktəbin riyaziyyat kur- sində modelləşdirməyə daxil olan kəmiyyətin sunda istifadə olunması məqsədəuyğundur. ədədi qiyməti həmişə yeganə ədədi qiymətlə tə-

Ədəbiyyat

1. Кипнис И.М. Задачи на составление уравнений и неравенств: Пособие учителей. М.: Просвещение, 1980. 3. Колягин Ю. М. и др. Методика преподавания математики в средней школе. М.: Просвещение, 1975. 2. Макарычев Ю.Н, Миндюк Н.Г. Алгебра. Учебник для 8 класса средней школы. М.: Просвещение, 1989. 4. Фридман Л.М., Турецкий Е.Н. Как научиться решать задачи. М.: Просвещение, 1989.

E-mail: mubariz.esedov.66@ mail.ru

Rəyçilər: prof. A. Adıgözəlov, prof. Ə. Məmmədov

Redaksiyaya daxil olub: 01.03.2018

70 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Oxşar və homotetik fiqurların qurulmaı

UOT 37.01

Leyla Şiraz qızı İsrəfilova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

OXŞAR VƏ HOMOTETİK FİQURLARIN QURULMASI

Лейла Шираз гызы Исрафилова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ПОСТРОЕНИЕ ПОДОБНЫХ И ГОМОТЕТИЧЕСКИХ ФИГУР

Leyla Shiraz Israfilova State Pedagogical University of Azerbaijan

CONSTRUCTION OF SIMILAR AND HOMOTHETIC FIGURES

Xülasə: Məktəb riyaziyyat kursunda oxşarlıq və homotetiyanın tədrisi metodikası mövzusuna aid bu məqalədə oxşar fiqurların və homotetik fiqurların qurulması metodikası öz əksini tapıb.Biz bu məqalədə əsasən müstəvi fiqurların,xüsusilədə oxşar üçbucaqların və çoxbucaqlıların qurulması məsələsini aydınlaşdırmışıq. Açar sözlər: oxşarlıq,homotetiya,çevirmə,fiqur,bucaq,üçbucaq

Резюме: В данной статье о методологии преподавания гомологии и сходства в ходе школьной математики представлена методология построения подобных фигур и гомотетических фигур. Автор статьи уточнил вопрос о построении примитивных фигур, особенно треугольников и полигонов. Ключевые слова: подобие, гомотетия, преобразование, фигура, угол, треугольники

Summary: In this article about the methodology of homology teaching and similarity in the course of school mathematics, the methodology for constructing similar figures and homothetic figures is presented. We have clarified the issue of the construction of primitive figures, especially triangles and polygons, especially in this article. Key words: Similarity, homothetics, rotation, fig, angle, triangle

Eyni formalı və ölçülü əşyaların nəzərdən çəkilmiş fotoşəkillər və sair buna misal ola bi- keçirilməsi fiqurların konqruyentlik anlayışına lər. Misal göstərdiyimiz bu fiqurlar eyni bir for- gətirir. Ancaq biz tez-tez eyni formalı, lakin maya malikdir, yəni oxşardır. müxtəlif ölçülü əşyalara rast gəlirik. 1:100 miq- Aşağıdakı şəkildə iki oxşar ABC və yasda hazırlanmış gəmi və onun modeli, eyni A1B1C1 üçbucağı göstərilmişdir. Burada ikinci bir sahənin müxtəlif miqyaslarda çəkilmiş plan- üçbucağın tərəflərinin birinci üçbucağın uyğun ları, eyni bir neqativdən, müxtəlif böyüklükdə tərəflərinə nisbəti 2-yə bərabərdir.

= = =2 Biz tezliklə görəcəyik ki, ABC üçbucağını A1B1C1 üçbucağına elə inikas etdirmək olar ki,

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 71 Leyla Şiraz qızı İsrəfilova təkcə təpələr arasındakı məsafə deyil, həm də q inikaslarını ardıcıl yerinə yetirsək, F fiqurunun birinci üçbucağın ixtiyari iki nöqtəsi arasındakı F2 fiquruna h inikasını alarıq; bu inikasda bütün məsafə bu inikasda iki dəfə artacaqdır. Birinci məsafələr k=k1k2 dəfə dəyişir. Bu onu göstərir üçbucağın X və Y kimi iki ixtiyari nöqtəsi ikinci ki,F2 fiquru k=k1k2 əmsalı ilə F fiquruna üçbucağın X1 və Y1 nöqtələrinə elə inikas oxşardır. olunacaqdır ki, 4. Konqruyent fiqurlar 1 oxşarlıq əmsalı

X1Y1=2XY ilə oxşardır. F1 Onda deyirlər ki, ikinci A1B1C1 üçbucağı Beləliklə, oxşarlıq münasibəti kon- ABC üçbucağına k=2 oxşarlıq əmsalı ilə oxşardır. Ümumi tərif verək: Tərif: F fiqurunun qruyentlik münasibətinin ( ümumiləşməsidir. istənilən X və Y nöqtələri üçün onların obrazları Konqruyentlikdə olduğu kimi, oxşarlıq münasi- arasındakı X1Y1 məsafəsinin X və Y nöqtələri bətinin də, refleksivlik, simmetriklik və tranzitiv- arasındakı XY məsafəsinə nisbəti eyni bir k lik xassələri vardır. Yuxarıda isbat etdiyimiz nəticələrdən aşağıdakılar alınır. ədədinə bərabər olmaqla F fiqurunu F1 fiquruna inikas etmək mümkün olarsa, onda deyirlər ki, 1. F F1 fiquru k oxşarlıq əmsalı ilə F fiquruna 2. F1 və F 1 oxşardır. 3. F və F F isə, onda F F F fiqurunun F fiquruna oxşar olması belə 1 2 1 2 1 Homotetiya: Əvvəlki mövzuda biz oxşar yazılar: 1 fiqurları müəyyən etdik, lakin onların qurulması F1 fiqurunun F fiquruna məhz k əmsalı ilə üsullarını göstərmədik. Məsələn, oxşarlıq əmsalı oxşar olduğu təklifinin ifadə edilməsi k=2 olduqda verilmiş çoxbucaqlıya oxşar F1 F Fiqurların oxşarlığının bəzi əsas çoxbucaqlını necə qurmaq olar? xassələrini ifadə edək: Qurmaq üçün ixtiyari O nöqtəsi götürək. Hər bir fiqur 1 əmsalı ilə özü özünə OA1=-2OA, OB1=-2OB və sair vektorlarını oxşardır: 1. Bunu isbat etmək üçün F fiqurunun quraq. Bu qurmada OX1=-2OX olduqda, X X1 özünə eyniliklə inikasını nəzərdən keçirmək inikasından istifadə etdik. Burada müstəvinin kafidir. Burada bütün məsafələr saxlanılır. hər bir X nöqtəsi elə X1 nöqtəsinə inikas olunur 2. F1 fiquru F fiquruna k əmsalı ilə oxşar- ki,OX1=2OX dırsa, onda F fiquru F1 fiquruna k′= əmsalı ilə Beləliklə, verilmiş fiqura oxşar fiqurun qurulması məsələsi bizi, müstəvinin özünə yeni oxşardır. inikasına gətirib çıxarır və bu inikasa homoteti- İsbatı: olduqda, bütün məsafələri ya deyilir. k dəfə dəyişən inikasda iki müxtəlif nöqtə eyni Tərif: O mərkəzi və k 0 əmsallı homote- bir nöqtəyə inikas oluna bilməz. Tutaq ki, iki tiya, müstəvinin özünə elə inikasına deyilir ki, müxtəlif A və B nöqtəsi verilmişdir. Deməli, burada ixtiyari X nöqtəsinin X1 obrazı üçün |AB| olacaqdır. A və B nöqtələrinin OX1=kOX obrazını A1 və B1 ilə işarə edək. A1 və Mərkəzi O və əmsalı k olan homotetiyanı k B B . Onda A B =k|AB| .Deməli, A B . H0 ilə işarə edirlər. Bundan istifadə edərək, 1 1 1 1 1 homotetiyanın tərifini aşağıdakı kimi yazmaq Buna görə belə inikas tərs inikasdır və tərsinə k olar: OX1=k OX. Olarsa, H0 (X)=X1 ′ inikasda bütün məsafələr k = dəfə dəyişir. Mərkəzi məlum olan hər hansı homotetiyadan danışarkən O hərfi buraxılır. Söz təkcə 3. F1 fiquru k1 əmsalı ilə F fiquruna, F2 fiqu- bir homotetiyadan gedirsə, onu sadəcə H hərfi ru isə k2 əmsalı ilə F1 fiquruna oxşardırsa, onda F2 ilə işarə edirlər. fiquru k=k1k2 əmsalı ilə F fiquruna oxşardır. İki xüsusi halı qeyd edək. Əmsalı 1 olan İsbatı: Şərtə görə F fiqurunun F1 fiquruna elə f inikası vardır ki, bu inikasda bütün məsafə- homotetiyada hər nöqtə özünə keçir. Deməli, eyniliklə inikasa, ixtiyari mərkəzli və əmsalı lər k1 dəfə dəyişir və F1 fiqurunun F2 fiquruna q k=1 olan homotetiya kimi baxmaq olar. Mərkəzi inikasında bütün məsafələr k2 dəfə dəyişir. f və

72 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Oxşar və homotetik fiqurların qurulmaı

O və əmsalı -1 olan homotetiyada hər bir X bir cüt uyğun A 1 nöqtəsinin verilməsi kafi- nöqtəsi OX1=-OX. Olan X1 nöqtəsinə, yəni X dir. Onda müstəvinin istənilən nöqtəsinin obrazını ilə mərkəzi simmetrik olan nöqtəyə keçir. -1 qurmaq olar. Doğrudan da tutaq ki, ixtiyari B nöq- Deməli, əmsalı -1 olan homotetiya: H0 =Z0 olan təsi verilmişdir. OB və AB düz xətlərini keçirək. mərkəzi simmetriyadır. İndi göstərək ki, Onda verilmiş homotetiyada B =(A M) homotetiyanın tərs inikası var və bu tərs inikas 1 1 özü də homotetiyadır. Həqiqətən, H k(X)=X (1) nöqtəsi B nöqtəsinin obrazı olacaqdır. 0 1 Homotetik nöqtələrin qurmanın bu halında Göstərir ki, OX1=k OX (2) k homotetiya əmsalı OA1 və OA parçaları ilə Lakin (2) bərabərliyi OX= OX1 (3) verilmişdir. Doğrudan da, k əmsalının modulu Bərabərliyi ilə eynigüclüdür.(3) bərabər- OA1 və OA parçalarının nisbətinə bərabərdir. 1/k liyi isə X=H0 (X1) Onun işarəsi isə A və A1 nöqtələrinin O homo- Olduğunu göstərir. Biz görürük ki, k tetiya mərkəzinə nəzərən yerləşməsi ilə müəy- əmsalı homotetiyanın tərs inikası həmin yən olunur. O nöqtəsi A və A1 nöqtələrinin mərkəzli və k′= əmsallı homotetiyadır. arasındadırsa, onda k , əks halda isə k . İxtiyari fiqura homotetik fiqurun qurulma- Homotetiyanın əsas xassələri: Mərkəzi O sı ayrı-ayrı nöqtələrinə görə təxmini yerinə ye- və əmsalı k olan homotetiyanın tərifinə əsasən tirilir. Homotetiyanın əmsalı k ədədi ilə hər hansı X nöqtəsi elə X1 nöqtəsinə inikas verilmişdirsə, onda əvvəlcə elə bir cüt uyğun olunur ki, OX =k OX 1 A nöqtəsini qururlar ki, OA =k OA olsun. Buradan aşağıdakı əsas xassələr alınır: 1 1 Problemin aktuallığı: İstər riyaziyyatda, is- 1) Homotetiyanın mərkəzi özünə inikas tərsə də həyatda oxşarlıq mövzusu diqqət mərkəzin- olunur, çünki OO sıfır vektoruna istənilən k də saxlanılmalıdır. Bu zaman bir sıra çətinliklərlə də ədədinə vurduqda, yenə sıfır vektoru alınır: qarşılaşmaq olur. Bunların aradan qaldırılması üçün OO=k OO hər bir müəllim ciddi səylə çalışmalıdır. Bu da şa- 2) k olarsa, X və X1=H(X) nöqtələri girdlərdə oxşar cisimləri tanıma və beləliklə də, OX düz xətti üzərində, homotetiya mərkəzindən müqayisə bacarığını formalaşdıra bilər. Problemin elmi yeniliyi: Bu mövzu həm aşa- bir tərəfdə yerləşir. k olarsa, X və X1=H(X) ğı sinif şagirdlərin də, həm də yuxarı sinif şagird- nöqtələri OX düz xətti üzərində, homotetiya lərində xüsusi səmərə verə bilər. Düzgün üsullarla mərkəzindən müxtəlif tərəflərdə yerləşir. tədris olunan məsələn fərdi iş, beyin həmləsi, və sair 3) k əmsallı homotetiyada X və Y mövzu yüksək nəticələr əldə etməyə kömək edə bilər. nöqtələri X1 və Y1 nöqtələrinə inikas olunursa, Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi: Onda, X1Y1=k XY Ümumiyyətlə oxşarlıq və homotetiya həm gündəlik Homotetik fiqurların qurulması: Homote- həyatda, həm məktəblərdə, həm də bir sıra tik nöqtələri qurmaq üçün, homotetiyanın mər- tətbiqlərlə bağlı ali məktəblərdə istifadə oluna bilər. kəzi və O mərkəzi ilə bir düz xətt üzərində olan

Ədəbiyyat

1. Mərdanov M. C. Həndəsə: 9-cu sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2003. 2. Ağayev B.Ə., İbrahimov Ə.Y., Kreymer A.Y. Səkkizillik məktəbdə riyaziyyatın tədrisi metodikası. II hissə. Bakı: Maarif, 1972. 3. Колмогоров А.Н. Теория информации и теория алгоритмов. М.: Наука, 1987. 4. Колмогоров А.Н., Фомин С.В. Элементы теории функций и функционального анализа. М.: Наука. 1976. 5. Колмогоров А.Н. Теория вероятностей и математическая статистика. М.: Наука, 1986. 6. Колмогоров А.Н. Математика - наука и профессия. М.: Наука, 1988.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.e.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, riyaz.ü.e.dok., prof. İ.C. Mərdanov

Redaksiyaya daxil olub: 06.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 73 Aynur Mübariz qızı Əsədova

UOT 37.01

Aynur Mübariz qızı Əsədova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

MÜTƏNASİB KƏMİYYƏTLƏRİN MƏSƏLƏ HƏLLİNDƏ ROLU

Айнур Мубариз гызы Асадовa Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

РОЛЬ ПРОПОРЦИОНАЛЬНОСТИ ВЕЛИЧИНЫ В РЕШЕНИИ ЗАДАЧ

Aynur Mubariz Asadova State Pedagogical University of Azerbaijan

THE ROLE OF PROPORTIONALITY IN SOLVING PROBLEMS

Xülasə: Kəmiyyətlər arasındakı asılılıqlar praktik məsələlərin həllində geniş istifadə olunur. Bu məqalədə məsələ həllində kəmiyyətlər arasındakı asılılıqların təhlili aparılmışdır. Açar sözlər: kəmiyyət, cədvəl, düz mütənasiblik, tərs mütənasiblik, qrafik

Резюме: Зависимость между величинами широко используется в решении практических задач. В данной статье проведено обсуждение зависимости между величинами в решении задач. Ключевые слова: величина, таблица, прямая пропорциональность, обратная пропорциональ- ность, график

Summary: Dependence between values is widely used in solving practical problems. In this paper, we discuss the relationship between the quantities in the solution of problems. Keywords: magnitude, table, direct proportionality, inverse proportionality, graph

Orta məktəbin riyaziyyat kursunda kəmiy- Məsələ 1. Kvadratın tərəfinin uzunluğunun yətlər arasındakı asılılığa əsasən həll edilən mə- artması ilə perimetrinin necə dəyişdiyini müəy- sələlər məzmunca müxtəlifdir. Kəmiyyət haq- yən edək [1, 48]. qında ilkin anlayışlar əsasən ibtidai siniflərin Kvadratın perimetrinin P=4a düsturu ilə riyaziyyat kursunda formalaşır. Kurikulum əsa- hesablanması şagirdlərə məlumdur. Kvadratın tə- sında yazılan yeni dərsliklərdə kəmiyyətlər ara- rəflərinin artması həndəsi olaraq əyaniləşdirilir sındakı asılılıqlar fərqli yanaşma ilə daxil edil- və perimetrin aldığı qiymətlər müqayisə edilir. mişdir. Bu, dərsliklərdə beş məzmun xəttinin bir Kvadratın tərəflərinin nisbəti onun perimetrlə- yerdə verilməsi ilə əlaqədardır. Bu məqalədə kə- rinin nisbətinə bərabər olur. Bu mövzunun təd- miyyətlər arasındakı asılılıqlar və onların məsə- risində istifadə olunan əsas alt standartlar nisbət lə həllində tətbiqi nəzərdən keçirilir. Kurikulum və tənasüb anlayışlarıdır. Verilmiş ədədin (kə- əsasında yazılan IV sinif üçün riyaziyyat dərs- miyyətin) düz və tərs mütənasib hissələrə ayrıl- liyində düz və tərs mütənasib kəmiyyətlərin da- ması prosesində qeyd olunan standartlar geniş xil edilməsində “Həndəsə” məzmun xətlərindən miqyasda məsələ həlli vasitəsilə əlaqələndirilir. istifadəyə geniş yer ayrılmışdır. “Düz mütənasib IV sinif üçün ənənəvi riyaziyyat dərsliyin- kəmiyyətlər. Mütənasiblik əmsalı” mövzusunun də kəmiyyətlər arasındakı asılılıqlar adətən şərhi zamanı araşdırma mərhələsi aşağıdakı əyanilik üçün cədvəl vasitəsilə verilir. Dərslikdə məsələ həlli vasitəsilə izah olunmuşdur: kəmiyyətlərdən birinin dəyişməsi ilə o birinin necə dəyişdiyini göstərmək üçün cədvəllər tərtib edilir. Belə cədvəllərdən birini nəzərdən keçirək:

74 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Mütənasib kəmiyyətlərin məsələ həllində rolu Cədvəl 1.

Parçanın 1 2 3 4 5 uzunluğu (m-lə) Parçanın dəyəri 10 20 30 40 50 (man-la)

Bu cədvəldən görünür ki, parçaya verilən istənilən iki qiymətinin nisbəti digərlərinin on- pul onun uzunluğundan asılı olaraq dəyişir. Par- lara uyğun iki qiymətinin nisbətinə bərabərdir. çanın dəyərinin ədədi qiymətinin onun uzun- Praktik məsələlərin həllindən sonra düz luğunun ədədi qiymətinə olan nisbəti sabitdir və mütənasib kəmiyyətlərdən birinin qiymətini x baxdığımız hal üçün bu nisbət 10-a bərabərdir. ilə, digərinin uyğun qiymətini y ilə işarə etsək, Bir kəmiyyət bir neçə dəfə artdıqda (azal- məlum xassəyə əsasən, dıqda) digər kəmiyyət də həmin dəfə artarsa =k olar. Bu isə y=kx şəklində düsturu (azalarsa), onda belə kəmiyyətlərə düz mütəna- ifadə edir və burada k-mütənasiblik əmsalı sib kəmiyyətlər deyilir. Düz mütənasib kəmiy- adlanır. Tərs mütənasib kəmiyyətlərin də öyrə- yətlərin nisbəti sabitdir və bu sabit mütənasiblik nilməsində aparıcı obyekt məsələ həlli hesab əmsalı adlanır. olunur. Cisimlərin hərəkətinə, qiymət, miqdar Cədvəl və ya həndəsi təsvirdən asılı olma- və dəyərlə bağlı məsələlərin həll olunmasında yaraq şagirdlər kəmiyyətlər arasındakı asılılıq- əyaniləşdirmə düz mütənasib kəmiyyətlərdə ol- ları əyani olaraq dərk edirlər. İki kəmiyyət düz duğu kimi modelləşdirilir. mütənasib kəmiyyətlərdirsə, onlardan birinin

Cədvəl 2.

Bir kitabın 5 6 8 10 12 qiyməti (man-la) Kitabların sayı 24 20 15 12 10

Cədvəl 2-nin araşdırılması və təhlili uy- x y= k olar. Buradan da, y= , k ğun kəmiyyətlərin ədədi qiymətlərinin hasilinin alarıq. Alınan bərabərliyə tərs mütənasibliyin sabit olması nəticəsini verir. İki kəmiyyətdən düsturu deyilir. biri bir neçə dəfə artarsa (azalarsa), ona uyğun Adətən, tərs mütənasib olan kəmiyyətlərə digər kəmiyyət də həmin dəfə azalarsa (artarsa) tərs mütənasib asılı kəmiyyətlər, bu kəmiyyətlərə tərs mütənasib kəmiyyətlər deyilir. Cədvəl 2-də istənilən iki müxtəlif qiymətli y= düsturuna isə bu asılılığın düsturu de- kitabların qiymətlərinin nisbətini və onlara uy- yilir. Kəmiyyətlər arasındakı asılılıqlar həndəsi ğun sayların tərs nisbətini yazsaq, eyni ədəd ala- olaraq koordinat müstəvisində təsvir edildikdə rıq. Məsələn, 6: 5= 1,2 və 24:20 1,2 və s. nöqtəyə və oxa nəzərən simmetriya, dönmə, ək- Tərs mütənasib olan iki kəmiyyətdən biri- setmə, sürüşmə və s. kimi anlayışlar alt standart- nin istənilən iki qiymətinin nisbəti digərinin uy- lar kimi istifadə olunur. Düz mütənasib asılılığın ğun qiymətlərinin tərs nisbətinə bərabərdir və koordinat müstəvisində təsviri əyaniliyi təmin tərs mütənasib kəmiyyətlərin uyğun qiymətləri- etməklə yanaşı y=kx+b şəklində xətti asılılığın nin hasili sabitdir. Bu sabitə mütənasiblik əmsalı öyrənilməsinə imkan yaradır. Doğrudur, y=kx deyilir. asılılığı y=kx+b asılılığının xüsusi halı olmasına Tərs mütənasib kəmiyyətlərdən birini x, baxmayaraq, təlim prosesində xüsusi hal əvvəl digərini y, mütənasiblik əmsalını k ilə işarə et- nəzərdən keçirilir. y=kx asılılığının qrafiki k- sək, deyilən xassəyə əsasən, dan asılı olaraq dəyişməsi onun simmetriklik əlamətini dəyişmir.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 75 Aynur Mübariz qızı Əsədova Buradan düz mütənasib asılılığa əsasən məsələlərdə tələb olunan kəmiyyəti asanlıqla tapmaq olar. Məsələ 3. 12 fəhlə hər hansı işi 8 günə ye- rinə yetirirsə, 24 fəhlə həmin işi neçə günə yeri- nə yetirər? Bu məsələnin şərtini aşağıdakı kimi mo- delləşdirək:

İşin həcmi fəhlə gün Funksiyanın artması və azalması qrafik 1 12 8 vasitəsilə əyaniləşdirildikdə şagirdlərin fəza və 1 24 t məntiqi təfəkkürləri inkişaf etməklə yanaşı digər asılılıqların qurulması üçün onlarda maraq yara- İş vahiddir və fəhlələrin sayı ilə tələb olu- dılır. Funksiyanın qrafikinin qurulmasında cəd- nan vaxt arasındakı asılılıq tərs mütənasib kə- vəldən istifadə bəzən səhv nəticəyə gətirir. Buna miyyətlərdir. Eyni bir işi görən fəhlələrin sayı 2 əsas səbəb funksiyanın təyin oblastına daxil ol- dəfə artarsa, ona sərf olunan vaxt isə 2 dəfə aza- mayan ədədin nəzərə alınmamasıdır. İlkin ola- lar.Yəni 24 fəhlə həmin işi 8:2= 4 (günə) yerinə raq cədvəldən istifadə etməklə funksiyanın qra- yetirər. fikinin qurulması şagirdlərdə özünə inamın for- Məsələ 4. Dörd eyni nasos hovuzu 2 saat malaşmasına imkan yaradır və bu zəruridir. La- 18 dəqiqəyə doldurur. Bu hovuzu 1 saat 32 də- kin hansı hallarda asılılığın qrafikinin qurulma- qiqəyə doldurmaq üçün neçə belə nasos tələb sında cədvəldən istifadənin düzgün olması mə- olunur? sələlərinə müəllimin şərhi vacibdir. Düz və tərs Bu məsələ birgə işə aid olub, tərs mütəna- mütənasib asılılığa aid məsələlərin həllində şa- sib kəmiyyətlər arasındakı asılılığı ifadə edir. girdlər bəzən səhvə yol verirlər. Buna səbəb kə- Məsələnin şərtini aşağıdakı kimi modelləşdir- miyyətlər arasındakı asılılığın şagirdlər tərəfin- mək olar: dən düzgün müəyyən edilməməsidir. Bunlara aid bəzi məsələləri nəzərdən keçirək. İşin həcmi nasos vaxt Məsələ 1. Dörd eyni nasos hovuzu 2 saat 1 4 2 saat 18 dəq 1 x 1 saat 32 dəq 18 dəqiqəyə doldurur. Bu nasoslar 1 saat 32 də- qiqə işləyərsə hovuzun hansı hissəsi dolar? Məsələ 2. Bir nasos hovuzu 2 saat 18 də- Müəyyən hesablamalar apardıqdan sonra qiqəyə doldurur. Bu nasos 1 saat 32 dəqiqə işlə- işin 1 saat 32 dəqiqəyə yerinə yetirilməsi üçün 6 yərsə, hovuzun hansı hissəsi dolar? nasosun tələb olunduğunu alarıq. Qeyd olunan Birinci və ikinci məsələlərin məzmunun- məsələlərin hansı üsulla həll olunmasından asılı dakı əsas fərq nasosların sayındadır. Bu məsə- olmayaraq məsələlərin həllinin əsasını kəmiy- lələrin həlli prosesində məsələnin şərtinə əsasən yətlər arasındakı asılılıqların düzgün müəyyən nasosların sayından istifadə edilmir. Bu isə bi- edilməsi təşkil edir. Məsələdə iştirak edən kə- rinci və ikinci məsələlərin eyni həllə malik ol- miyyətlərin üç və daha çox olduğu halda onlar ması deməkdir. Bu məsələlərdə kəmiyyətlər ara- arasındakı asılılıqların müəyyən edilməsi nis- sındakı asılılıqlar düz mütənasib asılılıq oldu- bətən çətinləşir. Belə olan halda həmin kəmiy- ğundan və nasosun tam həcmini 1 (vahid) ilə yətlərin ayrılıqda araşdırılması səhv nəticənin işarə etsək, onun şərtini aşağıdakı şəkildə yaz- alınmasına səbəb olur. Ona görə də kəmiyyətlər maq olar: arasındakı asılılıqlar kompleks şəkildə araşdırıl-

2 saat 18 dəq ----- 1 ması məqsədəmüvafiqdir.

1 saat 32 dəq ----- x

76 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Mütənasib kəmiyyətlərin məsələ həllində rolu Problemin elmi yeniliyi: Məqalədə məsələ Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi: həlli zamanı düz və tərs mütənasib kəmiyyətlərdən Təklif olunan elmi və metodik yanaşmadan orta istifadə üsulları və məsələ həllində onların metodik məktəbin riyaziyyat kursunda istifadə oluna bilər. təhlili nəzərdən keçirilmişdir.

Ədəbiyyat

1. İsmayılova S.C. Riyaziyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi üçün dərslik. Bakı, 2013. 2. Mərdanov M.C və başqaları. Riyaziyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2007. 3. Фридман Л.М., Турецкий Е.Н. Как научиться решать задачи. М.: Просвещение, 1989.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: prof. A.S. Adıgözəlov, dos. S.C. Tağıyeva Redaksiyaya daxil olub: 27.02.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 77 Tükəzban Tahir qızı Sonayeva

UOT 37.01

Tükəzban Tahir qızı Sonayeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

HƏLLİ NİSBƏT VƏ SADƏ XƏTTİ TƏNLİKLƏRƏ GƏTİRİLƏN MƏTİNLİ MƏSƏLƏLƏR

Тукезбан Тахир Сонаева Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

РЕШЕНИЕ ТЕКСТОВЫХ ЗАДАЧ ПРИВОДИМЫХ К ДРОБНЫМ И ПРОСТЫМ ЛИНЕЙНЫМ УРАВНЕНИЯМ

Tukazban Takhir Sonayeva State Pedagogical University of Azerbaijan

TEXT ASSIGNMENTS, THAT COULD BE BROUGHT TO SOLUTION RATIOS AND LINEAR EQUATIONS

Xülasə: Məqalədə birgə işə aid məsələlər, faizin tapılması, və sadə xətti tənliklərin həllinə gətirilən mətnli məsələlərin həlli şərh edilmişdir. Seçilmiş məsələlər sonrakı daha mürəkkəb mətnli məsələlərin həlli üçün ilkin bacarıqların formalaşmasına xidmət edir. Bu tip məsələləri həll edən şagirdlər sonralar həlli yüksək dərəcəli tənlik və tənliklər sisteminə gətirilən məsələlərin həllində müxtəlif çətinliklərlə qarşılaş- mayacaqlar Açar sözlər: tənlik, mətnli məsələ, şərt, nisbət, xətti asılılıq, araşdırma, məzmun.

Резюме: В статье рассматриваются задачи на совместные работы, нахождения процента и решения текстовых задач, приводимых к простым линейным уравнениям. Выборочные задачи фор- мируют способность решить наиболее сложные текстовые задачи. При решении задач такого типа в дальнейшем ученикам будет намного легче решить текстовые задачи, приводимые к уравнениям выс- шей сложности и систем уравнений. Ключевые слова: уравнение, текстовые задачи, условие, отношение, линейная зависимость, исследование, содержание

Summary: The article discusses joint work assignments, solving critical assignments and solving simple linear equations. Selected assignments serve to build initial skills for solving more complex tasks. Students who solve such assignments, later will not experience any difficulties in solving harder equations like class equations and system of equations. Key words: equation, text assignment, condition, proportion, linear dependency, research, content.

Müşahidələr göstərir ki, ümum təhsil mək- lərinin başlıca səbəbi şagirdlərin bu istiqamətdə təblərimizdə riyaziyyat dərslərində şagirdlərin bacarıq və vərdişlərinin inkişaf etdirilməməsi- çətinlik çəkdiyi sahələrdən biri mətnli məsə- dir. Buna da məktəbdə riyaziyyatın tədrisi təq- lələrin həllidir. Məlumdur ki, məktəb riyaziyyat sirkardır. dərsliklərində hələ aşağı siniflərdə tənlik qur- Məlumdur ki, həlli tənliyə gətirilən mətnli maqla məsələlər həllinə geniş yer ayrılmışdır. məsələlərin müxtəlif tipləri vardır. Bunlardan Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, bu tip məsələ- biri də hərəkətə aid məsələlərdir. Hərəkətə aid lərin həllinin böyük tərbiyəvi və şagirdlərin məsələlər 3 tipdə ola bilər: idrak fəallığının artırılması üçün böyük əhəmiy- a) Qarşılıqlı hərəkətə aid məsələlər; yəti vardır. Şagirdlərin bu sahədəki çətinlik- b) Eyni istiqamətli hərəkətə aid məsələlər;

78 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Həlli nisbət və sadə xətti tənliklərə gətirilən mətinli məsələlər

c) Əks istiqamətli hərəkətə aid məsələlər. muşdur: = .Lakin yuxarıda tapdığımız Hərəkətə aid məsələlər həlli şagirdlərin fizikadan aldığı biliklərə daha yaxındır. Belə ki, kimi birinci boru 1 saatda hovuzun hissəsini gedilən yol, bu yolu getmək üçün sərf olunan doldura bilir. Deməli ikinci boru bir saatda vaxt və cismin hərəkət sürəti arasındakı əlaqə hovuzun hissəsini doldura bi- analoji olaraq məsələnin şərtinə uyğun cəbri tənlik alınır. Bu tip məsələlərin həlli daha çox lər: = . kəsr rasional tənliklərin həllinə gətirilir. Fikri- Şərtə görə bu, 200 vedrə sudur. Deməli, mizi aşağıdakı məsələlər üzərində ifadə edək: hovuzun tutumu: 200 = 3000 (vedrə). Məsələ1. Aralarındakı məsafə 200 m olan iki məntəqənin birindən digərinə avtobus yola Məsələ 3. Eyni məhsuldarlıqla işləyən düşdü. Yolun yarısına qədər avtobus nəzərdə tu- fəhlə bir qədər detalı 7,5 saata hazırlaya bilər. tulan vaxtdan 20 dəq gecikdi. Avtobus sonuncu Fəhlələrin biri öz məhsuldarlığını 20% artırsa, məntəqəyə vaxtında çatmaq üçün sürətini saatda bu iki fəhlə əvvəlki detalları neçə saata 15 km artırdı. Avtobusun əvvəlki sürətini tapın. hazırlaya bilər? Həlli: Məsələnin həlli planını tərtib edək. Bu məsələ aşağıdakı iki tip məsələnin Məsələnin şərtində soruşulduğu kimi avtobusun birləşməsidir: əvvəlki sürətini -ilə işarə edək. Onda 1. Ədədin faizini tapmağa aid məsələ. 1) Avtobusun yolun birinci yarısına qədər 2. Birgə işə aid məsələ. Şagirdləri məsələnin şərti ilə mükəmməl sərf etdiyi vaxt olar; tanış etdikdən sonra onların diqqəti iki əsas 2) Yolun ikinci yarısı üçün avtobusun sərf suala cəlb edilməlidir: etdiyi vaxt +15 olar; 1. Hər fəhlənin əvvəlki məhsuldarlığı nə 3) Məsələnin şərtinə görə tənlik aşağıdakı qədər idi? kimi olar. 2. Bu fəhlələrdən biri öz məhsuldarlığını artırdıqdan sonra onun məhsuldarlığı nə - + 15 = qədərdir? Bu tənliyi çevirmələr aparmaqla həll Şagirdlər bu suallardan birincisinə cavab edərək avtobusun əvvəlki sürətini 60km/saat verərkən səciyyəvi bir səhvə yol verirlər. Onlar tapırıq. belə mühakimə edirlər: Əgər iki fəhlə bir qədər Cavab: 60 km/saat detalı 7,5 saata hazırlayırsa, onda onlardan biri Məsələ 2. İki borudan bir hovuza su tökü- həmin qədər detalı (7,5 2) saata hazırlaya bilər. lür. Əvvəlcə birinci borunu açdılar və boru 3 Bu səhvin qarşısını almaq üçün onlara saat işləyib hovuzu yarısına qədər doldurduqdan misallar vermək lazımdır. İki şagird bərabər sürətlə işləyərək 1 saat- sonra ikinci borunu açdılar. İki boru birlikdə 2 da 5 kq çiyələk yığarsa, onda bunlardan biri saat işlədikdən sonra hovuz doldu. İkinci boru eyni məhsuldarlıqla işlədikdə o qədər çiyələyi ilə saatda 200 vedrə su tökülərsə, hovuzun tutu- nə qədər vaxtda yığar? mu nə qədərdir ? Şagirdlər asanlıqla cavab verirlər ki, Həlli. İkinci borunu açanda hovuz birinci şagirdlərdən birinə o qədər çiyələk yığmaq üçün boru ilə 3 saata yarıya qədər dolmuşdu. Demə- iki dəfə çox vaxt lazımdır. Bundan sonra verilmiş əsas məsələnin li, birinci boru bir saatda hovuzun his- aşağıdakı planla həllinə keçmək olar: səsinin su ilə doldura bilər: 1. Yalnız bir fəhlə həmin məhsuldarlıqla 3 = = . işlərsə lazım olan qədər detalı neçə saata hazır- layar? Hovuzun ikinci yarısını iki boru birlikdə 7,5 saat 2 = 15 saat . 2 saata doldurmuşdur, ona görə onlar 1 saata 2. Bütün detalların hazırlanması üçün sərf hovuzun hovuzun hissəsini doldur- edilən işin hamısını 1 qəbul etsək, onda fəhlələr-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 79 Tükəzban Tahir qızı Sonayeva dən biri əvvəlki məhsuldarlıqla işləyərək 1 saat- bilər və bu iki fəhlə bu halda bütün işi da bu işin hansı hissəsini görə bilər? saatda yerinə yetirər: 1 + = 1 ; + = 1 . 3. İkinci fəhlə öz məhsuldarlığını 20% ar- tırarsa, 1 saatda həmin işin hansı hissəsini görər? Cavab. saata. - in 20% - i ; = ; + = Problemin aktuallığı. Şagirdlərin məsələnin məzmununda verilən müxtəlif kəmiyyətlər və onlar və ya - in 120% - i ; = = arasındakı asılılığın təyin edilməsində onların 4. Onda iki fəhlə 1 saatda bu işin hansı təfəkkürlərini inkişaf etdirir və obyektiv aləmdə baş verən proseslər haqqında geniş təsəvvür yaradır. hissəsini görər? Problemin elmi yeniliyi. Tənlik qurmaqla + = . məsələ həlli metodikasına müxtəlif yanaşmalar apar- 5. İki fəhlə bu işi neçə saatda görə bilər? maqla mətnli məsələlərin həlli üçün sadə metodik sistem yaradılır. 1 (saat). Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə pe- Yoxlama. Fəhlələrdən biri 20% artmış daqoji universitetlərin tələbələri, gələcək müəllimlər məhsuldarlıqla işləyərək 1 saatda bütün işin və şagirdlərin mətnli məsələ həlli bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edir. hissəsini, o biri fəhlə isə əvvəlki məhsul- darlıqla 1 saatda bütün işin hissəsini görə

Ədəbiyyat

1. Ağayev B. 8 illik məktəb riyaziyyatının tədrisi metodikası. Bakı, 1980. 2. Nəbiyev H. istehsalat və məişət məzmunlu məsələlər. Bakı, 1982. 3. Mərdanov M.C. və b. Riyaziyyat. Ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2004. 4. Mərdanov M.C., Yaqubov M.H., Mirzəyev S.S., İbrahimov A.B., Bədəlov K.M., Məmişov S.K. Riyaziyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2008. 5. Ümumtəhsil məktəbləri üçün riyaziyyat fənni üzrə təhsil proqramı (kurikulumu). Bakı, 2016.

E-mail:[email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, ped.ü.fəls.dok.,dos. A.K. Cəfərov

Redaksiyaya daxil olub: 15.03.2018

80 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Silindrin daxilinə və xaricinə çəkilmiş prizmaya aid məsələlərin həlli metodikası

UOT 37.01

Tərlan İslam qızı Abdullayeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

SİLİNDRİN DAXİLİNƏ VƏ XARİCİNƏ ÇƏKİLMİŞ PRİZMAYA AİD MƏSƏLƏLƏRİN HƏLLİ METODİKASI

Тарлан Ислам гызы Абдуллаева Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

МЕТОДИКА РЕШЕНИЯ ПРИМЕРОВ НА ВПИСАННУЮ ПРИЗМУ В ЦИЛИНДР И ОПИСАННУЮ ВОКРУГ НЕГО

Tarlan İslam Abdullayeva State Pedagogical University of Azerbaijan

METHODOLOGY OF SOLVING EXAMPLES FOR THE PRINCIPLE PRISM IN THE CYLINDER AND DESCRIBED AROUND HIM

Xülasə: Həndəsənin aktual mövzularından biri də kombinasiyalı məsələlərin həllidir. Şagirdlər kombinasiyalı məsələlərdə fiqurları qurmaqda çətinlik çəkirlər. Bu problemlərin aradan qaldırılması üçün bu cür problemlərin həllinə daha cox diqqət yetirməliyik. Buna görə də, həndəsəni düzgün anlamalıyıq. Açar sözlər: silindr, sahə, radius, prizma, çevrə, trapesiya

Резюме: Одной из актуальных тем пространственных фигур является решение комбинирован- ных задач. Ученики затрудняются при построении чертежа в комбинированных задачах. Для устране- ния этой проблемы нужно больше зацикливаться на решении таких задач. Потому и мы должны тща- тельно осмыслить геометрию. Одним из важных вопросов является понимание теоретического мате- риала из геометрии для понимания пространственных форм материального мира. Ключеные слова: цилиндр, плошадь, радиус,призма, круг, трапеция

Summary: Cosmic issues of spatial figures are one of the topical subjects of the geometry. Students are struggling to create images that fit in combination. Priority should be the solution of these issues in order to eleminate these difficulties. This is why we should comprehend geometry subjects thoroughly. In order to perceive the spatial forms of material world it is important to comprehend therotical materials of geometry. Key words: cylinder, area, radius, prizm,circle, trapezium

Həndəsədə problemli məsələlərdən biri ma, silindrə isə prizma xaricinə çəkilmiş silindr fırlanma fiqurlarının kombinasiyasına aid məsə- deyilir (Şəkil 1). lələrdir. Kombinasiyalı məsələlər XI sinifdə Tərifdə qeyd edildiyi kimi, oturacağı xari- öyrənilir. Bu tip məsələləri həll edərkən əsas cinə çevrə çəkmək mümkün olan düz prizmanın verilmiş məsələnin düzgün təhlil olunması və xaricinə silindr çəkmək mümkündür. Verilmiş məsələyə uyğun şəklin qurulmasıdır. Məsələ mövzunun ətraflı mənimsənilməsi üçün məsələ həll olunarkən axtarılan hissənin müstəvi kəsiyi həllinə baxılması vacibdir. ayrı təsvir olunmalıdır. Bir çox kombinasiyalı məsələlər var ki, bunlardan biri də daxilinə və xaricinə prizma çəkilmiş silindrdir. Oturacaqları silindrin oturacaqları daxilinə çəkilmiş çoxbucaqlı, yan tilləri silindrin doğura- nı olan prizmaya silindr daxilinə çəkilmiş priz-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 81 Tərlan İslam qızı Abdullayeva

Aşağıdakı məsələni nəzərdən keçirək: AA1 = BB1 = CC1 = 6 sm AB = BC = AC = 4 sm AA1 = H

Ssilindr = ? Həlli: 2 Stam= 2Sot + Syan = 2 R + 2 R H R = ? B

Şəkil 1 O Məsələ 1: Yan tili 6 sm və oturacaqlarının tərəfləri isə 4 sm olan düzgün üçbucaqlı priz- manın xaricinə çəkilmiş silindrin tam səthinin C Şəkil 4 sahəsini tapın. A Əvvəl verilmiş məsələ oxunur, sonra veri- lənlər qeyd olunur. Verilənlərə uyğun şəkil qurulur. Verilmiş məsələ fiqurların kombinasiyası- Daxilinə üçbucaq çəkilmiş çevrə təsvir na aid olduğu üçün onun həllini də verilmiş fi- edilir ( Şəkil 4.) və bu çevrənin radiusun tapılır. qurun müstəvi kəsiyi təsvir olunmalıdır. Məsələ Tapılan radius silindrin radiusuna bərabərdir. həllinin araşdırılmasına yol göstərmək üçün aşa- AB = BC = AC = 4 sm ğıdakı suallar verilə bilər. AO = R = ? B 1. Çevrənin təsviri nədir (ellips)? 2. Ellips nəyə deyilir ( Şəkil 3.) ? R = = O 3. Prizma nəyə deyilir? 2 4. Silindr nəyə deyilir? S= = = 4 sm 5. Silindrin tam səthinin sahəsi nəyə bə- C Şəkil 4 rabərdir? R= = A 6. Daxilinə düzgün üçbucaqlı prizma çə- 2 kilmiş silindrin radius nəyə bərabərdir? Stam = 2 ( + 6) = sm 7. Daxilinə üçbucaq çəkilmiş çevrənin Cavab: Düzgün üçbucaqlı prizmanın xari- radiusu nəyə bərabərdir? cinə çəkilmiş silindrin tam səthinin sahəsi 8. Bərabərtərəfli üçbucağın sahəsi nəyə bərabərdir? sm2 – dır. İndi də məsələnin həllinə başlayaq. Oturacaqları silindrin oturacaqları xaricinə Verilir: ABCA1B1C1 silindr daxilinə çə- kilmiş düzgün üçbucaqlı prizmadır ( Şəkil 2.) çəkilmiş çoxbucaqlı, yan üzləri silindrə toxunan prizmaya silindr xaricinə çəkilmiş prizma, silind- rə isə prizma daxilinə çəkilmiş silindr deyilir. Tərifdən görünür ki, oturacağı daxilinə çevrə çəkmək mümkün olan hər bir düz prizma- nın daxilinə silindr çəkmək mümkündür. Si- lindrin xaricinə çəkilmiş prizmanın Şəkil 5. hündürlüyü silindrin hündürlüyünə bərabərdir. Verilənləri daha yaxşı mənimsəmək üçün aşağıdakı məsələləri nəzərdən keçirək.

82 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Silindrin daxilinə və xaricinə çəkilmiş prizmaya aid məsələlərin həlli metodikası

H = AA1 = 12 AB = CD = 15sm BC = 8sm AD = 26sm Ssilindr = ? Həlli: 2 Stam = 2Sot + Syan = 2πR +2π R H R = ?

B C Şəkil 5

Məsələ 3. Düz prizmanın hündürlüyü 12sm, oturacağı isə yan tərəfləri 15 sm, otura- caqları 8 sm və 26 sm olan bərabəryanlı trapesi- yadır. Bu prizmanın daxilinə çəkilmiş silindrin A F D E tam səthinin sahəsini tapın. Əvvəlcə məsələnin şərti oxunur. Sonra ve- Şə kil 7 rilənlər qeyd olunur, verilənlərə uyğun şəkil qurulur. Verilmiş məsələ fiqurların kombinasiyası- na aid olduğu üçün onun müstəvi kəsiyi ayrı təs- Prizmanın daxilinə çəkilmiş silindrin radi- vir olunur. Məsələnin həllinin araşdırılmasında usunu tapmaq üçün verilmiş fiqurun müstəvi yardımçı olmaq üçün aşağıdakı suallar verilə bilər. kəsiyi təsvir edilir. ABCD bərabəryanlı trapesi- 1. Prizma nəyə deyilir? yadır (Şəkil 7.). Trapesiyanın daxilinə çəkilmiş 2. Silindr nəyə deyilir? çevrənin radiusunu tapmaq üçün BE ┴ AD,CF 3. Silindrin tam səthinin sahəsi nəyə ┴ AD çəkilir. bərabərdir? BE = CF = 2r 4. Düz prizmanın daxilinə çəkilmiş si- r = olar.. lindrin radiusu nəyə bərabərdir? 5. Bərabəryanlı trapesiyanın daxilinə çə- AE = = = 9sm kilmiş çevrənin radiusu nəyə bərabərdir? İndi də məsələnin həllinə başlayaq. olduğundan ABE düzbucaqlı üçbucağın- Verilir: ABCDA1B1C1D1 daxilinə silindr dan pifaqor teoreminə görə çəkilmiş dörd bucaqlı düz prizmadır. ( Şəkil 6.) BE = = =

= 12 sm, C B1 1 Buradan A1 D r = = 6sm,

deməli, 2 2 Stam = 2π ·6 + 2π ·6·12 = 216π sm olar. Cavab: Prizmanın daxilinə çəkilmiş 2 B C silindrin tam səthinin sahəsi 216π sm – dir. Şagirdlər fiqurların kombinasiyasına aid məsələlərlə XI sinifdə tanış olurlar. Fəza fiqur- A D larının kombinasiyalı məsələlərinə orta məktəb- də az yer verilir. Ona görə də şagirdlərə həmin Şəkil 6 bacarıqları aşılamaq üçün çoxlu məsələ üzərində

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 83 Tərlan İslam qızı Abdullayeva bu bilikləri tətbiq edilir. Beləliklə şagirdlərin ki, bunun nəticəsində onların inkişafında ləngimə fiqurların kombinasiyasına aid məsələ həlli ba- olur. Buna görə də materialın əhəmiyyətinə, mənim- carıqları inkişaf edir. səmə və şərhetmə xarakterinə diqqət yetirilmiş və Məqalənin aktuallığı: Fəza fiqurlarının kom- çatışmazlığı aradan götürülməsinə səy göstərilmiş- binasiyasına aid şagirdlərin təsəvvürləri kifayət qə- dir. Həndəsə məsələlərinin şagirdlərdə yaradıcı tə- dər inkişaf etmiş olmur. Onlar həmin fiqurların qar- səvvürü və məntiqi mühakiməni inkişaf etdirilməsini şılıqlı vəziyyətlərini düzgün müəyyən etməkdə çət- nəzərə almışıq. inlik çəkirlər. Bu baxımdan seçilən mövzu aktualdır. Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi: Məqalənin elmi yeniliyi: Həndəsə məsələ- Məqalədən ali və orta ixtisas məktəblərinin müəllim- lərində şagirdlərdən fəza təsəvvürü və təxəyyülü ləri, tələbələr və magistrantlar istifadə edə bilərlər. tələb olunur. Bu bəzi şagirdlər üçün anlaşılmaz olur

Ədəbiyyat

1. Həndəsə: 9-10-cu siniflər üçün dərs vəsaiti / Z.A. Skopetsin red. ilə Bakı: Maarif, 1982. 2. M.C. Mərdanov, S. Mirzəyev. Həndəsə: Ümumtəhsil məktəblərinin 11-ci sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2014. 3. Poqorelov A.V. Həndəsə: 7-11-ci siniflər üçün dərslik Bakı: Maarif, 1991. 4. Мишин В.И. Методика преподавания математики в средней школе. М., 1987.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: fiz.riyaz.ü.fəls.dok., dos. A.Q. Cəfərov, riyaz.ü.fəls.dok., dos. A.Ə. Sadıqov

Redaksiyaya daxil olub: 07.03.2018

84 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 İti bucağın triqonometrik funksiyalarının tərifi, ədədi arqumentin triqonometrik funksiyaları

UOT 37.01

Arzu Füzuli qızı Talıbova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

İTİ BUCAĞIN TRİQONOMETRİK FUNKSİYALARININ TƏRİFİ, ƏDƏDİ ARQUMENTİN TRİQONOMETRİK FUNKSİYALARI

Арзу Физули Талыбова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ОПРЕДЕЛЕНИЕ ОСТРОУГОЛЬНОЙ ТРИГОНОМЕТРИЧЕСКОЙ ФУНКЦИИ, ТРИГОНОМЕТРИЧЕСКАЯ ФУНКЦИЯ ЕДИНИЧНОГО АРГУМЕНТА

Arzu Fizuli Talibova State Pedagogical University of Azerbaijan

TRIGONOMETRIC FUNCTIONS OF ACUTE ANGLE, TRIGONOMETRIC FUNCTIONS OF NUMERICAL ARGUMENT

Xülasə: Riyaziyyatın tədrisində Triqonometriya mövzusunun tədrisi vacib məsələlərdən biridir. Triqo- nometrik funksiyalar vasitəsilə bir çox riyazi məsələlər asanlıqla həll olunur. Burada vahid radiuslu çevrədən istifadə olunaraq koordinat müstəvisində müxtəlif triqonometrik funksiyalar və onların qiymətləri hesablanır. Triqonometriya şagirdlərin təfəkkürünün inkişafında mühüm yer tutur. Həmçinin triqonometriyanı öyrənər- kən şagirdlərin riyazi bilikləri genişlənir. Açar sözlər: triqonometriya, triqonometrik funksiya, bucaq, dərəcə.

Резюме: Одним из основных задач в обучении математики является изучение темы тригоно- метрия. С помощью тригонометрических функций можно решить множество математических приме- ров. В этой теме используя единичный радиус окружности, вычисляются различные тригонометри- ческие функции на плоскости и их значение. Тригонометрия занимает важное место в развитии мыш- ления ученика. Так же изучая тригонометрию знания учеников расширяется. Ключевые слова: тригонометрия, тригонометрические функции, угол, градус.

Summary: While teaching Mathematics Trigonometry is one of the most important problems. By the help of trigonometric function many problems are solved easily. Using one radius circle here different trigonometric functions and their values are calculated. Trigonometry occupies an important place in the development of the school children`s mentality. Mathematical knowledge of learners is also expanded while learning trigonometry. Key words: trigonometry, triqonometric function, angle, degree.

Triqonometriya (yunanca τρίγωνο trigono triqonometriyası adlanır, fəzada baş verənlərlə “üçbucaq” və μέτρον metron “ölçü”) - həndəsə- sferik triqonometriya və hiberbolik triqonomet- nin və bununla riyaziyyatın bir hissəsi olub üç- riya məşğul olur. bucaqların tərəflərinin uzunluğu və bucaqları Triqonometriyanın əsas vəzifəsi üçbuca- arasındakı münasibətləri öyrədir. Bu elmin mey- ğın verilmiş üç parametri (yan tərəfi, bucağı, dana gəlməsi qədim dövrdən başlamışdır. Misir- meridian və s.) əsasında yerdə qalanlarını təyin lilər nəhəng məbəd və piramidalarının tikintisin- etməkdən ibarətdir. Köməkçi vasitə kimi triqo- də indiki bizim kosinus anlayışına oxşar parça- nometrik funksiyalardan sin, cos, tg, ctg tətbiq ların nisbətindən istifadə etmişlər. Əgər məsələ- edilir. triqonometrik hesabatlar həmçinin daha lərin həlli müstəvidə baxılarsa onda bu müstəvi

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 85 Tərlan İslam qızı Abdullayeva mürəkkəb həndəsi fiqurlara (poliqonlar, ste- Burada y o deməkdir ki, B nöqtəsi Ox reometriyadakı fiqurlar) da tətbiq edilə bilər. oxu üzərində ola bilməz, yəni Arqumentin ixtiyari qiymətində triqono- α olmalıdır. metrik funksiyaların təriflərinin triqonometrik Qeyd. Şəkildə B nöqtəsi rübdə götürü- xətlər, vahid çevrənin nöqtələrinin koordinatları və vektor anlayışı əsasında verilməsi kimi üsul- lüb. Aydındır ki, verilən təriflər B-nin hansı rüb- ları mövcuddur. Triqonometrik funksiyalar nə- də yerləşməsindən asılı deyil. zəriyyəsi daha ciddi elmi və metodik səviyyədə Şagirdlərə izah etmək lazımdır ki, triqono- tədris olunmalıdır. Hər bir anlayışa dəqiq tərif metrik cədvəllərdən iki məqsəd üçün istifadə verilməli və hər bir təklif ixtiyari bucaq üçün olunur. Birinci arqumentin qiymətinə görə funk- ciddi isbat olunmalıdır. siyanın qiyməti tapılır və ikincisi, tərsinə funksi- Tutaq ki, OA radius – vektoru α bucağı yanın qiymətinə görə arqumentin qiyməti tapı- qədər O nöqtəsi ətrafında müsbət istiqamətdə lır. Hər iki növ üzrə şagirdlərdə kifayət qədər dönməklə OB vəziyyətini almışdır. B nöqtəsinin vərdişlər yaradılmışdır. Həmin vərdişlər bütün koordinatlarını (x,y) ilə işarə edək. onuncu sinif kursu boyu təkmilləşdirilməlidir. 1) B nöqtəsinin absisinin radiusunun Tutaq ki, hər hansı düzbucaqlı üçbucaq və onun uzunluğuna A iti bucağı verilmişdir. Onun 3 tərəfi (a,b kate- nisbətinə α bucağının kosinusu deyilir. ti və c hipotenuzu) 6 münasibət əmələ gətirir ki, bunlar yalnız A bucağından asılı olur, üçbucağın cos α = ; ölçülərindən isə asılı olmur. Bu nəticə xüsusi 2) B nöqtəsinin ordinatının radiusun teorem kimi oxşar üçbucaqların xassələrindən uzunluğuna nisbətinə α bucağının sinusu istifadə etməklə isbat edilir və 6 münasibətə deyilir. bucağın funksiyası kimi baxmağı təsdiq edir. A sin α = ; bucağının hər bir qiymətinə bu münasibətlərin müəyyən qiyməti uyğun olur. Sonra isə 6 əsas triqonometrik funksiyaların tərifləri daxil edilir. Sinus, kosinus, tangens, kotangens, sekans, ko- sekans düzbucaqlı üçbucağın tərəflərinin müna- sibəti vasitəsilə göstərilir. Məlum olduğu kimi triqonometrik tənliklərin əksəriyyəti elə tərtib olunur ki, həllər bilavasitə həmin bucaqların tapılması ilə əlaqədar olur. Triqonometrik fun- ksiyalara aid eyni çevirmələrdə də həmin bucaqlara uyğun qiymətlərdən geniş istifadə olunur. Bir sıra digər məsələlərin həlli də bəzən bilavasitə həmin bucaqlarla bağlı olur. Odur ki, bu bucaqların triqonometrik funksiyalarının qiymətlərini yadda saxlamağı şagirdlərə tövsiyə 3) B nöqtəsinin ordinatının onun absisinə etmək lazımdır. Xatırlatmaq olar ki, əgər həmin olan nisbətinə α bucağının tangesi deyilir. ədədlər yadda qalmazsa, onda onların hesablan- tg α = (x ması üsulunu yadda saxlamaq lazımdır. Burada x o deməkdir ki, B nöqtəsi Oy Dərs vəsaitində sinus və kosinus funksiya- larından sonra tangens və kotangens funksiya- oxu üzərində ola bilməz, yəni ları haqqında danışılır. Bizcə onuncu sinif üçün α 0, kitabda tangens haqqında verilən məlumatlar ki- olmalıdır. fayətdir. Lakin yaxşı olar ki, kotangens funksi- 4) B nöqtəsinin absisinin onun ordinatına yası haqqında da qısa da olsa məlumat verilərdi. olan nisbətinə α bucağının kotangensi deyilir. Çünki şagirdlər tangens cədvəlindən isti- ctg α (y ; fadə edərkən hökmən kotangenslə rastlaşacaq-

86 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 İti bucağın triqonometrik funksiyalarının tərifi, ədədi arqumentin triqonometrik funksiyaları lar. Diqqətli şagirdlər bu funksiyanın nə cür ol- Sinus və kosinusun qiymətləri çoxluğunu ması barədə sual verəcəklər. şagirdlərə daha şüurlu mənimsətmək üçün on- Düzbucaqlı Üçbucaqların tərəfləri ilə bu- ların işarələri haqqında əvvəlcə məlumat ver- caqlarının triqonometrik funksiyaları aşağıdakı mək daha yaxşı olardı. Bundan başqa, sonrakı münasibətlərin verilməsi və əsaslandırılması dərslərdə tangens və kotangens funksiyalarının çox faydalıdır. təyin olunma oblastlarını da şüurlu mənimsət- mək üçün sinus və kosinus funksiyalarının sıfır- larını da bir xassə kimi vermək faydalı olardı. Sinus və kosinusun qiymətinə görə buca- ğın qurulmasına aid mütləq çalışmalar həll edil- Məsələ həlli prosesində digər münasibət- məlidir. Bunun triqonometrik tənliklərin və lər də isbat edilə bilər. bərabərsizliklərin həllində rolu böyükdür. Düzbucaqlı üçbucaqların tərəfləri ilə bu- Triqonometrik funksiyaların əhəmiyyətini caqları arasındakı asılılıqları müəyyən etdikdən bir daha göstərmək məqsədilə bir neçə əməli sonra, triqonometrik funksiyaların tədrisinə baş- məsələlər həll etdirmək lazımdır. Üçbucaqda lamamışdan əvvəl qoyulan problemin həllinə metrik münasibətlər mövzusunda tədrisi vektor, qayıtmaq lazımdır. Şagirdlərin özləri görəcəklər vektorların skalyar hasili anlayışlarından istifa- ki, artıq problem həll olunmuşdur. də etməklə xeyli sadələşə bilər. Xüsusi kosinus- Müstəvi üzərində şüanın fırlanması iki əks lar teoremi çox sadə isbat olmuş olar. istiqamətdə ola bilər. Məqalənin aktuallığı. Şagirdlərdə triqonome- triyanın öyrənilməsi həm çətinlik çəkilən, həm də maraq doğuran sahələrdən biridir. Onlar bu mövzunu öyrənməklə bilik və bacarıqlarını artırır, düşünmə və əlaqələndirmə qabiliyyətlərini isə inkişaf etdirirlər. Məqalənin elmi yeniliyi. Məktəb şagirdlərinə triqonometriya materiallarının tədrisi zamanı fərdi yanaşma zərurəti meydana çıxır. Şagirdlərin inkişaf səviyyəsi, maraqlarının istiqaməti müxtəlif olduğun- dan, bir qrup şagirdlər üçün material anlaşılmaz olur və onların inkişafının ləngiməsinə gətirir. Buna görə də materialın əhəmiyyətinə, mənimsəmə və şərhet- mə xarakterinə diqqət yetirilməlidir. Şüanın saat əqrəbinin əks istiqamətində fır- Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. lanmasından alınan bucaqlar müsbət, saat əqrəbi Məqalədən ali və orta ixtisas məktəblərinin müəllim- ləri, tələbələri və magistrantları istifadə edə bilərlər. istiqamətində fırlanmasından alınan bucaqları isə mənfi hesab edilir. Bu cür razılaşma şərtidir.

Ədəbiyyat

1. Abbasov S.X. Triqonometriya: Metodik göstərişlər. Bakı, 1992. 2. Məmmədov R. Tərs triqonometrik funksiyalar və triqonometrik tənliklər. Bakı, 1966. 3. Заречкий В.Н., Изучение тригонометрических функций в средней школе: Пособие для учителей. Минск: Народная асвета, 1970. 4. Крамор В.С., Михайлов Г.А. Тригонометрические функции. М., 1979. 5. Новоселов С.Н. Тригонометрия. М., 1959.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: f.r.ü.fəls.dok., dos. A.Q. Cəfərov, r.ü.e.d., prof. İ.C. Mərdanov

Redaksiyaya daxil olub: 26.02.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 87 Salatın Sadiq qızı Mərdanova

UOT 37.01

Salatın Sadiq qızı Mərdanova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

MƏKTƏB RİYAZİYYAT KURSUNDA KƏSİLMƏZLİK VƏ FUNKSİYANIN LİMİTİ ANLAYIŞLARININ TƏLİMİ HAQQINDA

Салатын Садиг гызы Марданова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ОБ ОБУЧЕНИИ ПОНЯТИЯ НЕПРЕРЫВНОСТИ И ПРЕДЕЛА ФУНКЦИЙ НА ШКОЛЬНОМ КУРСЕ МАТЕМАТИКИ

Salatin Sadiq Mardanova State Pedagogical University of Azerbaijan

ON TEACHING PERSISTENCE AND LIMIT OF FUNCTION CONSEPT IN SCHOOL MATHEMATICS COURSE

Xülasə: Bu məqalədə məktəb riyaziyyat kursunda funksiyanın limiti və kəsilməzliyi konsepsiyasının yeri və rolu məhdud şəkildə araşdırıldı. Uyğun misallar üzərində kəsilməzlik və funksiyanın limiti tədqiq edildi. Açar sözlər: funksiya, kəsilməzlik, limit, metod, ekvivalent, tərif, riyazi anlayış, diferensial

Резюме: В статье широко исследуются место и роль понятия о непрерывности и пределе функции на школьном курсе математики. Непрерывность и предел функции рассмотрены по соответствующим вопросам. Ключевые слова: функция, непрерывность, предел, метод, эквивалент, похвала, математичес- кое понимание, дифференциал

Summary: Role and place of persistence and limit of function concept in school mathematics course was widely researched in the article. Persistence and limit of function was researched on proper examples. Key words: function, inconvenience, limit, method, equivalent, definition, mathematical understanding, differential

Hazırkı zamanda məktəb riyaziyyat kur- limitindən necə düzgün istifadə etməyi öyrət- sunda riyazi analizin ideyaları və metodlarından mək olar? geniş istifadə olunur. “Cəbr və analizin başlan- c) Şagirdlərin diqqətinin bu anlayışların ğıcı” fənninin təlimində əsas anlayışların forma- ideya nəzəri tərəfinə necə istiqamətləndirilməsi laşması məsələlərinə, həmçinin müxtəlif məsə- məqsədə uyğun olar? lələrin həllində onlardan istifadə bacarıqlarına ç) Funksional anlayışların tətbiqi xarak- xüsusi diqqət yetirilir. Dərslərdə kəsilməzlik və terini necə göstərmək olar? funksiyanın limiti kimi anlayışların məzmununu Kəsilməzlik və funksiya limitinin öyrənil- açaraq müəllim: məsinin göstərilən metodik xüsusiyyətləri ilə a) Öyrənilən anlayışların şagirdlərin başa əlaqədar olaraq müəllimin ilk növbədə bu an- düşməsinə necə nail olmaq olar? layışların müxtəlif təriflərinin müqayisə edilmə- b) Yuxarı sinif şagirdlərinə funksional an- sinə müraciət etməsi faydalı olar. Bunun üçün layışlardan xüsusilə, kəsilməzlik və funksiyanın riyazi analizin müasir ali məktəb kurslarında kəsilməzlik və funksiyanın limiti anlayışlarına

88 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Məktəb riyaziyyat kursunda kəsilməzlik və funksiyanin limiti anlayışlarının təlimi haqqında müxtəlif yanaşmaların olduğunu xatırlatmaq ye- şərtlərə, fikrimizcə aşağıdakılar aiddir: Doq- rinə düşər. Onların əksəriyyətində belə xətt quzillik məktəbdə hazırlıq işləri aparılmasının gözlənilir: ilk növbədə funksiya limitinin nöqtə- zəruriliyi (təlimin varislik prinsipindən alınır); də tərifi ifadə olunur və sonra bunun əsasında Məktəb riyaziyyatının nəzəri kursunun qurulma- funksiyanın kəsilməzliyi anlayışına tərif verilir. sı üçün elmi bazanın müəyyən edilməsi (təlimin Bundan başqa müxtəlif ekvivalent təriflərdən anlaşıqlı olması prinsipindən alınır); Materialın istifadə olunur. Məsələn, nöqtədə funksiyanın şərhinin anlaşılan formalarının işlənilməsi (an- kəsilməzliyinə " " dilində Koşi mənada, layışlara və nəzəriyyəyə şüurlu yiyələnmə məq- sədilə) Aşağıda "Cəbr və analizin başlanğıcı" Heyne mənada, ) bəra- fənninin "Kəsilməzlik və funksiyanın limiti" ki- bərliyinin tətbiqi ilə, filtr anlayışı əsasında arqu- mi mühüm bir bölməsinin nümunəsində göstəri- ment artımı vasitəsilə, parçada funksiyanın rəqs lən müddəaların qısa izahını göstərək. etməsi vasitəsilə tərif verilə bilər; nəhayət, bəzi Təlimin ilkin mərhələsində cismin "fiziki" analiz kurslarında funksiyanın kəsilməzliyinin yerdəyişməsi, vaxtın ötməsi, maddənin tempera- tərifi mücərrəd topoloji fəza anlayışı baxımın- turunun dəyişməsi və i.a. proseslərində kəsil- dan əvvəlki təriflərin ümumiləşməsi kimi də məzliyə aid müxtəlif misallar ola bilər. Burada verilir. Nöqtədə funksiyanın limitinə tərif şagirdlərin təcrübəsi və intuitiv təsəvvürlərindən verildikdə də analoji situasiya müşahidə olunur. geniş istifadə edilməsi imkanı vardır. Belə mi- Müəllimin vəzifəsi onların elmi şərhinin sallar tədris vəsaitlərində kifayət qədərdir, onları səviyyəsini azaltmadan bu anlayışların məzmu- axtarmaq və seçmək üçün xüsusi iş aparmaq nunun anlaşılan şəkildə şagirdlərin şüuruna necə lazım deyildir. Onlara başqa nöqteyi-nəzərdən çatdırılmasından ibarətdir. X-XI siniflərdə kəsil- kəsilməzlik ideyasına tətbiqi baxımından yanaş- məzlik və funksiyanın limiti anlayışlarının hansı maq lazımdır. Onda qarşıya qoyulan məqsəd əl- planda və hansı elmi səviyyədə daxil edilməsi də olunacaqdır. Beləliklə, çalışmalar sisteminin məqsədəuyğundur? Bu suallar xüsusi öyrənilmə məqsədyönlü olması, çalışmaların öz yerinə və mövzusudur. vəzifəsinə görə istifadə olunması haqqında Bilavasitə şagirdlərlə işlədikdə belə vəziy- ideyaya gəlirik. yəti nəzərə almaq faydalıdır ki, tarixən kəsil- IX sinfin riyaziyyat kursunda aparılan ha- məzlik və funksiyanın limiti anlayışları paralel zırlıq işləri əsasında limit və kəsilməzlik an- şəkildə formalaşmışdır. Müasir metodik tədqi- layışlarının öyrənilməsinin aşağıdakı sxemini qatlar isə bu məsələyə deyil, həmin anlayışların gözləmək olar: hansından (limitdən yoxsa kəsilməzlikdən) baş- I. Əvvəlcə " dilində funksiyanın lamağın daha yaxşı olduğuna üstünlük verirlər. nöqtədə kəsilməzliyinin tərifi daxil edilir: "Əgər Biz burada həmin anlayışların öyrənilməsinə nöqtədə funksiyanın kəsilməzliyindən başlama- istənilən müsbət ədədi üçün elə müsbət ədədi ğı mümkün hesab edirik. Belə yanaşmanın tapılarsa ki, bərabərsizliyi ödəni- şagirdlər üçün daha təbii olduğu özünü doğrult- lərsə, f funksiyasına nöqtəsində kəsilməz muşdur: o, əldə olunmuş biliklərə, təbiətdə, həyatda və texnikada kəsilməz və kəsilən hadisə funksiya deyilir". Şagirdlər məntiqin və çoxluqlar və proseslərə aid konkret misallara əsaslanır. nəzəriyyəsinin əsas terminləri ilə tanış olarsa (dərnək və fakültativ məşğələlərdə), onda bu tərif Belə misallar doqquzillik məktəb kursunda ki- fayət qədərdir. Ona görə də burada daha formal aşağıdakı şəkildə yazıla bilər: təriflərin qavranılması üçün yaxşı əsas vardır. ) Riyaziyyatın digər anlayışları kimi, kəsilməzli- II. Verilmiş tərifin möhkəmləndirilməsinə yin və funksiya limitinin öyrənilməsi vahid me- aid uyğun misallar nəzərdən keçirildikdən sonra todiki və riyazi əsaslar üzərində qurulur. Belə nöqtədə funksiya limitinin tərifi ifadə edilir: metodik əsasları müəyyən edən kəsilməzlik və "Əgər" funksiyası nöqtəsində kəsil- funksiyanın limiti anlayışlarının müvəffəqiyyət- məzdirsə, onda x olduqda, A ədədinə f(x) lə formalaşmasının zəruri tələblərini təşkil edən

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 89 Salatın Sadiq qızı Mərdanova funksiyasının limiti deyilir. "Tərifin şərti yazılışı görə baş verir ki, xüsusi olaraq elə seçmək kimidir. lazım gəlir ki, nöqtəsi parçasının III. Funksiyanın kəsilməzliyinə funksi- orta nöqtəsi olsun (şəkil 1.). Lakin, müəyyən yanın artımı anlayışı vasitəsilə tərif vermək funksiyanın qrafiki üzərində təsadüfi seçilən daha faydalıdır (xüsusən, törəmə törəmə an- nöqtə üçün nöqtəsindən bərabər məsafədə layışının daxil edilməsində): "Əgər parçalar alınmır (şəkil 2). olduqda funksiyanın artımı sıfıra yaxınlaşarsa, f funksiyasına nöqtəsində kəsilməyən funksiya deyilir, yəni olur, burada ), və ". Burada qeyd edək ki, tədris təcrübə- sində funksiyanın " dilində kəsilməz- liyinin daxil edilməsindən əvvəl onun şərhini nəzərdən keçirmək lazımdır: "Arqumentin böyük olmayan dəyişməsinə funksiyanın kiçik dəyişməsi uyğun gəlir". Kifayət qədər incə bu vəziyyətdən çıxış IV. Nəhayət aydınlaşdırmaq lazımdır ki, yolu aşağıdakı kimidir: f( ) nöqtəsinin ətrafı konkret misalların həlli üçün funksiyanın kəsil- seçilir və daha sonra ətrafını elə götürmək la- məzliyini aşağıdakı kimi ifadə etmək əlverişlidir: "Əgər: 1) funksiya nöqtənin özündə və zımdır ki, onun müəyyən ətrafında təyin olunmuşdursa, 2) olsun. limiti var və onun qiyməti Onda ətraf azalacaq və " I x- I < )-a bərabər olarsa, f funksiyasına x= bərabərsizliyindən bütün x-lər üçün nöqtəsində kəsilməz funksiya deyilir". bərabərsizliyi alınır" Bütün bu təriflərin qarşılıqlı əlaqələri uy- ifadəsi ilə tam uyğunluq alırıq. ğun şəkillər üzərində aydınlaşdırılır. Müəllim Funksiyanın kəsilməzliyi anlayışının for- imkan daxilində aşağıdakı anlayışların müxtəlif malaşması məsələsinə uğurla cavab verən, tətbiq sahələrini şagirdlərə aydınlaşdırmalıdır: anlayışın mahiyyətini qeyd edən və onun tətbi- "funksiyanın kəsilmə nöqtələrinin təsnifatı", qini göstərən bir neçə misalı nəzərdən keçirək. "funksiyanın kəsilməzliyinin isbatı", "kəsilməz- lik və diferensiallama arasında əlaqə", "təqribi 1. hesablamalar", "parçada və müəyyən çoxluqda kəsilməz funksiyanın tərifi və xassələri", "kəsil- olduqda funksiyanın qrafikini qurun. X-ın elə məz funksiyanın xassələrinin tədqiqi və onların qiyməti varmı ki, f(x) = - 0.5 olsun? Kəsilmə tətbiqi (çoxhədlilərin və digər funksiyaların nöqtəsində bu funksiyanın qiymətini göstərin. köklərinin hesablanması, ekstremal qiymətlərin 2. Kəsilməzliyin və nöqtədə funksiya li- tapılması və s. üçün) mitinin tərifləri nə ilə fərqlənirlər? Funksiyanın Həmişə olduğu kimi, kəsilməzliyin və nöqtədə (parçada) kəsilməzliyi anlayışından ha- funksiya limitinin tərifini qrafik nümayiş etdir- rada istifadə olunur? mək faydalıdır. Funksiya tərifinin " 3. Funksiyaları dilində illüstrasiyasına aid bir mühüm mülahizə- a) ; b) f(x)= ; ni qeyd edək. Tərifin başa düşülməsində ciddi çətinlik tərifdə ifadə edilən " istənilə c) f(x)= ; " – nın şəkildə axtarılması təşkil edir. Ancaq bu çətinlik sünidir və ona

90 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Məktəb riyaziyyat kursunda kəsilməzlik və funksiyanin limiti anlayışlarının təlimi haqqında Hansı nöqtələrdə kəsilirlər? Bu funksiya- Problemin aktuallığı və elmi yeniliyi: ların qrafiklərini qurun. Kəsilmə nöqtəsi ətrafın- Formal məntiq elementlərinin tətbiqi təcrübəsi onda bu funksiyaların özünü aparmasındakı fərqi ların səmərəli olduğunu (məsələn, tərifin inkarının aydınlaşdırın. qurulmasında) göstərir, kəsilməz və kəsilən funksi- 4. f funksiyası yaları düzgün fərqləndirməyə, yeni təriflərin düzgün qurulmasına kömək edir. Belə növ çalışmalar bir də f(x)= ona görə faydalıdır ki, burada təlimin mühüm faktor- ları (konkretləşdirmə və ümumiləşdirmə) aydın şə- kildə özünü göstərir. Problemin praktik əhəmiyyəti: Funksiyanın kəsilməzliyinin şüurlu qavranılması üçün V-IX si- kimi təyin olunmuşdur. Bu funksiya niflərin riyaziyyat dərsliklərində, həmçinin, digər kəsilməzdirmi? əlaqəli fənlərin dərs vəsaitlərində hazırlıq çalışmaları 5. Parçada kəsilməz funksiyanın xassə- kifayət saydadır. Bu fizikada, kimya və digər fənlər- də kəsilməz və kəsilən proseslərə aid nümunələrdir lərindən istifadə edərək -3x=1 tənliyinin 1 və ki, son nəticədə onları riyazi şəkildə, yəni funksiya- 2 ədədləri arasında yerləşən heç olmasa 1 kökü lar və onların qrafikləri şəklində təsvir etmək olar. olduğunu göstərin. Məsələn, xətti və kvadratik funksiyalar.

Ədəbiyyat

1. Qəhrəmanova N., Kərimov M., Hüseynov İ. Riyaziyyat: X siniflər üçün dərslik. Bakı: Radius, 2017. 2. Mərdanov M.C., Yaqubov M., Mirzəyev S., İbrahimov A., Hüseynov İ., Kərimov M. 10 və 11-ci siniflər üçün dərslik. Bakı, 2009. 3. Həmidov S.S. “Cəbr və analizin başlanğıcı" kursunun tədrisi metodikasına dair. Bakı, 1989. 4. Башмаков A.V. Алгебра и начала анализа. М., 1993.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, ped.ü.fəls.dok.,dos. A.Q. Cəfərov

Redaksiyaya daxil olub: 19.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 91 Fəxrəddin Feyzullah oğlu Əliyev, Mehman Nəbi oğlu Sadiqov, Xalidə Sidqəli qız Həsənova

UOT 37.01

Fəxrəddin Feyzullah oğlu Əliyev Mehman Nəbi oğlu Sadiqov Xalidə Sidqəli qız Həsənova Sumqayıt Dövlət Universitetinin dosentləri

BÖLÜNMƏ ƏLAMƏTLƏRİNƏ DAİR MÜXTƏLİF TİP MƏSƏLƏLƏRİN HƏLLİ YOLLARI

Фахреддин Фейзуллах оглы Алиев Мехман Наби оглы Садиков Халида Сидгали гызы Гасанова доценты Сумгаитского Государственного Университета

РЕШЕНИЕ РАЗЛИЧНЫХ ТИПОВ ЗАДАЧ ПО СВОЙСТВУ ДЕЛИМОСТИ

Fakhraddin Feyzullkh Aliyev Mehman Nabi Sadikov Khalida Sidgali Hasanova Associates Professor of Sumgait State University

DECISION OF VARIOUS TYPES OF PROBLEMS ON THE PROPERTY OF DIVIDITY

Xülasə: Məqalədə orta məktəblərdə keçirilən 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12,13 və s. bölünmə əlamətlərinə baxılır. Qeyd olunduğu kimi məktəb riyaziyyat kursunda sadə bölünənlərin misallarina baxılır . Burada ən çox bu suallara diqqət yetirilir. Bu səbəbdən xüsusi misallar seçilmişdi, onlar bir neçə həllərin koməkliyi ilə həll olunmuşdular. Misallarin həlli zamanı standart və standart olmayan metodlardan da istifadə edilmişdi Açar sözlər: natural ədəd, tam ədəd, bölünmə əlamətləri, riyazi induksiya, riyazi metod, qalıqlı bölmə, rasional, misal, isbat

Резюме: В статье рассматриваются деление 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12,13 и т. д. преподавае- мые в средней школе. Здесь было отмечено, что рассматриваются простые примеры использования меток деления в школьном математическом курсе, который не полностью поддерживает изучение учащимися. В этой статье основное внимание уделяется этим вопросам. Для этой цели были выбраны конкретные примеры, они были решены одним или несколькими способами. В ходе решения исполь- зовались особенно сложные стандартные и нестандартные методы и предпосылки. Здесь также осно- вана, что методология решения проблем различными рациональными способами может сыграть определенную роль в углублении математических знаний учащихся. Ключевые слова: натуральное число, целое число, признаки делимости, математическая индукция, математический метод, деление с остатком, рациональный, задание, доказательство

Summary: The article deals with the division of 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, etc. taught in secondary school. It was noted here that simple examples of the use of division marks in a school mathematics course that does not fully support the study of students are considered. This article focuses on these issues. For this purpose, specific examples were chosen, they were solved in one or several ways. In the course of the solution, particularly complex standard and non-standard methods and prerequisites were used. It is also based here that the methodology of solving problems by various rational methods can play a certain role in deepening the mathematical knowledge of students. Key words: Natural number, complete (whole) number, signs of (the) being divided into, mathematical induction, mathematical method, remainder division, rational example, proof

92 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Bölünmə əlamətlərinə dair müxtəlif tip məsələlərin həlli yolları

Orta məktəb riyaziyyat kursunda 2-yə, 3-ə, Aydındır ki, 7-ni 4-ə, 5-ə, 6-ya, 7-yə, 8-ə, 9-a, 10-a, 11-ə, 13-ə və kimi s. bölünmə əlamətləri və onlara aid müxtəlif tip göstərə bilərik. Burada 7-ni verilən misal üçün məsələ və misallar verilmişdir. Bütün bu bilgilər şəklində yazsaq, aşağıdakını alarıq: daha mürəkkəb riyazi fikirləri söyləməyə kömək edir və nisbətən çətin bölünmə əlamətlərinə aid çalışmaların həllində yardımçı rol oynayır. Məqalədə qeyd olunan riyazi biliklər, müx- təlif riyazi metod və priyomlardan istifadə et- məklə qismən çətin riyazi sualları cavablandıra- cağıq. Beləliklə, aşağıdakı məsələləri həll edək. Misal 1. İsbat edək ki, n N üçün şəklində verilmiş istənilən ədəd Göründüyü kimi bərabərliyin sağ tərəfin- dəki hər iki toplanan 9-a bölünür. Buradan çıxır 9-a qalıqsız bölünür. ki, üçün ədədi də 9-a tam İsbatın axtarışı: Əgər əksini fərz etmiş olsaydıq, yəni verilən ədədin 9-a bölünmədiyini bölünür. fərz etsəydik, n-in 1, 2, 3 və s. qiymətləri üçün Başqa bir məsələyə baxaq. verilən təklifin doğru olduğunu görərdik: Məsələ 2. Elə ən kiçik natural ədəd tapın ki, 3-ə və 14-ə böldükdə qalıqda müvafiq olaraq olarsa, 1 və 9 alınsın. olarsa, Həllin axtarışına başlayaq. İlk olaraq belə bir suala cavab axtaraq: ve- olarsa, rilmiş ədədini -yə böldükdə qalıqda alın- ması nə zaman baş verir? Fərz edək ki, ədə-

və s. dini -yə böldükdə qismət və qalıq Məsələni iki üsulla həll edək. alınır. Onda qalıqlı bölmənin tərifi- I ü s u l. Əvvəlcə məsələni riyazi induk- nə görə olar. Məsələn, 43-ü 8-ə siya metodu ilə isbat edək: bölsək, qismətdə 5 və qalıqda 3 alarıq, yəni 1) üçün . İndi təbii olaraq 2) ) üçün cəminin 9-a qəbul edək və məsələnin birbaşa həllinə keçək. bölündüyünü fərz edək və Şərtə görə axtarılan ədəd ədədi olsa, aydındır 3) üçün ki, (1) və ifadəsinin 9-a bölün- şərtləri eyni zamanda ödənməlidir və bu şərt- düyünü isbat edək. ləri ödəyən ən kiçik ədəd olmalıdır. Ona görə də qəbul edərək buradan və ya

Göründüyü kimi bərabərliyin sağ tərəfi 9- (2) alarıq. Bundan a bölünür, buradan çıxır ki, onun sol tərəfi - başqa, sonuncu ifadədəki ədədi tam ədəd cəmi də 9-a bölünər. Bütün bunlar üçün olmalıdır. Həmin ədədi ilə işarə etsək, cəminin 9-a bölündüyünü göstərir. buradan II ü s u l. İndi isə 7 ədədini iki ədədin , (3) alınar. cəmi və ya fərqi şəklində göstərməklə verilən cəmi qruplaşdıraraq, məqsədyönlü şəkildə aşa- olduğundan buradan çıxır ki, ədədi ğıdakı kimi çevrilmələr aparaq: də tam ədəd olmalıdır. Bu ədədi ilə işarə

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 93 Fəxrəddin Feyzullah oğlu Əliyev, Mehman Nəbi oğlu Sadiqov, Xalidə Sidqəli qız Həsənova edək. Bu əvəzləməni (3) - də nəzərə alsaq, miş kəsrlərin n N üçün tam və ya kəsr ədəd olar. - olduğunu göstərmək tələb olunur. in bu ifadəsini (1) və (2) bərabərliklərində Misal 3. Məsələn, üçün yerinə yazsaq, onda kəsrinin ixtisar olunmayan olduğunu göstərmək

lazımdır. Bu faktın birbaşa isbatı, yəni verilmiş kəs- (4) rin hər hansı hərfi ifadəyə bölündüyünü göstər- olar. Bu sonuncu ifadədə -nin -ə bə- mək mümkün deyil. Bu səbəbdən əksini fərz rabər ən kiçik qiymətini götürsək, bu halda onda edək, yəni fərz edək ki, kəsri ixtisar olu- alarıq. Deməli, axtarılan nandır. ədəd 37-dir. Deməli, bu zaman elə varlığından Məsələ 3. Elə ən kiçik natural ədəd tap- söhbət getməlidir ki, Deməli, bu zaman elə malı ki, həmin ədədi 2, 3, 4, 5 və 6-ya böldükdə ədədinin n ədədinin varlığından söhbət getməli- qalıqda müvafiq olaraq 1, 2, 3, 4 və 5 alınsın. dir ki, n-in həmin qiymətində verilmiş kəsrin su- H ə l l i. Bu tip məsələlərə orta məktəb rət və məxrəci müəyyən bir d ədədinə bölünür riyaziyyat kursunda çox az rast gəlinir və adətən və bu zaman və şərtləri şagird və abituriyentlər onların həllində çətinlik çəkirlər. ödənməlidir. kəsrinin d-yə ixtisar oluna Belə məsələlərin daha çətin şərtlərlə veri- bildiyini qəbul etdiyimizdən, deyə bilərik ki, lən halları da var. Məsələn, elə ən kiçik ədəd ta- kəsrin həm surəti - , həm də məxrəci - pın ki, 3-ə, 14-ə və 25-ə böldükdə qalıqda 1, 9 -yə bölünür. Yəni, , və 14 alınsın. Bu iki məsələni müqayisə etsək görərik ki, ikinci məsələnin həlli bir qədər çətin- olar, burada və tam dir. Lakin təklif edilən məsələdə şərtdən görün- ədədlərdir. Buradan alırıq ki, və düyü kimi bölmə zamanı bölənlərlə qalıqlar ara- sında sadə qanunauyğunluq vardır, belə ki, hər . Deməli, , dəfə qalıq böləndən 1 vahid kiçikdir. Bu şərtdən olar. Nəhayət, sonuncudan istifadə edərək məsələni həll edək. Məlumdur ki, əgər ədədi -yə bölünür- alarıq. Göründüyü kimi bu sə, onda ədədini -yə böldükdə qalıq bərabərliyin sol tərəfi tam ədəd və sağ tərəfi isə olar. Bunu misalla aydınlaşdıraq. kəsr ədəddir. Deməli, fərziyyəmiz doğru deyil- ədədi 20-yə bölünür. ədədini 20- dir. Bu isə kəsrinin üçün ixtisar yə bölsək, burada , olunmayan olduğunu göstərir. Problemin elmi yeniliyi. Bölünmə əlamətlə- olar, yəni qalıq olar. Başqa sözlə, bu rinin daha dərindən öyrənilməsi üçün bir çox müxtə- halda qalıq böləndən 1 vahid kiçik olur. lif tip çətinlik dərəcəsi yüksək olan misalların orta İndi isə bunları əsas götürərək verilən məktəb proqramına uyğun, ancaq qismən çətin me- məsələnin həllini araşdıraq. tod və priyomların tətbiqi ilə həll edilməsi. 2, 3, 4, 5 və 6-ya bölünən ən kiçik ədəd Problemin aktuallığı və praktik əhəmiyyəti. olduğundan, ədədini Məqalədə göstərilən misalların müxtəlif rasional üsullarla həlli metodikası şagirdlərə bölünmə əla- 2, 3, 4, 5 və 6-ya bölsək, qalıqda yuxarıdakı mətlərinə aid məsələ və misalların həllərində, eləcə araşdırmaya uyğun olaraq və 5 alarıq. də uyğun isbat məsələlərində yardımçı ola bilər. Ədədlərin bölünmə əlamətlərindən istifa- də edərək bəzən müəyyən rasional şəkildə veril-

94 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Bölünmə əlamətlərinə dair müxtəlif tip məsələlərin həlli yolları

Ədəbiyyat

1. С.И. Туманов. Поиски решения задач. М.: Просвещение, 1969. 2. А.Г. Цыпкин. Справочник по математике. Для средних учебных заведений. М.: Наука, 1984. 3. Б.М. Ивлев, С.И. Шварцбурд и др. Задачи повышенной трудности по алгебре и началам анализа: Учебн. пособие для 10-11 кл. средн. школы. М.: Просвещение, 1990.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: dos. M.N. Ağayarov, dos. M.N. Heydərova

Redaksiyaya daxil olub: 14.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 95 Rəsul Balamir oğlu Adiyev

UOT 37.01

Rəsul Balamir oğlu Adiyev Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universteti

PRİZMANIN HƏCMİ VƏ ONA AİD MƏSƏLƏ HƏLLİNİN ÖYRƏDİLMƏSİ METODİKASI

Rasul Balamir Adiyev Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ОБЪЕМ ПРИЗМЫ И МЕТОДИКА РЕШЕНИЯ ЗАДАЧ НА ЭТУ ТЕМУ

Расул Баламир оглы Адиев State Pedagogical University of Azerbaijan

TEACHING METHOD ON THE VOLUME OF PRISM AND ISSUES RELATED TO IT

Xülasə: Məqalədə həcmlərin daha sadə və rasional yolla hesablanmasının və bu istiqamətdə məsələlər həllinin müasir təlim strategiyaları baxımından tətbiqlərinin nəticə yönümlülüyü diqqət mərkəzinə gətirilir. Açar sözlər: həcm, çoxüzlü, prizma, paralelepiped, hündürlük, til.

Резюме: Объем призмы равно произведению площади основания на его высоту. Можно дополнить что, если призма правильная (правильна в исключительных случаях), то его высота Н равна боковому ребру. Ключевые слова: объем, многосторонние, призма, параллелепипед, высота, ребро.

Summary: The volume of the prism is multiplication of its base area and height. In additional if the base of the prism is a rectangle then it is H height is equal to side edge’s length. Key words: volume, polyhedron, prism, paralelepiped, height, edge.

Həndəsədən məsələ həlli şagirdlərin mən- indi isə üçbucaqlı prizma paralelepipedə qədər tiqi təfəkkürünü və fəza təsəvvürlərini inkişaf tamamlanılacaqdır. etdirir. Xüsusilə, fəza cisimlərinin, çoxüzlülərin Beləliklə, prizmanın həcmi üçün düstur çı- həcminə aid məsələlər həlli çoxüzlülər haqqında xarmaq üçün əvvəlcə üçbucaqlı prizmanı nəzər- şagirdlərin biliklərini genişləndirir, planimetri- dən keçirək.(şəkil 1) yada keçirilən materiallar təkrarlandırılır və isti- fadə edilir. Çoxüzlülərin həcmlərinə aid məsələ həlli prosesində həcm anlayışı ilə şagirdlərin aşağıdakıları bilmələri məqsədə uyğundur. Prizmanın həcmi üçün düsturların (V=SH və V=S1l) öyrənilməsi, bunlara aid məsələlərin müvəffəqiyyətlə həll edilməsi üçün planimetriyadan üçbucağın sahəsi düsturunu, X sinif stereometriya kursundan isə mərkəzi simmetriya və Onu şəkildə göstərildiyi kimi, paralelepipe- müstəvilərin paralelliyi haqqında təkrar etmək də qədər tamamlayaq. O nöqtəsi alınmış paralele- zəruridir. pipedin simmetriya mərkəzidir. O nöqtəsinə nə- Çoxbucaqlının sahəsini hesablamaq üçün zərən əvvəlki prizma ilə simmetrikdir, deməli əv- üçbucağın sahəsini tapmağı bilmək kifayətdir. vəlki və sonrakı prizmaların həcmləri bərabərdir. Üçbucaqlı prizmanın həcmi düsturunun çıxarıl- Paralelepipedin həcmi onun oturacağının masına oxşardır: üçbucaq ona bərabər olan digər sahəsi ilə hündürlüyü hasilinə bərabərdir. Onun üçbucaqla paraleloqrama qədər tamamlanırdı, oturacağının sahəsi üçbucağının sahəsinin iki

96 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Prizmanın həcmi və ona aid məsələ həllinin öyrədilməsi metodikası mislinə bərabərdir. Hündürlüyü isə əvvəlki priz- Prizmanın yan tili oturacağın kiçik hündür- manın hündürlüyüdür. Buradan alınır ki, əvvəlki lüyünə bərabərdir. Prizmanın tam səthini və prizmanın həcmi onun oturacağının sahəsi ilə həcmini hesablayın. ( Şəkil 2) hündürlüyünün hasilinə bərabərdir [23,189]. Verilir: ABCA1B1C1-prizma. AA1  ABC  Uyğun düsturları yazmaq məqsədə uyğun- AB=10 sm, dur. Prizmanın axtarılan həcmi paralelepipedin BC=17 sm, həcmi-Vpar, prizma və paralelepipedin oturacaq- AC=21 sm; larının sahələri Sot və Spar ,onların ortaq hündür- BD  AC lüyü H olarsa, 1 BD=AA′=H V =2V , S =2S , V =S H, par pr par ot par par Tapmalı: S ,=?; V=? Buradan 2V = S H=2S H və V = S H tam pr par ot pr ot Həlli: Beləliklə, ixtiyari prizmanın həcmi onun oturacağının sahəsi ilə hündürlüyü hasilinə bəra- bərdir. Əlavə etmək olar ki, prizma düzdürsə,

(xüsusi halda düzgündürsə) onda onun H hün- dürlüyü yan tili uzunluğuna bərabərdir.

Məsələ 1. Düzgün altıbucaqlı prizmada ən böyük diaqonal kəsiyin sahəsi 4m2, iki qarşı yan

üz arasındakı məsafə isə 2m-dır. Prizmanın həc- mini tapın.

Həlli: prizmanın oturacağındakı ABCDEK Axtarılan kəmiyyətləri aşağıdakı düstur- altıbucaqlısına baxaq (şəkil 2). larla hesablaya bilərik.

V=S H ; S =S +2S ; ot tam yan ot S P H yan= ot Oturacağın sahəsini Heron düsturuna görə

hesablayaq :

Digər tərəfdən:

yəni H=8 sm

Onda

S =48 8=384 (sm2) yan S =384+2 84=552(sm2) yan V=848=672 (sm3) Onun kiçik AC diaqonalı, AK və CD til- lərinin daxil olduqları, yan üzlərə perpendiku- lyardır, ona görə də onun uzunluğu şərtdə veri- Problemin aktuallığı. Çoxüzlülərin müstəvi üzərində təsviri verilən və məchul elementlərin təs- lən qarşı üzlər arasındakı məsafədir: AC=2m. vir üzərində göstərilməsi və bunlar əsasında çoxüz- ABCO düzbucaqlısı (o oturacağın mərkəzidir) lülərin həcminin hesablanması bacarığı formalaş- romb olduğundan, MA=1(m), oturacağın tərəfi 0 dırılır və inkişaf etdirilir. isə a=AB=AMcos30 Problemin elmi yeniliyi. Həcmlərin hesab- Oturacağın böyük diaqonalı prizmanın lanması daha sadə və rasional yolla hesablanmasının böyük diaqonal kəsiyi üzərində yerləşir. Məsə- və bu istiqamətdə məsələlər həllinin müasir təlim lən, oturacağın AD diaqonalı prizmanın böyük strategiyaları baxımından tətbiqlərinin nəticə yönlü- diaqonal kəsiyinin üzərindədir. Lakin, AD=2a, lüyündən ibarətdir. H prizmanın hündürlüyü isə, onda məsələnin Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədən şərtindən alarıq: müəllimlər, magistrantlar və həndəsədən müstəqil 2aH=4 məsələ ilə məşğul olan hər bir şəxs üçün əhəmiyyətli- dir. aH=2

Məsələ 2. Düz üçbucaqlı prizmanın otura- cağının tərəfləri 10 sm, 17 sm və 21 sm-dır.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 97 Rəsul Balamir oğlu Adiyev

Ədəbiyyat

1. Ümumtəhsil məktəbləri üçün riyaziyyat proqramları. Bakı: Maarif, 2007. 2. Mərdanov M.C. və b. Həndəsə XI siniflər üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2007. 3. Ə.A. Quliyev. Çoxüzlülərin səthinin və həcminin öyrənilməsi, Bakı: ADPU, 1992. 4. Колягин Ю.М. Методика преподавания математики в средней школе (частная методика), М.: Просвешение, 1972. 5. Kiselyev A.P. Həndəsə: 9-10-cu siniflər üçün. II hissə. Bakı: Maarif, 1973.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, riyaz.ü.elm.dok., prof. İ.C. Mərdanov

Redaksiyaya daxil olub: 12.03.2018

98 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Afin məzmunlu məsələlər və onların həlli

UOT 37.01

Kəmalə Fazil qızı Abakarova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

AFİN MƏZMUNLU MƏSƏLƏLƏR VƏ ONLARIN HƏLLİ

Кямаля Фазиль Абакарова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ЗАДАЧИ С СОДЕРЖАНИЕМ АФИН И СПОСОБЫ ИХ РЕШЕНИЯ

Kamala Fazil Abakarova State Pedagogical University of Azerbaijan

ISSUES WITH AFIN AND WAYS TO SOLVE THEM

Xülasə: Afin məsələləri metrik məsələlərdən fərqləndirmək üçün müəyyən məşq və təcrübə tələb olunur. Afin məzmunlu üç növ məsələ həlli verilir: şərtində vektor verilməyən və onun həllində nöqtələr çoxluğunun vektorla verilməsindən istifadə edilməsi tələb olunmayan məsələlər;isbat və hesablama məsələ- lərinin həlli üçün düzxətlər və müstəvilərin vektor parametrik şəkildə verilən məsələlə; məzmununa vektorlar daxil edilmiş məsələlər. Açar sözlər: vektor, bucaq ,paralel köçürmə, məsafə

Резюме: Для различения задач с содержанием афин требуется определенная подготовка и практика. С вектором решения задач он достаточно прост, он требует либо высокотехнологичных, либо векторных отношений, а проблемы и результаты просто записываются в векторном формате. В процессе применения векторов к процессу решения проблем ученики должны постепенно понять следующее: расстояние и угол не могут быть рассчитаны с использованием векторного набора, векторных чисел. Ключевые слова: вектор, угол,параллельный перенос, расстояние

Summary: Certain training and practice is required to distinguish afin issues from metric issues. With the vector application the issue is solved easily, it doesn`t require high techniques for dealing with vectors, the condition and result of issue are easily written in vectors form. In the process of applying vectors to the issue solving process, students should gradually adopt the following: the distance and angle can`t be calculated with the help of vectors addition, multiplication of vector . Key words: vector, angle, parallel transfer, distance

Şagirdlərin həndəsə dərslərində vektor Birinci halda göstərilən əməliyyatlar və on- haqqında aldığı məlumatları iki hissəyə ayırmaq ların xassələrinin köməyi ilə paralelliyə, paralel olar. Birinci hissəyə aşağıdakılar aiddir: vekto- parçaların nisbətinin hesablanmasını, köçürmə- run tərifi, vektorların toplanması əməli və onun yə, homotetiyaya, üç nöqtənin bir düz xəttə, qanunları, vektorların çıxılması, vektorların kol- dörd nöqtənin bir müstəviyə aidliyi nə aid geniş lienarlığı və komplanarlığı, vektorun ədədə vu- sayda məsələlər həll etmək olar. rulması əməli və onun qanunları, verilmiş bazis- İkinci halda məsafələrin, bucaqların, bəra- də vektorun ayrılması, ayrılmanın yeganəliyi. bərsizliklərin hesablanmasında, nöqtələr çoxlu- İkinci hissəyə vektorların skalyar hasili və ğunun tapılmasında vektorlar tam müvəffəqiy- onun cəbri xassələri aiddir. yətlə tətbiq olunur.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 99 Kəmalə Fazil qızı Abakarova Birinci tip məsələlərə afin məsələlər, ikin- Həlli: Məsələnin şərti və nəticəsi afin ci tip məsələlərə isə metrik məsələlər deyilir. məzmunludur. Doğurdan da paralel parçaların Vektorların məsələ həllinə tətbiqi prose- uzunluqları nisbəti və üç paralel düz xəttin müs- sində şagirdlər tədricən aşağıdakıları mənimsə- təviyə paralelliyi – afin anlayışlardır. Məsələnin məlidirlər: vektorların toplanması, vektorun şərtini vektor formada yazaq: ədədə vurulması əməlinin köməyi ilə məsafə və =k , bucaqlar hesablana bilmir. Ona görə bir qayda İsbat etmək lazımdır ki, AC,BD,MN düz olaraq bu əməllər “çevrə”, “tənbölən”, “perpen- xətlərini istiqamətləndirici vektor- dikulyar” anlayışları iştirak edən məsələlərə tətbiq edilmir. Lakin düz xətt və müstəvilərin ları komplanardır.(şəkil 2).Əgər 0- fəzanın paralelliyi, paralel parçalar (konkret olaraq para- ixtiyari nöqtəsi olarsa , onda leloqram, trapesiya, paralelopiped, prizma par- çanın ortası, üçbucağın orta xətti, mərkəzi simmetriya, üçbucağın tetraedrin medianlarının kə- sişmə nöqtəsi) haqqında söhbət gedən məsələlər vektorun tətbiqi ilə uğurla həll edilir. Afin məsələləri metrik məsələlərdən fərq- ləndirmək üçün müəyyən məşq və təcrübə tələb olunur. Əgər VII sinifdən başlayaraq ,sonra isə IX sinifdə müntəzəm olaraq buna qayıtdıqda (vektorların skalyar hasilinin öyrənilməsindən sonra) şagirdlər artıq X sinifdə məsələnin tipini və onun həlli üçün vektor hesabının hansı qa- Buradan çıxma ilə nunlarını tətbiq etmək lazım gəldiyini dəqiq mü- –alırıq. əyyən edir. Sadələşdirdikdən sonra Aşağıda afin məzmunlu üç növ məsələ həllini şərh edək. -tapırıq. Şərtində vektor verilməyən və onun həl- Bu isə vektorunun və vektor- lində nöqtələr çoxluğunun vektorla verilməsin- dən istifadə edilməsi tələb olunmayan məsələ- ları üzrə ayrılışını göstərir, onda bu üç vektor ləri birinci tipə aid edək. komplanardır. Ona görə AC, BD, MN düz İkinci növə aid edilən isbat və hesablama xətləri müstəviyə paraleldir. Bu məsələni vektor məsələlərinin həlli üçün düz xətlər və müstəvi- tətbiq etmədən də əlavə qurmaların köməyi ilə lərin vektor parametrik şəkildə verilməsini nə- həll etmək olardı . zərdən keçirməyi tələb edir. Vektorun tətbiqi ilə məsələ asan həll olu- Üçüncü tip məsələlər onunla fərqlənir ki, nur, o, vektorlarla münasibət üçün yüksək texni- onların məzmununa vektorlar daxil edilmişdir. ka tələb etmir, məsələnin şərti və nəticəsi vektor Belə məsələlər məktəb həndəsə tədrisi üçün ye- formada asanlıqla yazılır. nidir, yalnız son zamanlar onlar tədris və meto- Məsələ 2. Üç paralel a, b, c düz xətlərinin dik ədəbiyyatda öz əksini tapmağa başlamışdır. hər biri üzərində uyğun olaraq A1, A2, A3,; 1. Vektor verilənləri olmayan məsələlər. B1,B2,B3,;C1,C2,C3 – üç nöqtə verilmişdir. Məsələ 1. Bir müstəviyə aid olmayan dörd A1B1C1,A2 B2 C2,A3 B3 C3 üçbucaqlarının A,B,C,D nöqtələri verilmişdir. AB və CD meridianlarının kəsişmə nöqtələrinin bir düz parçaları M və N nöqtələri ilə bərabər nisbətdə xətt üzərində yerləşdiyini isbat edin. bölünmüşdür. Həlli. Bu afin məsələsinin xüsusiyyəti AM:MB = CN:ND = K,AC,BD və MN onun “ölçüsüz” olmasında yəni, onun şərtində düz xətlərinin müstəviyə paralel olduğunu isbat verilən düz xətlərin bir müstəvi üzərində yerləş- edin. mədiyini tələb etmir: bu düz xətlər ixtiyari şəkil- də yerləşir, hətta üst-üstə də düşə bilər. Ona gö- rə bu məsələ həm planimetriyanın (VII-IX sinif-

100 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Afin məzmunlu məsələlər və onların həlli lərdə),həm də stereometriyanın (X-XI siniflər- Buradan alırıq ki, də) öyrənilməsində həll etmək olar. Üçbucaqların meridianlarının kəsişmə nöqtələrini G1 G2 G3 – ilə işarə edək.(Şəkil 3.) Məlum olduğu kimi,

1= + + ), OG2= (

Şəkil 3

Şəkil 4

Əgər vektoru verilmiş düz xətlərin rəflərinin orta nöqtələrinin b və c düz xətlərinin m orta xəttinə aid olduğunu, nöqtə- istiqamətləndirici vektoru olarsa, onda və lərinin a və m düz xətlərinə paralel olan g düz vektorları vektoruna paralel olur. Bu o xəttinə aid olduğunu deməkdir ki, G1G2 və G2G3 düz xətləri paraleldir. Burada yazılışı və g düz xətləri Onların G -ortaq nöqtələri olduğu üçün bu düz 2 arasında məsafəni göstərir. xətlər üst-üstə düşür. Müəyyən etmək lazımdır: Konstruktiv həll Nəzərdən keçirilən məsələni ənənəvi vasi- əyanidir, təhsil olunan və başa düşüləndir, nöq- tələrlə həll etmək olar. - tə- tələr çoxluğu i – ilə əməliyyat aparmağa şagird-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 101 Kəmalə Fazil qızı Abakarova ləri istiqamətləndirir. Ona görə də şagirdlərlə bu həll üsulunun seçilməsi tövsiyə oluna bilər. . Ümumiyyətlə, şagirdlərdə riyazi təfəkkü- rün müxtəlif tərəflərini inkişaf etdirmək üçün Onda olar. şagirdlərin məsələnin məzmunundan asılı olaraq Analoji qayda ilə eyni bir məsələnin həllində bu və ya digər ya- naşmanın üstünlükləri və çatışmazlıqlarını tuta- yazmaq raq bir neçə həll üsulunun müqayisə olunmasın- olar. dan təcrübədə istifadəsi məqsədəuyğundur. Şərtə görə Məsələ3. A,B,C,D nöqtələri bir müstəviyə aid deyildir. AB və CD parçaları M və N nöqtə- ləri ilə bərabər k nisbətində AD və BC parçaları və olduğundan isə P və Q nöqtələri ilə bərabər nisbətində bö- lünmüşdür. M,N,P və Q nöqtələrinin bir müstə- viyə aid olduğunu isbat edin. Həlli. Aydındır ki, məsələ afin xarakterlidir. Və ya alarıq. Onda bir düz xətt üzərində yerləşən parçaların nisbətləri verilir və dörd nöqtənin bir müstəviyə Problemin aktuallığı. Beləliklə, və aid olmasını isbat etmək tələb olunur.Məsələ 2- vektorları kollineardır, ona görə də Q,R və P nin həllindən istifadə edək.MN parçasını R nöqtələri MN düz xəttini R nöqtəsində kəsən müəyyən bir düz xəttə aiddir. Belə olan halda M,N,P nöqtəsi ilə nisbətində bölək.(Şəkil 5.) və Q nöqtələri bir müstəviyə aiddir. Problemin elmi yeniliyi. Afin məzmunlu məsələlər və onların həlli yolları. Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. Afin məsələləri ilə metrik məsələlərdən fərqləndir- məyə kömək edir. Məsələnin tipini və onun həlli üçün vektor hesabının hansı qanunlarını tətbiq etmək lazım gəldiyini dəqiq müəyyən edir. Məqaləni orta məktəb şagirdləri və ali məktəb tələbələri istifadə edə bilər.

Şəkil 5

Ədəbiyyat

1. Xanəli Paşayev, Maqsud Nəcəfov. Analitik həndəsədən mühazirələr Bakı: Çaşıoğlu, 2002. 2. Mərdanov M.C. və b. Həndəsə: Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2004. 3. Həndəsə. 9-10-cu siniflər üçün dərs vəsaiti Bakı: Maarif, 1982. 4. Poqorelov A.V. Həndəsə: Orta məktəbin 7 -11-ci sinifləri üçün dərslik. Bakı: Maarif, 1991. 5. Преподавание геометрии в 6-8 классах: Сб статей. / Сост.В.А. Гусев. М.: Просвещение 1979.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, ped.ü.fəls.dok., dos. N.B. Nəsirov

Redaksiyaya daxil olub: 01.03.2018

102 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Mərkəzi simmetriya metodunun tətbiqi ilə məsələ həlli haqqında

UOT 37.01

Gülnar Nizayət qızı Qocayeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

MƏRKƏZİ SİMMETRİYA METODUNUN TƏTBİQİ İLƏ MƏSƏLƏ HƏLLİ HAQQINDA

Гюльнар Низаят гызы Годжаева Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

O РЕШЕНИИ ЗАДАЧИ С ПРИМЕНЕНИЕМ МЕТОДА ЦЕНТРАЛЬНОЙ СИММЕТРИИ

Gulnar Nizayat Gocayeva State Pedagogical University of Azerbaijan

ABOUT PROBLEM SOLVING WITH APPLICATION OF CENTRAL SYMMETRY METHOD

Xülasə: Məqalədə mərkəzi simmetriyanın bəzi mühüm xassələri və mərkəzi simmetriyaya aid məsələ həllinin bəzi xarakterik xüsusiyyətləri göstərilmiş, onların izahı üçün məsələ həlli nümunələri verilmişdir. Mərkəzi simmetriya mövzusunun məktəb riyaziyyat kursunda tədrisinin əhəmiyyətli xüsusiyyətləri bu məqalədə açıqlanmışdır. Açar sözlər: Mərkəzi simmetriya, hərəkət, məsələ, fiqur, müstəvi, bucaq

Резюме: В статье излагаются некоторые характерные особенности проблемы центральной симметрии и приводятся примеры решения задач для их интерпретации. В статье показаны некоторые важные свойства центральной симметрии и некоторые характерные особенности проблемы центральной симметрии, даны примеры решения задачи для их интерпретации. В этой статье описываются важные особенности обучения центральной симметрии на школьном курсе математики. Ключевые слова: Центральная симметрия, действие, задача, фигура, плоскость, угол

Summary: The article outlines some of the characteristic features of the problem of central symmetry and provides examples of problem solving for their interpretation. Some of the important properties of the central symmetry and some of the characteristic features of the problem of central symmetry are shown in the article and examples of problem solving for their interpretation are given important features of cenrtal symmetry teaching at shool mathematics course are described in this article. Key words: Central symmetry, action,theissue, figure, plane, theangle

Elə məsələlər var ki, onları həll etmək üç- asan olan məsələyə gətirilir. Əvvəlcə mərkəzi ün fiqurun müxtəlif hissələrini bir-birinə yaxın- simmetriya və onun xassələri haqqında aşağıda- laşdırmaq və ya üst-üstə salmaq lazım gəlir. kı nəzəri materialları nəzərdən keçirək. Belə məsələlərdə bəzən mərkəzi simmetriyadan 1. AA1 düz xətt parçası O nöqtəsindən ke- istifadə etmək əlverişli olur. Seçilmiş mərkəzə çib, bu nöqtədə yarıya bölünürsə, A və A1 nöq- nəzərən fiqurun bir hissəsi müstəvinin başqa bir tələrinə O nöqtəsinə nəzərən simmetrik nöqtə- yerinə köçürülür, bununla da fiqurun müxtəlif lər, O isə simmetriya mərkəzi deyilir. hissələrini bir-birinə yaxınlaşdırmaq və verilən- 2. F fiqurundan O nöqtəsinə nəzərən ona ləri çertyoja daxil etmək mümkün olur. Nəticədə simmetrik olan Fı fiquruna keçməyə O nöqtəsinə məsələ, həlli əvvəlcədən bizə məlum olan məsə- nəzərən simmetrik fiqurlar deyilir və s. ləyə və ya həlli verilən məsələyə nəzərən daha

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 103 Gülnar Nizayət qızı Qocayeva Mərkəzi simmetriyanın aşağıdakı mühüm xassələrini qeyd edək: Xassə 1. Mərkəzi simmetriya birinci növ hərəkətdir. Xassə 2. Mərkəzi simmetrik nöqtələr simmetriya mərkəzindən keçən eyni bir düz xətt üzərində ondan müxtəlif tərəflərdə və eyni mə- safədədir ( şəkil 1)

DAC—dən : ADAC- CD və ya ma  b - ;

ABD—dən : ADAB- BD və ya ma  c - Sonuncu bərabərlikləri tərəf – tərəfə toplasaq:

2ma  b+c – a və ya ma  ; alarıq.

Beləliklə,  ma  Məsələ: ABCD paraleloqramının daxilin- də MNPQ paraleloqramı quruluşudur. M nöqtə- Xassə 3. Müstəvinin özünün O nöqtəsi 0 si AB-nin, N nöqtəsi BC-nin, P nöqtəsi DC-nin, ətrafında 180 -lik bucaq qədər döndərdikdə Q nöqtəsi isə AD-nin üzərindədir. İsbat edin ki, onun O-dan fərqli hər bir A nöqtəsi, O mərkəzi- ı paraleloqramların simmetriya mərkəzləri üst- nə nəzərən buna simmetrik olan A nöqtəsi üzə- üstə düşür. rinə düşər. Bu zaman O mərkəzi öz-özünə çevri- İsbatı: MP ilə NQ-nin kəsişmə nöqtəsi O, lir. Beləliklə, simmetriya mərkəzi yeganə ikiqat AC ilə BD-nin kəsişmə nöqtəsi O olsun (şəkil 3) nöqtədir. Xassə 4. Mərkəzi simmetriyada düz xətt 1) Z0(M)  P, Z0(N)  Q olar özünə paralel düz xətt özünə paralel düz xəttə 2) M nöqtəsi AB-nin, P isə DC-nin üzə- çevrilir (xüsusi halda mərkəzdən ikiqatdır). rində və AB||DC olduğu üçün Z0 (AB)  DC Məsələ: İsbat edin ki, üçbucağın ixtiyari medianı, arasında qaldığı tərəflərin cəmi ilə üçüncü tərəfin fərqinin yarısından kiçik, bu tə- rəflərin cəmi ilə üçüncü tərəfin fərqinin yarısın- dan böyükdür. İsbatı: ABC verilmiş üçbucaq , AD isə BC tərəfinə çəkilmiş median olsun. ı ı Z0(A)  A olsun (şəkil 2). ACA –dən ı ı AA  AC+CA və ya 2ma  b+c, Buradan isə, m  alarıq. a

3) N nöqtəsi BC-nin, Q isə DA-nın üzərində və BC DA olduğu üçün, Z0 (BC)  DA olar. 4) 3 və 2- dən alınır ki, Z0 (B) = D 5) Eyni zamanda Z0(O)  O –dur.

104 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Mərkəzi simmetriya metodunun tətbiqi ilə məsələ həlli haqqında

6) 4 və 5-dən alınır ki, Z0(B) Z0D, İsbatı. Qurma və analizdən aşkardır. buradan isə BO= OD olar. O nöqtəsi isə BD-nin Araşdırma: Qurma prosesində aparılan üzərindədir. Deməli , O nöqtəsi O1 nöqtəsi ilə əməliyyatın hər biri birqiymətli olduğundan mə- üst-üstə düşür. O≡O1 sələnin yeganə həlli vardır. Məsələnin başqa həll üsulları da vardır. Bunlardan bəzilərini göstərək: II üsul: Zm (B)  B1 nöqtələrindən bucağın tərəfinə paralel düz xətt çəkin. III üsul: M – nöqtəsindən BC tərəfinə paralel düz xətt çəkib, bu xətt ilə BA-nın kə- sişmə nöqtəsini N ilə işarə edib, BA üzərində NK= NB parçalarını ayırın. KM şüasının BC-ni kəsdiyi nöqtəni P ilə işarə edin.

Şəkil 3 IV üsul: M – nöqtəsindən BC-yə onu L nöqtəsində kəsən perpendikulyar düz xətt çəkə- Məsələ: ABC bucağı və bunun daxilində rək, üzərində LM=ME parçasını ayıraraq E nöq- M nöqtəsi verilmişdir. M nöqtəsindən elə düz təsindən EL-ə EF perpendikulyarlarını qurun. xətt keçirin ki, onun verilən bucağın tərəfləri EF ilə BA tərəfini kəsişdiyi nöqtəni K ilə işarə arasında qalan parçası M nöqtəsində yarıya bö- edin. KM düz xəttini çəkin və bunun BC tərəfini lünsün. kəsdiyi nöqtəni P ilə işarə edin. KP tələb edilən Həlli: parça olar. Məsələdə parçanın iki bərabər Analiz: Fərz edək ki, məsələ həll edilmiş hissəyə bölünməsinə xüsusi hal kimi baxsaq, və tələb edilən KP düz xətti qurulmuşdur (şəkil məsələni ümumiləşdirmək olar. 4) Yəni, KP – düz xətti M nöqtəsindən keçir və Problemin aktuallığı. Tikintidə, maşın və PM = MK-dır. mexanizmlərin hazırlanmasında, həyatda simmetri- Aşkardır ki, Z (P)  K-dir (və ya tərsinə) yanın zəruri olduğunu nəzərə alaraq onun məktəb M təlimində şagirdlərə öyrədilməsi həmişə lazımdır. ZM(BC)  EF olsun. BC düz xətti P-dən Problemin elmi yeniliyi. Mərkəzi simmetri- keçdiyi üçün M nöqtəsinə nəzərən BC-yə yanın nəzəri əsasları, uyğun çalışmalar seçilmiş və simmetrik olan EF düz xətti də M-ə nəzərən P- onların həlli nümunələri verilmişdir. yə simmetrik olan K nöqtəsindən keçir. Deməli, Problemin praktik əhəmiyyəti. Mərkəzi K= (BA) (EF) simmetriyanın həyatda mühüm tətbiqləri var. Ona Qurma: görə də onun xassələrinin öyrənilməsi və praktik tətbiqləri əhəmiyyətlidir. 1) ZM(BC)  EF, qurulur, (BA) (EF)=K 2) ZM(K)  P qurulur. KP tələb olunan düz xətdir.

Ədəbiyyat

1. Adıgözəlov A.S., Asalova N.A., Xudaverdiyeva G.N. Həndəsədən qurma məsələlərinin həlli metodları: Metodik göstəriş. Bakı: ADPU, 1993. 2. Adıgözəlov A.S. Orta məktəbdə riyaziyyatın tədris metodikası: Dərs vəsaiti. Bakı, 2013. 3. Болтянский В.Г., Гутенмахер В.Л. Симметрия в алгебре. M., 2002. 4. Əsgərov K.S., Axundov S.S. Elementar həndəsə, Bakı: APİ, 1974. 5. Mərdanov M.C. və b. Həndəsə: orta məktəbin 7-11 sinifləri üçün dərslik. Bakı, 2008. 6. Poqorelov A.V. Həndəsə: orta məktəbin 7-11 sinifləri üçün dərslik. Bakı: Maarif, 1991.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, dos. N.B. Nəsirov

Redaksiyaya daxil olub: 16.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 105 Sona Vilayət qızı Əsədova

UOT 37.01

Sona Vilayət qızı Əsədova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

MÜƏYYƏN İNTEQRALIN TƏTBİQLƏRİ

Сона Вилаят гызы Асадова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ПРИМЕНЕНИЕ ОПРЕДЕЛЕННЫХ ИНТЕГРАЛОВ

Sona Vilayаt Asadova State Pedagogical University of Azerbaijan

THE APPLİCATİONS OF DEFİNİTE İNTEGRAL

Xülasə: Məqalədə inteqralın tətbiqi zamanı şagirdlərin qarşılaşdıqları çətinliklərin aradan qaldırılması metodikası işlənmişdir. Belə ki, inteqralın köməyilə fiqurların sahələrinin hesablanmasına kömək etdiyi isbat edilir. Açar sözlər: cəbr, həndəsə, sahə, həcm, inteqral

Резюме: В статье рассматривается методика решение примеров определенных интегралов. Были рассмотрены задачи, в которых можно найти площади фигур или объемы вращающихся тел с помощью интегралов. Ключевые слова: алгебра, геометрия, область, объем, интеграл

Summary: The solution methods of problems on application of definite integral has been explained in this article. The calculation area of figures, volume of rotation objects have been reviewed on examples withc the help of integral. Key words: algebra, geometry, area, volume, integrated

Müşahidələr göstərir ki, müəyyən inteqralın tətbiqi zamanı şagirdlər müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşırlar. İnteqralın tətbiqi XI sinif cəbr və analizin başlanğıcı kursunda sahələrin hesablanması, həndəsə kursunda isə həcmlərin hesablanması Fərz edək ki, parçasında kəsilməz zamanı öyrənilir. Bu zaman sahə və həcmlərin və mənfi olmayan f(x) funksiyası verilmişdir. xassələri şagirdlər tərəfindən gözlənilməlidir. Sahələrin və həcmlərin həmişə müsbət olması Əyrixətli trapesiya y= f(x) əyrisi, Ox absis oxu əvvəlcədən qeyd edilməlidir. və x=a, x=b düz xətləri ilə (a≤x≤b, 0≤y≤f(x) İnteqralın köməyi ilə fiqurların sahələrinin şərtlərini ödəyən nöqtələr çoxluğu) hesablanması məsələləri həmişə əyrixətli trape- hüdudlanmışdır.(şəkil 2) Asanlıqla göstərmək siyanın sahəsinin hesablanmasına gətirilir. Üç olar ki, bu əyrixətli trapesiyanın sahəsi tərəfdən düz xətt və bir tərəfdən əyri ilə hüdud- S= düsturu ilə hesablanır. lanmış müstəvi fiqura əyrixətli trapesiya deyilir. Aşağıdakı sahələrin hesablanmasına aid Belə ki, iki düz xətt paralel olmaqla üçüncü olan bəzi misallara baxaq: düz xəttə perpendikulyar olub, əyri isə paralel düz xətlərin hər birini yalnız bir nöqtədə kəsir. Ola bilər ki, paralel düz xətlərdən biri, yaxud hər ikisi bir nöqtəyə çevrilsin.

106 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Müəyyən inteqralın tətbiqləri

Misal. =2px, =2py parabolaları ilə Misal. y= - 2x +4 və y= 10-x xətləri ilə hüdudlanmış fiqurun sahəsini hesablayın. Həlli. Axtarılan sahə OAMN və OBMN hüdudlanmış sahəni hesablayın. əyrixətli üçbucaqlarının sahələri fərqidir. OAM Həlli. y= – 2x +4 parabola əyrisidir. əyrisi üzrə y= , OBM əyrisi üzrə y= Parabolanın təpə nöqtələrinin koordinatlarını tapaq. olduğunu nəzərə alaraq parabolaların kəsişmə absisini tapaq: = x – 2 ; =3; = 9 -6 +4 = 1 = 2px Təpə nöqtəsi A(3;1) nöqtəsidir. Bu Y M parabola absis oxunu kəsmir. Çünki D<0-dır. 8 x= 0 A B Ordinat oxunu (0;4) nöqtəsində kəsir. Y=10-x, x( )=0 0 N x+y=10 və ya + = 1 düz xəttin parçalarla X tənliyidir. Absis və ordinat oxlarından 10 vahid parça ayıran düz xətdir. Bu əyrilərin kəsişmə nöqtəsini tapırıq:

Buradan, x=0 (O nöqtəsinə uyğundur) və =8 və ya x=2p alınır. Bu isə M nöqtəsinin absisidir. Deməli S=

= - 2x +4 = 10-x

= 3 ; = 6 alırıq. Onda -3 6 x = S= +2x-4)dx= parçasında kəsilməz f(x) x - )dx= (6x + - ) = 40,5. funksiyasının bu parçada işarəsi dəyişəndirsə, Tutaq ki, müstəvi fiqur x=a, x=b (a

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 107 Sona Vilayət qızı Əsədova Cismin həcminə bu hissələrin həcmlərinin cəmi kimi baxmaq olar:

Misal. Radiusu R olan kürənin həcmini tapın.

Fırlanma cisimlərinin həcmi. Y=f (x) İndi isə müəyyən inteqralı fırlanma cisim- lərinin həcminin hesablanmasına tətbiq edək. Verilmiş (a

İsbatı. Tutaq ki, əyrixətli trapesiyanın Ox oxu ətrafında fırlanmasından alınan fiqurun həcmini tapmaq tələb olunur. parçasını V=п = п Misal. y= və y=x xətləri ilə hüdudlan- mış fiqurun absis oxu ətrafından fırlanmasından alınan cismin həcmini tapın. Həlli. y= -dən x=0; x=1 alırıq.

a . =b nöqtələri ilə n hissəyə bölək və hər hissə- də nöqtəsi götürək. Cismin və nöqtə- lərindən keçməklə Ox oxuna perpendikulyar olan müstəvilər arasındakı qalan hissəsinin həc- V= п п mi əvəzinə təqribi olaraq, hündürlüyü radiusu f( ) olan silindrin həcmini götürmək olar. п . ⧍ .

108 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Müəyyən inteqralın tətbiqləri Alarıq. Yəni əyrixətli trapesiya aşağıdan parçasında kəsilməz = , və yuxarıdan və əyriləri funksiya- ilə məhduddursa onda fırlanan cismin həcmi larının qrafikləri və x=a, x=b düz xətləri ilə V=п п hüdudlanmış fiqurun Ox oxu ətrafında fırlanma- sından alınan cismin həcmi

V= п olar. düsturu ilə hesablanır. Misal. y= x=0, x=3, y=0 xətləri ilə Problemin aktuallığı və praktik əhəmiyyəti. hüdudlanmış fiqurun Ox oxu ətrafında Müşahidələr göstərir ki, məktəb riyaziyyatı tədrisin- fırlanmasından alınan cismin həcmini tapın. də müəyyən inteqralın tətbiqləri şagirdlər tərəfindən Həlli. müxtəlif çətinlərlə rastlaşır. Bu nöqteyi nəzərdən V=п п müəyyən inteqralın tətbiqlərinin araşdırılması aktu- allıq kəsb edir. п = Problemin elmi yeniliyi. Məktəbdə cəbr və analizin başlanğıcı kursunun təlimində şagirdin fərdi =п yanaşma zərurəti meydana çıxır. Bu səbəbdən də п = materialın əhəmiyyəti mənimsəmə, həm də şərhetmə xarakterinə görə zəruri sayılır

Ədəbiyyat

1. Mərdanov M., Yaqubov M., Mirzəyev S. və b. Cəbr və analizin başlanğıcı: Ümumtəhsil məktəblərinin 11-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2014. 2. Nəsibov M.X. Məktəb kursunda riyazi analizin elementləri. Bakı, 1991. 3. Məmmədov Ə. Elementar riyaziyyat. Bakı, 2012. 4. Hacıyev M.Ş. Törəmə və inteqralın orta məktəb riyaziyyat və fizika kursunda məsələ həllinə tətbiqi metodikası: Ped.elm.nam. ...dis.avtoref. Bakı, 1988.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, dos. A. Cəfərov

Redaksiyaya daxil olub: 14.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 109 Ramal Vahid oğlu Həsənli

UOT 37.01

Ramal Vahid oğlu Həsənli Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

PARÇANIN ORTA NÖQTƏSİNİN KOORDİNATLARI VƏ SFERANIN TƏNLİYİNİN ÖYRƏDİLMƏSİ HAQQINDA

Рамал Вахид Гасанлы Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ОБ ОБУЧЕНИИ КООРДИНАТЫ ТОЧКИ СЕРЕДИНЫ ОТРЕЗКА И УРАВНЕНИЕ СФЕРЫ

Ramal Vakhid Hasanli State Pedagogical University of Azerbaijan

THE COORDİNATE OF MİDDLE POİNT OF LİNE SEGMENT AND EQUATİON OF SPHERE LEARNİNG ABOUT

Xülasə: “Parçanın orta nöqtəsinin koordinatları” və “ Sferanın tənliyi” mövzuları orta məktəbdə tədris olunur. Bu mövzular koordinat metodunun tətbiqlərinə aiddir. “Parçanın orta nöqtəsinin koordinatları” və “ Sferanın tənliyi” mövzularının öyrənilməsi, bir sıra həndəsi məsələləri yeni üsulla həll etməyə imkan verir. Açar sözlər: Nöqtə, koordinat oxu, məsafə, parça, sferanın tənliyi

Резюме: «Координаты точки середины отрезка» и «уравнение сферы» изучается на школьном курсе математики. Данные темы относятся к изучению методов координат. «Координаты точки середины отрезка» и «уравнение сферы» дают нам возможность решить новым способом ряд задач по геометрии. Ключевые слова: Точка, координатная прямая, расстояние, отрезок, уравнение сферы

Summary: “The coordinate of middle point of line segment” and “equation of sphere” educated in high school. These topics are related do applications of coordinate methods. “The coordinate of middle point of line segment” and “equation of sphere” leads to solve several geometric problems with a new method. Key words: Point, coordinates, distance, interval, equation of sphares.

Məktəb riyaziyyat kursunda həndəsə məz- baxılır. Ədəd oxu üzərində parçanın orta nöqtə- mun xətti üzrə tədris olunan mövzular içərisində sinin koordinatının tapılmasını müəllim problem koordinat metodunun tətbiqlərinə dair “Parçanın kimi qoyub şagirdlərin bu düsturu almasına isti- orta nöqtəsinin koordinatları” və “Sferanın tənliyi” qamətləndirməlidir. mövzuları da öz əksini tapır. Bu mövzular müx- təlif siniflərdə öyrədilir. Məqalədə əsas məqsə- dimiz siniflər üzrə “Parçanın orta nöqtəsinin koordinatları” və “Sferanın tənliyi” mövzularını ayrı-ayrılıqda şərh edərək, sonda alınan nəticələri Şəkil 1. göstərməkdir. Məsələn, Ədəd oxu üzərində “Parçanın orta nöqtəsinin koordinatları” nöqtələri verilmişdir. AB parça- mövzusu 8-ci sinifdə “Dördbucaqlılar” fəslində tədris olunur. Düzbucaqlı koordinat sistemində sının orta nöqtəsi olarsa, koordinatını uc nöqtələrinə görə parçanın orta nöqtəsinin ta- necə tapa bilərik? (şəkil 1) pılması məsələsi mühüm məsələlərdən biri he- Şagirdlər nöqtəsinin AB parçasının sab etmək olar. Əvvəlcə ədəd oxunda, daha son- orta nöqtəsi olduqda AM=MB və ədəd oxu üzə- ra müstəvidə parçanın orta nöqtəsi məsələsinə rində iki nöqtə arasında məsafə düsturuna əsasən

110 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Parçanın orta nöqtəsinin koordinatları və sferanın tənliyinin öyrədilməsi haqqında və AB parçasının orta nöqtəsinin koordi- olmasını, bərabərliyinə natlarının düsturu müstəvi üçün göstərdiyimiz əsasən axtarılan AB parçasının orta nöqtəsinin düstura analoji olaraq alınır: koordinatının olduğunu müəyyənləş- y dirirlər və belə bir nəticəyə gəlirlər. Ədəd oxu Burada fərq ondadır ki, müstəvi üzərində üzərində parçanın orta nöqtəsinin koordinatı nöqtə iki, fəzada isə üç koordinatı ilə müəyyən parçanın uc nöqtələrinin koordinatlarının cəmi- olunur. Ona görə də Parçanın orta nöqtəsinin nin yarısına bərabərdir. Müəllim ədəd oxu koordinatlarını ümumi şəkildə belə ifadə edə üzərində parçanın orta nöqtəsinin koordinatının bilərik: Parçanın orta nöqtəsinin koordinatları tapılmasına dair bir neçə tapşırıq verməklə şa- bu nöqtələrin uyğun koordinatları cəminin yarı- girdlərin fəallığını artıra bilər. Məsələn, Mərkəzi sına bərabər olan nöqtənin koordinatlarına ədəd oxu üzərində olan diametrinin uc nöqtələri deyilir. (şəkil 3.) C(-3) və D(5) olan çevrənin mərkəzi nöqtəsinin koordinatını tapın. Bu tapşırığı yerinə yetirərkən şagirdlər çevrənin tərifinə əsaslanaraq çevrənin mərkəzinin, onun diametrinin orta nöqtəsi olma- sına görə alırlar ki, əgər C(-3) və D(5) nöqtələri diametrin uc nöqtələridirsə, onda çevrənin mər- kəzini nöqtəsi qəbul etsək, bu nöqtənin Şəkil 3. koordinatı , yəni almış Buradan belə nəticə çıxır ki, bu düstur- olarıq. İndi isə koordinat müstəvisində parçanın ların köməkliyi ilə parçanın uc nöqtələrdən bi- orta nöqtəsinin koordinatlarının tapılması məsə- rinin və orta nöqtəsinin koordinatları məlum ol- ləsinin necə aparıldığına dair metodik şərh ver- duqda digər uc nöqtəsinin koordinatlarını da məyə çalışaq. və B müstəvi tapmaq olar. Burada daha ümumi məsələyə də üzərində verilmiş ixtiyari iki nöqtədir. Şagirdlər baxmaq olar. Yəni C nöqtəsi AB parçasının da- bu nöqtələri birləşdirib AB parçası alırlar və xilində yerləşən, amma orta nöqtəsi olmayan bu parçanın orta nöqtəsi olsun. ixtiyari bir nöqtədir. Onda C nöqtəsini necə tapa ,0), olar. Fales teore- bilərik? İlk öncə C nöqtəsinin AB parçasını han- minə əsasən nöqtəsi parçasının orta sı nisbətdə böldüyü müəyyənləşdirilir. Yəni tu- nöqtəsidir. taq ki, C nöqtəsi AB parçasını k : n nisbətində bölür. C nöqtəsinin koordinatları tapılır. AC: CB=k:n olduğundan, olur. )

Vektorların bərabərliyinə görə

Şəkil 2. ) = olar. Buradan, və , Onda isə nöqtəsinin koordinat- oxşar mühakimələrdən, alınır. Belə- ları ; ; liklə, şagirdlər müstəvidə yerləşən parçanın orta olur. Burada xüsusi halda əgər -dirsə, nöqtəsinin koordinatlarını tapır və konkret tapşı- onda parçanın orta nöqtəsinin koordinatı alınır. rıqlar yerinə yetirməklə mövzu möhkəmlən- Sferanın tənliyi: Şagirdlərə “Sfera və dirilir. (Şəkil 2) Fəzada “Parçanın orta nöqtə- kürə. Sferanın tənliyi” mövzusu 11-ci sinifdə sinin koordinatları” mövzusu 11-ci sinifdə tədris tədris olunur. “Həndəsə 11” dərsliyində əvvəlcə edilir. “Həndəsə 11” dərsliyində fəzada verilmiş sfera və kürə haqqında məlumatlar verilir və bu iki A ( və B ( nöqtələri üçün

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 111 Ramal Vahid oğlu Həsənli fəza fiqurları haqqında şagirdlərdə təsəvvür ya- tənliyinə analoji qaydada aparılır. Müəllim üçöl- radıldıqdan sonra, müəllim sferanın tənliyini şa- çülü fəzada qurulmuş Dekart koordinat siste- girdlərə öyrədir. mində sferanın mərkəzini nöqtəsi və radiusunu R qəbul edərək, sferanın ixtiyari nöqtəsini götürüb sferanın tərifinə görə: və ya ; Üç ölçülü fəza- da iki nöqtə arasındakı məsafə düsturuna görə: = olduğunu şagirdlərə öyrədir. (şəkil 4) Əgər sferanın mərkəzi nöqtəsi koordinat başlanğıcı Fəzada ixtiyari bir A nöqtəsi və ixtiyari olsa, onda olur. Onda sfera AB parçası götürülür. A nöqtəsi verilmiş nöqtə, AB parçası verilmiş parçadır. Fəzanın verilmiş tənliyini aşağıdakı kimi olar. A nöqtəsindən verilmiş AB məsafədə olan bütün nöqtələrinin həndəsi yerinə sfera deyilmə- Müəllim fəzada düzbucaqlı koordinat sis- si şagirdlərə tədris olunur. Sferanın yuvarlaq ci- temində sfera tənliyinə dair bir neçə tapşırıq simlərə aid fəza fiquru olması, bu xüsusiyyətinə verməklə şagirdlərdə yaranmış bu anlayışın görə həm də yarımçevrənin öz diametri ətrafın- möhkəmlənərək biliyə çevrilməsinə nail ola da fırlanmasından alınan cisim kimi də tərif ve- bilər. “Parçanın orta nöqtəsinin koordinatları”, rilməsi şagirdlərə çatdırılır. Sferanın mərkəzi ilə “Sfera tənliyi” bu mövzuların orta məktəb riya- ixtiyari bir nöqtəsini birləşdirən parça sferanın ziyyat kursunda tədris olunması və şagirdlərə radiusu adlanması və AB = R olması göstərilir. müxtəlif siniflərdə sistematik olaraq öyrədilməsi Sferanın daxili nöqtələri və sfera səthindən xa- haqqında müəyyən məlumat verməklə yanaşı, ricdə yerləşən nöqtələr sferaya aid olmaması, həmçinin metodik şərh verməyə çalışdıq. yəni sfera üçün və şərtləri- Problemin aktuallığı. Bu mövzuların öyrə- nilməsində şagirdlərin yaradıcı fəallığının inkişaf nin ödənməməsi şagirdlərə çatdırılır. Fəzada etdirilməsi yolları araşdırılmışdır. şərtini ödəyən fəza fiquru və ya yu- Problemin elmi yeniliyi. Məqalədə bu möv- varlaq cisim kürə olması və onun səthinin sfera zuların tədrisi zamanı şagirdlərin qarşısına çıxan ilə örtülməsi şagirdlərə öyrədilir. Sfera haqqında çətinlikləri azaltmaq üçün müxtəlif priyomlardan məlumat verildikdən sonra, sferanın tənliyi öy- istifadə edilmişdir. rədilir. Sfera tənliyinin öyrədilməsində ilk ad- Problemin praktik əhəmiyyəti. Orta məktəb dım Dekart koordinat sisteminin seçilməsidir. riyaziyyat kursunda “Parçanın orta nöqtəsinin koor- Fəzada Dekart koordinat sistemində qurulmuş dinatları” və “Sfera tənliyi” müasir elmlə birbaşa sferanın tənliyinin alınması prosesi, müstəvidə bağlı olduğundan praktiki əhəmiyyəti böyükdür. Dekart koordinat sistemində qurulmuş çevrənin

Ədəbiyyat

1) Ağayev B., İbrahimov Ə., Kreymer A. Səkkizillik məktəbdə riyaziyyatın tədrisi metodikası. II hissə. Bakı: Maarif, 1972. 2) Poqorelov A.V. Həndəsə 7-11. Bakı: Maarif, 1991. 3) İsmayılova S. Riyaziyyat: 7-ci sinif üçün dərslik. Bakı: Şərq-Qərb, 2016. 4) Nayma Qəhrəmanova və b. Riyaziyyat: 8-ci sinif üçün dərslik. Bakı: Radius, 2017. 5) Nayma Qəhrəmanova və b Riyaziyyat: 9cu sinif üçün dərslik. Bakı: Radius, 2016. 6) Mərdanov M. və b. “Həndəsə. 9-cu sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2014. 7) Mərdanov M. və b. “Həndəsə. 11-ci sinif üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2014.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, ped. elm.ü.fəls.dok., dos. T.M. Əliyeva

Redaksiyaya daxil olub: 22.02.2018

112 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Tətbiqi riyaziyyat elementlərinin elmi-idraki rolu haqqında

UOT 37.01

Türkan Namaz qızı Əskərli Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

TƏTBİQİ RİYAZİYYAT ELEMENTLƏRİNİN ELMİ-İDRAKİ ROLU HAQQINDA

Тюркан Намаз гызы Аскерли Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

НАУЧНО- ПОЗНАВАТЕЛЬНАЯ РОЛЬ МАТЕМАТИЧЕСКИХ ЭЛЕМЕНТОВ В ПРИКЛАДНОЙ МАТЕМАТИКЕ

Turkan Namaz Askarli State Pedagogical University of Azerbaijan

ABOUT SCIENTIFIC-COGNITIVE ROLE OF COMPONENT OF IMPLEMENTATION- MATHEMATICS

Xülasə: Tədris fənni kimi riyaziyyatın xüsusiyyəti elədir ki, onun təlimi şagirdlərin təfəkkürünün inkişafına güclü təsir göstərir. Riyaziyyat məntiqi ciddiliyə malikdir. Riyazi təfəkkür dedikdə, çeviklik, fəallıq, dəqiqlik və s. başa düşülür. Çoxlu riyazi anlayışlar şagirdlərin dialektik təfəkkürünün inkişafına fəal təsir göstərir. Həndəsi fiqurları öyrənərkən elmi dünyagörüşü də inkişaf edir. Açar sözlər: təfəkkür, riyazi təfəkkür, çeviklik, fəallıq.

Резюме: Особенность математики как предмета в том, что его обучение развивает мышление учеников. Математическая логика очень серьезна. Говоря о математическом мышлении, подразуме- вается гибкость, активность, точность и т. д. Множество математических концепций оказывает актив- ное воздействие на диалектическое мышление учеников. Ключевые слова: Мышление, математическое мышление, гибкость, деятельность.

Summary: The feature of mathematics is that its training influences powerful to development of pupils` mentality. Mathematics has logical stringency. Mathematical mentality is agility, activity, accuracy and so on. Many mathematical concepts influence actively to pupils` development of dialectical mentality. When we learn geometric figures, our scientific worldwiew thrives. Key words: Mentality, mathematical mentality, agility, activity.

Riyaziyyat tədrisi prosesində şagirdlərin tın fəlsəfi məsələləri kimi ümumi problemin elmi dünyagörüşünün, o cümlədən, məntiqi tə- həllini reallaşdırır. fəkkürünü inkişafı üçün öyrənilən elmi müddə- Məlumdur ki, müasir riyaziyyatda mücər- aların real həqiqətlə qarşılıqlı əlaqəsini qabarıq rədlik və konkretlik, kəmiyyət və keyfiyyət, in- şəkildə onlara göstərmək mühüm əhəmiyyətə duktiv və deduktiv, sonlu və sonsuz, nisbilik və malikdir. Digər tədris fənlərində belə real həqi- mütləqlik, xüsusi və ümumi və s. arasında dərin qəti əks etdirmək bir qədər aşkardır. Riyaziyyat əlaqənin mövcudluğu aşkar edilmişdir. Beləlik- kimi mücərrəd elmlər üçün bu məsələnin həlli lə, riyaziyyatın metodoloji əsasları ilə kifayət nəinki aydın deyil, hətta, kifayət qədər çətindir. qədər tanış olmayan müəllim üçün şagirdlərə ri- Lakin tədris prosesində bu vəzifənin reallaşdırıl- yaziyyatın mahiyyətini aşılamaq çətindir. Fikri- ması zəruridir. Çünki riyaziyyatın real həqiqətə mizi aydınlaşmaq üçün bir mücərrəd riyazi münasibəti daha ümumi məsələnin – riyaziyya- anlayışa baxaq:

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 113 Türkan Namaz qızı Əskərli Qrup elə boş olmayan G çoxluğuna deyilir y=kx+b xətti funksiyasını öyrənərkən ki, bu çoxluq üçün xRy binar əməl təyin edilsin şagirdlərə izah etmək lazımdır ki, bu funksiya və bu əməl aşağıdakı xassələri ödəsin: sabit təzyiqdə qazın həcmi ilə temperaturu ara- 1) ¥ x, ¥ y, ¥ z( xRy) Rz= xR( yRz); sında ( Geyl- Lyussaq qanunu) V= 2) çubuğun uzunluğu ilə qızma temperaturu 3) arasında l= sabit həcmdə qazın x, y, z elementləri cürbəcür konkret məna- təzyiqi ilə temperaturu arasında ( Şarl qanunu) lara (ədədlər, vektorlar, çevirmələr və s.) malik P= asılılığını, bərabərsürətli ola bilər. Elementlərin və əməllərin təbiətindən hərəkətdə sürət və zaman arasında V= asılı olmayaraq bu əməllər təyin olunan obyektin asılılığını və s. təsvir edir. Həmçinin, riyaziyyatda və riyaziyyatın tətbiq sahələrində şagirdlərə izah etmək lazımdır ki, fizika kursun- daha çox rast gəlinən xassələri ən ümumi halda da bu asılılıqların hər biri və onların xassələri öyrənməyə imkan verir. İxtiyari riyazi struktur müstəqil şəkildə öyrənilir. Çünki real həqiqətin bu qayda ilə, yəni, ixtiyari təbiətli elementlər fizika vasitəsilə inikasının özünəməxsus xüsu- çoxluğu kimi meydana gəlir və bu çoxluğun siyyətləri var. Bu qanunauyğunluqlar eksperi- elementləri üçün bir və ya bir neçə münasibət ment yolu ilə tapılır. Riyaziyyatda isə uyğun qa- təyin edilir. nunauyğunluqlar və onların xassələri eyni za- Təsadüfi deyildir ki, riyazi təfəkkür dedik- manda (yalnız xətti funksiya vasitəsilə) öyrənilir. də məntiqin ciddi qaydalarına uyğun elmin ab- y=a funksiyasını öyrənərkən bərabərye- straksiya və idealizə edilmə səciyyəviliyi başa yinləşən hərəkətdə yolun zamandan S= asılı- düşülür. Bu xüsusiyyət aşağıdakı qabiliyyətlərlə xarakterizə olunur: lığını, sabit müqavimətdə elektrik cərəyanının 1) Biliklərin formalaşdırılması; P= asılılığını və s. müxtəlif fiziki kəmiyyət- 2) Formal strukturlar, struktur münasibət- ləri əlaqələndirən düsturları misal gətirmək olar. lər və əlaqələrlə işləmək (əməliyyat aparmaq); Riyaziyyat vasitəsi ilə maddi aləmin ini- 3) Bir əməliyyatdan digərinə keçid və on- kasının həndəsə kursunda nümayiş etdirilməsi lar arasında dialektik əlaqələr yaratmaq; üçün daha geniş imkan var. Məsələn, “silindr” 4) Təfəkkür prosesinin ixtisar etmək anlayışı ətraf aləmdə silindrik formaya malik Riyazi təfəkkürü birinci yaxınlaşmada xa- kifayət qədər əşyaların xassələrini açıqlamağa rakterizə edərkən bir qayda olaraq çeviklik, fəal- imkan verir. Bu zaman “silindr” anlayışının lıq, məqsədyönlülük, dəqiqlik və s. psixoloji qa- məzmununu açarkən onun elementlərinin xassə- biliyyətləri nəzərdə tuturlar. lərini və bu elementlər arasındakı asılılığı gös- Riyaziyyatın öyrənilməsi prosesində elmi tərmək üçün geniş imkan yaranır. Silindrin həc- dünyagörüşün, o cümlədən riyazi təfəkkürünün minin oturacaq sahəsi ilə hündürlüyünün hasi- formalaşdırılması üçün müəllim aşağıdakı üsul- linə bərabər olmasını bilən zaman silindr formalardan istifadə etməlidir: lı istənilən cismin həcmini tapmaq olur. Digər a) Fənnin elmi dünyagörüş baxımından həndəsi fiqurların da xassələrini izah edərkən xarakterik olan mövzularını müəyyən etmək; elmi dünyagörüşün formalaşdırılması üçün bu b) Fizika, kimya və digər fənlərin elə möv- cür imkanlar mövcuddur. zularını seçib ayırmalı ki, bu mövzularda riyazi Məqalənin aktuallığı: İnformasiya texnologi- aparatın riyazi tətbiqi daha çox yararlı olsun; yaların inkişaf etdiyi bir dövrdə dünyada inkişafa olan münasibət get-gedə dəyişir. Bununla da, c) Qoyulan məqsədə uyğun olan təlim təfəkkür məqsədyönlü şəkildə inkişaf edir. metodlarını seçmək və hazırlamaq; Məqalənin elmi yeniliyi: Təfəkkür sayəsində d) Digər fənlərdə riyazi anlayışlar və me- şagirdlərin məntiqi təfəkkürü inkişaf edir, nəyi bilib, todların tətbiqi formalarını müəyyən etmək nəyi bilmədiyi haqqında fikir irəli sürə bilir. İlk baxışda çox abstrakt görünən, lakin Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi: real aləmin bir-birilə qarşılıqlı əlaqələri görün- Şagirdlər elmlərarası əlaqələri bilməklə, onu müxtə- məyən qanunauyğunluqlarını ifadə edən an- lif sahələrdə tətbiq edə bilər. layışlara aid bəzi misallar göstərək:

114 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Tətbiqi riyaziyyat elementlərinin elmi-idraki rolu haqqında

Ədəbiyyat

1. Abbasov N. R. Riyaziyyatın ibtidai kursunun təlimi prosesində şagirdlərin ümumi inkişaf səviyyəsinin yüksəldilməsi: Ped. elm. nam. ...dis. Bakı, 2004. 2. Ağayarov M. H. Şagirdlərin riyazi yaradıcılığının inkişaf etdirilməsi // Fizika, riyaziyyat və informatika tədrisi, 2002, № 1 3. Əliyeva T. M. və b. Orta məktəbdə riyaziyyatın tədrisi metodikası. I hissə. Bakı: ADPU- nun nəşri, 1991. 4. İbrahimov İ. M. VI-VIII siniflərdə hesablama texnikasının tətbiqi ilə riyaziyyat dərslərində şagirdlərin idrak fəallığının artırılması: Ped. elm. nam. ...dis. Bakı, 1996. 5. Həsənova T. A. Şagirdlərdə riyazi intuisiyanın inkişaf etdirilməsi ilə təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsi: Ped. elm. nam. ...dis. avtoref. Bakı, 1998. 6. Mehdizadə Z. M. Uşaqlarda təfəkkür və nitqin inkişafı. Bakı, 1966. 7. Səfərov Ş. İ. Riyaziyyat məntiqi təfəkkürün inkişafının əsas mənbəyidir // Fizika, riyaziyyat və informatika tədrisi, 2004, № 1 8. Гальперин П. Я., Психология мышления и учение о поэтапном формировании умственных действий. Сб. «Исследования мышления в советской психологии». М.: Наука, 1966.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: riyaz.ü.elm.dok., prof. İ.C. Mərdanov, dos. A.Q. Cəfərov

Redaksiyaya daxil olub: 09.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 115 Gülnar Mübariz qızı Alıyeva

UOT 37.01

Gülnar Mübariz qızı Alıyeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

STEREOMETRİYADAN OXŞARLIĞA AİD MƏSƏLƏLƏRİN HƏLLİ METODİKASI

Гюльнар Мубариз гызы Aлыева Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

МЕТОДЫ РЕШЕНИЯ ВОПРОСОВ, СВЯЗАННЫХ С СТЕРЕОМЕТРИЕЙ

Gulnar Mubariz Aliyeva State Pedagogical University of Azerbaijan

METHODS OF SOLVING ISSUES RELATED TO STEREOMETRY

Xülasə: Məqalədə fəza fiqurlarına aid məsələlər həllində şagirdlərə planimetriyadan məlum olan oxşarlıq əlamətlərindən istifadə etməklə məsələ həlli metodikası verilmişdir. Məqalədə seçilmiş fəza məsələləri əsasən üçbucaqların oxşarlıq əlamətlərindən istifadə etməklə həll edilir. Üçbucaqların oxşarlığı isə piramidaya aid məsələlər üzərində göstərilib. Üçbucaqların oxşarlığını göstərən üç əlaməti var. Açar sözlər: oxşarlıq, hündürlük, nisbət, fəza.

Резюме: В статье задачи пространственных фигур представлены студентам с использованием известных из плана траекторий подобия. Выделенные в статье вопросы в основном решаются с помощью треугольника подобия. Схожесть треугольников показаны на примерах о пирамидах. Есть три элемента показывающие схожесть треугольников. Ключевые слова: сходство, высота, соотношение, пространственный.

Summary: In the article, the problem solving method has been given to the students using the similarities of planetary in solving problems of spatial figures. In the article, selected spatial issues are mostly solved by using the triangle’s similarity. The similarity of the triangles is shown on the pyramidal issues. There are three sings that show the similarity of squares. Key words: similarity, altitude, ratio, space.

Stereometriya məsələlərin həlli prosesin- dürlüyü Piramidanın təpəsindən yan üzə çə- də hər zaman planimetriya materialı təkrarla- nır. Belə ki, stereometriyadan hər hansı məsələ- kilmiş hündürlük -dən: ni həll edərkən, planimetriyadan məlum olan + bütün anlayış, təkliflər və s. ilə qarşılaşırıq. Bir çox fəza məsələlərinin həllində fiqurların ox- şarlığı xüsusi ilə daha çox üçbucaqların oxşarlıq əlamətlərindən istifadə olunur müəyyənləşdirir. Fikrimizi aşağıdakı stereometriya məsə- lələrinin həlli üzərində göstərək. Məsələ 1. Düzgün üçbucaqlı piramidanın yan tili ɑ, yan tili oturacaq müstəvisi ilə əmələ gətirdiyi bucaq 60 olduğunu bilərək bu pirami- Şəkil 1 danın daxilinə çəkilmiş kürənin radiusunu tapın. Piramidanın hündürlüyü , oturacağının hün- , .

116 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Stereometriyadan oxşarlığa aid məsələlərin həlli metodikası -dən: olacaqdır. Deməli, trapesiyanın ( Buradan hündürlüyüdür, Ona görə

Göründüyü kimi məsələni həll etmək Buradan -dən : üçün üçbucaqların oxşarlığından istifadə etdik. Məsələ 2. Düzgün dördbucaqlı pirami- olduğundan danın hündürlüyü , oturacaq tilindəki ikiüzlü bucağı -dır, hündürlüyün ortasından yan üzə paralel müstəvi keçirilmişdir. Alınan kəsiyin -dan: sahəsini tapın. Şəkil 2. Fərz edək ki, kəsik dördbucaq- lısıdır. və düz xətləri, iki paralel müstə- olduğu üçün:

visinin üçüncü müstəvisi ilə kəsişmə xət- ləridir və Deməli, . Aydındır Kəsiyin sahəsi: ki, dördbucaqlısı bərabəryanlı trapesi-

yadır. hündürlüyündən tilinə perpendi-

kulyar olan müstəvisini keçirək; onda bucağı oturacaq tilindəki ikiüzlü bucağın Məsələ 3. Düzgün dördbucaqlı piramida- xətti bucağıdır. dördbucaqlısıdır. və da oturacağın tili olub, yan til oturacaq müs- düz xətləri, iki paralel müstəvisinin üçüncü təvisi ilə bucağı əmələ gətirir. Oturacağın bir müstəvisi ilə kəsişmə xətləridir və təpəsindən onun qarşısındakı yan tilə perpendi- Deməli, . Aydındır ki, kulyar müstəvi keçirilmişdir. Kəsiyin sahəsini dördbucaqlısı bərabəryanlı trapesiyadır. tapmalı. hündürlüyündən tilinə perpendikulyar Həlli: Piramidanın oturacağı kvadrat olan müstəvisini keçirək; onda olduğundan alırıq (Şəkil 3). bucağı oturacaq tilindəki ikiüzlü bucağın dən: xəti bucağıdır Fərz edək ki, kəsik

dördbucaqlısıdır. və düz xətləri, iki paralel

olduğundan bu müstəvi və -yə də perpendikulyar Şəkil 3

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 117 Gülnar Mübariz qızı Alıyeva

Kəsiyin sahəsi: . Məsələ 4. Düzgün üçbucaqlı piramidanın oturacaq tərəfi , oturacaq tilindəki ikiüzlü bucaq -dır. Oturacağın iki tərəfinin ortasından oturacaq müstəvisinə çəkilmiş perpendikulyar kəsik piramidanı iki hissəyə bölür. Bu hissələrdən kiçiyinin həcmini tapın. Şəkil 4 Həlli: (Şəkil 4), , də: müstəvisi tilinə perpendikulyar olduğuna görə və və olduğundan həmin müstəvi parçasına perpendikulyar olur. . ya üçbucaqlı piramida, onun hündürlü- Nəticədə: yüdür. və olduğu üçün və Problemin aktuallığı. Şagirdlərin fəza təsəv- vürlərinin , fəza fiqurlarının müstəvi üzərindəki təs- viri planimetriya materiallarından istifadə etməklə -də: məsələ həlli bacarığı şagirdlərdə formalaşdırılır. Problemin elmi yeniliyi. Fəza məsələlərinin = ; həlli prosesində oxşarlıq metodlarından istifadə etməklə məsələ həllərinin metodikası sistemləşdiril- mişdir. Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. -də: Məqalədən ali və orta ixtisas məktəblərinin müəllim- ləri, tələbələr və magistrantlar istifadə edə bilər.

Ədəbiyyat

1. Ümumtəhsil məktəbləri üçün riyaziyyat kurikulumu 2. Həndəsə məsələləri. Abdullayev M., Əliskəndərov İ. Bakı, 1985. 3. N. Qəhrəmanova, M. Kərimov, İ. Hüseynov. Riyaziyyat: Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün dərslik. Bakı, 2017. 4. M. Mərdanov, S. Mirzəyev və b. Həndəsə: Ümumtəhsil məktəblərinin 11-ci sinfi üçün dərslik. Bakı: Çaşıoğlu, 2012.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, ped.ü.elm.dok., dos. N.B. Nəsirov

Redaksiyaya daxil olub: 28.03.2018

118 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Üçbucaq və dördbucaqlılarla çevrənin qarşılıqlı əlaqəsinə aid bəzi məsələlərin həlli haqqında

UOT 37.01

Türkan Şirvani qızı Abdullayeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

ÜÇBUCAQ VƏ DÖRDBUCAQLILARLA ÇEVRƏNİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİNƏ AİD BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİN HƏLLİ HAQQINDA

Tуркан Ширвани гызы Абдуллаева Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ВЗАИМОСВЯЗЬ ТРЕУГОЛЬНИКОВ И ЧЕТЫРЕХУГОЛЬНИКОВ С ОКРУЖНОСТЬЮ ПРИ РЕШЕНИЙ ЗАДАЧ

Turkan Shirvani Abdullayeva State Pedagogical University of Azerbaijan

EXPLANATION OF SOME SAMPLE QUESTIONS REGARDING THE MUTUAL CONNECTIONS OF THE TRIANGLES AND RECTANGLES WITH RESPECT TO THE CIRCLES

Xülasə: Bu məqalədə üçbucaq və dördbucaqlıların çevrə ilə əlaqələri araşdırılıb .Çevrənin daxilinə və xaricinə çoxbucaqlı çəkməyin mümkün olma şərtləri nəzərdən keçirilib .Üçbucağın daxilinə və xaricinə çəkilmiş çevrənin mərkəzinin həndəsi yeri müəyyənləşdirilib. Daxilinə və xaricinə çevrə çəkilmiş üçbucaq və dördbucaqlıların sahələrin ölçülməsinə aid bir neçə məsələ həlli göstərilib. Açar sözlər: fiqur, üçbucaq, dördbucaqlı, trapesiya, çevrə, çoxbucaqlı, sahə

Резюме: В данной статье исследована связь треугольников и четырехугольников с окружностя- ми. Центр окружности, вписанный в треугольник, и описанный вокруг треугольника имеет свое место. В статье рассмотрены возможные условия рисования внутри и снаружи окружностей, и пред- ставлены некоторые решения задач измерения площади многоугольников. Ключевые слова: фигура, треугольник, четырехугольник, трапеция, окружность, многоуголь- ник, площадь

Summary: In this article, the connections of triangles and rectangles with respect to the circles have been explored. The possibilities of drawing polygonal figures in the inner and outside parts of circle have been reviewed. The geometric centre of the circles drawn in the inner and outside parts of triangle have been defined respectively as well. Moreover, some samples questions regarding the measurement of the areas of the triangles and rectangles with circles drawn in their inner and outside parts have been solved. Keywords: fiqure, triangle, rectangle, trapezoid, circle, polygon, area

Daxilə və xaricə çəkilmiş çoxbucaqlılarla 2. Çevrəyə toxunan düz xətt bu çevrənin əlaqədar olaraq məsələlərin öyrədilməsində çev- toxunma nöqtəsinə çəkilmiş radiusuna perpendi- rəyə toxunan haqqında bir sıra teoremlərdən is- kulyardır. tifadə etmək olduqca əhəmiyyətlidir. Bu mövzu- 3. Çevrəyə toxunan düz xətt həmin çev- da şagirdlər heç olmasa aşağıdakı teoremləri rənin vətərinə paraleldirsə, onda toxunma nöqtə- öyrətmək lazımdır. si vətərin gərdiyi qövsü yarıya bölür. 1. Radiusun ucunda bu radiusa perpendi- 4. Hər hansı bir nöqtədən çevrəyə iki to- kulyar olan düz xətt çevrəyə toxunandır. xunan çəkilərsə, onların verilən nöqtədən toxunma nöqtəsinə qədər olan parçaları bir-birinə bə-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 119 Türkan Şirvani qızı Abdullayeva rabərdir və çevrənin mərkəzi, bu toxunanların ğın daxilinə çəkilmiş çevrənin radiusu düsturun- əmələ gətirdiyi bucağın tənbölənidir. dan istifadə etmək lazımdır. Şagirdlər həmçinin mərkəzi bucaqlar, on- olacaqdır. Deməli, lara uyğun qövslər və onları gərən vətərlər ara- sındakı münasibətləri də bilməlidirlər. dir. Yarısı isə İndi isə daxilinə və xaricinə çevrə çəkil- olar. miş üçbucaqlara baxaq. Bu məsələyə həm qurma məsələsi kimi baxmaq olar həm də teorem Ştrixlənmiş hissənin sahəsi şəklində də göstərmək olar: İstənilən üçbucağın olacaqdır. xaricinə və daxilinə çevrə çəkmək olar həm də ancaq bir çevrə çəkmək olar. Üçbucağın xarici- Cavab. . nə çəkilmiş çevrənin mərkəzi üçbucağın tərəf- Məsələ 2. D mərkəzli AC hipetonuzu üzə- lərinin orta nöqtələrindən qaldırılmış orta per- rində olan yarımçevrə ABC düzbucaqlı üçbuca- pendikulyarların kəsişmə nöqtəsindədir. Üç- ğının katetlərinə toxunur. BD parçası üçbucağın bucağın daxilinə çəkilmiş çevrənin mərkəzi isə sahəsini və ə bərabər hissələrə üçbucaqların daxili bucaqlarının tənbölənləri bir ayırarsa, tərəfi AC olan kvadratın sahəsini tapın. nöqtədə kəsişmə nöqtəsidir. Həlli: Yarımçevrə ABC düzbucaqlı Daxilinə və xaricinə çevrə çəkilmiş üçbu- üçbucağın katetlərinə toxunduğu üçün DE və caqların sahələrinin tapılmasına aid aşağıdakı DF radiusları uyğun olaraq və məsələləri nəzərdən keçirək. üçbucaqlarının hündürlükləridir. Məsələ 1. Tərəfi 3 sm olan bərabərtərəfli üçbucağın daxilinə çevrə çəkilmişdir. O nöqtəsi çevrənin mərkəzidir. Ştrixlənmiş hissənin sahə- sini tapın. Həlli: Ştrixlənmiş hissənin sahəsini tapmaq üçün bərabəryanlı üçbucağın sahəsinin ya- rısı ilə daxilə çəkilmiş çevrənin sahəsi yarısının fərqini tapmaq lazımdır. Şərtə görə məlumdur ki, AB=AC=BC=3sm Bərabəryanlı üçbucağın sahəsini ilə işa- rə edək. Onda alarıq.

Yarısı isə dır. AB=a və BC=b işarə edək. Onda nin sahəsi

dir . nin sahəsi isə dir. BD düz xətti ABC düzbucaqlı üçbucağını iki hissəyə ayırdığı üçün ABC üçbucağının sahəsi bu hissələrin cəminə bərabər olacaqdır. Deməli Digə Çevrənin sahəsini isə ilə işarə edək. r tərəfdən ABC üçbucağının sahəsi Çevrənin sahəsini tapmaq üçün radiusunu bil- mək lazımdır. Bunun üçün bərabəryanlı üçbuca- olar.

120 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Üçbucaq və dördbucaqlılarla çevrənin qarşılıqlı əlaqəsinə aid bəzi məsələlərin həlli haqqında DE=DF=h işarə etsək onda aşağıdakı sistemi yaza bilərik. tərəf-tərəfə vursaq, alarıq.

Beləliklə a və b- ni tapa bilərik. ,

Çevrənin radiusunu OF ilə işarə edək. İndi isə Pifaqor teoreminə görə AC –ni Onda sahəsi yə bərabər tapa bilərik. olacaqdır. Məlumdur ki, AD daxilə çəkilmiş çevrənin diametrinə bərabərdir. Tərəfi AC olan kvadratın sahəsi isə Yəni ki, .Bunu yuxarıda nəzərə na bərabərdir. alsaq Cavab: . Çevrənin radiusunu 6 sm tapdıq. Onda Daxilinə və xaricinə çevrə çəkilmiş dörd- çevrənin diametri 12 sm olacaq. bucaqlıları nəzərdən keçirərkən əvvəlcə bu Trapesiyanın sahəsini dördbucaqlıların tərifini vermək və şagirdlərə alarıq. çevrənin daxilinə və xaricinə dördbucaqlı çək- Cavab: məyin mümkün olması şərtlərini öyrətmək la- Məsələ 4. Mərkəzi O nöqtəsində olan çev- zımdır. Yuvarlaq cisimlərin coxüzlülərlə kombi- rə daxilinə çəkilmiş ABCD trapesiyasının nasiyalarını öyrənilərkən hansı dördbucaqlının sahəsini tapın. daxilinə, hansıların xaricinə çevrə çəkməyin Həlli: ABCD trapesiyasının xaricinə çevrə mümkün olmasını bilmək zəruridir. Əgər dörd- çəkilmişsə, onda bu trapesiya bərabəryanlı bucaqlılarının qarşı tərəflərinin cəmi bərabərdir- trapesiyadır. Onda AD=CB olar. sə, onda onun daxilinə çevrə çəkmək olar. Əgər dördbucaqlının xaricinə çevrə çəkilmişsə, onda dördbucaqlının qarşı bucaqlarının cəmi yə bərabərdir. İndi isə daxilinə və xaricinə çevrə çəkil- miş dördbucaqlılara aid məsələlərə baxaq. Məsələ 3. Oturacaqları 4 sm və 10 sm olan trapesiyasının daxilinə O mərkəzli çevrə çəkilmişdir. olarsa, trapesiyası- nın sahəsini tapın.

Həlli: Trapesiyanın sahəsi a bərabərdir. Çevrənin O mərkəzi AB oturacağı üzərin- Hündürlüyü tapmaq üçün daxilə çəkilmiş də olduğu üçün AB həmdə çevrənin diametridir. çevrənin diametrini tapmaq lazımdır. ∠ diametrə söykənən bucaq olduğu üçün

yə bərabər olacaqdır. Onda işarə etsək, onda ∠ olar. Digər tərəfdən də daxili çarpaz bucaqlara görə dır.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 121 Türkan Şirvani qızı Abdullayeva Bərabəryanlı trapesiyanın oturacağına bitişik Pifaqor teoreminə görə bucaqlar bir-birinə bərabər olduğu üçün yaza bi- lərik: . Beləliklə yaza bilərik Deməli ki, ∠ .∠ bir-birlərinə bərabər olduğuna görə onda bərabəryanlı Cavab: üçbucaqdır. BC=4 sm olduğundan CD=4 sm Problemin aktuallığı. Həyatda, praktikada olacaqdır. AD=BC=CD=4 sm. daxilinə və xaricinə çevrə çəkilmiş çoxbucaqlıların sahələrinin ölçülməsi ilə bağlı problemlər yaranır. ABCD trapesiyasının sahəsi ota xətti ilə Buna görə də şagirdləri sahələri hesablanması hündürlüyü hasilinə bərabərdir. Orta xətti probleminə məktəbdə hazırlamaq lazımdır. tapmaq üçün AB oturacağının uzunluğunu Problemin yeniliyi. Çoxbucaqlıların daxilinə tapaq. AD kateti li bucaq qarşısında duran və xaricinə çəkilmiş çevrənin xassələri, mərkəzinin katet olduğu üçün AB-nin yarısına bərabər yerləşmə nöqtəsi, bəzi xaricinə və daxilinə çevrə olacaqdır. Deməli AB=2AD=2 4=8 sm.DE çəkilmiş dördbucaqlı və üçbucaqların sahələrinin hündürlüyünü isə AED düzbucaqlı üçbucağına tapılmasına aid məsələlər seçilmiş və onların həlli görə tapaq. olduğuna görə nümunələri göstərilmişdir. olacaqdır. AE li bucaq Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. Məqaləni orta məktəb şagirdləri və ali məktəb qarşısında katet olduğuna görə 4 2=2sm olar. tələbələri istifadə edə bilər.

Ədəbiyyat

1. Poqorelov A.V. Həndəsə. Bakı, 2001. 2. Mərdanov M.C., Mirzəyev S.Ş., Sadıqov Ş.M. Həndəsə: 8-ci sinif üçün. Bakı, 2003. 3. Yaqubov M.H. və b. Riyaziyyat. Bakı: TQDK-nın nəşri, 2007. 4. Ağayev B., İbrahimov Ə., Kreymer A. Bakı, 1972. 5. Quliyev Ə.A. Həndəsə məsələləri. Bakı: Elm, 2010.

E-mail:[email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, dos. A. Cəfərov

Redaksiyaya daxil olub: 28.02.2018

122 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ox simmetriyası, onun xassələri və qurma məsələləri həllinə tətbiqi

UOT 37.01

Aysel Namiq qızı Allahverdiyeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

OX SİMMETRİYASI, ONUN XASSƏLƏRİ VƏ QURMA MƏSƏLƏLƏRİ HƏLLİNƏ TƏTBİQİ

Aйсель Намик гызы Aллахвердива Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

СИММЕТРИЯ ПО ОСИ ЛИНИИ, ЕЕ СВОЙСТВА И ПРИМЕНЕНИЕ

Aysel Namig Allahverdiyeva State Pedagogical University of Azerbaijan

LINE SYMMETRY, ITS PROPERTIES AND APPLICATION TO THE SOLUTION OF CONSTRUCTION PROBLEMS

Xülasə: Məqalənin başlıca məqsədi şagirdlərin riyaziyyatda həndəsi fiqurlardan başqa canlı təbiətdə simmetriyanın öyrənilməsini təmin etməkdir. Buna uyğun olaraq riyaziyyat elminin canlı aləmlə vəhdətini təşkil etməkdir. Riyaziyyat elmini ətraf mühitlə əlaqələndirmək şagirdləri daha da cəlb edir. Şagirdlərin praktiki şəkildə öyrənməklərini təmin etmək lazımdır. Açar sözlər: simmetriya, fiqur, müstəvi, düz xətt, məsafə, çevrilmə, hərəkət

Резюме: Главная цель статьи - обеспечение изучения симметрии в живой природе помимо ее изучения геометрическими фигурами. В статье также отмечается единство живой природы с матема- тической наукой. Отмечается, что обеспечение связи математической науки с окружающей средой более привлекает учеников. Следовательно, эффективно привлечь учеников к обучению этой темы практическим путем. Kлючевые словa: cимметрия, фигура, плоскость, прямая линия, расстояние, поворот, действуй

Summary: The main purpose of the article is to provide students study symmetry in live nature beside geometric figures in mathematics. Therefore to organize unity of mathematics With live world. Need to ensure that students learn in a practical way. Associating mathematical science with the environment attracts the students. Key words: symmetry, figure, plane, line, distance, transformation, movement

Simmetriya yalnız riyaziyyatda deyil, həm- görə iki nəfər yapon fizikini – M. Kobayaşini və çinin fizika, kimya, musiqi, memarlıq, coğrafiya, T. Maskavanı, simmetriyanın spontan pozulma mühəndislik, dizayn və digər sahələrdə mühüm mexanizmini kəşf etdiyinə görə isə yapon əsilli rol oynayan anlayışdır. Bizi əhatə edən aləmdə Amerikan fiziki Y. Nambunu fizika sahəsində simmetrik əşyalar xüsusi olaraq fərqlənir. Buna Nobel mükafatına layiq görmüşdür. görə də təbiətdə rast gəlinən simmetriyalar insan- Ona görə də məktəbdə simmetriya elementl- ları həmişə maraqlandırmışdır. Simmetriyanın ərinin şagirdlərə öyrədilməsi aktual məsələdir. tədqiqi bəşəriyyət üçün mühüm əhəmiyyətə ma- Müstəvinin hər bir nöqtəsi L düz xəttinə likdir. Təbiətdə rast gələn simmetriyalarla əlaqə- nəzərən ona simmetrik nöqtəyə inikas edirsə, dar tədqiqatlara maraq günbəgün artır. 7 oktyabr müstəvinin özünə belə inikasına oxu L olan sim- 2008-ci ildə İsveç Kral Elmlər Akademiyası po- metriya deyilir. zulmuş simmetriyanın mənşəyini kəşf etdiklərinə

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 123 Aysel Namiq qızı Allahverdiyeva Ox simmetriyasının aşağıdakı xassələrini qeyd edək: 1. Ox simmetriyası yerdəyişmədir. Yəni, müstəvinin məsafələri saxlayan özünə inikaslar- dan biridir. 2. Ox simmetriyasının tərs inikası da ox simmetriyasıdır. 3. Oxu L olan simmetriyada: a) simmetriya oxuna perpendikulyar olan hər bir düz xətt özünə inikas edir; b) sərhədləri L olan yarım- müstəvilər bir-birinə inikas edir. Onda MXL=CXL olar və verilmiş 4. Oxa nəzərən simmetrik iki düz xəttin kə- məsələ aşağıdakı məsələyə gətirilər: sişmə nöqtəsi ox üzərindədir və simmetriya oxu “AB düz xətti və N,C nöqtələri verilmiş- bu düz xətlər arasındakı bucağın tənbölənidir. dir. AB düz xətti üzərində elə X nöqtəsi tapın ki, Həndəsədə qurma məsələlərinin oxa nəzə- NXB=CXA olsun”. Bu yeni məsələni həll rən simmetriya vasitəsi ilə həllinə simmetriya etmək üçün NX düz xəttini uzadaq. Onda metodu deyilir. Həmin metodun mahiyyətini qı- KXL=NXB olduğundan KXC=CXL alı- saca şərh edək. nar. Bu isə XC düz xəttinin KXL bucağının tən- Ox simmetriyasının tətbiqi ilə məsələ həll böləni olması deməkdir. Beləliklə , axtarılan etdikdə məsələnin verilənləri və axtarılanlar ara- NX düz xətti (C;LC) çevrəsinin toxunanıdır. sında əlaqəni müəyyən etmək üçün hər hansı bir Qurma. AB düz xəttinə nəzərən verilmiş oxa nəzərən verilmiş fiqura və ya onun bir hissə- M nöqtəsinə simmetrik C nöqtəsi quraq və ( C; sinə) simmetrik fiqur qurulur. Alınan simmetrik LC) çevrəsini çəkək.Sonra N nöqtəsindən bu fiqura əvvəlki fiqurun ödəməli olduğu tələblər çevrəyə toxunan quraq. Həmin toxunan AB düz verilir və yeni məsələ alınır. Bu məsələ məlum xəttini axtarılan nöqtədə kəsəcəkdir. üsullarla həll olunur. Yəni məsələnin həlli, adə- İsbat. ∆LXC=∆CXK olduğundan tən, təklif olunan məsələnin həlli üçün açar olur. CXL=CXK olur. NXB=KXL və Simmetriya metodunun tətbiqindən alınan yeni CXL=MXA olmasından NXB=2MXA məsələ məlum olmalıdır və ya təklif olunan mə- olduğunu alırıq. sələdən sadə olmalıdır. Metodun səmərəli olması Araşdırma: M və N nöqtələri AB düz xətti simmetriya oxunun düzgün seçilməsindən asılıdır. üzərində olmadıqda məsələnin həmişə həlli vardır. Məsələdə bucağın tənböləni verilmişdirsə, Verilmiş nöqtədən çevrəyə iki toxunan çəkmək onda ox simmetriyasından istifadə etmək daha mümkün olduğu üçün məsələnin dörd həlli vardır. məqsədə uyğundur. Verilmiş cəminə və ya fər- M və N nöqtələri AB düz xəttinin müxtəlif tərəf- qinə görə sınıq xətt parçalarının düzləndirilmə- lərində olarsa, məsələn, M nöqtəsi C ilə üst-üstə sinə, müəyyən kəmiyyətin maksimum və ya mi- düşərsə, onda qurma aşkardır. nimum qiymət almasına, bucaqların, parçaların Şagirdlərə simmetriya anlayışını öyrədərkən tapılmasına aid məsələlərin həllində simmetriya ən xırda detalı belə nəzərdən qaçırmaq olmaz. metodunun tətbiq edilməsi əlverişlidir. Problemin aktuallığı. Simmetriya anlayışının Aşağıdakı məsələni nəzərdən keçirək. öyrənilməsi şagirdlərdə hər zaman maraq doğuran Məsələ: AB düz xətti üzərində elə X nöq- məsələlərdən biridir. Bu zaman şagirdlərin düşünmə təsi tapın ki, onu verilmiş M və N nöqtələri ilə və əlaqələndirmə bacarıqları inkişaf edir. birləşdirdikdə alınan NXB bucağı MXA buca- Problemin elmi yeniliyi. Bu mövzu şagird- ğının iki dəfə böyük olsun. lərin riyaziyyatdan öyrəndikləri simmetriklikləri hə- Analiz: Tutaq ki, X nöqtəsi elə yatda görə bilməsini təşkil edir. Şagirdlərin inkişaf qurulmuşdur ki, NXB=2MXA və C nöqtəsi B səviyyələri müxtəlif olduğundan bəziləri simmetri- yanı tam anlaya bilmir. Buna görə də materialın düz- düz xəttinə nəzərən M nöqtəsinə simmetrik gün mənimsənilməsinə və başa düşülməsinə xüsusi nöqtədir. diqqət yetirmək lazımdır.

124 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ox simmetriyası, onun xassələri və qurma məsələləri həllinə tətbiqi Problemin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. istifadə edə bilərlər. Məqalədən müəllimlər, magistrantlar və tələbələr

Ədəbiyyat

1. Adıgözəlov A., Həsənova X. Həndəsi qurmalar. Bakı: Elm və təhsil, 2011. 2. İbrahimov. Ə., Sadıqov S. Müstəvi üzərində həndəsi qurmalar. Bakı, 1963. 3. Merdanov M., Mirzəyev S., Sadıqov S. Məktəblinin riyaziyyatdan izahlı lüğəti. Bakı: Radius, 2016. 4. Qəhrəmanova N., Kərimov M., Hüseynov İ. Riyaziyyat: 8-ci sinif. Müəllim üçün metodik vəsait. Bakı, 2015.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.S. Adıgözəlov, ped.ü.fels.dok.S.X. Abbasov

Redaksiyaya daxil olub: 17.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 125 Samirə Mövsüm qızı Mövsümova

BİOLOGİYANIN TƏDRİSİ METODİKASI

UOT 37.01

Samirə Mövsüm qızı Mövsümova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

BİOLOGİYADAN ŞAGİRDLƏRİN ÇƏTİN MƏNİMSƏDİKLƏRİ MÖVZULARIN YENİ TƏLİM TEXNOLOGİYALARI İLƏ TƏDRİSİ (X-XI SİNİFLƏR)

Самира Мовсум гызы Мовсумова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ПРЕПОДАВАНИЕ СЛОЖНО УСВАИВАЕМЫХ УЧЕНИКАМИ ТЕМ ПО БИОЛОГИИ ПОСРЕДСТВОМ НОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ОБУЧЕНИЯ (Х-XI КЛАССЫ)

Samira Movsum Movsumova State Pedagogical University of Azerbaijan

TEACHING THE SUBJECTS THAT ARE HARDLY ADOPTED BY THE STUDENTS IN BIOLOGY WITH NEW LEARNING TECHNOLOGIES.( X-XI CLASSES )

Xülasə: Məqalədə 10-11 siniflərdə mürəkkəb biologiya mövzularının fəal təlim metodunun tətbiqiylə mürəkkəb mövzuların mənimsənilməsi və onun uzun müddət yadda saxlanması dərsin yüksək səviyyədə keçməsinə səbəb olur. Açar sözlər : fəal təlim, təlim texnologiyaları, çətin mövzular, dərs planı, məzmun standartları, metod, qidalanma

Резюме: В статье рассматривается преподавание сложных тем по биологии в 10-11 классах, активным методом обучения. Было показано, что учителя должны использовать активные методы обучения при преподавании ученикам сложно усваиваемых тем. С их помощью предмет легко усваивается, темы долгое время хранятся в памяти, а активность учеников и уверенность в себе повышаются в процессе урока. Ключевые слова: активное обучение, технологии обучения, сложные темы, план урока, стандарты содержания, метод, питание

Summary: The article researches on the teaching methods used for the most difficult subjects of biology in the 10th-11th grades of high school. It has been shown that teachers should use active learning techniques when teaching pupils difficult issues. This time the topic comes easy to master and keeps track of it for a long time, the students activity in the lesson process increases self-confidence. Key words : active learning, training technologies, challenging topics, lesson plans, content standarts,methodology, nutrition

Cəmiyyətin ən aktual və vacib sahələrin- keçirilməsi dövlət siyasətimizin mühüm tərkib dən biri olan təhsilimizin milli zəmində yenidən hissəsidir. Yeni təhsil islahatı bu gün məktəb, qurulması və dünya standartlarına çatdırılması müəllim və şagirdlərin təhsil keyfiyyətinin yük- mühüm bir vəzifə kimi qarşıda durur. Respubli- səlməsinə xidmət edir. kamızda dünya standartlarına uyğun və milli Bu gün müasir təlimin qarşısında duran dəyərlərə əsaslanan yeni təhsil islahatının həyata əsas problemlərdən biri və başlıcası təlimin

126 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Biologiyadan şagirdlərin çətin mənimsədikləri mövzuların yeni təlim texnologiyaları ilə tədrisi (X-XI siniflər) strukturu Çonun forma və metodlarını yeniləşdir- tipi seçməlidir. Hər bir metodun qarşıya qoydu- məkdir. Hazırda interaktiv təlim metodları, yeni ğu məqsəd fərqlidir. Seçilən metodlar şagirdlər təlim texnologiyaları məktəblərdə tətbiq olun- üçün maraqlı olmalıdır. Aşağı siniflərdə əylən- muşdur. Bu metodların tətbiqi şagirdlərə yeni bi- cəli metodlardan istifadə olunursa, yuxarı sinif- lik vermə məsələlərində, həm də onları iradi, əx- lərə qalxdıqca metodlar çətinləşdirilməlidir. laqi, əqli, estetik, mədəni, hüquqi dəyərlər yönü- X-XI siniflərdə şagirdlər tərəfindən çətin mündə inkişaf etdirir formalaşdırır, yeni mövzu- mənimsənilən mövzuların tədrisində müzakirə, nun daha yaxşı mənimsənilməsinə şərait yaradır. əqli hücum, laboratoriya, layihə, debat metod- Biologiyadan (X-XI siniflər) şagirdlərin larına üstünlük verilməlidir. Müəllim çalışmalı- çətin mənimsədikləri mövzuların tədrisində yeni dır ki, mövzunun tədrisi zamanı bir deyil, bir təlim texnologiyalarının tətbiqi yaxşı nəticə neçə metoddan istifadə etsin. Metodların seçil- verir. Tədris prosesində fəal təlim üsullarından məsi təlim prosesinin bir tərəfidir. Digər tərəfi istifadə şagirdlərin təhsilə, elmə marağını artır- isə düzgün tətbiqidir. Metodların müasir tələblər maqla yanaşı, onlarda əməkdaşlıq, yaradıcılıq, baxımından tətbiqi işin əsas hissəsi sayılmalıdır. tədqiqatçılıq qabiliyyətlərinin formalaşmasına Bunun üçün müəllim seçdiyi metodun mahiyyə- imkan yaradır, dərsin strukturu qarşısında mü- tini bilməli, ona pedaqoji, psixoloji və gigiyenik əyyən tələblər qoyur. tələblər baxımından yanaşaraq tətbiq edilməli- Hər bir mövzunun planlaşdırılması zamanı dir. Bir dərsdə bir neçə fəal təlim metodları tət- qarşıda duran 4 əsas məqsəd yerinə yetirilməlidir. biq edilə bilər. 1. Tədris planı və proqramı əsasında möv- Biologiya (X-XI SİNİFLƏR) kursunun ilk zunun məzmunu konkretləşdirilməli. mövzusu “Canlılarda qidalanma”dır. Mövzu şa- 2. Təlim metodları seçilməli. girdlərin çətin mənimsədikləri mövzulara aiddir. 3. Təlim tərbiyə prosesi təşkil edilməli. Burada müxtəlif canlıların qidalanmasının me- 4. Şagirdlərin nailiyyətlərinin qiymətlən- xanizmi şərh olunur. Mövzu üzrə təqdimatların dirmə formaları aydınlaşdırılmalıdır. hazırlanması vacibdir. Dərsdə müəllim bir neçə Gündəlik dərs planı hazırlanarkən ilk ola- formadan qrupla iş, kollektivlə iş formasından raq mövzunun, standartın, məqsədin, iş forması istifadə edə bilər. Bunun üçün müəllim bütün və iş üsulunun, inteqrasiya imkanlarının, resurs- sinfə “Qidalanma tipinə görə canlılar” sxemini ların müəyyənləşdirilməsi önə çəkilməlidir. Bun- işləməyi tapşırır. Aşağıdakı sxemin şagirdlər ların hər birinin düzgün müəyyən edilməsində alt tərəfindən müstəqil işlənilməsi onların yeni standartlar mühüm rol oynayır. Müasir dərsin hər mövzuya dair biliklərini yada salmalarına və bir mərhələsi alt standartların reallaşmasına yö- sistemləşdirilmələrinə imkan yaradır. nəlməlidir. Mövzunun məzmun standartlarını müəy- yən edərkən, orada şagirdlərə öyrədiləcək an- layışlar, obyekt və hadisələr aydın şəkildə ardı- cıl olaraq sadədən mürəkkəbə doğru sistemləş- dirilməlidir. Məzmun standartları şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsinə, maraq və meyllərinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilməlidir. Onun həcmi və tədrisə verilən vaxtın tarixi qabaqcadan aydın- laşdırılmalıdır. Mövzunun tədris məqsədi aydın olmalı, öyrədici, inkişafetdirici və tərbiyəedici Motivasiya mərhələsində lövhədə belə bir vəzifələri, gənclərin gələcək həyatı üçün, ölkə sxemi nümayış etdirmək olar. və məktəbin yerləşdiyi ərazi baxımından əhə- miyyəti nəzərə alınmalıdır. Metodların düzgün seçilməsində dərs tipinin də müəyyən edilmə- sinin əhəmiyyəti böyükdür. Müəllim mövzunun xarakterinə və proqramın tələblərinə uyğun dərs

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 127 Samirə Mövsüm qızı Mövsümova Sxemləri işləməklə şagirdlər mövzuya cələri almağa səy göstərməli və təlimin key- dair biliklərini nümayiş etdirir. Belə olduqda şa- fiyyətini yüksəltməlidir. Təlim metodlarından girdlər dərsdə daha fəal olur və biliklərini mə- düzgün və yerində istifadə edilməsi qarşıda duran suliyyətlə yada salır və sistemləşdirir. Biologi- vəzifələrin həyata keçirilməsini asanlaşdırır. yadan (X-XI siniflər) şagirdlərin çətin mənimsə- Problemin aktuallığı. Biologiya (X-XI dikləri “İnsanın tarixi inkişafı” bəhsidir. Bəhsin siniflər) fənn tədrisində şagirdlərin çətin mənimsə- tədrisindən sonra müəllim Blum taksonomik ya- dikləri mövzuların yeni təlim texnologiyaları ilə şına uyğun suallar tərtib etməklə şagirdlərin ya- tədrisinin zəruriliyi ön plana çəkilir. radıcı fəaliyyətini, bəhsə dair bilik səviyyəsini Problemin yeniliyi. Biologiya (X-XI siniflər) kursunun tədrisində çətin mənimsənilən mövzuların aşkar etməlidir. Sonda şagirdlərlə qrup işinin yeni təlim texnologiyaları ilə tədrisi yolları müəy- təşkili yaxşı nəticə verir. yənləşdirilmiş, nəticələr təhlil olunmuş, səmərəli Məlum olduğu kimi biologiyadan hücey- təkliflər irəli sürülmüşdür. rənin öyrənilməsi ardıcıl olaraq, VI sinifdən XI Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə, sinfədək davam edir. X-XI siniflərdə “Hücey- gənc tədqiqatçılar, dissertantlar, magistrantlar, müəl- rə”bəhsini tədris etdikdən sonra müəllim onunla limlər üçün faydalı olacaqdır. Təlimin keyfiyyətini bağlı yarış, rollu və ya əyləncəli oyunlar təşkil artırmaq üçün fəal təlim metodları tətbiq olunmuş edə bilir. Müəllim fəal təlim metodlarından dərs nümunələrinin faydalı mənbədir, lazım gəldikdə istifadə edərkən qeyd edilmiş prinsipləri diqqət öz fəaliyyətlərində istifadə edə biləcəklər. mərkəzində saxlamalı, dərsdən gözlənilən nəti-

Ədəbiyyat

1. Məmmədova N., Həsənova B., Mahmudova K. və b.: Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün Biologiya fənni üzrə dərslik, Bakı: Şərq-Qərb, 2017. 2. N. Məmmədova, B. Həsənova, K. Mahmudova və b. Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün Biologiya fənni üzrə dərsliyin metodik vəsaiti. Bakı: Şərq-Qərb, 2017. 3. Məhərrəmov Ə.M. Biologiya dərslərində fəal təlim metodlarından istifadənin əhəmiyyəti. Pedaqoji Universitet xəbərləri. Bakı, 2008, N5 4. Mirzəyeva A.. Biologiyanın tədrisində müasir təlim metodlarının tətbiqi: Monoqrafiya. Bakı, 2011. 5. Hüseynov Ə.M., Məhərrəmov Ə.M. Biologiyanın tədrisi metodikası. Bakı: ADPU, 2003. 6. Həsənov A. Müasir təlim texnologiyaları. Bakı, 2012.

E-mail:[email protected]

Rəyçilər: ped.ü. fəls.dok., dos. G.N. Hacıyeva, ped.ü.fəls.dok., dos. X.F. İbrahimova

Redaksiyaya daxil olub: 21.02.2018

128 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 VI sinifdə biologiyanın tədrisində şagirdlərdə elmi dünya görüşünün formalaşdırılması metodikası

UOT 373.3/5.

Əliyənnağı Məhəmmədtağı oğlu Məhərrəmov dosent Dilarə Elbrus qızı Alışova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

VI SİNİFDƏ BİOLOGİYANIN TƏDRİSİNDƏ ŞAGİRDLƏRDƏ ELMİ DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN FORMALAŞDIRILMASI METODİKASI

Алийаннаги Магомедтаги оглы Магеррамов доцент Диляра Эльбрус гызы Алышова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

МЕТОДИКА ФОРМИРОВАНИЯ НАУЧНОГО МИРОВОЗЗРЕНИЯ УЧЕНИКОВ ПРИ ИЗУЧЕНИИ БИОЛОГИИ (VI КЛАСС)

Aliyannagi Magomedtagi oglu Maharramov assistant professor Dilara Elbrus Alyshova State Pedagogical University of Azerbaijan

METHODS OF FORMATION OF SCIENTIFIC OUTLOOK ON STUDENTS IN TEACHING BIOLOGY COURSE (VI CLASS)

Xülasə: Məqalədə böyüməkdə olan gənc nəslə biologiya elminin əsaslarını dərindən öyrətmək, onları bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlandırmaq, hərtərəfli elmi dünyagörüşü formalaşdırmaq məktəb və müəllimlərin əsas vəzifələri olması əsaslandırılır. Göstərilir ki, hər bir müəllim tədris prosesində şagirdlərdə elmi dünyagörüşü tərbiyə etməyin metodlarından istifadə etməyi bacarmalıdır, bu zaman fəal təlim metodlarına üstünlük verilməlidir. Açar sözlər: elmi dünyagörüşü, təfəkkür, bioloji biliklər, təlim nəticələri, metodika, qonur və qırmızı yosunlar, fəal təlim.

Summary: The article basically teaches the growing young generation about the basics of biological science, arming them with knowledge, skills and habits, forming a comprehensive scientific outlook for school and teacher. it is pointed out that each teacher should be able to use the methods of educating the students in the process of raising, in which the methods of active learning should be preferred. Key words - scientific outlook, thinking, biological knowledge, training results, methodology, brown and red algae, active training.

Резюме: Статья в основном знакомит подрастающее поколение с основами биологической науки, вооружая их знаниями, навыками и умениями, формируя всеобъемлющий научный взгляд на школу и учителя. В статье указывается, что каждый учитель должен иметь возможность использовать методы обучения в процессе воспитания, и предпочтение следует отдавать интерактивным методам обучения. Ключевые слова: научный взгляд, мышление, биологические знания, результаты обучения, методология, бурые и красные водоросли, активное обучение.

Müasir biologiya elmi təbiətşünaslıqda todoloji, etik və sosial istiqamətlərdə aparılan aparıcı rol oynamaqla dünyagörüşü, ümumme- ideoloji mübarizənin mərkəzində durur. Hazırda

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 129 Əliyənnağı Məhəmmədtağı oğlu Məhərrəmov, Dilarə Elbrus qızı Alışova təbiətşünaslıq, ictimai elmlər və praktika arasın- asılıdır. Fəal təlimə keçmə təlimin strukturunu, da sərhəd yaradan problemlər (həyatın mənşəyi, məzmununu, forma və metodlarını yeniləşdir- insanın əmələ gəlməsi, ətraf mühitin mühafizəsi, məyi, müasirləşdirməyi tələb edir. Müasir təlimi gen mühəndisliyi və s.) ətrafında ideoloji müba- səciyyələndirən yeni struktur, məzmun və forma rizə getdikcə kəskinləşir. Belə bir şəraitdə böyü- ilə yanaşı, müasir metodlar, yeni təlim texnolo- məkdə olan gənc nəslə elmin əsaslarını dərindən giyaları-interaktiv təlim metodları artıq məktəb- öyrətmək, onları bilik, bacarıq və vərdişlərlə si- lərimizdə geniş istifadə olunur. Müasir dövrdə lahlandırmaq və hərtərəfli elmi dünyagörüşü ən demokratik metod hesab edilən fəal təlim formalaşdırmaq məktəb və müəllimlərimizin üsulları ilə işləmək üçün müəllimin şəxsi keyfiy- qarşısında duran əsas vəzifədir. yətləri, təşkilatçılıq qabiliyyətləri, bioloji bilik Ölkəmizdə həyata keçirilən məktəb islaha- (bu zaman həm də digər fənlərə dair biliklər də tının tələblərinə uyğun olaraq, ümumtəhsil mək- nəzərdə tutulur) səviyyəsi və s. əsas şərtdir. Fəal təblərində təlim-tərbiyə metodları təkmilləş- təlim metodu yeni biliyin kəşfi məqsədi ilə təd- dirilir, tədris olunan fənlərin proqram və dərslik- qiqatın aparılmasına əsaslanır. Bu metodlar mü- ləri elmin yeni nailiyyətləri ilə zənginləşdirilir. əllim şagird əməkdaşlığını reallaşdırır, onları Bu gün ümumtəhsil məktəblərimizin vəzifəsi konstanuktiv qarşılıqlı hərəkətə alışdırır, dərsdə elm və istehsalatın müasir inkişaf səviyyəsinə psixoloji iqlimi sağlamlaşdırır, xoş abu hava uyğun biliklərlə silahlanmış geniş elmi dünya- yaradır. Fəal təlim metodlarının üstünlüklərini görüşünə, politexnik hazırlığa və peşə vərdiş- nəzərə alaraq, onları biologiya (VI sinif) üzrə lərinə malik gənclər hazırlamaqdan ibarətdir. müxtəlif mövzuların tədrisinə tətbiq etmək üçün Bütün bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi, geniş imkanlar var. Biologiya (VI sinif) üzrə şagirdlərin ümumtəhsil hazırlığının təkmilləş- mövzuların tədrisində yeni təlim metodlarının dirilməsini və təlim tərbiyə prosesinin səviyyə- tətbiqi şagirdlərə yeni bilik vermə məsələlərin- sini yüksəltməyi tələb edir. Ümumtəhsil mək- də, həm də onları iradi, əxlaqi, əqli, estetik, mə- təblərində elmlərin əsaslarının öyrənilməsi dia- dəni hüquqi dəyərlər yönümündə inkişaf etdirib lektik materializmin əsaslarının dərk olunma- formalaşdırır, yeni mövzunun daha yaxşı mə- sına, dünya realist baxışlarının inkişafına gətirib nimsəməsinə şərait yaradır. Təlimin nəticələri çıxarmalıdır. Buna görə də hər bir müəllim təd- yalnız o zaman səmərəli hesab edilə bilər ki, ris prosesində şagirdlərdə elmi-dünyagörüşü öyrətmə metodları şagirdlərin təfəkkürünün, tərbiyə etməyin metodlarından istifadə etməyi dərketmə imkanlarının genişlənməsini və elmi bacarmalıdır. dünyagörüşünü təmin edə bilsin. Bu tələblər Biologiyanın öyrənilməsində hər bir fun- nəzərə alınmaqla dərsdə elə optimal təlim me- damental bioloji anlayış (həyat, təkamül, onto- todlarına istinad edilməlidir ki, onlar öz-özlü- genez) şagirdlərin təfəkküründə formalaşaraq yündə yeni biliklərin müstəqil mənimsənilmə- nəzəri ümumiləşməyə çevrilir. Bu prosesin ge- sinə, produktiv və yaradıcı təfəkkürün formalaş- dişində anlayışların dünyagörüşü, metodoloji və masına təminat yaratmış olsun. Mövzunun məq- praktik əhəmiyyəti aşkara çıxır. sədinə uyğun metodun seçilməsi əsas məsələlər- Biologiyanın (VI sinif) tədrisinin qarşısın- dən biridir. da duran əsas vəzifələrdən biri şagirdlərdə elmi Mövzunun daha yaxşı qavranılması, şa- dünyagörüşünü formalaşdırmaq, milli tərbiyə girdlərin mövzunu daha yaxşı mənimsəməsi aşılamaq, onları təbiətə məhəbbət hissi ruhunda üçün “Qonur və qırmızı yosunlar. Yosunların tərbiyə etməkdən ibarətdir. Elmi dünyagörü- əhəmiyyəti” mövzusunun tədrisi zamanı istifadə şünün formalaşdırılması isə yalnız elmi biliklərə edilə biləcək metodların bir neçəsini nəzərdən yiyələnmək, elmin əsaslarını dərindən öyrənmək keçirək. Biologiya (VI sinif) kursunun tədrisin- nəticəsində mümkün olur. də fəal təlim metodlarından daha geniş istifadə Təhsil sahəsində təlim-tərbiyənin səmərə- olunan, vaxta və zəhmətə qənaət edilməsinə im- liliyini təmin etmək, onu dünya standartları sə- kan verən metodlardan biri klaster metodudur. viyyəsinə qaldırmaq fəal təlimə keçilmədən çox

130 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 VI sinifdə biologiyanın tədrisində şagirdlərdə elmi dünya görüşünün formalaşdırılması metodikası Bu metodun köməyi ilə şagirdlər və- dan xətt çəkin. Beləliklə, mövzuya aid olanlar tənimizin bitki örtüyü ilə tanış olurlar. Bitkinin şagirdlər tərəfindən ayrılır. Hər şagird bir kar- müxtəlifliyini öyrənərək müəllim “yosunlar” toçkanı götürür və növbə ilə bitkilərə dair məlu- açar sözündən istifadə edir, lövhədə və ya iri mat verir. Belə əyləncəli oyunlar dərsdə mək- həcmli kağızın ortasında “yosun” sözünü yazır. təblilərin yorulmasının qarşısını alır, onların Şagirdlərə bu sözdən yaranan fikirlərini şaxələr- dərsə marağını artırır, fəallığını yüksəldir. Belə də yazmağı təklif edir. Sxemdə çoxlu məlumat- dərslərdə sakit, passiv şagird olmur, müəllim və lar yazılır. Müəllim təklif edir ki, yazılanları şagirdlər yorulmurlar, əksinə əhval ruhiyyələri diqqətlə oxuyun, yosunlara aid olanların altın- yüksəlir.

Dərs o zaman fayda gətirir ki, şagirdlərdə lər və təcrübələr əsasında izah etməyi, nəticə maraq doğursun, onları diskussiyaya girməyə çıxarmağı bacarmalıdır. sövq etsin. Bu cür dərs təkcə canlı və maraqlı Biologiya (VI sinif) kursunun tədrisində keçməklə qalmayacaq, o həm də şagirdlərə bü- şagirdlərdə elmi dünyagörüşünün formalaşdırıl- tün ömürləri boyu onlar üçün faydalı olacaq sər- ması zamanı həmçinin ekoloji və estetik tər- bəst düşünmə vərdişləri aşılayacaq. Bütün bun- biyənin aşılanması üçün də geniş imkanlar açı- ları nəzərə alaraq biologiya (VI sinif) kursunun lır. Kursun tədrisi prosesində şagirdlərin qazan- tədrisində şagirdlərdə elmi dünyagörüşünü for- dıqları biliklər xeyli dərinləşdirilir və ümumiləş- malaşdırmağın səmərəli yolu kimi ümumtəhsil dirilir. Belə bir nəticəni qeyd etmək olar ki, məktəblərində dünya standartlarına cavab verə şagirdlərin elmi dünyagörüşünü inkişaf etdir- biləcək yeni metodik düşüncə tərzi, interaktiv mək məqsədilə elmin əsaslarını nəzəri və prak- metodlardan istifadə lazımdır. tik cəhətdən öyrətmək və şagirdlərin idrak qabi- Dərslərin bu cür qurulması zamanı şagird- liyyətini inkişaf etdirmək vacibdir. lər canlı və cansız təbiət amillərini, onların vəh- Dünyagörüşü təlim və tərbiyə vəzifəsini dətini öyrəndikdə təbiətdə bütün hadisələrin yerinə yetirir. Bu baxımdan dünyagörüşünü hə- təbiət qanunları əsasında baş verdiyini və təbiət- mişə ön planda tutmaq lazımdır. Dünyagörüşü də heç bir fövqəladə qüvvənin olmadığını dərk şagird şəxsiyyətinin formalaşmasında müstəsna edirlər. Kursun sonunda hər bir sinif şagirdi mü- rola malikdir. hit şəraiti ilə canlı təbiətin vəhdətini müşahidə- Problemin elmi yeniliyi. Biologiyanın (VI sinif) tədrisi prosesində şagirdlərdə elmi dünya-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 131 Əliyənnağı Məhəmmədtağı oğlu Məhərrəmov, Dilarə Elbrus qızı Alışova görüşünü formalaşdırmaq, milli tərbiyə aşılamaq, Problemin aktuallığı. Ümumtəhsil məktəb- təbiətə məhəbbət hissi ruhunda tərbiyə etmək. lərində biologiya elmlərinin əsaslarının öyrənilməsi Problemin praktik əhəmiyyəti. Biologiya dialektik materializmin dərk olunmasına, dünya kursunun (VI sinif) tədrisində şagirdlərdə elmi realist baxışların inkişafına zəmin yaradır. Buna görə dünyagörüşünü formalaşdırmaq baxımından biolo- biologiya müəllimi tədris prosesində şagirdlərdə giya müəllimləri məqalədə verilmiş interaktiv təlim elmi dünyagörüşü tərbiyə etməyin metodlarını bil- metodlarından istifadə etməklə faydalana bilərlər. məlidir.

Ədəbiyyat

1. Hüseynov Ə.M., Babayev M.Ş., Məhərrəmov Ə.M. Biologiyanın tədrisinin ümumi metodikası. Bakı, 2003. 4. Hüseynov Ə.M., Məhərrəmov Ə.M. Biologiyanın tədrisinin elmi metodik əsasları. Bakı, 2015. 3. Xumar Əhmədli, Yaşar Seyidli, Nailə Əliyeva. Biologiya. 6-cı sinif: Müəllimlər üçün metodik vəsait. Bakı, 2013. 4. Hüseynov Ə.M. Orta məktəbdə biologiya tədrisinin nəzəri və metodik əsasları. Bakı, 2000. 5. İbrahimova X.Q. Biologiyanın tədrisində fəal təlim metodlarının tətbiqi (VI-VIII siniflər üçün): Ped.ü.fəls.dok. ...dis.avtoref.. Bakı, 2008. 2. Hüseynov Ə.M. Orta məktəbdə biologiyadan sinifdənkənar məşğələlərin təşkili və aparılması. Bakı, 2008.

E-mail: [email protected]

Rəyçi: ped.ü.fəls.dok. X.Q. İbrahimova

Redaksiyaya daxil olub: 02.03.2018

132 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Müasir tarix dərsinin məqsədlərinin kompleks şəkildə həyata keçirilməsində interaktivliyin rolu

TARİXİN TƏDRİSİ METODİKASI, TARİX FƏNNİNİN TƏRBİYƏEDİCİ İMKANLARI

UOT 373.3/5.

Tərgül Əliyəddin qızı Bayramlı Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

MÜASİR TARİX DƏRSİNİN MƏQSƏDLƏRİNİN KOMPLEKS ŞƏKİLDƏ HƏYATA KEÇİRİLMƏSİNDƏ İNTERAKTİVLİYİN ROLU

Тергюль Алияддин гызы Байрамлы Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

РОЛЬ ИНТЕРАКТИВНОСТИ В КОМПЛЕКСНОЙ РЕАЛИЗАЦИИ ЦЕЛЕЙ СОВРЕМЕННОГО УРОКА ИСТОРИИ

Targul Aliyyadin Bayramlı State Pedagogical University of Azerbaijan

THE ROLE OF INTERACTIVITY IN THE INTEGRATED REALIZATION OF THE GOALSOF THE MODERN HISTORY LESSON

Xülasə: Məqalədə müasir tarix dərsinin bir sıra mühüm məqsədləri geniş şəkildə verilmişdir. Tədris prosesinin problemlərinin kompleks şəkildə həllində müəllim və şagirdlərin bir-birilə bağlı fəaliyyəti əsas götürülür. Dərsin məqsədlərinin kompleks şəkildə həyata keçirilməsində didaktik materialların rolu xüsusi olaraq qeyd edilir. Eyni zamanda məqalədə bu metodun şagirdlərin yaradıcı, analitik fəaliyyətinin, düşünmə bacarığının inkişaf etdirdiyi vurğulanmışdır. Açar sözlər: interaktiv təlim, məqsəd, öyrədici, inkişafetdirici, tərbiyəedici müəllim, şagird, üsul.

Резюме: В статье рассматривается ряд важных целей современного урока истории. Излагается, что интерактивная деятельность учителей и учащихся имеет большое место в комплексном решении проблем учебного процесса и подчеркивается роль дидактических материалов в комплексной реализации целей учебной программы. В статье также отмечается, что интерактивные методы развивают творческую и аналитическую деятельность учащихся. Ключевые слова: интерактивное обучение, цель, обучающий, развивающий, воспитательный, учитель, ученик, прием.

Summary: The paper considerssome important goals of the modern history lesson. It is given to understand that the interactive activity of teachers and students has a great place in solving complex problems of the educational process and emphasizes the role of didactic materials in the integrated implementation of the objectives of the curriculum. In the article also is given that interactive method develops the creativity and analytical skills of students. Keywords: interactive method, goal, educator, developer, educator, teacher, pupil, method.

Hazırda təhsil prosesinin inkişafı məqsədi həllinə nail olur. Müasir təhsil islahatlarında ilə müxtəlif tədbirlər həyata keçirilir. Müasir tə- müəllimin peşəkarlığı bu istiqamətdə artırılır. lim texnologiyalarından istifadə nəticəsində şa- Təlimin öyrədici, inkişafetdirici, tərbiyə- girdlərin öyrədici, inkişafetdirici və tərbiyəvi edici məqsədləri kompleks şəkildə həyata keçiri- funksiyası özünü daha çox göstərir və təhsilin lir, dərsin məqsədlərinin aydınlaşdırılmasında keyfiyyətinin artmasına gətirib çıxarır. Müəllim vəhdət təşkil edirlər. Təlim məqsədlərinin mahiy- yeni təlim texnologiyalarından istifadə edərək yəti dövrün pedaqoji təfəkkürünün meyarlarını təlim prosesində qarşıya qoyulmuş məqsədlərin əks etdirir. Müxtəlif materialları tədqiq edən za-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 133 Əliyənnağı Məhəmmədtağı oğlu Məhərrəmov, Dilarə Elbrus qızı Alışova man şagirdlərlə birlikdə müəllimlərdə məqsədi sıx bağlılıq vardır. Dərs prosesində öyrədici, in- qoymağı, nəticə planlaşdırmağı öyrənir və öyrə- kişafetdirici və tərbiyəedici təlim eyni zamanda dici materialların bir çox həllini təklif edə bilirlər. həyata keçirilir. Şagirdlər bu prosesdən keçdik- İnteraktiv metod bunların hər birini özündə dən sonra onların öyrənməyə marağı artmış olur. əks etdirir. Təhsilin keyfiyyətini artırmaq məqsədi Təlimin tərbiyəedici məqsədi şagirdlərin ilə dərslər fəal/interaktiv təlim metodları ilə həyata şəxsiyyət kimi formalaşmasını təmin edir. Nəza- keçirilir. Dərsin məqsədlərini kompleks şəkildə rət və qiymətləndirmə prosesi tərbiyə məqsəd- həyata keçirmək üçün interaktiv metoddan istifadə lərinin inkişafında xüsusilə əhəmiyyətlidir. Tər- etmək zəruridir. Çünki interaktiv təlim metodları biyəedici təlim şagirdlərə ümumi məqsədlər uğ- şagirdlərin hərtərəfli inkişafını təmin edir. runda bir olmağı öyrədir. Təlim məqsədlərinin reallaşdırılmasında İnteraktiv təlim tədrisin səmərəliliyini və təhsil bir sistem olaraq münbit şəraitin yaranma- təhsilin keyfiyyətinin artmasını təmin edir. sına xidmət göstərir. Bu mənada təhsil təlim Öyrənmə prosesində fəal/interaktiv metodlardan prosesinin qurulmasının zəruri şərti, həm də nə- istifadə şagirdlərin bilik fəaliyyəti və motivasiya- ticəsi kimi çıxış edir. Belə bir fikirlə tamamilə sına, intellektual fəaliyyətin formalaşmasına, razılaşmaq olar: “Təhsil, tərbiyə və psixi inkişaf şəxsiyyətin inkişafına, məlumat bazasının art- imkanlarına malik olan, təlimin həm zəruri şərti, masına, tədrisin təkmilləşdirilməsinə kömək edir. həm də nəticəsi kimi özünü göstərən bilik, baca- İnteraktiv təlim üsulları o zaman müsbət rıq və vərdişlərin məcmusu kimi xüsusi qaydada nəticə verə bilər ki, şagirdlər üçün müasir tələb- təşkil olunan idrak fəaliyyətinin idarə edilməsi lərə cavab verən öyrədici mühit yaradılsın. Öyrə- prosesidir” (4, 64-70). dici mühit üç komponentdən ibarətdir: 1) sosial – Öyrədici, inkişafetdirci və tərbiyəvi məq- psixoloji; 2) informasiya mühiti; 3) əşyavi mühit sədlər dərs zamanı bütün şagirdlərin imkanlarına (3, 514). yönəldilir. Təlimin öyrədici məqsədi dərsin möv- İnteraktiv təlimdə şagird dərsin subyektinə zusunda müəyyən edilir. Təlimin inkişafetdirici çevrilir. Burada müəllimin və şagirdin əməkdaş- və tərbiyəedici məqsədlərini müəyyən etmək üç- lığı yüksək qiymətləndirilir. Dərsdə qarşıya ün ilk öncə şagirdlərin bacarıqlarını, keyfiyyət- qoyulmuş məqsəd bütün texniki avadanlıqlar, lərini təyin etmək lazımdır. İnkişafetdirici təlim veriləcək biliklər, dərs vəsaitləri, şagirdlərin yaş pedaqoji prosesin əsas problemini həll edir. Bu xüsusiyyətləri və psixoloji amillər nəzərə alına- təlim şəxsiyyətin hərtərəfli formalaşma prosesinə raq interaktiv təlimə müraciət edilir. xidmət edir. Dərs materialının seçilməsi və si- Fəal/interaktiv təlim metodu təqdim edilən stemləşdirilməsi də şagirdlərin inkişafetdirici informasiyanın ziddiyyətli və yarımçıq olması məqsədlərinin həllinə yönəldilir. Təlimin inkişa- səbəbində nəqli cəhətdən gərgin (problemli) və- fetdirici məqsədi fənlərarası əlaqələrdə də şagird- ziyyətin yaradılmasına əsaslanır. Bu cür vəziyyə- lərin inkişafını təmin edir. tin yaradılması şagirdləri qarşıya qoyulmuş məq- Pedaqoji psixologiyada bərqərar olmuş sədə nail olmaq yollarını axtarmağa sövq edir və ənənələrə görə inkişafetdirici təlim məqsədləri bununla da onların təfəkkürünü fəallaşdırır. Bu bilavasitə əqli inkişaf ölçüləri ilə araşdırılır. “İd- da öz növbəsində şagirdlərdə idrak fəallığı yara- rak proseslərinin, ilk növbədə, təfəkkür və təxəy- dır, onların tədqiqat fəaliyyətini artırır (5, 12). yülün inkişafı fikri əməliyyatların (tədris əməliy- İnteraktiv metodları tətbiq edən zaman yatlarının) və intellektual (tədris əməyi) bacarıq- müəllim yaradıcılığı inkişaf etdirmək üçün bu ların formalaşdırılması inkişafetdirici təlim məq- metodla işləməyi öyrənməlidir. Problemli axta- sədlərinin əsas yönümünü müəyyən edir” (1, 12). rış metodlarının inkişafı şagirdlərin yaradıcılıq Müasir dövrdə təhsilin inkişafında görülən və tədqiqat fəaliyyətlərini təşkil etmək üçün mühüm tədbirlərdən biri təhsilin məzmunun yeni əsasdır və o nəticədə interaktiv təlimin əsasını konsepsiyalar əsasında formalaşdırılmasıdır. Bu- təşkil edir. İnteraktiv təlimlə şagirdin dərs boyu nun əsas məqsədi inkişafetdirici və tərbiyələndi- işləməsini təmin etmək vacibdir. rici təlimin yaradılması üçün imkanlar yaratmaq- İnteraktiv metod müəllim-şagird, şagird- dır. İnkişafetdirici və tərbiyəedici təlim arasında şagird qarşılıqlı əlaqələrini nəzərdə tutur. Bu tə-

134 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Müasir tarix dərsinin məqsədlərinin kompleks şəkildə həyata keçirilməsində interaktivliyin rolu lim metodu tədris prosesinin kompleks problem- dar dialoqa və yüksək qabiliyyətə malik olurlar. lərinin həllinə yönəlmiş müəllim və şagirdlərin Prosesin hər bir iştirakçısının arzuları və fikirləri bir-birinə bağlı fəaliyyət metodudur. nəzərə alınır, çətin həyat problemlərinin həllində Fəal dərsdə-müəllimin mövqeyi - "bələdçi" təcrübələri zənginləşdirilir. İnteraktiv öyrənmənin (fasilitator), "aparıcı" (istiqamət verən) mövqeyi- əsas xüsusiyyətləri dərslərdə müəllimlər və şagird- dir. Fəal təlim prosesində şagirdləri biliklərə apa- lər arasında interaktiv dialoqun yaradılması, təşkil ran yolda müəllimin bir bələdçi kimi əsas funksi- edilməsidir. Bu dialoq təhsil prosesinin hər bir yası, təyinedici rolu fasilitasiya (ingilis dilindən iştirakçısı üçün mühüm vəzifələrinin birgə həlli və facilitation - əlverişli şərait yaratma) adlanır. Bu, ümumi məqsədə nail olmaq üçün qarşılıqlı an- müəllim liderliyinin yeni tipidir. Bu liderlik mü- laşma, qarşılıqlı əlaqə yaratmağı təmin edə bilər. əllimlə şagirdin təhsilin məqsədinə nail olmağa Nəticə olaraq belə qənaətə gəlirik ki, dər- yönəldilmiş birgə fəaliyyətinə əsaslanır. Bu zaman sin məqsədlərinin kompleks şəkildə həyata ke- müəllim şəksiz nüfuz sahibi kimi sinif üzərində çirən zaman: “ağalıq” etmir və özünü ondan yüksəkdə tutmur. - müəllimlə-şagirdin qarşılıqlı əlaqəsi yaranır; Əksinə o, sistemli, ardıcıl və məqsədyönlü şəkildə - öyrədici, inkişafetdirici, tərbiyəedici məq- şagirdlərlə əməkdaşlıq edir: problemli vəziyyəti sədlər vəhdət təşkil edir; təşkil edir, tədqiqat məqsədlərinin qoyuluşunda - şagirdlərin yaradıcılıq və tədqiqat fəaliy- şagirdlərə istiqamət verir, bunların həllində yətləri təmin edilir; metodik kömək göstərir, biliklərin əldə edilməsi - şagird dərsin subyektinə çevrilir; və mənimsənilməsi yollarını öyrədir (2, 369). - şagirdləri qarşıya qoyulmuş məqsədə nail Fəal təlimdə şagirdin rolu “kəşf edən”, olmaq yollarını axtarmağa sövq edir; “tədqiqatçı” adlanır. Şagird ona lazım olan bi- - şagird müstəqil şəkildə tədqiqat apara bilir; likləri müstəqil şəkildə əldə edir. Problemləri - müəllim biliklərin əldə edilməsi və mənim- tədqiqat yolu ilə həll edir. sənilməsi yolunda bələdçilik-fasilitator rolunda Məşğələlərin təşkilinin əsas prinsipini mü- çıxış edir. əllimin şagirdlərlə, şagirdlərin isə bir-biriləri ilə Problemin aktuallığı. Müəllim dərsi keçən kommunikasiyaları təşkil edir. Müasir təlim zaman təlimin öyrədici, inkişafetdirici və tərbiyəedi- üsullarının əsasında məhz bu prinsip dayanır. ci məqsədlərini vəhdət halında həyata keçirir və Yeni üsullar dərsdə şagirdlərin fəal iştirakını, şagirdləri də bu məqsədlər əsasında öyrədir, inkişaf qarşılıqlı əlaqəsini nəzərdə tutur ki, bu da on- etdirir və tərbiyə edir. Problemin elmi yeniliyi. Dərsin məqsədlərini ların tam şəkildə dərketmə prosesinə cəlb edil- kompleks şəkildə həyata keçirən zaman interaktiv məsinə səbəb olur. Uşaqlar müəllimin təcrübəsi- təlimin rolu geniş şəkildə qeyd edilmişdir. Dərsdə ni passiv qəbul etmir, onunla birlikdə ətraf alə- müəllim və şagird qarşılıqlı əməkdaşlıq şəraitində min fəal tədqiqatçısına çevrilirlər (3, 505). fəaliyyət göstərməsi qeyd edilmişdir. Dərsin məqsədlərinin kompleks şəkildə hə- Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə yata keçirilməsində fəal/interaktiv metodun rolu təlimin məqsədlərinin nəzəri və praktiki obyektiv, böyükdür. İnteraktiv öyrənmə prosesində şagird- kompleks təhlil edilmiş və müasir dövrdə bu prosesə lərdə əməkdaşlıq qabiliyyəti inkişaf edir, məhsul- elmi münasibət aydınlaşdırılmışdır.

Ədəbiyyat

1. Əlizadə Ə.Ə., Sultanova İ.H. Taksonomiya nəzəriyyəsi və təcrübəsi: müasir məktəbin işıqlı yolu. Bakı: ADPU, 2008. 2. Əmirov M.M. Tam orta məktəbdə tarixin fəal interaktiv təlimi metodikası. Ali məktəblərin tarix fakültəsi tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı, 2011. 3. Feyziyev C.Ə, İbrahimov F.N, Bədiyev S.R. Didaktika. Bakı: Mütərcim, 2011. 4. Mehrabov A.O. Təhsilin yeni məzmununun bəzi yeni pedaqoji konturları // Kurikulum, 2008, № 1 5. Veysova Z. Fəal/interaktiv təlim: müəllimlər üçün vəsait. Bakı, 2007.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. M.M. Əmirov, ped.ü.fəls.dok. D. Musayev Redaksiyaya daxil olub: 02.02. 2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 135 Fidan Xəyyam qızı İsmayılova

UOT 373.3/5.

Fidan Xəyyam qızı İsmayılova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

AZƏRBAYCAN TARİXİ TƏDRSLƏRİNDƏ NƏSİRƏDDİN TUSİ İRSİNDƏN İSTİFADƏ

Фидан Хайям гызы Исмайлова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ НАСЛЕДИЯ НАСИРАДДИНА ТУСИ В ОБУЧЕНИЕ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА

Fidan Khayam Ismaylova State Pedagogical University of Azerbaijan

USE OF THE HERITAGE OF NASIRADDIN TUSI IN TRAINING HISTORY OF AZERBAIJAN

Xülasə: Tarixən Azərbaycan zəngin keçmisə, eləcə də təhsil ənənələrinə malik olmuşdur. Bu gün də respublikamızda ardıcıl və sistemli təhsil islahatları davam etdirilir. Tusinin pedoqoji irsi gənc nəslin təlim və tərbiyəsində qeyri-məhdud potensiala malikdir. Bu irsin araşdırılması vahid didaktik sistem yaradılması- na, yüksək mənəviyyatlı şəxsiyyətin formalaşmasına, şəxsin tərbiyə potensialından yaradıcı istifadəni və müəllimə humanist tərbiyənin aşılanmasını təsdiq edən şagirdlərin xüsusiyyələrinə differensial təsir edilmə- sinə, ümümbəşər dəyərlərə yönələn şəxsiyyətin sosiallaşmasına geniş imkan verir. Açar sözlər: milli kurikulum, Azərbaycan tarixinin tədrisi, N. Tusinin pedaqoji baxışları, iş formaları, təlim metodlar, təlimin məqsədi.

Резюме: Исторически сложилось так, что Азербайджан всегда имел богатое прошлое, а также традиции образовании. И сегодня в нашей республике продолжаются последовательные и системати- ческие реформы образования. Педагогическое наследие Ходжа Насреддина Туси, позволяет создать целостную дидактическую систему формирования высоконравственной личности, дифференцирован- ного влияния на свойства воспитуемых, подтверждающих возможности творческого использования воспитательного потенциала личности и учения педагога в гуманистическом воспитании, социализа- ции личности с ориентацией на общечеловеческие ценности. Ключевые слова: национальный курикулум, преподавание истории Азербайджана, педагогичес- кие взгляды Н.Туси, формы работы, методы обучения, цель обучения.

Summary: Historically, Azerbaijan has always had a rich past, as well as a tradition of education. And today consistent and systematic reforms of education are continuing in our republic. The pedagogical heritage of Khoja Nasreddin Tusi allows to create an integral didactic system for the formation of a highly moral personality, a differentiated influence on the properties of those who are being educated, which confirm the possibilities for the creative use of the educational potential of the individual and the teacher's teaching in humanistic education, socialization of the individual with an orientation toward universal human values. Keywords: national curriculum, teaching of the history of Azerbaijan, pedagogical views of N. Tusi, forms of work, training methods, purpose of the training.

Bu gün təhsilə məqsəd kimi yox, inkişafın nin əsas mexanizmi kimi baxılır. Həyata keçiri- davamlılığını təmin edəcək biliklərin, dəyərlə- lən milli kurikulum islahatları da məhz bu məq- rin, davranışın və həyat tərzinin dəyişdirilməsi- sədin reallaşmasına xidmət edir. Kurikulum sə-

136 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Azərbaycan tarixi tədrslərində Nəsirəddin Tusi irsindən istifadə nədi bu gün yeni xarakter, məzmun və mahiyyət vəzifələri və üsullarına dair fikirlərini geniş daşıyır. Azərbaycanda hafizə məktəbinin təfək- açıqlamağa çalışmışdır. Müəllif insan xarak- kür məktəbinə çevrildiyi bir vaxtda yeni təlim terinin və əxlaqi keyfiyyətlərinin yenidən tərbi- standartlarının, təlim strategiyalarının, qiymət- yə vasitəsilə dəyişdirilməsinin mümkünlüyünü ləndirmə mexanizmlərinin reallaşdırılması prio- təsdiq edirdi. Bununla da o, tərbiyə prosesində ritet məsələ kimi qəbul olunmuşdur. özünütərbiyənin rolunu yüksək qiymətləndirir- “Azərbaycan tarixinin tədrisi şagirdlərin di” (3, 130-138). Eyni zamanda görkəmli peda- mənəvi tərbiyəsində, vətəndaşlıq mövqeyinin qoq “tərbiyə etməyin, yenidən tərbiyə etməkdən müəyyənləşməsində olduqca mühüm rola ma- asan olduğunu göstərərək, erkən tərbiyə etməyə likdir. Azərbaycan tarixi üzrə fənn kurikulumu- də xüsusi əhəmiyyət vermişdir” [4, 162]. nun tətbiqi bütün bu keyfiyyətləri şagirdlərə aşı- N. Tusinin pedaqoji irsinin təhlili göstərir lamağa imkan verən sənəddir. Bu fənnin tədrisi ki, təlimin təşkilat formaları, məqsədləri, şagird- Azərbaycanın sosial, iqtisadi, mədəni və siyasi lərin tərkibi, keçirilmə yeri, məşğələlərin müd- inkişaf tarixini ardıcıllıqla izləməklə, bu inkişa- dəti, müəllimin və şagirdlərin fəaliyyətinə dair fın xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyə, müqa- tövsiyələri bu günlərimizdə də səslənir. N. Tusi yisə etməyə, hadisə və proseslərdən nəticə çı- hesab edirdi ki, “ ... müzakirə təlim metodu kimi xarmağa, beləliklə, şagirdlərin cəmiyyətə inte- müəyyən bir məsələ ilə bağlı fikir mübadiləsinə qrasiya olmaq vərdişlərinə yiyələnməsinə kö- əsaslanır, həm də bu fikirlər iştirakçıların şəxsi mək edir” (1, 4). münasibətlərini əks etdirir və ya başqalarının Azərbaycanda mədəniyyət və təhsilin in- baxışlarına əsaslanır. Bu metoddan istifadə o kişafı, tədris və tərbiyənin nəzəriyyə və prakti- zaman məqsədəuyğundur ki, şagirdlər müəyyən kası keçmiş nəslin təcrübəsinə əsaslanır. Belə dərəcədə yetkin və müstəqil düşüncəyə malik- ki, bir çox maarifçilik ideyaları Şərq mütəfək- dirlər, öz baxışlarını müdafiə edir, sübuta yetirir kirlərinin dolğun düşüncələrinə əsaslanır. Bu və əsaslandıra bilirlər” (4, 172). Yaxşı keçiril- nöqteyi-nəzərdən insanın tərbiyə və inkişafı ilə miş müzakirə təhsil və tərbiyə cəhətdən böyük bağlı baxışların obyektiv qiymətləndirilməsi, əhəmiyyətə malikdir: o, problemi daha dərindən eləcə də Nəsirəddin Tusinin əsərlərində pedaqo- başa düşməyi, öz mövqeyini müdafiə etməyi, ji düşüncənin inkişafı haqqında ümumi qanuna- başqalarının fikirləri ilə hesablaşmağı öyrədir. uyğunluqların aşkar olunması, pedaqogika tarixi Azərbaycan tarixinin tədrisində N.Tusi irsi, üçün böyük elmi və praktik maraq doğurur. Pe- V sinifdə “Azərbaycan mədəniyyətinin oyanışı” daqogikanın tarixində N. Tusi yaradıcılığının (1, 64-65) və “Marağa rəsədxanası” (1, 68-69), mənəvi-pedaqoji konsepsiyanın formalaşmasına VII sinifdə “İntibah mədəniyyəti”, “Yadellilər kömək edən sosial-pedaqoji, tarixi və ədəbi mədəniyyətimizin inkişafını dayandıra bilmədi” əsasları müəyyənləşdirilmişdir. mövzularında öyrədilir. Nümunə olaraq V sinifdə Qeyd etmək lazımdır ki, N. Tusinin fəlsəfi “Marağa rəsədxanası” mövzusunda 7 mərhələli və pedaqoji baxışları İran, Tacikistan və digər şərq fəal dərsin keçirilməsinə nəzər salaq. alimləri tərəfindən də tədqiq və təhlil edilmişdir. Dərsin məqsədi: 1) Mаrаğа rəsədхаnаsının Onların monoqrafiya və kitablarında N. Tusinin yаrаdılmаsını zəruri еdən səbəbləri izаh еdir – pedaqoji ideyalarına qismən toxunulsa da, bu 5.1.1.; 2) Mаrаğа rəsədхаnаsının və kitаbхаnа- ideyalar kifayət qədər tədqiq olunmamışdır. sının mədəniyyətin və еlmin inкişаfındакı rоlunu “Ensiklopedik hərtərəflilik və bilik həcmi dəyərləndirir – 5.1.2.; 3) «N. Tusi böyüк еlm və N. Tusi elmi düşüncə tərzinin ən mühüm xüsu- dövlət хаdimidir» аdlı kiçiк еssе yаzır – 4.1.2. siyyətləridir. Yalnız yüksək təhsilli, tərbiyəli, I mərhələ: motivasiya, problemin qoyul- istedadlı, qeyri-adi bir zəkaya və natiqlik bacarı- ması. Şаgirdlərin diqqəti sinif оtаğındа qоyul- ğına malik bir insanın qələmindən, etika və este- muş qlоbusа, оnun nə üçün lаzım оlmаsının mü- tika, fəlsəfə və tərbiyəyə həsr edilmiş "Əxlaqi- əyyənləşdirilməsinə yönəldilir. Bu yоllа prоblеm Nəsiri" kimi bir ölməz əsər çıxara bilərdi” [2, оrtаyа gətirilir. 238]. Bu əsərdə “... N. Tusi pedaqoji görüş- – Nə üçün Mаrаğа rəsədхаnаsı dünyаdа lərini, təlim və tərbiyənin məqsədi, məzmunu, ən yахşı rəsədхаnа hеsаb оlunurdu?

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 137 Fidan Xəyyam qızı İsmayılova II mərhələ: tədqiqatın aparılması. Şа- lı оlub-оlmаmаsı əhəmiyyət dаşımır. Tаpşırıq girdlərin sаdə fiкirlərini və ilк məlumаtlаrını yеrinə yеtirilir. dinlədiкdən sоnrа оnlаrа Mаrаğа rəsədхаnаsı, III mərhələ: məlumatın mübadiləsi. «N. Tusi кitаbхаnаsı», «Аstrоnоmiyа еlmi», Qruplаr öz еssеlərini охuyurlаr. Şаgirdlərə hə- «ilк ulduz qlоbus», «ictimаi хаdim» «Еlхаnilər min mövzu üzrə dərsliк mətnini охumаq təкlif sаrаyı», «еlmi əsərlər» кimi söz və söz birləş- оlunur. Qruplаr mətni, dərsliyin 73-cü və 74-cü mələri təкlif еdilir. Şаgirdlər bu sözlərdən istifа- səhifəsindəкi şəкilləri və оnlаrа təqdim оlunmuş də еtməкlə yаrım səhifəliк еssе yаzırlаr. Hека- əlаvə mаtеriаllаrı аrаşdırır, müəyyən еtdiкləri yədə istifаdə еdilən yеni sözlərin mövzu ilə bаğ- məlumаtlаrı öz еssеləri ilə müqаyisə еdirlər. Şа- girdlərə аşаğıdакı cədvəli dоldurmаq tаpşırılır:

Bilirəm İstəyirəm biləm Öyrəndim

IV mərhələ: məlumatın müzakirəsi. özündə iхtirа оlunmаsı, оndаn dünyаnın bir çох Cədvəllər lövhədən аsılır və qruplаr tərəfindən ölкələrində istifаdə оlunmаsı, yаrаdılmış zəngin müzаkirə оlunur, аydın оlmаyаn məsələlər də- kitаbхаnа Аzərbаycаn еlminin və mədəniyyə- qiqləşdirilir. Bu məqsədlə müəllim şаgirdlərə tinin inкişаfındа bu rəsədхаnаnın misilsiz rоlu istiqаmətvеrici suаllаrlа mürаciət еdir: оlduğunu təsdiq еdir. – N. Tusi «Еlm və müdriklik еvi» аdlаnаn VI mərhələ: yaradıcı tətbiqetmə və ya zəngin kitаbхаnаnı nə üçün yаrаtmışdı? ev tapşırıqları. «Sоruşmа Vətən sənin üçün nə – Mаrаğа rəsədхаnаsındа hаzırlаnmış ul- еdib, sоruş кi, sən Vətən üçün nə еtmisən?» fiкri duz qlоbusu hаzırdа hаrаdа sахlаnılır? N. Tusinin fəаliyyəti ilə yаzılı şəкildə əlаqələn- – N. Tusinin аdı nеcə əbədiləşdirilmişdir? dirilir. Bu məqsədlə şаgirdlərə N. Tusi hаqqındа V mərhələ: nəticə və ümumiləşdirmə. еssе yаzmаq tаpşırılır. Dərsin sоnundа N. Tusinin yаrаtdığı rəsədха- VII mərhələ: refleksiya və qiymətləndir- nаnın və kitаbхаnаnın еlmin inкişаfındа оynаdı- mə. Qruplаr təqdim оlunmuş cədvəldəкi mеyаr- ğı rоlu ümumiləşdirilir: rəsədхаnаdа istifаdə lаr əsаsındа bir-birinin işini qiymətləndirirlər. оlunаn çохlu cihаzlаrdаn bəzisinin rəsədхаnаnın

Qiymətləndirmə mеyаrlаrı 5 4 3 2 1 Mаrаğа rəsədхаnаsının yаrаdılmаsını zəruri еdən səbəbləri

izаh еtmə Mаrаğа rəsədхаnаsının və kitаbхаnаsının mədəniyyətin və

еlmin inкişаfındакı rоlunu dəyərləndirmə «N. Tusi böyüк еlm və dövlət хаdimidir» аdlı kiçik еssе

yаzmа

Tusinin pedaqoji ideyalarını araşdırarkən, ların intellektual qabiliyyətlərini inkişaf etdir- belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ümumi təhsilin mək yollarını təklif edirdi. Buna görə də N. Tu- səmərəliliyi müəyyən dərəcədə təkcə tədris-tə- sinin pedaqoji irsinin hərtərəfli tədqiq edilməsi lim metodları ilə deyil, həm də onun təşkili for- gələcəkdə də müasir və aktual olaraq qalacaqdır. maları ilə də müəyyən edilir. Məhz bu formalar- Problemin aktuallığı: N. Tusinin pedaqoji və da təhsilin məzmunu, məqsədi, tapşırıqları və didaktik ideyaları təhsil və tərbiyə sistemi problem- təlim metodları reallaşdırılır. N. Tusinin peda- lərinin həllinə; qismən təhsilin məzmununun təkmil- qoji baxışlarında təliminin əsas məqsədini şa- ləşdirilməsinə; pedaqoji mədəniyyətin tədris prosesi- girdlərin intellektual inkişafı təşkil edirdi. O, öz nə tətbiq edilməsinə; unudulmuş tədris metodların- dan istifadə olunmasına və s. kömək edir. əsərlərində bacarıqlı uşaqları müəyyənləşdirmək

üçün pedaqoji amillərin müəyyən edilməsi, on-

138 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Azərbaycan tarixi tədrslərində Nəsirəddin Tusi irsindən istifadə Problemin elmi yeniliyi: Müəyyən edildi ki, yüksək mənəviyyatlı şəxsiyyətin formalaşmasına, N. Tusi hələ öz dövründə təlim prosesinə şagirdlər şəxsin tərbiyə potensialından yaradıcı istifadəni və ilə diskussiya metodunu tətbiq etmiş, bu da öz növ- müəllimə humanist tərbiyənin aşılanmasını təsdiq bəsində onun məktəblilərə münasibətdə demokratik edən şagirdlərin xüsusiyyətlərinə diferensial təsir baxışlarını sübuta yetirir. edilməsinə, ümumbəşər dəyərlərə yönələn şəxsiyyə- Problemin praktik əhəmiyyəti: N. Tusinin tin sosiallaşmasına geniş imkan verir. pedaqoji irsi vahid didaktik sistem yaradılmasına,

Ədəbiyyat

1. Musayeva O., Hüseynova L., Cabbarov H. Azərbaycan tarixi - Ata yurdu: Müəllim üçün metodik vəsait, V sinif. Bakı: Təhsil, 2015. 2. Ибрагим Т.И., Сагадеев А.В. ат-Туси. В кн.: Ислам: Энциклопедический словарь. М.: Наука, 1991. 3. Мусульманкулов Р. Литературно-эстетические взгляды Насириддина Туси / Актуальные проблемы философской и общественной мысли зарубежного Востока. Душанбе, 1983. 4. Nəsirəddin Tusi. “Əxlaqi-Nasiri”. Fars. tərc.ed. Rəhim Sultanov. Bakı: Lider, 2005.

E-mail: fidas_ismayı[email protected]

Rəyçilər: tarix e.dok., prof. O.B. Sultanov, ped.ü.elm.dok., prof. M.M. Əmirov,

Redaksiyaya daxil olub: 06.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 139 Xəyalə Məhərrəm qızı Ağamədova

UOT 373.3/5.

Xəyalə Məhərrəm qızı Ağamədova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ TARİX TƏLİMİNİN SƏMƏRƏLİ TƏŞKİLİ YOLLARI

Хаяле Магеррам Агамедова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

СУТЬ ПРЕПОДАВАНИЯ ИСТОРИИ В ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛАХ

Khayale Maharram Aghamadova State Pedagogical University of Azerbaijan

THE ESSENCE OF THE ORGANIZATION OF TEACHING HISTORY IN SECONDARY SCHOOLS

Xülasə: Müstəqillik insanın şəxsiyyətinin vacib xüsusiyyətlərindən biridir. Əgər təlim prosesi düzgün təşkil edilmişdirsə onda şagirdlərin fəallığı tələb olunur. Təlim fəaliyyətinin hər bir cəhətində şagirdlərin müstəqil işi getdikcə artan mahiyyətdə olmalıdır, buna isə təlimin təşkilinin mahiyyətini dəyişdirməklə nail olmaq olar. Açar sözlər: müasir təhsil, təlim əhəmiyyəti, müəllim, şagird, metodlar, tarixi faktlar, tədris

Резюме: Самостоятельность - одна из важнейших черт человеческой личности. Если процесс обучения организован правильно, требуется участие учащихся. В каждом аспекте обучения самостоя- тельная работа учеников должна постепенно возрастать, и это может быть достигнуто путем измене- ния сущности обучения. Ключевые слова: современное образование, важность обучения, учитель, ученик, методы, исторические факты, обучение

Summary: Independence is one of the most important features of human personality. If the learning process is organized correctly, student engagement is required. In each aspect of the training, the independent work of the pupils should be gradually increased, and this can be achieved by changing the essence of the training. Key words: modern education, importance of training, teacher, student, methods, historical facts, teaching

Son onillikdə cəmiyyət həyatının bütün sin quruluşunda, təşkil olunmasında yeni metod sahələrində olduğu kimi təhsil sahəsində də və üsulları tətbiq etməyi tələb edir. köklü dəyişikliklər baş verməkdədir. Artıq mək- Qeyd etmək lazımdır ki, tarix dərslərinin təbdən hər bir çətin vəziyyətdən baş çıxarmağı tipləri barədə cüzi fərqlər nəzərə alınmazsa ək- bacaran təşəbbüskar, yaradıcı düşüncə tərzinə sər metodistlərin fikirlərində uyğunluq vardır [6, malik olan şəxsiyyətlər yetişdirmək tələb olu- 287]. Elmi cəhətdən nəyi öyrətməyi, həqiqətən nur. Bu günün tələbi məktəblərin qarşısında hər- daha məqsədəuyğun bilikləri, o cümlədən tarixi tərəfli bilik və bacarığa malik şəxsiyyətlər yetiş- bilikləri necə müəyyənləşdirməli? dirməyi bir vəzifə kimi qoyur. Bütün bunlar isə Bu gün tarix və digər elmlərin qarşısında istər tarix dərsinin istərsə də ümumiyyətlə dər- mühüm vəzifələr durur. Müasir dövrün tarix tə- liminin qarşısında təlim prosesini yeni tələblər

140 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ümumtəhsil məktəblərində tarix təliminin səmərəli təşkili yolları baxımından təkmilləşdirmək durur. Biz yeni quruluşu, onun inkişafı və dağılması barədə tə- tələblər dedikdə müasir təhsil kurikulumlarının səvvürlər yaradır. tələblərini nəzərdə tuturuq. Lakin bütün bunlarla 3) Şagirdlər tərəfindən vacib tarixi an- bağlı fikirlərimizi bildirməyə başlamamış, biz layışların mənimsənilməsi; onlar vasitəsilə icti- əvvəlcə ənənəvi təlimdə tarixin təliminin təşkili mai inkişafı dərk etməyə, tarixi daha da dərin- məsələləri haqqında danışaq. Orta ümumtəhsil dən qavramağa kömək edir. Şagird tarixi proses- məktəbi tarix kursu ali məktəbdəkindən öz də ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin, xalqların rolunu qiy- tutumu, genişliyi, tələbləri hansı ki, uşaq audito- mətləndirməyi bacarmalıdır [2, 9]. riyasının xüsusiyyətləri baxımından bir-birindən 4) Şagird tarixdən əldə etdiyi bilikləri tət- fərqlənir. Ümumtəhsil məktəblərində tədris olu- biq etməyi bacarmalıdır. O, bu bilikləri yeni ma- nan tarix çox geniş əhatəlidir. Təsəvvür edin ki, terialın öyrənilməsində, ictimai işlərdə, həyatda ali məktəbdə müəllim yalnız bir məsələ üzrə ix- keçmiş və bu günün hadisələrini dərk etmək üç- tisaslaşır, onu tədris edir. Orta məktəbdə isə mü- ün tətbiq edə bilər. əllim müxtəlif siniflərə dərs deməli olur. Müəl- 5) Şagirdlər müstəqil surətdə tarixi mate- lim dərsə hazırlaşanda həm öyrədəcəyi möv- rialla işləməyi bacarmalıdırlar, onlar mətnlə, ta- zunun məzmununu, həm də həmin mövzunu rixi mətnlə, tarixi mətn və illüstrasiyalar ilə işlə- hansı metodlarla öyrətmək lazım olduğunu bil- məyi, plan, konspekt, tezislər tərtib etməyi, mü- məlidir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu iki cəhət hazirələri yazmağı, tarixi mövzuda məlumat bir-biri ilə sıx şəkildə bağlıdır [1, 6]. verməyi və məruzə etməyi bacarmalıdır. Ümumtəhsil məktəblərində tarixin təlimi Öz xalqın sevən hər bir kəs onun tarixi qarşısında duran ən əsas vəzifə tarixi keçmiş haq- keçmişini də mütləq bilməlidir. İstismar olunan- qında olan bilikləri şagirdlərdə formalaşdırmaqdır: ların istismar edənlərə qarşı mübarizəsini anla- 1) Tarixi öyrənərkən şagirdlər; tarixi pro- maq üçün istismar olunanın vəziyyətinə girmək sesi bütünlükdə və ya tarixi inkişafın ardıcıl pil- lazımdır. Başqa xalqlara qarşı dostluq və hörmət lələrində ictimai həyatın müxtəlif sahələri haq- hissinin yaranması üçün o xalqların tarixi, adət- qında mühüm biliklərlə tanış olurlar, konkret ta- ənənəsi və mədəniyyəti ilə tanış olmaq lazımdır. rixi faktları öyrənirlər. Tamamilə yanlış olardı Tarix dərslərində şagirdlərin gözü qarşısında ki, şagirdlər məktəb tarix kursundan tarixi fakt- keçmiş tarixin parlaq, həyəcanlı anları, döyüşçü ları ümumiləşdirməklə yalnız nəticələr və ümu- və qəhrəmanların obrazları yaranır. Tarixi mate- mi ideyaları öyrənsinlər. Əslində isə əsas tarixi rial şagird şəxsiyyətinin hər tərəfinə şüuruna, faktlar öyrənilməlidir, möhkəm şəkildə mənim- düşüncəsinə və hisslərinə təsir edir. Tarixin təli- sənilməlidir. Sovet dövründə orta məktəbdə tari- mində təlim və tərbiyənin vahidliyi bu iki cəhət xin qarşısında duran vacib məsələlərdən biri şa- arasında ustalıqla əlaqə yaradılmasında üzə çıxır. girdlərin yaddaşını əsas tarixi faktlar barədə Tarix təlimində tarixi obrazlar emosional olan biliklərlə zənginləşdirmək idi. Şagirdlər cəhətdən şagirdə daha çox təsir göstərir. Lakin bilməlidirlər ki, ibtidai insanlar necə yaşayıblar, bəzən müəllim şagirdin biganəliyi ilə də üz-üzə qədim quldar dövlətlər necə meydana gəlmişdir, gəlirdi. Şagird tarixi materialı bəzən canlı yox, azad icmaçı kəndlilər necə oldu ki, təhkimli və- yalnız kitabda yazılan yazı kimi qəbul edir. ziyyətə düşdülər. Xüsusilə tarixi keçmişin faktlarına qarşı şagird- 2) Tarixi faktların öyrənilməsi şagirdlər- də belə bir münasibət formalaşır. Aydın məsələ- dən tarixi keçmişi əks etdirən əsas təzahürlər, dir ki, belə hallarda tarixi materialın təlim əhə- onların əlaqəsi, inkişafı barədə tarixi təsəvvür- miyyəti kəskin şəkildə aşağı düşür. Təcrübələr lərin yaradılmasını tələb edir. Belə ki, VI sinif göstərir ki, şagirdlərdə tarixi faktlara fəal müna- Ümumi tarix kursunu öyrədərkən biz şagirdlər- sibət yaratmaq üçün tarixi faktların elə tərəf- də qul əməyi haqqında, qulların istismarı, qul- lərini açıb göstərmək lazımdır ki, bu hansısa bir darlar tərəfindən verilən işgəncələr və qullar cəhətdən şagirdin maraqları, meylləri, həyəcan- üsyanları barədə bilikləri mənimsədir, təsəvvür- ları ilə üst üstə düşsün. Bu məqsədlə isə tarixi lər yaradırıq. Qədim dünya tarixinin bu fakt və faktın həyati əhəmiyyətini açıb göstərməklə, təzahürlərinin öyrənilməsi şagirdlərdə quldarlıq

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 141 Xəyalə Məhərrəm qızı Ağamədova onun aid olduğu dövrün, insanların taleyinə təsi- - düşüncənin formalaşdırılmasına görə; ri ilə müəyyən edilir. - biliyin mənbələrinə görə; Təlim prosesinə müstəqil iş metodlarının - təşkilati formalarına görə [4, 34]. daxil edilməsi müəllimin rolunu heç də azaltmır. Orta məktəbdə tarix təliminin qarşısında Əksinə, bu zaman müəllimin rəhbər rolu daha duran ən əsas məqsəd ən qədim zamanlardan bu da çətin olur və müəllimdən yüksək ustalıq tələb günədək bəşər cəmiyyətinin inkişafı haqqında edir. Müəllim şagirdlərin müstəqil işini hər gün anlayış və təsəvvürləri, fakt və hadisələri mənim- daha artıq inkişaf etdirərək, təlim prosesinə səməkdir. müxtəlif metod və üsullar daxil etməlidir, şa- Demək lazımdır ki, sovet təhsil sistemində girdləri təlimatlandırmalıdır, onlara özünənəza- ənənəvi təlim tətbiq edilsə də, tarixin təlim meto- rəti öyrətməlidir. Bütün bu göstərilənlərin həya- dikasının adlarını yuxarıda çəkdiyim və çəkmə- ta keçirilməsi prosesində müəllim şagirdlərdə diyim bir çox nümayəndələri fəal təlim metod- onların şəxsi keyfiyyətləri kimi fəallıq, müstəq- larının axtarışı ilə məşğul idilər. Sadəcə olaraq illik və təşəbbüskarlıq tərbiyə edir. indi, müasir dövrdə vaxtilə görkəmli metodist- Müstəqil iş həm də idraki cəhətdən müs- lərin lazım bildikləri fəal təlim daha mükəmməl təqilliyin formalaşdırılmasına səbəb olur. Bu və daha təkmilləşdirilmiş formada tətbiq olunur. xüsusiyyət özünü öz qarşısına hər hansı məqsəd Problemin aktuallığı. Ümumtəhsil məktəb- və vəzifə qoymaq, onları həll etmək bacarığına lərində tarix təliminin qarşısında duran ən əsas vəzi- malik olmaq, əldə edilmiş bilikləri tətbiq edə fə tarixi keçmiş haqqında bilikləri şagirdlərdə forma- bilməkdə göstərir. laşdırmaqdır. Yuxarıda göstərildiyi kimi müstəqil iş Problemin elmi yeniliyi. Tarix təlimində təlim və tərbiyənin vahidliyi bu iki cəhət arasında müxtəlif cür başa düşülür, aşağıdakılara uyğun ustalıqla əlaqə yaradılmasında üzə çıxır. olaraq müəyyənləşdirilir: Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə - şagirdlərin fəaliyyətinin motivlərinə əsa- irəli sürülən təkliflər və nəticələr təlimin təşkilinin sən; qurulmasına kömək edir. - onların fəaliyyətinin yaradıcı xarakterinə əsasən;

Ədəbiyyat

1. Андреевская. Н. В. Очерки методики истории. V-VII классы. Л., 1958. 2. Вагин. А. А. Методика преподавания истории в средней школе. М.: Просвещение, 1968. 3. Nəzərov.A. Müasir təlim texnologiyaları. Bakı: ADPU, 2012. 4. Дайри. Н. Г. Обучение истории в старших классах средней школы. М.: Просвещение, 1966. 5. Вяземский. Е. Е., Стрелова О. Ю. Теория и методика преподавания истории. М.: Владос. 2003.

E-mail: [email protected]

Rəyçi: ped.ü.elm.dok., prof. Mübariz Mirəziz oğlu Əmirov

Redaksiyaya daxil olub: 02.03.2018

142 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Azərbaycan tarixi fənnindən dərs modelləri əsasında problemli təlimin təşkili

UOT 373.3/5.

Kəmalə Sahib qızı Mustafayeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

AZƏRBAYCAN TARİXİ FƏNNİNDƏN DƏRS MODELLƏRİ ƏSASINDA PROBLEMLİ TƏLİMİN TƏŞKİLİ

Кямаля Сахиб гызы Мустафаева Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ОРГАНИЗАЦИЯ ПРОБЛЕМНОГО ОБУЧЕНИЯ НА ОСНОВЕ МОДЕЛЕЙ УРОКОВ ПО ПРЕДМЕТУ ИСТОРИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА

Kamala Sahib Mustafayeva State Pedagogical University of Azerbaijan

ORGANIZATION OF PROBLEM-BASED LEARNING ON THE BASIS OF MODELS OF LESSONS ON THE SUBJECT HISTORY OF AZERBAIJAN

Xülasə: Problemin təlimin başlıca mahiyyəti göstərilən izahlardan göründüyü kimi şagirdləri yaradıcı düşünməyə, həm də fikri fəallığa sövq etməkdir. İnkişafda bu günki dünyada hər bir gənc kitablardan, ətraf aləmdən biliklər əldə etməyi, qarşılaşdığı problemi müstəqil həll etməyi bacarmalıdır. Problemli təlim məhz erkən çağlardan uşaq və yeniyetmələri problemli təlimlə tanış edərək, bir növ gələcək həyata da hazırlayır. Azərbaycan tarixi fənində dərs modelləri əsasında bu təlim metodu həyata keçirilmişdir. Açar sözlər: təlim prosesi, təlimin məqsədi ,problemli situasiya, motivasiya

Резюме: Сущность проблемного обучения, заключается в побуждении учащихся мыслить твор- чески и заниматься интеллектуальной активности. В современном мире молодежь должна усваивать знания из книг, из окружающего мира, уметь самостоятельно решить проблему. Ознакомление детей и подростов с раннего детства с проблемным обучением позволяет подготовить их к будущей жизни. Этот метод обучения был реализован на основе моделей уроков по истории Азербайджана. Ключевые слова: процесс обучения, цели обучения, проблемная ситуация, мотивация

Summary: The essence of problematic learning is to motivate students to think creatively and engage in intellectual activity. In the modern world, young people must learn from books, from the outside world, to be able to solve the problem on their own. Familiarization of children and adolescents from early childhood with problem training allows them to prepare for the future life. This method of teaching was implemented on the basis of models of lessons on the history of Azerbaijan. Keywords: learning process, purpose of training, problem situation, motivation

Problemli təlim şagirdin qarşısında qoyul- kəşf edirlər. Problemli təlim şagirdlərdə dərsə muş problemlərin həlli, yeni şəraitə bələdləşmə, maraq oyadır, şagirdlərin təşəbbüskarlığını inkiş- çatışmayanı axtarmaq üçün bilik və bacarıq eh- af etdirir, hadisələrin daxili mahiyyətini, onların tiyatını birləşdirmək, fərziyyə irəli sürmək, daha arasındakı qarşılıqlı əlaqələri başa düşməyə kö- etibarlı və dəqiq yollar araşdırmaq vəzifəsini mək edir, hadisə və proseslərin qiymətləndirilmə- qoyur (2, 133). Problemli təlim prosesində şagird- sinə dialektik yanaşmağı öyrədir, problemi həll lər müstəqil olaraq fikri fəallıq priyomlarından is- etmək yollarını tapmaq bacarığını formalaşdırır, tifadə edir, eksperiment qoyur, müşahidələr apa- elmi idrak metodlarına alışdırır. Problemli vəziy- rır, onların nəticələrini təhlil edir, düşünür, fikir yətin yaranmasına hər hansı bir məsələyə yeni mübadiləsi edir, qaydaları, qanunları özləri üçün münasibət, hərəkətin yeni xassə və vasitəsinə

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 143 Kəmalə Sahib qızı Mustafayeva münasibət səbəb olur. Problemli vəziyyət o de- qırğınların öyrənilməsinin vacibliyini və əhə- məkdir ki, insan öz fəaliyyəti gedişində gözlənil- miyyətini izah edin. məz, nəzərdə tutulmayan məsələlərlə qarşılaşır. Tədqiqatın aparılması: Tədqiqat sualına Təfəkkür prosesi problemli vəziyyətin təhlilinə cavab vermək üçün şagirdlər qruplara bölünür. başlayır. Problemli vəziyyətin ilk əlaməti odur ki, I qrup: Rusiya hökumətinin erməni- şagird müəyyən çətinlik qarşısında dayanır və bu azərbaycanlı qırğınlarını törətməkdə məqsədi nə çətinliyi o, özü aradan qaldıra bilir (1, 130). idi? Fikirlərinizi əsaslandırın. I Dərs nümunəsi. II qrup: Mətn və xəritə əsasında kütləvi Mövzu: Azərbaycanlı əhaliyə qarşı ermə- qırğınların baş verdiyi əraziləri müəyyən edin. nilərin törətdikləri kütləvi qırğınlar. Milli demo- III qrup: Nəyə görə Azərbaycanın milli kratik hərəkat. burjuaziyası islahatlar keçirilməsi haqqında Standartlar: hökumətə müraciətlər göndərirdi? 1.1.1. Mühüm tarixi hadisə, proses və tə- IV qrup: Milli qırğınlardan sonra keçirilən zahürləri zaman baxımından qiymətləndirir; qurultaylarının nəticəsi Şimali Azərbaycan üçün 1.2.2. Müxtəlif mənbələr əsasında təqdi- nə kimi rol oyandı? Fikirlərinizi əsaslandırın. matlar hazırlayır; Məlumatın mübadiləsi: Müəyyən edil- 4.1.2. Azərbaycanın görkəmli tarixi şəx- miş zamanda şagirdlər cavabları hazırlayır və siyyətlərinə dair materiallar toplayır, təqdim təqdim edirlər cavablar oxunur. edir. Məlumatın müzakirəsi: Cavablar diqqət- Məqsəd: lə dinlənilir, müzakirələr olunur və əlavələr edi- 1. 1905-1906-cı illərdə azərbaycanlılara lir. Sonda ümumiləşdirmə aparılır, tədqiqat pro- qarşı ermənilərin törətdikləri soyqırımları za- sesində problemli situasiya xarakterli sualların man baxımından qiymətləndirir. təşkili ilə mövzu ilə əlaqədar nəticə çıxarılır, şa- 2. 1905-1906-cı illərdə azərbaycanlıların girdlərdə fərdi təfəkkür beyin həmləsi metodu ermənilərin törətdikləri soyqırımlara dair təqdi- ilə aktivləşdirilir. matlar hazırlayır. Yaradıcı tətbiqetmə: Azərbaycan ziyalı- 3. Milli-demokratik hərəkatın nümayən- larının Ümumrusiya müsəlmanları qurultayının dələrinə dair materiallar toplayır, təqdim edir. çağırılmasında, Rusiya Müsəlman İttifaqının Təlim forması: qruplarla iş proqramının hazırlanmasında rolu haqqında əla- Təlim üsulu: beyin həmləsi, müzakirə və məlumat toplayaraq mətn hazırlayın. Resurslar: xəritə, dərslik, iş vərəqi, mar- Ev tapşırığı: M. S. Ordubadinin “Qanlı il- ker, tədqiqat materialları lər” əsərini oxuyub, Azərbaycan tarixindən öy- Dərsin mərhələləri: rəndikləri əsərdə əks olunanlarla əlaqənin məz- Motivasiya: munun əks olunduğu esse yazmaq.  Erməni-müsəlman qırğınına dair sənədli Refleksiya və qiymətləndirmə: Təlim fə- şəkildən istifadə. Sənədli şəkildə erməni silahlı aliyyətini izləməyə kömək edəcək suallar ver- dəstələrinin İrəvan quberniyası və Göyçə maha- məklə şagirdlər qiymətləndirilir. lına hücumu və nəticədə törətdiyi qırğınların əks Qiymətləndirmə meyarları: qiymətlən- olunduğu sənədli şəkilin nümayişi həyata keçiri- dirmə, təqdimat hazırlama, təqdimetmə. Birinci lir. Burada seçilmiş şəkildə sökülüb, dağıdılmış dərs nümunəsinin motivasiya mərhələsi və təd- kərpic divarın qarşısında yan-yana uzadılmış cə- qiqat sualı şagirdləri fərdi düşünməyə, tarixi- sədlərin əks olunduğu görünür. Cəsədlər uşaq, mizdə qanlı hadisələrdən biri kimi xatırlanan qoca, qadın və orta yaşlı insanların cəsədləridir. mövzuya problemin təhlili, dərki əhəmiyyəti Buradan şagirdlərə şəkillə əlaqədar bu sual veri- baxımından yanaşmağa sövq edir. Qruplarla iş lir: Kütləvi şəkildə uşaq, qoca, qadın demədən fəaliyyətində verilən suallar öncədən bir sıra qırğınların törədilməsində məqsəd nə idi? İKT və böyüklərindən eşitdiklərini tarixi fakt və Tədqiqat sualı: 1905-1906-cı illərdə azər- nəzəri biliklərlə mövzunun daha dərindən göz baycanlılara qarşı ermənilərin törətdikləri kütləvi önündə canlanması və hadisələrin açılması ilə nəticələnir.

144 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Azərbaycan tarixi fənnindən dərs modelləri əsasında problemli təlimin təşkili II Dərs nümunəsi. Ümumiləşdirmə və nəticə: Şagirdlər qə- Mövzu: Azərbaycan qədim ölkədir. dim insanların Azərbaycan ərazisində məskun- Standartlar: laşması səbəblərini təbii coğrafi şəraitlə əlaqə- 1.1.1. Mühüm tarixi hadisə, proses və tə- ləndirir, ulu icmanın yaranması ilə ibtidai icma zahürləri zaman baxımından qiymətləndirir; quruluşunun mövcud olmasını və bu quruluşun 2.1.1. Ən qədim insan məskənlərinin, ilk bölündüyü mərhələləri müəyyən edirlər. sivilizasiyaların, dövlətlərin yaranması və inki- Yaradıcı tətbiqetmə: Azərbaycan ərazi- şaf amillərini izah edir. sində ilk insan dəstələrinin həyatını təsvir edən Məqsəd: rəsm çəkin. 1. Azərbaycan ərazisində baş vermiş hadi- Ev tapşırığı: Orta və Üst Paleolitə aid sələrin xronoloji çərçivəsini müəyyən edir; məlumat toplayın. 2. Azərbaycan ərazisinin qədim insan məs- Refleksiya və qiymətləndirmə: Müəllim kəni olmasını təbii-coğrafi şəraitlə əlaqələndirir. tərəfindən müəyyən olunmuş meyarlar əsasında Təlim forması: qruplarla iş, kollektiv iş. qiymətləndirmə aparılır. İnteqrasiya: Riy. 1.1.3.; C. 3.2.3.; H-b. Qiymətləndirmə meyarları: 1) xronoloji 1.2.1. çərçivələri müəyyənetmə; 2) əlaqələndirmə. İkin- Təlim üsulu: beyin həmləsi, müzakirə. ci dərs modelində seçilmiş mövzu Azərbaycan Resurslar: İKT, iş vərəqləri, dərslik. tarixinə şagirdlərin ilkin baxışlarının formalaş- Dərsin mərhələləri: dırılması baxımından çox əhəmiyyətlidir. Belə Motivasiya: ki, problemli situasiyalarla biz onları tariximizə 1) Qədim insanların həyatını və istifadə dünya sivilizasiyası və insan amili baxımından etdikləri əşyaların əks olunduğu şəkil və illü- yanaşmağa sövq edirik. strasiyaların nümayişi. Şəkil və illüstrasiyalarda Dərs modellərindən də göründüyü kimi, qədim insanların həyatı və istifadə etdikləri idraki bacarıq və vərdişlərin formalaşdırılması əşyalarla şagirdlər öz yaşadıqları zamandan o prosesi ilk öncə müvəffəqiyyətli motivasiyanın dövrə baxa bilir, bu günki müasir dünya ilə “qə- təşkilindən, problemə ilkin baxışın yaradılma- dim dünya” arasında proses və təzahür fərqlərini sından keçir. Problemli təlimin həyata keçiril- müşahidə edə bilir və bu şagirdin təfəkkürü, ha- məsində başlıca məqsəd intellektuallıq dərəcəsi disələri dərketmə qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. yüksək motivasiya nümunəsində tədrisin aparıl- Tədqiqat sualı: Azərbaycanın qədim in- ması yönündə inkişafdır. Problemli təlimin əsa- san məskəni olmasının dünya sivilizasiyasında sında duran biliyi yaradıcılıqla vəhdətdə təşkil əhəmiyyətini, yeri və rolunu müəyyənləşdirin. etmək prinsipini tədqiqatın aparılması prosesin- Tədqiqatın aparılması: Tədqiqat sualına də müşahidə etmək mümkündür. Qruplarla iş cavab vermək üçün şagirdlər qruplara bölünür. prosesində şagirdlərə ünvanlanan suallar fikirlə- I qrup: Ən qədim dövrdə Azərbaycan rini əsaslandırma, izah xarakteri daşımaqla pro- ərazisində mövcud olmuş təbii-coğrafi şəraiti blemin dərki prosesini asanlaşdırmaqla bərabər, təsvir edin. digər proses və hadisələrlə əlaqələr qurulması, II qrup: İbtidai insanların Azərbaycan bilikləri təkmilləşdirmə, idrakın fəallaşması ərazisində məskən salması səbəblərini izah edin. yönündədir. Bu problemli təlimin həyatla əlaqə- III qrup: İlk insan dəstələrinin həyat ləndirilməsi prosesinin də həyata keçirilməsinə tərzini təsvir edin. xidmət edir. Azərbaycan tarixindən seçilən IV qrup: İbtidai icma quruluşunun mər- mövzular əsasında dərs modelləri şagirdlərdə hələlərini müəyyən edin. vətənpərvərlik ruhunda tərbiyənin təlimdə tətbi- Məlumatın mübadiləsi: Müəyyən olun- qinə uyğunlaşdırılması istiqamətində seçilmiş- muş zaman ərzində tapşırıq yerinə yetirilir və dir. Və bu problem əsaslı öyrənmə prosesinin təqdim olunur. şagirdlərdə axtarışlara, öz tarixi keçmişini, bu Məlumatın müzakirəsi: Cavablar din- gününü dəyərləndirməyə aparan istiqamətidir. lənilir, müzakirə olunur, əlavələr edilir. Qiymət- Problemin aktuallığı. Yeni interaktiv təlimdə ləndirmə aparılır. dialektik, fərdi yanaşmanın inkişafını təmin edən problemli təlim texnologiyasıdır.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 145 Kəmalə Sahib qızı Mustafayeva Problemin elmi yeniliyi. Dərs modelləri ilə Problemin nəzəri əhəmiyyəti. Hadisə və pro- problemli təlimdə fikri fəallığın əks olunmasıdır. seslərə səbəb, nəticə əlaqələri qismində yanaşaraq Problemin praktik əhəmiyyəti. Problem onların daxili mahiyyəti və əlaqələrinin aydınlaşma- situasiyalarla idraki proses üçün xarakterik ziddiy- sıdır. yətlərin açılmasına yönəlir.

Ədəbiyyat

1. Həsənov A.M., Ağayev Ə., Pedaqogika. Bakı: Nasir, 2007. 2. Kərimov. Y.Ş. Təlim metodları. Bakı: Poliqraf, 2007. 3. Quliyev M. Tarixin tədrisində problemli təlim. Bakı: Maarif, 1978. 4. Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi üçün dərslik. Bakı: Təhsil, 2013. 5. Ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinfi üçün metodik vəsait, Bakı: Təhsil, 2017. 6. Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün metodik vəsait. Bakı: Şərq-Qərb, 2016.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: tarix.ü.elm.dok. S.M. Seyidova, ped.ü.elm.dok. M.M. Əmirov

Redaksiyaya daxil olub: 02.04.2018

146 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 X- XI siniflərin Azərbaycan tarixi kurslarında milli azadlıq uğrunda mübarizəyə dair biliklərin verilməsi şagirdlərdə vətənpərvərlik tərbiyəsinin formalaşdırılması amili kimi

UOT 373.3/5.

Səidə Vahid qızı Nəbiyeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

X- XI SİNİFLƏRİN AZƏRBAYCAN TARİXİ KURSLARINDA MİLLİ AZADLIQ UĞRUNDA MÜBARİZƏYƏ DAİR BİLİKLƏRİN VERİLMƏSİ ŞAGİRDLƏRDƏ VƏTƏNPƏRVƏRLİK TƏRBİYƏSİNİN FORMALAŞDIRILMASI AMİLİ KİMİ

Саида Вахид гызы Набиева Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ПОДАЧА ЗНАНИЙ О БОРЬБЕ ЗА НАЦИОНАЛЬНУЮ НЕЗАВИСИМОСТЬ НА КУРСЕ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА В X-XI КЛАССАХ КАК ФАКТОР ФОРМИРОВАНИЯ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ У УЧАЩИХСЯ

Saida Vahid Nabieva State Pedagogical University of Azerbaijan

FORMATION OF PATRIOTIC EDUCATION AMONG STUDENTS IN THE PROCESS OF TRANSFERRING KNOWLEDGE ABOUT THE STRUGGLE FOR NATIONAL INDEPENDENCE ON THE COURSE OF THE HISTORY OF AZERBAIJAN IN THE 10TH-11TH GRADES

Xülasə: Məqalənin aktuallığı müxtəlif aspektlərdən əsaslandırılmışdır. Məqalədə ümumtəhsil məktəblərinin X-XI siniflərində milli azadlıq uğrunda mübarizəyə həsr edilmiş mövzuların imkanları araşdırılmış və xüsusi cədvəldə ümumiləşdirilmişdir. Problemin həllinə yönəldilmiş dərs nümunələri verilmişdir. Məqalənin qarşısında qoyulmuş vəzifələrə uyğun nəticə ilə tamamlanmışdır. Açar sözlər: müstəqillik, milli azadlıq, vətənpərvər, təhsil, dərsliklər, tarixi bilik, Azərbaycan tarixi.

Резюме: Актуальность статьи основывается на различные аспекты. В статье исследованы возможности тем, посвященных борьбе за национальное освобождение, изучаемых в X-XI классах общеобразовательных школ, и данные обобщены в особой таблице. Автором представлены также образцы уроков, направленые на решение проблемы. Статья завершена соответствующими выводами, поставленными перед статьей. Ключевые слова : независимость, национальная свобода, патриот, образование, учебники, исторические знания, история Азербайджана.

Summary: The relevance of the article is based on various aspects. The article explores the possibilities of topics devoted to the struggle for national liberation, studied in the X-XI classes of general education schools, and the data are summarized in a special table. The author also presents examples of lessons aimed at solving the problem. The article is completed by the relevant conclusions set before the article. Key words: independence, national liberty, patriot, education, textbooks, historical knowledge, history of Azerbaijan.

Azərbaycan dünyanın coğrafi və siyasi xə- gin sərvətlərə malik ölkə olması ilə tanınır. ritəsində çox önəmli mövqedə yerləşir. Doğma Doğma vətəni qorumaq, vətənə, torpağa bağlılı- respublikamız bu gün dünyada özünün qədim ğı, xalqa sədaqəti gücləndirmək üçün ölkə və- tarixə, füsunkar təbiətə, yeraltı və yerüstü zən- təndaşlarında vətənpərvərlik tərbiyəsinin forma-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 147 Səidə Vahid qızı Nəbiyeva laşdırılması olduqca zəruridir. Müstəqil Azər- Şagirdlərin vətənpərvərlik tərbiyəsi sahə- baycanın hər bir vətəndaşı dövlətimizin müs- sində tədqiqatlar aparan mütəxəssislər də həmin təqilliyinin qorunub saxlanılması işini həyatının problemə öz münasibətlərini bildirmişlər. Prof. əsas vəzifəsi hesab etməlidir. Bu ümdə vəzifənin F.A. Rüstəmov yazır:” hər bir gənc vətənpərvər həlli isə bilavasitə vətəndaşların eləcə də orta olmalıdır”. Bu sadəcə orduda xidmət etmək məktəb şagirdlərinin vətənpərvərlik ruhunda tər- deyil, vətəni sevmək, torpağa bağlı olmaq – bu- biyə edilməsindən, vətənə sədaqət ruhunda yetiş- dur vətənpərvərlik ”. dirilməsindən asılıdır. Vətənpərvərlik insanın tor- Məlum olduğu kimi, pedaqoji və metodiki pağına, xalqına, adət-ənənələrinə bağlılıqdan, ona ədəbiyyatlarda tərbiyəedici təlimə geniş yer məhəbbətdən əmələ gəlmişdir ( 2, 57). verilir. Ölkəmizi qoruyub saxlamaq məsuliyyə- Bu gün Azərbaycana vətənpərvər insanlar tinin dərk edilməsi, doğma diyara məhəbbət daha çox lazımdır. Doğma torpaqlarımız düş- hislərinin aşılanması tarix dərslərində mühüm mən tapdağı altındadır və biz bu işğala qarşı yer tutur. Müasir dövrdə şagirdlərin vətənpər- mübarizə aparmaq üçün vətənpərvər nəslin for- vərlik ruhunda tərbiyə olunmasının böyük malaşdırılması məsələsinə xüsusi diqqət yetir- əhəmiyyət kəsb etməsi onun qarşısında duran məliyik. Azərbaycan dövləti, Təhsil Nazirliyi vəzifələrin yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsi həmçinin təhsillə bağlı ayrı-ayrı ictimai təşkilat- zərurətini daha da artırır (2,s.7). Tarix müəllimi lar ümumtəhsil məktəblərində şagirdlərdə vətən- illik planlaşdırmanı həyata keçirərkən şagirdlər- pərvərlik tərbiyəsinin formalaşdırılması işini xü- də vətənpərvərlik tərbiyəsini formalaşdıracaq susi diqqət mərkəzində saxlayırlar. Respublika- ayrı-ayrı mövzuların imkanlarını araşdırmalı və mızda həyata keçirilən islahatların məzmununda onların tədrisi yollarını müəyyənləşdirməlidir. da bu məsələlər xüsusi qeyd olunur ( 1, 119). Bu Bu baxımdan Azərbaycan tarixi kursları şagird- gün gənc nəsildə müəyyən qədər formalaşmış lərdə vətənpərvərlik tərbiyəsinin formalaşdırıl- vətənpərvərlik hislərini daha da inkişaf etdirməli ması baxımından geniş imkanlara malikdir. və bu istiqamətdə aparılan işlər sistemli və məq- Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan sədyönlü xarakter daşımalıdır. Tərbiyə işi elə tarixi kurslarının tədrisində istifadə olunan qurulmalıdır ki, böyüyən nəsildə yaşadığı ölkəni Azərbaycan tarixi dərslikləri qeyd etdiyimiz qoruyub saxlamaq məsuliyyətini aydın dərk məsələ ilə bağlı geniş imkanlara malikdir. edilsin. Dövlətimizin, xalqımızın mənafeyini hər Ümumtəhsil məktəblərinin X-XI siniflər üzrə zaman hər yerdə müdafiə edən, ona sədaqətli, tarix dərsliklərində vətənpərvərlik tərbiyəsini intellektual, geniş dünyagörüşünə malik hərtərəf- formalaşdıracaq mövzuların imkanlarını 1 saylı li inkişaf etmiş vətənpərvərlər yetişdirməliyik. cədvəldə təqdim etmişik.

Cədvəl 1 X sinif XI sinif 1. İlk Azərbaycan dövləti-Manna. 1. Rusiya müstəmləkəçiliyi əleyhinə üsyanlar üsyanlar 2. Atropatena dövləti. 2. Milli mətbuatın təşəkkülü 3. Albaniya dövləti 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 4. Girdiman dövləti. Cavanşir. 4. Bakının azad olunması. Xalq Cümhuriyyəti hakimiyyə- tinin bütün Azərbaycan ərazisində bərqərar edilməsi. 5. Azadlıq hərəkatı.Babək. 5. Dövlət quruculuğu. Azərbaycan Parlamenti. 6. Azərbaycan Atabəyləri dövləti. 6. Erməni təcavüzünə qarşı mübarizə. 7. Qaraqoyunlu dövləti. 7. Azadlıq hərəkatının başlanması və yüksəlişi. 8. Ağqoyunlu dövləti. 8. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması. 9. Səfəvi dövlətinin yaranması və yüksəlişi 9. Milli qurtuluş. 10. Azərbaycan torpaqlarının azad 10. Milli dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi uğrunda olunması uğrunda mübarizə. Nadir şah. mübarizə. 11. Quba xanlığının birləşdirmə siyasəti. 11. Xarici siyasətdə uğurlar.

148 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 X- XI siniflərin Azərbaycan tarixi kurslarında milli azadlıq uğrunda mübarizəyə dair biliklərin verilməsi şagirdlərdə vətənpərvərlik tərbiyəsinin formalaşdırılması amili kimi Tarix dərslərində innovativ təlim metod- Azərbaycan xanlıqları, onların coğrafi əraziləri- larından istifadə etməklə dərsi səmərəli şəkildə nə nəzər salmaq yaxşı olardı. Qubalı Fətəli həyata keçirmək mümkündür. Fikrimizi əsaslan- xanın Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək uğ- dırmaq üçün X sinif Azərbaycan tarixi kursun- runda apardığı mübarizədə göstərdiyi hünər və da” Quba xanlığının birləşdirmə siyasəti” möv- əzm şagirdlərdə müsbət motivlər formalaşdırır. zusuna müraciət edərək müzakirələr üsulu ilə Müəllim Qubalı Fətəli xanın nümunəsində Vətə- dərs nümunəsi təqdim edirik. Dərsin məqsədi nini sevən, torpaqlarını vahid şəkildə birləşdir- Nadir şahın ölümündən sonra xırda dövlətlərə mək üçün çalışan vətənpərvər obrazını şagird- parçalanmış Azərbaycanın vahid dövlətdə bir- lərin diqqətinə çatdırır. ləşdirilməsi uğrunda mübarizəyə dair Qubalı Fə- Bu gün Azərbaycan tarixi geniş şəkildə təli xanın fəaliyyəti barəsində şagirdləri məlu- öyrənilir. Azərbaycan tarixi kurslarının əhatəli matlandırmaqdır. Müəllim qeyd edir ki, onun tədrisi şagirdlərdə tariximizin müxtəlif dövrləri fəaliyyəti nəticəsində Şimal-şərqi Azərbaycan haqqında dolğun məlumatlar əldə etməyə şərait torpaqları qısa müddətdə olsa da birləşdirilmiş- yaradır (4, 71). Hər bir tarix müəllimi fənni təd- di. Şagirdlər Qubalı Fətəli xanın birləşdirmə si- ris edərkən çalışmalıdır ki, vətənpərvərlik tərbi- yasəti, onun mahiyyəti, gedişatı və nəticələri ba- yəsini xüsusi diqqətdə saxlasın. rədə öz fikirlərini irəli sürür və yoldaşları ilə fi- Məqalənin yeniliyi ondan ibarətdir ki, Azər- kir mübadiləsi aparırlar. Dərsin bu formada təş- baycan tarixinin tədrisində milli azadlıq uğrunda kili eyni zamanda şagirdlərdə fəal dinləmə mə- mübarizəyə dair ayrı-ayrı mövzuların imkanları araş- dəniyyəti formalaşdırır. Bu mövzunun tədrisi dırılmışdır. zamanı əyani vəsait olaraq xəritədən, tədris şə- Məqalənin nəzəri əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, materialda irəli sürülən müddəalar, eləcə də killərindən, Qubalı Fətəli xanın portretindən isti- yaradılan iş sistemi tarixin tədrisi metodikası fadə etmək məqsədəuyğundur. Şagirdlər Qubalı elminin nəzəri əsaslarını daha da zənginləşdirəcək. Fətəli xanın portretini xarakterizə edərkən eyni Məqalənin praktik əhəmiyyəti ondan ibarət- zamanda dövrün ictimai-siyasi hadisələrini də dir ki, materialda qeyd olunan müddəalar və təkliflər təhlil etmiş olurlar. “Azərbaycan Xanlıqlar döv- ümumtəhsil məktəblərinin tarix müəllimlərinin gün- ründə” adlı mövzu xəritəsindən istifadə etməklə dəlik pedaqoji fəaliyyətlərində istifadə üçün faydalı Quba xanlığının ərazisi, ümumilikdə XVIII əsr olacaqdır.

Ədəbiyyat

1. Quliyeva K.R. Heydər Əliyev irsində mənəvi-tərbiyə məsələləri. Bakı, 2012. 2. Cəbrayılov İ.H. Müasir təhsil : axtarışlar və perspektivlər” Bakı: Mütərcim, 2013. 3. Rüstəmov F.A. Məktəblilərin vətənpərvərlik tərbiyəsi Bakı: ADPU, 1999. 4. Vahabova T.Ə. Yuxarı sinif şagirdlərdə mərdlik və qəhrəmanlıq tərbiyəsi. Bakı, 1998. 5. N. Quliyeva, T. Paşayev. Tarixi materiallar şagirdlərin vətənpərvərlik tərbiyəsinin vasitəsi kimi: Metodik tövsiyə. Bakı: ADPU, 2006.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. M.M. Əmirov, tarix.ü.fəls.dok., dos. Q.İ. Bəşirov

Redaksiyaya daxil olub: 05.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 149 Aynur Rauf qızı Əzimzadə

UOT 373.3/5.

Aynur Rauf qızı Əzimzadə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

TARİX DƏRSLƏRİNDƏ TARİXİ TƏSƏVVÜR VƏ ANLAYIŞLARIN FORMALAŞDIRILMASI

Айнур Рауф гызы Азимзаде Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ФОРМИРОВАНИЕ ИСТОРИЧЕСКИХ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ И ПОНЯТИЙ НА УРОКАХ ИСТОРИИ

Aynur Rauf Azimzade State Pedagogical University of Azerbaijan

HISTORICAL IMAGINATIONS AND THEIR ESSENCE

Xülasə: Məqalədə şagirdlərdə tarixi təsəvvürlərin formalaşdırılması prosesində müəllim və şagirdlər arasında olan dialoqdan, tarixi təsəvvürlərin formalaşdırılmasının mahiyyəti və vacibliyindən bəhs edilir. Burada müəllimin nəzarəti altında şagirdlərin müstəqilliyi məsələsi araşdırılır. Məqalədə həmçinim tarixi təsəvvürlərin formalaşdırılmasının metodları və üsulları tədqiq edilir. Açar sözlər: Tarixi təsəvvürlər, tarixi anlayış, iqtisadi anlayış, ideoloji anlayışlar, sosial-siyasi anlayışlar.

Резюме: В этой статье говорится, об исторических представлениях учеников, о диалоге между учителями и учениками, а также о формировании исторических понятий и их значимости. Здесь под наблюдением учителей, исследуются задачи, о независимости учеников. В статье также говорится о методах и решениях, формирования исторических представлений. Ключевые слова: Исторические представления, исторические понятия, экономическое понятие, идеологические понятия, социальные и политические понятия.

Summary: The article deals with the dialogue between teachers and pupils, the importance and importance of forming historical ideas in the process of forming historical imaginations. Under the supervision of a teacher, the students' independence is being investigated. The article explores the methods and techniques of shaping historical imaginations. Keywords: Historical imaginations, historical understanding, economic understanding, ideological understanding, social and political understanding.

Orta məktəbdə tarixin təliminin xüsusiy- lən iş tarixi anlayışların formalaşması ilə bəra- yətlərindən biri də ondadır ki, konkret tarixi fakt bər həm də ayrıca idraki və ümum tərbiyəvi haqqında olan canlı təsəvvürlər bilavasitə ümu- əhəmiyyət daşıyır. Keçmişin mənzərələri şagird- mi anlayışlar, ideyalar, nəticələr və ümumiləş- lərdə həyəcan, istismar olunan siniflərə qarşı dirmələr üçün əsas rolunu oynayır. Konkret tari- rəhm, zalım olanlara nifrət, tarixi qəhrəmanlara xi faktların öyrənilməsi və müvafiq təsəvvür- görə isə fəxr hissi yaradır. Tarixi qəhrəmanların lərin yaradılması məktəb tarix kursunun mühüm obrazları şagirdlərin ideya-mənəvi cəhətdən for- təlim və tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyan vəzifəsidir. malaşmasına və gələcək ideallarının müəyyən- Tarixi keçmişin bu və ya digər obraz vasi- ləşməsinə həlledici təsir göstərir. Tarixi təsəv- təsi ilə dərk edilməsi vacib məsələ hesab olunur. vürlər gənclərin mənəvi tərbiyəsinə çox böyük Tarixi təsəvvürlərin yaradılması sahəsində görü- təsir göstərir. Tarixi keçmişin təsəvvürlərinin

150 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Tarix dərslərində tarixi təsəvvür və anlayışların formalaşdırılması formalaşdırılmasının müəyyən çətinlikləri də tarixçi metodistləri çoxlu bacarıq və hər bir an- vardır. Belə ki, tarixi keçmiş təkrarolunmazdır. layışa müvafiq müxtəlif üsul və vasitələr axtar- Onu yenidən yaşamaq qeyri-mümkündür. Tarixi mağa məcbur edir [1, 75]. Şagirdlərin yaş xüsu- keçmiş şagirdlərə müxtəlif üsullarla çatdırılır. siyyətlərin nəzərə alaraq anlayışları qruplaşdır- Hekayə, şərh, izah, dərsliyin mətni və s. İndi arkən aşağıdakı meyarları nəzərə alırlar: 1) döv- müasir dövrdə məktəbli “quldarlıq quruluşu”, rün faktlarının özünəməxsus keyfiyyət xüsusiy- “insanların tamamilə hüquqsuz vəziyyəti”, yətlərinin öyrənilməsi üçün zəruri olanlar; 2) ta- “kəndlilərin təhkimli halı” və s. barədə təsəv- rixi təzahürlərin mahiyyətini anlamaq üçün zə- vürləri çətinliklə qəbul edir, yaradır; bu hallar ruri olanlar; 3) yeni faktların öyrənilməsi üçün onun üçün qeyri-adidir, ağılasığmazdır. Məhz zəruri olanlar. bu səbəbdəndir ki, tarixi təsəvvürləri formalaş- Ümumiləşdirmə dərəcəsinə görə üç (dörd) dırarkən müxtəlif üsul və vasitələrdən istifadə qrup anlayışlar müəyyənləşdirilir. Xüsusi-tarixi etmək lazımdır. Müəllimlərin təlim prosesində (vahid) - bu anlayışlar çox qısa bir zaman məsa- qarşılaşdıqları ikinci əsas çətinlik isə tarixi fəsində, bir və ya bir neçə ölkədə fəaliyyət gös- təsəvvürlərin hədsiz çoxluğu ilə bağlıdır. Bu isə, tərən faktlar-hadisələr haqqında olan anlayışlar- onların hamısını qavratmaq sahəsində çətinlik dır; məsələn: “opriçina”. Bəzən isə xüsusi tarixi yaradır. Buraya həm də insanların əmək fəaliy- anlayışları da iki yarım qrupa bölürlər; tarixi yəti ilə bağlı olan, ibtidai insanlardan başlayaraq faktların ilkin ümumiləşdirməsindən formalaşan müasir sivilizasiyaya qədər məktəb tarix kursu- tarixi faktlar (“şaduf”, “firon”) və daha ümumi na aid olan təsəvvürlər aiddir. [3,78] anlayışları konkretləşdirən anlayışlar (“fransız Anlayışlara gəldikdə isə biz onu deməliy- burjua inqilabı”). Birinci halda anlayışların ək- ik ki, müəllim əgər bütün dərinliyi ilə anlayışları səriyyəti induktiv yolla açılır. Bu iş təsviri vasi- tamamilə formalaşdırmağa çalışırsa o səhv edir. tələrin köməyi ilə həyata keçirilir. İkinci halda Anlayışların nə dərəcədə dəqiq forma- isə xüsusi anlayışların formalaşması deduktiv laşdırılması ilk növbədə şagirdlərin yaşı ilə yolla həyata keçirilir. Bu zaman ümumidən indi- müəyyənləşir ki, hər yaşda şagirdlərin öyrənmə vidual tarixi fenomen yaradılır. İkinci ümumi- imkanları müxtəlif olur. İkinci, anlayışların nə tarixi anlayışlardır. Bu anlayışlar uzun bir tarixi dərəcədə dərindən mənimsənilməsi həm də bu dövrü əhatə edir. Bəzən isə bütöv bir ictimai- anlayışların verildiyi konkret tarixi materialın iqtisadi formasiya zamanı mövcud ola bilir. Bu həcmi ilə müəyyənləşir. Üçüncü isə, anlayışın anlayışlar sosial-iqtisadi cəhətdən və siyasi qu- nə dərəcədə vacib olub-olmaması ilə bağlıdır. ruluş baxımından oxşar olan ölkələrə xasdır: Əgər hər hansı bir yaş dövründə istənilən anla- “təhkimçilik hüququ”, “mərkəzləşdirmə”, “müt- yışın mənimsənilməsi şagird üçün çətinlik törə- ləq monarxiya”, “muzdlu əmək” və s. kimi an- dirsə onda biz onun əvəzində təsəvvür yaratma- layışlar. Bu anlayışlar tarixi faktların analoji lıyıq [2, 361]. Bu təsəvvürlər müəyyən təzahür- olaraq dəfələrlə təkrarlanan növünə aiddir. lərin ümumiləşdirilmiş məcmusudur ki, bunların Ümumi tarixi anlayışların formalaşdırılması üç- əsasında da sonradan anlayışlar formalaşdırılacaq. ün konkret böyük bir bilik ehtiyatı olmalıdır, ta- Müasir dövrdə bir sıra tarixi anlayışlar rixi təzahürlərin analizi, onların əsas əlamət- vardır ki, onlar öz əhəmiyyətini itirmişdir, lakin lərini ayırmaq və ümumiləşdirmək lazımdır. metodik miras kimi keçmiş illərdən tarixi an- Beləliklə, ümumi tarixi anlayışlar üzərində iş layışların formalaşdırılmasının zəngin təcrübəsi bütün məktəb tarix kursu boyu gedir [5, 25]. qalmışdır. Məktəb tarix kurslarında formalaş- İkinci qrup anlayışların formalaşdırılmasında dırılan anlayışların bir neçə əsasa görə qruplaş- sxemlər, planlar, konkretləşdirici və müqayisəli- dırılması mümkündür. Tarixi materialın məzmu- ümumiləşdirici cədvəllər əsas vasitələrdəndir. nuna görə anlayışları: 1) İqtisadi 2) Sosial-siyasi Sosioloji anlayışlar bütün bəşəriyyət mövcud ol- 3) Tarixi-mədəni 4) İdeoloji - olmaqla qruplaş- duğu qədər və ya onun çox hissəsində mövcud dırılırlar [4, 47]. olan anlayışlardır. Bu anlayışlar təzahürlərə nis- Tarix fənni yeganə fəndir ki, onun tərkibi- bətən daha çox ümumiləşdirmə dərəcəsinə ma- nə bu qədər müxtəlif anlayışlar daxildir. Bu isə lik olan faktlar-hadisələr əsasında formalaşır.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 151 Aynur Rauf qızı Əzimzadə Anlayışlarla məqsədyönlü iş aparmaq yanlış yaratmasına, anlayışları səhv formalaş- üçün ilk növbədə onların strukturunu dəqiq şə- dırılmalarına səbəb olurdu. İstər totalitar rejimin kildə təsəvvür etmək lazımdır. Onu bu formula hökm sürdüyü sovet dövlətinin məktəbində, is- ilə ifadə etmək olar: anlayış = termin + müəy- tərsə də liberal-demokratik rejimlərin mövcud yənləşdirmə termin-anlayışın ifadə olunduğu olduğu ölkələrin məktəb sistemində belə yanlış- söz və ya söz birləşməsidir, müəyyənləşdirmə lıqlara rast gəlmək mümkündür. Bu isə ilk növ- isə anlayışa aid olan əlamətlərin məcmusudur bədə alternativ rejimlərin bir-biri ilə ideoloji cə- [4, 282]. İkinci cəhətdən isə tarixin təlimində hətdən çəkişdiyinin və bu tendensiyanın məktəb anlayışların formalaşdırılmasının induktiv yolu təhsil sistemində belə öz əksini tapdığının bir ilə gedilməlidir, belə ki; əvvəl - “Misir fironu”, sübutudur. Nəticədə isə yalnız şagirdlər uduzur. “Afina demosu”, “Roma aristokratiyası” və s. Onlarda həqiqi təsəvvürlər və anlayışlar əvəzinə kimi xüsusi tarixi anlayışlar, sonra isə “dövlət” yanlış təsəvvürlər yaranır və anlayışlar forma- anlayışı formalaşdırılmalıdır. Bu induktiv yol- laşdırılır. Beləliklə, ilkin təəssüratın insan necə dur, lakin anlayışların əksinə olan yolu-deduktiv böyük bir əhəmiyyət daşıdığına baxmayaraq, yolu da mövcuddur. Üçüncü cəhətdən isə əsas biz göstərilənlərin mahiyyətinin yanlış təşəkkül tarixi anlayışları formalaşdırılması üzərində tapdığının şahidi oluruq [4, 84]. aparılan işdir. Yuxarıda qeyd etmişdim ki, sovet Beləliklə, təsəvvür və anlayışların düzgün dövründə təsəvvürlərin yaradılması və anlayış- formalaşdırılmasına müəllim cavabdehdir. Bu ların formalaşdırılması ideya cəhətdən Sovet baxımdan indi müstəqil Azərbaycan Respubli- dövlətinin ideologiyasına xidmət edirdi. Bu yerə kasında müəllimlərin işi xeyli asanlaşdırılıb. gəlib çatdıqdan təsəvvür, anlayışların mahiyyəti Müəllim yeni təlim metodlarından, İKT-nin nai- barədə bu qədər danışdıqdan sonra demək is- liyyətlərindən, müxtəlif əyani vəsaitlərdən, bədii təyirəm ki, anlayış və təsəvvürlərin həm mahiy- ədəbiyyatdan, kinofilmlərdən istifadə edərək yəti həm də yaradılması birbaşa olaraq dövlətin çox səmərəli fəaliyyət göstərə bilər. Biz keçmiş siyasətindən asılıdır. Belə ki, sovet dövləti sovet məktəbinin ideya istiqamətinin məktəbli- mövcud olduğu müddət ərzində “ istismarçılar” lərə göstərdiyi təsiri tənqid etməklə yanaşı qeyd “istismar olunanlar”, “feodal”, “kapitalist”, etməliyik ki, sovet dövlətinə, onun ideologiya- “burjuaziya” kimi anlayışlar bir qayda olaraq sına, hakimiyyətdə olan partiyaya heç qərb ölkə- ideoloji cəhət nəzərə alınmaqla formalaşdırılır- lərində də rəğbətlə yanaşılmırdı. Yəni eyni dı. Bu isə əslində şagirdlərin bəzi təsəvvürləri tendensiya qərb ölkələrində də mövcud idi.

Ədəbiyyat

1. Дайри Н.Г. Обучение истории в старших классах средней школы. М., 1966. 2. Вагин А.А. Методика преподавания истории в средней школе. М., 1968. 3. Cəbrayılov İ. Azərbaycan tarixinin tədrisi metodikası. Bakı, 2006. 4. Чугуева Т. Представления советских школьников о прошлом и отношение к нему // Исторический журнал, 1940, № 9 5. Məmmədova A. Ümumi tarix. VI sinif: Metodik vəsait. Bakı, 2013.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok.,prof. M.M. Əmirov, tarix.ü.elm.dok., dos. S. Seyidova

Redaksiyaya daxil olub: 13.03.2018

152 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ümumtəhsil məktəblərinin ümumi tarix kurslarının tədrisində fənlərarası əlaqələrdən istifadə

UOT 373.3/5.

Ceyhun Qüdrət oğlu Qasımbəyli Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNİN ÜMUMİ TARİX KURSLARININ TƏDRİSİNDƏ FƏNLƏRARASI ƏLAQƏLƏRDƏN İSTİFADƏ

Джейхун Гудрет Гасымбейли Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МЕЖПРЕДМЕТНЫХ СВЯЗЕЙ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ КУРСА ОБЩЕЙ ИСТОРИИ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ШКОЛ

Jeyhun Gudrat Gasimbayli State Pedagogical University of Azerbaijan

ROLE AND SIGNIFICANCE OF USE OF INTER-PREDIMINARY RELATIONS IN TEACHING THE GENERAL HISTORY OF EDUCATIONAL SCHOOLS

Xülasə: Məqalədə problemin mahiyyəti, fənlərarası əlaqənin önəmi və didaktik rolu vurğulanır. Həmçinin Ümumtəhsil məktəblərinin ümumi tarix kurslarının tədrisində fənlərarası əlaqələrdən istifadənin rolu və imkanları geniş bir şəkildə araşdırılmışdır Açar sözlər: fənlərarası əlaqə, keyfiyyət, inteqrasiya, tarix, təlim

Резюме: В статье раскрыта значимость и дидактическая роль использования межпредметных связей при преподавании общей истории. Автором также широко исследовалась проблема ис- пользования возможностей межпредметной связи на курсе истории в общеобразовательных школах Kлючевые слова: междисциплинарный контакт, качество, интеграция, история, обучение.

Summary: The essence of the problem in the article, the emphasized importance of interdisciplinary relationship and the didactic role. Also of general education schools teaching general history courses The role and possibilities of using interdisciplinary relationships has been widely studied Key word: interdisciplinary communication, quality, integration, history, training

Bütün dövrlərdən, əsrlərdən bəri təhsil, tə- məsini zəruri etmişdir. Bu səbəbdən inkişaf etmiş lim, tərbiyə təkamül və inkişafın əsas vasitəsi he- sənaye ölkələrində təhsil islahatları zəruri hala sab edilmiş və bu, həqiqətən belə olmuşdur. Ötən çevrilmiş, təlimdə keyfiyyət və səmərəlilik tələbi bu zamanda yaranan məktəblər, irəli sürülən ön plana çıxmışdır. Orta ümumtəhsil məktəb- elmi, pedaqoji-fəlsəfi ideyalar müxtəlif baxışlara lərində təlimin elmi nəzəri səviyyəsinin yüksəl- söykənmiş, çoxformalı metodikaya əsaslanmış, dilməsi vəzifəsinin yerinə yetirilməsi bir sıra lakin bir məqsədə – təhsil yolu ilə xalqın, cəmiy- elmi didaktik problemlərin, o cümlədən müxtəlif yətin inkişafına xidmət etmişdir. XIX əsr elmin, fənlərin tədrisi prosesində fənlərarası əlaqənin təhsilin daha da aktuallaşdığı, onun sənayenin in- həyata keçirilməsini tələb edir.(1. 65) kişafında xidmətlərinin artdığı bir dövrdür. XX Son dövrlərdə aparılan və internet səhifə- əsr artıq təhsil modellərinin, cərəyanların meyda- lərində yayılan elmi tədqiqatlardan aydın olur na çıxdığı, təhsilin insanları peşəkar fəaliyyətə və ki, ‘‘Pedaqoji ədəbiyyatda ‘‘fənlərarası əlaqə’’ həyata hazırlamasının önə çəkildiyi bir əsrdir. Bu kateqoriyasına 30-dan artıq tərif var, onun peda- əsrin hər qərinəsində təhsilin metod və texnologi- qoji qiymətinə və müxtəlif tərzlərdə qruplaşdırıl- yaları yeniləşmiş, təkmilləşərək daha da inkişaf masına ən müxtəlif və fərqli yanaşmalar mövcud- etmiş, cəmiyyətin sosial-iqtisadi, mənəvi, siyasi, dur’’. Fənlərin əlaqəli tədrisi probleminin həllinə elmi-texniki inkişafı təhsilin məzmunca yeniləş- klassik pedaqoqlardan K.D. Uşinski də böyük

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 153 Ceyhun Qüdrət oğlu Qasımbəyli əhəmiyyət vermişdir. Fənlərarası inteqrasiya nisbətdən çox şey asılıdır. Dərs ərzində müəllim öyrənənlərin hərtərəfli inkişafına səbəb olur. çox danışıb çox işlədikdə şagirdin fəaliyyət gös- Qeyd etmək lazımdır ki, hər şey ilk növbədə tərməsinə az vaxt qalır: Şagirdlər əsasən qulaq şagirdin tərbiyəsindən başlayır. Buna görə də asmalı, bəzən də suallara cavab verməli olurlar. Pyotr Franseviç Lesqaft Uşinski kimi uşağı hər Onların fəallığı məhdudlaşır, mənimsəmənin sə- cəhətdən yaxşı tərbiyə etmək üçün onu hər viyyəsi aşağı düşür. Dərsin bütün mərhələlərin- cəhətdən yaxşı öyrənməyi lazım bilirdi (2, 36). də şagirdlərin müşahidələrinə, mühakimə yürüt- K. Rocersin şəxsiyyətyönlü təhsillə bağlı mələrinə, müstəqil işlərinə, fəallıq göstərmələri- doqquz göstərici (akademik uğur, Mən konsepsi- nə şərait yaradıldıqda, onların müxtəlif formalı yası, məktəbə münasibət, kreativlik, konformizm, fəaliyyətlərinə müəllim istiqamət verdikdə fayda- həyəcanlanma, nəzarətin azaldılması, əməkdaş- lı iş əmsalı xeyli artır (4, 205). lıq, təşəbbüskarlıq) üzrə apardığı tədqiqat göstərir Psixoloq Y.A. Samarin bunu pedaqoji və ki, təhsilin mərkəzinə şagird şəxsiyyətinin in- elmi baxımdan daha açıq bir surətdə şərh və kişafı (təlim müvəffəqiyyətindən başqa) dayan- izah edərək qeyd edirdi: “Fənlərarası assosia- dıqda daha çox uğur qazanmaq mümkündür. siyaların başlanğıcı əlaqədar təlim fənləri siste- Belə olduqda şagirdlər bir-biri ilə və müəllimlə minin daxilində yerləşir. Hər bir təlim fənninin daha çox ünsiyyətdə olur, onların nitqləri inkişaf daxilində bir sıra başqa təlim fənninin rüşeymi edir, daha çox sualla müəllimə müraciət edir, artıq yer tutur. Başqa cür qeyd edəsi olsaq, for- idrak fəallıqları yüksəlir.(2.89) malaşmaqda və inkişaf etməkdə olan bilik, B.Q. K.D. Uşinski fənlərin sistematik və ardıcıl Ananyevin qeyd etdiyi kimi, müxtəlif sistem- surətdə öyrənilmə zəruriyyəti ideyasını irəli sür- lərin elementlərindən, mürəkkəb və qəliz olan məklə yazırdı: ‘‘Əlbəttə, ancaq səmərəli, fənnin komponentlərdən ibarətdir”. Assosiasiya şüurda öz mahiyyətindən doğan sistem biliklərimiz üzə- biliklərin, fikir və mülahizələrin səsləşməsi ol- rində bizim tam hakimiyyətimizi təmin edə bilər. maqla, başqa cür desək, ədəbi-psixi hadisələrin Pərakəndə, əlaqəsiz biliklərlə doldurulan baş elə qanunauyğun əlaqəsi formasında, varlığın əşya bir ambara bənzəyir ki, orada hər şey qarmaqa- və hadisələrinin qarşılıqlı inteqrasiyasının şüur- rışıq haldadır və onun sahibi belə istədiyini tapa da inikası olmaqla orta ümumtəhsil fənləri ara- bilmir; biliklə deyil ancaq sistemlə yüklənən baş sında qarşılıqlı inteqrasiyanın reallaşdırılması isə elə bir dükana bənzəyir ki, orada hər yeşik prosesində müstəsna dərəcədə xüsusi əhəmiyyət üzərində şeyin qiyməti yazılmış, amma yeşiklər kəsb edir. Biliyin qarşılıqlı-əlaqəli öyrənilməsi, boşdur’’. Buradan da artıq aydın olur ki, müxtəlif mahiyyət etibarilə, şagirdin öncəki təcrübəsinə mənbələrdən alınan biliklər arasında sıx və geniş daxil olan təsəvvür və anlayışların, onlarla əla- əlaqə yaratmaq, bilikləri səmərəli sistemə salır, qənin yaradılması və inkişaf etdirilməsindən onları ‘‘məntiqi və fəlsəfi müddəalara’’ çatdırır, ibarətdir. Bu səbəbdən də fənlərarası inteqrasi- şagirdlərin başında elmi dünyagörüşünün yaran- yanın məqsədyönlü reallaşdırılması zamanı yeni masını təmin edir, fikirlərini formalaşdırır və bu öyrədilən bilikləri keçmiş biliklərlə əlaqələndir- işdə bütün müəllimlərin iştirakı tələb olunur. mək, onların arasında olan oxşarlıqları və fərqləri Belə olduqda şagirdlər dərsi daha yaxşı mənim- aydınlaşdırmaq mühüm məsələlərdən biridir. səyir və mövzu barədə daha geniş biliyə yiyələn- Yeni materialların əvvəllər öyrənilənlərə nisbətən miş olurlar. O, deyirdi: “Əgər pedaqogika insanı oxşarlığı aydın olmasa onlar şagirdin yaddaşında hər cəhətdən tərbiyə etmək istəyirsə o əvvəlcə in- zəif qalacaq və qeyri-dəqiq şəkildə öyrədilib, sanı hər cəhətdən öyrənməlidir” (3, 233). mənimsədiləcəkdir. Ümumi təhsilin konsepsiyası Fənlərarası əlaqənin tətbiqi təlim və tər- (Milli Kurikulum) sənədi və onun əsasında biyənin effektivliyini yüksəltməyə imkan verir, hazırlanan ümumi tarix kurikulumu fəndaxili və bilik, bacarıq və vərdişlərin hərtərəfli tətbiqini fənlərarası əlaqələrin geniş tətbiqini və inkişafını və daha da möhkəmləndirilməsini təmin edir, nəzərdə tutur. Ənənəvi təlimdə şagirdlərə faktlar, şagird əməyinin səmərəli olmasını təmin edir və biliklər toplusu verilir və onu əzbərləmək onlar- yüksəldir. Fənlərarası əlaqə zamanı dərsdə mü- dan tələb olunur. Nəticədə isə şagirdlər həyatda əllimin fəallığı ilə şagirdlərin fəallığı arasındakı onlara lazım olmayan məsələ və anlayışları da

154 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ümumtəhsil məktəblərinin ümumi tarix kurslarının tədrisində fənlərarası əlaqələrdən istifadə öyrənməli olurlar. İnteqrativ kurikulum isə fənn Bu şagirdlər tərəfindən fənnin məzmununun və sahələrinin kombinasiyasını özündə əks etdir- əsas konsepsiyasının mənimsənilməsinin əsas - məklə şagirdi obyektə deyil subyektə çevrilməsi- şərtlərindən və özəlliklərindən biridir. Tarixin nə kömək edir. Burada təhsilin əsas məqsədinə tədrisində iki tip inteqrasiya tətbiq etmək düzgün hadisə və təzahürləri yalnız öyrənmək və bilmək və məqsədəuyğundur. Birinci tip fənn daxilində deyil, həm də qazanılmış bilik, bacarıq və vərdiş- (şaquli) inteqrasiya, ikinci tipə isə fənlərarası lərdən müxtəlif situasiyalarda istifadə etmək, (üfüqi) əlaqələndirmə daxildir. Fənlərarası əla- araşdırmaları təkmilləşdirərək daha da inkişaf qələrin yaradılmasının mühüm vasitələrindən etdirmək, anlama, birbaşa şəxsi iştirakda daxildir. biri də eyni siniflərdə dərs keçən müəllimlərin Belə kurikulum şagirdlərə öyrənmə zamanı müx- qarşılıqlı surətdə müxtəlif fənlər üzrə dərslərdə təlif fənlər arasında bilik, anlama, vərdiş, konsep- iştirak etmələri və şagirdlərin bilik və bacarıq- siya səviyyəsində dəyərli əlaqələr, inteqrasiya ya- larına olan tələbləri razılaşdırmaqdan ibarətdir. ratmaqda yardım edir (5, 244). Tarixin digər qohum fənlərlə əlaqəli təlimi şa- Digər fənn kurikulumları kimi tarix girdlərdə elmi dünyagörüşün formalaşdırılma- kurikulumu da biliklərin fənlər fənlər vasitəsilə sının ən optimal yoludur. (6,320) təşkil olunmuş qaydalarına əsaslanır. Problemin aktuallığı. Təlim zamanı fənlərara- Bunu xüsusi olaraq nəzərə almaq lazımdır sı əlaqədən istifadə vacib olduğu üçün mühüm tələb ki, tarixin məzmunu yüksək dərəcədə inteqrativ- kimi aktuallığa malikdir. Müasir təhsil sistemi gənc dir. Çünki hər sonrakı tarixi mərhələnin hadisə nəslin qarşısında bir sıra xüsusi tələblər irəli sürür. və təzahürləri müəyyən dərəcədə özündən əv- Problemin yeniliyi: Ümumi tarix fənninin tədrisində fənlərarası əlaqənin imkan və vasitələri vəlki hadisələrə bağlıdır və onlardan asılıdır. tədqiq edilmiş, ümumiləşdirilmiş və analitik təhlilə Buna görə də şaquli əlaqələndirmə prinsipi göz- cəlb olunmuşdur. lənilmədən tarixin mərhələ-mərhələ gedişini an- Problemin nəzəri əhəmiyyəti. Məqalənin nə- lamaq mümkün deyildir. Həmin prinsipin gözlə- zəri əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, əldə olunan nə- nilməsi tarix fənninin əsas özəlliklərindən biri- ticələr tarixin tədrisi metodikası elminin məzmununu dir. Digər tərəfdən tarix müxtəlif dövrlər ərzin- nəzəri cəhətdən zənginləşdirən bir töhfədir. də, dünyanın müxtəlif ərazilərində yaşamış və Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə yaşayan insanların həyatının bütün sahə və mər- ümumtəhsil məktəblərinin ümumi tarix kurslarının hələlərini, təzahürlərini əhatə etdiyi üçün onun tədrisində fənlərarası əlaqələrdən istifadənin şərhinin başqa fənlərlə, başqa bilik sahələri ilə sıx bağlı- verilməsi təlim prosesinə öz müsbət təsirini göstə- lığı vardır. Buna görə də tarix fənninin hər mər- rəcək və orta məktəb müəllimləri öz fəaliyyət və iş- lərində bu məqalədən istifadə edərək faydalanacaqlar. hələsində üfüqi əlaqələndirmə gözlənilməlidir.

Ədəbiyyat

1. Ağayev Ə.Ə. Təlim prosesi: Ənənə və müasirlik. Bakı: Adiloğlu, 2006. 2. Rüstəmov F.A. Ən yeni dövrün pedaqogika tarixi (XX əsr – XXI əsrin əvvəlləri ) IV kitab. Bakı: Nurlan” 2005. 3. F. Rüstəmov .Yeni dövrün pedaqogika tarixi (XVII əsrin II yarısı-XIX əsr) III kitab Bakı: Nurlan, 2004. 4. Kazımov N.M. Məktəb pedaqogikası: Ali pedaqoji məktəblərin bakalavr pilləsi tələbələri, habelə aspirant və dissertantlar, müəllimlər üçün dərslik. Bakı: Çıraq, 2011. 5. Əhmədova M., Əliyev M., Qasımlı M., Kərimova F, Mürşüdova U, Seyidova S, Foks R, Kesi Ş, MakDonalds C, Varella G. Müəllim hazırlığının və orta təhsilin yeni perspektivləri (Qərb təhsil sisteminin təcrübəsi əsasında): Müəllimlər üçün vəsait. Bakı: Adiloğlu, 2006. 6. Əmirov M.M. Ümumtəhsil məktəblərində tarixin fəal/interaktiv təlimi metodikası: Ali məktəblərin tarix fakültəsi tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı, 2014.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. M.M. Əmirov, tarix ü.fəls.dok, dos. E. Məmmədov

Redaksiyaya daxil olub: 27.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 155 Sürəyya Fərhad qızı Şükürova

UOT 373.3/5.

Sürəyya Fərhad qızı Şükürova Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNİN VII və IX SİNİFLƏRİNİN AZƏRBAYCAN TARİXİ KURSLARINDA FƏNDAXİLİ ƏLAQƏDƏN İSTİFADƏ

Сурея Фархад гызы Шюкурова Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ВНУТРИПРЕДМЕТНЫХ СВЯЗЕЙ НА КУРСАХ ПО ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА В VIII-IX КЛАССАХ

Suraya Farhad Shukurova State Pedagogical University of Azerbaijan

USE OF INTER-SUBJECTS RELATIONS AT THE COURSES ON HISTORY OF AZERBAIJAN FOR 8TH AND 9TH FORMS

Xülasə: Məqalədə VIII və IX siniflərinin Azərbaycan tarixi kurslarında fəndaxili əlaqədən istifadə olunması məsələsinə aydınlıq gətirilmiş və eyni zamanda keçmişlə müasir dövrün müqayisə edilməsi məsələsinə toxunulmuşdur. Açar sözlər: xanlıqlar, qoşun, qurultay, dövlətçilik ənənələri, sivilizasiya, tarixi zaman, şəxsiyyət

Резюме: В статье разъясняется вопрос использования внутрипредметных связей на курсах по истории Азербайджана в VIII-IX классах. И в тоже время затронут вопрос сравнения прошлого и современного периодов. Ключевые слова: ханства, войска, конгрессы, традиции государственности, цивилизация, историческое время, личность

Summary: Problems about use of inter-subjects relations at the courses on History of Azerbaijan for 8th and 9th forms has been make clear in the article. At the same time, problems related with the confrontation of past and contemporary period have been investigated in the article. Key words: khanates, troops, congress, state organization traditions, civilization, historical time, personality

Respublikamızda yeni hazırlanan kuriku- Azərbaycan məktəblərində tarix kursları lumun başlıca məqsədlərindən biri də dünyanı üzrə daha münasib olan aşağıdakı məzmun xət- və özünü dərk edə bilən aydın təfəkkürə, yeni ləri müəyyənləşdirilmişdir: dünya görüşünə malik şəxsiyyətin formalaşdırıl- 1. Tarixi zaman, 2. Tarixi məkan, 3. Dövlət, masıdır. Elə buna görə də şagirdlərə dünya haq- 4. Şəxsiyyət. qında doğru-dürüst məlumatlar verilməlidir. Tarixi zaman. Bütün hadisə, təzahür və Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan proseslər zaman daxilində baş verir. Onların za- tarixinin tədrisi vasitəsilə ümumi orta təhsil sə- man daxilində baş verməsinin və inkişafının ar- viyyəsində Azərbaycanın ən qədim yaşayış məs- dıcıllığı arasında qarşılıqlı əlaqə və təsvirləri kənlərindən biri olması, dövlətçilik ənənələri, müəyyənləşdirməyə imkan verir. Azərbaycan xalqının onun milli, sosial, əxlaqi- Tarixi məkan. Cəmiyyətin həyatı, inkişafı mənəvi dəyərlərinin təşəkkülü və formalaşması, və dəyişikliyi müəyyən tarixi məkan çərçivəsin- vətənpərvərlik, milli iftixar hissi aşılayır. də baş verir. Həmin məkanın təbii coğrafi şəraiti

156 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ümumtəhsil məktəblərinin VII və IX siniflərinin Azərbaycan tarixi kurslarında fəndaxili əlaqədən istifadə insanların həyat tərzinə, məşğuliyyətlərinə, tə- mək məqsədilə Azərbaycanın tarixi torpaqlarını sərrüfat həyatlarına təsir göstərir. öz aralarında bölüşdürdülər. Türkmənçay müqa- Dövlət. Müxtəlif quruluş formaları dövlət- viləsinə görə İrəvan və Naxçıvan da daxil ol- lər və dövlətlərlə vətəndaşlar arasında olan mü- maqla bütün Şimali Azərbaycan xanlıqlarının nasibətin insanların həyatına və tarixin gedişinə Rusiya tərəfindən işğalı İran tərəfindən tanındı. güclü təsir göstərmişdir. Müxtəlif tarixi dövrlər- Cənubi Azərbaycan isə Qacarlar dövlətinin də mövcud olmuş Azərbaycan dövlətlərinin qu- tərkibində qaldı. Bununla Azərbaycan torpaqları ruluşu, yeritdikləri sosial-iqtisadi və xarici siya- iki yerə bölündü. [3, 192] sət inkişaf edərək dəyişmiş, müxtəlif səviyyə- Türkmənçay müqaviləsinə gətirib çıxaran lərə gəlib çatmışdır. amillər isə bundan əvvəl baş verən tarixi proses- Şəxsiyyət. Ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin fəaliy- lərə əsaslanır. Ən böyük səbəb isə təbii ki, hər yəti bu və ya digər tarixi şəraitə təsirsiz ötüş- iki dövlətin Azərbaycanın strateji və coğrafi mür. Təbiidir ki, tarixdə baş verən bir sıra hadi- baxımdan, təbii ehtiyat baxımından qiymət ver- sələr tarixi şəxsiyyətlər tərəfindən planlaşdırılır məsi və mühüm hesab etməsi idi. Bütün bu və idarə olunur. səbəbləri şagird özü araşdırmalı, əvvəlki dərs- VIII sinif Azərbaycan tarixi dərsliyində bü- liklərə müraciət edərək fəndaxili əlaqədən hansı tün tarix dərsliklərində olduğu kimi fəndaxili əla- formada istifadə olunduğunu müəyyən etməli- qədən istifadə olunmuşdur. Yuxarıda qeyd etdir. Bu zaman şagird uzaq keçmişlə sonrakı diyimiz əlamətlərindən biri olan şəxsiyyət ter- dövrü müqayisə etmiş olur. Məktəb tarix kur- minini əsaslandıraraq VIII sinif Azərbaycan tari- sunda tarixi keçmişin müasir dövrlə əlaqələn- xi dərsliyindəki Nadir şahın hakimiyyətə gəlmə- dirilməsi tədris materialının aktuallaşdırılması si, onun fəaliyyətini fəndaxili əlaqə prinsipindən üçün zəruri olan vasitələrdən biridir. Keçmişi burada hansı formada istifadə olunduğunu açıb müasir dövrlə, bacarıqla əlaqələndirilməsi şa- göstərmək mümkündür. Bildiyimiz kimi, 1736-cı girdlərin fikrində tarixi hadisələr haqqında və ilin mart ayında qurultay həyata keçirildi. Muğan müasir dövr haqqında daha dəqiq və düzgün düzünə, Suqovuşan adlı yerə toplaşanlar taxta ki- təsəvvürlərin yaranmasına kömək edir. [1, 34] min sahib olması məsələsini müzakirəyə çıxartdı- Problemin aktuallığı. Müasir təhsil siste- lar. Qurultayda Nadirin şah seçilməsinə qarşı du- minin bütün tələblərinə cavab verən kurikulum ran Qarabağın Ziyadoğlu, Kəbirli, Otuzikilər və sisteminə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Cavanşir tayfaları o, şah seçildikdən sonra bütün məktəblərinin VIII və IX sinif Azərbaycan Xorasana sürgün olundular. [2, 70] tarixi kurslarında fəndaxili əlaqədən istifadə olunması predmeti xüsusi istedada malik şəxsiyyətin Burada fəndaxili əlaqə prinsipini sitat gə- yetişdirilməsinə yönəlmişdir. tirərək deyə bilərik ki, Qarabağın adları sada- Problemin yeniliyi. VIII və IX sinif Azərbay- lanan tayfaları Nadirin hakimiyyətini qəbul edə can tarixi kurslarında fəndaxili əlaqənin imkanlarının bilmirdilər. Bunun bir sıra səbəblərinin olduğu araşdırılması ümumiləşdirilmiş analitik təhlillə dəyər- da danılmaz faktdır. Nadir xan Əfşarın bu qurul- ləndirilmişdir. taya qədər Azərbaycanın tarixində bir şəxsiyyət Problemin nəzəri əhəmiyyəti. Məqalənin kimi əvəzolunmaz rolu vardır. Buna misal ola- nəzəri əhəmiyyəti isə ondan ibarətdir ki, burada raq Nadir xanın Osmanlı və Rusiya qoşunlarının nəzərdə tutulan fikirlər tarixin tədrisi metodikası Azərbaycandan çıxarılması olmuşdur. Şagirdlər elminin məzmununu nəzəri cəhətdən zənginləşdirir. fəndaxili əlaqə prinsipinə əsaslanaraq çox gü- Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə man ki, bunları sitat gətirmək qabiliyyətlərini nəzərdə tutulan fikirlərdən ümumtəhsil məktəb- lərində tarix fənninin tədrisi ilə məşğul olan pedaqoq özlərində formalaşdıracaqlar. və müəllimlər istifadə edərək yararlanacaqlar. IX sinfin Azərbaycan tarixi dərsliyində Türkmənçay müqaviləsini də, həmçinin fənda- xili əlaqədən istifadə edərək bununla bağlı fikir- lərini əsaslandıra bilərlər. 1828-ci il fevralın 10-da Türkmənçay mü- qaviləsi imzalandı. Rusiya və İran razılığa gəl-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 157 Sürəyya Fərhad qızı Şükürova

Ədəbiyyat

1. Vagin A.A. Tarixin tədrisi metodikası. Bakı, 1973. 2. Azərbaycan tarixi. VIII sinif üçün metodik vəsait. Bakı, 2015. 3. Azərbaycan tarixi. IX sinif üçün metodik vəsait. Bakı, 2015. 4. “Məktəb kurrikulumları”. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Təhsil Problemləri İnstitutu. Bakı, 2015. 5. Əmirov M. Ümumtəhsil məktəblərində tarixin fəal/interaktiv təlimi metodikası. Bakı, 2014. 6. “525-ci qəzet”. Bakı, 2014, 14 noyabr

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: tarix ü.fəls.dok., b/m S. Həziyeva, ped.ü.fəls.dok., b/m Təranə İsayeva

Redaksiyaya daxil olub: 30.03.2018

158 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Eşitməsi qüsurlu uşaqların estetik tərbiyəsinin nəzəri əsasları

PSİXOLOGİYA VƏ KORREKSİYA PEDAQOGİKASI

UOT 376.

Dilarə Əlimuxtar qızı Dostuzadə pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu

EŞİTMƏSİ QÜSURLU UŞAQLARIN ESTETİK TƏRBİYƏSİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI

Диляра Алимухтар гызы Достузаде доктор философии по педагогике, доцент Институт Образования Азербайджанской Республики

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭСТЕТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА

Dilara Alimukhtar Dostuzade PhD in Pedagogy, Assistant Professor İnstitute of Education of the Rupublic of Azerbaijan

THEORETICAL FOUNDATIONS OF AESTHETIC EDUCATION OF CHILDREN WITH HEARING IMPAIRMENT

Xülasə: Eşitməsi qüsurlu (zəifeşidən) uşaqlar verilən materialların qavranılmasında çətinlik çəkirlər. Şagirdin effektiv təlimi verilən tapşırığın səviyyəsindən asılıdır. Qeyd etdiyimiz, kateqoriyaya aid uşaqlar parta arxasında düzgün oturmağı, əlini düzgün şəkildə qaldırmağı, tədris vəsaitlərindən effektiv istifadə etməyi, sinif otağını təmiz saxlamağı, müəllimə diqqətlə qulaq asaraq tapşırıqları yerinə yetirməyi bacarmalıdırlar. Açar sözlər: eşitməsi qüsurlu, estetika, estetik tərbiyə, incəsənət, gözəllik, təsvir, rəsm, müəllim- tərbiyəçi, ailə

Резюме: Слабослышащие дети с интеллектуальной недостаточностью плохо воспринимают за- данный материал. Эффективность обучения ученика зависит от степени данного на уроках воспита- ния. Дети должны уметь правильно поднимать руку, сидеть за партой, пользоваться учебными мате- риалами, сохранять учебное место в чистоте, внимательно слушать и выполнять задания преподава- теля. Ключевые слова: недостатки слуха, эстетика, нравственное воспитание, творчество, красота, представление, рисование, учитель-воспитатель, семья

Summary: Hearing children with intellectual insufficiency poorly perceive the given material. The effectiveness of the student's education depends on the degree of education given in the lessons. Children should be able to properly raise their hand, sit behind the desk, use educational materials, keep the classroom clean, listen carefully and fulfill the tasks of the teacher. Key words: Disadvantages of hearing, aesthetics, moral education, creativity, beauty, presentation, drawing, teacher-educator, family

Eşitməsi qüsurlu uşaqlarla ünsiyyətdə olar- bacarmalıdırlar. Surdopedaqoqların başlıca vəzi- kən müəllimlər işə məsuliyyətlə yanaşmalı, müs- fəsi hər bir uşağa diqqətlə yanaşmaq, ona inan- təqil fikir sürmək kimi cəhətləri onlara aşılamağı

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 159 Dilarə Əlimuxtar qızı Dostuzadə maq və onun ictimaiyyətə yararlı olduğunu inan- Belə uşaqlar, bildiyimiz kimi, düşünməyə dırmaqdan ibarətdir. çətinliklə yiyələnirlər. Onların nitqi zəngin Estetik tərbiyə şagirdlərin təbiətdə, incəsə- deyil, ifadəsizdir. Ona görə də onların fikirləri nətdə, cəmiyyətdə olan gözəlliklərin, estetik özünəməxsus olaraq yığcam olur, lakin məzmu- qavrayışların başa düşülməsinə, bədii yaradı- nuna görə isə heç də həmişə düzgün və əsaslı cılıq qabiliyyətinə və bədii zövqün yaranmasına olmur. “Xoşa gəlir”, “maraqlıdır”-kimi mülahi- sistemli təsiri olan məqsədyönlü prosesdir. zələr, hadisələrin estetik mənasını, şagirdlərin Psixoloqlar hesab edirlər ki, eşitməsi qü- öz hisslərini tamamilə açmır. Müəllimlərin vəzi- surlu uşaqların qavradıqları hadisə və ya əsərin fəsi şagirdlərə gördüklərini düşünməyə kömək təsviri, mənası, forması, emosional səthi bilik etməyə, qavradıqlarına, öz münasibətlərini ifadə düşüncəsi səviyyəsində qavranılır. etmək üçün, lazım olan söz materiallarını ver- Məktəblilərdə incəsənəti qavramaq, onu məyə borcludurlar. təhlil etmək, haqqında fikir yürütmək bacarı- Dünyanın gözəllikləri ilə geniş tanışlıq, ğının xüsusi öyrədilməsi tələb olunur. Eşitməsi estetik əhəmiyyətin ayırd edilməsi, şagirdlərin qüsurlu uşaqlarla nitqin inkişafı ilə əlaqədar düşünməsi və nitqinin inkişafı üzrə tərbiyəvi iş- aparılan iş, onların estetikasının inkişafına müs- in təşkili, bütün bunlar bədii zövqün, estetik ide- bət təsir göstərir. yanın formalaşmasına imkan yaradır. Eşitməsi Birinci vəzifə estetik qavrayışın tərbiyəsi, qüsurlu şagirdlərlə tərbiyəvi işin aparılmasında gözəlliyi görmək və başa düşmək bacarığı, on- məktəbin zahiri tərtibatı mühüm rol oynayır. larla təmasdan sevinc duymaqdır. Təcrübə gös- Yaraşıqlı, rahat qrup otaqları, işıqlı, gözəl tərti- tərir ki, hətta az yaşlı eşitməsi qüsurlu uşaqları, batlı sinif otaqları, müasir, göz oxşayan mebel, yaraşıqlı, gözəl, göz oxşayan, rəngli oyuncaqlar zövqlü uşaq geyimləri bütün bunlar şagirdlərdə cəlb edir. Onlar emosionallıqla təbiətin onları estetik zövqün əmələ gəlməsinə səbəb olur. əhatə edən mühitin gözəlliklərinə reaksiya verir- Estetik tərbiyənin başqa bir vəzifəsi uşaq- lər. Nitqin inkişafdan qalması və psixi inkişa- larda yaradıcılıq qabiliyyətinə malik olmaqdır. fının özünəməxsusluğu ilə əlaqədar olaraq, qav- Bəziləri yaxşı şəkillər çəkir, digərləri isə böyük ranılanlar onları kifayət qədər düşündürür. zövqlə ağacları yandırmaq işi ilə məşğul olurlar. Qüsurlu uşaqların həyat təcrübəsi, sensor Bu bacarıqları üzə çıxarmaq asan deyildir. Belə eşitmə mədəniyyətləri kifayət qədər inkişaf edir. ki, bəzən uşaqların özü özünün bacarığından xə- Ona görə də belə uşaqlar, ətraf mühitin gözəllik- bəri olmur. Lakin nitqin olmaması və ya inkişaf- lərini başa düşmürlər və həqiqi gözəlliyi zahiri dan qalması, onların aydın olmayan, dərk edil- gözəlliklərdən ayıra bilmirlər. Buna görə də məmiş fəaliyyətlərini üzə çıxarmağa mane olur. onların estetik təəssüratları zəngin deyildir. Şagirdlərin bədii qabiliyyətlərinin üzə çıxa- Surdopedaqoqların qarşısında duran əsas rılması və inkişafı üçün, onlar öz fəaliyyətlərinin məsələ, estetik təəssüratları uşaqların həyat təc- müxtəlif növlərini ifadə etməyə bayramların, yı- rübəsində zənginləşdirməkdir. Bunu təbiətə eks- ğıncaqların, yarışların hazırlanmasına cəlb olu- kursiyalar etməyə, ətraf mühitdə olan əşyaları, nurlar. Onların dərnəklərdə iştirak etmələri məs- təbiət və ictimai həyat hadisələrinin, müşahidə- ləhət görülür, sərbəstliklərinin, təşəbbüslüyün lərin təşkil olunması, bu uşaqların müvəffəqiy- yaranması ilə əlaqədar olan tapşırıqlar verilir. yətli inkişafına müsbət təsir edir. Estetik tərbiyənin məzmununu şərti olaraq İkinci vəzifənin yerinə yetirilməsi isə təbi- maariflənmə və estetik fəaliyyətini təşkilati şəkil- ətin, zövqün, fikirlərin mənasına qiymət veril- də təqdim etmək olar. Estetik maariflənmə təsviri məsidir ki, bu da eşitməsi qüsurlu uşaqların dü- incəsənət dərslərində, sinifdənkənar vaxtlarda şünmə qabiliyyətinin və nitqinin inkişafı ilə əla- həyata keçirilə bilər. Təsviri sənət dərslərində şa- qədardır. Belə ki, qavradıqlarımız haqqında öz girdlər, arxitektura, dekorativ tətbiqi incəsənət fikirlərimizi ifadə etmək üçün, gərək gördük- əsərləri ilə tanış olur və şəkil, kompozisiya, for- lərimizi başa düşək, onu təhlil edək və ona olan ma, rəng əsasında biliklər alırlar. Sinifdənxaric münasibətləri sözlə ümumiləşdirək. vaxtlarda şagirdləri rəssamların, yazıçıların, mə-

160 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Eşitməsi qüsurlu uşaqların estetik tərbiyəsinin nəzəri əsasları dəniyyət və incəsənət xadimlərinin işi, həyat və Xüsusi məktəblərdə təhsil alan şagirdlər yaradıcılıqları ilə tanış edirlər. təbiəti sevir, meşədə, bağlarda, parklarda həvəs- Məktəbin bütün fənləri estetik tərbiyə mə- lə gəzirlər. Lakin onların məhəbbəti tamamilə sələlərinin həlli üçün, istifadə oluna bilər. Müəl- dərk olunmur. Təbiətə canatma, bədii təfəkkür- limlər şəkillər, kolleksiyalar, foto albomlar gə- dən estetik qavrayışın inkişafı üçün, ağıllı istifa- tirir, sərgilər düzəldir. Filmlərin nümayişi əhə- də etmək lazımdır. Eşitməsi qüsurlu uşaqlarla miyyətli dərəcədə bu uşaqlara köməklik göstərir. aparılan ekskursiya və gəzintilər xüsusi hazırlıq Hər bir dərs təkcə şagirdlərə bilik vermir, həm də və təşkilatçılıq tələb edir. onların estetik və əxlaqi hisslərini inkişaf etdirir. Təbiəti müşahidə prosesində şagirdlər Eşitməsi qüsurlu uşaqlar üçün, internat rəng və işıq çalarları dəyişilməsini müşahidə məktəblərdə şagirdlərə nitq inkişafı dərsləri ke- edir, yeni ifadələrlə öz biliklərini zənginləşdirir çirilir. Bu dərslərdə məktəblilərə təkcə nitqin və sevinc hissini keçirirlər. Ekskursiyada şagird- zənginləşməsinə, onların əlaqəli şəkildə öz fikir- lər təbiət haqqındakı şeirləri yada salır, söyləyir lərini şifahi formada anlatmağa kömək etmir, və bu şeirlərdə öz hiss və əhval-ruhiyyəsinə həm də onları əhatə edən təbiətə nəzər salmağı, in- uyğun olan sətirləri tapa bilirlər. cəsənət əsərlərinə baxmağı, təhlil etməyi öyrədir. Şagirdlərin hissləri onların təcrübə fəaliy- Proqramda elə dərslər var ki, şagirdlərin yətləri ilə uyğunlaşır. Məsələn, zədələnmiş yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi- ağaclara, öz yuvasından düşmüş quş balasına və nə yönəldilmişdir. Bu tip dərslərə, təsviri-sənət s. kömək göstərirlər. və əmək təlimi dərsləri, zəifeşidənlər və karlar Uşaqların təbiətə məhəbbəti məktəbyanı üçün təcrübi təlim dərsləri, musiqili-ritmika və sahədə aparılan işlə möhkəmlənir. Məktəbyanı bədən tərbiyəsi üzrə aparılan dərslər və s. aiddir. sahədə uşaqlar güllərə, ağaclara qulluq edir, Fənn üzrə təcrübi fəaliyyət dərslərində quşları yemləyirlər. Uşaqların təbiətə olan məf- eşitməsi qüsurlu uşaqlar, əşyaların formalarına, tunluğu və zövq alması təbiətin mühafizəsini və cizgilərinə, rənglərinə baxmağı, şəkil çəkmək, onun zənginliyini artırır. yapma, modelləşdirmə və s. vərdişlərin əldə Eşitməsi qüsurlu uşaqlar üçün, məktəbdə bir edilməsini qazanırlar. Ritmika və bədən tərbiyə- sıra gözəl adətlər mövcuddur; məs: quşlar günü, si dərsləri kar və zəifeşidən uşaqların fiziki inki- bağça həftəsi keçirilməsi, “Qış buketi sərgisi”; şafında olan qüsurların aradan qaldırılmasında, “Payızda təbiət”, “Baharın qarşılanması”, bay- onların hərəkətlərinin dəqiq, səlis olmasına kö- ramların keçirilməsi və s. Bu uşaqlar əsasən, in- mək edir, uşaqlarda ritm duyğusu yaradır, düz- cəsənətə can atırlar, onlar sənət əsərlərinə baxmağı gün qamətin və gözəl yerişin formalaşmasında xoşlayırlar, böyük məmnuniyyətlə kitab oxuyur, böyük rol oynayır (213, 36). Əmək dərsləri isə xüsusi maraqla teatr və kinofilmləri seyr edirlər. şagirdlərdə yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişafı- Bədii əsərləri şagirdlərin qavraması üçün, na, işlərin dəqiq, gözəl, cəld yerinə yetirilməsi- təlim prosesində aydınlaşdırmağa başlayırlar. Mü- ni, gözəlliyi çirkinlikdən ayırmağı, gözəlliklər əllimlərin rəhbərliyi altında şagirdlər şəkillərin yaratmağı öyrədir. rəng çalarlarının əhəmiyyətini başa düşməyi, rəs- Eşitməsi qüsurlu uşaqlar üçün, internatlar- samların istifadə etdiyi, bədii ifadə vasitələrini da sinifdənxaric işlər çox sahəlidir və estetik tər- öyrənir və sənət əsərlərinin əhəmiyyətini başa biyənin müxtəlif vasitələrindən istifadə edilməsi- düşürlər. Bu uşaqlar təsviri sənət haqqındakı bi- nə imkan yaradır. Bu uşaqların dünyanı, təbiət liklərə, təcrübi olaraq yiyələnirlər. Bu isə rəssamın əşyalarını tanımasına şərait yaradır, uşaq gəzinti- düşüncələrini daha yaxşı açmağa kömək edir. si və ekskursiyaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şagirdlərin nitqi mənimsəməsi, onların tə- K.D. Uşinskiyə görə, “Təbiət ən yaxşı tər- fəkkür fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi və təsviri biyədir. O, gözəlliklərin mənbəyidir, insanları sənət nəzəriyyəsinin elementləri ilə sistemli ta- sevindirir, sakitləşdirir, yeni nailiyyətlərə ruh- nışlıq, o cümlədən həyat təcrübəsinin zənginləş- landırır. İnsanın təbiətə münasibəti onun mədə- məsi və emosional qavrayışın inkişafı, yüksək niyyət və əxlaqının göstəricisidir” (175, 19). nəticələr əldə etməyə imkan verir. Bu məşğələ

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 161 Dilarə Əlimuxtar qızı Dostuzadə növlərinin keçirilməsindən sonra uşaqlar, sənət surlu uşaqlar bu dərnəklərdə məşğul olmaqla öz əsərlərini daha yaxşı qavrayırlar. bədii qabiliyyətlərini inkişaf etdirirlər. Bir Beləliklə, eşitməsi qüsurlu uşaqların este- qayda olaraq dərnəklərə müəllim və tərbiyəçilər tik tərbiyəsi üçün, sənət əsərlərindən istifadə et- rəhbərlik edirlər. dikdə, onların sensor mədəniyyətinin inkişafına, Eşitməsi qüsurlu uşaqlar fəaliyyətin əlverişli estetik qavrayışın formalaşmasına, şifahi, mənti- növlərindən istifadə etməyi sevirlər. Belə növ- qi düşüncənin yaradıcı nitq təsəvvürlərinin inki- lərə pantomima, rəqsləri aiddir. Şagirdlər böyük şafına istiqamətlənmiş məqsədyönlü təsvir siste- məmnuniyyətlə rəqsin plastikliyinə və gözəl- mi lazımdır. Tərbiyəçi iş zamanı aşağı siniflərə liyinə, onun ritmikliyinə yiyələnirlər. Uşaqlarda sinifdənxaric oxu, yuxarı siniflərə sərbəst oxu rəqslər daha təsirli, daha yüngül və gözəl alınır. verməklə, uşaqların kino və teatr dünyasını Hərəkətin plastikliyinə yiyələnmək kimi tanıtmaq kimi işləri nəzərə almalıdır. bacarıq, təkcə rəqs dərnəklərinin uşaqlarına deyil, Televiziya verilişlərində film və tamaşa- bütün eşitməsi qüsurlu uşaqlar üçün vacibdir. ların qüsurlu uşaqlar tərəfindən qavranılması Ona görə də şagirdləri kütləvi rəqslərə, bayram- çox çətindir. Onlar filmlərdə iştirak edən obraz- larda keçirilən oyunlara cəlb etmək lazımdır. ların danışıqlarını eşitmir və ya hiss etmirlər. Eşitməsi qüsurlu uşaqlar dram dərnək- Ona görə də karların bir çoxu özünəməxsus lərindən daha çox istifadə edirlər. Bu dərnəklər- tərzdə başa düşür, filmin və ya tamaşanın baxışı də pyeslərdən parçalar oynanılır. Onlarda bədii zamanı dodaqdan oxuma vərdişinə böyük əhə- zövqün yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirmək, miyyət verirlər. Bu adətlərə mükəmməl yiyələ- üzün mimikası və bədən hərəkətləri dəqiqləşir. nən məktəblilər filmin məzmununu daha yaxşı Dram dərnəyi uşaqlarda ədəbiyyata olan başa düşürlər (əgər dodaqdan oxunu yaxşı bilir- marağı artırır, bədii əsərləri dərindən başa düş- lərsə), belə ki, aktyorların dialoqları, replikaları məyə və estetik zövqün yaranmasına kömək edir. və monoloqları onlara aydın olur. Əsas cəhətlərdən biri də odur ki, dramatikləş- Kino, incəsənət janrının quruluşunun və dirmə və səhnələşdirmə işi eşitməsi qüsurlu uşaq- onun şagirdlər tərəfindən sadəlövh real qavrayı- larda təfəkkürün inkişafına böyük təsir göstərir. şını nəzərə alaraq, müəllim göstərilənlərin təkcə Bunlar, onlarda nitqi inkişaf etdirir, ətraf mühitə məzmunu və ideya məqsədini deyil, həm də ak- marağı artırır və əlavə mütaliəyə tələbat yaradır. tyor oyununu, onların ustalığını qiymətləndir- Məktəblilərin həyatında məişət estetikası məyi uşaqlara öyrədir. Kino incəsənəti haqqında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məktəblilərin bu danışıqlara daha çox hazırlığı olan yuxarı sinif cür estetik fəaliyyəti, gözəllik haqqında söhbət- şagirdləri ilə ssenari və quruluşu üzrə söhbət lər, təbiətə, teatra, kinolara baxış, ekskursiyalar aparmaq olar. uşaqların estetik tərbiyəsini təmin edir. Teatrda olmaq eşitməsi qüsurlu uşaqların Fiziki tərbiyənin insan orqanizminə məq- həyatında böyük hadisədir. Müəllim şagirdləri sədyönlü və sistemli təsiri, bununla yanaşı orqa- teatra aparmazdan əvvəl onlara səhnə fəaliyyətini nizmin hərəkətinin fiziki keyfiyyətlərlə əqli cə- qavramağı, bəzi teatr tamaşalarının xüsusiyyət- hətdən inkişafına kömək edən mühüm prosesdir. ləri ilə tanış edir. Tamaşanın başa düşülməsinin Məktəbdə insanın sağlamlığının inkişa- çətinliyi ondadır ki, bütün fəaliyyət aktyorların fının möhkəmləndirilməsi məktəblinin hərtərəfli dialoqlarından ibarətdir. Bildiyimiz kimi, şifahi normal inkişaf etməsində, bədən tərbiyəsi və nitqin qavranılmasında uşaqlar çox çətinlik idmanın böyük rol oynaması dövlət qərarında çəkirlər. Bu çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün özünə yer tapmışdır. Bu işi həyata keçirməkdə uşaqları tamaşanın məzmunu ilə əvvəlcədən, na- məktəblərin əvəzsiz rolu olması göstərilmişdir. ğıl vasitəsi kimi tanış etmək lazımdır (194, 304). Sovet alimləri müşahidələrində göstərirlər, Sinifdənxaric işlərdə onların dərnəklərdə- eşitmə çatışmazlıqlı uşaqların fiziki tərbiyəsi və ki fəaliyyətləri əhəmiyyətli yer tutur. Xüsusi fiziki inkişafı normal inkişaf edən uşaqlardan, məktəblərdə rəqs, yapma və rəssamlıq, qramma- yəni, yaşıdlarından geri qalmır. Eşitməsi qüsurlu tik və ədəbi bacarıq, toxuma və yumşaq oyun- uşaqların fiziki inkişafı ümumi normada olur və caqlar dərnəkləri fəaliyyət göstərir. Eşitməsi qü- bu da onlar üçün xarakterikdir. Belə uşaqlarda

162 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Eşitməsi qüsurlu uşaqların estetik tərbiyəsinin nəzəri əsasları ən çox dəqiqliyin olması, hərəkət edərkən taraz- 2. Təhsilin istiqamətinin düzgün olması, lığın pozulması, sürət və qüvvənin zəifliyi mü- müəllimin şagirdlərin inkişaf xüsusiyyətlərini şahidə edilir. Danışan uşaqların fiziki inkişafı, nəzərə almasından və bu xüsusiyyətlərin aradan hərəkət koordinasiyası, sürət və qüvvətin nor- qaldırılması üçün şəraitin yaradılmasından iba- madan fərqlənməsi, kar uşaqların hərəkət koor- rətdir. Psixoloqlar kar oliqofren uşaqların dərsi dinasiyası və dəqiqliyi normaya nisbətən daha qavraması üçün kifayət dərəcədə vaxtın ayrılmış çox fərqlənməsi ilə müşahidə olunur. Eşitmə olduğunu qeyd edirlər. Bu çatışmazlıqlar psixo- çatışmazlıqlı uşaqların fiziki tərbiyə sistemini loji proses zamanı aradan qaldırıla bilər. Müəl- təşkil etmək üçün, inkişafın qeyri normallığının lim hər bir dərsdə uşaqlara müşahidə etməyi öy- səbəbini aydınlaşdırmaq lazımdır. Təyin olun- rətməlidir. muşdur ki, əsas hərəkətli keyfiyyətlərin aşağı Müşahidələr səmərəli üsulla təşkil edilmə- düşməsinin səbəbi, hərəkət zamanı söz baza- lidir. Lazımi materialların həcmi azaldılır, uşa- sının azlığıdır. ğın oxuya bilməsi üçün çatdırılma üsulu sadə- Alimlər sübut edirlər ki, xüsusi tapşırıqları ləşdirilir. Çox mürəkkəb olan materialın həcmi yerinə yetirməkdə söz vacib rol oynayır. Orqa- hissələrə ayrılır və tədricən kiçik bölmələrlə mə- nizmin inkişafı əsas etibarilə beyinlə tənzim nimsədilir. Tapşırıqların xarakteri, təkrarlanması olunduğu üçün, eşitmə zəifliyi əsəb sisteminə və onların yerinə yetirilmələrinə göstərilən kö- mane olur və uşaqların fiziki inkişafına çox pis məklik, karların və ya əqildən kəm olan uşaq- təsir edir. Belə uşaqlar hər hansı bir hərəkəti ye- ların dərketmə imkanlarından asılıdır. rinə yetirərkən görmə funksiyası daha qabarıq 3. Öyrətmənin ayrılması və fərdiləşdiril- özünü göstərir. Eşitmə çatışmazlıqlı uşaqlarda məsi. Bu şagirdləri ayrı-ayrı qruplara ayırmaqla, eşitmə analizatoru nəzarəti olmur, buna görə də onlara tədris fəaliyyətini çatdırmaq məqsədilə kinestetik hissiyyat hərəkətə nəzarət etmir, eşit- tapşırıqları ayırmaqdan ibarətdir. mənin tam aşağı düşməsi ilə əlaqədar olaraq zə- Psixoloqlar uşaqları dörd qrupa ayırırlar: ifləyir. Alimlər belə məsləhət görürlər ki, eşitmə I qrup kar oliqofrenlər tədris işlərinə daha çatışmazlıqlı uşaqların fiziki inkişafı ancaq xü- keyfiyyətli, hazırlıqlı olmaları ilə seçilirlər. susi şəraitdə, məqsədyönlü təlim-tərbiyə prose- Onlarda müəyyən bilik və bacarıq ehtiyatları sində səmərə verə bilər. Pedaqoqlar fərdi yanaş- vardır. Lüğətləri və hətta ayrı-ayrı cümlələri de- madan daha çox istifadə edirlər ki, şagirdlər özlə- mək qabiliyyətinə malikdirlər. Əxlaqları kifayət rindəki çatışmazlığı o qədər də hiss etməsinlər. dərəcədə yaxşıdır. Onlar çətinliklə işə qoşulur- Kar oliqofren uşaqlar oxuduqları, öyrən- lar, çünki daha çox tənbəlliyə meyl göstərirlər. dikləri bilikləri mənimsəmə prosesinin ümumi Onlar verilmiş tapşırıqlar üzərində öz fi- qanunauyğunluqlarına əsasən (canlı müşahidə- kirlərini cəmləyə bilir və müstəqil işləyə bilirlər. lərdən onları dərketmə və təcrübədə möhkəmlət- Bu qrupun uşaqları qarşıya qoyulmuş tədris və- mə dövrü) qurulur. Bu eşitmə və əqli pozulmuş zifələrini başa düşürlər. İş qabiliyyətinin aşağı uşaqlar üçün səciyyəvidir. Bunlar: olması onların tez yorulmaları, üzülmələri, ba- 1. Öyrədilmə surətinin ləngliyi. O, şagird- şağrıları, yuxusuzluq, əzginlik narahat hərəkət lərin dərketmə imkanının aşağı olması ilə psixi etmələrinə gətirib çıxarır. proseslərin, ətalətin axını ilə bağlıdır. X illik II qrup uşaqlar – məhdud əqli qabiliyyətə proqram, köməkçi siniflər uşaqlara kütləvi ibti- malik və ümumi tədris hazırlığı olan uşaqlardır. dai məktəblər həcmində bilik və bacarıq verir, Onlarda ünsiyyət əl-qol hərəkətləri ilə həyata əmək hazırlığı ilə təmin edir. keçirilir (yəni, jest – mimika ilə). Onların Kar oliqofrenlərin oxumasının və öyrən- hərəkətləri yeknəsəkdir. Bir tədris məsələsindən məsinin ləngliyi özünü dərs zamanı məşğələlər- o birisinə keçid zamanı ləngiyir, köhnə fəaliyyət də də göstərir. Müəllimin izahının surətinin aşa- üsulu saxlanılır. Bu uşaqlar fərdi yanaşmaya ğı olması, şagirdlərin obyektlərə baxması və təc- möhtacdırlar, çünki heç bir müstəqillik göstər- rübədə tapşırıqların yerinə yetirmələri üçün mir və oxumağa, öyrənməyə maraqları yoxdur. vaxtın çox aparılması məktəblilərə biliklərin Bu uşaqlarda oxumağa irəliləyiş azdır və təkrar edilməsini ləngidir. əsasən təcrübi bacarığın hesabınadır. I qrupda

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 163 Dilarə Əlimuxtar qızı Dostuzadə oxuyanların tədris prosesinə yorğunluğunu, əz- Dərsdə fəaliyyət işinin növbələşməsi va- ginliyini götürən uşaqların təcrübi fəaliyyətini cibdir. Bu ixtiyari diqqət və səbirli olmaq tərbi- təşkil etməyin hesabına, əqli inkişafda olan ça- yə etməyə kömək edir. Nəzərə almaq lazımdır tışmazlığın aradan qaldırılması nəsihətverici ki, hər dərsdə 2-3 fəaliyyət növündən istifadə materialların və onun fəaliyyətindən istifadə edilməli və hər bir tapşırıq fərdiləşməlidir. olunması nəzərdə tutulur. Məktəblilərin müvəffəqiyyətlə oxumaları, III qrupun uşaqları əvvəlcə sinifdə və on- materialın çoxsaylı təkrarı onlara çox kömək dan kənarda tam uyğun qruplara verilməyə edir. Təkrarlanmaya yenilik və gözlənilməzlik öyrədilir və onlarda sadə iş qabiliyyəti yaranır. üsulları vermək lazımdır ki, bu öyrənilən mate- Onlara öyrədilən dərs materialları fərdidir, fəa- rialların şüurlu mənimsənilməsinə kömək edir. liyyət üsulu müəllimlə birlikdə aparılır. Bütün Müxtəlif fənlərdə eyni bir materiala dəfələrlə şagirdlərə eyni tipli tapşırıqlar verilir. Müəllim müraciət etmək və onlar arasında əlaqə yarat- hər bir şagird üçün fərdi tapşırığın həcmini və maq çox vacibdir. ona kömək tədbiri fikirləşir. Öyrətmənin səmərəliliyi müəyyən şagird- IV qrupda – tədris sistemində məktəbli- lərə sinifdə və fasilələrdə verdiyi tərbiyənin nə lərin nitqi üzərində aparılan işin əsas vəzifələri. dərəcədə möhkəm olmasından əhəmiyyətli dərə- Köməkçi siniflərə daxil olan kar uşaqlar mək- cədə asılıdır. Uşaqlar əllərini düzgün qaldırma- təbin adi sinfində artıq bir il oxumuş olurlar. Bu ğı, stulda, partada oturmağı, dərs ləvazimatların- kar oliqofren uşaqların nitqinin inkişaf səviyyə- dan düzgün istifadə etməyi, iş yerini təmiz sax- sinə təsir edir, bəziləri isə heç danışa bilmir. Kar lamağı öyrənməli, müəllimə diqqətlə baxmağı oliqofrenlərə dil-danışıq öyrətmək üçün karlar və onun verdiyi tapşırıqları yerinə yetirməyi ba- məktəbinə qəbul olunmuş rabitə sistemindən carmalıdırlar. istifadə olunur. Problemin bilirlər. Bu sahədə düzəliş işləri Əqildən geri qalmış, eşitmə qabiliyyəti uşaqların təhsil tapşırıqlarının, bütün dərslərdə öyrə- pozulmuş, məktəblilər tez əsəbiləşir və tez yo- dilməsi və mərhələlər üzrə aparılmasının nəzərdə tu- rulurlar. Bu zaman dərsə idman gəzintisi daxil tulması vacibdir. etmək lazımdır. Bu yorğunluğu aradan qaldır- Problemin praktik əhəmiyyəti: Məqalədə irəli sürülən təkliflər və nəticələr, məktəbəqədər mü- maq, hərəkəti fəallıq məqsədilə edilir. Dərsin əssisələrdə, məktəb və internatlarda, reabilitasiya axırında oyun keçirmək və ya təcrübi işlər gör- mərkəzlərində təlim-tərbiyə prosesində nəzərə alına mək lazımdır. Bu şagirdlərin əqli fəaliyyətini bilər. fəallaşdırmağa kömək edir.

Ədəbiyyat

1. Боскис Р.М. Глухие и слабослышыщие дети. М.: АПН РСФСР, 1963. 2. Астафева В.М. Социальная адаптация и интеграция детей с нарушениями cлуха. М.: APK и ПРО, 2000. 3. Богданова Т. Г. Сурдопсихология M.: Академия, 2002. 4. Речицкой Е.Г. Сурдопедагогика М.: ВЛАДОС, 2004. 5. Qasımov S.Ə. Xüsusi məktəblərdə anomal uşaqların nitq inkişafı. Bakı: Maarif, 1999. 6. Dostuzadə D.Ə. Eşitməsi qüsurlu uşaqlarla işin təşkili. Bakı: ADPU, 2011. 7. Eşitməsi problemli (zəifeşidən və sonradan karlaşmış) uşaqların oxu texnikasının formalaşması. Bakı: ADPU, 2016.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. İ. Cəbrayılov, ped.ü.fəls.dok., dos. S. Həsənova

Redaksiyaya daxil olub: 15.03.2018

164 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Açıq rinolaliya zamanı əməliyyatdan əvvəlki korreksiya işinin əsas istiqamətləri

UOT 376.

Nailə Tofiq qızı Hüseynova pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

AÇIQ RİNOLALİYA ZAMANI ƏMƏLİYYATDAN ƏVVƏLKİ KORREKSİYA İŞİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ

Наиля Тофик гызы Гусейнова доктор философии по педагогики, доцент Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ РАБОТЫ ПРЕДОПЕРАЦИОННОЙ КОРРЕКЦИИ ПРИ ОТКРЫТОЙ РИНОЛАЛИИ

Nailya Tofig Huseynova PhD in Pedagogy, Assistant Professor State Pedagogical University of Azerbaijan

THE MAIN AREAS OF WORK OF PREOPERATIVE CORRECTION WITH OPEN RHINOLALIA

Xülasə: Məktəbəqədəryaşlı rinolaliyalı uşaqların qarşısında duran əsas vəzifə, onların nitqində yaranan qüsurların aradan qaldırılması yollarına həsr olunub. Uşaqlarla loqopedik iş zamanı məşğələlər yalnız fərdi keçirilməlidir. Loqopedik məşğələlər zamanımüxtəlif yaşlıuşaqlar fərqli inkişafa malik olduğun- dan,onların tapşırıqlarının xüsusiyyətləri diqqət mərkəzində olmalıdır. Çünki, uşaq orqanizmi fərdi dözümə malikdir, tapşırıqların miqdarı, onların məzmunu, həcmi fərdi seçilməlidir. Açar sözlər: rinolaliya, səs tələffüzü, yumşaq damaq, loqopedik müayinə, korreksiya, artikulyasıya aparatı

Резюме: Основная задача работы с детьми дошкольного возраста состоит в том, чтобы сосредоточиться на способах устранения их речевых дефектов. Во время логопедической работы с детьми семинары должны проводиться индивидуально. Во время логопедического обучения дети разного возраста имеют разное развитие, и характеристики их заданий должны быть в центре внимания. Поскольку психофизические особенности ребенка индивидуальны, то и, количество задач, их содержимое и объем должны выбираться индивидуально. Ключевые слова: ринолалия, произношение, мягкое небо, логопедическое обследование, коррекция, артикуляционный аппарат

Summary: The main task of working with pre-school children is to focus on ways to eliminate their speech defects. During the logopedic work with children, seminars should be held individually. During speech therapy, children of different ages have different development, and the characteristics of their tasks should be the focus of attention. Because the child's psychophysical characteristics are individual, then, the number of tasks, their contents and volume should be selected individually. Keywords: rhinolalia, pronunciation, soft palate, logopedic examination, correction, articulatory apparatus

Əməliyyatdan əvvəlki dövrdə açıq rinola- qin bərpası üzrə erkən iş motorika artikulyasiya- liya zamanı (yanında) korreksiya işinin keçiril- sının, şəxsin mimikalarının, səs tələffüzü baca- məsi aktuallıq kəsb edir. Əməliyyata qədər nit-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 165 Nailə Tofiq qızı Hüseynova rıqlarının möhkəmləndirilməsinin məşqinə yö- diqqət mərkəzində olmalıdır. Çünki, uşaq orqa- nəldilmişdir. nizmi fərdi dözümə malikdir, tapşırıqların miq- Əsas məqsəd – normal nitq inkişafı üçün darı, onların məzmunu, həcmi fərdi seçilməlidir. baza yaratmaq və patoloji konpensator funksiya- Nitqlə iş zamanı loqopedlər fərdi yanaş- larının formalaşmasının qarşısını almaqdır. Bu manı və fasiləsizliyi təklif edərək əməliyyata dövrdə əməliyyatdan sonra damaq-udlaq bağla- qədərki və əməliyyatdan sonrakı dövrdə psixi ması üçün damaq pərdəsini hazırlamaq, imkan inkişafı, yeni psixi keyfiyyətləri, inkişafın böh- daxilində udlaq əzələlərinin distrofiyasının qar- ranları, sabit dövrləri, inkişafın və aparıcı fəaliy- şısını almaq lazımdır. yətin vəziyyətini nəzərə alırlar. Bu iş zamanı va- Əməliyyatdan əvvəlki dövrdə loqopedik lideynlərin də rolu çox böyükdür və buna loqo- vəzifələr aşağıdakılardan ibarətdir: pedlər məsuliyyət daşıyırlar. Loqopedin rəhbər- 1. Aktiv nitq orqanlarının məşqilə uşağın liyi altında onlar uşağın erkən təlim-tərbiyə işi- fiziki inkişaf etdirilməsi; ni, düzgün inkişafını həyata keçirirlər. Nitqin in- 2. Nəfəsin diafraqmal tipinin qoyulması; kişafının spesifik yaş dövrü mövcuddur ki, – o, 3. Eşitmə və görmə diqqətinin inkişafı uşağın həyatının ilk üç ilidir. Bu dövrdən sonra (uşağın böyüklərin nitqini (danışığını) yamsılan- nitqin inkişafı və təlim prosesi kəskin yavaşıyır ması, uşağın böyüklərin əhatəsində olması və s.). və bu sahədə böyük səylər tələb edir. Vali- Əməliyyata qədər, bir qayda olaraq, növ- deynlər və loqopedlər birgə fəaliyyət zamanı bəti məsələlər həll edilir: uşağın inkişafı üçün aşağıdakıları diqqət mərkə- - üz əzələlərini kompensator hərəkətlərin- zində saxlamalıdırlar: dən azad etmək; - uşaqla ünsiyyət zamanı sözləri yavaş- - sait səslərin düzgün tələffüzünü hazırla- yavaş və aydın tələffüz edin; maq; - xüsusi yaradılmış oyunlar vasitəsilə - mümkün samit səslərin düzgün artiku- uşağın diqqətini və səbrini inkişaf etdirin; lyasiyasını hazırlamaq. - normal nitqli uşaqların kollektivində sər- Əməliyyatdan əvvəlki dövrdə rinolaliyanın bəst ünsiyyəti üçün şərait yaradın; korreksiyası uşağın doğulduğu gündən başlanır - danışığını inkişaf etdirin, düzgün nəfəs və iki vasitə ilə həyata keçirilir: almağı tərbiyə edin, oyun formasında xırda mo- Açıq rinolaliya zamanı loqopedik işin əsas torikasını məşq etdirin; prinsipləri aşağıdakılardır: - lüğət ehtiyatını genişləndirin, ümumiləş- 1. Fəaliyyət zamanı dilin funksionallığı və dirmə və anlayış qabiliyyətini inkişaf etdirin. sistemliliyi; Nitq zamanı eşitmə analizatoru aparıcı 2. Nasazlığın mexanizminin və simptoma- rolu öz üzərinə götürür. İnsan səsini eşitmə kon- tik xüsusiyyətlərinin hesabı; sentrasiyası artıq doğulduqdan 14 gün sonra 3. Səs artikulyasiyasının məşqi zamanı meydana çıxır. Uşağın nitqi mənimsəməsi za- səslərin ardıcıllığının müəyyən edilməsi; manı əsas mexanizm imitasiya və ya təqlid pro- 4. Yaş xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması; sesdir. Təqlid yolu ilə uşaq faktiki olaraq bütün 5. İnkişaf prinsiplərinin nəzərə alınması, ana dilini mənimsəyir. Ona görə də uşaqların hansı ki, bütün psixi proseslər, həmçinin nitq nitqinin düzgün formalaşması üçün böyüklər özü də müəyyən inkişaf mərhələlərinə malikdir; tərəfindən düzgün, qüsursuz nitq tələb olunur. 6. Düzgün danışıq vərdişlərini əsasən loqo- Uşağın həyatının ilk günlərindən o, ped və qismən valideynlərin möhkəmləndirməsi; böyüklərlə bilavasitə emosional ünsiyyətdə olur. 7. Kiçik yaşlılara iş zamanı fərdi yanaşma Bunun sayəsində uşağın ruhu ünsiyyətə ehtiyac (3, 46). kimi formalaşdırılır. Loqoped valideynləri uşa- Uşaqlarla loqopedik iş zamanı məşğələlər ğın perseptiv ünsiyyətinin inkişafında diqqətli yalnız fərdi keçirilməlidir. Bu isə bir neçə sə- olmağı öyrədir. bəblə şərtlənir: Loqopedik məşğələlər zamanı Uşaq və böyüklərin ünsiyyətinin inkişa- müxtəlif yaşlı uşaqlar fərqli inkişafa malik oldu- fının əsas şərtlərindən biri əllərin funksiyasının ğundan, onların tapşırıqlarının xüsusiyyətləri təkmilləşdirilməsi sayılır. Böyüklər uşaqla bir-

166 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Açıq rinolaliya zamanı əməliyyatdan əvvəlki korreksiya işinin əsas istiqamətləri likdə görmə, eşitmə və əl hərəkətlərinin köməyi VII mərhələ. Uşağın inkişafının müxtəlif ilə əşyaları izləyir və öyrənir, hissi təcrübənin sferalarında inkişafın ləngiməsi xəbərdarlığı. toplanmasını stimullaşdırır. Ünsiyyətdə ilkin Belə ki, uşaq özünü dəyərsiz hiss etməməlidir, şərtləri olaraq uşağa daimi sevgini və hörməti, uşağı həvəsləndirmək, tərifləmək, mükafatlan- marağı və razılığı göstərmək əhəmiyyətlidir. dırmaq, dünyaya xeyirxah münasibəti formalaş- Yalnız müvəffəqiyyət və sevinc motivasiyanı dırmaqla onun emosional-iradəli sferasını inki- yaradır. Nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif yaş şaf etdirmək lazımdır. pillələrində uşaq mənimsəmənin və öz nitqinin VIII mərhələ tələffüzün inkişafı ilə əlaqə- təkmilləşdirilməsinin müxtəlif anatomik-fiziolo- dardır: Tələffüz zamanı nəfəs vermədə normada ji imkanlarına malikdir. Həyatın birinci ilində qarın boşluğu və daxili qabırğaarası əzələlər fəal danışıq aparatı hələ formalaşmaq mərhələsində iştirak edir, hansı ki, onlar nəfəs vermənin uza- olur. Yüngül və qırıq səslər məhz həyatın ilk 3 dılmasını təmin edir və hava axınının kifayət qə- ayında intensiv inkişaf edir və bu inkişafı sti- dər təzyiqli olmasına təsir edir. Tələffüzün inki- mullaşdırmaq lazımdır. şafı bir neçə mərhələdə həyata keçirilir. Uşaqlarda korreksiya işinə doğulduğu I. Ağız açıq halda gücləndirilmiş udlaq gündən başlanılmalıdır. Açıq rinolaliya zamanı nəfəsverməsinin formalaşdırılması. əməliyyatdan əvvəlki korreksiya işini bir neçə II. Ağız və burun nəfəsinin formalaşdırıl- mərhələyə ayırmışlar: ması. I mərhələ. Astenik sindromun xəbərdarlığı Səs tapşırıqları müxtəlif formada olur. Əv- mərhələsidir. Xəstə uşaqlar iməkləmə və yerimə vəlcə "A" – uzun, sonra "E" – uzun şəkildə tə- üzrə inkişafdan gecikirlər, buna görə hərəkətedi- ləffüz edilir, daha sonra " A-E" səslənməsi, on- ci fəallığı stimullaşdırmaq lazımdır-oyuncağı, dan sonrasa "E-A" səslənməsi məşq etdirilmə- uzadılan qidanı yeriyərək, iməkləyərək gedib lidir. Tapşırıq gündə 6-8 dəfə təkrar edilməlidir. götürmək və s. İməkləmə mərhələsi nitqin inki- IX mərhələ. Düzgün hava axınının hazır- şafı üçün çox əhəmiyyətli olduğundan, açıq ri- lanmasıdır. Uşağın bir əlini sinəsinə, digərini nolaliyalı uşaqlara uşaq arabalarının istifadəsi qarına qoymaqla çalışmaq lazımdır ki, əvvəlcə tövsiyə edilmir. tam uzanaraq, sonra yarımçıq uzanaraq və yarım Rinolaliyalı uşaqlar zəif doğulurlar, buna oturaq vəziyyətdə uşaq nəfəs alsın, versin və ha- görə də həyatın ilk günlərindən onlarda güclən- va axınını hiss etsin. Tapşırığı gündə ən azı 3 dirmə işi aparmaq, fiziki inkişafı (hovuz, velosi- dəfədən 15 dəfəyə qədər təkrar etmək. Bu za- ped, xizəklər) stimullaşdırmaq əhəmiyyətlidir. man diqqət etmək lazımdır ki, körpədə baş II mərhələ. Dilin yanlış fiksasiyasının ağrısı və fırlanması olmasın. xəbərdarlığı. X mərhələ. Yanaqlar üçün məşq keçiril- Dil üçün dinamik məşqlər. məsi: Yanaqların tumarlanması - dili güclə ağız Yuxarı üst dişlərlə dilin ucunun qaşınması; boşluğunun iç tərəfinə sıxaraq ağız dairəsi üzrə III mərhələ. Nəfəs pozulmasının xəbərdar- dövrü dolama (dövrələmə). lığı. XI mərhələ. Dodaqlar üçün məşq həyata Tənəffüsün düzgün formalaşdırılması üç- keçirilməlidir. Bu tapşırıqlara aşağıdakılar aid ün müxtəlif tapşırıqlar həyata keçirilir. edilə bilər. IV mərhələ. Damaq-udlaq əzələlərinin ak- Gimnastikanı və masajı kəskin hərəkətlər- tivləşməsi. Öskürmə tapşırıqları etmək, az su ilə dən çəkinərək 5 dəqiqəyə qədər gündə 3-4 dəfə boğazı yaxalamaq, südü az-az udmaq və s. keçirmək lazımdır. V mərhələ. Səsin gurluğu və ucalığının in- XII mərhələ. Fonematik eşitmənin inkişa- kişafı . Böyük və kiçik pişik kimi miyoldamaq fı. 5 yaşa qədər uşağı nitqsiz səslərlə tanış edir- tapşırıqları həyata keçirilir. lər və onları ayırmağı öyrədirlər: suyun şırılda- VI mərhələ. Danışıq və psixi inkişafın lən- masını, kağızın xışıldamasını, oyuncaq qavalın, giməsinin profilaktikası. Uşağa oxumaqla, şəkil- fitin və s. 5 yaşdan sonra isə artıq uşağa danışıq ləri göstərməklə, yaddaşını, diqqətini, düşüncə- səsilə əlaqələndirərək hərfləri tanış edirlər. sini (təfəkkürü) mümkün qədər inkişaf etdirmək.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 167 Nailə Tofiq qızı Hüseynova Yuxarıda göstərilən məşqlərdə körpə səs- dövründə bu iş yalnız uzun müddətli ağız nəfəs lərin tələffüzündə vacib rol oynayan artikulya- verməsinin formalaşdırılması ilə məhdudlaşdırılır. siya aktivliyinin variantlarını inkişaf etdirir. İppolitovaya görə düzgün nitqin formalaş- A. İppolitova açıq rinolaliya zamanı əmə- ması üçün ən effektiv üsuldur diafraqmal nəfəs liyyatdan əvvəlki korreksiya işləri ilə bağlı bir texnikasıdır. sıra metodlar irəli sürmüşdür. A. İppolitova lo- İkinci korreksiya iş mərhələsi oral praksi- qopedik təsir prosesini iki dövrə bölmüşdür. sin inkişafı ilə əlaqədardır. Diafraqmal nəfəsin 1. Hazırlıq dövrü. inkişafı saitlərin və samit səslərin artikulyasiyası Bu dövrün məşğuliyyətlərinin əsas məqsə- ilə artikulyasiya aparatının gimnastikası paralel di - düzgün nitq tənəffüsünün və paralel olaraq aparılır. düzgün artikulyasiyanın formalaşdırılmasıdır. Məqalənin aktuallığı: Məktəbəqədər yaşlı Bu dövrü şərti olaraq iki mərhələyə böl- rinolaliyalı uşaqların qarşısında duran əsas vəzifə, mək olar: onların nitqində yaranan qüsurların aradan А) Burun və ağız vasitəsilə nəfəs almanın qaldırılması yollarına həsr olunub. və nəfəs vermə zamanı nitq tənəffüsünün düz- Məqalənin elmi yeniliyi: Məqalədə rinola- liyalı uşaqların problemləri araşdırılır, aradan qal- gün formalaşdırılmasıdır. dırılmasına dair məsləhətlər verilib. B) Sait və kar samit səslərin artikulyasiya- Məqalənin praktik əhəmiyyəti: Məqalədə nın reallaşdırması zamanı uzun müddətli ağız irəli sürülən təkliflər, nəticələr, məktəbəqədər nəfəs verməsinin formalaşması. müəssisələrdə, məktəb və internatlarda, reabilitasiya Birinci mərhələ nitq tənəffüsünün forma- mərkəzlərində təlim-tərbiyə prosesində nəzərə alına laşdırılmasıdır. Nitq tənəffüsünün formalaşması bilər. uşaqla bütün iş boyunca həyata keçirilir. Hazırlıq

Ədəbiyyat

1. Ипполитова А. Г. Логопедические приемы работы при открытой гнусавости и псевдо- бульбарном параличе. М., 1952. 2. Ипполитова А. Г. Приемы логопедической работы при открытой гнусавости. М., 1955. 3. Ипполитова А. Г. Логопедические занятия при ринолалии в дооперационном периоде. В кн.: Очерки по патологии речи и голоса. М., 1963.

E- mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok., dos. D.Ə. Dostuzadə, ped.ü.fəls.dok. E.M. Kərimova

Redaksiyaya daxil olub: 02.03.2018

168 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların şəxsiyyətinin inkişafında fiziki tərbiyənin rolu

UOT 376.

Südabə Nəsrəddin qızı İsgəndərova Akademik Z .Əliyeva adına MOM-un Konsultativ poliklinika şöbəsinin psixoloqu

SAĞLAMLIQ İMKANLARI MƏHDUD OLAN UŞAQLARIN ŞƏXSİYYƏTİNİN İNKİŞAFINDA FİZİKI TƏRBİYƏNİN ROLU

Судабе Насреддин гызы Искендерова Психолог национального центра офтальмологии им. академика Зарифы Алиевой РОЛЬ ФИЗИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ В РАЗВИТИЕ ЛИЧНОСТИ ДЕТЕЙ С ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ

Sudaba Nasreddin Isgandarova Psychologist of the National Center for Ophthalmology named after academician Zarifa Aliyeva THE ROLE OF PHYSICAL EDUCATION IN THE DEVELOPMENT OF THE PERSONALITY OF CHILDREN WITH DISABILITIES

Xülasə: Fiziki tərbiyə sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların hərtərəfli inkişaf etdirilməsində böyük rol oynayır. Bu zaman uşaqların psixomotor bacarıqları və refleksiya qabiliyyəti artır. Həmçinin reabilitasiya potensialını yüksəldir, kommunikativ tələbatın ödənilməsinə, cəmiyyətə inteqrasiyasına, uşağın sosiallaşma- sına səbəb olur. Açar sözlər: fiziki tərbiyə, iradi inkişaf, psixomotor bacarıqlar, şəxsiyyətin inkişafı

Резюме: Физическое воспитание играет важную роль во всестороннем развитии детей c огра- ниченными возможностями. В это время возрастают психомоторные навыки и рефлексивные умения детей. Это также повышает способность к реабилитации, ведет к удовлетворению коммуникативных потребностей, интеграции в общество и социализации ребенка. Ключевые слова: физическое воспитание, волевое развитие, психомоторные навыки, развитие личности

Summary: Physical education plays a major role in the comprehensive development of children with disabilities. At this time, children's psychomotor skills and reflection capability increase. It also raises the capacity for rehabilitation, leads to communicative demand, community integration, and the child's socialization Key words: physical education, strong-willed development, psychomotor skills, personality development

Sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaq- zim olunan psixi və fiziki fəallığıdır. Fəaliyyət ların şəxsiyyətinin inkişafında fiziki tərbiyənin prosesində insan onu əhatə edən cisim və hadi- rolu böyükdür. Fiziki tərbiyə müəyyən hərəkət sələrə uyğunlaşır və bələdləşir, onlara qarşı in- və əməlləri özündə birləşdirən fəaliyyətdir. Fə- sanda müəyyən münasibətlər sistemi yaranır. Bu aliyyətin mənimsənilməsi nəticəsində uşaqda münasibətlər sağlamlıq imkanları məhdud uşaql- müvafiq vərdişlər, bacarıqlar və adətlər yaranır arda daha gec formalaşır. Hərəkətə aid bilik və ki, bunlar da digər fəaliyyətlərin yerinə yetiril- bacarıqların isə çətinliklə qavranılmasının səbəbi məsini təmin edir. Başqa sözlə, fəaliyyət insanın ümumi bədənin motorikasının zəif inkişaf etmə- şüurlu məqsədləri ilə tənzim olunan fəallığıdır. silə əlaqədardır. Bu da onların həm fiziki, həm də Və ya insanın dərk olunmuş məqsədləri ilə tən- psixi inkişafına mənfi təsir göstərir. Sağlamlıq

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 169 Südabə Nəsrəddin qızı İsgəndərova imkanları məhdud uşaqların fiziki inkişafını kommunikasiya qabiliyyəti artır. Bütün bu pro- təmin etmək üçün müalicəvi bədən tərbiyəsi pro- seslər uşağın reabilitasiya potensialının qalxma- qramlarından istifadə olunur. Müalicəvi bədən sına kömək edir (1, 124). tərbiyəsi vasitəsilə hərəkət pozğunluqlarının kor- Fiziki tərbiyənin əsasında davranışın sosi- reksiyası xüsusi təhsil müəssisələrində sağlam- al-fizioloji idarə olunması durur ki, bu da reflek- laşdırıcı-korreksion işin vacib tərkib hissəsidir. siya əsasında baş verir. İstər tipik, istərsə də Fiziki tərbiyə sağlamlıq imkanları məhdud sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların psixoloji uşaqların hərtərəfli inkişaf etdirilməsində böyük inkişafında refleksiyaya əsaslanan fiziki rol oynayır. Müxtəlif fiziki hərəkətlər və oyun dayanıqlıq bacarığının formalaşdırılması əsas tapşırıqları təkcə bədən tərbiyəsi üçün deyil, yer tutur. Bədənin fiziki cəhətdən inkişaf etdiril- ümumiyyətlə digər bilik və bacarıqların da for- məsinin, müvazinətin, tarazlığın, əl-göz koordi- malaşmasına xidmət edir. Uşaq hərəkətlər vasi- nasiyasının yaradılmasının uşaq üçün mahiyyəti təsilə ətraf aləmi dərk edir, mühitə bələdləşir, böyükdür. Bu zaman uşaq bacarığından asılı məkanı qavrayır, onun müvazinəti yaranır, həm- olaraq öz bədənini dayaq nöqtəsi üzərində sax- çinin mütəxəssislə ünsiyyətdə nitqi qavrayır və lamağa çalışır. Nəticədə o, fiziki və əqli proses- özünün də nitqi inkişaf edir. lərin qarşılıqlı tənzim olunmasını təmin edir. Fi- Fiziki tərbiyə ilə məşğul olmaq sağlamlıq ziki tərbiyə zamanı verilən tapşırıqları yerinə imkanı məhdud uşaqlarda fəallaşma tələbatını yetirdikcə, bədən tarazlığını və müvazinəti sax- ödəməyə, bacarıqlarını reallaşdırmağa və başqa- lamaq kimi vərdişlər uşağın emosional – iradi larının bacarıqları ilə müqayisə etməyə kömək sferasına da təsir edir. Tapşırıqları yerinə yetir- göstərir. Həmçinin reabilitasiya potensialını ərkən əzələnin və diqqətin gərginləşməsilə diq- yüksəldir, kommunikativ tələbatın ödənilməsi- qətin toplanması, müəyyən hərəkətlərin icrası nə, cəmiyyətə inteqrasiyasına, uşağın sosiallaş- baş verir. Əvvəllər uşağa problem situasiya kimi masına səbəb olur. Hərəkətin azlığı sayəsində görünən fəaliyyət icra olunduqca, o, problemi orqanizmin həyat üçün vacib funksiyaları azalır: dəf etdiyini öyrənir. İcra olunmuş hərəkətlər və həzm sisteminin sekretor funksiyası, toxumalar- fəaliyyətlər uşaqda məmnunluq hissi yaradır. da və ağciyərlərdə qazlar mübadiləsi orqanizmin Nəticədə qorxmazlıq, cəsurluq, təkidlik, müs- ümumi sağlamlığına, görməsinə, uşağın iş təqillik kimi iradi keyfiyyətlər formalaşır. İcra qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir. olunan hərəkətlər və fəaliyyətlər nəticəsində Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqları əsa- uşaqda müəyyən bacarıq və vərdişlər, həmçinin sən qeyd olunduğu kimi müalicəvi bədən tər- hər hansı qabiliyyət də yaranır. biyəsinə cəlb edirlər. Bu proqramın yerinə yeti- Əsasən fiziki tərbiyə profilaktik və müəy- rilməsi uşağın fiziki fəallığının və fiziki hazırlıq yən kateqoriyaya görə pozuntulara uyğun aparı- səviyyəsinin yüksəlməsi üçün stimulyator rolu- lır. Məsələn, görmə pozuntusu olan uşaqlarda fi- nu oynayır. Eyni zamanda hərəkət pozulma- ziki çatışmazlıq II qüsur hesab olunur. Belə ki, larının korreksiyası baş verir, əmək bacarıqları hərəkətsizlik nəticəsində dayaq-hərəkət siste- inkişaf etdiyi üçün əməyə marağı yaranır, uşaq mində öz funksiyasını normal yerinə yetirə bil- tapşırıqları yerinə yetirdikcə məmnunluq hissi mədiyi üçün pozulmalar baş verə bilir. Hərəkət- keçirir. Oynadığı oyunların qaydalarına tabe ol- sizlik həm də orqanizmin digər funksiyalarına duqca, onu mənimsəyir və bu idrak proses- da qan dövranına, ağciyərlərdə qazlar mübadilə- lərinin inkişafına təsir göstərir. Bir sözlə, fiziki sinə, həzm sisteminin sekrotor fəaliyyətinə təsir tərbiyə sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların göstərir və bu da eyni zamanda uşaqların görmə şəxsiyyətinin inkişafında və onların sosiallaşma- qabiliyyətinə təsir göstərir. sında böyük rol oynayır. Müalicəvi bədən tərbiyəsində korreksiya- Fiziki tərbiyə sağlamlıq imkanları məhdud edici tapşırıqlarla yanaşı möhkəmləndirici işlər uşaqların özünü aktuallaşdırmasına, öz bacarıq- də görülür. Bunlar yerimə, qaçma, məkana larını maksimum dərəcədə reallaşdırmasına və oriyentasiya, öz hərəkətlərini idarə etmə baca- öz yaşıdları və digər insanlarla özünü müqayisə rıqlarıdır. etməsinə kömək edir. Bu prosesdə uşaqların

170 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların şəxsiyyətinin inkişafında fiziki tərbiyənin rolu Sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların fi- - Mükəmməl icra - formalaşmış hərəkətlər ziki tərbiyəsi zamanı aşağıdakı sahələrin inkişafı nümayiş etdirir; və profilaktikası nəzərdə tutulur: - Uyğunlaşma – hərəkətin icrası zamanı 1. Böyük motor bacarıqlarının inkişafı; yaranmış problemi həll etmək üçün davranışda 2. Yastı ayaqaltının profilaktikası; dəyişiklər edir; 3. Əl-göz koordinasiyasının inkişaf etdi- - Yaradıcılıq – yeni fəaliyyət nümunələri rilməsi; yaradır. 4. Göz üçün gimnastika; Ümumiyyətlə, fəaliyyət psixoloji struktu- 5. Müvazinətin formalaşdırılması; runa görə motiv, məqsəd və fəaliyyətin vasitələ- 6. Hərəkət koordinasiyasının inkişaf etdi- rindən ibarətdir (3, 77). Fəaliyyətin vasitələrinə rilməsi; isə hazırlıq, icra və qiymətləndirmə aiddir. Mo- 7. Kiçik motorikanın inkişafı. tiv və məqsəd mərhələsində hissetmə bacarığı- Beləliklə, fiziki tərbiyə fiziki hazırlığı artırır, nın, hazırlıq mərhələsində hazırolma bacarığı, oynaqların hərəkətliliyini artırır, ürək- damar icra mərhələsində isə uyğun olaraq təqlidetmə, sisteminin fəaliyyətini gücləndirir, eləcə də psi- mexanizmin mənimsənilməsi, mükəmməl icra, xomotor mexanizmin inkişafına müsbət təsir uyğunlaşma və yaradıcılıq bacarıqlarının forma- göstərir. Psixomotor funksiya dedikdə mürəkkəb laşması uyğun gəlir. Sağlamlıq imkanları məh- fəaliyyətlər zamanı cəld və düzgün oriyentasiya dud uşaqların fəaliyyətin motivini dərk etməsi olmaq, yəni bələdləşmək, hərəki motorikanın və məqsəd qoyma bacarığı zəif olur. Ona görə inkişafı, diqqətin toplanması və paylanması, göz də fəaliyyəti yerinə yetirərkən hissetmə və ha- koordinasiyasının inkişafı, təfəkkürün çevikliyi, zırolma mərhələlərinə xüsusi diqqət yetirmək la- fiziki dayanıqlılıq başa düşülür. zımdır. Bəzən fəaliyyət birbaşa təqlid vasitəsilə Fiziki tərbiyə zamanı psixoloji və fizioloji öyrədilir. Təqlid böyüklərin hərəkətlərinin və ya proseslərin qarşılıqlı əlaqəsi baş verir. Bu fikir- onun əşyalar ilə davranışlarının təkrarıdır. Sağ- lərin empirik izahını Dekart vermişdir. Onun lamlıq imkanları məhdud olan uşaqlar müstəqil psixoloji izahı fəaliyyətin daxili planda həlli, fəaliyyətin motiv və məqsədini qoymaqda ətraf aləmə bələdləşmə, məkan qavrayışının in- çətinlik çəkirlər (1, 90). Bu hal onların həm kişafı, emosional-iradi sferaya müsbət təsiri ilə psixi, həm də iradi cəhətdən zəif inkişaf etməsi izah olunur. Davranışa uyğun psixi proseslərin ilə əlaqədardır. Onların iradəsi ətraf aləmdə baş tənzimlənməsi şərti reflekslər əsasında baş verir verən hadisələrlə şərtlənir və onların təsiri ilə ki, bu da fizioloji prosesdir. Müəllim və ya mü- formalaşır. Yəni hərəki aktları ananın, müəl- təxəssisin göstərişi əsasında hər bir tapşırıq uşa- limin nitqinin köməyi ilə yerinə yetirilir. Yaş- ğın fiziki inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq mər- lıların tələbi uşaq davranışını idarə edir. Uşaq öz hələlərlə yerinə yetirilir. Fiziki inkişaf səviyyəsi davranışını, xarici və daxili fəaliyyətini şüurla fəaliyyətin xüsusiyyətindən asılıdır. Nəticədə tənzimetmə imkanlarına yiyələnir. Tədricən hə- uşaqda psixomotor bacarıqlar formalaşır. rəkətlərinə nəzarət edir, davranışını yaşlıların tə- Fiziki tərbiyə zamanı uşaqların psixomotor ləbinə uyğunlaşdırır. İradi hərəkətlərin möh- bacarıqları və refleksiya qabiliyyəti artır. Hərəkət- kəmlənməsi və vərdişlərə çevrilməsi həyatın lərin yerinə yetirilmə ardıcıllığı və ya psixomotor düzgün təşkilindən asılıdır. İradənin inkişafında bacarıqlar aşağıdakı kimi formalaşır (2, 13): məqsədə can atma meyli xüsusilə nəzərə çarpır. - Hissetmə – hərəkətlərin icrasından əvvəl İradi fəaliyyətdə məqsədlə motivin, hisslərlə ar- öz imkanlarını müəyyənləşdirmək; zuların uyğunluğu yaranır. Davranışda yeni tip - Hazırolma – hərəkətlərin icrasına hazır- fəaliyyət motivləri çıxır və böyüklərin tərifinə lıq işləri aparılır; layiq olmaq istəyi durur. Uşağın iradəsinin inki- - Təqlidetmə – nümayiş etdirilən hərəkət- şafında oyun mühüm yer tutur. Ona görə fiziki ləri təkrarlayır; tərbiyənin oyun formasında keçirilməsi məqsə- - Mexanizmin mənimsənilməsi – hərəkət- dəuyğundur. dözümlülük, vəzifə və məsuliyyət ləri qaydalara uyğun yerinə yetirir; hissi, qətiyyətlilik, müstəqillik və təşəbbüskarlıq keyfiyyətləri inkişaf edir. Oyun uşağın təbiətinə

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 171 Südabə Nəsrəddin qızı İsgəndərova uyğun olduqda iradənin inkişafı sürətlənir. İradi Problemin yeniliyi. Fəaliyyət, eləcə də fiziki vərdişləri mənimsəmə uşağın məktəbə psixoloji hərəkət şəxsiyyətin iradi keyfiyyətlər qazanmasına, hazırlığının iradi hazırlıq səviyyəsini əks etdirir. psixomotor bacarıqlar isə uşaqların refleksiya qabi- Beləliklə, sağlamlıq imkanları məhdud liyyətinin yüksəlməsinə səbəb olduğundan böyük uşaqların şəxsiyyət kimi formalaşmasında və cə- əhəmiyyət kəsb edir. Problemin praktik əhəmiyyəti. Pedaqoqlar miyyətə inteqrasiya olunmasında fiziki tərbiyə- sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlarla münasibətdə nin əhəmiyyəti böyükdür. fiziki tərbiyənin psixoloji xüsusiyyətlərinə əməl Problemin aktuallığı. Fiziki aktivlik həm fi- edərək onların fiziki və psixoloji cəhətdən inkişaf zioloji cəhətdən, həm də psixoloji cəhətdən sağlam- etdirilməsinə nail ola bilər. lıq imkanları məhdud uşaqların inkişafında böyük rol oynayır.

Ədəbiyyat

1. Акатов Л.И. Социальная реабилитация детей с ограниченными возможностями здоровя. Москва: Владос, 2003. 2. “Ümumi orta təhsil səviyyəsinin yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi üzrə” təlim vəsaiti. Bakı: Xəzər Universiteti Nəşriyyatı, 2012. 3. Seyidov S. İ., Həmzəyev M.Ə. Ümumi psixologiya. Bakı: YYSQ, 2014. 4. Иванников В.А. Психологические механизмы волевой регуляции. М., 1998. 5. Həmzəyev M.Ə. Yaş və pedaqoji psixologiyanın əsasları. Bakı, 2003. 6. Əliyev B.Ş. və Cabbarov P.V. Təhsildə şəxsiyyət problemi. Bakı, 2008.

E-mail: iskenderova.sudabe @yandex.ru

Rəyçilər: ped.ü. fəls. dok. E.M. Kərimova, ped.ü. fəls. dok.,dos. D.Ə. Dostuzadə

Redaksiyaya daxil olub: 02.04.2018

172 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Valideyn qayğısından məhrum olan uşaqlarla işin təşkili xüsusiyyətləri

UOT 37.

Afina Allahverdiyeva Gəncə Dövlət Universitetinin baş müəllimi

VALİDEYN QAYĞISINDAN MƏHRUM OLAN UŞAQLARLA İŞİN TƏŞKİLİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Афина Аллахвердиева Старший преподаватель Гянджинского Государственного Университета

ОСОБЕННОСТИ РАБОТ С ДЕТЬМИ, ЛИШЕННЫМИ РОДИТЕЛЬСКОЙ ЗАБОТЫ

Afina Allahverdiyeva Senior lecturer of State University of Ganja

FEATURES OF FORMING OF THE WORK HAS BEEN DEPRIVED OF PARENT PATRONAGE

Xülasə: Məqalədə müasir təlim və tərbiyyənin praktiki olaraq məktəb və ailə tərbiyyəsində əhəmiyyə- tindən bəhs edilir. Açar sözlər: demoqrafik amillər, şagirdlərin təlim fəaliyyəti, natamam ailələr, çətin tərbiyə olunan uşaqlar, müəllim-şagird münasibətləri

Резюме: В статье исследованы факторы, нарушающие целостность семьи, а также выявлены причины появления неполных семей. Далее изучены уровень влияния этих факторов на учебную деятельность учащихся, определены пути их устранения. Данная статья имеет значение в практике современного преподавания и образования в школьном и семейном воспитании. Ключевые слова: демографические факторы, учебная деятельность учащихся, неполные семьи, трудные дети, отношения учителя и ученика

Summary: In article have been revealed the factors, disturbed the completeness of the modern families, also causes of formation of incomplete families. Learned the levels of influence of these factors to the education activities of pupils and defined the abilities of their elimination. This article is very useful for teachers- tutors, chives of schools, also for fusiliers. Key words: demographical features, education activities of pupils, single families, difficult bringing up children, attitudes between teachers and pupils

Müşahidələr göstərir ki, tərbiyəçilər uşaq mır, güzəştə gedir; 3. Tərbiyəçi uşağın tərbiyəvi evlərində yaşayan uşaqların demoqrafik xarakte- fəaliyyətini bilavasitə onun ailə vəziyyəti ilə ristikasını bu və ya digər dərəcədə nəzərə alsalar əlaqələndirir, onun davranış və rəftarını “Ot kö- da, onlara münasibət sahəsində pedaqoji məha- kü üstə bitər”, “Özünü atasına oxşadır”, “Elə rət baxımından ciddi səhvlərə yol verirlər. Peda- ananın belə də qızı olar” kimi birtərəfli ölçülərlə qoji ədəbiyyatda (3, 4) səhvlərin xarakterinə gö- izah edir. rə həmin tərbiyəçilər aşağıdakı kimi qruplaş- Birinci və ikinci qruplara daxil etdiyimiz dırılır: 1. Tərbiyəçi özünün uşağa olan münasi- tərbiyəçilər müəyyən meyarlara görə bir-birin- bətini həddindən artıq psixolojiləşdirir, onu dən fərqlənsələr də, onların pedaqoji xarakteris- “yetim”, “yazıq” və s. kimi sözlərlə xarakterizə tikalarında ümumi cəhətlər var. Hər iki halda edir; 2. Tərbiyəçi uşaqla münasibətlərini gərgin- tərbiyəçilər uşaqlarla qarşılıqlı münasibətlərdə ləşdirməməyə çalışır: ona tələbkarlıqla yanaş- pedaqoji və psixoloji cəhətdən düzgün mövqe

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 173 Afina Allahverdiyeva tutmur, öz münasibətlərinin motivlərini çox vaxt vi cəhət ortaya çıxır – dahi Nizami Gəncəvini belə izah edirlər: “Uşağa qayğı göstərirəm”, uşaqlara tanıtdırmaq. Həmin prosesdə uşaqlar “Halına acıyıram”, “İstəyirəm ki, fikir çəkmə- həm də Nizami Gəncəvinin kim olduğu haqqın- sin”, “Axı, uşaqdır, könlünü alıb ovunduraram”. da ətraflı məlumat alır, milli-mənəvi dəyərləri- Belə uşaqlara tərbiyəçilər valideyn kimi mizdən bəhrələnirlər. yanaşmalıdırlar. Valideyn kimi yanaşmaq ma- Uşaq evində uşaqların təlim-tərbiyəsini hiyyətcə müxtəlif ölçülərə əsaslanır. Onlardan təkmilləşdirmək, dünyagörüşünü genişləndirmək birincisi elmi-pedaqoji meyarlarla, ikincisi isə məqsədilə onların mütaliəsinə də böyük diqqət güzəran təcrübəsi ölçüləri ilə müəyyən olunur. yetirilir. Burada müxtəlif peşələrə aid ədəbiyyatla Bu ölçüləri düzgün qiymətləndirmək üçün bir zəngin kitabxana yaradılmışdır. Uşaqların müta- cəhəti qeyd etməmək olmaz. Tərbiyəçi, şübhə- liəsi müşahidə olunur və istiqamətləndirilir. siz, uşağa qayğı ilə yanaşmalıdır. Uşaq onun ba- Tərbiyəçilər məsləhət görürlər ki, uşaqları xışlarında, nəfəsində ana (və ya ata) hərarəti hiss təbiətin gözəlliyindən, incəsənətdən, insanlara etməlidir, lakin yetim uşağa “yazıq balam” münasibətdən zövq almağa alışdırmaq lazımdır, deyə-deyə oxşamaq, əzizləmək, göz yaşı axıt- onlara adekvat sosial cəhətdən mümkün olan maq mənasızdır. Uşağın ətrafında “yetimlik”, formada stress vəziyyətindən çıxmaq yolları “yazıqlıq” ovqatı, ab-havası yaratmaq uşağın öyrədilməlidir. Uşaq evində, internatda olanlar özü haqqındakı təsəvvürünü dəyişmir. çox vaxt öz vəziyyətini anlayaraq stressə düşür- Gəncə şəhərində yerləşən uşaq evində lər. Müxtəlif tərbiyə vasitələrindən istifadə aparılan tərbiyəvi işlər qənaətbəxşdir. Bu uşaq edərək onları bu vəziyyətdən çıxarmaq zəruridir. evində əsas diqqət uşaqların tərbiyəsi və inkişa- Uşaq evinin tərbiyəçilərinin fikrincə, pro- fına yönəlmişdir. Pedaqoji kollektivin üzvləri sesdə iştirak edənlərin humanistləşdirilməsinə, çalışırlar ki, uşaqlarda xeyirxah, insani keyfiy- ilk növbədə, dialoq və həmrəyliyə nail olmaqla yətlər, Vətənə, təbiətə məhəbbət hissi, huma- mümkündür. Bu vaxt dialoq partnyorların möv- nistlik, insanpərvərlik tərbiyə olunsun. Onlar qeyinin bərabərliyini, ünsiyyətdə olan adamların uşaqlara özlərini harada necə aparmalı olduqla- bir-birinə müsbət münasibətini, partnyorluğun rını öyrədirlər. Belə təşkil olunmuş işin nəticəsi olduğu kimi qəbul edilməsini, bir-birinə hörmət kimi nümunə gətirilir ki, uşaqlar Qalaaltında və etibar mübadiləsini nəzərdə tutur. Bu da dincələrkən ətrafdakılar onların tərbiyəsinə, imkan verir ki, dialoq iştirakçıları hər hansı qayda-qanuna riayət etməsinə həsəd aparırmış- situasiya haqqında eyni fikrə gəlsinlər. Uşaq lar. Onlar stol arxasında özlərini mədəni aparır, evinin pedaqoqlarının fikrincə, müsbət qarşılıqlı nəzakətlə danışır, yoldaşlarına qayğıkeşliyi ilə əlaqə tərbiyəsində həmrəylik tərbiyəsinin üstün diqqəti cəlb edirdilər. cəhətləri çoxdur. Təcrübə göstərir ki, bu vaxt Qeyd etdiyimiz uşaq evində uşaqların in- hər iki tərəfin müsbət cəhətlərinə istinad edilir. kişafına, tərbiyəsinə xidmət edən bir sıra dər- Belə münasibətlər xeyirxah və etibarlı, demo- nəklər, dzü-do, uşu, karate üzrə idman bölmələri kratik olur, hər iki tərəf fəal şəkildə bir-birinə fəaliyyət göstərir. Xarici dillərin öyrənilməsi, müsbət qarşılıqlı təsir göstərir. musiqi, xalça toxumaq, kompüter savadı, tikiş, Uşaqların tərbiyə edilməsində Şəki şəhəri toxuma üzrə dərnəklər uşaqlara mühüm həyati qarışıq tipli internat məktəbinin pedaqoji kollek- bacarıq və vərdişlər aşılayır. tivinin onların valideynləri və qohumları ilə əla- Uşaq evində xalça toxuma dərnəyində qənin təşkili sahəsində müsbət təcrübəsi vardır. məşğul olan uşaqların böyük nailiyyətlərini qeyd Məlumdur ki, uşaq evində, internatda yaşayan etmək lazımdır. Kiçik xalça toxuyanların emalat- hər bir yetim və ya təkvalideynli uşaq fikir xanasında divardan dahi Nizami Gəncəvinin çəkir. Onlar, ilk növbədə, ailədə normal şəraitdə şəkli əks olunmuş xalça asılmışdır. Uşaqlar ona böyüyən, valideynləri ilə birlikdə yaşayan uşaq- baxaraq eynilə ona bənzər xalça toxuyublar. Bu- larla rastlaşdıqda stress vəziyyətinə düşür, özü- rada surət bəzi cəhətlərinə görə orijinaldan da nü ailədən təcrid olunmuş hesab edir, valideyn yaxşı alınıb. Buna uşaqların xalçaçılıq sənətinə və qohumlarına qarşı onlarda nifrət hissi yara- məhəbbəti səbəb olmuşdur. Burada ikinci tərbiyə- nır. İnternatın müəllimləri belə hesab edirlər ki,

174 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Valideyn qayğısından məhrum olan uşaqlarla işin təşkili xüsusiyyətləri uşaq belə hisslərlə böyüdükdə nəinki valideyn edir, onların internata düşmələrinin səbəblərini və qohumlardan, hətta bütün insanlardan, cə- açıqlamağa çalışırlar, çünki uşaqlara keçmiş ai- miyyətdən təcrid olunmuş şəkildə yaşamağa lələri haqqında məlumat vermək lazımdır. Bir meyl göstərəcək. Buna isə yol vermək olmaz. çox hallarda valideynlərini itirmiş uşaqlar öz- İnternatda bu istiqamətdə bir neçə ildir ki, lərinin belə çətin vəziyyətə düşmələrində günahı iş aparılır. Belə uşaqların valideynləri və qo- ailələrdə görürlər. Bu hal incimə hissinə gətirib humları ilə münasibətlərinin davam etdirilməsi çıxarır. Qarşılıqlı fəaliyyət ona gətirməlidir ki, internatın pedaqoji kollektivinin əsas fəaliyyət tərbiyə olunanlar və valideynlər arasındakı aqres- istiqamətlərindən biri olmuşdur. Tərbiyəçilər siv münasibət dəyişsin və uşaqlar uşaq evinə düş- həm uşaqların özləri, həm də valideynləri, qo- mələrinin səbəbini aydın təsəvvür etsinlər humları ilə iş aparmağı qərara aldılar və bu işin (“Valideynlərin qarşılarına çıxan çətinlikləri həll həyata keçirilməsi üçün xüsusi tədbirlər planı edə bilmədiklərinə görə mən internatda yaşayı- hazırladılar. ram”). Belə olduqda uşaqlar internatda yaşamaq- Doğrudur, bu fəaliyyət prosesində tərbiyə- la ailəsinə kömək etmiş olduqlarını anlayırlar. çilər ailənin bərpası funksiyasını qarşıya məqsəd Uşaq evində uşaqlar müxtəlif mahnı qoymur, lakin çalışırlar ki, valideynləri internata bayramlarında iştirak edirlər. Orada gələcəyin cəlb etsinlər, valideyn və qohumların uşağa mü- gözəl müğənniləri yetişir. Onların ifasında xalq nasibətini dəyişsinlər, uşağa kömək göstərsinlər mahnılarını dinləmək adama zövq verir. Tərbi- ki, o, öz həyatında ailənin yerini və rolunu hiss yəçilər belə hesab edirlər ki, uşaqların əmək və etsin. Bu problemi həll edərkən uşaqda qohum- estetik tərbiyəsində xalçaçılıq dərnəyinin rolu larına və yaxınlarına maraq və məhəbbət yaran- çox böyükdür. Bu qədim el sənətinin incəlikləri masının, onun insan cəmiyyətinin bir hissəsi uşaqlara həvəslə öyrədilir və bunun nəticəsində kimi, müəyyən bir nəslə malikolma hissiyyatının toxunulmuş xalçalar əlvan naxışları və nəfisliyi oyanıb möhkəmlənməsi çox vacib məsələdir. ilə diqqəti cəlb edir. Pedaqoqlar valideynlərin qiymətləndiril- məsində və başa düşülməsində uşaqlara kömək

Ədəbiyyat

1. Əliyev P.B., Əhmədov H.H. Gənclərin milli-mənəvi dəyərlər əsasında tərbiyəsi. Bakı: Təhsil, 2006. 2. Əliyev P.B., Talıbova X., Məmmədova Ş. Valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlarla tərbiyə işinin təşkili. Bakı: Mütərcim, 2011. 3. Əlizadə H.Ə. Sosial pedaqogikanın aktual məsələləri. Nəzəriyyə, metodika, axtarışlar. Bakı: Səda, 1998. 4. Əlizadə H.Ə. Tərbiyənin demoqrafik problemləri. Bakı: Maarif, 1993. 5. Ковальчук А.В., Рукавишникова Н.Т., Журавлев В.И. Педагогическая коррекция агрессивного поведения подростков. Ярославль, 2004.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. Ə.Ə. Ağayev, ped.ü.fəls.dok. L.N. Nağıyeva

Redaksiyaya daxil olub: 19.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 175 Intigam Hilal Jabrayilov

MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR TARİXİ

UOT 371.

Intigam Hilal Jabrayilov doctor of pedagogical sciences, professor The head of Department of the Institute of Education of Azerbaijan Republic

THE ROLE OF PROFESSOR ALEXANDRE VASILIEV BAGRI IN THE HISTORY OF PEDAGOGY

İntiqam Hilal oğlu Cəbrayılov pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun şöbə müdiri

PROFESSOR ALEKSANDR VASİLYEVİÇ BAQRİNİN PEDAQOGİKA TARİXİNDƏ ROLU

Интигам Гилал оглу Джабраилов доктор наук по педагогики, профессор, Институт Образования Азербайджанской Республики

РОЛЬ ПРОФЕССОРА АЛЕКСАНДРА ВАСИЛЬЕВИЧА БАГРИЙ В ИСТОРИИ ПЕДАГОГИКИ

Summary: The article deals with Alexandre Vasiliev Bagri’s scientific activity who is known as historian, philologist at the same time as scholar. His contributions to pedagogy as a scientific organizer and author of serious researches are mentioned. Basing on historical sources his role in pedagogy is explained in the article Key words: A.V. Bagri, science, pedagogy, history, folklore, action, Azerbaijan, Ukraine, Russia, multiculturalism, personality, learner

Xülasə: Məqalədə Aleksandr Vasilyeviç Baqrinin tanınmış tarixçi, filoloq, eyni zamanda pedaqoq- alim kimi elmi fəaliyyətindən bəhs edilir. Müəllif onun ciddi elmi təşkilatçı və tədqiqatçı kimi pedaqogika elminə verdiyi töhfələri diqqətə çatdırır. Məqalə müəllifi tarixi mənbələrə istinad etməklə A.V .Baqrinin pedaqoji elmlərin tarixindəki rolunu göstərir. Açar sözlər: A.V. Baqri,elm, pedaqogika, tarix, folklore, fəaliyyət, Azərbaycan, Ukrayna, Rusiya, multikulturalizm, şəxsiyyət, şagird.

Резюме: В статье излагается научная деятельность Александра Васильевича Багрия как извест- ного историка, филолога, а также педагога – ученого. Как автор серьезных исследований и научный организатор представляется во внимание вклад, который он внес в педагогическую науку. Автор статьи, ссылаясь на исторические источники, указывает роль А.В. Багрия в истории педагогической науки. Ключевые слова: А. В. Багри, наука, педагогика, история, фольклор, действий, Азербайджан, Украина, Россия, мультикультурализм, личность, ученик

The development of scientific fields have activities of the individuals who have always always been related not only to its founders, but been noticed by their organizational skills in also have been cohered directly to the scientific science and, to those who have given their

176 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 The Role of Professor Alexandre Vasiliev Bagri in The History of Pedagogy notable and novel contributions to this science contributions and services in the development of from time to time and have engrossed in it the University. systematically, carried out the research both Doubtless, A.V. Bagri had mastered practically and theoratically and enriched the foremost in historian and philologist professions science with their opinions and ideas. after graduating from Faculties of Philology and These factors have merely played the role History though, he had wide ranges of activities, in the development of pedagogy, which has been and thus he has been remembered thanks to his distinguished particularly in a range of scientific practical activities, scientific works, and spheres and nowadays, the contemporary priceless ideas in the history of pedagogy. It pedagogy maintains its development purely by requires indeed the certain skills such as the influence of the mentioned factors. pedagogical skills, awareness of scientific and Each researcher, scientific organiser, pedagogical issues, generated by the subject, specialist give the substantial contributions to adequate and sufficient knowledge about this or other or meanwhile to the several scientific organizing related issues, and not only sciences in his/her period of time and they leave to know the content and structure of education a positive trace in people’s minds and in the in a very detailed way, but also to direct the history of science with his/her meritorious pedagogical processes at the same time, to lead activities and deeds which can be regarded as an the scientific collective, to conduct this or the example to others and are remembered all the other subject as a Pedagogue, University time because of his/her citizen and personality professor, to be the head of Department. All traits and are set a good example for the these peculiarities and features reflected itself younger generations. obviously in the activities of A.V. Bagri. One of these scholars, the persona and In 1922 A.V. Bagri came to Baku city, citizen is ALEXANDRE VASILIEV BAGRI Azerbaijan together with his family( his spouse who was originally from Ukraine and he had Lyudmila Pavlovna Bagri) and started his career been the professor since 1922 at Baku State activity as a professor here at Baku State University. A.V. Bagri was born (1891-1949) in University at the department of Russian village of Litichev, Khmelnitsky, province (old language and literature. Volinski Gubernia) in Ukraine, coming from As it is known from history, in 1923, peasant family, chinovnik(an office-holder) and The Association which explores and he has gone through great life jouney. studies Azerbaijan was established, involving V. In 1912 A.V. Bagri graduated from Kiev Bartold, N. Marr, A. Krimski, P. Juje, F. University, Faculty of History and Philology Kopruluzade and the others . and he was tenured as a teacher with advice of A.V. Bagri has been one of the active academic Vladimir Nikolayevich Perets at members of the administrative staff of this Department of Russian language at the Association (the chairman of the faculty of the university, in which he studied and carried out bibliography in the association) and performed research in order to obtain the academic degree. special services in learning Azerbaijan history, In 1915 after passing his master exams alongside the history of the etnopedagogy and successfully, A.V. Bagri came to Petrograd culture. (now Saint Petersburg) and started lecturing at İn the years of 1923-1925, A.V. Bagri the Women's university of Petrograd. compiled the bibliographic materials of In 1917 A.V. Bagri was appointed as the Azerbaijan and these materials were published professor of The Department of Russian in 3 editions (3 books). Literature of Samara Ali Pedagogical college After a while, A.V. Bagri has published and headed that department until 1917. the book, called “Folklore of Azerbaijan and the In 1921 he participated in the adjacent countries to it” and it also assumes establishment of Kuban state University at particular importance in terms of pedagogy. Krasnodar and thus, he gave his special

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 177 Intigam Hilal Jabrayilov Over the course of the research expedition Declaration of 2016 as the “Year of he has compiled a lot of tales, proverbs and Multiculturalism" by President of Azerbaijan printed them by means of the Association which Republic Ilham Aliyev contributed to promote the explores and studies Azerbaijan. traditions of multiculturalism and work more Azerbaijan turkish tales’ collection, whose systematically and effectually in this regard. coauther was himself and Hanafi Zeynalli, well- Pedagogy as being a secular science has known researcher and folklorist in Folklore in been improving and developing on the basis of oral tradition, is highly estimated as a valuable multicultural values. source in order to study the history of The activities of each research scientist, etnopedogogy, culture and literature of our folk, pedagogue in this field, irrespective of his/her and nation even today. origin and nationality , make new contributions There were 72 tales, legends and epos given to pedagogy, and these contributions take in this collection which was published in 1935. peculiar place in the history of pedagogy. In terms of the improvement of the science Therefore, the life, activities and the of Azerbaijan as well as Russian speaking scientific heritage of A.V. Bagri catch attention people’s, reasearchers’ being acquainted with with its peculiar features in the certain Azerbaijani culture and etnopedogogy, the development period of the history of pedagogy activities of A.V. Bagri in this regard are as well. İt is undeniable fact that , bibliography, considered significantly valuable indeed. working in a library is one of the essential part A.V. Bagri submitted dissertation in the of pedagogical work. These also draw attention context of “T.G. Shevchenko and Russian as a unique orientation in the academic career of literature and obtained a Doctorate Academic A.V. Bagri. Degree in accordance with Russian language A.V. Bagri worked in the position of key and literature in 1925. expert, and afterwards director in the library of He has also outstanding opinions related Azerbaijani branch of Southern Caucasus to the creative activities of the famous and well- subsidiary of Academy of Sciences of USSR in known Russian poet Sergei Yesenin. 1932-1935 and then in the library of Azerbaijani All of these features predicate that, A.V. subsidiary of Academy of Sciences of USSR in Bagri has served as a researcher who has 1935-1939. peculiar place, a great pedagogue and scientist, From his very young ages in 1915,he a teacher, literal critic(literalist),a bibliographer, published bibliographic materials associated a historian, linguist, folklorist in the history of with M.Y. Lermontov and after while science of both Azerbaijan, both Ukraine and bibliography related to T.G. Shevchenko, Russia. First and foremost, he played an bibliographic materials concerning with folk important role in the development of cultural literature of Caucasion nations. relations between Azerbaijan – Ukraine, at the In 1938-1942 A.V. Bagri became the head same time, trilateral cultural relations among of the faculty of Russian language and Azerbaijan-Ukraine-Russia and his scientific literature, Dean of the Faculty of Philology. heritage ,works are remained as a source of A.V. Bagri has managed responsible reference in the history of each of these nations. duties such as both the head of the faculty of All of these denote that, the creative Russian language and literature, and Dean of activities of A.V. Bagri assume a great importance the Faculty of Philology professionally and in regard to learning and promoting the made new contributions in the development of multicultural values in the contemporary period. education and teaching process. It has been given significant importance to The book, called “Reading-book on the multicultural values in Azerbaijan throughout point of Russian language” (“Книга для чтения history and today the special care and attention по русскому языку” ) was written by him and is being paid as well. published in 1948 and even today it is valuable and significant in terms of education. If this or

178 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 The Role of Professor Alexandre Vasiliev Bagri in The History of Pedagogy the other prepared material is considered of etnopedogogical materials and fostering them beneficial to be used as scientific- pedagogical as an individual. literature, teaching resource in studying process, As experience shows, it gives beneficial it informs its significant scientific importance. results in the formation of working habits in From this point of view, scientific-pedagogical pupils, if various historical sources in which content is noteworthy in the works of A.V. moral values are reflected, over and above epos, Bagri. tales, and proverbs are used purposefully. The first volume of his book “Folklore of On that score the materials associated with Azerbaijan and the adjacent countries to” etnopedagogy have great importance. (Фольклор Азербайджана и прилегающих İn such materials, respect to labour and стран), published in Russian language was labourer, earning an honest living, to give a devoted to the folk tales of Azerbaijan and the hand and help to others, loyalty to the peoples of Caucasus. motherland, country is depicted vividly. Etnopedagogical materials, collected from Being inculcated of these principles to the Shaki (Nukha), Ganja, Shusha, students triggers the formation and development Shamakhi, Lankaran and other regions are of personality on them and affects them given in this book. inspiringly. Today Scientific researchers who explore From this point of view, the scientific the history of pedagogy, study Azerbaijani epos, heritage of A.B. Bagri is also an essential source tales, proverbs as a historical etnopedogogical and worthwhile for us. source and highly estimate and appreciate them A.V. Bagri draws attention to the one point as a wealth of spiritual values. reflected itself in tales and epos (epic stories) Besides collecting variety of Azerbaijani while studying examples of Folklore .It consists epos, tales and proverbs, A.V. Bagri has given of the fact, the animals such as dog, especially his particular opinions about them and horse, sometimes snake, birds (Simurgh and expressed his idiosyncratic views as a etc.), black and white sheep play a significant researcher. This is also an expression of his role for the character/hero in the folk literature in contributions to Azerbaijani culture, science and order to reach his own aim. etnopedogogy as well as his respect to Sometimes the heros of the tale and epos multicultural values. are aided by spiritual and natural forces, plant When A.V. Bagri tells about Azerbaijani and animals in order to reach their aims and get turkish tales, he names Azerbaijani ashugs (ashik) victory. – Ashik Huseyn from Tovuz, Ashik Mirza, Ashik From our standpoint, it arises from Asad, Ashik Vali, Ashik Zulfugar, Ashik Islam considering human being oneself as a part of from Goycha and the others, analizes their nature, all the creations-animate and inanimate activities in the years of 20s in 20th century. He beings to be comprehended as the whole calls them talanted, gifted ashug-poet. organism, the spiritual and inspirational unity of A.V. Bagri draws attention on the content the forces which serve in favor of Good in the ideas, given in the tales and epos told by battle against Evil in the world. ashugs,-such as friendship, companionship, All of these qualities: sense of integrity, respect to grown-ups, unity, tradition of helping self-comprehension, benevolence, spiritual and each other, goodness triumps over evil, and inspitrational unity are essential components in other pedogogical and moral ideas. the formation of personality. It is of the utmost importance of The problem of the formation of personality exploration of these problems in terms of new is also one of the problem of pedagogy. pedagogical and cognitive way of thinking in All the etnopedogogical materials, collected the contemporary period as well as educating by professor A.V. Bagri are scientifically the students, growing generations on the basis important in this respect.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 179 Intigam Hilal Jabrayilov The scientific research of A.V. Bagri, Sergeant Of The Guard, “Architect” (author conducted in 1947 is held in the library archive Rasul Rza) devoted to Amir Abdullayev, of Education Institute of Azerbaijan Republic. Huseyn, Senior lieutenant, rouse great interest. Short feature stories and tales, reflecting Questions and tasks are given in order to the years of 1941-1945 have been collected and teach the students these literary works the brief analysis of these works have been systematically and teachers are given the given in this research, which was written on the directions related to the scientific and methodical topic of “Great Patriotic war in feature stories skills in the study work. and narrative tales( to help the Russian teachers Taking into consideration of the actuality of of non-Russian schools)”. this study, we estimate its publication advisable. There is plenty of information there about The life, scientific-pedagogical activities the delegations of various nations, as well as and as a whole the heritage of Professor A.V. Azerbaijanis who showed heroism in battle Bagri will be studied and explored in very detailed fields, fighting courageously against fascism. way thereafter too, and will be made new In this regard feature stories related to contributions in the development of scientific- ‘’Shamil Huseynov”(author Sh. Abbasov) cultural, scientific-pedagogical relations among which has been devoted to Shamil Huseynov, nations.

Index

1. Baqri Aleksandr Vasilyeviç. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10 cilddə. 1-ci cild. Bakı, 1976. 2. Багрий А.В. Великая Отечественная война в очерках и рассказах (в помощъ преподователю русского языка в нерусской школе). Азербайджанский Государственный Научно-Исследователъский Институт Педагогики. Язык и литература. 1947, 149 листов. Фонд № 1, опис № 1, ед. хран. № 6 3. Багрий А.В. Книга для чтения по русскому языку. Баку, 1948. 4. Народная словесность Кавказа: Материалы для библиографического указателя. Баку, 1926. 5. Багрий Александр Васильевич – литературовед, библиограф (Материал представлен Ольгой Маковельской - Южаниной). https://www.airbaky.com/ indeks/php/ Багрий Александр Васильевич – литературовед-библиограф

E-mail: [email protected]

Rəyçi: ped.ü.elm.dok., prof. H.H. Əhmədov

Redaksiyaya daxil olub: 16.03.2018

180 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Məhəmməd Tağı Sidqinin pedaqoji görüşləri

UOT 37.

İradə Böyükağa qızı Əmirəliyeva pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu

MƏHƏMMƏD TAĞI SİDQİNİN PEDAQOJİ GÖRÜŞLƏRİ

Ирада Беюкага гызы Амиралиева доктор философии по педагогике Институт Образования Азербайджанской Республики

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ МЫСЛИ МУХАММЕДА ТАГИ СИДГИ

Irada Beyukagha Amiraliyeva PhD in Pedagogy İnstitute of Education of the Rupublic of Azerbaijan

PEDAGOGICAL THOUGHTS OF MAHAMMAD TAGHI SIDGI

Xülasə: Məqalədə yeni tipli məktəblərin gərəkli olması və təlimin səmərəli təşkili, müəllimin təhsil sistemində rolu və şəxsiyyəti, qızların məktəbə cəlb olunması, mənəvi keyfiyyətlərin inkişaf etdirilməsini zəruriliyi ilə bağlı Məhəmməd Tağı Sidqinin fikirləri yada salınır. Həmin fikirlərin faydalılığı göstərilir. Qeyd olunur ki, Naxçıvanda qızların təhsilə cəlb olunması Məhəmməd Tağı Sidqinin əsas xidmətlərindən biridir. Digər məsələlərlə yanaşı Sidqinin pedaqoji səpgili hikmətli sözlərindən, tərtib etdiyi şagirdlər üçün qaydalardan nümunələr verilir. Məqalə məktəb və pedaqoji fikir tarixindən mühazirə deyən və seminar məşğələləri aparan ali məktəb müəllimlər, habelə tədqiqatçılar üçün faydalı olacaqdır. Açar sözlər: Məhəmməd Tağı Sidqi, pedaqoji görüşlər, “Tərbiyə məktəbi”, müəllim şəxsiyyəti, dərslik, mənəvi keyfiyyətlər.

Резюме: В статье упоминается мнение Мухаммеда Таги Сидги о необходимости нового типа школ и эффективной организации обучения, роли и личности учителя в системе образования, участии девочек в школе и развитии нравственных качеств. Отмечается, что участие девушек в образовании в Нахчыване является одним из основных направлений деятельности Мухаммеда Таги Сидги. Наряду с другими вопросами приводятся примеры правил для его учеников, составленных из его мудрых изречений. Статья будет полезна для учителей и исследователей, проводящих семинары и лекции из истории школьной и педагогической мысли. Ключевые слова: Магомед Таги Сидги, педагогические взгляды, «Школа воспитания», личность учителя, учебник, нравственные качества

Summary: This article mentions the opinion of Mahammad Tagi Sidgi on the need for a new type of schools and effective organization of education, the role and personality of teachers in the education system, the participation of girls in school and the development of moral qualities. It is noted that the participation of girls in education in Nakhchivan was one of the main activities of Mahammad Taghi Sidgi. Along with other questions, examples of rules for his students, composed of his wise sayings, are given. The article will be useful for teachers and researchers conducting seminars and lectures from the history of school and pedagogical thought. Key words: Magomed Tagi Sidgi, pedagogical views, "School of Upbringing", teacher's personality, textbook, moral qualities

Görkəmli pedaqoq, maarifçi və şair Mə- da 49 yaşında indiki Kəngərli rayonunda yerlə- həmməd Tağı Sidqi 1854-cü il martın 22-də Or- şən Qarabağlarda haqq dünyasına qovuşmuşdur. dubadda anadan olmuş, 1903-cü il dekabrın 9-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 181 İradə Böyükağa qızı Əmirəliyeva Mədrəsədə təhsili alan Məhəmməd Tağı nəhayət dərəcədə ehtiyacımız olduğu üçün klassik Şərq poeziyasına və fəlsəfəsinə dərindən 1894-cü ildə Naxçıvan şəhərində güşad olunan yiyələnmişdir. “Məktəbi-Tərbiyə”nin şagirdlərinin birinci sin- O, 1892-ci ildə maarifçi ziyalı Hüseyn finin ikinci şöbəsinə bir il müddətində həftədə iki Sultan Kəngərli ilə birlikdə Ordubadda "Əxtər" dəfə imla təriqilə yazdıqlarım əxlaqa dair dərsləri (yəni “Ulduz), sonralar - 1894-cü ildə Naxçı- yığıb bir risalə şəklində cəm etdim və bu risalənin vanda "Tərbiyə"("Məktəbi-Tərbiyə") məktəbi mündəricatı əbnayi-millətin, xüsusən tərbiyə və açmışdı. “Tərbiyə” məktəbi həmin zamanlardakı təhsilə alışan balaların təhzibi-əxlaq və tənviri- mollaxana və mədrəsələrdən köklü surətdə seçi- əfkarına müavinət edəcək ümudilə “"Nümuneyi- lirdi. Əgər mollaxana və mədrəsələrdə dini elm- əxlaq" namı ilə mövsüm qıldım” (1, 5). lər öyrədirdisə, “Tərbiyə” məktəbində dünyəvi "Nümuneyi-əxlaq"də ikinci imla “Mək- elmlər yer alırdı. Dini məktəblərdə dərslər ərəb təb” adlanır. Sidqi məktəbə dair qənaətlərini bu dilində, “Tərbiyə” məktəbində tədris ana dilində imlada özünəməxsus və orijinal şəkildə ifadə et- aparılırdı. Burada ana dili, rus dili, fars dili, mişdir. Azərbaycan ictimai fikrində əvəzsiz rola tarix, coğrafiya, hesab fənləri tədris edilir, əməli malik, görkəmli maarifçi öz-özünə belə bir sual məşğələlər keçirilirdi. verir: “Məktəb nədir?” həmin sualı belə cavab- Məhəmməd Tağı Sidqi "Nümuneyi- landırır: “Məktəb bizim elm və maarifimizin va- əxlaq", "Töhfeyi-bənat, yainki “Qızlara hədiy- sitəsi, dünya və axirətimizin səadətinin səbəbi- yə", "Müxtəsər coğrafiya risaləsi", “Əxlaq nü- dir. Elm və ədəb bir xəzinəyə bənzər ki, onun munələri” (şagirdlər üçün imla mətnləri) və b. açarı məktəbdir. Bizləri nadanlıq zülmətindən dərsliklər yazmış, özü də dərs demişdir. “Müx- qurtarıb nuri-mərifətə yetirən məktəbdir. Çünki təsər coğrafiya risaləsi” Azərbaycanda ilk coğ- insanın qədr və qiyməti elm ilə bilinir. Yəni rafiya dərsliyi sayılır. Sidqi Naxçıvanda elmi, elmi və mərifəti nə dərəcədə olsa, habelə dəyəri mədəni və təhsil mühitinin formalaşmasında və qiyməti o qədərdir. Pəs insanın əsl qiyməti müstəsna xidmətlər göstərmişdir. Bu xüsusda bildiyi və öyrəndiyi şeylərdən ibarət imiş ki, o Ümummilli lideri Heydər Əliyev deyirdi: da məktəb ilə hasil olur” (1, 7). “Naxçıvanda təhsilin, ümumiyyətlə, mədəniyyə- Sidqi məktəblə bərabər müəllimin roluna tin inkişafında mütəfəkkir Məhəmməd Tağı da yüksək qiymət vermişdir. Bu, təbiidir ki, Sidqinin böyük rolu olmuşdur”. məktəb müəllimsiz öz əhəmiyyətini itirər. Müəl- XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində qızların limlərsiz məktəb susuz dəyirmana bənzər. Mək- məktəbə cəlb olunması son dərəcə çətin bir məsələ təbi nurlandıran, şagirdlərin, ağlını, ruhunu qi- idi. Məktəbi və müəllimləri daşqalaq edirdilər. dalandıran müəllimlərdir. Bunu nəzərdə tutaraq, Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Məhəmməd Sidqi deyirdi: “Məktəb bir cismə bənzər ki. Tağı Sidqi 1896-cı ildə “Qız məktəbi”ni təsis etdi, onun ruhu müəllimdir. Məktəb müəllimlərinin üçün maarifləndirmə işləri aparıb, qızların mək- ülum və fünyna dara və abadi-elm və tərbiyəyə təbdə təhsil almalarına nail oldu. Naxçıvanda qız- sahib vüquf olmaları hər bir halda şərtdir” (1, 7). ların təhsilə cəlb olunması Məhəmməd Tağı Sidqi şagirdlərə öz müəllimlərinin qədrini Sidqinin əsas xidmətlərindən biridir. bilməyi, onları sevməyi, onların hörmət və nüfu- Bədii və pedaqoji fəaliyyət göstərmişdir. zunu qorumağı tövsiyə edərdi. Məhəmməd Tağı fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olan ədəbi irsi 300- Sidqinin sözləridir: “Mən məktəbi sevən şagird- dən çox qəzəli, "Məsnəviyyati-mənəviyyə" lərdən olmalıyam. Hər gün məktəbimizin ha- mənzuməsi, "Kəbb Nəsir" mənzum hekayəti, vasınca uçmalıyam. Məktəbimizi sevmək qədərin- "Heykəli-insanə bir nəzər" ədəbi-fəlsəfı traktatı cə müəllimlərimizi də sevirəm. Çünki onlar hər onun pedaqoji fəaliyyətini və pedaqoji görüş- gün mənə bilmədiyim şeyləri öyrədirlər” (1, 7). lərini diqqət mərkəzinə gətirir. Sidqi məktəb və müəllimlərlə yanaşı şa- "Nümuneyi-əxlaq"dan danışarkən Məhəm- girdlərə də müəyyən tələblər verirdi. "Nümu- məd Tağı Sidqi göstərirdi ki, bu dərslik “Məktə- neyi-əxlaq"dakı imlaların bir çoxu şagirdlərin bi-ibtidaiyyə şagirdlərinə məxsusdur. Üsuli-cədid təlimə, dərsə münasibətinə, nümunəvi davranışı- üzrə açılan məktəblərimizdə kütübi-tədrisəyyəyə na, dərsə davamiyyətinə, özünü aparma qayda-

182 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Məhəmməd Tağı Sidqinin pedaqoji görüşləri larına aiddir. İmlaların adlarına fikir verək: lətinin və dövlətinin asayiş və istirahət və tərəq- “Məktəbə davam edən uşaq”, “Məktəbə gec gə- qisinin fikrinə qalacaqdır” (1, 30). lən uşaq”, “Fəhim və zəkalı uşaq”, “Nafəhim və Çox ibrətamiz hekayədir. Əslində bu əh- zəkavətsız uşaq”, “Diqqətli uşaq”, “Diqqətsiz valatda irəli sürülən pedaqoji əhəmiyyətli fikir- uşaq”, “İtaətli uşaq”, “İtaətsiz uşaq”, “Qeyrətli lər Məhəmməd Tağı Sidqiyə aiddir. Atanın di- və çalşqan uşaq”, “Qeyrətsiz və tənbəl uşaq”, lindən deyir. Şagirdləri nəfsi toxluğa, əliaçıqlı- “Ədəbli və tərbiyəli uşaq”, “Ədəbsiz və tərbiyə- ğa, xeyirxahlığa, yaxşılığa, rəhmdilliliyə çağırır, siz uşaq”, “Doğruçul uşaq”, “Yalançı uşaq”, mənfi keyfiyyətlərdən uzaq durmağa səsləyir. “Nəfsi salamat uşağın hekayəsi”, “Bədnəfəs Qeyd etdiyimiz kimi, Sidqi şagirdlərdə öz uşaq”, “Təmkinli uşaq”, “Təmkinsiz uşaq” və s. valideynlərinə və müəllimlərinə hörmətlə yanaş- Məhəmməd Tağı Sidqi “Nəfsi salamat maq tələbatı formalaşdırmağı lazım və vacib uşağın hekayəsi”ndə, belə bir əhvalatı diqqət bilirdi. “Ata-anasını və müəllimini sevən uşaq” mərkəzinə gətirir: “Bir möhtəşəm şəxsin dörd adlı on səkkizinci imlada göstərilir ki, “Əxlaqi- oğlu vardı. Onların təlim və tərbiyəsinə məşğul həsənə olmağın əvvəlinci şərti ata-ananın itaə- olub, balalarının nəşvü-nüma etməsindən qəlbi- tində olmaq və ustad-müəllimin ehtiramını sax- ni şad və məsrur edərdi. Bir gün onlara bir neçə lamaqdadır. ...Ata-akənar olmayın. Onların na- “Hulu” göndərmişdilər. Atası oğlanlarının hər nızın qədrü-qiymətini bilin və onların itaətindən birinə birisini verdi. Axşam taamından sonra heç bir vaxt kənar olmayın. Onların qəlbini məs- verdiyi hulunun nəyə və necə sərf olunduğunu rur və xoşnud etməyə çalışın. Övlad nə qədər sual eylədi. Firuz dedi: kamalatlı və tərbiyəli olsa, ata-ananın o qədər - Mən onu satdım bir qiymətə ki, hulunun qəlbi fərəhlənib və xatiri xoşnud olur” (1, 44). bol və firavan vaxtında o məbləğə beş girvənkə Yuxarıdakı iqtibas ata-anaya aid olanlardır. almaq mümkündür. Sidqinin qənaətincə, müəllimini sevən uşaq aşağı- Bəhram dedi ki, mən yedim. Çox şirin və dakılara əməl etməlidir: “Müəlliminə gəlincə, onu lətif meyvə idi. Amma dənəsini saxlamışam ki, özünə bir mehriban ata hesab edib, həmişə onun bağçamızda əkim. verdiyi nəsihəti və tərbiyəti zaye etməz” (1, 44). Rauf dedi: Bəs elə isə, Sidqi ata-anasını və müəllimini - Ey mehriban ata, verdiyin hulunun nisfi- sevməyən uşaq barəsində nə deyir. On doq- ni (yarısını) özüm yedim və nifsini verdim ana- quzuncu imla bu barədə aydın təsəvvür yaradır. ma. Çünki mən anamı o biri qardaşlarımdan çox Diqqət edək. istəyirəm. Ata-anasını sevməyən uşaq barədə: “Ata- Əziz nəhayəti-ədəb ilə dedi ki, ey ata, sən ananın haqqını və zəhmətini itirən uşaqlar Allah mənə hulunu verəndən sonra xatirimə düşdü ki, taalanın da itaət və ibadətindən məhrum qalmağı- qonşumuzun oğlu Əyyub ki, mənim məktəb yol- na şübhəmiz yoxdur. Xüdavəndi-təbarək və taala daşımdır və neçə gündür ki, naxoşdur, onun valideynin itaət və ehtiramını özünə ibadət hesab yoluxmağına getdim. Əhvalını soruşub hulunu edibdir. Ata-ananın övladdan razı və xoşnud qoydum onun yasdığının yanına. olmağı, Allah taalanın ondan razı olmağına bir Atası bu sözləri eşitcək oğlunu qucaq- böyük nişanədir. ...Valideynini sevməyən uşaqlar layıb, öpüb, sevib, “afərinlər” söylədi: və onların itaət və məhəbbətini vacib bilməyən - Ey mənim oğlanlarım! Bu balaca uşağın övlad qiyamət günündə divani-Kibriyada bə fikrində və xəyalında nə qədər insanyyət havası cavab verəcək? (1, 45). və nəfsi bütünlük əlaməti görünür. Çox afərin Müəllimini sevməyən uşaq barədə: “Müəl- və mərhaba olsun bizim bu əzizimiz olan Əziz lim və ustadın ehtiramını gözlətməyən uşaqlar və adlı uşağa ki, o xırda vaxtında məktəb yolda- onların təlim və tərbiyəsini zaye edən şagirdlər. şının fikrinə qalan olacaqdır da, məlumdur ki, insaniyyət və ruhaniyyət aləminə necə xidmət edə böyüyəndə nə qədər rəhmdil və ünsiyyətli və bilər? Xudavəndi-aləm ondan necə razı ola bilər? nəfsi salamat adamlardan olacaqdır. Həmişə öz Çünki müəllim ruhani ata mənziləsindədir. Bəlkə qohum və əqrəbasının, ata və anasının, mil- də müəllimə ehtiram və itaət ata-anaya ehtiram və itaətdən vacibdir” (1, 45).

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 183 İradə Böyükağa qızı Əmirəliyeva Məhəmməd Tağı Sidqi “Həkimanə söz- Məlum olduğu kimi, hazırda ümumtəhsil lər”in də müəllifidir. “Həkimanə sözlər” insan- məktəblərin I-IV, V-IX və X-XI sinif şagirdləri larda, o cümlədən təhsilalanlarda müsbət mənə- üçün qaydalar mövcuddur. Həmin qaydalarda vi keyfiyyətlərin, nümunəvi davranış vərdişlərin şagirdlərin məktəbdaxilində özlərini necə apar- formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi baxımın- maları, davranış və rəftar qaydaları öz əksini dan son dərəcə faydalıdır. tapmışdır. Məktəblilərdən həmin qaydalara əməl Həmin fikirlərin bəzilərini nümunə gətirək: etmək tələb olunur. Məktəbdaxili qaydaları po- *İnsan əvvəl cəhlinin və bilməzliyin dərə- zan şagirdlər cəzalandırılır. cəsini bilsə, ondan sonra bildiyini təkmil edib, Sidqi hələ o zaman XIX əsrin sonlarında bilmədiyinin təhsilinə çalışsa, çox zad öyrənər “Məktəbi-tərbiyə”nin şagirdlər üçün ədəb qayda- (2,73). ları”nı hazırlamışdır. Həmin qaydaların bəzilərini *Dünyada hər elmdən artıq elmi-əxlaqda diqqətə çatdırmaq məqsədəuyğun olardı: çalışmaq insan üçün lazımdır (, 73). *”Şagirdlərdən hər birisi dərs günlərində *Səadət və rahətlik zamanında insanın əmri-zəruri və kari-vacibi cəhətdən məktəbə dostu çox olur. Amma müsibət dostları məhək- gəlməsə, gərəkdir həmin gün, yainki onun saba- dən keçirib, çoxunu dağıdıb azını saxlar (2, 74). hı öz atasının və ya vəlisinin tərəfindən məktub *Xalqın nifaqına bais olan ikiüzlü və sü- ilə müəllimə məlum eləsin. xənçin adamlardır (2, 74). *Məktəbə gələn vaxt əl-ayağı, üst-başı tə- *Yalan söz sahibini utandırıb həm- miz və dırnaqları tutulmuş, xüsusən, libası paki- cinslərinin içində etibardan salar (2, 74). zə olmalıdır. *Bir şeyin qiyməti o şey əldən gedəndən *Müəllimlərdən və sair vacibülehtiram sonra bilinər (2, 74). şəxslərdən hər birisi məktəbə daxil olanda və *Dünyada insan üçün səy, təlaş, hər məktəbdən xaric olan vaxtda ayaq üstə durub zaddan vacibdir (2, 74). təzim eləsinlər (2, 80). *Ədavət toxumu əkən axırda zəhmət və *Məktəbin divarlarını yazmaq, cızmaq, məşəqqət biçər, yəni pislik eyləyən axırda pislik qaralamaq və stul və skamyaları, qapı və akoş- görəcəkdir (2, 75). kaları bıçaq ilə kəsmək və sair bu gunə biqandə *Tamahkar adam çox şeyə tamah eləsə də, hərəkətlərə hər bir şagird iqdam eyləsə, layiqin- yenə çox şeylərdən məhrum qalır (2, 76). cə tənbeh olunacaqdır” (2, 81) və s. *Tənbəllik və işsizlik fəqr və zərurət Məhəmməd Tağı Sidqi artıq bir əsrdən qapısının kilididir (2, 76). çoxdur ki, aramızda yoxdur. Fəqət onun bədii və *Dünyada əziz vaxtını bihudə keçirmək pedaqoji irsi bu gün də aktualdır. insan üçün böyük bir müsibətdir (2, 76). Problemin aktuallığı. Pedaqoji fikir tarixinə *İnsanların yaxşısına pislik eləyən şəxsin nəzər salmaq həmişə aktualdır. Bu baxımdan əməli Günəşə tüpürən adamın mislinə bənzər, Məhəmməd Tağı Sidqinin pedaqoji görüşləri diqqət çünki tüpürdüyü Günəşə yetişməz, yenə axırda mərkəzinə gətirilir. öz üzünə düşər (2, 76) və s. Problemin yeniliyi. Məhəmməd Tağı Sidqinin pedaqoji görüşləri araşdırılır. Göründüyü kimi, “Həkimanə sözlər” zən- Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalə gin təhsilləndirici və tərbiyələndirici imkanlara məktəb və pedaqoji fikir tarixindən mühazirə deyən malikdir. və seminar məşğələləri aparan ali məktəb müəl- limlər, habelə tədqiqatçılar üçün faydalı olacaqdır.

Ədəbiyyat

1. Pedaqogikadan praktikum (M.T. Sidqinin "Nümuneyi-əxlaq" əsəri üzrə): Universitet və institutların magistr hazırlığı üçün / Tərtib edən: prof. İ.İ. Əliyev. Bakı: Nurlan, 2006. 2. Məhəmməd Tağı Sidqi. Seçilmiş pedaqoji əsərləri. Bakı: Maarif, 1967.

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. A.N.Abbasov, ped.ü.fəls.dok. LA. Məmmədli

Redaksiyaya daxil olub: 29.03.2018

184 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Жизненный путь и теория воспитания британского педагога и философа Джона Локка

UOT 37.

Сабина Рафиг гызы Гаджиева преподаватель АГПУ, доктор философии по педагогике

ЖИЗНЕННЫЙ ПУТЬ И ТЕОРИЯ ВОСПИТАНИЯ БРИТАНСКОГО ПЕДАГОГА И ФИЛОСОФА ДЖОНА ЛОККА

Səbinə Rafiq qızı Hacıyeva Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin müəllimi, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru

BRITANIYA PEDAQOQU VƏ FILOSOFU CON LOKKUN HƏYAT YOLU VƏ TƏRBIYƏ NƏZƏRRIYƏSI

Sabina Rafiq Hajiyeva Teacher of State Pedagogical University of Azerbaijan PhD in Pedagogy

THE LIFE PATH AND THEORY OF EDUCATION OF THE BRITISH TEACHER AND PHILOSOPHER JOHN LOCKE

Резюме: В статье рассматривается жизненный путь и педагогические взгляды британского фи- лософа и педагога Джон Локка о развитии педагогической теории, и об образовательном процессе в целом. Работы Локка основаны на идеях гуманизма, заботы об образовании и воспитании и формиро- вании личности. Философские и общественно-политические идеи Джона Локка были разработаны и обогащены учеными многих западноевропейских стран и особенно французскими материалистами в XVIII веке Ключевые слова: Джон Локк, схоластика, теория воспитания, мыслитель, ремесло.

Xülasə: Məqalədə Britaniya filosofu və pedaqoqu Con Lokkun həyat yolu və tərbiyə nəzəriyyəsi, onun pedaqoji nəzəriyyəsinin inkişafına tövsiyələri, təhsilə və bütövlük-də təhsil prosesinə pedaqoji baxışları əks olunur. Lokkun əsərləri humanizmin ideyaları ilə, tərbiyə və təhsilin qayğısı və bütövlükdə şəxsiyyətin forma- laşması ilə əhatə olunur. Con Lokkun fəlsəfi və sosial–siyasi fikirləri, bir çox qərbi avropa ölkələrin alimləri və xüsusilə də XVIII əsrdə fransız materialistləri tərəfindən inkişaf edilmiş və zənginləşdirilmişdir. Açar sözlər: Con Lokk, sxolastika, tərbiyə nəzəriyyəsi, mütəfəkkir, sənət.

Summary: The article describes the life – long path and the theory of education of the british philosopher John Locke, reflect his pedagogical views on education and the educational process as a whole. The works of Locke are permeated with the ideas of humanism, concern for education, imagery and the formation of personality. Philosophical and socio – political ideas of Locke were developed and enriched by thinkers of many western european countries, in particular french materialists of the XVIII century. Key words: John Locke, scholasticism, theory of education, thinker, craft.

Особый интерес представляет XVII век основные идеи, характерные для европейско- – важный период в истории человечества. В го сознания, сформировавшие общую теоре- эпоху Нового времени были разработаны тическую основу историко – философских

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 185 Сабина Рафиг гызы Гаджиева учений вплоть до наших дней. Произошел на концепция религиозной терпимости, кото- коренной пересмотр взглядов на человека. рая затем воплотилась в четырех «Письмах о Подлинным центром новаторской мысли веротерпимости». была Англия. Отсюда необходимость особо- Шефтсбери оказал Локку огромную под- го внимания к творчеству английского фило- держку, введя его в политические и экономи- софа, выдающегося мыслителя эпохи Про- ческие круги, предоставив возможность само- свещения, педагога, теоретика либерализма му принять участие в госуправлении. Вскоре того времени и, прежде всего, Джона Локка. Локк становится ближайшим его советником. Джон Локк родился в небольшом Сотрудничество Локка с известным британском городке Рингтон, близ Бристоля тогда английским врачом Т. Сиднэмом выли- в семье чиновника – юриста. Его отец был лось в написание в 1668 году совместного правоведом и исполнял секретарские обязан- трактата «О медицинском ис-кусстве», бла- ности у мировых судей своего графства. С годаря которому Локк был избран членом детства Локк испытывал влияние полити- Лондонского королевского общества. ческих идеалов отца − провинциального ад- В 1672 и 1679 г. Локк служит в высших воката, отстаивавшего суверинитет народа. В правительственных учреждениях на прес- 1642 году он на стороне парламента боролся тижных должностях, но в то же время его против короля Карла I. Родители – пуритане продвижение в мире политики находилось в воспитывали сына в атмосфере строгого прямой зависимости от того, какие успехи соблюдения религиозных правил. делал его покровитель. Среднее образование Локк получил в Шефтсбери выступал против короля на старинной Вестминстерской престижной мо- стороне буржуазии. Его, а вместе с ним и настырской школе страны на то время, где Локка подвергли опале, и они вынуждены бы- он входил в число самых лучших учеников. ли эмигрировать в Голландию. Еще, будучи в В школе господствовала схоластическая сис- Голландии, у Локка завязываются приятель- тема обучения. Он не вынес из неё ничего, ские отношения с Вильгельмом Оранским. кроме знания древних языков. Локк оказывает на него заметное идейное Локк продолжает свое образование в влияние и становится участником подготовки Оксфордском университете, где получает переворота, в результате которого Вильгельм степень бакалавра, а спустя три года – магис- Оранский становится королем Англии. терскую степень. Будучи студентом, Локк В 1671 г. у Локка возникает замысел увлекался трудами крупнейших ученых, как работы, которой он посвятит 16 лет и кото- Декарт, Бэкон, Ньютон, интересовался ес- рая станет главным в его философском на- тественными науками, занимался медициной. следии – «Опыт о человеческом разуме», по- Его талант и усердие были вознагражде- священный изучению познавательного по- ны предложением остаться в университете и тенциала человека. [6] преподавать философию, литературу и древ- Второй период политической активности негреческий язык. Локк углубленно изучал Локка начался в 1679 году, когда Шефтсбери науки о природе: химию, метеорологию, а опять пришел к власти. С ним в Англию затем и медицину. [3] возвратился и Локк. Это возвращение Локка в Джону Локку было 34 года, когда государственную политику закончилось пла- судьба свела его с человеком, в огромной чевно. В 1683 году Шефтсбери, обвиненный степени повлиявшим на всю его дальнейшую в заговоре против короля, был заключен в жизнь, – лордом Эшли, впоследствии графом Тауэр; отпущенный на свободу, он бежал в Шефтсбери. Сначала Локк находился при Амстердам, где вскоре умер. Под подозрение нем в качестве домашнего врача и воспитате- в подготовке заговора подпал и Локк, так что ля его сына, позднее служил секретарем. По и ему пришлось спасаться бегством за грани- просьбе лорда, Локк в 1667 г. пишет «Пись- цу. В Амстердаме он жил под чужим име- мо о веротерпимости», в этом труде отраже- нем. Здесь в 1686 г. был закончен труд

186 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Жизненный путь и теория воспитания британского педагога и философа Джона Локка «Опыт о человеческом разуме». «Славная» детей у ученого не было. Локк пытался объ- революция в 1688 году положила конец мо- единить два противоположных понятия – нархии Стюартов, а заодно и скитаниям Лок- религию и науку. Джон Локк был бездом- ка. В 1689 году Локк вслед за взошедшим на ным, который всю жизнь провел в чужом до- престол Вильгельмом Оранским, возвратил- ме, как педагог. ся на родину. Наряду с правительственной Джон Локк умер 28 октября 1704 года службой, он ведет широкую научную и лите- и был погребен на кладбище приходской ратурную деятельность. церкви местечка Отс в Эссексе. Философское осмысление общества, по- Английский политический мыслитель, литики, религии, познания на несколько лет философ, государственный деятель, непо- стали главным делом его жизни. Ещё в быт- средственный участник английской револю- ность Локка, в Голландии было напечатано ции, сторонник конституционной монархии и «Письмо о веротерпимости». В 1689 году про- теории общественного договора, Джон Локк изведение было опубликовано по-английски рассматривает одну из важнейших проблем на родине Локка. философии – сенсуализм, имеющую прямое 1690–1693 годы были весьма плодо- отношение к педагогике. творными для философа и ученого Локка: в В своем труде «Опыт о человеческом ра- Англии вышли его труды «Опыт о челове- зуме» он выступает против концепции врож- ческом разуме», «Два трактата о правлении», денности идей, утверждая, что в душе челове- «Мысли о воспитании». ка нет врожденных идей, знания, идеи, прин- Последние годы жизни, местом житель- ципы он приобретает благодаря взаимодейст- ства Локка становится Отс, поместье Мешэм, вию с предметами и людьми: – средой. [7] принадлежавшее его знакомой, супруге члена Источниками познания являются ощу- парламента; он принял их приглашение щения, т.е. впечатления, получаемые благо- поселиться в загородном доме, так как много даря органам чувств. Знания, полученные че- лет страдал от астмы. Женщина восхищалась ловеком, не являются простым отражением философом, заменяла ему дочь, поэтому нра- окружающего мира, знания вырастают из ос- воучения Локка господствовали в ее семье. мысления опыта, опыт является источником Локк занимался воспитанием ее сына. познания. [2] В 1695 году появилась его работа «Ра- Эти утверждения Локка выражают но- зумность христианства». В «Посланиях о ве- вый в его эпоху взгляд на человека и его вос- ротерпимости» и «Разумности христианства» питание. он отстаивает идею отделения церкви от го- Отрицая врожденность идей, Локк от- сударства. В поход против Локка выступили водит в развитии человека решающую роль церковники и многие Оксфордские препода- воспитанию. Душа ребенка есть чистый лист ватели. бумаги, на котором можно написать все, что Со второй половины 90–х годов Локка угодно, воск, из чего можно вылепить все. снова привлекают на государственную служ- «Девять десятых тех людей, с которыми мы бу. В 1696 г. он занимал должность комисса- встречаемся, являются тем, что они есть, – ра по делам торговли и колоний. Однако в добрыми или злыми, полезными или беспо- конце века здоровье Локка ухудшилось и по- лезными благодаря своему воспитанию. тому, он был вынужден удалиться от полити- Именно оно и создает большие различия ки, теперь уже окончательно. между людьми», – пишет Локк. Набожный Джон Локк не придавал зна- Локк никогда не считал воспитание чения материальному миру, а готовился к бу- способным изменить мир, существующий дущей жизни, которая, судя по священному строй он считал вполне рациональным и писанию, ждет человека в загробном мире. нужно лишь укрепить его, дав разум- Объяснить это можно как набожностью ное воспитание добродетельному буржуа. Локка, так и его слабым здоровьем. Жены и

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 187 Сабина Рафиг гызы Гаджиева Локк выступает с отрицанием врожден- По мнению Локка воспитание способно ных нравственных принципов. Нор-мы мора- сформировать особую «породу» людей – ли приобретаются человеком в процессе джентльменов. Свои педагогические взгляды жизни, таким образом, не существует и на воспитание, он изложил в основном педа- врожденной порочности человека. гогическом труде – «Мысли о воспитании» Так как правила морали начинают вну- (1693). [5] шать ребенку с самых ранних лет, создается Педагогическая теория Локка четко оп- впечатление, что они врожденны. По мнению ределила цели и характер воспитания Локка, нравственные принципы возникают в джентльмена, представителя пришедшей к результате опыта и воспитания, и основным власти буржуазии. В ней подробно разрабо- их критерием является полезность. Главным таны вопросы его физического, нравственно- принципом нравственности является доброде- го и умственного воспитания, а детям трудя- тель, поэтому нравственный человек доброде- щихся Локк предлагал трудовое и религиоз- телен, а добродетельный человек счастлив. ное воспитание. В «Опыте о человеческом разуме» Задачей воспитания он считал воспита- Локк так определяет добро и зло. Добро – ние джентльмена, а не простого человека. это то, что может причинить или увеличить Это – дворянин по происхождению, отлича- удовольствие, уменьшить страдание и убе- ющийся «утонченностью в обращении», в то речь от зла. А зло – то, что может причинить же время он должен обладать качествами или увеличить страдания, уменьшить удо- буржуазного дельца, предприимчивого чело- вольствие, лишить блага. «Счастье или не- века. Он должен получить физическое, счастие человека является делом его собст- нравственное и умственное воспитание, но венных рук» и происходит от того, чего он не в школе, ибо школа, по мнению Локка, – предпочитает придерживаться в жизни – это учреждение, где собрана «пестрая толпа добра или зла. дурно воспитанных порочных мальчиков Отрицая врожденность идей, Локк в то всякого состояния». [4] же время признавал некоторое влияние на Локк, исходя из практики аристократи- человека врожденных способностей: «Мы ческих семейств, рекомендовал по-ручить рождаемся на свет с таки-ми способностями все дело воспитания джентльмена хорошо и силами, в которых заложена возможность подготовленному, солидному воспитателю. освоить почти любую вещь, – но только уп- Огромное значение Локк придавал фи- ражнения этих сил могут сообщить нам уме- зическому воспитанию. Он предлагал тща- ние и вести нас к совершенству». тельно разработанную, стоявшую на уровне Мы не можем рассчитывать на то, науки того времени систему. «Здоровый дух чтобы полностью искоренить врожден-ные в здоровом теле – вот краткое, но полное особенности ребенка, «сделать веселого че- описание счастливого состояния в этом ловека задумчивым», «меланхолика веселым мире». Надо с раннего детства закалить тело человеком». Бог наложил определенную ребенка, добиться того, чтобы он легко пере- печать на душу каждого ребенка, которая носил усталость, невзгоды, перемены. Локк может быть слегка исправлена. подробно обосновывал значение строгого ре- Среда также влияет на развитие челове- жима в жизни ребенка, давая советы об ка, но она неизменна, к тому же выход из оп- одежде, пище, прогулках, занятиях спортом. ределенной среды в другую среду, нежелате- Правильно поставленное физическое вос- лен. Люди из народа, например, не могут питание способствует и выработке мужества себя хорошо чувствовать в среде богатых, и настойчивости. [1] так как у них нет необходимого такта и ма- Настоящий джентльмен – это тот, кто нер. Люди приспособлены к определенным умеет достичь собственного счастья, но в то условиям жизни и менять эти условия – дело же время не препятствует в этом другим ненужное и даже вредное, утверждает Локк. джентльменам.

188 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Жизненный путь и теория воспитания британского педагога и философа Джона Локка Люди должны быть «мудрыми» и не должен принести ребенку определенную только добиваться того, чего им хочется, но пользу, подготовить его к жизни. и учитывать реальные возможности. Поэто- Воспитанный таким образом джентль- му поведение человека должно быть разум- мен, по мнению Локка, будет тем новым че- но, он должен уметь руководить своими ловеком, которому суждено крепить могу- страстями, быть дисциплинированным. щество новой буржуазной Англии. Выработка характера, развитие воли, Локк выступал противником телесных нравственное дисциплинированнее – важ- наказаний, считая, что «рабская дисциплина нейшие задачи воспитания. Нельзя удовлет- создает и рабский характер». Но в случаях ворять все желания ребенка, но нельзя и упорного нежелания ребенка проявить бес- отказывать ему в естественных, «законных» прекословное послушание вполне допускал требованиях. телесные наказания. Сначала «страх и уважение» должны Локк также придавал значение и рели- дать власть воспитателю над поведе-нием ре- гиозному воспитанию, но считал, что глав- бенка, а в более зрелые годы эту власть бу- ное – не приучать детей к обрядам, а вызы- дут поддерживать «любовь и друж- вать любовь и почтение к богу, как высшему ба». Главными воспитательными средствами существу. В душе ребенка следует закрепить будут являться не рассуждения, а пример, понятие о боге, делающим добро всем, кто среда, окружение ребенка. Его любит и почитает. Нельзя добиться положительных ре- Локк рекомендовал, чтобы воспитан- зультатов грубостью, насилием, необходи- ник занимался каким – либо ремеслом (сто- мый результат дадут ласковые слова. Нельзя лярным, токарным, плотничьим) или садо- прививать несколько привычек одновремен- водством и сельским хозяйством. Необходи- но. Задача воспитателя заключается в том, мость трудового воспитания он мотивировал чтобы закрепить сначала одну привычку, а тем, что труд на свежем воздухе полезен для затем уже перейти к воспитанию другой. здоровья, а знание ремесел может пригодить- Для правильного направления всего ся деловому человеку как предпринимателю. воспитательного процесса следует вниматель- Философские, социально – политичес- но изучать индивидуальные особенности ре- кие идеи Локка были развиты и обогащены бенка, надо наблюдать за ребенком, когда он передовыми мыслителями многих западно- ничего не подозревает, надо замечать различ- европейских стран, в частности, французски- ные качества ребенка. Цель воспитания опре- ми материалистами XVIII века. деляет роль и место умственного образования. Актуальность проблемы. Актуальность В умственном воспитании следует опи- данной работы заключается в том, что в ней раться на любознательность, интерес ребен- исследуется одна из важнейших проблем ка и давать ему те знания, которые пригодят- современной педагогической науки – правильное ся в жизни успешно вести свои дела, устраи- и своевременное воспитание подрастающего по- коления. Большинство современных иннова- вать личное счастье. ционных программ – обучения и воспитания Умственное воспитание джентльмена, используют ценный опыт прошлых лет. по мнению Локка, следует подчинить выра- Джон Локк первым в истории разработал ботке необходимых деловому человеку ка- новую, основанную на светских началах, систему честв. Джентльмена надо обучить чтению, воспитания подрастающего поколения. Его идеи письму, рисованию, родному языку, фран- о психологическом механизме усвоения знаний, цузскому языку, географии, арифметике, гео- об активной деятельности субъекта воспитания; метрии, астрономии, этике, дать основные представляют несомненный интерес для решения сведения по истории и законоведению, обу- современных педагогических проблем. И поэто- чить бухгалтерии, верховой езде и танцам. му наследие Джон Локка сохраняет и до настоя- Каждый из предлагаемых Локком предметов щего времени свою актуальность и ценность. Научная новизна проблемы. Научная новизна и теоретическое значение исследования

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 189 Сабина Рафиг гызы Гаджиева заключается в том, что в эпоху Нового времени мого пристального внимания. Актуальны его со- были разработаны основные идеи, характерные веты относительно нравственного и физического для европейского сознания, сформировавшие об- воспитания ребенка. Принципы воспитания щую теоретическую основу историко – фило- Джон Локка оказала огромное влияние на педа- софских учений вплоть до наших дней. гогику. Его работы повлияли на многих талант- Практическое значение проблемы. За- ливых педагогов будущего, таких как И.Г. метный след в развитии идей воспитания и обу- Песталоцци и Ж.Ж. Руссо. Его правила воспита- чения подрастающего поколения оставило твор- ния достаточно универсальны и могут быть чество английского философа, педагога Джон использованы практически всеми. Локка. Педагогика Джон Локка заслуживает са-

Литература

1. Авдеева К.Д. Джон Локк о физическом и нравственном воспитании. Сборник научных трудов. Иваново, 1995. 2. Зайченко Г.А. Джон Локк. М., 1973. 3. Константинов Н.А., Медынский Е.Н., Шабаева М.Ф. История педагогики. М.: Просвещение, 1974. 4. Локк Д. Избранные филос. произведения. М., 1960. Т.1 5. Локк Д. Мысли о воспитании, 3-е изд. М.: Тихомиров. 1913. 6. Локк Д. Опыт о человеческом разуме. М.: Мысль, 1985. 7. Локк Д. Сочинения: в 3–х т.т. Т.3. М.: Мысль, 1988.

E-mail: [email protected]

Рецензенты: доцент Новрузова Г.Ф.

Redaksiyaya daxil olub: 26.03.2018

190 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Sürrealizmin yaranması və inkişaf mərhələsi

UOT 31.

Mirmərdan Laçın oğlu Əsgərli Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

SÜRREALİZMİN YARANMASI VƏ İNKİŞAF MƏRHƏLƏSİ

Мирмардан Лачин оглы Аскерли Азербайджанский Государственный Педагогический Университет

СОЗДАНИЕ СЮРРЕАЛИЗМА И СТАДИИ ЕГО РАЗВИТИЯ

Mirmardan Lachin Asgarli State Pedagogical University of Azerbaijan

ON "FORMATION OF SURREALISM AND ITS DEVELOPMENT STAGES"

Xülasə: Məqalədə sürrealizm anlayışından və onun Avropada tədricən yayılmasındn bəhs olunur XX əsrin əvvələrində yaranan bu istiqamət özündə Dadaizm vı Freydizm kimi anlayışları əks etdirir. Məqalədə psixoanaliz və digər freyd kəşflərini sürrealist konsepsiyada qeyd edir, eyni zamanda nəticə kimi reallıqdan üstün olma və reallıqda ziddiyyətlər qarşı-qarşıya qoyan ideyaları dəstəkləyir. Açar sözlər – Sürrealizm, Dadaizm, Freydizm, sərgi, rəngkarlıq.

Резюме: В статье речь идет о понятии сюрреализме как термина и постепенного его распро- странения в Европе. Именно это направление, зародившееся в начале XX века, отображает в себе та- кие понятия как Дадаизм и Фрейдизм. В статье, отмечая психоанализ и другие фрейдовские открытия в концепции сюрреалистов, в то же время поддерживает такие идеи, как получение результатов, противопоставляя преобладание над реальностью и противоречия в реальности. Ключевые слова: Сюрреализм, Дадаизм, Фрейдизм, выставка, живопись.

Summary: Concept of surrealism as the term and its gradual spreading at Europe is stated in this article. Namely this trend started with surrealism movement at the beginning of XX century and reflected the concepts like Dadaism and Freudism. Stating psychoanalysis and other discoveries of Freud of the concepts of the surrealism in the article, it supports the ideas to be beyond reality and getting the positive result confronting the controversies of reality. Key words: Surrealism, Dadaism, Freudism, exhibition, colour studies.

Sürrealizm fransız sözü (surrealisme) olub dir. Onların ilkin məqsədi mənəvi yüksəliş və hərfi mənası “ realizmdən artıq, üstün, qeyri”- ki- mənəviyyatın maddilikdən ayrılması idi. Vacib mi ifadə etmək olar. dəyərlərdən biri azadlıq və irrasionallıq sayılırdı. Sürrealizm banisi Sürrealizmin birinci ma- Sürrealistlər rasional estetikliyə baxmadan nifestinin müəllifi yazıçı və şair Andre Breton öz işlərində fantasmaqorik formalardan istifadə hesab edilir (1924) edirdilər. Erotika, istehza, magiya və təhtəlşüur Sürrealizm əsas anlamı-yuxu və reallığın kimi tematikalardan istifadə edərək işləyirdilər. uyğunluğudur. Bunun üçün sürrealistlər təbii Çox vaxt onlar öz şüurlarının dərinliklərinə obrazların cəfəngiyyat və ziddiyyətli uyğunlu- çatmaları üçün hipnoz, alkoqol, narkotik və ya ğunu kollaj və “READY-MADE” texnologiya- aclıqdan istifadə edirdilər. Lakin xaotiklik çox ları yolu ilə ifadə edilməsini təklif edirdilər. Ra- zaman çox yaxşı düşünülmüş ideyalarla əvəz olu- dikal solçu ideologiyalarıyla ilhamlanan sürrea- nurdu. Sürreallıq sadə məqsəddən ideyaların dü- listlər inqilabı əvvəlcə öz şüurlarında etməyi şünülmüş ifadə etmə metoduna çevrilirdi. bilirdilər. Onların fikrincə azad olmağın əsas Rəngkarlıqda sürrealizmin dahi ustaları aləti incəsənətdir. Bu cərəyanın formalaşmas- Salvador Dali, Rane Maqritt, Joan Miro, Maks ında Freydin psixoanalizi böyük təsir göstərmiş- Ernest sayılır.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 191 Mirmərdan Laçın oğlu Əsgərli Əsas və daha məşhur məqsədləri Marksın yadda qaldı ki bu cür mənasız oyun onların mü- (dünyanın yenidən qurulması) və Rembonun hitində əlbəttə şərti və eyni zamanda cəfəng bir (həyatı dəyişmək) kimi şüarlarını birləşdirmək, ad aldı.(“Gözəl meyit” adı) Bu cür oyunları ümumiləşdirmək, yenidən qruplaşdırmaq idi. On- oynamaq özünü elə məşq etdirmək idi ki məntiqi lar insanlara yeni düşüncə, metodu, insanın kai- bağlılıq və idrakın səviyyələri sönsün və ya öz natla yeni əlaqə vasitəsini təklif etmək istəmişlər. vacib olmamalarına uyğunlaşsınlar. Dərin şüura- Layihələri möhtəşəm və şübhəsiz “totalitar” idi ltı xaotik qüvvələr dərinliklərdən çağırılırdılar. və dəyişilməyən heç nə qalmamalı idi. Bir neçə müddət ərzində Andre Masson Faciə və böyük dəyişikliklərlə dolğun Bretonun qrupdan asılı olmadan işləyir və idra- tarixi hadisələrin baş verdiyi XX əsrin əvvəl- kın nəzarətindən azad olmuş əsərlər və rəsmlər lərində (1910-1920) incəsənətdə sürrealizmin yaratmağa çalışırdı. inkişafının əsasını qoyan hadisələr baş verdi. 1- Təhsilli, nəzəri və tədqiqatçılıq bacarığına ci Dünya müharibəsi Avropada baş verən inqi- malik bu insan qeyri iradi şəraitdən obrazların labların dəhşətləri nəticəsində yaranan dadaizm qaynaqlanması üçün orijinal psixotexniki üsul- sürrealizmin müqəddəratını həll etmiş oldu. lar işləyib hazırlayırdı. Massonun yanına ədəbiy- Dadaizm bütün pozitiv estetik proqramları inkar yatçılar Mişel Leris, Jorj Lembur, Jober Desons və edərək antiestetikanı təbliğ edirdi. Dadaistlər eləcə də rəssam Joan Miro meyl edirdilər. müharibənin dəhşətlərində də gözəllik görməyə 1924-cü ilin baharında Andre Breton çalışırdılar. 1921-ci ildə Dadaistlərin Parisdə Simun qalereyasında Massonun əsərlərindən iba- nəticə ekspozisiyaları baş tutur. Bu zaman A. rət 1-ci sərgisini görür. O rəssamı tapır və onunla Breton öz dostları ilə burada iştirak edirlər. tanış olur. Aralarında qarşılıqlı anlaşma o qədər 1922-ci ildən yazıçı və incəsənət nəzəriy- böyük idi ki, onlar birləşmək qərarına gəlirlər. yəçisi A. Bretonun ətrafında həmfikirləri rəssam Bədii qüvvələri birləşdirərək incəsənətdə və ədə- Jan Arp, Maks Ernest, ədəbiyyatçı və şairlər Lui biyyatda dövrün ən böyük hadisəsinə çevrilirlər. Araqon, Pol Elüar, Filip Supo və başqaları 1924-cü ildə Andre Bretonun hazırladığı qrupaşırlar. Onlar incəsənət və ədəbiyyatda “Sürrealizmin 1-ci manifesti” yaranır və “Sür- sadəcə olaraq yenin üslub yaratmırdılar onların realistik inqilab” adlı jurnalın əsası qoyulur. daha böyük miqyasda ideyaları var idi. Sürrealizm rəngkarlıqda, heykəltaraşlıqda, Onlar əmin idilər ki, ağılsız və düşüncəsiz teatrda, ədəbiyyatda və kino sənətində ilk həqiqi başlanğıc yeri üzərində bərqərar olacaq yüksək internasional hərəkat idi. Əvvəlki avanqard həqiqəti təcəssüm edir. Ciddi, mürəkkəb, əlbəttə cərəyanları kubizm, futurism, ekspressionizm ki, mübahisəli işlər heç də müqəddəs hərəkətlərə hələ də öz milli məktəbləri və milli ənənələri ilə oxşamayan metodlarla həyata keçirilirdi. Bu sıx bağlı idilər. insanlar öz yığıncaqlarını “axşamlar” xüsusən də Sürrealizmdə əvvəlcədən həm Fransa həm “iclas” deyil “bizimlə həqiqətdə” adlandırırdılar. Almaniya həm də İspaniya təqdim edilmişdir. “Bizimlə həqiqət”lərə yığıldıqda sürrea- 1925-ci ildə Bretonun və Massonun qrup- listlər qəribə və eləcə də qeyri ciddi işlərlə məş- larını birləşdirən 1 -ci ümumi surrealistik sərgi ğul olurdular. Onlar oynayırdılar. Bu cür oyun- keçirilir. 1926-ci ildən yalnız bu sənəti nümayiş lar bir növ modelləşdirmə xarakteri idi ki və təbliğ edən xüsusi “Surrealism qalereyası” onların effektivliyi bəzi sosiopsixi quruluşların yaranır. Həm Avropada həm də okeanın o biri yetişdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu tərəfində bir-birinin ardınca sərgilər keçirilir. daha sonralar qiymətləndirilmişdir. 1936- cı ildə Londonda “beynəlxalq surrea- Məsələn onları “Burime” tipli oyunların list sərgi”-si və Nyu Yorkda “fantastic incəsənət, gedişində yaranan təsadüfi və düşüncəsiz mənalı Dadaizm və Sürrealizm”…Salvador Dali dünya uyğunluqlar maraqlandırırdı. Onlar növbə ilə di- paytaxlarında sürrealizmin qələbə yürüşlərində gərlərinin yazdıqları hissələrdən xəbərsiz ibarə- iştirak etməsinə baxmayaraq öz həmfikirləri ilə lər tərtib edirdilər. Bir dəfə 1925 ci ildə oyunçu- aralarındakı münasibətlər tam aydın deyildi. lar “gözəl meyit cavan çağır içəcək” ibarəsini Uzun illər sürrealistlər öz ideyalarını bir- aldılar. Bu nəticə onları o qədər təsirləndirdi və birinin ardınca çıxan müxtəlif nəşrlərdə ifadə

192 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Sürrealizmin yaranması və inkişaf mərhələsi edirdilər. 1924-1929-cu il-“Revolusyon sürrea- Vena psixoloqu və mütəfəkkirinin ideya list”.. 1930-1933-“ Sürrealizm inqilabın xidmə- dünyası bütün sürrealistlər üçün xüsusi məna tində”..1933-1939-“Minotavr”…1941-1946- kəsb edir və onların doktrinalarının qalxma və “VVV”…..1948-49-“Neon”…1961-1965 müvəffəqiyyətlərinin əsas faktorlarından biridir. “Sürrealizm MEM”..1967-1969-“Arşibra” və s. Sürrealistlərin konsepsiyaları psixoanaliz Hərəkatın bərqərar olması və təşəkkül tap- və digər Freyd kəşfləri tərəfindən güclü müdafiə ması üçün sonuncu və ya 1-ci vacib aləti mani- edilirdi. Həm öz, həm də başqaları tərəfindən fest idi. Onlar bir neçə dəfə olmuş başlanğıcı bil- haqlı olmaları barədə böyük sübutlar alırdılar. İl- dirmək və sürrealizmin inkişafının müxtəlif mər- kin Sürrealizmin “təsadüfi” metodlarının Freydin hələlərini ifadə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. “azad assosiasiyalar”-ı metodikası uyğunluq təş- 1928-ci ildə Andre Breton “Sürrealizm və kil etdiyini görməyə bilməzdilər. Psixoanaliz sür- rəngkarlıq” adlı kitabında incəsənətdə yaranan realistlərin də ən çox maraqlandığı ruhun o halına yeni hərəkatın nəticələrinə yekun vururdu. Bu- 1-ci dərəcəli əhəmiyyət verirdi (yuxu, uşaq men- rada o Sürrealistlərə yaxınlaşmağa başlayan Pi- tallığı, psixi pozğunluq, ibtidai tibb psixikası). casso yaradıcılığını araşdıraraq rəssam üçün uş- Freyd də onun məktəbinə müraciət edərək aq oyuncağının əhəmiyyətini vurğulayır və onu sürrealizmin əsassız fantaziya olmadığını və in- böyüklər üçün nəzərdə tutulmuş faciəvi oyun- sanın, incəsənətin, tarixin, təfəkkürün anlanıl- caqların yaradıcısı adlandırır. Bu cür müşahidə- masında yeni bir söz olduğunu isbat etmək üçün lərin yaranma səbəbi aydındır. Freydizm uşaq imkan əldə etdi. Bu o qədər mötəbər və möh- fantaziyalarına, oyunlarına, ümumiyyətlə uşaq- kəm dirək idi ki XX əsrin ortalarına qədər Sür- ların mental dünyasına xüsusi əhəmiyyət verir realizmin nüfuzlu və yayıcı olmasına onun və ümid edirdi ki, uşaqların həyatında şüursuz əhatəliliyinə heç bir şübhə qalmırdı. psixi həyat qanunları daha aydın ifadə olunacaq. Salvador Dalinin bir məslək kimi etiqad Uşaqlar böyüklərin dünyəvi anlamları və nor- etdiyi tərzdə surrealizm üçün nə siyasət, nə malarının əsarətinə düşmüş olmurlar. intim həyat, nə texnika, nə də başqa şeylər Freydizm baxışları bir çox sürrealist lider- mövcud deyil. Yalnız toxunduğu hər şeyi yeni lər tərəfindən o qədər güclü mənimsənilmişdir bir şeyə çevirən surrealistic yaradıcılıq vardır. ki, bu hətta onların düşüncə tərzinə çevrilmişdir. 1929-cu ildə cavan Dali artıq hazır olan Salvador Dali təmiz “Freydist” metodundan Paris mühitinə düşür. 1929-cu il “Dahi Mastruba- istifadə edərək əsərlərini yaradırdı. O yuxudan tor” əsərindən 1936-37 il. ”Payız hannibalizmi” tam ayılmamış, yuxusunun qismən təsiri altında və” Nərgiz gülünün metomorfozası” əsərlərinə olduğu zaman əsərlərini yaratmağa çalışırdı. kimi onun yaradıcılığının 1-ci müstəqil və yetkin Hesab edilir ki, məhz Salvador Dali XX əsr in- dövrünü əhatə edir. Bir neçə il ərzində hərəkatın cəsənətində Freyd görüşlərinin ən böyük təbli- ən hakim fiqurlarından birinə çevriləcək və onun ğatçısı olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, müasir rəs- salnaməsində vacib yer tutacaq. Bu gün Dali XX samlardan yeganə olaraq yalnız o, 1936-ci ildə əsrin incəsənətində ən böyük novator kimi qəbul qocalmış və xəstə halda Freydi onun evində gör- edilir. Onun enerjisi və ixtiraçılığı müxtəlif məyə müvəffəq olmuşdur. Freyd isə özünün formalarda özünü büruzə verdi: O zərgərlik bə- Stefan Tsveyqə yazdığı məktubda Dalini təqdi- zəkləri üçün eskizlər edir, vitrinləri tərtib edir, te- rəlayiq xatırladır. atr quruluşlarında və filmlərin yaranmasında işti- Dalinin etirafına görə, Freydin ideyaları rak edir, Lotreamonun “Maldororun mahnıları” onun üçün dini kitabların orta əsr rəssamları adlı məşhur kitabına illüstrasiya edir. O “Salva- üçün və ya antik mifoloji dünyanın renossans dor Dalinin sirli həyatı” və “Dahinin gündəliyi” üçün necə əhəmiyyət kəsb etdiyi kimidir. adlı 2 avtobioqrafiya “Gizlədilmiş similar” no- Dali istədiyi hər bir kəsə qarşı sayğısızlıq vellasını yazmışdır ki, tərcümələr vasitəsilə bütün göstərə istər əsərlərində, istərsə də ifadələrində dünyada məşhur olmuşdur. Bu zaman onun öz son həddə qədər açıq-saçıqlıq edə bilərdi. Dali bioqrafiyası da incəsənət əsəri kimi müəyyən dahilərdən yalnız Freydə qeyri-şərtsiz pərəstiş olunmağa başlayır. O tez-tez sürrealistik para- edərdi. doks üsullarını həyata keçirir onun fikirləri və ic-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 193 Mirmərdan Laçın oğlu Əsgərli timai aksiyaları hərəkatın korifeylərini özündən “Fransa inqilabından sonra bütün nisbət- uzaqlaşdırırdı. Əsasən də Andre Bretonu.. Öz is- lərdə dahi (onun əsərlərindən başqa) daha do- tedadına inam onun nümayiş edici və aşılmış ğrusu adı ölümə məhkumdur kimi səhv mülahi- “Allahlıq iddiası” formalarında büruzə verdi. O zə yayılmağa başlayır. Bu yalandır. Əgər bu mə- sıx bağlı olduğu insanlarla əlaqələrini pozmağa nə münasibətdə-dövrümüzün yüksək dahisinə başlayır. 1934-cü ildə Dalini solçu və kommunist- həqiqi müasir dahisinə qarşı yalandırsa bu hətta lərə rəğbət göstərən sürrealistlərin qruplarından İlahi Rafaelə Renessansın ən dahi təmsilçisinə qovurlar. O həyasızcasına müəyyən pozisiyaları qarşı irəli sürülmüş yalandır. tanımaqdan imtina edir, hətta Şovinizm və Öz dahiliyini Dali aydın bəzən də baş- Faşizmlə qorxunc sürrealistik oyunlar oynamağa gicəlləndirici şəkildə dərk edirdi. Demək olar ki, başlayır. 1941-ci ildə özünü katolizm və monar- öz daxili aləmində dahiliyini hiss etmə onun xiya tərəfdarı elan etdikdən sonra öz əvvəlki yaradıcılığına çox böyük stimul verirdi. dostları ondan bütün əlaqələrini kəsirlər. Salvador Dalinin yaradıcılığı Avropa mə- 1929-cu ildə Dali “Qalarina” kimi adlandır- dəniyyətinin məna və dəyərlərinin riskli eksperi- dığı ilham pərisi ilə tanış idi. 35 il birgə yaşadığı mentlərinə oxşayırdı. Dali sanki birləşməyənləri həyat ərzində rəssam arvadına olan sevgisindən bir-birləri ilə toqquşduraraq və birləşdirməyə narkotik asılılığına düşür. Qadın onun uşaq və çalışaraq onların möhkəmliyini yoxlayırdı. Dali anası, ilham pərisi və meneceri idi. O deyirdi: insanların sakit və rahat işləməsi üçün bir təhlü- Qala mənim həyatımın duzu, mənim şəxsiyyətimi kə yaradırdı. Çünki mədəniyyətin qütbi məna və möhkəmləndirən alov, mənim mayakım, mənim dəyərlərini nüfuzdan salırdı. Buna görə iddia et- oxşarım olub. O, elə mən özüməm. Qala bacarıqlı mək olar ki Sürrealizm həqiqətən də incəsənətdə və zirək müvəkkil kimi sərgilər təşkil edir, müqa- bir axın deyil məhz idrak tipi mentallıq tipi vilələr bağlayırdı. Sürrealistlər ona nifrət edirdilər. dünya ilə qarşılıqdı əlaqədə olma üsulu və mü- Onlar onu “Qala-öd” adlandırırdılar. Qala sürrea- vafiq olaraq həyat üslubudur. listlərdən ən yaxşı rəssam apardığı üçün ona bunu Onun xarakterindəki qəribəlikləri Allahlıq bağışlaya bilmirdilər. Dali üçün bu əhəmiyyət İddiasını və s. nəzərə almaq lazım deyil. Salva- kəsb etmirdi. Ona Qaladan başqa heç kim lazım dor Dalinin bir rəssam kimi tarixdə tutduğu yer deyildi. Onunla yaxınlıq patalogiyaya çevrilmişdi. daha uzun müddətlidir. 1930-cu ilin əvvəllərindən o əsərlərini “Qala Problemin aktuallığı - Sürrealizm cərəyanı Salvador Dali” kimi imzalamağa başlayır, sanki XX əsrin əvvəllərində yaranmış Freydizm və onlar bir insan idilər. 1940-cı illərdə isə bu adi ha- Dadaizm nəzəriyyəsi ilə vəhdətdə olması bu gün la çevrildi. Pul onların əsas ehtirasları olmuşdu. yüksək əhəmiyyət kəsb edir. 1949-cu ildə Andre Breton Dalinin istehzalı ana- Problemin elmi yeniliyi - İncəsənətin digər sahələrinə nisbətən sürrealizm özü özlüyündə qrammasını icad etdi. ”Avida Dollars” “ dolların reallıqdan üstün olma anlamıyla psixoanaliz və həsrətində olan” müəllimin bu cür ələ salmasından təsadüf metodlardan yarandığına görə fantaziyaların fərəhlənən Dali ondan daha çox pul qazanmaq reallığa çevrilməsini nəzərdə tutur. üçün istifadə etməyə başladı. Dali Qalanı ilahiləş- Problemin praktik əhəmiyyəti - sürrealizm dirir və öz yaradıcılığında ona heykəl qoyurdu. “READY-MADE” texnologiyaların yaranmasını Keçmiş dostları onu “pozduğunu” ona tamahkar- kinematoqrafiyada, yeni binaların dizaynında, lıq və eqoistlik inkişaf etdirdiyini zənn edir və ha- avtomobil istehsalında yüksək maraq kəsb edir. mı ilə əlaqəni kəsməkdə günahlandırırdılar.

Ədəbiyyat

1. Л. Андреев «Сюрреализм» 2. Ж. Женье – Ж. Жандрон. Сюрреализм. С. Дивиня, 2002. 3. И. Ю. Педагаецкая. Поэтика сюрреализма. М., 1967. 4. В. Вирмо. И. Вирмо. Мэры сюрреализма. Санкт-Петербург, 1996.

E-mail:[email protected]

Rəyçi: sənətşünaslıq ü. fəls. dok. Elnarə Nəsirəddin qızı Musayeva Redaksiyaya daxil olub: 03.04.2018

194 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ali məktəb tələbələrinin informatika üzrə pedaqoji kompetensiyalarının formalaşdırılması imkanları

İNFORMASİYA KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGİYALARININ TƏHSİLƏ TƏTBİQİ

UOT 37.01

Mehriban Həsənova texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Gəncə Dövlət Universiteti

ALİ MƏKTƏB TƏLƏBƏLƏRİNİN İNFORMATİKA ÜZRƏ PEDAQOJİ KOMPETENSİYALARININ FORMALAŞDIRILMASI İMKANLARI

Мехрибан Гасанова доктор философии по технке , доцент Гянджинский Государственный Университет

ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ КОМПЕТЕНЦИЙ СТУДЕНТОВ ВУЗОВ ПО ИНФОРМАТИКЕ

Mehriban Hasanova PhD in engineering, assistant professor State University of Ganja

BASES FOR FORMING THE PEDAGOGICAL COMPETENCES OF STUDENTS OF UNIVERSITY IN INFORMATICS

Xülasə: Məqalədə Pedaqogika elmində istifadə edilən bir sıra yeni anlayışlara müxtəlif tədqiqatçı- ların fərqli yanaşmalarının analiz edilməsi və müasir müəllimin hazırlığını göstərən meyarların dəqiqləşdiril- məsidir. Açar sözlər: innovativ fəaliyyət, pedaqoji texnologiya, kompetensiya

Резюме: В статье излагаются наиболее часто используемые педагогические термины в наше время и анализируются различные подходы разных исследователей к этим терминам. Было показано, что одна из проблем, стоящих перед образованием, заключается в том, что педагогическая компе- тентность учителя не находится на должном уровне и что критерии обучения учителя должны быть уточнены для решения этой проблемы. Ключевые слова: инновационная деятельность, педагогическая технология, компетентность

Summary: The article presents the most frequently used pedagogical terms in nowadays and analyzes the different approaches of different researchers to these terms. It was shown that one of the problems that education is facing now is the teacher's pedagogical competence is not at the proper level and so the criteria for preparation of the teacher should be clarified to solve this problem. Keywords: innovative activity, pedagogical technology, competence

Müasir dövrdə pedaqogika elmində bir hına fərqli müstəvidən yanaşmışlar. V.İ. Andre- sıra yeni anlayışlardan istifadə edilir. Bunlardan evin verdiyi tərifi daha məqsədəuyğun hesab et- biri də “innovativ fəaliyyət” anlayışıdır. Müxtə- mək olar. Onun fikrincə, innovativ fəaliyyət ye- lif tədqiqatçılar onun izahını verməyə çalışmış- nilikləri yaratmaq, mənimsəmək istifadə etmək lar. V.A. Slastenin, V.İ. Andreev, V.S. Lazarev, və genişləndirmək məqsədilə həyata keçirilən V. Drujinina kimi alimlər məlum anlayışın iza- mürəkkəb və çoxfunksiyalı fəaliyyət növüdür.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 195 Mehriban Həsənova Hələ keçən əsrin 60-cı illərindən baş- Baxışların çoxluğu onunla izah edilir ki, layaraq “təlim texnologiyası” anlayışı pedaqoji bu anlayışlar kifayət qədər mürəkkəb hadisələri mühitdə geniş yayılmağa başlamışdı. Demək özündə ehtiva edir. Həmin mürəkkəb hadisə- olar ki, qeyd edilən anlayışların (pedaqoji texno- lərin xarakterik tərəflərini birmənalı izah etmək logiya, təlim texnologiyası) məzmun etibarilə mümkün deyil. Anlayışların mənasının adekvat bir-birindən o qədər də böyük fərqi yoxdur. Ola başa düşülməsi ilk növbədə ixtisaslı kadr bilsin ki, birinci nisbətən daha geniş anlayışdır, hazırlığını müvəffəq aparmaq üçün lazımdır. lakin hər ikisi təlimdə nailiyyətlər əldə etmək Anlayışların dərk edilməsində məişət və elmi üçün tətbiq edilən metodların məcmusu anla- yanaşma mövcuddur. Biz “kompetensiyalar” an- mına gəlir. Əlbəttə, “pedaqoji texnologiya” an- layışından çox tez-tez “kompetensiya” və “kom- layışının formalaşma mərhələlərinə baxsaq, qar- petentlik “ sözlərinə rast gəlirik. şılıqlı əlaqədə olan anlayışların tez-tez bir-birini Pedaqoqun kompetentliyi bu və ya digər əvəz etdiyini görərik. Əsas məqsəd müasir təlim mövqedən P. P. Terexovun, B. A. Bolotovun, B. texnologiyası üçün münbit şərait hazırlamaqdır. T. Elkoninin və N. Y. Klimenkonun əsərlərində Bunlar pedaqoji texnika, audiovizual təhsil, pro- izah edilmişdir. Göstərilən ədəbiyyatı təhlil qramlaşdırma təlimi, təlimin alqoritmləşdirilmə- edərkən müəllimin kompetensiya üzrə hansı si, müəllim və şagirdin elmi əməyini təşkil et- meyarlarının olduğunu anlamaq olur. mək üçün prinsiplər sistemidir. Əcnəbi sözlər lüğətində “kompetensiya” Oxşar pedaqoji terminlər müxtəlif tədqi- sözünün mənası belə verilmişdir: latınca “com- qatçılar tərəfindən istifadə edilmişdir. Deyək ki, petentia” (hüquqi cəhətdən məxsusluq) - 1) hər Betti Lu Liver didaktik texnologiya, informa- hansı bir sahədə məlumatlılıq; 2) hər hansı bir siya texnologiyası, modul təlimi; M.İ. Maxmu- şəxsin öhdəliyini əks etdirən dairə; 3) dilçilikdə tov diaqnostik məqsədli təhsil; V.V. Tuzeev dil haqqında intuitiv bilik, danışan şəxs ana inteqral texnoloji təlim, Y.K. Babanski təlim- dilində öz fikirlərini korrekt ifadə edir. tərbiyə prosesinin optimallaşdırılması və inten- Aydın məsələdir ki, sözün mənası “nail sifikasiyası kimi terminlərdən istifadə etmişlər. oluram”, “uyğun gəlirəm” mənalarına yaxındır. Təlim prosesinin texnologiyasına həsr Bununla belə, uzun evolyusiya dövrü keçdiyi edilən milli və xarici elmi-pedaqoji ədəbiyyatın üçün “kompetensiya” sözünə birmənalı cavab analizi və uyğun mütəxəssislərin hazırlanması yoxdur. Müxtəlif elm və mədəniyyət sahələrin- göstərir ki, “texnologiya” termininin əmələ gəl- də həmin sözün özünəməxsus çalarları vardır. məsi və tətbiqi elmi-texniki tərəqqinin nailiyyət- Deyək ki, hüquqşünaslar belə məna ləri ilə bağlıdır. Rasional düşüncəyə əsaslanan verirlər: kompetensiya qanunvericilik tərəfindən və elmi-fəlsəfi dayağı olan istənilən pedaqoji müəyyən edilmiş fəaliyyət sferası, bir sıra məsə- fəaliyyət mürəkkəb dinamik sistemə malikdir. lələrin dairəsi, səlahiyyət həcmi və vəzifəli Bu dinamik sistem şəxsi və kollektiv əməyin şəxsin, yaxud dövlət orqanının fəaliyyət həddi- məhsuludur, konkret təlim nailiyyəti əldə etdir [1]. Bizə hər şeydən əvvəl “kompetensiya” məyi qarşısına məqsəd qoymuşdur. Bunun da sözünün mənasını pedaqoji anlayış kimi şərh əsasında pedaqoji texnologiya dayanır. etmək lazımdır. Təəssüf ki, bu sahədə çalışan Yuxarıda haqqında bəhs edilən anlayışlara mütəxəssislərin rəyləri də anlayışın məzmununu baxmayaraq, bu tədqiqatın əsas anlayışları adekvat əks etdirə bilmir. Belə ki, A. M. “informatika” və “kompetensiya”dır. Əgər yenə Novikovun pedaqoji terminlər lüğətində [2] də elmi ədəbiyyata müraciət etsək, bu anlayış- sözün mənasını izah etməyə cəhd edilsə də, ların izahında da müxtəlif yanaşmaların şahidi müəllif buna nail ola bilməmişdir. olarıq. Yanaşmalar fərqli olsa da, biz bu anlayış- A.M. Novikovun interpretasiyasının ən ların mahiyyətini əks etdirən izahlara söykən- başlıca nöqsanı bundadır ki, “kompetensiya” məli və arqumentlərimizi də səsləndirəndə sözünün izahına baxmaq üçün oxucunu “baca- qarşıya qoyduğumuz məqsədə nail olmaq üçün rıq” sözünə yönləndirmişdir, halbuki, həmin söz elə etməliyik ki, maneələr yaranmasın, bir-birini bir çox parametrlərinə görə “kompetensiya” an- təkzib edən elmi fikirlər olmasın. layışından geri qalır. Digər tərəfdən, “bacarıq

196 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Ali məktəb tələbələrinin informatika üzrə pedaqoji kompetensiyalarının formalaşdırılması imkanları “ənənəvi, “kompetensiya” isə müasir pedaqogi- onun reprezentativ xarakteristikası ilə ifadə kaya aid olan termindir. Müəllif tərəfindən kom- olunan fəaliyyətinin analoqu kimi çıxış edə petensiya sözünə sinonim kimi verilmiş “baca- bilər. Həmin model müəllimin fəaliyyətini rıq” anlayışına belə tərif verilmişdir: əldə edil- analiz etmək vasitəsilə yaranır. Ona görə də mü- miş bilik və vərdişlərin məcmusunu təmin edən təxəssisin modelini layihələşdirərkən “model hərəkətlərin yerinə yetirilməsi üçün insanın mə- hazırlığı”nın işlənməsi vahid fasiləsiz prosesin nimsədiyi qabiliyyətdir. Əgər verilmiş tərifə diq- tərkib hissəsi kimi götürülür. Onlar orqanik şə- qətlə yanaşsaq, bu həm də özünün əhatə etdiyi kildə bir-biri ilə bağlıdır və bir-birindən asılıdır. miqyasa görə “kompetensiya” anlayışına uduzur. Ən başlıca məsələ səbəb-nəticə əlaqələrinin, Q.V. Matuşevskaya qeyd etmişdir ki, fran- ziddiyyətlərin, problemlərin aşkar edilməsi, ölç- sız müəlliflərinin əsərlərində “kompetensiya” mə üsullarının müəyyən edilməsi və bir sahəni sözündən istifadə edilir. Müəllifin fikrincə, kom- digər sahəyə uyğunlaşdırmaqdır. petensiya fərdin mürəkkəb fəaliyyətini həyata ke- Fəaliyyət modelinin mütəxəssisin hazır- çirən potensial hərəkətlərinin (emosional, idraki lanma modelinə uyğunluğu prinsipinin həyata və psixomotor) məcmuyudur. Ona görə də bilik keçirilməsi son nəticə olmalıdır. Deməli, kom- və bacarıqlardan başqa, müəllim müəyyən şəxsi petent müəllim hazırlığı üçün ilk növbədə onun keyfiyyətlərə malik olmalıdır. Müəllimin effektiv hazırlığının məzmununu müəyyən etmək lazım- fəaliyyətini müəyyən edən şəxsi keyfiyyət, ilk dır. Bu da öz növbəsində pedaqoji fəaliyyətin növbədə, müxtəlif faktorlarla müəyyən edilir: pe- strukturunu müəyyən etməyi; pedaqoji funksi- daqoqun təbiət tərəfindən verilmiş imkanları: yaların əsas komponentlərini və onlarla bağlı onun cinsi, yaşı, ali sinir fəaliyyətinin tipi, xarici hərəkətləri, bunları həyata keçirmək üçün lazım görünüşü və s.; psixi faktorlarla: idraki qabiliyyə- olan professional cəhətdən vacib bacarıq və tinin səviyyəsi, yaddaşı, aktivliyi və s.; fərdi keyfiyyətləri tələb edir. L.D. Stolyarenko bir- həyat və peşə təcrübəsi ilə, ümumi pedaqoji biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olan komponentləri qabiliyyəti ilə, şəxsi-sosial keyfiyyətləri ilə, nəzərdən keçirməyə cəhd etmişdir. O müəyyən ehtiyacları ilə, əxlaqi keyfiyyətləri ilə və s. etmişdir ki, hər bir fəaliyyət mərhələsi özünün Aşağıda verilən tərif müəyyən parametr- konkret hərəkəti ilə şərtləndirilir. Bu hərəkət lərinə görə daha uyğun sayıla bilər: kompetensi- vacib peşə keyfiyyətlərinin formalaşmasına yalar parametrlərin vəziyyətinin qarşıya qoyul- xidmət edir. Formalaşmış keyfiyyətlərin muş tapşırığa elə adekvat olmasıdır ki, pedaqoji spesifikası xüsusi hazırlığın həyata keçməsi kompetensiyaları müəyyən tip tapşırıqlara uyğun üçün vacib olan zərurəti göstərir. olan və fəaliyyətin nailiyyəti sayıla biləcək bilik, Burada xüsusi olaraq vacib bir məsələni pedaqoji bacarıqlar və professional qabiliyyət- qeyd etməyə ehtiyac duyulur. Kompetensiya- lərin sintezi kimi müəyyən etmək mümkün olsun. ların analizini nəzərdən keçirərkən funksional Hazırda təhsilin qarşısında duran problem- yanaşma əsas götürülmüşdür, lakin belə yanaş- lərdən biri də müəllimin peşə keyfiyyətlərinin ma pedaqoji kompetensiyanı xarakterizə edən lazımi səviyyədə olmamasıdır, çünki pedaqoji xeyli keyfiyyət miqdarının ayrılmasını tələb fəaliyyəti effektiv şəkildə həyata keçirmək üçün edir, çünki funksional yanaşmanın tətbiqi ənə- bu çox vacibdir. Bu problemin həlli ilə O.S. nəvi xarakteri daşıyır. Bu yanaşma çərçivəsində Bulatov, N.V. Korepanova, L.T. Çernova və b. müəyyən funksiyalar qrupuna daxil olan baca- məşğul olmuşlar. Bu keyfiyyətlərin tərkib hissə- rıqlar müəyyən edilir. Sonra isə həmin funksiya- lərindən biri müəllim fəaliyyəti üçün qabiliyyə- lar metodistlər tərəfindən qiymətləndirilir. Bura- tin olmasıdır. Məhz bu qabiliyyət də müəllimin da da birmənalı fikrə rast gəlmirik, çünki peda- kompetentliyi ilə sıx bağlıdır. qoji funksiyalar bir sıra müəlliflər tərəfindən Bir çox pedaqoji ədəbiyyatda pedaqoji fərqli izah edilir. Təcrübədə isə pedaqoq məh- bilik və bacarıqların kifayət qədər çoxlu modeli- dud sayda tapşırıqlarla kifayətlənmiş olur. Mü- nə rast gəlirik və bunlara istinad edərək pedaqoji təxəssisin kompetentlik keyfiyyətləri onun şəxsi prosesin pozitiv anları haqqında danışmağa keyfiyyətlərinin pedaqoji fəaliyyəti əsasında əsasımız olur. Bu mənada müəllimin modeli müəyyən edilir. Yaxşı olar ki, bu sıraya pedaqo-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 197 Mehriban Həsənova ji fəaliyyətin spesifikasından doğan keyfiyyət- Problemin yeniliyi. Pedaqogika elmində isti- ləri də əlavə etmək mümkün olsun. Lakin key- fadə edilən bir sıra yeni anlayışlara müxtəlif tədqi- fiyyətlərin əhəmiyyəti müxtəlif kateqoriyadan qatçıların fərqli yanaşmalarının analiz edilməsi və olan pedaqoqlar üçün fərqlənə bilər, ona görə də müasir müəllimin hazırlığını göstərən meyarların onlar dəqiqləşdirilməlidir. Müəllimin hazırlığını dəqiqləşdirilməsidir. Problemin praktik əhəmiyyəti ondan ibarət- göstərən meyarları müəyyən etmək də vacib dir ki, yeni müəllimin fəaliyyət modelinin mütəxəs- məsələlərdən biridir. sisin hazırlanma modelinə uyğunluğu prinsipinin hə- Problemin aktuallığı. Müasir dövrdə təhsilin yata keçirilməsi son nəticə olmalıdır. qarşısında duran vacib problemlərdən biri müəllimin Deməli, kompetent müəllim hazırlığı üçün ilk pedaqoji kompetensiyalarının lazımi səviyyədə növbədə onun hazırlığının məzmununu müəyyən olmasını təmin edən meyarların dəqiqləşdirilməsidir. etmək lazımdır. Məqalədə bu məsələyə toxunulmuşdur.

Ədəbiyyat

1. “Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı Proqramının (2005-2007-ci illər) təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 21 avqust 2004-cü il 355 nömrəli Sərəncamı. 2. Azərbaycan Respublikasında Ümumi Təhsilin Konsepsiyasi (Milli Kurikulumu) Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 30 oktyabr 2006-cı il tarixli, 233 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir. 3. "Təhsil haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 2009. 4. Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası (2013-cü il 24 oktyabr).

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.elm.dok., prof. Ə.Q. Pələngov, fiz.-riyaz.ü.fəls.dok., dos. Ə.Ə. Aslanov

Redaksiyaya daxil olub: 15.03.2018

198 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Virtual ünsiyyət texnologiyalarının bəzi xüsusiyyətləri

UOT 37.01

Nərminə İsrafil qızı Məmmədova pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru

VİRTUAL ÜNSİYYƏT TEXNOLOGİYALARININ BƏZİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Нармина Исрафил гызы Мамедова доктор философии по педагогике

НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ ВИРТУАЛЬНЫХ КОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ

Narmina Israfil kyzy Mammadova PhD in Pedagogy

SOME FEATURES OF VIRTUAL COMMUNICATION TECHNOLOGIES

Xülasə: Məqalədə qeyd olunur ki, uşaqların təlim-tədris prosesində virtual məkandan, kompüter və internet texnologiyalarından-virtual vasitələrdən sağlam istifadə bir problem kimi diqqəti cəlb edir. Günü- müzdə bu istiqamətdə təlim strategiyalarının yaradılması aktuallıq kəsb edir. Açar sözlər: valideyn, uşaq, informasiya və təhsil mühiti, milli-mənəvi dəyərlər, yeni baxış, internet saytı, təhlükəsizlik

Резюме: В статье основное внимание уделяется использованию детского виртуального про- странства, компьютерных и интернет-технологий. Автором статьи отмечаются пути защиты детей от негативного воздействия Интернета. Помимо преимуществ использования виртуального про- странства, важно также дать вам информацию о множестве негативных функций. Ключевые слова: родитель, ребенок, информационно-образовательтая среда, национально- моральные ценности, новый подход, интернет-сайт, безопасность

Summary: The article focuses on the use of children's virtual space, computer and internet technologies. Good advice is given to protect children from the negative impact of the internet. In addition to the benefits of using virtual space, it is also important to give you many negative features. Key words: parent, children, information and educational environment, national-mental values, unity principle, interactive Website, safety

Qloballaşma şəraitində bu gün dünyamızı informasiya sahəsinin daha da, genişlənməsi (e- ən müasir informasiya və kommunikasiya tex- poçt, veb səhifəsi, bloq, Facebook, twitter, nologiyaları-kompüter, internet, elektron poçt whatsapp, intagram və s.) ilə xarakterizə olunur. və sair olmadan təsəvvür etmək çətindir. Müasir Bu baxımdan təhsillə bağlı bir çox nor- dövrdə virtual istifadə vasitələrinin qlobal infor- mativ-hüquqi aktlarda, eləcə də “Azərbaycan masiya məkanı cəmiyyətin bütün sahələrində Respublikasında informasiya cəmiyyətinin inki- olduğu kimi, təhsil sistemində də rolunu şafına dair 2014-2020-ci illər üçün Milli Stra- artırmaqdadır. Xüsusilə son dövrlərdə internet tegiya haqqında” sənəddə bu məsələ xüsusi telekommunikasiya şəbəkəsi insanların məlumat diqqət mərkəzində saxlanılmışdır (1). əldə etmək və istifadə imkanlarının daha çox 1993-cü ildən həyatımıza daxil olan inter- artırması kimi xidmətlərin şaxələnməsi və inki- net-virtual qlobal informasiya məkanı, kibermə- şafı ilə birlikdə gündəlik ünsiyyətin bir vasitəsi- kan (cyberspace) ölkəmizdə də, çox sürətlə ya- nə çevrilmişdir. Müasir təhsil sistemində yılmaqdadır. Virtual qlobal informasiya məkanı

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 199 Nərminə İsrafil qızı Məmmədova olan kiberməkan (cyberspace) termini ilk dəfə ailə ilə keçirilən vaxtı və ailədaxili ünsiyyəti keçən əsrin 80-ci illərin əvvəllərində (Uilyam azaltdığı müəyyən edilmişdir. Həmçinin, tədqi- Qibsonun “Neuromecer” romanında işlədilib) qatda ailədə uşaqların internetdən faydalı veb müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunsa da, son saytlarından pedaqoji məqsədlə istifadələri, dövrdə qarşıya çıxan prioritet istifadə sahələrin- internet istifadəsində uşaqlara nəzarət edilməsi dən biri şübhəsiz, onun ünsiyyəti təmin etmək zərurətini də, meydana çıxartmışdır. Ancaq, va- xüsusiyyətidir (2). Bizi bu məkanla birbaşa lideynlərin uşaqların internet istifadəsinə dair bağlayan texnoloji avadanlıq kompüterdir. qoyduğu vaxt məhdudiyyətlərinin uşaqların in- Kompüter demək olar ki, gerçək aləmlə virtual ternet istifadə vərdişlərini dəyişdirmədiyini də, məkan arasında sehrli güzgü rolunu oynayır. ortaya çıxarmışdır (4, 5). Xüsusilə son illərdə kompüter və internet İnternet texnologiyasının həyatımıza daxil xidmətlərinin ünsiyyət məqsədli istifadə imkan- olması ilə məktəbyaşlı uşaqların onlardan larının artması ilə birlikdə onları ailələrin əsas istifadə etmə şəkli intensiv hal almışdır. texnoloji avadanlıqları sırasına daxil olmuşlar. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, bu tex- Belə ki, artıq hər evdə internet əlaqəsi olan bir nologiyalardan məktəblilər də, ən azı böyüklər kompüterin olması, haradasa adi bir hal almışdır. qədər istifadə edirlər. Məsələn, Honq Konqda İnternet telekommunikasiya şəbəkəsinin Ho və Linin (2001) apardıqları bir tədqiqatda təhsildə çəkisinin artması bəzi problemləri də, 12-14 yaş arası uşaqların gündə orta hesabla 137 özü ilə birlikdə gətirmişdir. İnternetin uşağın dəqiqələrini kompüter istifadəsinə həsr edərək, zehni və ruhi inkişafına mənfi istiqamətdə təsir vaxt keçirdikləri müəyyən olunmuşdur (5). edə biləcək cəhətlərini nəzərə aldıqda, uşaqlı ai- Amerika Birləşmiş Ştatlarında ailələrdə uşaq- lələrdə valideynlərin üzərinə bu məsələdə mü- ların kompüter və internet istifadəsinə dair apa- hüm vəzifələr düşür. İnternet istifadəsinə nə- rılan digər bir araşdırmanın nəticəsi isə, 12-17 zarəti ailədə bilavasitə, böyüklər etməlidir (3). yaş arası uşaqların evdə orta hesabla 97 dəqiqə İnternetin sosial mühitə, aid üzvlərinə kompüterdən istifadə etdiklərini göstərir. Bu təsirinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə dünya tədqiqatda həmçinin müəyyən olunmuşdur ki, ölkələrində bir sıra tədqiqatlar aparılmış və apa- valideynlər uşaqlarının təhsil imkanlarını inkişaf rılmaqdadır. Lakin Azərbaycanda İnternetin ailə etdirmək və onları "bilik əsrinə" hazırlamaq üçün ünsiyyətinə necə təsir göstərməsi ilə bağlı tək- kompüter və internet istifadəsini dəstəkləyirlər. tək məqalələri çıxmaq şərtilə, bu sahədə heç bir Yuxarıda qeyd olunanları yekunlaşdıraraq, tədqiqat işinə rast gəlinməmişdir. Ona görə də, internet texnologiyalarının müsbət cəhətlərindən bu məsələ ilə bağlı əsasən xaricdən toplanmış iş- bəzilərini aşağıdakılar şəklində qruplaşdırmaq lərdən, bir sıra materiallardan istifadə edilmişdir. olar: Məsələn, 2004-cü ildə Pakistanda aparılan - Ünsiyyətin vizual və audio internet əsaslı tədqiqatların birində cəmiyyətin hər təbəqəsin- texnologiyalarla həyata keçirilməsi; Dünyanın dən, ailənin hər yaşda olan üzvündən internet- istənilən nöqtəsi ilə bağlantı yaradılması. Səsli, dən istifadə edilməsi ilə bağlı anket sorğusu görüntülü, istənilən vaxt və məkanda ən sürətli keçirilmişdir. Araşdırmanın nəticəsi Pakistanda ünsiyyətin təmin edilməsi, oradakılar ilə canlı internetin cəmiyyətə, ailənin üzvlərinə birbaşa görüşmək və əməkdaşlıqların təmin edilməsi; təsir göstərdiyini, tənhalıq və depressiyanı artır- - Məlumata çatma və onun sürətlə əldə dığını, ictimai bağların azalmasını və ailə ünsiy- edilməsinin təmin olunması; Aktual xəbər və yətinin zəiflətdiyini ortaya çıxarmışdır. məlumata, bilgilərə çox qısa müddətdə yiyələn- 2007-ci ildə Koreyada 4, 5 və 6-cı mək, eyni zamanda məlumat almaq və məlumat siniflərdə oxuyan, 222 şagirdi əhatə edən digər paylaşmaq imkanının təmin olunması; bir tədqiqatda uşaqların internet istifadəsinin - Araşdırma aparmaq və tədqiqat bacarıq- ailə ilə keçirilən vaxt və ailədaxili ünsiyyət larının inkişaf etdirilməsi; əlaqəsi araşdırılmışdır. - Uşaqların qazanmaq və itirmə duyğusunu Tədqiqatdan əldə edilən nəticələrə əsasən, təcrübə yolu ilə toplamalarına imkan yaratması; uşaqların ümumi internet istifadə müddətlərinin

200 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Virtual ünsiyyət texnologiyalarının bəzi xüsusiyyətləri - Fiziki imkansızlığa görə, tez-tez xəbər- virtual asılılıq meydana gətirmişdir. 12-18 yaş ləşmə ehtiyacı olan ailə üzvlərinin, bir-biri ilə arası uşağın şəxsiyyət kimi formalaşması ba- asan ünsiyyət qurmalarına imkan yaratması; xımdan həlledici bir dövrdür. Axtarış dövründə - Sürətli bağlantı və iqtisadi əlverişliliyi. olan, xüsusilə də, müxtəlif problemlərdən dolayı Digər informasiya vasitələrinə nisbətən, iqtisadi içinə qapanan uşaqlarda bu mərhələdə internet cəhətdən daha əlverişli olması; asılılığının yaranması riski olduqca yüksəkdir. - Gedə bilmədiyimiz və görmədiyimiz yer- Virtual asılılıq əslində davranış münasibə- lər haqqında məlumat almağın təmin edilməsi; tlərinin ahənginə mənfi təsir göstərir. Həm uşaq- - Musiqi, video və s. bu kimi materiallar ların, həm valideynlərin sosial həyatdan uzaq- sayəsində, əyləncəli vaxt keçirmənin təmin laşmasına səbəb olur. İnternet asılılığının olması olunması; bir çox cəhətdən uşaqların ictimai həyatlarına - Yeni dostlar qazanmanın təmin olunması mənfi təsir etməsi və sosiallaşmadan uzaq bir və s. gəncliyin yetişməsi deməkdir. İnternet-virtual Ailələr virtual aləmin uşaqlar üzərindəki aləm uşaqlarda sosial ünsiyyətsizliyin və tənha- təsiri ilə bağlı narahatlıqlarına və uşaqların kom- lığın yaranmasına gətirib, çıxarır. Bunun səbəbi püterdə oyun oynamaq, internetdən mahnı dinl- internetdən həddindən artıq istifadənin, fərdlərin əmək, yaxud rəsmə və filmə baxmaq kimi, təd- digər insanlarla görüşüb danışdıqlarına mane birlərə dair mənfi düşüncələrə sahib olmalarına olmasıdır. Bir çox kompüter fəaliyyəti fərdi rəğmən, onların kompüterdə həyata keçirdikləri olmaqla yanaşı, uşaqları həmyaşıdları ilə dost tədbirlərlə, boş vaxt keçirmələrini televiziya iz- olmaq əvəzinə, ictimai inkişafa mane olan ləyərək boş vaxt keçirmələrinə nisbətən üstünlük "Elektron yoldaşlığına" yönəldir (6, 7, 8). verirlər. Artıq ailələrdə uşaqların kompüterlərinin Sağlamlıq problemləri. İnternet istifadə- olmaması bir çatışmazlıq kimi görünür. sində uzun müddət uyğunsuz duruş mövqeyi bir Qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın inkişaf sıra fiziki qüsurlara yol açılması ilə nəticələnir. etmiş ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da, Kompüter istifadəsi ilə müşayiət olunan əsas internet asılılığı son zamanlarda kütləvi xarakter fizioloji problemlər: görmə pozğunluqları, yuxu alaraq, ailədaxili ünsiyyətdə belə, geniş miqyasda pozğunluqları, radiasiya riski, çəki (kökəlmə və istifadə edilir. Kompüter və internet texnologiya- ya arıqlama), əzələ-skelet sistemi, stresslə bağlı larının ailə üzvləri arasındakı ünsiyyətə təsirini problemlər olaraq göstərilir. Kompüterin insan düşündükdə, istər-istəməz onların müsbət cəhət- orqanizminə təsirinə dair tədqiqatların böyük bir ləri və əhəmiyyəti nəzərə aldığı kimi, mənfi hissəsi əlverişli olmayan kompüter iş şərait- cəhətləri də, diqqət mərkəzində saxlanmalıdır. lərinin əzələ-skelet sistemli xəstəliklərinin ya- Virtual aləmdə: internet dünyası, televizor ranmasına yol açan bir amil olduğunu ortaya və hətta cib telefonları nə qədər faydalı olsalar qoymuşdur. Kompüter iş mühitinin insan orqa- da, bir o qədər də zərərli cəhətləri vardır. Belə nizminə təsiri ilə bağlı Kanada və Avstraliyada ki, bu yeni ünsiyyət vasitələri bir tərəfdən hər 1404 orta ümumi təhsil məktəbinin şagirdləri ilə bir insan üçün vacib məlumatlarla zəngindirsə, həyata keçirilən araşdırmada müəyyən edilmiş- digər tərəfdən insanların, xüsusilə uşaqların və dir ki, masaüstü kompüterlərin istifadəsi ilə bağ- yeniyetmələrin daxili aləminə, davranışına, psi- lı məktəblərdəki iş mühitləri şagirdlərin istifa- xologiyasına sarsıdıcı təsir göstərir. dəsinə uyğun deyil. Tədqiqatda kompüter iş Kompüter və internet texnologiyalarından şəraitlərinə dair sağlamlıq risklərinin uşaqlara istifadəsinin mənfi cəhətlərini aşağıdakılar şək- böyüklərdən daha çox təsir etdiyi göstərilmişdir. lində qruplaşdırmaq olar: Bunun əsas səbəbinin kompüter və ətraf - Asılılıq. Uzun müddət virtual aləmdən- məkanların daha çox böyüklər üçün nəzərdə tu- kompüter, internet, televizor və hətta cib tele- tulmasının güman edilməsidir. Xüsusən, ekran fonlarından geniş istifadə nəticəsində asılılığının və klaviatura qələm-kağız kimi vasitələrdən bir yaranması. Əslində indiki dövrdə texnoloji alət- az fərqli olaraq, göz yorğunluğu, gözdə ağrı, ya lərdən istifadə özü ilə birlikdə yeni xəstəlik: da acıma, quru, çiyin tutulması, kürək ağrısı kimi kompüter, internet asılılığı, başqa sözlə desək, bir çox optik və fiziki narahatlıqlara səbəb olur.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 201 Nərminə İsrafil qızı Məmmədova Həmçinin müşahidələr göstərir ki, kompü- - Eyni fiziki mühitdə olan ailə üzvləri ara- terdə çalışarkən, bədəndə gərginliklər və tutul- sında ünsiyyətin, bir-biri ilə keçirdikləri birgə malar olur. Bir çox halda monitor və klaviatura- vaxtın azalması. lar adətən çox yüksəkdə yerləşdirildiyi üçün - İnternet oyunları. Müşahidələr göstərir uşaqlar monitoru izləyərkən boyunlarının çox ki, virtual məkandan ən çox əyləncə məqsədilə gərginləşməsinə, bilək və ayaqlarının da yenə istifadə edilir. Əylənənlərin də, böyük əksəriy- səhv bucağa dayanması üzündən əzələ və vətər- yəti yeniyetmə və gənclərdir. Onlar kibermə- lərdə dartınmalar ortaya çıxır. Eyni problem kanda əsasən kompüter oyunlarına, internetdə kompüter iş mühitinin məktəbdəki ilə oxşar şə- çat, forum, virtual tanışlıqlara rəğbət bəsləyirlər. kildə olmasına görə evlərdə də baş verir (9, 10). Bu əyləncələrin içində virtual oyunlar üstünlük - Sosiallaşmadan uzaq bir gəncliyin yetiş- təşkil edir. Kompüter oyunları azyaşlıları virtual məsi. Uşaqların yaşıdları ilə qarşılıqlı əlaqələrinin məkana cəlb edən əsas faktorlardan biridir. Uşaq- onların ictimai inkişaflarına, şəxsi davranışlarına ların virtual oyunlara aludə olmasına təsir edən və sosial qabiliyyətlərinə böyük təsiri vardır. əsas amillərdən aşağıdakıları göstərmək olar: Uşağın ətraf mühiti ilə bilavasitə qarşılıqlı təsir 1. Uşaqların sərgüzəşt və macəra axtar- şəraitində olması, onun ictimai həyatı öyrənmə maq həvəsi. Məlumdur ki, uşaqlar öyrənməkdən prosesini göstəricisidir. Fərddə ictimai uyğunlu- daha çox əylənməyi sevirlər. Belə imkanı da, ğun ölçüsü onların ətrafındakı insanlarla münasi- onlara məhz kompüter oyunları bəxş edir;. bətləri, kollektiv işində iştirak etməsi, konstruktiv 2. Uşaqların nəzarətsiz qalması. Böyük- olması, məsuliyyət daşıması və birlikdə ya- lərin başı öz problemlərinə o qədər qarışır ki, on- şamanın gətirdiyi qaydalara tabe ola bilməsidir. lar uşaqlara vaxt ayıra bilmir, övladlarının mək- - Psixoloji-sosioloji problemlər. Xüsusi təbdəki müvəffəqiyyətləri, keçirdikləri hissləri və məqsədlə keçirilən araşdırmalar informasiya və təəssüratları ilə maraqlanmır, uşaqların hansı kommunikasiya texnologiyalarının istifadəsi ilə aləmdə yaşadıqlarını və nə istədiklərini bilmirlər; bağlı olaraq uşaqların böyüklərə nisbətən daha 3. Valideynlər arasında daima baş verən çox psixososioloji problemlərlə qarşı-qarşıya konfliktlər. Bu situasiyada ailədə hökm sürən qaldıqlarını göstərir. Bu problemlərdən başlıcası emosional-psixoloji gərginlikdən yaxa qurtarmaq internet asılılığı, şəxsi inkişaf problemləri, əxla- üçün uşaq kiberməkanda olmağa üstünlük verir. qi inkişaf problemləri və sairədir. Eriksonun psi- 4. Uşağa ətrafdakıların, sinif yoldaşlarının xososial inkişaf nəzəriyyəsinə görə 12-18 yaş və ya həmyaşıdlarının fiziki və psixoloji zorakı- arası uşağın şəxsiyyət kimi formalaşdığı dövr- lıq göstərməsi kimi halların mövcudluğu. Müşa- dür. Çox mühüm dəyişikliklər yaşadığı bu dövr- hidə olunur ki, belə hallarda uşaq gününü virtual də uşaq ailəsindən çox, virtual aləmdən təsirlə- oyunlar oynamaqla keçirir. Şiddəti ehtiva edən, nir. Sağlam bir şəkildə formalaşması üçün gən- ya da asılılıq yaradan oyunlar ilə zorakılığa cin ətrafında nümunəvi model olacaq ailə üzvlə- meyl və ya uzun müddətli oyun oynamaq rinin olması böyük əhəmiyyət daşıyır. Ana və vərdişlərinin formalaşması nəzərə çarpır. atalar uşaqlarına dostluq, hörmət və sevgi təmə- - Zərərverici insanlarla tanışlıq. Virtual linə əsaslanan əlaqələr qurmalıdırlar. Əgər uşaq məkanda insanlarla tanış olarkən diqqətli ol- bu dövrdə şəxsiyyət kimi yetişərsə, özünə gü- mayan adamlar bu əlaqədən çox zərər görərlər. vənən, özündən əmin bir insan olaraq həyatını Məsələn, şəxsi məlumatlarını qarşı tərəfə verib, davam etdirə bilər və cəmiyyətə yaralı bir vətən- zərər görməsi. daş olar. Əks halda, yeniyetmə hələ şəxsiyyət ki- Bundan başqa internetdə yeni tanışlıq nə- mi, formalaşmamış uşaq kimi davranan böyük- ticəsində qaçırılma, ya da təcavüzə məruz qalma lərdən biri olaraq, qarşımıza çıxacaq (9, 10, 11). uşaqların başına gələ biləcək ən ciddi təhlükə- - Milli və mənəvi hisslərin kütləşməsi. lərdən biridir. Bu baxımdan ailələrin uşağın in- - Kitab oxuma vərdişinin aradan qalxması. ternet vasitəsilə qurduğu əlaqələri ardıcıl olaraq Mütaliənin heçə endirilməsi. izləmələri, uşağı narazı salmadan e-poçtlarını və - Bədii və idman fəaliyyətlərinin azalması. üzv olduğu qrupları izləməli, lazım olduqda seç- - Zorakılıq və təcavüzkarlığın artması.

202 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Virtual ünsiyyət texnologiyalarının bəzi xüsusiyyətləri mə proqramlardan istifadə etməklə bu cür təhlü- ehtimalı üzündən valideynlərinin icazəsi olmadan kələrin qarşısını ala bilər. hər hansı bir məkana, evə söhbət üçün getməsi; - Tanışlıq zamanı məxfiliyin itirilməsi. 5. Yeni bir dəyişiklik mühitinə daxil olar- Bilərəkdən, ya da bilmədən böyüklər, gənclər və kən uşaqların diqqətli olması; uşaqlar internetdə özlərini, həm də ailələrini təh- 6. İcazəsi olmadan valideyninin e-poçtun- lükəyə atacaq məxfi məlumatları yaymaları. dan internetdə uzun müddət istifadə edilməməsi; - Zərərli məzmun. Uyğun olmayan zərərli 7. Özlərini narahat edən danışıqlara, ya da materiallar. İnternetdə axtarış aparılarkən E-postalara cavab verilməməsi kimi məsələlərdə dəyərli, aktual və doğru məlumatlarla yanaşı, la- uşaqların valideynlə razılaşdırılmasının onlara zımsız, zərərli və ya yanlış biliklər də əldə et- izah edilməsi. mək olar. Bu barədə internetdə necə axtarış Göründüyü kimi, internetdə ailələri və ediləcəyini bilmək vacib məsələdir. uşaqları gözləyən bir çox təhlükə mövcuddur. Virtual-kiber aləmdə uşaqlar üçün uyğun Bu baxımdan kütləvi informasiya vasitələrin- olmayan bir çox sayt və ya məlumatlar var. dən, o cümlədən internetdən faydalanmaq üçün “Uyğunluq” nisbi bir anlayış olub ailə, ya da cə- vaxt nəzarəti və sağlam istifadə xüsusi diqqət miyyətə görə dəyişsə də, seks, şiddət və terror mərkəzində saxlanılmalıdır. Hazırda ailələrin və saytları, silah və narkotik maddə istifadəsini təş- müəllimlərin uşaqlarda kiberməkan şüurunun viq edən bəzi materiallar həm cəmiyyət, həm də inkişafını təmin etmələri üçün bəzi təhlükələri ailə tərəfindən uyğunsuzluq kimi səciyyələndirilir. göz önünə gətirmələri vacibdir. İnternetdə əhəmiyyətli məzmunla yanaşı, Təəssüf ki, Azərbaycanda bu istiqamətə böyük nisbətdə pornoqrafik məzmun da, vardır. hələ lazımı diqqət yetirilmir və zəruri maariflən- Bu məzmuna uşaqlar asanlıqla çatdığı üçün bu- dirmə işləri aparılmır. Məktəblilərin günün yarı- nun onlara zərərli təsiri olub, istəmədən zərbələ- dan çoxunun kompüterin qarşısında keçirməsi, rə məruz qalmaları ehtimalı böyükdür. Uşaqlar internetdən, telefondan həddən artıq istifadəsi üçün uyğun, təsirli və faydalı materiallar tapma- valideynlə, eləcə də müəllimlə ünsiyyətini heçə sına əlverişli imkan yaradılmalıdır. Bir çox is- endirir. Bundan başqa, virtual aləmdə yuxarıda tənilməyən, neqativ informasiyanın internet va- qeyd edildiyi kimi, əxlaqi dəyərlərə zidd, neqa- sitəsi ilə asanlıqla əldə edilməsi imkanları geniş tiv istiqamətdə təsir edəcək məlumatların da, yer olduğu üçün bu sahə daim diqqət mərkəzində alması halı özlüyündə bir sıra problemin həll saxlanmalıdır. Bu baxımdan uşaqların ziyanlı edilməsini, o cümlədən valideynlərdə cavabdeh- materialları görməməsi üçün ciddi qaydaların lik hissinin olmasını tələb edir. Şagirdlərin böyük tətbiqinə ehtiyac vardır (3, 6, 7, 8, 11, 12, 13). bir qisminin günün əksər hissəsini virtual mə- Virtual aləmin uşaqların zehni inkişafına ictimai kanda keçirməsi və valideynin çox vaxt uşağın dəyərlər baxımından vurduğu zərərli cəhətlərin gündəlik dərslərini, tapşırıqlarını vaxtı-vaxtında aradan qaldırmağın yollarını aşağıdakı şəkildə yerinə yetirməsinə, dərsə davamiyyətinə nəzarət ümumiləşdirmək olar: edə bilməməsi kimi hallar öz-özlüyündə bu 1. Uşaqlara ad, ünvan, telefon nömrəsi, istiqamətdə problemlərin yaranmasına gətirib kredit kartın nömrəsi və şifrə kimi məlumatların çıxarır. Əks hallarda gözə görünməyən bu kimi heç vaxt verilməməsi. Əks halda dolandırıcı amillər gələcəkdə böyük fəsadların törənməsinə, şəxslər bu məlumatlardan valideynlərindən ica- valideynlərin öz övladları üzərində nəzarəti itir- zəsiz hər hansı bir formada istifadə edə bilər; mələrinə səbəb ola bilər. 2. Uşaqların hər hansı bir proqramı vali- İnkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, ölkə- deynlərinin, ya da etibarlı bir böyüyün icazəsi mizdə də virtual aləm getdikcə insanlar arasında olmadan öz kompüterlərinə qoyması; ünsiyyətin azalmasına, o cümlədən valideynlərlə 3. Uşaqların internetdə yeni tanış olduqları uşaqların bir-birindən aralı düşməsinə gətirib insanlarla valideynləri yanlarında olmadığı hal- çıxarmaqdadır. da, görüşməməsi; Hazırda təhsil sistemində valideynlərin 4. Uşaqların yeni tanış olduqları insanların məktəbə cəlb edilməsi, onlar arasında sağlam yaşıdları deyil, pis niyyətli böyüklər ola bilmə əlaqəni təmin edilməsi istiqamətdə sistemli və

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 203 Nərminə İsrafil qızı Məmmədova ardıcıl işlərin aparılması zəruridir. Uşağın həya- nunda tapdığı "dostlarla" əlaqədədir. Bu virtual ta hazırlanmasında birinci dərəcəli rol oynayan əlaqə onun şəxsiyyət kimi formalaşmasında məktəblə valideyn arasında əməkdaşlıqda olan müəyyən rol oynayır, hətta bəzən mövcud real- boşluğun aradan qaldırılması bu işə öz müsbət lıqlardan təcrid edir. İnternetdə müasir əxlaqı və töhfəsini verə bilər. Hazırda məktəbin vali- həyat normalarını inkar edən saytlar, cib tele- deynlərlə əlaqəsini təmin etmək məqsədilə yeni fonlarındakı mesajlaşmalar, tanışlıqlar və tele- yaradılmış Məktəb icması adlı qurum öz fəaliy- məkandakı formaca bəsit, mənəviyyat baxımın- yətində bu istiqamətə xüsusi diqqət yetirməlidir. dan zərərli mövzular, bəzən bizdən xəbərsiz Uşaqları istənilən təhlükədən, o cümlədən vir- uşağınızı əlinizdən "alır", onu ailə dəyərlərindən tual asılılıqdan qorumaq üçün ailədə münasibət uzaqlaşdırır, qapalı və heç kimə məlum olmayan düzlük, səmimiyyət və günahları boynuna al- virtual dünyaya aparır. Hərdən oxumaq, inkişaf maq prinsipi əsasında qurulmalıdır. Elə etmək etmək, gələcəyi düşünmək əvəzinə yeniyetmə- lazımdır ki, uşaq həmişə və istənilən şəraitdə lər, ətrafındakı bütün reallıqları ikinci dərəcəli, sizə inansın və arxalansın. əhəmiyyətsiz sayırlar. Onların həyatı cib telefo- Övladlarına kompüter almaqla valideynlər nu, internet və bəsit verilişlərə bağlanır. Bu amil öz borclarını yerinə yeridiklərini düşünməməli- özünü hiss etdirmədən, tədricən uşağınızı itir- dirlər. Əsas məsələ uşağın diqqətini bu avadan- məyə gətirib çıxarır. Övladımız gözünüzün qar- lıqdan düzgün istifadə etməyə istiqamətləndir- şısında olsa da, artıq bizim valideyn kimi onun məkdir. Uşaqları fəal oyunlara və hərəkət etmə- tərbiyəsinə müdaxilə etmək, ona istiqamət ver- yə, imkan olsa dərsdən kənar idman məktəbləri- mək imkanlarınıza virtual aləm məxfi "qadağa nə cəlb etməklə, onların virtual aləmlə bağlılığı- qoyur". Diqqətsiz ailə uşağın tərbiyəsində vali- nı xeyli azaltmaq olar. Bu həm də, azyaşlıların deyn funksiyalarını elə ilk günlərdən itirə bilər. orqanizmlərinin normal inkişaf etməsi və sağ- Uşaqları internetin mənfi təsirindən qo- lamlığı üçün çox vacibdir. Ümumiyyətlə, demək rumaq üçün onlarla daha çox ünsiyyətdə olmaq olmaz ki, virtual aləmdəki oyunlar uşaqlar üçün vacibdir. Bunun əksinə olaraq isə çox hallarda tam ziyanlıdır, əksinə qaydasında oynadıqda bu valideynlərin özləri uşaqlarını kompüterin qarşı- oyunlar yeniyetmələrin xeyrinə də ola bilər. sında oturdub, işlərini görür və ya istirahət Məntiqi, düşünməyi məcbur edən, strateji, rollu edirlər. Uşağın kompüterdən istifadəsini isə nə- və s. təfəkküryönlü oyunlar var ki, onlar oyunçu- zarətsiz qoymaq olmaz. Yaxından maraqlanmaq dan güclü məntiq, intellekt, mübarizlik, çeviklik, lazımdır ki, uşaq internetdə hansı saytlara girir, ani reaksiya tələb edir. Valideynlər belə oyunları oyunlarla və ya maarifləndirici materiallarla nə oynamaq üçün gündə 45 dəqiqəyə qədər dərəcədə maraqlanır? Ən əsası uşağa bütün gü- tərəddüd etmədən övladlarına icazə verə bilərlər. nü kompüterin qarşısında keçirməyə şərait yara- Yaxşı olar ki, belə icazə uşağa yaxşı oxuması və dılmaması lazımdır. Hər gün onun üçün müəy- özünü yaxşı aparması münasibətilə verilsin. yən vaxt ayrılmalıdır. Zənnimcə, bu müsbət nəticə verər. Bun- Uşaqların internetdə məşğulluğu daima dan əlavə, uşağın kompüterin, internetin müsbət nəzarətdə olmalıdır. Əslində indiki dövrdə cəhətlərindən istifadə etməsini də, müxtəlif me- problem müasir texnologiyanın yararlı və yarar- todlarla stimullaşdırmaq olar. Belə olduqda sız olması deyil, insanların bu alətlərdən necə uşaqları kiberməkana tək virtual oyunlar deyil, istifadə etsələr daha faydalı ola biləcəyi kompüterin və internetin pozitiv imkanları da, problemidir. Problemlə bağlı təhlükələrdən xə- cəlb edər. Uşaqlarda proqramlaşdırma, veb-di- bərsiz olan, valideynləri tərəfindən maariflən- zayn, qrafika və s. kimi kompüter peşələri ilə dirilməyən uşaq və yeniyetmələr aldadılma təh- məşğul olmaq həvəsi yarana bilər ki, bu da öv- lükəsi ilə qarşı-qarşıyadır. Valideynlər uşaq- ladlarımızın gələcəkdə özlərini maraqlı və yük- larına imkan yaratmalı, lakin nəzarəti də, unut- sək maaşlı işlə təmin edilməsinə zəmin yaradar. mamalıdırlar. Əgər qadağa olarsa bu hal uşağın Uşaq bir tərəfdən öz evində, valideyn- sosial həyatına təsirsiz ötüşə bilməz. Məsələn, lərinin gözü qarşısında, nəzarəti altındadır, digər şagird müəllimin verdiyi hər hansı bir tapşırıq, tərəfdən isə internetdə, televiziyada, cib telefo- yaxud təqdimatı hazırlamaq üçün internetdən

204 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Virtual ünsiyyət texnologiyalarının bəzi xüsusiyyətləri araşdırma aparması lazım ola bilər. Bu zaman 3. İnternet və kompüterdən istifadə etmə digər yoldaşlarının heç bir məhdudiyyətsiz bunu vaxtına məhdudiyyət qoyulmalıdır. edə bildiyi halda, həmin uşağın valideyni ona 4. Uşaq və valideyn arasında internetdən məhdudiyyət qoyduğu üçün bunu edə bilməməsi istifadəyə dair ümumi razılaşma əldə olunmalı, onda özünü qiymətləndirməni aşağı salar və istifadə qaydaları müəyyən edilərək həyata sanki özünü geridə qalmış hiss edər. O, çarəni keçirilməlidir. internet kafedə tapar ki, bu da təbii olaraq ev 5. Uşaqların internet vasitəsi ilə tanış ol- mühitində internetə girməsindən daha təhlükəli duğu və görüşdüyü şəxslərə nəzarət edilməlidir. xarakter daşıyır. İnterneti müəyyən yaşa qədər Nəzarət üçün xüsusi proqramlardan istifadə də, qadağan etmək həll yolu deyil. Uşağın lazı- olunmalıdır. Bu cür proqramların istifadəsinin mi dövrdə və müəyyən miqdarda internetdən təşviq edilməsi üçün müəllim və valideynlərin istifadəsi mümkündür. “Əsrimiz texnologiya birgə əməkdaşlığı ilə seminarların təşkil olun- əsridir” deyib özümüz, ailəmiz, uşaqlarımız ən ması zəruridir. son texnologiyalardan istifadə edərkən, onların 6. Əlaqədar qurumların nəzdində internet nə kimi faydaları olduğunu öyrəndiyimiz kimi, qaydaları, internetdə təhlükəsizlik və etika ilə nə kimi zərərləri olduğunu da araşdırmalıyıq. bağlı məlumat, yardım və dəstəyin təmin edildiyi Çünki ətrafımıza baxsaq, bir çox insanların bun- veb portalları hazırlanmalı, bu istiqamətdə möv- dan xəbərsiz olduğunu asanlıqla görə bilərik. cud olan veb saytlarının müxtəlif media kanalları Üstəlik, texnologiyanın fiziki zərərlərini bil- vasitəsilə reklam edilərək, istifadəsinin küt- məyən, bunların qarşısını almağa cəhd göstər- ləviləşdirilməsinin təmin edilməsi diqqət mər- məyən insanlardan isə, onların mənəvi zərərləri kəzində olmalıdır. barədə soruşmaq əbəsdir (4, 7, 14,). Problemin aktuallığı. Uşaqların təlim-tədris Halbuki elə ilk baxışdan çox ciddi nəzarət prosesində virtual məkandan, kompüter və internet tələb edən bu məsələdə müəyyən boşluqların ol- texnologiyalarından-virtual vasitələrdən sağlam duğunu görmək o qədər də çətin deyil. Belə ki, istifadə bir problem kimi diqqəti cəlb edir. bir çox ailələr “uşağım dizimin dibində olsun” Günümüzdə bu istiqamətdə təlim strategiyalarının yaradılması aktuallıq kəsb edir. deyəndə, həmçinin evdə darıxmasınlar deyə, te- Problemin elmi yeniliyi: Məqalənin elmi levizor və kompüter arxasında oturdanda sonu- yeniliyi ondan ibarətdir ki, burada təhsilalanlarda nu nəzərə almırlar. Təbii ki, onlar kompüterdə idrak fəallığının təmin edilməsində virtual vasitə- və televizorda göstərilənlərin gənclərin, xüsusilə lərin əhəmiyyəti ilə bağlı məsələlərə toxunulur, onun də uşaqların təmiz beyinlərinə olduğu kimi əsas məsələləri, səmərəli qurulmasının imkanları və yazıldığını və sonralar bu “yazı”ların onları isti- yolları, həmçinin şərtləri diqqət mərkəzinə gətirilir, qamətləndirdiyini də, bilmək istəmirlər. didaktik material kimi istifadə etmək haqda fikirlər Müasir ailələrin texnologiya ilə bağlı prob- irəli sürülür, tətbiqi ilə əlaqədar faydalı tövsiyələr lemlərini üzə çıxarmaq və bu problemlərin həlli verilir. yollarını axtarmaq artıq günün tələbinə çevril- Problemin praktik əhəmiyyəti: Məqalədə mişdir. Ona görə də, elə indidən bu problemlər virtual vasitələrdən istifadənin vacibliyi əsaslandırır, təlim-tədris prosesində istifadə olunmasının düzgün barədə ciddi müzakirələr aparmağa, hətta yaxın qurulması ilə bağlı müəyyən təsəvvür yaradılır. və uzaq gələcək üçün xüsusi proqramların Uşaqları internetin mənfi təsirindən qorumaq üçün hazırlanmasına ciddi ehtiyac yaranmışdır. virtual məkandan istifadə edilərkən onun faydaları Uşaqların virtual məkandan-internetdən ilə yanaşı, bir çox mənfi cəhətlərinin də pedaqoji sağlam istifadəsi üçün deyilənləri aşağıdakılar fəaliyyət prosesində diqqətə çatdırılması xüsusilə şəklində ümumiləşdirmək olar: böyük əhəmiyyətə malikdir. 1. Uşaqların evdən internetdən, virtual Bu məqalə təhsilalanlara virtual vasitələr: məkandan istifadə etmələri valideynin nəzarəti kompüter və internet texnologiyaları ilə işləmək vər- altında olmalıdır. dişlərinin qazandırılması və inkişaf etdirilməsi isti- 2. Evdə kompüterin bütün ailə üzvlərinin qamətində müəllimlərə, valideynlərə, təhsil mütə- birgə istifadə sahələrində olması təmin edilməli- xəssislərinə, bakalavrlar, magistrlər, eləcə də prob- lemlə maraqlanan hər kəsə kömək edəcəkdir. dir.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 205 Nərminə İsrafil qızı Məmmədova

Ədəbiyyat

1. “Azərbaycan Respublikasında informasiya cəmiyyətinin inkişafına dair 2014-2020-ci illər üçün Milli Strategiya haqqında”. http://president.az/articles/11312. 2. Haqverdiyev V. Uşaqları virtual məkana cəlb edən nədir?. “Modern az.” qəz., 2010, 19 mart 3. An investigation of primary school teachers education on computer related ergonomics. Ergonomics in the digital age.Proceedings of the XV th Triennial Congress of the International Ergonomics Association, Seoul, Korea 36(8), ( 2007). 4. 29.Erwina B.A.,Turka C.L., Heimberga R.G., Frescoa D.M., Hantulab D.A. (2004). The Internet: home to a severe population of individuals with social anxiety disorder?. 5. Ho S., Lee T. (2001). Computer usage and its relationship with adolescent lifestyle in Hong Kong. Journal of Adolescent Health, 29(4.) 6. Yalçın. N. (2006, Şubat). İnterneti Doğru Kullanıyormuyuz? İnternet Bağımlısımıyız? Çocuklarımız ve Gençlerimiz Risk altındamı? IV. Bilgi Teknolojileri Kongresi, Akademik Bilişim Bildiriler Kitabı. 7. Şendağ S., Odabaşı H.F. (2006). İnternet ve Çocuk:Etik Bunun Neresinde? Uluslararası Eğitim Teknolojileri Konferansı. 8. Harris C., Straker L. (2000), Survey of physical ergonomics issuesassociated with school children's USE International Journal of Industrial Ergonomics. 9. Kraut R., Scherlis W., Mukhopadhyay T., Manning J., Kiesler S. (1996). The Home Net field trial of residential Internet services. Communications of the ACM. 10. Haugland S.W, Wright J.L (1997). Young children and technology: A world of discovery. Boston. 11. Tutkun Ö., Köksal A.(2000). Okul-Aile İşbirliğinde Yeni Yaklaşımlar. Eğitim Araştırmaları Dergisi. 12. Родительской Конференции. docx, дата проведения.Online http socobraz. ru.index.php/сообщество родителей. 13. Kass R.A., Tinsley H. E. (1979). Factor analysis. Journal of Leisure Research. 14. Harris Andrews J., Anstoy L.,V. (2002). Some Observations on School-Community-Family Relations in Selected Schools in Newfoundland.

E-mail: [email protected]

Rəyçi: ped.ü.elm.dok. İ.H. Cəbrayılov

Redaksiyaya daxil olub: 12.03.2018

206 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Şəxsiyyətyönlü təhsillə bağlı elektron dərsliklərin, tədris resurslarının, planşetlərin yaradılması vəziyyəti

UOT 373.3/5.

Mirhəsən Eminov pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Naxçıvan Dövlət Universiteti

ŞƏXSİYYƏTYÖNLÜ TƏHSİLLƏ BAĞLI ELEKTRON DƏRSLİKLƏRİN, TƏDRİS RESURSLARININ, PLANŞETLƏRİN YARADILMASI VƏZİYYƏTİ

Mиргасан Эминов доктор философии по педагогике, доцент Нахичеванский Государственный Университет

СОЗДАНИЕ ЭЛЕКТРОННЫХ УЧЕБНИКОВ, ТРЕНИНГОВЫХ РЕСУРСОВ, ТАБЛЕТОВ СВЯЗАННЫХ С ЛИЧНОСТНО - ОРИЕНТИРОВАННЫМ ОБРАЗОВАНИЕМ

Mirhasan Eminov PhD in Pedagogy, Assistant Professor State University of Nakhichevan

ESTABLISHMENT OF ELECTRONIC MANUALS, TRAINING RESOURCES, TABLETS CONNECTED WITH PERSON - ORIENTED EDUCATION

Xülasə: Məqalə elektron dərslik, dərs vəsaitindən və planşetlərlə əlaqədar orta məktəbdə təhsil alan şagirdlərə proqram əsasında İnformasiya Kommunukasiya və Texnologiya sisteminin yaradılması və onun tətbiqi məsələlərini əhatə edir. Açar sözlər: insan kapitalı, milli-mənəvi dəyərlər, şəxsiyyətyönlü təhsil, elektron təhsil, elektron testlər, video dərslər.

Резюме: В статье рассматривается проблема создания электронных учебников, учебных ресурсов и таблетов, связанных с личностно-ориентированным образованием. «Программа по обучению школьников средних школ информационными и коммуникационными технологиями в Азербайджанской Республике (2005-2007 гг.)» начала процесс информатизации образования в нашей стране. В настоящее время широко используются ИКТ во всех школах нашей республики. Процесс информирования системы образования способствует учителям и учащимся использовать электрон- ные ресурсы. Электронные учебники дают возможность каждому учащемуся изучать один и тот же предмет с помощью различных технологий. Ключевые слова: человеческий капитал, национально-нравственные ценности, личностно- ориентированное образование, электронное образование, электронные тесты, видеоуроки .

Summary: The article deals with the creation of electronic textbooks and teaching resources, connected with person - oriented education. "Program on Providing Secondary Schools with Information and Communication Technologies in the Republic of Azerbaijan (2005-2007)" started the process of informatization of education in our country. At present, ICT is widely used in all schools of our republic. The informatization system of education makes it possible for educators and learners to use electronic resources. Electronic textbooks allow every student to learn the same topic with different technology Key words: human capital, national and spiritual values, person-oriented education, electronic education, electronic tests, video lessons.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 207 Mirhəsən Eminov Təhsilin bütün mərhələlərində, o cümlə- ması və vərdişə çevrilməsinə onların bir şəxsiy- dən ümumi təhsildə şəxsiyyətin maraq və eh- yət kimi formalaşması və informasiya cəmiy- tiyaclarını ödəyə bilən təhsil sisteminin yaradıl- yətinin rəqabətqabiliyyyətli üzvü ola bilməsinə ması mühüm bir vəzifə kimi qarşıya qoyulur. zəmin yaradır. 10 iyun 2008-ci il tarixində ölkə Artıq ənənəvi təhsil müasir dövrün tələbatını başçısı tərəfindən təsdiqlənmiş “2008-2012-ci ödəmədiyindən 2006-cı ildə mütərəqqi dünya illərdə Azərbaycan Respublikasında təhsil siste- təcrübəsini özündə əks etdirən yeni bir sənəd – minin informasiyalaşdırılması üzrə Dövlət Pro- “Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin qramı” İKT-dən istifadə etməklə ölkəmizdə Konsepsiyası (Milli Kurikulum)“ qəbul olundu. beynəlxalq standartlara uyğun keyfiyyətcə yeni Məhz bu dövrdə Azərbaycanda ilk dəfə təhsil modelinin qurulmasını, vahid elektron “Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti” təhsil məkanının yaradılmasını və təhsil siste- qəbul edilmişdir. Bu sənəddə ilk dəfə dərsliyin minin dünya təhsil məkanına inteqrasiya etdiril- sosial statusu müəyyənləşdirilmiş və göstəril- məsini əsas məqsəd kimi qarşıya qoymuşdur. mişdir ki, “Dərslik konkret fənn üzrə tədris pla- Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin nı və proqramı əsasında nəzəri və praktik bilik- 2010-cu ili ölkəmizdə “Təhsildə İKT ili” elan lərin əsaslarının sistemli və anlaşıqlı şəkildə etməsi pedaqoji prosesdə informasiya vasitə- izah olunduğu əsas vəsaitdir” (3, 165). Məlum- lərinin tətbiqini bir daha sürətləndirdi. Qeyd et- dur ki, bütün zamanlarda dərsliklərin təlim pro- mək lazımdır ki, təhsilin informasiyalaşdırılması sesindəki rolu və əhəmiyyəti həm dövlətin, həm “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı pedaqoq alimlərimizin və həm də geniş icti- üzrə Dövlət Strategiyası”nda nəzərdə tutulan əsas maiyyətin diqqət mərkəzində olmuşdur. Lakin məqsədlərdən biridir. İnformasiya vasitələrinin onun şagirdə yönəlməsi, şəxsiyyətyönlü xarak- təhsildə tətbiqi ilə əlaqədar bir sıra layihələr ter alması ötən əsrin sonlarından bir problem ki- hazırlanmış və hazırda həyata keçirilməkdədir. mi meydana çıxışdır (1, 165). Ölkə Prezidentinin 19 yanvar 2015-ci il Şəxsiyyətə yönəlmiş müasir dərsliklər tarixli Sərəncamına əsasən təsdiq edilmiş özünün bir sıra xüsusiyyətləri ilə, o cümlədən “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı təhsil standartlarına uyğunluğu, didaktik prisip- üzrə Dövlət Strategiyası”nın həyata keçirilməsi- lərin gözlənilməsi, onun hər bir materialının se- nə dair Fəaliyyət planının icrası üzrə irəli gələn çilməsində şagirdlərin arzu və istəklərinin, ma- vəzifələrin yerinə yetirilməsi məqsədi ilə raq dairələrinin, eləcə də yaş və anlamaq səviy- “Elektron təhsil” Respublika müsabiqəsinin ke- yəsinin, fiziki imkanlarının nəzərə alınması, isti- çirilməsi barədə respublika Təhsil Nazirinin 14 qamətverici məzmunu, inteqrativ xarakterə ma- iyul 2017-ci il tarixli 201 saylı əmrinə əsasən lik olması ilə əvvəlki dərsliklərdən fərqlənir. nazirlik sentyabrın 6-da “Elektron təhsil” res- Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün infor- publika müsabiqəsinə start vermişdir. Müsabi- masiya və kommunikasiya texnologiyalarından qənin əsas məqsədi elektron tədris resurslarının, da geniş istifadə olunması nəzərdə tutulmuşdur. internet texnologiyalarının tədris prosesinə tət- Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab biqini genişləndirmək, tədris məqsədləri üçün İlham Əliyevin 21 avqust 2004-cü il tarixində internetdən istifadənin yeni üsullarını öyrənmək, təsdiq etdiyi “Azərbaycan Respublikasında müəllim və şagirdləri elektron resurslar yarat- ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və kom- mağa təşviq etmək, tədris prosesində informasi- munikasiya texnologiyaları ilə təminatı Proqra- ya texnologiyalarından fəal istifadə edən müəl- mı (2005-2007-ci illər)” ölkəmizdə təhsilin in- limləri həvəsləndirməkdən ibarətdir. formasiyalaşdırılması prosesinə start verdi. Ha- Respublikamızda təhsil sisteminin infor- zırda respublikamızın bütün məktəblərində infor- masiyalaşdırılması prosesi, yəni İKT vasitə- masiya-kommunikasiya texnologiyalarından (İK- lərinin tədris prosesinə tətbiqi müəllimləri yeni T) geniş istifadə olunur. “İnformatika” fənninin layihələr yaratmağa həvəsləndirməklə yanaşı, ibtidai siniflərdən tədrisi şagirdlərin müstəqil tədris prosesində elektron resurslardan fəal şəkildə informasiya toplamaq, onu analiz etmək, istifadə etməyə zəmin yaradır. Məsələn, təlim ötürmək və digər bacarıqlarının formalaşdırıl- materiallarını özündə əks etdirən “İngilis dili”

208 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Şəxsiyyətyönlü təhsillə bağlı elektron dərsliklərin, tədris resurslarının, planşetlərin yaradılması vəziyyəti fənni üzrə elektron dərslikdən faydalanmaqla resurslarından daha asan istifadə etmək üçün şagirdlər pedaqoji prosesdə tədris olunan mövzu dərsliklər bir mənbədə-təhsil portalında yerləş- ilə əyani şəkildə tanış ola bilərlər. Şagirdlər dirilmişdir. Təhsil portalı vasitəsilə hər bir isti- mövzu ilə əlaqədar eyni zamanda digər fənlər fadəçi elektron dərsliklər, video dərslər, müsabi- üzrə elektron kitablardan da bəhrələnə bilərlər. qələr, elektron tapşırıqlar, elektron testlər, intel- Elektron dərsliklər hər bir şagirdin eyni mövzu- lektual oyunlar və digər bu tipli təhsil resurs- nu fərqli qaydada öyrənməsini mümkün edir, larına çıxış əldə edə bilər. Elektron dərsliklərin yəni şəxsiyyətyönlü təhsilin həyata keçirilməsi- ənənəvi dərsliklərlə müqayisədə aşağıdakı üs- nə şərait yaratmış olur. Elektron dərsliyin üstün- tünlükləri vardır: lüklərini daha geniş izah etmək üçün ümumtəh- - Şagirdlər dərsliklərdən müxtəlif istifadə sil məktəbinin 7-ci sinif “İngilis dili” dərsliyinin formatları – onlayn və ya oflayn rejimdə istifadə 37-ci səhifəsində Lesson 2. “My Home is My edə bilərlər; Castle” adlı mətni nəzərdən keçirək. Bu mətnin - Kompüter, planşet, mobil telefon vasitə- 1-ci tapşırığında ölkəmizin xəritəsi verilmişdir. silə elektron dərsliklərdən istifadə etmək müm- Şagirdlərdən xəritəyə baxıb respubilkanın yer- kündür; ləşdiyi ərazi, paytaxt, xalq, dil, təbii sərvətlər, - Elektron dərsliklərin qrafika, animasiya, görməli yerlər, adət-ənənələr, şəhərlər, dəniz, interaktiv fəaliyyət və digər multimedia xüsu- çaylar, göllər, dağlar haqqında verilən cümlələri siyyətləri vardır; tamamlamaq tələb olunur. Ənənəvi dərslikdə şa- - Böyük həcmli məlumatların saxlanması girdlər həmin mətndə verilmiş çalışmalardan isti- və istənilən vaxt istifadə edilməsi mümkündür; fadə edərək cümlələri müəyyən qədər tamamlaya - Mətnlər üzərində qeydlərin aparılması bilərlər. Pedaqoji prosesdə e-resurs.edu.az porta- mümkündür; lına daxil olaraq şagirdlər elektron dərsliklərdən - Rahat istifadə - axtarış sistemi mövcud- istifadə edərək fərdi qaydada verilən cümlələri dur və çox asandır; geniş, hərtərəfli, dolğun faktlarla tamamlaya bil- - Mobillik-hər yerdə və hər zaman istə- mək imkanı qazanırlar. Məsələn, tapşırıqda nilən fənn dərsliyini araşdırmaq mümkündür, birinci cümlə belədir: Ölkə - biz harada yaşayı- yəni inteqrativ imkanları genişdir. rıq... e-resurs.edu.az portalına daxil olan şagird Hazırda şagirdlər, müəllimlər və valideynlər cümləni tamamlamaq üçün uyğun sinfin coğra- e-resurs.edu.az portalında "elektron kitablar" (e- fiya dərsliyini açır və qeyd olunan cümləni ta- derslik.edu.az), "elektron testlər" (e-test.edu.az), mamlamaq üçün faktlar toplayır. Digər cümlə- "video dərslər" (video.edu.az), "elektron tapşırıq- ləri tamamlamaq üçün şagirdlər eyni qaydada lar", "xarici elektron resurslar", "intellektual oyun- fənn kitablarına müraciət (inteqrasiya) edə bilər- lar" bölmələrinə daxil olub artıq istifadəyə veril- lər. Beləliklə, elektron dərsliklər hər şagirdə təh- miş elektron resurslardan yararlana bilərlər. Bu sil prosesində fəal iştirak etmək, onların öyrən- bölmələrdəki resurslar artıq aktivdir və hazırda mə prosesini fərdiləşdirmək, tədqiqatçılıq qabi- onların daha da təkmilləşdirilməsi prosesi gedir. liyyətlərini inkişaf etdirmək üçün şərait yaratmış Qeyd etmək lazımdır ki, təhsil portalında olur. Şagirdlərin vətənpərvərlik və vətənə mə- (portal.edu.az) biologiya, fizika, kimya, riyaziy- həbbət hissi tərbiyəsinin ən vacib məqamların- yat, informatika, coğrafiya və digər fənləri əhatə dan biri onların yaşadığı kənd, şəhər, ölkə haq- edən 200 elektron dərs resursu, video portalda qında geniş məlumata malik olmaları və onu isə (video.edu.az) müxtəlif fənləri və mövzuları tanımalarıdır. Ümumtəhsil məktəblərində uşaq- əhatə edən 120 video dərs artıq hazırlanıb və lara vətənpərvərlik duyğusunu aşılamaq üçün yerləşdirilib. fənn seçimi edilməməlidir. Hər fənnin öz funk- Təhsil Nazirliyinin mediada yayımlanmış siyası, öz vəzifəsi var. Müəllim şagirdlərə və- informasiyasına görə, yaxın gələcəkdə təhsil tənpərvərlik duyğusunu öyrətməyi bacarmalıdır. portalda "e-telim" (e-telim.edu.az) və "e-sinif" Müəllimin nəzarəti altında elektron dərs resurs- (e-sinif.edu.az) bölmələri aktiv olacaq. Hər iki larından səmərəli istifadə edərlərsə, təhsilin key- elektron resurs test mərhələsindədir və növbəti fiyyətinin yaxşılaşdırmaq olar. Elektron dərs dərs ilində ictimaiyyətə təqdim edilməsi planlaş-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 209 Mirhəsən Eminov dırılır. Yeni elektron dərs resursları şagirdlər və ni üzrə hazırlanmış oyunlar Azərbaycan çayları- müəllimlər tərəfindən, ali məktəblərə hazırlaşan nı, dağları, gölləri və digər mövzuları əhatə edir. abituriyentlər tərəfindən maraqla qarşılanır. Bu Portalda peşəkar təlimçilərin iştirakı ilə hazır- resurslardan elektron dərsliklər (e-derslik.edu.az) lanmış videodərslər yerləşdirilib. Dərsləri izlə- və elektron test (e-test.edu.az) resursları daha məklə yanaşı, şagirdlər elektron qaydada mü- müntəzəm istifadə olunur. Təkcə e-derslik.edu.az zakirələr aparmaq, fikirlərini bölüşmək, suallar portalında 25.000-dən artıq istifadəçi qeydiyyat- vermək və şərhlər yazmaq imkanı əldə edirlər. dan keçib və aktiv şəkildə resurslardan istifadə Fikrimizcə, bu gün pedaqoqların Microsoft edir. Hazırda I-IV və VI-VII siniflər üzrə Windows XP əməliyyat sistemi, MS Office pake- Azərbaycan və rus bölmələri üçün 66 ədəd dərs- ti, multimedia, qrafika, dizayn proqramları ilə ya- liyin elektron variantı hazırlanaraq e-derslik. xından tanış olması, interaktiv lövhədə işləmək edu.az portalına yerləşdirilib. Yaxın zamanlarda və internetdən səmərəli istifadə etmək qayda- V və VIII sinif dərslikləri, sonrakı mərhələdə isə larını yaxşı bilməsi artıq zamanın tələbidir. İnte- IX-XI sinif dərslikləri hazırlanaraq portala raktiv rejimdə keçilən dərslər bütün uşaqların, o yerləşdiriləcək. Əsas məqsəd bu resursların res- cümlədən passiv, utancaq, müəyyən fiziki və ya publikanın ən ucqar kənd məktəblərində belə psixoloji qüsuru olan şagirdlərin dərs prosesinə tanınması və istifadə olunmasıdır. Bunun üçün aktiv qoşulmasına şərait yaradır. regionlara səfərlər, məktəblərdə müəllim, şagird Beləliklə, müəllimin nəzarəti və iştirakı ilə və valideynlər üçün geniş təqdimatların keçiril- məktəblilərin müxtəlif informasiya mənbələrin- məsi zəruri və gərəklidir (8). Növbəti elektron dən və ya bir-biri ilə qarşılıqlı fəaliyyət proses- resurs www.video.edu.az videodərslərdən ibarət- ində əldə etdikləri yeni biliklər şagirdlərin yad- dir. Tədris prosesini daha yaradıcı edən və şa- daşında uzun müddət qalır. Mütəxəssislər he- girdlər tərəfindən məlumatın qavranılmasını sablamışlar ki, təlimdə yaddasaxlamanın müəy- asanlaşdıran videodərslər fizika, kimya, ədəbiy- yən qanunauyğunluqları var. Əla mühazirədən yat, Azərbaycan dili, həyat bilgisi, biologiya üz- sonra diqqətli dinləyici üç saatdan sonra materi- rə məktəb proqramını və ibtidai siniflərin seçil- alın 70%-ni, üç gündən sonra 10% -ni bərpa edə miş mövzularını əhatə edir. Portala 100-ə qədər bilir. Şagird oxuduğunun 10%-ni, eşitdiyinin videodərs yüklənib. 20%-ni, gördüyünün 30%-ni, gördüyü və eşitdi- Digər bir yeni resurs öz unikallığı ilə seçi- yinin 50%-ni, özü dediyinin 80%-ni, öz fəaliyyəti lən “Elektron tapşırıqlar”dır. Burada dərsliklərə prosesində öyrəndiklərinin 90%-ni yadda sax- uyğun tərtib olunmuş interaktiv suallar və test layır. Düşünürük ki, müasir təlim texnologiya- tapşırıqları yerləşdirilib. Elektron tapşırıqlar larından səmərəli şəkildə istifadə etməklə təlimin əsasında onlayn formada şagirdlərin biliklərini təhsilləndirici, inkişafetdirici və tərbiyələndirici qiymətləndirmək, nəticələrin monitorinqini apar- funksiyasını yüksək səviyyədə həyata keçirmək maq və müvafiq reytinqlər hazırlamaq müm- mümkündür. Belə halda pedaqoji, psixoloji və kündür. Yəni hər bir şagird təhsil portalında sosial faktorların köməkliyi ilə müasir bilik, ba- yerləşdirilmiş interaktiv suallar və test tapşırıq- carıq, vərdiş və səriştəyə malik rəqabətqabiliy- larından istifadə etməklə fərdi qaydada əldə et- yətli Azərbaycan vətəndaşı formalaşdırmaq olar. diyi, onun üçün maraq kəsb edən, bilik və bacar- Problemin aktuallığı. Məqalədə şəxsiyyəty- ıqların sərbəst şəkildə monitorinqini apara bilər. önlü təhsillə əlaqədar dərsliklərin, tədris resurs- Məktəblilərin bilik və bacarıqlarını artıran larının və planşetlərin yaranması vəziyyətinin tədqi- vasitələrindən biri də məqsədyönlü hazırlanmış qinə səy göstərilir. Məqalədə ənənəvi dərsliklərlə elektron oyunlardır. Şagirdlərin fərdi və ya qrup müqayisədə elektron dərsliklərin üstün cəhətləri izah edilir. şəklində əyləncəli formada biliklərinin artırıl- Problemin yeniliyi. Məqalədə “Elektron ması üçün tarix və coğrafiya fənləri üzrə 50 təhsil” Respublika müsabiqəsinin keçirilməsinin oyun hazırlanıb. Tarix fənni üzrə hazırlanmış tədris məqsədləri üçün İKT vasitələrindən istifa- oyunlar Azıx mağarasını, daş, tunc, dəmir dövr- dənin yeni üsullarını öyrətməklə yanaşı, müəllimləri lərini, eləcə də XIV - XVI əsrə aid döyüşləri, yeni layihələr yaratmağa həvəsləndirir, onları tədris Səfəvilər dövləti kimi mövzuları, coğrafiya fən-

210 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Şəxsiyyətyönlü təhsillə bağlı elektron dərsliklərin, tədris resurslarının, planşetlərin yaradılması vəziyyəti prosesində elektron resurslardan fəal istifadə etməyə qoji prosesdə şəxsiyyətyönlü İKT vasitələrindən sövq edir. istifadə olunması məktəblilərin idrak fəaliyyətinə Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə müsbət təsir göstərir, onların müasir biliklərə, baca- dünyanın təhsil sistemində gedən qlobal dəyişiklik- rıqlara və səriştəyə malik rəqabətqabiliyyətli şəx- lərdən bəhs olunmaqla yanaşı, ona qarşı qabaqlayıcı siyyətin kimi formalaşmasına zəmin yaratmış olur. addımlar atıldığı qeyd olunur. Qeyd olunur ki, peda-

Ədəbiyyat

1. Abbasov Ə., Cavadov İ. Kurikulum islahatı: tədqiqatlar, nəticələr. Bakı: Mütərcim, 2011. 2. “Azərbaycan müəlimi” qəz., 2017, 15 dekabr 3. Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində İslahat Proqramı. Azərbaycanın təhsil siyasəti (1998- 2004). I kitab. Bakı: Çaşıoğlu, 2005. 4. Əlizadə Ə. Yeni pedaqoji təfəkkür: ideyalar, prinsiplər, problemlər. Psixoloji araşdırmalar. Bakı: Adiloğlu, 2001. 5. Kurikulum islahatı: tədqiqatlar, nəticələr. Bakı: Mütərcim, 2011. 6. xeberler.az/.../elektron-resurslar-bizden-neyi-alib,-neyi-verecek--81. 7. e-derslik.edu.az 8. e-test.edu.az 9. video.edu.az 10. www.science.gov.az/news/open/6888 11. www.musabiqe.edu.az 12. portal.edu.az 13. http://musabiqe.edu.az/ 14. http://help.etehsil.org 15. [email protected]

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: AMEA-nın müxbir üzvü, ped.ü.elm.dok., prof. O.Q. Həsənli, ped.ü.fəls. dok., dos. V. Rzayev

Redaksiyaya daxil olub: 06.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 211 Rüxsarə Eldar qızı Tağıyeva

MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİL VƏ TƏRBİYƏ

UOT 372.2.

Rüxsarə Eldar qızı Tağıyeva Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun böyük elmi işçi

UŞAQLARIN İDRAK FƏALLIĞININ İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİNDƏ TƏRBİYƏÇİ-MÜƏLLİMLƏRİN PEDAQOJİ HAZIRLIĞININ ROLU

Рухсара Эльдар гызыТагиева Cтарший научный сотрудник института образования Азербайджанской Республики

РОЛЬ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ПОДГОТОВКИ УЧИТЕЛЕЙ В УВЕЛИЧЕНИИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ДЕТСКОЙ КОГНИТИИ

Rukhsara Eldar Tagiyeva İnstitute of Education of the Rupublic of Azerbaijan, Senior Researcher THE ROLE OF PEDAGOGICAL PREPARATION OF TRAINING-TEACHERS IN INCREASE OF CHILDREN'S COGNİTİVİE ACTIVITIES

Xülasə: Məqalə Azərbaycanda müəllimlərin hazırlanmasında müasir, keyfiyyətli müəllim hazırlığının modernləşdirilməsi və onun tətbiqi məsələlərini əhatə edir. Açar sözlər: psixoloji-pedaqoji ədəbiyyat, fəallıq, idrak, idrak fəallığı, uşaqların idrak fəallığı, idrak fəallığının inkişaf etdirilməsi

Резюме: Одна из основных тенденций в образовании в Азербайджане связана с подготовкой учителей. Обучение учителей для удовлетворения современных требований включает в себя такие темы, как подготовка и модернизация преподавательского состава с лучшим качеством и творческими способностями в Азербайджанской Республике. Одним из наиболее важных факторов рабочего процесса является новый учебный план, который призван использовать навыки активного обучения учителей. Ключевые слова: психоло-педагогическая литература, активность, познание, познавательная активность, развитие познавательной активности

Summary: One of the main education trends in Azerbaijan is related to teacher training. Activities related to the training of teachers covers such issues as the training of teachers in the Republic of Azerbaijan meets modern psychological requirements and preparation of qualified and creative teachers and the modernization of training. One of the most important factors in the work process is the new curriculum, which is intended to use teachers' active learning skills. Keywords: psycho-pedagogical literature, activity, cognition, cognitive activity, cognitive activity of childrens, development of cognitive activity

Azərbaycan təhsilində əsas istiqamətlər- hazırlığın müasirləşdirilməsi kimi məsələləri dən biri də müəllim hazırlığı ilə əlaqədardır. əhatə edir. Yeni kurikulumlarda iş prosesində ən Müəllim hazırlığı ilə əlaqədar aparılan işlər zəruri amillərdən biri kimi tərbiyəçi-müəllim- Azərbaycan Respublikasında müəllim hazırlığı- lərin fəal təlim metodlarından istifadə bacarıq- nın müasir psixoloji tələblərə cavab verməsi, da- larına yiyələnməsi nəzərdə tutulur. ha keyfiyyətli və yaradıcı işləmək qabiliyyətinə Müasir dövr müasir təhsil bizdən yalnız malik müəllim kadrlarının hazırlanması və bu bilikli deyil, bacarıqlı şəxslər yetişdirməyi tələb

212 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Uşaqların idrak fəallığının inkişaf etdirilməsində tərbiyəçi-müəllimlərin pedaqoji hazırlığının rolu edir. Hafizəyə əsaslanan təlimin təfəkkürə tə- Pedaqoji-psixoloji ədəbiyyatın araşdırılmas- xəyyülə əsaslanan təlimlə əvəz olunması əsas ından görünür ki, “fəallıq” və “fəaliyyət” amilə çevrilmişdir. anlayışları bir-biri ilə qırılmaz tellərlə əlaqədardır. Məktəbəhazırlıq müəssisələrində uşaqlarla Fəallıq latınca activus sözündən alınmışdır, fəal, işləyən tərbiyəçi-müəllimlərin hazırlanması pro- işgüzar, işcil, çalışqan fəaliyyətli mənalarını verir. sesi özündə bir sıra zəruri elementləri ehtiva Professorlar Ə.S. Bayramov və Ə.Ə. edir. Bunların sırasında aşağıdakılar da vardır: Əlizadənin fikrincə, "Fəaliyyət dedikdə, insanın 1. İdrak fəallığı anlayışının mahiyyətinin fəallığının özünəməxsus forması nəzərdə tutu- bütün aspektlər üzrə pedaqoji profilli təhsilalan lur. Fəaliyyət sözü elə fəal sözündən əmələ gəl- tərəfindən mükəmməl şəkildə mənimsənilməsi. mişdir... Fəaliyyət genetik cəhətdən əvvəlcə Bu elementin vacibliyi ondadır ki, hər hansı ger- praktik fəaliyyət kimi formalaşmışdır, onun əsa- çəyin dərkolunma səviyyəsi ilə onunla münasi- sında isə tədricən nəzəri fəaliyyət təşəkkül et- bət (rəftar, ünsiyyət və s.) arasında dialektik əla- mişdir" (2, 37-38). qə mövcuddur. Sözügedən dialektik bağlılıq İdrak fəallığı nədir? təhsilin həyata keçirilməsində mühüm kompo- İdrak fəallığı uşağın bilik, təcrübə öyrən- nent olan “tərbiyəçi-müəllim-uşaq” münasibət- məsi və müxtəlif bacarıqları qazanmağa hazır lərinə də aiddir; olmasıdır. 2. Uşaqların bilik, bacarıq səviyyələrinin Uşağın idrak fəallığının mahiyyəti barədə dəstəklənməsi və inkişaf etdirilməsi məsələsinin proqramda ehtiva olunan tələbləri işimizdə çağdaş zamanəmizin ən aktual problemlərindən həyata keçirməklə uşaqların idrak fəallığına nail - XXI əsrin çağrılarından olduğunu təhsilalanın ola bilərik. dərk etməsinə istiqamətlənən iş. Bu element İdrakın uşağın inkişafına səbəb olan təhsilverənin fəaliyyətində uşaqlarla bağlı işin fəaliyyət ünsürlərini aşağıdakı kimi təxmin diqqət mərkəzində saxlanmasını şərtləndirir; etmək olar: 3. Uşaqlarla aparılan iş üzrə dünyanın qa- * öyrənməyə həvəs və marağın formalaş- baqcıl təhsil sistemlərində formalaşmış təcrü- ması; bənin mənimsənilməsi. Bu element müxtəlif * sadə danışıq dilinə və rabitəli nitqə yiyəl- proqram, model və layihələrin öyrənilməsi yolu ənmək; ilə reallaşdırıla bilər. Proqram, model, layihə- * ətrafdakılarla ünsiyyət qurmaq; lərin öyrənilməsi işinin məxsusi vasitə, üsul və * öz fikirlərini təqdim etmək; formaları vardır; * əşyaların adlarını, əlamətlərini, necə hə- 4. Qruplarda əhatə olunan bütün uşaqların rəkət etməsini düzgün ifadə etmək; imkanlarının reallaşmasına təminat verən kuriku- * məntiqi mühakimə yürütmək; lumların təhsilin həyata keçirilməsi prosesində * düzgün, sadə ümumiləşdirmələr aparmaq; yaradıcılıqla tətbiq olunması metodikası ilə təhsi- * əqli nəticəyə gəlmək qabiliyyətini nü- lalanların hərtərəfli şəkildə tanış edilməsi. Bura- mayiş etdirmək; da fəal (interaktiv) təlim modelinin yarada biləcə- Uşaqların idrak fəaliyyəti ilə əlaqədar tə- yi üstünlükləri təhsialanların anlaması vacibdir; lim nəticələri proqramda qoyulan tələblərə ca- 5. Təhsilalanların nəzəri (ümumi və xüsu- vab verən səviyyədə tərbiyəçi-müəllim tərəfin- si) hazırlığının yüksəldilməsi ilə vəhdət halında dən həllini tapmalıdır: pedaqoji məharətlərinin cilalanması yönümündə * nitqi dinləyib anlayır, rabitəli danışır və aparılan iş. Bu ona görə vacib elementdir ki, nitq etiketlərindən istifadə edir; təhsil prosesində həyata keçirilən vəzifələr vahi- * sadə riyazi-məntiqi əməliyyatları yerinə din tərəfləri kimi çıxış edir. Bunlardan hər hansı yetirir; birinə laqeydlik yolverilməzdir. Sözügedən uz- * əşya və hadisələr haqqında ilkin təsəv- laşmanı isə real pedaqoji prosesdə yalnız ustad vürlərə malik olur və anlayışları izah edir; səviyyəsində dayana bilən tərbiyəçi-müəllimlər * səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyən edir həyata keçirə bilərlər. və fərziyyələr irəli sürür; * sadə təqdimatlar edir;

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 213 Rüxsarə Eldar qızı Tağıyeva Qeyd olunan təlim nəticələrinə yalnız biyəçi-müəllim öz işini hədsiz dərəcədə sevmə- uşaqların idrak fəallığının tərbiyəçi-müəllimlər li, öz üzərində arasıkəsilmədən işləməli, uşaq- tərəfindən təmin olunması ilə nail olmaq müm- lara qayğı göstərməli, onları hər zaman biliyə və kündür. elmə təhrik etməlidir. Uşaqlarda idrakla əlaqə- Müşahidələr göstərir ki, anlayışların ma- dar tərbiyəçi-müəllimlər elmi cəhətdən təhlil et- hiyyəti tərbiyəçi-müəllim üçün aydın olmayan- məyi bacarmalıdırlar. Bunun üçün tərbiyəçi-mü- da uşaqları idrak fəaliyyətinə düzgün yönəlt- əllim ilk növbədə, öz intellektual inkişafı və təh- məkdə müəyyən çətinliklər yaranır. silinin qayğısına qalmalıdır. Uşaqlarda idrak fəallığı təlim məşğələlərin- Problemin aktuallığı. Müəllim kadrlarının də bir prinsip kimi həmişə tərbiyəçi-müəllim hazırlanmasına qoyulan pedaqoji-psixoloji tələblər, tərəfindən həyata keçirilməlidir. Bu fəallıq uşaq- dövlətin müəllim hazırlığı sahəsində apardığı siya- da təbii öyrənmə fəaliyyəti doğurmalıdır. Məş- sət, eləcə də uşaqların idrak fəallığının artırılmasının ğələ zamanı pedaqoji vasitələri də tərbiyəçi-mü- və dərketmə prosesinin uşaq şəxsiyyətinin düzgün formalaşmasında ana xətt təşkil etməsi tədqiq olunan əllim müəyyənləşdirir. O, nəinki vasitələrin kom- mövzunun aktuallığını şərtləndirir. Bu baxımdan pleksindən xəbərdar olmalı, eyni zamanda, məş- uşaqların idrak fəallığının artırılmasında tərbiyəçi- ğələnin səmərəliliyini təmin etmək üçün bu va- müəllimlərin pedaqoji hazırlığının araşdırılması sitələri harada, niyə, nə vaxt və hansı şəraitə, ən xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. başlıcası isə kimlərə tətbiq edəcəyini bilməlidir. Problemin nəzəri və praktik əhəmiyyəti. Bütün bunları bilmək üçün tərbiyəçi-mü- Uşaqların idrak fəallığının artırılması elə bir məsələ- əllim inkişaf etməlidir. Tərbiyəçi-müəllim inki- dir ki, hazırda elmin bir çox sahəsi bu problemin şafı öz daxilindəki qüvvə və bacarığından asılı- tədqiqi ilə məşğul olmaqdadır. Metodoloji əsasını dır. Bu isə dəyişmək imkanları və bu prosesə fəlsəfədən götürən idrak, öz daxili mahiyyət etibarilə göstərilən təsirlərdən tərbiyəçi-müəllimin mə- əksər humanitar elmlərin predmetini təşkil edir. lumatlı olması üzərində mərkəzləşdirilir. Bütün Uşaq idrakının fəallığı və bu fəallığa təsir edən amil- lərin araşdırılması xüsusi nəzəri əhəmiyyətə malik- bunlar keçmiş fəaliyyət üzərində qurulur, çünki dir. Problemin nəzəri əhəmiyyəti ilə yanaşı praktik əvvəlki təcrübələrin inkişafetdirici olub-olma- cəhətdən də tərbiyəçi-müəllimlər üçün özünəməx- malarını bilmək indi və gələcəkdə inkişaf etmək susluğu vardır. Belə ki, praktik olaraq tərbiyəçi-mü- üçün imkanları təhlil etməyə kömək edər. Bu əllimlərin pedaqoji hazırlığı, onların özünütəhsili və eyni zamanda sənin hazırda necə tərbiyəçi-mü- əlavə təhsili imkan verir ki, onlar uşaq idrakının əllim olmağın və başqalarının sənin tərbiyəçi- xüsusiyyətlərini mənimsəsinlər və öz fəaliyyətlərini müəllimliyin haqqında fikirlərindən xəbərdar ol- ona uyğun qursunlar. Yuxarıda qeyd olunanlar hazır- mağına kömək olur. Tərbiyəçi-müəllimin inki- da tədqiq olunan bu problemin (uşaqların idrak fəal- şafı əks-təsir prosesidir, çünki köhnə öyrətmə lığının artırılmasında tərbiyəçi-müəllimlərin peda- vərdişlərini sənin əvvəllər necə tərbiyəçi-müəl- qoji hazırlığının rolu) nəzəri və praktik cəhətdən lim olduğunu, uşaqları necə öyrətdiyini yalnız əhəmiyyətinin böyük olduğunu vurğulayır. sorğu yolu ilə aşkar edə bilərsən. Beləliklə, tər-

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsilin proqramı (kurikulumu) (3-6 yaş). 2. Bayramov Ə.S. və Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya: Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, 2015. 3. Rzayeva S. Uşaqlarda idrak fəallığı. “Təhsil problemləri” qəz., 2015, 16 fevral 4. Mehdizadə M.M. Ümumtəhsil məktəblərində təlim-tərbiyə prosesinin təkmilləşdirilməsi yolları. Bakı: Maarif nəşriyyatı, 1982. 5. Əzizov R.Z., Babayev X.A. İxtisasartırma təhsilində yeni mexanizmlərin tətbiqi, forma və üsulları. Bakı: Müəllim, 2007.

E-mail: [email protected] Rəyçilər: prof. İ.H. Cəbrayılov, dos. L.K. Cəfərova

Redaksiyaya daxil olub: 13.03.2018

214 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Məktəbəqədər yaşlı uşaqların idrak proseslərinin inkişaf etdirilməsinə dair

UOT 372.2.

İlahə Xeybər qızı Qafarova Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun aparıcı mütəxəssisi

MƏKTƏBƏQƏDƏR YAŞLI UŞAQLARIN İDRAK PROSESLƏRİNİN İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİNƏ DAİR

Илаха Хейбар гызы Гафарова ведущий специалист института образования Азербайджанской Республики

РАЗВИТИЕ КОГНИТИВНЫХ ПРОЦЕССОВ У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

Ilaha Kheybar Gafarova İnstitute of Education of the Rupublic of Azerbaijan heading specialist

DEVELOPMENT OF PRE-SCHOOL CHILDREN'S COGNITIVE PROCESSES

Xülasə: Məqalədə qeyd edilir ki, məktəbəqədər dövr uşağın idrak proseslərinin inkişafı və formalaş- masında mühüm rol oynayır. Bu dövrdə uşağın hərtərəfli inkişafının düzgün təşkil olunması gələcək məktəb- linin özünü bir şəxsiyyət kimi dərk etməsi, bilik, bacarıqlara yiyələnməsi üçün zəmin yaranır Açar sözlər: məktəbəqədər təhsil müəssisəsi, idrak prosesləri, diqqət , təfəkkür, yaddaş.

Резюме: В статье отмечается, что дошкольный период играет важную роль в процессах когни- тивного развития и формирования ребенка. В этот период начинается формирование основы для пра- вильной организации всестороннего развития ребенка, восприятие будущего ученика как личности, обладающей знаниями и навыками. Ключевая слова: дошкольные образовательные учреждения, детские познавательные процес- сы, внимание, мышление, память.

Summary: In the article is mentioned that the preschool period has an important role in the child's cognitive development and formation processes. In this period begin formation of a basis for the proper arrangement of the child's comprehensive development, the perception of the future student himself as a personality, having knowledge and skills. Key word: Preschool educational institutions, children's cognitive processes, attention, thinking, memory.

Təhsil sisteminin ilkin pilləsi sayılan proseslərinin inkişafı və formalaşmasında mü- məktəbəqədər təhsil həm məktəbəqədər müəssi- hüm rol oynayır. Bu dövrdə uşağın hərtərəfli in- sələrdə, həm də ailələrdə uşaqlarla aparılan kişafının düzgün təşkil olunması gələcək mək- təlim-tərbiyə işinin səmərəliliyi, uşağın hərtərəf- təblinin özünü bir şəxsiyyət kimi dərk etməsi, li inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılması, bilik, bacarıqlara yiyələnməsi üçün artıq zəmin həyata hazırlanmasının keyfiyyətini şərtləndirir. yaranır. Məktəbəqədər yaş dövrü uşağın həm fiziki, həm Uşağın idraki proseslərinin inkişafı ümumi psixofizioloji, həm də şəxsiyyət sahəsində inki- inkişaf səviyyələri ilə bağlıdır. Məlumdur ki, şafının keyfiyyətcə dönüş dövrüdür. Bu yaş insanların inkişaf səviyyələrinin aşağı olması dövründə uşaqlarda hər bir sahədə inkişaf getdi- cəmiyyətin inkişaf səviyyəsinə öz təsirini gös- yi kimi onun idrak prosesləri də inkişaf etməyə tərir. Ailədə tərbiyənin əsasının düzgün qoyul- başlayır. Məhz məktəbəqədər dövr uşağın idrak ması, məktəbəqədər təhsil müəssisələrində işin

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 215 İlahə Xeybər qızı Qafarova optimallığı, tərbiyənin və təlim prosesinin düz- fına xidmət edir. Müxtəlif mövzulu labirintlərin gün təşkili uşaqların öz şəxsi həyatını düzgün uşaqlara təqdim edilməsi də bu qəbildəndir. qurmalarına imkan yaradır. Məktəbəqədər təhsil Başqa bir misala nəzər salaq. Uşaqlar müəssisələrində düzgün təşkil edilmiş təlim- dairəvi düzülür, hər bir uşaq əlində müəyyən tərbiyə prosesi uşağın bir şəxsiyyət kimi forma- oyuncaq tutur. Uşaqlardan biri uşaqların əllərində laşmasına təsir göstərir. Odur ki, məktəbəqədər tutduqları oyuncağa baxır, sonra gözünü yumur. dövrdə idraki proseslərin inkişafı diqqət mər- Uşaqlardan biri o biri ilə oyuncağı dəyişir. Uşaq kəzində olmalıdır. gözünü açıb o oyuncağı kiminlə dəyişdiyini tap- Təsadüfi deyil ki, bəzən valideynlər elə malı olur. düşünürlər ki, əgər uşaq məktəbdən əvvəl yaz- Eyni elementlərlə verilən və müxtəlif mağı, oxumağı bacarırsa, onda məktəbdə mü- fərqləri olan iki şəkildə uşaq fərqləri tapmağa vəffəqiyyət əldə edəcək. Lakin təcrübə göstərir çalışır. Bu kimi tapşırıqların oyunların köməyi ki, oxumağı, yazmağı bacaran uşaqların öyrən- ilə diqqəti inkişaf etdirə bilərik. mə prosesi asan olur, amma sonradan uşaq ge- İdrak proseslərindən biri də yaddaşdır. riləməyə, uğurları azalmağa doğru gedir. Bəs Uşaqlar adətən onlara maraqlı olanları yaddaş- bunun səbəbi nədir? Bu, çox vacib bir məsələ- larında saxlayırlar, özlərini məcbur edib hər dir. Uşaq məktəbə gedənədək idrak prosesləri: hansı şeiri, materialı yadda saxlamaq istəmirlər. diqqət, yaddaş, təfəkkür, sensor inkişafı düzgün Məktəbəqədər dövrdə uşaqlarda ixtiyari yaddaş aparılmalı, uşaqlar artıq yüklənməməlidirlər. Bu formalaşır. Məktəbdə artıq uşaq çoxlu informa- proses həm məktəbəqədər müəssisələrdə, həm də siya qəbul edib yadda saxlamalı olacaqdır. evdə valideynlər tərəfindən düzgün aparılmalıdır. Uşaqlar yalnız maraqlı olanları deyil, həmçinin Məktəbəqədər yaş dövründə diqqətin tək- vacib olanları da yadda saxlamalıdırlar. Bunun milləşməsi prosesi baş verir. Bu yaş dövründə üçün yaddaş düzgün inkişaf etdirilməlidir. Müx- uşaqların diqqətini zahirən cəlbedici cisimlər təlif tapşırıqlar vasitəsilə bunu etmək mümkün- cəlb edir. Bu dövrdə hələ uşaqda qavradığı dür. Bir neçə misala nəzər salaq. obyektə maraq üstünlük təşkil edir. Qeyri-ixti- 10 ədəd oyuncaq stolun üstünə qoyulur, 1 yari diqqət əsas yer tutsa da, ixtiyari diqqətin dəqiqə ərzində uşaq stolun üstündəki oyuncaq- meydana gəlməsi üçün zəmin yaranır. Burada lara baxıb yadda saxlamalıdır. Uşaq gözünü qeyri-ixtiyari diqqətdən ixtiyari diqqətə keçid yumduqdan sonra oyuncaqlardan biri götürülür. üçün uşağın diqqətini idarə etmək vasitələri mü- Uşaq gözünü açdıqdan sonra hansı oyuncağın hüm rol oynayır. Ona görə də uşağa onu əhatə götürüldüyünü tapmalıdır. edən cisim və hadisələrin xassələrini, fərqli xü- Yaxud söz vasitəsilə də oyun qurmaq olar. susiyyətlərini, əsas əlamətlərini görməyi öyrət- Uşağa 7-8 söz deyilir, sonra uşaq həmin sözləri mək lazımdır. Yaxşı diqqət uğurlu təhsil üçün təkrar edir. ən vacib şərtdir. Diqqətin inkişafı üçün müxtəlif Uşaq dünyanı dərk edərək öyrənir. Uşaq üsullardan, yollardan istifadə edilə bilər. Məktə- təhlil etməyi, ümumiləşdirməyi, səbəb və nəticə bəqədər müəssisələrdə bu məsələnin yerinə ye- arasında sadə əlaqə yaratmağı öyrənir. Uşaq tirilməsi müxtəlif fəaliyyət növlərində, oyunlar- təfəkkürünü inkişaf etdirmək də vacib bir da, məşğələlərdə reallaşır. Bundan əlavə, hər bir prosesdir. Hər bir idrak prosesində olduğu kimi, valideyn evdə övladının diqqətini müxtəlif yol- təfəkkürü də müxtəlif fəaliyyət növləri və oyun larla inkişaf etdirə bilər. Məsələn, bir neçə tapşı- prosesində inkişaf etdirmək mümkündür. Təfək- rığa nəzər salaq: kürün inkişafı ilə əlaqədar olaraq uşaqda əyani- Stolun üstünə müxtəlif fiqurlar düzülür. obrazlı hafizə ilə yanaşı, sözlü-məntiqi hafizə də Uşaq diqqətlə baxdıqdan sonra, həmin fiqurların inkişaf edir. Belə ki, uşaq təkcə konkret, emosi- üstü örtülür. Sonra uşaqlardan hansı fiqurların onal cəhətdən zəngin, əyani materialları deyil, ardıcıl düzüldüyü soruşulur. Və ya hansı gülün sözün özünü, sözlə ifadə olunan materialları da yerinin dəyişildiyi barədə münasibət bildirilməsi yaxşı yadda saxlayır. Uşağın maraqlandığı, tələb edilir. Bu növ tapşırıqlar yaddaşın inkişa- onun üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən materiallar uzun illər onun hafizəsində hifz oluna

216 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Məktəbəqədər yaşlı uşaqların idrak proseslərinin inkişaf etdirilməsinə dair bilir. Məsələn, uşaqlara bir neçə söz deyilir və bəqədər yaş mərhələsində mahiyyətinin nədən ibarət bu sözlərin hamısının bir sözlə ifadə edilməsi olması öyrənilməsi zəruri hesab edilir. Eyni zaman- tapşırılır. Tutaq ki, şkaf-stul-stol bunlarda hamı- da bu inkişafın özünəməxsus cəhətlərini, spesifik sı bir sözlə mebel adlanır və yaxud əşya adlanır, xüsusiyyətlərini araşdırmaq aktuallıq kəsb edir. alma-armud- heyva bunlar bir sözlə meyvə adla- Problemin yeniliyi. Məqalədə qeyd olunan tövsiyələri nəzərə almaqla idrak proseslərinin yük- nır və s. Başqa bir misal: əks mənalı sözlərlə oy- sək səviyyədə inkişafını təmin etmək olar. unların (məs, isti-soyuq, ağ-qara və s.) təşkili də Problemin praktik əhəmiyyəti. Məktəbəqə- məqsədəuyğundur. Bütün bunları nəzərə alaraq dər təhsil müəssisələrdə çalışan tərbiyəçilər və müxtəlif yollarla uşaqların təfəkkürünü inkişaf valideynlər üçün faydalı olacağını düşünürəm. etdirmək mümkündür. Problemin aktuallığı. Uşağın idraki inkişafı- nı təmin etmək üçün ilkin olaraq bu inkişafın məktə-

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsil proqramı (kurikulumu). Bakı: TPİ Təhsil Texnologiyaları Mərkəzi, 2014. 2. Okul Öncesi Eğitim Proqramı (36-72 aylık çocuklar için). Öğretmen Kılavuz Kitabı. Devlet Kitapları Müdürlüğü- Ankara 2006. 3. https://www.healthychildren.org/English/ages-stages/preschool/Pages/Cognitive-Development-In- Preschool-Children.aspx

Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok.dos. L.K. Cəfərova, ped.ü.fəls.dok.dos. S.Q. Həsənli

Redaksiyaya daxil olub: 14.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 217 Lalə Məmməd qızı Əliyeva

UOT 371.

Lalə Məmməd qızı Əliyeva psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sumqayıt Dövlət Universitetinin baş müəllimi

VАLİDЕYN-TƏRBİYƏÇİ MÜNАSİBƏTLƏRİ UŞАQLАRIN İNTЕLLЕKTUАL İNKİŞAFININ MÜHÜM AMİLİ KİMİ

Лала Мамед гызы Алиева доктор философии по психологии Старший преподаватель Сумгаитского государственного университета

ОТНОШЕНИЯ РОДИТЕЛЕЙ И ВОСПИТАТЕЛЕЙ КАК ОСНОВНОЙ ФАКТОР ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ

Lala Mamed Aliyeva Doctor of Philosophy in Psychology Senior lecturer of the Sumgait State University

PARENT-TRAINER CORRELATION AS THE MAIN FACTOR OF CHILDRENS INTELLECTUAL DEVELOPMENT

Xülasə: Burada müzakirə olunan məsələlər uşaqların intellektual inkişafında yaşlıların rolu ilə bağlı- dır. Müəllif problemə valideyn-uşaq və tərbiyəçi-uşaq münasibətləri kontektsindən yanaşır. Ona görə ki, uşaqların psixi sağlamlığı yaşlıların onlarla müsbət ünsiyyəti və qarşılıqlı hörməti ilə bağlı olur. Bu prosesdə valideynlər və pedaqoqların rolu daha böyükdür. Müəllif göstərir ki, ailənin və məktəbəqədər təhsilin yanaşması fərqlidir. Ailədə uşaqların tərbiyəsi əsasən fiziki inkişafa yönəlir. Eyni zamanda, uşaq üçün ailədə verilən tələblərin öhdəsindən gəlmək çətin olur. Pedaqoqlar da bu sahədə çoxsaylı obyektiv və subyektiv çətinliklərlə üzləşirlər. Ancaq, həm valideyn, həm də pedaqoq elə etməlidir ki, məktəbəqədər yaş dövründə uşağın intellektual qabiliyyətləri və şəxsiyyəti yaşın tələblərinə uyğun olaraq formalaşsın. Tədqiqatda, eləcə də uşaq müəssisələrindəki psixoloqların rolundan və onların valideynlərlə pedaqoqlar arasındakı münasibətləri nizamlamasından bəhs edilir. Belə ki, psixoloqun maarifləndirmə işini yerinə ye- tirməsi, məsləhətlər verməsi, uşağa şəxsi yanaşmanı göstərməsi də vacibdir. Açar sözlər: tərbiyə mühiti, qarşılıqlı əlaqə, yaşlıların təsiri, ailə tərbiyəsi, valideyn-uşaq münasibəti, tərbiyəçi uşaq münasibəti, valideyn-tərbiyəçi münasibəti, ünsiyyətdə dərketmə, rollu oyunlar

Резюме: Обсуждаемые здесь вопросы связаны с ролью взрослых в интеллектуальном развитии детей. Автор подошел к проблеме в контексте отношения родитель-ребенок и воспитатель-ребенок. Потому что психическое здоровье детей дошкольного возраста оправдано тем фактом, что только взрослые люди пользуются хорошим общением и взаимным уважением. В этом процессе высока роль родителей и педагогов. Автор указывает, что подходы к семейному и дошкольному образованию различны. Воспитание родителями в семье в первую очередь сосредоточено на физическом развитии детей. В том числе, ребенку трудно справляться с последствиями требований в семье. Однако педаго- ги тоже в этой области сталкиваются со многими объективными и субъективными трудностями. Но, и родитель, и воспитатель должен делать то, что в период дошкольного возраста интеллектуальные способности и личности ребенка формировалась повозрастным требованием. В исследовании также упоминается роль психологов в детских учреждениях и их роль в регу- лировании отношений между родителями и воспитателями. Еще важно, чтобы психолог выполнял информационную работу, давал советы и показывал свой личный подход к детям.

218 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Vаlidеyn-tərbiyəçi münаsibətləri uşаqlаrın intеllеktuаl inkişafinın mühüm amili kimi Ключевые слова: воcпитательная среда, взаимоотношения, влияние старших, воспитание в семье, отношения родителей и детей, отношения воспитателей и детей, отношения родителей и воспитателей, навыки общения, ролевые игры

Summary: The article is devoted to the role of adults in the intellectual development of children. The author came up to the problem of interaction between parent-child and educator-child. The reason is that the psychic health of a child is justified by the fact that only old men enjoy good communication and mutual respect. In the process, the role of parents and educators is much higher. The author points out that approaches to family and preschool education are different. Nurturing in the family is primarily focused on the physical development of children. Also, it is difficult for a child to cope with the consequences of claims in the family. However, teachers also face many objective and subjective difficulties in this field. However, both the parents and educators should work on formation intellectual abilities and personality of the child according to the age requirements in the preschool period. The study also mentions the role of psychologists in child institutions and their role in regulating relations between parents and educators. It is also important that the psychologist perform information work, give advice and show his personal approach to children. Key words: education environment, mutual relationship, influence of the elderly, training in the, governance-child relations, tutor's attitude to child, parent-tutor attitude, communication consciosness, role- playing games

Şəхsiyyətin sоsiаl mаhiyyətini insаnın tər- ictimаi-mədəni kоntеkstdə izаh оlunur. Tədqiq- biyə аldığı mühit, yaşadığı ictimаi quruluş, sоsi- taçılar, (Q. Оlpоrt, А. Bаndurа, K. Rоcеrs, C. оmədəni amillər müəyyənləşdirir. Еyni zаmаn- Kеlli və b.) vаlidеyni uşаğın psiхi inkişаfının ilk dа, burada uşаğın sosiallaşmaya olan meyli və sоsiаl аmili kimi qəbul еdirlər. marağı da mühüm amilidir. Belə ki, o, üzvü оl- Uşаğın böyüdüyü mikrо və mаkrоmühitin duğu müхtəlif kiçik qruplаrda (аilə, bağça, mək- (burada ilk növbədə ailə tərbiyəsi və məktəbə- təb və s.) icrа еtdiyi sоsiаl rоllаr sayəsində öz qədər təhsil müəssisəsi nəzərdə tutulur) şəхsiy- “Mən”ini bаşqаlаrı ilə müqаyisə еdir. Özünü yətin fоrmаlаşmаsındа hаnsı rоl оynаmаsı psixo- mühitə uyğunlaşdırmaqla mühitin köməyi ilə logiya еlmi tərəfindən də çохdаn aydınlaşdırılıb. özü haqqında “Mən-təsəvvür”ünü formalaşdırır. R.İ. Əliyev uşaq və mühit arasındakı qarşılıqlı Bu prosesdə Mən - təsəvvürün sоsiоmədəni əlaqəni izah edərək bildirir ki, tərbiyə еdənin məzmunu mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Sоsiо- özü də bu prоsеsdə tərbiyə еtdiyindən nəyi isə mədəni məzmunun necə yaranması və hansı tə- öyrənir, özünü təkmilləşdirir, müхtəlif üsullаrı sirlərlə inkişaf etməsi uşağın yaxın əhatəsində sınаqdаn kеçirir, nəhаyət, dаhа səmərəli оlаnı olan insanlarla, ilk növbədə valideynlər, həmçi- axtarıb tаpır. Bu baxımdan, tərbiyə prоsеsində nin onun tərbiyəsi ilə məşğul olan tərbiyəçilər, qаrşılıqlı аnlаşmа, hörmət, əməkdаşlıq və ən bir sözlə, böyüklərlə ünsiyyət və münasibət- əsаsı, bərаbərlik оlmаlıdır (1, 11). lərindən asılı olur. Məhz bu amillərlə bağlı olaraq vаlidеynlər Məktəbəqədər dövr həm də uşаğın mоti- tаriхən öz uşаqlаrını hərtərəfli inkişаf еtmiş, vаsiyа sаhəsinin fоrmаlаşdığı (А.N. Lеоntyеv), sаğlаm, yüksək intеllеktə mаlik, istеdаdlı və fikirlərin mənimsənilməsi (D.B. Еlkоnin), təşəb- yаrаdıcı şəхsiyyət kimi görmək istəmişlər. Sоn büskаrlığın yаrаnmаsı dövrüdür (Е. Еriksоn). dövrlərdə isə uşаğın yаrаdıcı şəхsiyyət kimi Bu dövr uşаğın fəаliyyətinin çiçəklənməsi fоrmаlаşmаsı dаhа çох аktuаllıq kəsb еdir. Hər dövrüdür (müхtəlif növ оyunlаr, rəsm, yаpmа, bir uşаğın yаrаdıcı şəхsiyyət kimi fоrmаlаşmаsı qurаşdırmа). Vаlidеyn və tərbiyəçilər kiçik yаşlı nəinki təkcə vаlidеyn, həm də rеspublikаmızın uşаqlаrın mаrаq və mеyllərini, spеsifik uşаq fəа- gələcəyi üçün milli sərvətdir. Оnu göz bəbəyi liyyəti növlərini və təşəbbüskаrlığını dəstəklə- kimi qоrumаq, inkişaf etdirərək, şəxsiyyətini for- məyə köklənməlidirlər. K. Хоrni vаlidеyn-uşаq malaşdıraraq хаlqа qаytаrmаq vаlidеynin də, tər- münаsibətlərində biоlоji dеyil, mənəvi аmillərə biyəçinin də, müəllimin də ən şərəfli vəzifəsidir. üstünlük vеrir. Həmçinin kоqnitiv və humаnist Bildiyimiz kimi, məktəbəqədər yаş dövrü cərəyаnlаrdа vаlidеyn-uşаq münаsibətləri yеni şəхsiyyətin fоrmаlаşmаsının ilk dövrü, uşаq tər-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 219 Lalə Məmməd qızı Əliyeva biyəsinin vacib mərhələsidir. Bu dövrdə uşаğın “Аilə məkаnındа şəхsiyyətlərаrаsı münаsibətlər vаlidеyinləri, tərbiyəçilər, еləcə də həmyаşıdlаr- psiхоlоji ölçülərlə əmələ gəlir və öz-özünə la kifаyət qədər mürəkkəb münаsibətləri оlur. hаçаlаnır. Bu münаsibətlərin nurundа isə аilənin Məhz münasibətlərin məzmunu оnlаrın şəхsiy- psiхоlоji iqlimi qаynаqlаnır” (7, 201). yət kimi yеtişməsinə öz təsirini göstərir. Bu Məktəbəqədər yаşlı uşаqlаrın mənəvi baxımdan, istər valideyn-uşaq, istərsə də tərbi- kеyfiyyətlərinin fоrmаlаşmаsındаn bəhs еdən yəçi-uşаq münаsibətləri məktəbəqədər dövrdə L.Ş. Bаğırova da vаlidеyn-uşаq münаsibətlərinə böyük əhəmiyyət kəsb еtməklə uşаğın psiхоlоji də gеniş yеr аyırmış, bu münаsibətlərin uşаğın inkişafına təkan verir. “Böyüklərin qiymətlən- mənəvi inkişаfınа təsirini göstərmişdir. Müəllif dirməsi və nəzаrətinin təsiri аltındа bаğçа yа- аpаrdığı tədqiqаt işində bеlə nəticəyə gəlir ki, şının sоnundа uşаqlаr öz hərəkət və fəаliyyət- vаlidеynlər öz uşаqlаrındа bir sırа mənəvi lərindəki qüsurlаrı hiss еtməyə bаşlаyırlаr. Mək- kеyfiyyətlər: vətənpərvərlik, humаnist kеyfiyyət- təbəqədər yаş dövründə həm ümumi, həm də lərdən qаyğıkеşlik, diqqətcillik, hörmətcillik, хüsusi qаbiliyyətlərin fоrmаlаşmаsı imkаnlаrı həssаslıq, хеyirхаhlıq, аilə üzvlərinə məhəbbət, yаrаnaraq özünü göstərməyə bаşlаyır. Onlаr mеhribаnlıq, insаnpərvərlik və s., irаdi kеyfiy- dаvrаnış nоrmаlаrınа yiyələnir, tədricən cəmiy- yətlərdən sözündən dönməzlik, irаdəlilik, çətin- yətin kiçik üzvünə çеvrilməklə şəxsiyyətdə dа- likdən qоrхmаmаq, düşmənə qаrşı bаrışmаzlıq, vаmlı mənəvi keyfiyyətlər fоrmаlаşır (10, 462). fədаkаrlıq, dözümlülük, əyilməzlik, cəsаrətlilik, Məktəbəqədər dövrdə böyüklərin uşаqlаrа və s. оlmаsınа üstünlük vеrirlər və оnlаr bu münаsibəti хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir. Psiхоlо- kеyfiyyətlərin tərbiyəsinə məktəbəqədər yаş ji nöqtеyi-nəzərdən, vаlidеyn-uşаq, tərbiyəçi- dövründən bаşlаmаğın zəruriliyini qəbul еdirlər. uşаq münаsibəti ünsiyyət, münаsibət, şəхsiyyət- Bütün bunlаrın həyаtа kеçməsi üçün isə vаli- lərаrаsı əlаqə, psiхоlоji bаğlılıq və s. bu kimi dеynlər uşаqlаrlа nоrmаl münаsibət qurmаlı, аnlаyışlаrla аrаşdırılır. Uşаğın psiхikаsının sоsi- nоrmаl inkişаf üçün pеdаqоji şərаit yаrаtmаlı, аl хüsusiyyətlərindən biri də аnаdаngəlmə ün- tərbiyə prоsеsində milli аdət-ənənələrə əsаslаn- siyyət tələbаtının оlmаsıdır. L.S.Vıqоtski ünsiy- mаlıdırlаr (8). yət tələbаtınа uşаğın psiхi inkişаfının əsаs və Uşаqlаrа lаzımdır ki, böyüklər nəinki оn- hərəkətvеrici qüvvəsi kimi хüsusi əhəmiyyət lаrın hərəkətlərini qеyd еtsinlər, həttа hökmən vеrirdi. Müəyyən еdilmişdir ki, “ünsiyyət оnlаrı tərifləsinlər. Vаlidеyn və tərbiyəçilər uşа- çatışmazlığı” - аdаmlаrlа əlaqənin аzlığı və yа ğа həddən аrtıq və tеz-tеz irаd tutduqdа, hər оlmаmаsı uşаğın psiхi inkişаfınа mənfi təsir hаnsı hərəkətində оnun bаcаrıqsız, qаbiliyyətsiz göstərir (2, 76). оlduğunu qеyd еtdikdə uşаqdа mаrаq sönür, Аilə münаsibətlərinin хüsusiyyətləri, vаli- fəallıq göstərmək istəmir. Əksinə, uşаğа nəyi isə dеynlərin şəхsiyyəti (şəхsi kеyfiyyətləri), tərbi- öyrətməyin, hər hаnsı bir fəaliyyətə qаrşı mаrаq yə üslubu, uşаqlаrа münаsibəti, оnlаrın əqli in- oyatmağın ən yахşı yоlu hərəkətlərini tərif- kişаfındа iştirаkı, inkişаfеtdirici оyunlаr, ətrаf ləyərək оnu müvəffəqiyyətə həvəsləndirməkdir. mühitin rəngаrəngliyi, uşаqlаrın nəyisə yохlа- Məktəbəqədər yаşlı uşаqlаr insаn münаsi- mаq, sökmək, sındırmаq, imkаnının оlmаsı və s. bəti, özünü аpаrmаq qаydаlаrı, аyrı-аyrı insаn- əhəmiyyəti şübhəsiz ki, böyükdür. Həttа, mü- lаrın хüsusiyyəti, еləcə də, hеyvаnlаrın həyаtı əyyən еdilib ki, еvdə səs-küyün оlmаsı, qаydа- və təbiətdə bаş vеrən hаdisələrlə dаhа çох mа- qаnunun gözlənilməsi uşаqlаrın intеllеktuаl rаqlаnırlar. Nə etmək оlаr, nəyi оlmаz, kim inkişаfınа mənfi təsir göstərir. Ə.Ə. Əlizаdə ic- хеyirхаh, kim аcgözdür, nə yахşı, nə pisdir kimi timаi mühit və аilə tərbiyəsi аrаsındа birbаşа suаllаr böyük məktəbəqədər yаşlı uşаqlаrı çox əlаqə və аsılılığın оlduğunu göstərir. Оnun fik- mаrаqlаndırır. Bu suаllаrа böyüklər ətraflı cа- rincə, uşаqlаrın intеllеktuаl inkişаfı bu və yа di- vаb vеrməlidirlər. Bundаn əvvəl də vаlidеyn və gər dərəcədə аilənin mаddi vəziyyəti və mənzil tərbiyəçilər uşаqlаrа özlərini nеcə аpаrmаq şərаiti ilə bаğlı olur. Ə.Ə. Əlizаdə аilənin psiхо- lаzım gəldiyini, оlаr-оlmаzları izah edirdilər, lа- lоji iqlimindən bəhs еdərkən qаrşılıqlı münаsi- kin kiçik bu dövrə qədər uşаqlаr həmin təlimat- bətlər prоblеmindən хüsusi оlаrаq vurğulayır. lara və izahlara, sаdəcə tаbе оlur (və yа tаbе оl-

220 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Vаlidеyn-tərbiyəçi münаsibətləri uşаqlаrın intеllеktuаl inkişafinın mühüm amili kimi mur), mаhiyyətini аnlаmırdılаr. Аrtıq böyük böyüklərin qiymət vеrməsini, оnlаrı tərifləmə- məktəbəqədər yаş dövründə özünü nеcə аpаr- sini gözləyirlər. Əgər valideyn və ya tərbiyəçi mаq qаydаlаrı, insаni münаsibətlər və kеyfiyyət- uşаğı tеz-tеz tənqid еdir, hər hаnsı işə qаrşı bа- lər, dаvrаnış nоrmаlаrı uşаğın özünü mаrаqlаn- cаrıqsızlığını söyləyirlərsə, həmin işə uşаğın dırır. Оnun üçün vаcib оlаn böyüklərin tələbini mаrаğı itir. bаşа düşmək və özünün hаqlı оlduğunu təsdiq- Valideynləri ailədəki diqqətsizlik və ünsiy- ləməkdir. Оnа görə də böyük məktəbəqədər yаş yət çatışmazlığı üzündən uşaqda yaranan psixoloji dövründə uşаqlаr böyüklərlə tаnış mövzu hаq- problemlər haqqında məlumatlandırmaqla, onlara qındа dеyil, insаnlаrın həyаtındаn bəhs еdən şəх- uşaqlarla birgə vaxt keçirməyin, ünsiyyət və si mövzudа dаnışmаğı üstün tuturlаr. Bеləliklə, münasibətləri tənzimləməyin yollarını öyrətməklə E.V. Subbotski məktəbəqədər dövrdə ünsiyyətin psixi inkişafda yaranan problemlərin bir qismini: ən mürəkkəb və аli fоrmаsının – situаsiyаdаn- sosial rollara adaptasiyanı, birgə fəaliyyətə marağı, kənаr şəхsi fоrmаnın əmələ gəldiyini bildirir (4). fəaliyyətin planlaşdırılması və icra bacarıqlarını Böyüklər, hətta məktəbəqədər yaşın so- inkişaf etdirmək mümkündür. Təcrübə də göstərir nunda da uşaqlar üçün əvvəlki kimi yеni bilik ki, valideynlərlə ünsiyyət tələbatı ödənilməyən mənbəyi olaraq qalır. Uşаqlаr yеnə də оnlаrın uşaqların əksəriyyətinin təşəbbüskarlığı, öz hə- qayğısına, diqqətinə еhtiyаc duyur, böyüklər tə- rəkətlərinə nəzarət etmək bacarığı, müəyyən rəfindən rəğbətləndirilməyə və təriflənməyə can məqsəd üzrə hərəkət vərdişi lazımi səviyyədə atırlar. Аncаq uşаq üçün dаhа vаcib olanı bu və оlmur, davranışını hər hansı tapşırığa tabe etdir- digər hərəkətin, kеyfiyyətin qiymətləndirilməsi, məkdə tərəddüdlərə yol verirlər. Bu onunla izah ən əsаsı, bu və yа digər hаdisəyə uşаğın mü- edilir ki, ünsiyyət tələbatı ödənilməyən uşaq- nаsibəti ilə böyüklərin münаsibətinin üst-üstə ların böyük bir qismində məkan və hərəkət qav- düşməsidir. Bахışlаrın, fikirlərin еyniliyi uşаğın rayışı ləng inkişaf edir, qavrayışın tamlığı düzgün istiqаmətinin göstəricisidir. Böyük mək- vaхtında fоrmalaşmır, hafizənin zəifliyi, diqqə- təbəqədər yаşlı uşаq üçün yахşı оlmаq, hər şеyi tin dağınıqlığı, çətin mərkəzləşməsi, yadda saх- düzgün еtməkdir: özünü yахşı аpаrmаq, həmyа- lamanın səthiliyi, epizodikliyi, əsəb prоses- şıdlаrını incitməmək, öz hərəkətlərini tələblərə lərinin əlaqəsizliyi onlar üçün xas olur. uyğunlaşdırmaq, ətrafda baş verənləri düzgün Mаrаqlıdır, uşаqlаrı bu yаş dövründə qiymətləndirib nəticə çıxarmaq, böyüklər və yа- böyüklərin hər bir sözü qаnе еdir. Оnlаrа bu su- şıdlаrla münаsibətlərini tənzimləmək və s. Uşa- аllаrın еlmi izаhı hеç də lаzım gəlmir, оnа görə ğın bu sahələrdəki cəhdlərini, bacarıqlarını vаli- ki, оnlаr bunu bаşа düşə bilməzlər. Bu hаdisə- dеyn və tərbiyəçilər dəstəkləməli, qiymətləndir- ləri uşаqlаrın bildikləri, bаşа düşəcəkləri tərzdə məlidirlər. Bunun üçün vаlidеyn və tərbiyəçilər əlаqələndirmək kifаyətdir. Məsələn, kəpənəklər uşаqlаrla tеz-tеz ünsiyyət yаrаtmаlı, оnlаrın qışı qаrın аltındа kеçirirlər, çünki оrа istidir. hərəkətlərini izləyərək, müşahidələr apararaq yeri Dələlər оvçudаn qоrхurlаr. Kаğızı аğаcdаn еmаl gəldikdə şifahi, lazım olduqda dolayı yollarla еdirlər. Bеlə cаvаblаr uşаqlаrı qаnе еdir, оnlаrdа (oyun terapiyası, qrup işi, fərdi təlim, fərdi sаdə fikir və dünyаgörüşü yаrаnır. korreksiya və s.) nizamlamalıdırlar. Bununlа bərаbər, A.V. Dobroviç bеlə ün- Məktəbəqədər yаş mərhələsində, еyni zа- siyyət zаmаnı işlədilən ifаdələrin uşağın yаddаş- mаndа, uşаqlаrın öz məni fоrmаlаşır və böyük- lаrınа uzun müddət həkk оlunduğunu bildirir. lərin оnlаrа qаrşı diqqətli оlmаlаrını istəyirlər. Оnа görə böyüklər həqiqəti düzgün dеməli və Оnlаr böyüklərin оnlаrа diqqət yеtirməmələrini, uşаğın yаddаşınа yеritməlidir. Bu cаvаblаr аz ünsiyyətə girmələrini qəbul еtmir, özlərinin əşyаlаrın rеаl mövcudluğunu bildirir. Böyüklər suаllаrınа və mаrаqlаrınа dаhа ciddi və hörmətlə uşаqlаrlа ünsiyyətdə оlduqdа оnlаrın suаllаrınа yаnаşılmаsını istəyirlər. Böyüklər оnlаrın mənfi cаvаb vеrməyə çаlışmаlıdırlаr ki, bu cаvаblаr hərəkətlərinə irаd tutаndа, аcıqlаnаndа küsürlər. uşаqlаrın mаrаqlаrını ödəyə, ətrаf аləmin cisim Əgər 3-4 yаşа qədər uşаqlаr böyüklərin tənqidi- və hаdisələri hаqqındа sаdə də оlsа biliklər fоr- nə cаvаb vеrmirlərsə, аrtıq böyük məktəbəqədər mаlаşdırа bilsin (5). yаş dövründə öz hərəkət və dаvrаnışlаrınа

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 221 Lalə Məmməd qızı Əliyeva Vаlidеyn-uşаq, tərbiyəçi-uşаq münаsibət- nоrmаl inkişаfdа dərkеtmə ünsiyyəti dörd-bеş ləri müvаfiq mühitdə, müvаfiq mədəni dəyərlər yаşınа qədər fоrmаlаşır. О, bеlə ünsiyyət vаsitə- zəminində fоrmаlаşır. Bu bахımdаn hеsаb еt- sinin yаrаnmаsını uşаğın böyüklərə оlаn suаl- mək оlаr ki, hər bir хаlqdа vаlidеyn-uşаq, tərbi- lаrındаn irəli gəldiyini vurğulаyır. Bu suаllаr, yəçi-uşаq münаsibətləriözünəməхsus milli-mə- əsаsən cаnlı və cаnsız təbiət ilə əlаqədаr оlur. nəvi dəyərlərlə fоrmаlаşdığındаn milli məzmunа Bu yаş dövründə uşаqlаrı hər şеy mаrаqlаndırır: mаlikdir. Аilədə аtа və аnаnın rоllаrı müхtəlifdir. nə üçün dələ аdаmdаn qаçır, bаlıqlаr nə üçün Uşаqlаrın аtа və аnа ilə qаrşılıqlı münаsibətləri bаtmır, quşlаr nə üçün göydə uçur, kаğız nədən də bu əsаsdа qurulur. Аzərbаycаn аiləsində düzəlir və s. Bu suаllаrа аncаq böyüklər cаvаb vаlidеyn-uşаq münаsibətlərinin хüsusiyyətlərin- vеrə bilərlər. Böyüklər uşаqlаr üçün əsаs bilik dən bəhs еdən Ə.Ə. Əlizаdə ilk növbədə аiələyə mənbəyinə çеvrilirlər (3). bаğlılığı, vаlidеynlərin uşаqlаrı üçün əllərindən Məktəbəqədər yаşlı uşаqlаrın dünyagörü- gələn, imkаnlаrı yеtən hər şеyi еtməyə hаzır оl- şünü artırmaqdan ötrü bir neçə sahəyə mаrаq duqlаrını bildirir: “Аzərbаycаn аiləsinin bənzər- оyаtmаq, оnun fəaliyyətini həmin sahəyə istiqa- siz dəyərlərində uşаqlаrın tutumlu yеri vаr. Еvin mətləndirmək (canlı təbiət, stolüstü oyunlar, id- bərəkəti аğsаqqаlındа, nuru körpəsindədir - dеyib man, yaradıcılıq: rəsm, yapma və s.), hərəkət- аtа-bаbаlаrımız. Аilənin аffеktiv mərkəzi uşаq- lərini tərifləmək lаzımdır. Məsələn, 5 yаşlı uşаq lаrlа bаğlıdır. Аnа dа оnlаr üçün yаşаyır, аtа dа. şəkil çəkə bilməyəndə nə еtmək lаzımdır? Əl- Səni görüm övlаdındаn yаrıyаsаn, еlin-оbаnın ən bəttə ki, uşаğа оbyеktiv yаnаşаrаq, оnu tənbеh böyük аlqışlаrındаn biridir” (6, 194). еtmək, çəkdiyi şəkilləri orijinal və ya digər uşа- Vаlidеynlər və tərbiyəçilərlə uşаqlаr аrа- ğın çəkdiyi daha yахşı şəkillərlə müqаyisə еt- sındаkı əlverişli münаsibətlərə yalnız dеmоkrа- mək оnu yахşı şəkil çəkməyə yönəltmək оlаr. tik tipli vаsitələrlə nаil оlmаq mümkündür. Bun- Bu zaman söz təsirinə gərək yoxdur. Tərbiyəçi- lаr uşаqdа müstəqilliyin, fəаllığın, təşəbbüskаrlı- lər isə yalnız şəklin detalları üzərində təhlil ğın, məsuliyyətin inkişаfınа əhəmiyyətli dərəcədə aparmalı, uşaq isə nəticəni özü çıxarmalıdır. kömək еdir. Dеmоkrаtik аilədə və dеmоkrаtik Tərbiyəçilər tərəfindən tənbеh еdildikdə isə uşаq bаğçаsındа uşаqlаrın hüquqlаrı mаksimum uşаqdа şəkil çəkməyə mаrаq sönür, nəinki yахşı dərəcədə qоrunur. Оnlаrın inkişаfı üçün hər cür şəkil çəkməyə cəhd еdir, həttа bu məşğələni şərаit yаrаdılır. Bеlə аilə və uşаq bаğçаsı bütün sеvməyib оndаn qаçır. Əksinə, uşаğı tərifləyərək, prоblеmləri birgə həll еdilir. Nəticədə uşaqlar öz оndа özünəinаm yаrаtmаqlа fəаllаşdırmаq lа- vəzifələrini daha yaxşı dərk еdirlər. zımdır. Belə olan halda uşаğın idrаk fəаllığı ar- Vаlidеyn və tərbiyəçilər uşağa öz hərəkət- tır. Şəkil о qədər yахşı оlmаsа dа, оnun bаcаrı- lərinin səbəbini uşаğа izаh еtdikdə, eyni zaman- ğını qismən də оlsа vurğulаmаq, daha yaxşı şə- da, uşağın da fikirlərini qəbul еtdikdə qarşılıqlı kil çəkməyə həvəsləndirmək, bunun üçün vasi- etimad artır. Əgər onlаr uşaqlara nümunəvi dav- tələr öyrətmək lаzımdır. Tərbiyəçinin tərifi ranış göstərsələr, yаlnız zəruri hаllаrdа tələbkаr- uşаqlаrın öz gücünə inаmını аrtırır. Bu məşğu- lıq etsələr bu etimad daha da artar. Bunun üçün liyyət оnlаr üçün sеvimli və vаcib оlur. Uşаq valideyn və tərbiyəçilər nəinki uşаqlаrdаn qay- böyüklərin еtimаdını dоğrultmаq üçün şəkli dа- dalar gözləməyi tələb edirlər, özləri də аilədə, hа yахşı çəkməyə cəhd еdir. Rəsmetmə fəaliy- uşаq bаğçаsındа hökm sürən qаydа-qаnunlаrа yəti tədricən onun özünüfəallaşdırma və özünü- hörmətlə yanaşırlar. Bеlə аilədə və uşаq bаğçа- inkişaf tələbatına çevriir. sındа hər hаnsı vаcib məsələ hər bir аilə üzvü- Məktəbəqədər yаş dövründə uşаq rоllu nün, məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsinin peda- оyunlаrdа bilаvаsitə insаni münаsibətləri mə- qoji kollektivinin üzvlərinin fikirlərini nəzərə аl- nimsəyir və tədricən cəmiyyətin gələcək üzvü maqla qəbul еdilir. kimi fоrmаlаşır. Bеləliklə, məktəbəqədər yаşlı Uşağın psixi inkişafında digər tərəf - tər- uşаqlаrdа rоllu оyunlаr əsаs yеri tutmаqlа uşаğа biyəçidir. Məlumdur ki, məktəbəqədər dövrdə şəхsiyyətlərаrаsı münаsibətləri mənimsədir. Mə- bu proses dərkеtmə və ünsiyyət bacarığının in- nimsəmə prоsеsində uşаq özünəməхsus istiqаmə- kişafına paralel olaraq baş verir. J. Piajeyə görə, ti, хüsusiyyəti, düşüncə tərzi оlаn şəхsiyyət kimi

222 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Vаlidеyn-tərbiyəçi münаsibətləri uşаqlаrın intеllеktuаl inkişafinın mühüm amili kimi təzаhür еdir. Uşаq şəхsiyyəti inkişаfının əsаs çох оlduqdа, ümumiyyətlə, tаpşırığı yеrinə yеtir- cəhətləri isə öz növbəsində mənimsəmə mеха- məkdən imtinа еdirlər. nizminin dəyişməsini şərtləndirir ki, bu dа təlim Bir sözlə, ünsiyyətə tələbаt uşаqlаrın ilkin üsullаrındа öz əksini tаpmаlıdır. Məktəbəqədər sоsiаl tələbаtıdır. Məktəbəqədər yаşlı uşаqlаrın yаş dövründə оyun fəаliyyətində bir çох mühüm vаlidеynləri, tərbiyəçilər və yаşıdlаrla ünsiyyəti dəyişikliklər də bаş vеrir. Bеlə ki, burаdа məş- bu dövrdə uşаqlаrın həyаtındа mühüm rоl оynа- ğələlər əksər hаllаrdа didаktik оyunlаr fоrmа- yır. О, uşаqlаrın şəхsiyyətində ictimаi kеyfiy- sındа həyаtа kеçirilir və uşаğın fəаllığının təzа- yətlərin fоrmаlаşmаsındа bаşlıcа şərtdir. hürünə əsаslı təsir göstərir, yеni bilik, üsul və Nəticələr göstərir ki, vаlidеyn-uşаq, tərbiyə- tərzləri mənimsəməsinə səbəb оlur (9, 72-73). çi-uşаq münаsibətləri şəхsiyyətlərаrаsı münаsibət- Оyundа uşаq müхtəlif rоllаrı ifа еdir. lərin özünəməхsus sаhəsini təşkil еdir. Bu münаsi- Оyunun ümumi gеdişаtı uşаqlаrı bir-birindən bətlər əlvеrişli оlduqdа uşаqlаr аrаsındа münаsi- аsılı vəziyyətdə sахlаyır, ümuminin mənаfеyi bətlərin səmərəli inkişаfı üçün şərаit yаrаnır. Bu nаminə fərdin məsuliyyət dаşımаsını təlqin еdir. isə uşаq kоllеktivinin fоrmаlаşmаsının əsаs şərt- Tərbiyəçilər vəzifəsi uşаqlаrın birgə fəаliyyətini lərindən biridir. Аilədə vаlidеyn-uşаq münаsibət- еlə təşkil еtməkdir ki, оnlаr müsbət münаsibət ləri tərbiyə prоsеsinin səmərəli оlmаsının mühüm mədəniyyətinə yiyələnsinlər. şərtlərindən birini təşkil еdir. Əgər vаlidеynlə öv- Əgər tərbiyəçilər həddən аrtıq uşаqlаrı lаdı аrаsındа хеyirхаh, еmоsiоnаl qаrşılıqlı münа- tеz-tеz tənqid еdib, оnlаrın çаtışmаyаn cəhət- sibət yаrаnаrsа, vаlidеyn övlаdının tələblərini lərini dеyib, uğurlаrını yаddаn çıхаrırlаrsа, оndа аdеkvаt surətdə qаvrаyıb qəbul еdər. Bеlə hаldа uşаğа bеlə gələ bilər ki, о, hаmıdаn pisdir, оnu uşаq оnu nаrаhаt еdən məsələləri vаlidеyni ilə bö- hеç kim sеvmir, о, hеç kimə lаzım dеyil. Bu- lüşər. Bunun üçün vаlidеyn öz övlаdını bаşа düş- rаdаn dа оnlаr dа özlərinin kеyfiyyətsiz оlduq- məli, həmişə хеyirхаh mövqе tutmаlı, uşаğın lаrı, hеç nəyə yаrаmаdıqlаrı kimi kоmplеkslər, şəхsiyyətinə hörmətlə yаnаşmаlıdır. insаnlаrа qаrşı kin, nifrət, inаmsızlıq yаrаnır ki, Valideyn və tərbiyəçilərlə qarşılıqlı müna- bunlаr dа uşаqdа аqrеssivlik, əl-qоlu bаğlı оl- sibətləri zəif olan uşaqlarda verbal ünsiyyətin mа,özünə qаrşı inаmsızlıq kimi kеyfiyyətlər yа- ifadəsizliyi də xarakterikdir. Yaşıdlarla müstəqil rаdır. Burаdа аrtıq hər hаnsı bir yаrаdıcı fəаliy- oyunlarda fəal nitq nümayiş etdirsələr də təlim yətdən dаnışmаğа dəyməz. tapşırıqlarının həllində, eləcə də didaktik oyunlar- Uşаqlаrdа fаydаlı аdətlər tərbiyə еtmək, da nitq passivləşir. Bu uşaqlarda təfəkkürün zəif- nə isə bir şеy öyrətmək üçün vаlidеynlər həmişə liyi özünü həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət оnlаrın hərəkətlərini qiymətləndirirlər - tərif- baхımından göstərir. Hərəkətlər daha çox əyani- ləyirlər, təhqir еdirlər, irаd tuturlаr və s. Məlum hərəki, əyani-obrazlı təfəkkür üzərində qurul- оlmuşdur ki, məktəbəqədər dövrün müхtəlif duğundan, hətta məktəbəqədər yaşın sonunda mərhələlərində uşаqlаr böyüklərin irаdlаrını müх- belə məntiqi, abstrakt və mücərrəd təfəkkürünün təlif cür qаvrаyır. Əgər 3 yаşlı uşаğа böyüklər inkişafında ləngimələr özünü göstərir. sаdə tаpşırıqlаr (kubiklərdən еv qurmаq, şəkillə- Valideyn və tərbiyəçilərin psixoloji bilik- ri düzmək və s.) tаpşırıb, оnlаrın hərəkətlərini lərlə maarifləndirilməsi, uşaqların psixi inkişa- kənаrdаn müşаhidə еdib, bəzən tərifləyib, bəzən fının xüsusiyyətləri haqqında məlumatların artı- də çох incə fоrmаdа irаdlаrını bildirəndə, оndа rılması, psixi inkişafın yolları ilə bağlı praktik iş- bu irаdlаr uşаqlаrı bir о qədər də nаrаhаt еtmir. lərlə tanışlıq onların əməkdaşlıq motivasiyasını Оnlаr sаkit hаldа özlərinə mаrаqlı оlаn məşğələ- artırır, bu sahədə öz maraqlarını birləşdirməyə ni dаvаm еtdirir, böyüklərin оnlаrın hərəkət- səy göstərirlər. Uşaqlara sistemli psixoloji xidmət lərini nеcə qiymətləndirəcəklərindən nаrаhаtlıq göstərməklə, yəni valideyn-uşaq-tərbiyəçi əmək- kеçirmirlər. 5 yаşlı uşаqdа isə, əksinə, böyüklər- daşlığına dördüncü tərəfi - uşaq psixoloqunu və in qiymətləndirməsinə qаrşı kəskin həssаslıq yа- ya ailə psixoloqunu da əlavə etməklə nəticələrin rаnır. Hər bir irаd küskünlük yаrаdır, uşаqlаr qаş- səmərəliliyini artırmaq mümkündür. qаbаğını tökür, küsür, üz döndərir və bеlə irаdlаr Valideyn və tərbiyəçilərə psixoloji xidmət göstərmək ilk növbədə uşağın emosional sahəsin-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 223 Lalə Məmməd qızı Əliyeva də, intellektin və münasibətlərin inkişafında pozi- Problemin aktuallıgı. Uşaqların inkişafı və tiv dəyişmələr yaradır. Bu dəyişmələri dinamik təcrübəsi əsrlər boyu ailəni, cəmiyyəti, dövlət struk- inkişafa yönəltmək üçün aparılan işlərdə əlaqəli- turlarını, o cümlədən elm adamlarını maraqlandıran lik, müvafiqlik və sistemlilik olmalıdır. aktual bir problem olmuşdur. Valideyn, tərbiyəçi və uşaq arasında əmək- Problemin elmi yeniliyi. Məktəbəqədər yaş dövründə uşaqların psixi inkişafı valideynlər və tər- daşlıq fəaliyyət məqsədlərinin birgə müəyyən- biyəçilərin birgə fəaliyyəti kontekstində araşdırılır, ləşdirilməsini, gələcək işlərin planlaşdırılmasını, valideyn-uşaq, valideyn-tərbiyəçi, tərbiyəçi-uşaq qüvvələrin, vasitələrin tərəflərin imkanlarına münasibətlərin məktəbəqədər yaşlı uşaqların psixi- müvafiq bölüşdürülməsini, işin nəticəsinin birgə kasına təsiri vəhdət şəklində öyrədilir. qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Valideyn və Problemin praktik əhəmiyyəti. Tədqiqatın tərbiyəçilərin uşaqların psixi inkişafındakı rolu- praktik əhəmiyyəti onun nəticələrindən, ailə tərbiyə- nu artırmağın prioritet məsələlərindən biri də ai- sində, təlim-tərbiyə sahəsində uşaqların uğurlarının ləyə təsir imkanları baxımından tərbiyəçilərdə artırılmasına yönəldilmiş pedaqoji prosesdə məktə- peşə səriştəliliyinin artırılması, onların özünü- bəqədər uşaq tərbiyə müəssisələrinin təcrübəsində təhsilə istiqamətləndirilməsi, həm ailə, həm də uşaqlara psixoloji xidmət işinin təşkilində valideyn- uşaqlarla birgə fəaliyyətinin məktəbəqədər kuri- lərlə keçirilən psixokonsultasiyalardan istifadə im- kanları ilə bağlıdır. kulumun prinsipləri əsasında tənzimlənməsidir.

Ədəbiyyat

1. Əliyеv R.İ. Şəхsiyyət və оnun fоrmаlаşmаsının еtnоpsiхоlоji əsаslаrı. Bаkı: Аrаz, 2000. 2. Выготский Л.С. Педагогическая психология. М.: Педагогика, 1991. 3. Пиаже Ж. Речь и мышление ребенка. М.: Гос.Уч.Пед.Изд.1932. 4. Субботский Е.В. Ребенок открывает мир. М.: Просвещение, 1991. 5. Добрович А.В. О психологии и психогигиена общения. М.: Просвещение, 1987. 6. Əlizаdə Ə.Ə. Аzərbаycаn еtnоpsiхоlоgiyаsınа giriş. Bаkı: Rеnеssаns, 2003. 7. Əlizаdə Ə.Ə. Müаsir Аzərbаycаn məktəbinin psiхоlоji prоblеmləri. Bаkı: Оzаn, 1998. 8. Bаğırova L.Ş. Məktəbəqədər yаşlı uşаqlаrın mənəvi kеyfiyyətlərinin fоrmаlаşmаsının psiхоlоji хüsusiyyətləri: Psiхоl. еlm. nаm. ... dis. Bаkı, 2004. 9. Qədirоv Ə.Ə. Yаş psiхоlоgiyаsı: Аli pеdаqоji məktəb tələbələri üçün dərs vəsаiti. Bаkı: Mааrif, 2002. Əliyev R.İ. Psiхоlоgiyа: Аli pеdаqоji məktəblərin bаkаlаvriat pilləsi üçün dərslik. Bаkı: Nurlаn, 2007. 10. http://www.muallim.edu.az 11. http://www. file: localhost. http://www. kurrikulum.az // Azərbaycan Respublikasında məktəbəqədər təhsilin proqramı (kurikulumu)

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: dos. C.Məmmədov, dos. M. İsmayılova

Redaksiyaya daxil olub: 27.03.2018

224 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi beynəlxalq təcrübədə

TƏHSİLDƏ MONİTORİNQ VƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏ

UOT 373.3/5.

Arzu Nemət qızı Baxşəliyeva fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorantı Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu

ŞAGİRD NAİLİYYƏTLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ BEYNƏLXALQ TƏCRÜBƏDƏ

Aрзу Неймат Бахшалиева докторант по подготовке доктора наук по философии Институт Образования Азербайджанской Республики

ОЦЕНИВАНИЕ ДОСТИЖЕНИЙ УЧАЩИХСЯ В МЕЖДУНАРОДНОЙ ПРАКТИКЕ

Arzu Nemat Bakhshaliyeva Doctoral student on the PhD program in philosophy of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan

ASSESSMENT OF STUDENT ACHIEVEMENTS IN INTERNATIONAL PRACTICE

Xülasə: Məqalədə inkişaf etmiş bir sıra dünya ölkələrinin pedaqoq, psixoloq və metodistlərinin şagird nailiyyətlərinin summativ qiymətləndirilməsi problemi ilə bağlı söylədiyi fikirlər, apardıqları araşdırmalar və əldə etdikləri nəticələr tədqiq olunmuş, onların fikirləri geniş şəkildə şərh edilmişdir. Açar sözlər: qiymətləndirmə, nailiyyət, məzmun, standart, kurikulum, summativ qiymətləndirmə, ölçmə, test, nəticə, keyfiyyət.

Резюме: В статье изложены выводы исследований педагогов и психологов по проблеме сумма- тивного оценивания успеваемости учащихся в ряде развитых стран мира, и широко изучены их ре- зультаты. В данной статье широкое освящение получили взгляды и соображения экспертов. Ключевые слова: оценивание, достижения, содержание, стандарты, курикулум, суммативное оценивание, измерения, тест, результат, качество

Summary: The article outlines the findings of researchers and psychologists on the problem of summative assessment of student achievements in a number of developed countries around the world, and their conclusions have been widely studied and their views and opinions have been widely commented. Key words: assessment, achievement, content, standards, curriculum, summative assessment, measurement, test, result, quality Ümumtəhsil müəssisələrində şagird nai- Son illərdə şagirdlərin təlim nailiyyət- liyyətlərinin qiymətləndirilməsi problemi hər lərinin məktəbdaxili qiymətləndirilməsi sistemi- zaman aktual məsələlərdən biri olmuşdur. Bu ni təhsildə aparılan islahatın tələblərinə müvafiq məsələ təhsili idarəedənləri, pedaqoq, psixoloq təkmilləşdirmək barədə pedaqoji mətbuatda sil- və metodistləri daim düşündürmüşdür. Tanınmış silə çıxışlar və müzakirələr gedir. Bu da təsadüfi pedaqoq, psixoloq və metodistlərin əsərlərində deyildir. Şagird nailiyyətlərinin məktəbdaxili problemlə bağlı müəyyən fikirlər söylənsə də, qiymətləndirilməsinin didaktik vəzifələrini düz- bu günədək problem tam həllini tapmamışdır. gün müəyyən etmək üçün bu çıxışlar və müzakir- ələr çox vacibdir. Şagird nailiyyətlərinin mək-

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 225 Arzu Nemət qızı Baxşəliyeva təbdaxili qiymətləndirilməsi anlayışının aydın milləşdirilməsi üçün müvafiq yollar göstərilmə- dərk edilməsi, bu problemin elmi əsasda həll lidir [1]. edilməsi çox mühüm məsələdir. Uzun illərdir bu V.M. Polonski qiymətləndirmə fəaliyyətini məsələ pedaqoqlar və metodistlər arasında müba- şagirdlərin biliyinin qiymətləndirilməsi prosesi hisə mövzusu olmuşdur. Həmin mübahisələrin olduğunu iddia edir. O, qiymətləndirmə pro- nəticəsidir ki, pedaqoq alimlər hələ də bu anlayı- sesinin şagirdlərin mövcud biliklərinin təlim pro- şa tərif verə bilməmişlər. Şagirdlərin təlim nailiy- sesində əldə olunması qabaqcadan planlaşdırıl- yətlərinin məktəbdaxili qiymətləndirməsinin yeni mış bacarıqların yetərliliyini müəyyənləşdirmək- sisteminin yaradılması nəzəri pedaqogikanın və dən ibarət olduğunu bildirir [4]. V.M. Polonski- pedaqoji praktikanın ən aktual problemlərindən nin fikrincə, şagirdlərin biliklərin qiymətləndiril- olaraq qalmaqdadır. Məsələyə aydınlıq gətirmək məsi təlim-tərbiyə prosesin vacib bir hissəsidir. üçün pedaqoji, psixoloji və metodik ədəbiyyatda V.M. Polonski məktəb təcrübəsindən bəhs edərək araşdırmalar aparmağı qarşımıza məqsəd qoyduq. yazır: “Bəzi müəllimlər üçün qiymətləndirmə Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi obyekti - şagirdlərin öyrəndiyi faktiki material, problemi o qədər də sadə və asan iş deyildir. digərləri üçün - şagirdlərin öyrəndiyi bilikləri Azərbaycan pedaqogika elmində şagird nailiyy- təcrübədə tətbiq etmək, üçüncüləri üçün isə - ətlərinin summativ qiymətləndirilməsi prob- yeni problemləri həll etmək üçün şagirdlərin leminin hər hansı prinsip, metod və vasitələrlə öyrəndiyi bilikləri ötürmək bacarığıdır.” [4]. həyata keçirilməsi, onun vəzifələri, funksiyaları, N.V. Seleznev öz tədqiqatında qeyd edir tətbiqinə qoyulan tələblər barədə elmi, pedaqoji ki, qiymətləndirmə fəaliyyəti təhsil prosesinin və psixoloji cəhətdən əsaslandırılmış fikir söy- bütün mərhələlərinin vacib tərkib hissəsidir, lənilməmişdir. Bunla belə hər şeydən əvvəl bu yalnız müstəsna mərhələ deyil. Müəllifin fikrin- istiqamətdə beynəlxalq təcrübəni nəzərdən ke- cə, müəllimin qiymətləndirmə fəaliyyətinin əsas çirmək, xarici ölkələrin pedaqoq və psixoloq- məqsədi, şagirdlərdə qarşılıqlı hörmət hissini larının irəli sürdüyü fikirləri də bilmək tədqiqat inkişaf etdirmək, onların sahib olduğu dəyərləri baxımından çox maraqlıdır. görmək üçün obyektiv şəraiti təmin etməkdən Rusiya Federasiyasının pedaqoq və psixo- ibarətdir. N.V. Seleznev qiymətləndirmə zamanı loq alimləri Ş.A. Amonaşvili, V.M. Polonski, şagirdlərin biliyinin həcmi, dərinliyi, müstəqilli- N.V. Seleznev, Q.Y. Ksenzova, N.N. Dikanskaya, yi və təsir göstərdiyi dəyərə uyğunluğu kimi E.V. Qerasimenko, Q.Ç. Taxtavışeva və başqaları göstəricilərin diqqətdə saxlanılmasının əhəmiy- [1-6] öz tədqiqatlarında şagird nailiyyətlərinin yətini xüsusi vurğulayır. Alimin fikrincə, müəl- qiymətləndirilməsi, müəllimlərin qiymətləndirmə limin qiymətləndirmə fəaliyyətində bu göstərici- fəaliyyətinə verilən tələblər barədə dəyərli fikirlər lərin nəzərə alınması şagirdin nailiyyətləri barə- söyləmişlər. də daha ətraflı, əhatəli məlumatın əldə olunma- Ş.A. Amonaşvili hesab edir ki, qiymətlən- sına imkan verər [5]. dirmə bir şəxs tərəfindən həyata keçirilən fəaliy- Digər rus tədqiqatçısı Q.Y. Ksenzova mü- yətidir. Alim qiymətləndirməni fəaliyyətin gedi- əllimin qiymətləndirmə fəaliyyətinin əsas məq- şinin və ya nəticəsinin müəyyən edilmiş stan- sədinin şagirdlərdə adekvat özünüqiymətlən- dartlara uyğunluğunun ölçülməsi prosesi kimi dirmə bacarığının inkişaf etdirilməsi olduğu qə- izah edir [1]. Ş.A. Amonaşvili qiymətləndirmə naətindədir. Müəllif müəllimin qiymətləndirmə prosesinin funksiyaları arasında stimullaşdırıcı fəaliyyəti ilə istifadə etdiyi pedaqoji texnolo- funksiyaya xüsusi diqqət yetirir, qiymətləndir- giyalar arasındakı əlaqəliliyin diqqətdə saxlanıl- mənin şagirdin öyrənmə fəaliyyətinin motivasi- masının zəruri olduğunu qeyd edir. Eyni zama- yası üçün güclü vasitə olduğunu qeyd edir. Mü- nda Q.Y. Ksenzova müəllimin qiymətləndirmə əllifin fikrincə qiymətləndirmə prosesində şa- fəaliyyətinin özünüinkişafa, şagirdin fərdi in- girdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərin keyfiyyət- kişaf səviyyəsini ölçməyə xidmət etməli olduğu- ləri qiymətləndirməli, inkişafa ehtiyac olan mə- nu söyləyir [3]. qamlar qeyd edilməli və pedaqoji prosesin tək- N.N. Dikanskaya və E.V. Qerasimenko öz araşdırmalarında şagirdlərin təlim nailiyyətləri-

226 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi beynəlxalq təcrübədə nin obyektiv qiymətləndirilməsinin hər zaman Black, D. Wiliam, C. Garrison, M. Ehringhaus, S. təhsilin ən mürəkkəb problemlərindən olduğunu Chappuis, J. Chappuis, N. Glazer, C. Moss və qeyd edirlər. Tədqiqatçılar iddia edirlər ki, qiy- başqaları [7-12] geniş tədqiqatlar aparmış, prob- mətləndirmədə obyektivliyi təmin etmək üçün lemin elmi-pedaqoji cəhətdən şərhini verməyə müəllimin qiymətləndirmə fəaliyyəti dəqiq çalışmış və problem haqqında dəyərli fikirlər müəyyən olunmuş meyarlara əsaslanmalıdır. söyləmişlər. Eyni zamanda tədqiqatçılar təhsil prosesinin nə- ABŞ tədqiqatçıları Catherine Garrison və ticələri haqqında daha təfərrüatlı məlumat əldə Michael Ehringhaus şagird nailiyyətlərinin sum- etmək üçün təlim nailiyyətlərinin təhlili zamanı mativ qiymətləndirilməsi barədə öz məqalə- ənənəvi metodlarla yanaşı müasir informasiya lərində marqlı fikirlər söyləmişlər. Alimlər ya- texnologiyalarından da istifadə olunmasını məq- zır: “Summativ qiymətləndirmələr mütəmadi sədəuyğun hesab edirlər [2]. olaraq müəyyən bir nöqtədə şagirdin nə bildiyi- Q.Ç. Taxtamışeva öz araşdırmalarında şa- ni və bilmədiyini müəyyən etmək üçün keçirilir. gird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin əhə- Summativ qiymətləndirmə şagirdin öyrənmə sə- miyyəti xüsusi qeyd edir. O yazır ki, “əgər mü- viyyəsinin məzmun standartlarına uyğunluğunu əllimə öz təlim fəaliyyətinin nəticəsi məlum ölçmək üçün bir vasitədir.” [9]. Alimlər summa- deyilsə, o dərs dediyi şagirdlərin nəyi düz, nəyi tiv qiymətləndirmədən əldə olunan məlumatların səhv etdiklərini bilmirsə, bu zaman o qarşıya öyrənmə prosesinin müəyyən aspektlərini dəyər- qoyduğu təlim məqsədlərinə nail olmaqda ləndirmək üçün istifadə edilməsinin vacibliyini çətinliklərlə üzləşir, nəticədə onun işləmək üçün qeyd edirlər. Həmçinin summativ qiymətləndir- mənəvi stimulu azalır.” Q.Ç. Taxtamışevanın mə tətbiq olunan tədris plan və proqramlarının fikrincə, müəllimlərin dərsdə müxtəlif qiymət- effektivliyini, məktəblərdə təlim prosesinin tək- ləndirmə üsullarından istifadə etməsi, şagird- milləşdirilməsinə dair hədəfləri müəyyən- lərin təlim nailiyyətləri barədə daha əhatəli və ləşdirmək üçün bir vasitə olduğunu yazırlar [9]. düzgün məlumatların əldə olunmasına geniş im- Stephen Chappuis və Jan Chappuis -in kanlar yaradır. Alim iddia edir ki, müəllim təlim tədqiqatlarında da şagird nailiyyətlərinin sum- prosesində şagirdləri dinləməli, müşahidə etmə- mativ qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar maraqlı li, onlara yazılı tapşırıqlar verməli və sonda şa- fikir və mülahizələr söylənilmişdir. Tədqiqatçı- girdin təlim fəaliyyəti barədə qərara gəlməli, lara görə, “Şagird nailiyyətlərinin summativ onu qiymətləndirməlidir. Bu zaman şagirdin nə- qiymətləndirilməsi təhsil proqramlarının effek- ticələrinin planlaşdırılmış təlim məqsədlərinə nə tivliyi və məktəbdə təlimin keyfiyyəti barədə qədər uyğun olduğu barədə fikir söyləmək olar. qərar qəbul etmək üçün istifadə olunur.” [8]. Əks halda şagirdin bilik və bacarıqlarının qiy- Tədqiqatçılar belə bir ümumi nəticəyə gəlmişlər mətləndirilməsində xətalar yol veriləcək, yazıl- ki, “Summativ qiymətləndirmənin məqsədi tət- mış qiymət formal xarakter daşıyacaqdır [6]. biq olunan təhsil proqramlarını məktəb və sinif Beləliklə Rusiya Federasiyasının pedaqoq səviyyəsində şagirdlərin mənimsəmə səviyyəsi- və psixoloqlarının araşdırmalarının təhlili belə ni ölçməkdir. Öyrənmənin qiymətləndirilməsi qənaətə gəlməyə imkan verir ki, bu vaxta kimi kimi istinad edilən summativ qiymətləndirmə ümumtəhsil məktəblərində şagirdlərin təlim nai- rəsmi qiymətləndirmədir, onun nəticələri sənəd- liyyətlərinin qiymətləndirilməsi məsələsi, ümu- ləşdirilir.” [8, 15]. mi pedaqoji aspektdə araşdırılmış, müəyyən el- Buradan da göründüyü kimi, şagird nailiy- mi-pedaqoji ümumiləşdirmələr aparılmışdır. La- yətlərinin summativ qiymətləndirilməsi təhsil kin ümumi təhsil məktəblərində şagird nailiy- məqsədlərinə doğru şagirdin irəliləyişi haqqında yətlərinin summativ qiymətləndirilməsi tədqiqa- məlumatın toplanması üçün istifadə olunan pro- ta edilməyib, ayrıca tədqiqat mövzusu kimi bu sesdir. Summativ qiymətləndirmə şagirdlərin vaxta kimi araşdırılmamışdır. biliyinin inkişafı, təhsil proqramlarının səmərəlili- Şagird nailiyyətlərinin summativ qiymətlən- yi, təhsil müəssisəsində tədrisin təşkilinin effek- dirilməsi problemləri ilə bağlı ABŞ-ın, Böyük tivliyi haqqında məlumat almaq üçün bir vasitədir. Britaniya və Avstraliyanın tədqiqatçı alimləri P.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 227 Arzu Nemət qızı Baxşəliyeva ABŞ tədqiqatçısı Glazer Nirit də öz araş- ün şagird nailiyyətlərinin summativ qiymətlən- dırmalarında şagird nailiyyətlərinin summativ dirilməsi həm planlı, həm də məqsədyönlü fəa- qiymətləndirilməsinə xüsusi yer ayırmışdır. liyyətdir. Summativ qiymətləndirmə (ümumiy- Amerikalı alim summativ qiymətləndirmədən yətlə, qiymətləndirmə) təlim prosesinin səmə- danışarkən fikirlərinin belə ifadə edir: “Summa- rəliliyini xarakterizə edən əsas göstəricilərdən tiv qiymətləndirmə təlim nəticələri ilə maraqlı biridir. Şagird nailiyyətlərinin summativ qiy- tərəflər arasında əks-əlaqəni, təlimin səmərə və mətləndirilməsi şagirdlər, onların valideynləri, keyfiyyətini barədə hesabatlılığı təmin etmək müəllimlər, məktəb rəhbərliyi, ümumiyyətlə, üçün istifadə olunur. Summativ qiymətləndirmə qiymətləndirmənin nəticələrini araşdıran və on- hər fəslin və tədris ilinin sonunda keçirilir. dan istifadə edən və bu nəticələrə əsasən təhsili Onun nəticələri rəqəmlə, hərflə və ya ballarla idarəetmə qərarları verən hər kəs üçün vacibdir. ifadə oluna bilər.” [10, 277]. Aydındır ki, təhsil müəssisələrində keyfiyyətin Digər ABŞ tədqiqatçısı Connie Moss öz daha da yüksəldilməsi üçün təlim prosesinin əsərlərində şagird nailiyyətlərinin summativ qiy- yekunu barədə sistemli, doğru və müfəssəl mətləndirilməsinin nəticələrindən müxtəlif məq- məlumat almaq çox vacibdir. Apardığımız təd- sədlər üçün istifadə etməyin mümkün olduğunu qiqatlar nəticəsində belə qənaətə gəlirik ki, qeyd edir. C. Moss araşdırmalarında iddia edir ki, ümumtəhsil müəssisələrində şagird nailiyyətləri- summativ qiymətləndirmənin nəticələrinə əsasən nin summativ qiymətləndirilməsini planlı şəkil- müəllimlərin sertifikatlaşdırılması, əlavə təhsilə də həyata keçirmək üçün qiymətləndirmə vasitə- cəlb edilməsi, məktəbin fəaliyyətinin qiymət- ləri dəqiq müəyyənləşdirilməlidir. Şagirdlərin ləndirilməsinin aparılması mümkündür [11]. təlim nailiyyətlərinin summativ qiymətləndiril- Summativ qiymətləndirmə təhsil prosesi- məsində əsas vəzifə dövlət təhsil standartları nin müəyyən mərhələlərinin sonunda şagirdlərin əsasında hazırlanmış təlim materiallarını şagird- akademik nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsini lərin hansı səviyyədə mənimsədiyini müəyyən nəzərdə tutur. Bu qiymətləndirmənin aparılma- etməkdir. sında məqsəd şagirdlərin nailiyyətlərinin tətbiq Problemin aktuallığı. Müasir dövrdə şagird olunmuş kurikulumun tələblərinə uyğunluğunu nailiyyətlərinin məktəbdaxili qiymətləndirilməsi öyrənməkdir [12]. xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu baxımdan beynəlxalq Pedaqoji ədəbiyyatı araşdırarkən məlum təcrübənin öyrənilməsi və dünyanın inkişaf etmiş bir oldu ki, istər yerli, istərsə də xarici alim, peda- sıra ölkələrinin pedaqoq və psixoloqlarının tədqiqat- larının nəticələrinin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət qoq, psixoloq və metodistlər müxtəlif vaxtlarda daşıyır. tədqiq olunan problemlə bağlı maraqlı fikirlər Problemin elmi yeniliyi. Təlim prosesinin söyləmişlər. keyfiyyətinin yüksəldilməsinə təsir edən əsas Problemlə bağlı pedaqoji, psixoloji və me- faktorlardan biri kimi şagird nailiyyətlərinin todik ədəbiyyatın araşdırılması zamanı adı çəki- məktəbdaxili qiymətləndirilməsi sahəsində ilk dəfə lən alimlərin fikirlərinə əsaslanaraq belə bir nə- beynəlxalq təcrübə öyrənilmişdir. ticəyə gəlirik ki, şagird nailiyyətlərinin summa- Problemin praktik əhəmiyyəti. Ümumtəhsil tiv qiymətləndirilməsi daha çox tədris olunmuş məktəblərində təlim prosesinin keyfiyyətinin yük- məzmunu şagirdlərin mənimsəməsini, necə yad- səldilməsində şagird nailiyyətlərinin məktəbdaxili da saxlamasını ölçməyə xidmət edir. qiymətləndirilməsinin nəticələrindən istifadə mühüm Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olur rol oynayacaqdır. ki, təlim prosesinin keyfiyyətinin artırılması üç-

Ədəbiyyat

1. Амонашвили Ш.А. Основы гуманной педагогики. В 20 кн. Кн. 4. Об оценках. М.: Амрита, 2012. 2. Диканская Н.Н., Герасименко Е.В. Оценочная деятельность как основа управления качеством образования. // Стандарт и мониторинг в образовании, 2003, № 3

228 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi beynəlxalq təcrübədə 3. Ксензова Г.Ю. Оценочная деятельность учителя: Учебно-методическое пособие. М.: Педагогическое общество России, 2002. 4. Полонский В.М. Оценка знаний школьников. М.: Знание, 1981. 5. Селезнев В.Н. Развитие оценочной деятельности учителя и учащихся в учебно- воспитательном процессе: Автореф. дис. ...д-ра пед. наук. Борисоглебск, 1997. 6. Тахтамышева Г.Ч. Оценка в современной школе. // Стандарт и мониторинг в образовании, 2002, № 5 7. Black, P. & Wiliam, D. (1998). Assessment and Classroom Learning. Assessment in Education: Principles, Policy & Practice. 5 (1) 8. Chappuis, S., & Chappuis, J. (2007/2008). The best value in formative assessment. Educational Leadership, 65 (4) 9. Garrison, C. & Ehringhaus, M. Formative and summative assessments in the classroom. Association for Middle Level Education. National Middle School Association; Measured Progress. 29 July 2011. http://www.amle.org/publications/webexclusive/assessment/tabid/1120/default.aspx. 10. Glazer N. Formative Plus Summative Assessment in Large Undergraduate Courses: Why Both? International Journal of Teaching and Learning in Higher Education. 2014, Volume 26, Number 2, p. 276-286. https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1060846.pdf 11. Moss, C. Research on Classroom Summative Assessment. Sage handbook of research on classroom assessment. 2013, p. 235-255. https://pdfs.semanticscholar.org/d313/1bc5a609bf 2163f66d42a2983d2c5e45925d.pdf 12. Re-assessing Assessment. Centre for Education Statistics and Evaluation. Sydney, NSW 2015, 20 p. https://aisnsw.edu.au/Services/EducationResearch/Latest%20Research%20Documents/Re- assessing%20Assessment_v6.pdf

E-mail: [email protected]

Rəyçilər: ped.ü.fəls.dok., dos. İ.A. Cavadov, ped.ü.fəls.dok., dos. Ə.Ə. Gərayev

Redaksiyaya daxil olub: 06.03.2018

Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 229 Təqdim olunan məqalələrə tələblər

1. Digər redaksiyalara təqdim olunmamış məqalələr qəbul edilir. 2. Məqalələr son tədqiqatların nəticələrini əks etdirməli, yeni ideyalarla zəngin olmalı, elmi məqalələrin yazılışına qoyulan tələblər gözlənilməlidir. 3. Məqalənin mətni təxminən 6-8 səhifə olmalıdır. Azərbaycan, rus və ingilis dillərində məqa- ləyə aid açar sözlər verilir. 4. Məqalənin mətni Azərbaycan dilində latın əlifbası (Times New Roman), rus dilində krill əlifbası və ingilis dilində ingilis (ABŞ) əlifbası ilə Times New Roman – 14 şrift ilə 1,5 intervalla yığılmalı, elektron variantı ilə birlikdə (disklə) təqdim olunmalıdır. 5. Məqalələr üç dildən - Azərbaycan, ingilis və rus dillərindən birində çap olunur. Üç dildə məqalənin xülasəsi təqdim edilir. Xülasədə müəllifin soyadı, adı, atasının adı, məqalənin adı, irəli sürülən başlıca elmi müddəalar, tədqiqatdan alınan nəticələr, problemin nəzəri və praktik əhəmiyyə- ti öz əksini tapmalıdır. 6. Məqaləyə müəllif haqqında aşağıdakı məlumatlar təqdim olunur: adı, soyadı, iş yeri, vəzi- fəsi, elmi dərəcəsi və adı, iş və ev telefonları, ünvanı, E-mail. 7. Məqalə aşağıdakı ardıcıllıqla yazılır: birinci sətirdə böyük hərflərlə məqalənin adı; ikinci sətirdə müəllifin adı və soyadı, elmi dərəcəsi və elmi adı; üçüncü sətirdə iş yeri, vəzifəsi, daha sonra elektron poçtu (E-mail). 8. Həmmüəlliflərin üç nəfərdən artıq olması məqsədəuyğun deyildir. 9. Redaksiya məqalədə zəruri dəyişiklər və ixtisarlar, redaktə aparmaq hüququna malikdir. 10. Məqalələrə iki mütəxəssisin rəyi, şöbə və ya kafedranın, həmçinin ali məktəbin Elmi Şurasının və orta ixtisas təhsili məktəbinin Pedaqoji Şurasının iclas protokollarından çıxarışlar əlavə olunur. 11. Məqalədəki faktların, məlumatların dürüstlüyünə müəlliflər cavabdehdir. İrəli sürülən elmi müddəalar müəllifin özünə məxsus olmalı, istifadə edilmiş nəzəri fikirlərin mənbəyi göstərilməlidir. 12. Məqalədə son 5-10 ildə çap olunan əsərlərə istinadlara üstünlük verilməlidir. Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı əlifba ardıcıllığı ilə deyil, istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla nömrələnməli və məsələn, (1) və ya (1, 119) kimi işarə olunmalıdır. Eyni ədəbiyyata mətndə başqa bir yerdə təkrar istinad olunarsa, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əvvəlki nömrə ilə göstərilməlidir. 13. Jurnal öz profilinə uyğun məqalələri dərc edir. 14. Elmi məqalələrin sonunda elm sahəsinin və məqalənin xarakterinə uyğun olaraq aktuallıq əsaslandırılmalı, elmi yeniliyi, tətbiqi əhəmiyyəti, iqtisadi səmərəsi və s. aydın şəkildə verilməlidir. 15. Plagiatlıq faktları aşkar edildikdə həmin məqalənin nəşri dayandırılır. 16. Məqalə müəlliflərinin hüquqları qorunur. 17. Jurnalda «ardı növbəti nömrədə» adı altında seriya məqalələr dərc olunmur. 18. Məqalələrin müxtəlif dillərdə olan xülasələri bir-birinin eyni olmalı və məqalənin məzmununa uyğun gəlməlidir. 19. Məqalələrdə müəllif(lər)in işlədiyi müəssisə və onun ünvanı, müəllifin elektron poçt ünvanı göstərilməlidir.

230 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 85, Number: 4, 2018 Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 85, № 4, 2018 231 Məcmuə “Mütərcim” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində səhifələnmiş və çap olunmuşdur.

Çapa imzalanıb: 15.05.2018 Format: 84x108 1/16. Qarnitur: Times. Həcmi: 14,5 ç.v. Tiraj: 200. Sifariş № 136.

TƏRCÜMƏ VƏ NƏŞRİYYAT-POLİQRAFİYA MƏRKƏZİ

Az 1014, Bakı, Rəsul Rza küç., 125/139 b 596 21 44; 497 06 25; (055) 715 63 99 e-mail: [email protected] www.mutercim.az