FABAD J. Pharm. Sci., 44, 1, 35-46, 2019

REVIEW ARTICLES Etnobotanik Bir Derleme: Amygdaloideae () Alt Familyası

M. Mesud HÜRKUL*º , Ayşegül KÖROĞLU**

A Ethnobotanical Review: The Subfamily Amygdaloideae Etnobotanik Bir Derleme: Amygdaloideae (Rosaceae) Alt (Rosaceae) Familyası

SUMMARY ÖZ

This review includes belonging to the subfamily Amygdaloideae Bu derleme, Rosaceae familyasının Amygdaloideae alt familyasına ait of the Rosaceae family and traditionally used by the people around olan ve dünya genelinde halk tarafından geleneksel olarak kullanılan bitkilerini konu almaktadır. Öncelikle Rosaceae familyasına ait the world. Firstly, systematic information about the Rosaceae family sistematik bilgi verilmiştir. Daha sonra halk tarafından geleneksel was given. After that, the parts of the plants traditionally used by olarak kullanılan bitkilerin kullanılan kısımları, hazırlanış şekilleri the public, their form of preparation and their intended use has ve kullanım amaçları ayrıntılı olarak derlenmiştir. Bitkilerin been reviewed in detail. Information on the traditional use of plants geleneksel kullanımı hakkında bilgiler kıtalara göre gruplandırılmıştır. has been grouped according to continents. The most commonly used Buna göre Amygdaloideae alt familyasına ait geleneksel olarak en species belonging to the subfamily Amygdaloideae were Cydonia sık kullanılan türler Cydonia oblonga, Rosa canina, Amygdalus oblonga, Rosa canina, Amygdalus communis, Agrimonia eupatoria communis, Agrimonia eupatoria ve sanctus türleridir. Bu and Rubus sanctus. In addition, information on the use by the çalışmada ayrıca Türkiye’de yetişen türlerinin halkımız public of Cotoneaster species grown in Turkey were compiled and tarafından kullanılışlarına dair bilgi derlenmiş ve cinsin etnobotanik ethnobotanical data about this genus have been expanded. verileri genişletilmiştir.

Key Words: Amygdaloideae, Rosaceae, Ethnobotany, Cydonia Anahtar kelimeler: Amygdaloideae, Rosaceae, Etnobotanik, oblonga, Rosa canina, Amygdalus communis Cydonia oblonga, Rosa canina, Amygdalus communis

Received: 30.05.2018 Revised: 02.07.2018 Accepted: 14.07.2018

* ORCİD: 0000-0002-9241-2496, Ankara Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, 06100, Tandoğan, Ankara, TÜRKİYE ** ORCİD: 0000-0002-8450-1376, Ankara Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Botanik Anabilim Dalı, 06100, Tandoğan, Ankara, TÜRKİYE

º Corresponding Author: M. Mesud HÜRKUL Tel:+90 312 203 31 09 E-mail: [email protected],

35 Hürkul, Köroğlu

GİRİŞ nak olmuştur. İnsan ve bitki ilişkilerini ele alan etno- botanik bilimi son yıllarda “omik” (genomik, tran- Rosaceae Jussieu familyası [sinonimleri, Alchemi- skriptomik, proteomik ve metabolomik) devrimi ile llaceae Martinov, Cercocarpaceae J. Agardh, Amyg- “klasik etnobotanik yaklaşım”dan “yeni etnobotanik dalaceae (Juss.) D. Don, Cliffortiaceae Mart., Cole- yaklaşım”a doğru ilerleyerek yeni ilaç ve gıda kay- ogynaceae J. Agardh, Dryadaceae Gray, Quillajaceae naklarının araştırılmasında daha ümit verici hale D. Don, Fragariaceae Rich. ex Nestl., Lindleyaceae J. gelmiştir. Burada “omik” tekniklerinin sağladığı Agardh, Malaceae Small ex Britton, Neilliaceae Miq., büyük veri setleri aynı filogenik bağa sahip bitkile- Potentillaceae (Juss.) Wilbr., Prunaceae Bercht. & rin aynı şekilde kullanımlarına dair bir öneri sun- J. Presl, Rhodotypaceae J. Agardh, Sanguisorbaceae maktadır. “Klasik etnobotanik yaklaşım”da, farklı Durande, Spiraeaceae Bertuch, Agrimoniaceae Gray, toplumların kullandığı bitkilerin yakın veya aynı ol- Ulmariaceae Gray (Hummer ve Janick, 2009)] odun- ması benzer morfolojik özelliklerine bağlanmaktaydı. su ağaçlar, çalılar, tırmanıcı ve otsu bitkilerden oluşan “Yeni etnobotanik yaklaşım”da ise bir filogeninin bir büyük bir familyadır. Familya üyeleri dünyanın her düğümünde bulunan bitkiler için benzer kullanım yerine yayılmıştır, fakat en fazla gelişmeyi kuzey öngörülmektedir. Geleneksel olarak tıbbi amaçlar için yarım kürenin ılıman bölgelerinden subtropikal böl- kullanılan türler de dahil olmak üzere, faydalı bitkileri geye kadar olan alanda gösterir (Şekil 1). Rosaceae potansiyellerine göre kümeleyen filogenetik, yeniden familyası dünya genelinde 100 cins ve 2000 civarında yapılandırma sunan “yeni etnobotanik yaklaşım” aynı tür içerir (Evans, 2002; Heywood ve ark., 2007). Tür- zamanda “klasik etnobotanik yaklaşım”ın büyük bir kiye’de 37 cins, 297 tür barındıran Rosaceae familyası problemi olan doğru bitki teşhis ve tayini sorununa 58 endemik tür ile % 24’lük endemizm oranına sahip- da çözüm sunmaktadır (Garnatje ve ark., 2017). tir. Ayrıca odunlu türler bakımından 218 takson ile ülkemizdeki en zengin familyadır (Davis, 1972; Erik Çalışma sırasında Rosaceae familyasının Amygda- ve Tarıkahya, 2004). loideae alt familyasına ait tıbbi bitkilerin var olduğu belirlenen 43 etnobotanik içerikli yayına ulaşılmış ve bu basılı eserlerdeki bilgiler derlenmiştir. Etnobotan- ik çalışmalar, geleneksel bitki kullanım bilgisinin ge- lecek nesillere aktarılması ve yapılacak olan ileri far- makognozik çalışmalara ışık tutması açısından değerli bilgi birikiminin olduğu evrensel bilgi kaynaklarıdır. Bu derleme çalışmasında, ekonomik olarak da önemli türlere sahip Rosaceae familyasının Amygdaloideae alt familyası tıbbi bitkileri, kıtalara göre ve en son ülke- mizdeki kullanılışlarına göre verilmiştir. Ayrıca ülke- mizde doğal olarak yetişen Cotoneaster cinsine ait türlerin, arazi çalışmalarımız sırasında yerleşik halkla yapılan yüz yüze görüşmeler ve birlikte çıkılan arazi Şekil 1. Rosaceae familyasının dünya üzerinde çalışmaları ile elde ettiğimiz geleneksel kullanım bilg- yayılışı (Heywood, 2007). ileri de derlenmiştir. Moleküler filogenetiğin gelişimine kadarki süreçte MATERYAL VE YÖNTEM familyayı oluşturan cinslerin bir araya gelmesinde Rosaceae familyası Türkiye florasında içerdiği cinslerin birbirinden kolaylıkla ayırımını sağlayacak taksonlar açısından en zengin familyalardan biridir. morfolojik benzerlikler ortaya koyulmamıştır. Daha Buna bağlı olarak yerel halkın çeşitli rahatsızlıklarda önceki çalışmalarda hipantiyum varlığı ve endosper- geleneksel olarak kullandığı çok sayıda takson içerir. min olmaması ya da indirgenmiş olması, or- Türkiye’de yerel halkın geleneksel olarak kullandığı dosu için ortak bir özellik olarak görülmüştür. Aynı Rosaceae familyasına ait takson sayısı 107’dir (Doğan şekilde Rosaceae familyası için çok sayıda stamenin ve ark., 2016). Bu çalışma Rosaceae familyasının Amyg- varlığı familyayı oluşturan üyeler için ortak özellik daloideae alt familyasında yer alan dünya genelinde ve olarak kullanılmıştır. Kesin ayırımların yapılmasın- ülkemizde halk arasında geleneksel olarak kullanılan da moleküler filogenetik çalışmalarRosaceae fami- tıbbi bitkilerinin derlenmesi üzerine yoğunlaşmıştır. lyasının sistematiğinin düzenlenmesinde güçlü destek Bu amaç çerçevesinde periyodik olarak yayınlanan sağlamıştır (Potter ve ark., 2007). basılı ve elektronik dergiler, Ankara Üniversitesi Bitkiler insanlar için her zaman önemli bir kay- e-kütüphanesi ve Google akademik veri tabanları ile 36 FABAD J. Pharm. Sci., 44, 1, 35-46, 2019 uluslararası indeksler (PubMed) aracılığıyla, 1998 ve dana gelir. Amygdaloideae alt familyası ise, yaprak- 2018 yılları arasında taranmıştır. Bu tarama sırasında, ları basit bazen birleşik, ovaryum sayısı beşten az, ulusal ve uluslararası yapılmış etnobotanik çalışma- sepalleri ya da petalleri oppozit, stigması genellikle lar Türkçe ve İngilizce olarak aranmıştır. Elde edilen ıslak, her karpelde iki ovül taşıyan folikül bir meyveye bulgular en son sistematik verilere göre kabul edilen sahip odunsu bitkilerden oluşur (Stevens, 2001; APG Amygdaloideae alt familyası kapsamında, kıtalara göre III, 2009). ve en son ülkemizdeki geleneksel kullanım bilgilerine Etnobotanik Çalışmalar göre sınıflandırılmıştır. Elde edilen bulgular Microsoft Excel 2010 software programı yardımıyla değerlendi- Amerika Kıtası rilmiş ve en sık kullanılan türlerin kullanım sıklığı Polylepis racemosa Ruiz & Pav. bitkisinin kabukları yüzde (%) olarak hesaplanmıştır. Ayrıca bu alt fam- Peru’nun kuzeyinde rahim kanseri tedavisinde kay- ilyada yer alan ve daha önce üzerinde çalışma yapıl- natılıp içilerek kullanılır (Hammond ve ark., 1998). madığını tespit ettiğimiz Cotoneaster cinsine ait Tür- kiye Florası kayıtları ve herbaryum (AEF, ANK, GAZİ, Kuzey batı Arjantin’de yapılan bir etnobotan- HUB, İSTE, VANF) kayıtları dikkate alınarak arazi ik çalışmaya göre, yerel halk Cydonia oblonga Mill. çalışmaları planlanmış ve haziran 2014-haziran 2017 meyvelerini infüzyon şeklinde ateş düşürücü olarak, yılları arasında 21 kez arazi çalışması (Kızılcahamam migren tedavisinde ve bulantı giderici olarak; Prunus / Ankara, Bala / Ankara, Hakkari, Kars, Çankırı, Sam- persica (L.) Batsch. çiçekleri ve çekilmiş tohumlarını sun, Kahramanmaraş, Sivas, Doğubeyazıt / Ağrı, Ağrı, karıştırarak dekoksiyon şeklinde ishale karşı ve sindi- Artvin, Erzurum, Kars) yapılmıştır. Arazi çalışma- rim yolu şişkinliklerinde; Rosa multiflora Rusby pet- larının yapıldığı yerlerde yerleşik halk ile yüz yüze allerini dekoksiyon şeklinde göz kapaklarını yıkamak görüşülerek ve birlikte araziye çıkılarak elde edilen ve göze damlatmak suretiyle göz rahatsızlıklarında Cotoneaster türlerinin kullanımlarıyla ilgili geleneksel kullanmaktadır (Hilgert, 2001). kullanılış bilgileri derlenmiştir. Avrupa Kıtası BULGULAR İspanya’nın Katalonya bölgesinde yapılan etno- Rosaceae Familyasının Sistematiği botanik bir çalışma verilerine göre halk, Cydonia oblonga Mill. meyvelerinin şurubunu ve Prunus avi- Moleküler filogenetik çalışmaların da desteğiyle um’un meyvelerinin alkollü maserasyonunu karın familyaya ait oluşturulan sistematik kategoriler şu ağrısı için geleneksel olarak kullandığı bilgisi kayded- şekildedir (Stevens, 2001; APG III, 2009): ilmiştir (Parada ve ark., 2009). Bölüm : Spermatophyta Kuzeybatı Katalonya’yı içine alan etnobotanik Alt Bölüm : Angiospermae çalışmaya göre bölge halkının, Rubus ulmifolius Schott türünün yapraklarını yara üstüne sararak yara iyileş- Sınıf : Equisetopsida C. Aghard tirici olarak; Agrimonia eupatoria L.’nın herbasını Alt Sınıf : Magnoliidae Novák ex Takhtajan infüzyon şeklinde oral yolla bronşit tedavisinde; Cy- donia oblonga Mill. meyvelerini şurup şeklinde sindi- Süperordo : Rosanae Takhtajan rimi rahatlatmak amacıyla; Prunus avium L. meyv- Ordo : Rosales Lindley elerini doğrudan yutarak hiperürisemide; P. spino s a L’nın herbasını ise infüzyon şeklinde ağrı kesici olarak Familya : Rosaceae Jussieu kullandığı belirtilmiştir (Bonet ve ark., 1999). Alt Familya : Dryadoideae Juel İspanya’nın Navarra bölgesinde Rosa agrestis Savi Alt Familya : Rosoideae Arnott çiçeklerinin infüzyon ya da dekoksiyonu, haricen göz Alt Familya : Amygdaloideae Arnott iltihaplanmasında ve görme problemlerinde gelenek- sel olarak uygulandığı tespit edilmiştir (Calvo ve Cav- Familya, Dryadoideae Juel, Rosoideae Arnott ve ero, 2016). Amygdaloideae Arnott olmak üzere üç alt familyaya ayrılır. Dryadoideae alt familyası üyelerinin genellikle Portekiz’de yapılan bir etnobotanik çalışmaya yaprakları basit, bir ya da daha fazla ovaryuma sahip, göre, Cydonia oblonga yaprakları dekoksiyon şek- övülleri düz, stilusları kalıcı ve tüylüdür. Rosoideae linde hipertansiyonda; Fragaria vesca L. yaprakları alt familyası, yaprakları genellikle birleşik, epikaliks dekoksiyon şeklinde hipertansiyonda, aynı bitkinin taşıyan, çok karpelli, ovülleri düz, aken ya da küçük yaprak ve kökleri dekoksiyon şeklinde üriner sistem drupa tipi meyve taşıyan otsu ya da çalılardan mey- rahatsızlıklarında ve romatizmada; Potentilla erecta 37 Hürkul, Köroğlu

(L.) Raeuschel türünün kök, herba, yaprak ve çiçekleri Asya Kıtası dekoksiyon şeklinde yara iyileştirici olarak; Prunus Batı Azerbaycan (İran)’da Prunus mahaleb L. to- avium ssp. juliana (DC.) Rchb. meyve sapları dekok- humlarının yenerek analjezik olarak; Rosa canina siyon şeklinde diüretik etkisi nedeniyle üriner sistem meyvelerinin ise infüzyon şeklinde üriner sistem ra- rahatsızlıklarında; Rubus ulmifolius Schott türünün hatsızlıklarında diüretik etkisi nedeniyle kullanıldığı genç yaprakları dekoksiyon şeklinde hipertansiyonda; bildirilmiştir (Miraldi ve ark., 2001). Sanguisorba minor Scop.’un herbası ise dekoksiyon şeklinde ateş düşürücü olarak yerel halk tarafından İran’da geleneksel olarak Amygdalus brahuica geleneksel olarak kullanılmaktadır (Camejo-Ro- Boiss., A. eburnea Spach ve A. lycioides Spach’ın gö- drigues ve ark., 2003). vde, yaprak, meyve ve kökleri böbrek taşı düşürmede, yara iyileştirici olarak, çıban tedavisinde, kusmaya ve İtalya’nın Lucca ilinde yapılan etnobotanik bir ishale karşı dekoksiyon, lapa şeklinde ya da ham olarak çalışmada, yerel halkın Rosaceae familyasına ait birçok yiyerek; A. scoparia Spach’ın yaprak, meyve ve kökleri türü geleneksel olarak kullandığı tespit edilmiştir. Bu dekoksiyon, infüzyon, maserasyon, lapa şeklinde ve çalışmanın verilerine göre Cydonia oblonga, Mespilus banyo suyuna katarak astım, hemoroit, osteomalazi germanica L., Sorbus domestica L., Prunus spinosa, P. tedavisinde, el ve ayak ağrılarında, alerji ve ödemle- communis L. türlerinin meyveleri ishalde ham olarak rde, yara iyileştirici olarak ve kellik tedavisinde; A. yenir; P. cerasus var. acida (Ehrh.) Willd.’nın meyv- wendelboi Freitag bitkisinin gövde, yaprak, meyve ve elerinden sindirim düzenleyici olarak yararlanılır; köklerini dekoksiyon, lapa, maserasyon şeklinde ya başağrısı tedavisinde P. lauroceasus L.’un meyvel- da ham yiyerek öksürük, karın ve göğüs ağrılarında; eri; Rubus idaeus L.’un yaprakları ise yara iyileştirici Pyrus communis L. meyveleri kabızlıkta ve kan temi- olarak kullanılır (Pieroni, 2000). zleyici olarak; Rosa beggeriana Fisch. & C.A. Mey gö- İtalya’nın Sarrabus bölgesinde Palmese ve ark- vde, meyve ve kökleri pişirilip yiyerek karın ağrısı ve adaşlarının yapmış olduğu bir etnobotanik çalışmaya ülser tedavisinde kullanılmaktadır (Maleki ve Akhani, göre, yerel halk Cydonia oblonga yapraklarını dekok- 2018). siyon şeklinde hiperglisemide; Prunus dulcis Mill. Özbekistan’ın Taşkent, Djizzax ve Semerkand tohum yağını egzama ve güneş döküntüsünde; Rosa kentlerinde yapılan bir etnobotanik çalışmaya göre sempervirens L. meyvelerini ise laksatif olarak kul- yerel halkın, Amygdalus communis L. var. amara to- landığı tespit edilmiştir (Palmese ve ark., 2001). humlarını yiyerek kurt düşürücü olarak, baş ağrısı te- İtalya’nın Basilicata bölgesinde yerel halk gelenek- davisinde, hipertansiyonda ve böbrek taşı düşürmede; sel olarak Fragaria vesca L. yapraklarını dekoksiyon Cydonia oblonga yaprak dekoksiyonunu ishale karşı; şeklinde ishale karşı; Malus domestica Borkh. meyvel- Persica vulgaris Mill. tohumundan elde edilen yağı erini dekoksiyon şeklinde soğuk algınlığı ve öksürüğe sürerek basur tedavisinde; Rosa canina meyvelerini karşı; Rubus ulmifolius Schott yaprak dekoksiyonunu ise dekoksiyon şeklinde soğuk algınlığı tedavisi için ya da yaprakları sararak yaraların tedavisinde ve kullandığı belirlenmiştir (Sezik ve ark., 2004). ağrıların giderilmesinde kullanmaktadır (Guarrera ve Ürdün’ün Badia bölgesinde halk geleneksel olarak ark., 2005). Cydonia vulgaris Pers. bitkisinin yaprak, meyve ve to- Arnavutluk’un kuzeyinde yapılan bir çalışma, humunu buğu yaparak öksürük ve bronşit tedavisinde bölge halkının Rosaceae familyasına ait birçok türü kullanmaktadır (Alzweiri ve ark., 2011). geleneksel olarak kullandığını göstermiştir. Bu çalış- Filistin’de 2000 yılında yapılan bir etnobotan- maya göre Amygdaloideae alt familyasında yer alan, ik çalışma verilerine göre, Amygdalus communis L. Prunus avium yaprak sapı dekoksiyon şeklinde böbrek deri rahatsızlıklarında; aronia L. sindirim taşı düşürmede; P. domestica L. meyveleri yenerek ateş sistemi, üriner sistem ve deri rahatsızlıklarının yanın- ve çocuklarda baş ağrısı tedavisinde; Rosa canina L. da romatizma ve diyabette geleneksel olarak kullanıl- meyveleri dekoksiyon şeklinde mide rahatsızlıkların- maktadır. Ayrıca sindirim sistemi rahatsızlıklarında da, gripte, romatizma ve egzamada; Rubus ulmifolius Sarcopoterium spinosum L. türünün de kullanıldığı Schott yapraklarının ise taze olarak koparıldıktan he- belirtilmiştir (Ali-Shtayeh ve ark., 2000). men sonra yara üzerine sarılarak kanama durdurucu etkisinin olduğu bilgileri verilmiştir (Pieroni ve ark., İsrail’de halk geleneksel olarak Alchemilla vulgaris 2005). L. yapraklarını dekoksiyon şeklinde zayıflamak için, mide ve bağırsak rahatsızlıklarında ve ateş düşürücü olarak kullanmaktadır. Ayrıca Amygdalus communis L. meyveleri yağı çıkarılarak saç dökülmesine karşı 38 FABAD J. Pharm. Sci., 44, 1, 35-46, 2019 saç diplerine sürülerek kullanılmaktadır. Crataegus Pakistan’ın kuzeyinde halk, Cotoneaster nummu- azarolus L. meyve ve çiçekleri dekoksiyon şeklinde laria meyvelerini yiyerek sindirim rahatsızlıklarında; kardiyovasküler sistem rahatsızlıklarında, kanser teda- Duchesnea indica yapraklarını dekoksiyon şeklinde visinde, şeker hastalığı tedavisinde ve cinsel gücü art- öksürük ve boğaz ağrısında; Fragaria nubicola Lindl. tırmak amacıyla tüketilmektedir. Yine bu çalışmanın yapraklarını dekoksiyon şeklinde ishale ve mide ülser- verilerine göre halk, Cydonia vulgaris Pers. yaprak, ine karşı, meyve, çiçek ve köklerini ise ezerek haricen meyve ve tohumlarını infüzyon şeklinde öksürüğe antiseptik ve cilt beyazlatmada; Malus pumila Mill. karşı ve akciğer iltihaplanmasını tedavi için; Eriobotria meyvelerini yiyerek balgam sökücü, demir kaynağı, japonica L. yapraklarını da dekoksiyon şeklinde böbrek müshil olarak ve kalp rahatsızlıklarının tedavisinde; taşı düşürmek, diş eti iltihaplanmasını gidermek, ko- Prunus armeniaca L. meyve ve tohumlarını taze yiyer- lesterol düşürmek ve zayıflamak için kullanmaktadır. ek ya da dekoksiyon şeklinde müshil olarak; Prunus Sanguisorba minor Scop. bitkinin tamamı dekoksiyon domestica L. meyvelerini yiyerek mide yanmasına şeklinde oral yolla dahilen ülser tedavisinde, deriye karşı, kabızlıkta ve sarılık tedavisinde; Prunus persica sürerek haricen ise kanamaların durdurulması ve deri yapraklarını toz ederek haricen yara iyileştirici olarak rahatsızlıklarında kullanılmaktadır. Sarcopoterium ve mantarlı deri tedavisinde; Pyrus communis L. mey- spinosum (L.) Spach yaprak, tohum ve kökleri dekok- velerini taze yiyerek sindirim yolu rahatsızlıklarında siyon şeklinde oral yolla alınarak diyabet tedavisinde geleneksel olarak kullanır (Khan ve ark., 2015). kullanılmaktadır (Said ve ark., 2002). Pakistan’da yerel halk, Cotoneaster microphyllus Çin’in Yunnan eyaletinde yapılan etnobotanik bir Wall. ex Lindl. meyvelerini deri enfeksiyonlarında, çalışmada, halkın Fragaria nilgerrensis Schlecht.’i tüm ishal, öksürük, ve sıtma tedavisinde, mide rahatsı- bitki olarak dekoksiyon şeklinde öksürük ve ishale zlıklarında; Duchesnea indica türünün meyvelerini karşı; Potentilla kleiniana Wight. türünü tüm bitki ishale karşı ve sinirlilik durumunun giderilmesi için; olarak dekoksiyon şeklinde grip, öksürük ve ülser te- Pyrus pashia Buch.-Ham. ex D.Don meyvelerini ise davisinde; Rubus ellipticus var. obcordatus (Franch.) kolon kanseri tedavisinde, konjuktivitte ve ishale karşı Focke bitkisinin köklerini ise dekoksiyon şeklinde geleneksel olarak kullanmaktadır (Ijaz ve ark., 2016). kadın hastalıklarının tedavisinde geleneksel olarak Yine Pakistan’da yapılan bir etnobotanik çalışmaya kullandığı tespit edilmiştir (Long ve Li, 2004). göre Cotoneaster microphyllus Wall. Ex Lindl. türünün ’in Dolakha bölgesinde yapılan bir etno- kökleri dekoksiyon şeklinde karın ağrısı tedavisinde botanik çalışmaya göre, Fragaria nubicola (Lindl. ex geleneksel olarak kullanılmaktadır (Shah ve ark., Hook. f.) Lacaita türünün köklerini infüzyon şeklinde 2016). boğaz ağrısında; Prunus cerasoides Buch.-Ham. ex Ayrıca Pakistan’da yerel halk geleneksel olarak D. Don köklerinden elde edilen macunu burulan ve Crataegus songarica K.Koch.’un yaprak, gövde ve gö- kırılan yere sararak tedavide kullanmaktadır. Ayrı- vde kabuğunu dekoksiyon şeklinde doğum sancıların- ca Pyrus pashia Buch.-Ham. ex D. Don çiçeklerini da kullanmaktadır (Tariq ve ark., 2018). infüzyon şeklinde dizanteride; Rubus ellipticus Sm. kök dekoksiyonunu içerek mide rahatsızlıklarında ve Afrika Kıtası tifo tedavisinde geleneksel olarak kullanıldığı tespit Agrimonia eupatoria L. bitkisinin yapraklarından edilmiştir (Shrestha ve Dhillion, 2003). hazırlanan infüzyon Fas’ta halk tarafından geleneksel Pakistan’ın Wana bölgesinde yapılan bir çalışma- olarak sindirim yolu rahatsızlıklarında kullanılmak- ya göre yerel halk, Duchesnea indica (Andrews) Focke tadır (Teixidor-Toneu ve ark., 2016). yapraklarını gargara şeklinde boğaz ağrısı tedavisinde, Cezayir’in kuzey doğusunda halk, Crataegus oxy- meyvelerini yiyerek ishale karşı; Rosa webbiana Wall. acantha L. bitkisinin çiçek ve yapraklarını infüzyon meyve, tohum ve çiçeklerini ise dekoksiyon şeklinde şeklinde kalp damar rahatsızlıklarının, vertigonun ve astım tedavisinde geleneksel olarak kullanmaktadır uykusuzluğun tedavisinde, ayrıca kolesterol düzen- (Ullah ve ark., 2013). leyici olarak ve diüretik etkisi nedeniyle geleneksel Pakistan’da halk geleneksel olarak Fragaria nu- olarak kullanmaktadır (Ouelbani ve ark., 2016). bicola (Hooh.f.) Lindl. herbasını toz halde yiyerek; Cezayir’in Chtouka Ait Baha ve Tiznit bölgelerinde Rosa brunonii Lindl. meyvelerini dekoksiyon şeklinde yaşayan yerel halkın, Prunus dulcis (Mill.) D.A. Webb içerek hipertansiyona karşı; Cotoneaster acuminatus tohumlarını yiyerek diyabet tedavisinde geleneksel Lindl. kökünü toz halde yiyerek veya dekoksiyon şek- olarak kullandığı bilgisi kaydedilmiştir (Barkaoui ve linde içerek hipertansiyona karşı kullanmaktadır (Ah- ark., 2017). mad ve ark., 2015). 39 Hürkul, Köroğlu

Etiyopya’da halk geleneksel olarak Hagenia abys- sürgünlerinin dekoksiyon şeklinde basur ve soğuk sinica (Bruce ex Steud.) J.F.Gmel. türünün çiçekler- algınlığında kullanıldığı, yapraklarının ise kana- ini infüzyon şeklinde ya da bal ile karıştırarak kurt mayı durdurmak amacıyla yara üzerine kapatılarak düşürücü olarak kullanmaktadır (Gedif ve Hahn, kullanıldığı tespit edilmiştir. Yine bu bölgede halkın 2003). geleneksel olarak R. discolor Boiss. türünün kökleri- ni dekoksiyon şeklinde içerek basur kanamalarını te- Kenya’da halk Prunus africana yaprak ve kabuk- davi etmek amacıyla kullandığı; R. sanctus Schreber larını dekoksiyon şeklinde diyabet tedavisinde kullan- bitkisinin köklerini infüzyon şeklinde göğüs kanseri, maktadır (Kamau ve ark., 2016). mide rahatsızlıkları, basur tedavisinde, yapraklarını Güney Uganda’da yapılan bir etnobotanik yara iyileştirici ve kanama durdurucu olarak, taze çalışmanın verilerine göre, Eriobotrya japonica türü sürgünlerini ise dekoksiyon şeklinde soğuk algın- anemi tedavisinde kullanılmaktadır. Bu bitkinin lığında kullandığı belirtilmiştir. Yapılan bu çalışmaya yapraklarının infüzyon ya da dekoksiyon şeklinde oral göre Sorbus domestica L.’nın meyveleri yenerek ishale yolla alınarak bu amaçla kullanıldığı bilgisi kayded- karşı, yapraklarının ise dekoksiyon şeklinde mide ra- ilmiştir (Hamill ve ark., 2000). hatsızlıklarında kullanıldığı belirlenmiştir (Yeşilada ve ark., 1999). Güney Afrika’da yerel halk geleneksel olarak, Prunus africana (Hook.f.) Kalkman kabuklarını toz Kırklareli ilinde halk, Amygdalus communis L. halde HIV tedavisinde, tüberküloz ve göğüs rahatsı- meyvelerini yağ içinde bekletip 3 gün boyunca günde zlıklarında (Gail ve ark., 2015), Agrimonia bracteata E. 2 kez içerek karın ağrılarında; Agrimonia eupatoria Mey ex C.A. Mey yapraklarını, A. eupatoria L. yaprak L. çiçek ve dallarını dekoksiyon şeklinde guatr teda- ya da köklerini ise antihelmintik olarak (Cock ve ark., visinde; Cerasus avium (L.) Moench. yaprak saplarını 2018) kullanmaktadır. dekoksiyon şeklinde nefrit ve böbrek taşlarını düşür- mede, C. vulgaris Miller yapraklarının dekokdiy- Türkiye onunu karın ağrılarında; Crataegus monogyna Jacq. Türkiye’nin batı Karadeniz bölgesinde yapılan bir subsp. monogyna dikenlerini yılan sokmalarında, etnobotanik çalışmada, Cydonia oblonga türünün çiçeklerini de dekoksiyon şeklinde öksürük, bronşit, meyvelerinin ishal tedavisinde, yapraklarının ise in- mide ağrıları, astım, kalp hastalıklarında, C. pentagy- füzyon şeklinde hazırlanarak soğuk algınlığı, grip ve na Waldst. & Kit. çiçeklerini dekoksiyon şeklinde ishale karşı kullanıldığı belirtilmiştir. Ayrıca Lauroc- soğuk algınlığı, grip, nefrit, astım, öksürük, kalp ra- erasus officinalis M.Roem. yaprağının taze olarak ko- hatsızlıklarında; Cydonia oblonga Miller yapraklarının parıldıktan sonra alın üzerine konarak ateş düşürücü dekoksiyonunu böbrek taşlarını düşürmede, öksürük, olarak, infüzyonunun karın ağrısı ve basur tedavisinde, astım, baş ağrısı tedavisinde, infüzyonunu soğuk al- boğaz ağrılarında ise taze yaprağın boğaza sarılması gınlığı, grip, öksürük, bronşit tedavisinde, tohum- ile tedavide kullanıldığı tespit edilmiştir. L. officina- larının dekoksiyonunu ishalde, meyve perikarpını lis’in tohumlarının oral yolla alınarak mide düşüklüğü dekoksiyon şeklinde öksürük tedavisinde, çiçeklerini (descensus ventriculi) rahatsızlığında kullanıldığı da ve dallarını dekoksiyon şeklinde bronşit tedavisinde; belirtilmiştir. Yine bu çalışmaya göre Mespilus ger- Malus sylvestris Miller subsp. orientalis (A. Uglitzkich) manica L. kabuklarının karın ağrısı tedavisinde haşla- Browicz var. orientalis’in meyvelerinin suyunu kulağa narak oral yolla tüketildiği, infüzyonunun ise içilerek damlatarak kulak ağrılarında, dekoksiyonunu diy- öksürük ve basur tedavisinde kullanıldığı belirtilm- abette, yapraklarının dekoksiyonunu kan temizleyici, iştir. Ayrıca M. germanica kökünün ve yapraklarının yara iyi edici ve diyabet tedavisinde kullanmaktadır; dekoksiyon şeklinde tüberkülozda, yapraklarının Mespilus germanica L. yapraklarını dekoksiyon şek- dövülerek deri üzerine kapatılmasıyla egzama teda- linde öksürük, ateş ve grip tedavisinde, taze meyvel- visinde geleneksel olarak kullanıldığı tespit edilmiştir. erini ishale karşı; Persica vulgaris Miller yapraklarını Yine bu bölgede Prunus domestica’nın kabızlıkta; P. dekoksiyon şeklinde ishalde; Prunus spinosa L. subsp. persica yapraklarının dekoksiyon şeklinde içilerek eg- dasyphylla (Schur) Domin meyvelerinin dekoksiy- zama tedavisinde kullanıldığı; Rosa canina meyveleri- onunu kalp rahatsızlıklarında, P. divaricata Ledeb. nin deokoksiyonunun böbrek taşı düşürmede, diyabet subsp. ursina (Kotschy) Browicz meyvelerinin dekok- tedavisinde, basur ve bronşitte, meyvelerinin yenerek siyonunu şeker hastalığı, soğuk algınlığı, grip, astım, mide rahatsızlıkları ve ülserde kullanıldığı kaydedilm- nefritte; Pyrus elaeagnifolia Pallas subsp. elaeagnifo- iştir. Rubus canescens DC. kökünün kaynatılıp içilerek lia meyvelerini yiyerek diyabet ve nefrit tedavisinde; kısırlık tedavisinde ve mide rahatsızlıklarında kul- Rosa canina L. petallerinin infüzyonunu nefritte, lanıldığı, meyvesinin tonik olarak kullanıldığı, genç meyvelerinin dekoksiyonunu soğuk algınlığı, grip,

40 FABAD J. Pharm. Sci., 44, 1, 35-46, 2019

öksürük, bronşit ve astım tedavisinde, yapraklarının meyvelerini dekoksiyon ya da infüzyon şeklinde grip, dekoksiyonunu öksürük, grip, ateş ve egzemada, soğuk algınlığı, diyabet tedavisinde, haricen ise an- yaprak ve meyvelerinin dekoksiyonunu safra kesesi tiseptik olarak; Pyrus communis L. subsp. caucasica hastalıkları, nefritte, R. gallica L. çiçeklerinin dekok- (Fed.) Browicz olgun meyvelerini yiyerek diyabet te- siyonunu ishalde; Rubus hirtus Waldst. & Kit. kökler- davisinde ve kabızlıkta geleneksel olarak kullanılmak- inin dekoksiyonunu nefrit ve prostat tedavisinde, tadır (Çakılcıoğlu ve ark., 2011). R. discolor Weihe & Nees meyvelerinin suyunu ne- Akmağdeni ve Şarkışla arasında yapılan bir çalış- fritte, köklerini dekoksiyon şeklinde nefrit, prostat ve maya göre halk, Cotoneaster nummularia meyvelerini kısırlıkta, yapraklarını dekoksiyon şeklinde nefritte, dekoksiyon şeklinde diyabet tedavisinde; Crataegus ishalde ve yara iyileştirici olarak, R. canescens D.C. tanacetifolia (Lam.) Pers. bitkisinin genç sürgünlerini var. glabratus (Godron) Davis & Meikle yapraklarının dekoksiyon şeklinde hazırlayarak diyabet tedavisinde; dekoksiyonunu immünotonik olarak, R. canescens Fragaria vesca köklerinin dekoksiyonunu basur teda- D.C. var. canescens köklerinin dekoksiyonunu kalp visinde; Rosa canina meyvelerini soğuk algınlığına rahatsızlıklarında; Sorbus aucuparia L. yapraklarını karşı dekoksiyon şeklinde ve Rubus umbellata (Desf.) dekoksiyon şeklinde prostat ve kanser tedavisinde, Fritsch meyvelerini yiyerek nefes darlığı ve öksürük meyvelerini yiyerek basur tedavisinde, S. domestica L. için geleneksel olarak kullanmaktadır (Özüdoğru ve yapraklarının dekoksiyonunu prostat, diyabet, nefrit, ark., 2011). safra kesesi rahatsızlıkları, böbrek taşları düşürmede, yapraklarının infüzyonunu nefritte, meyvelerini taze Balıkesir’in Edremit körfezi’nde halkın, Amyg- yiyerek ishalde, S. torminalis (L.) Crantz var. tormina- dalus communis L. meyvelerinden elde edilen yağı lis yarpraklarının dekoksiyonunu diyabet tedavisinde haricen yara iyileştirici olarak; Crataegus monogyna ve karın ağrılarında kullanmaktadır (Kültür, 2007). meyvelerinden hazırlanan dekoksiyon kalp damar rahatsızlıklarında; Cydonia oblonga yapraklarının de- Elazığ’ın Sivrice ilçesinde halkın Agrimonia eu- koksiyonu diyabette ve karın ağrısında, meyvelerini patoria L. herba ya da yapraklarını infüzyon şeklinde ise infüzyon şeklinde bademcik iltihaplanmasında; içerek boğaz ağrısında; Amygdalus communis L. tohu- Pyrus divaricata Ledeb. meyvelerini yiyerek yüksek mlarını toz edip yiyerek; Cerasus mahaleb (L.) Miller tansiyon tedavisinde; Rosa canina meyvelerini dekok- var. mahaleb’in meyvelerini infüzyon şeklinde idrar siyon şeklinde grip, soğuk algınlığı, öksürük, diyabet yolları iltihaplanmasında; Cotoneaster nummularia tedavisinde ve iştah açıcı olarak; Rosa phoenicea Boiss. Fisch. & Mey. meyvelerini infüzyon şeklinde balgam meyvelerini dekoksiyon şeklinde diyabet ve grip teda- sökücü; Crataegus orientalis Pallas ex Bieb. var ori- visinde ayrıca ateş düşürücü olarak; Rubus canescens entalis çiçek ve meyvelerini infüzyon şeklinde hazır- DC. ya da R. sanctus köklerini Urtica urens L. kökleri layarak vazodilatör olarak; Geum urbanum L. rizom ile birlikte dekoksiyon şeklinde zatürre tedavisinde ve ve köklerinin infüzyonunu kabızlıkta; Potentilla rep- iştah açıcı olarak, Juglans regia L. yapraklarıyla birlik- tans L. çiçek ve yapraklarını infüzyon şeklinde ateş te ise dekoksiyon şeklinde hazırlayarak prostat teda- düşürücü olarak; Rubus discolor Weihe & Wees’un visinde; Sorbus aucuparia meyvelerini ise yiyerek yük- kök ve yaprakları ve Pyrus communis L. subsp. cau- sek tansiyon tedavisinde geleneksel olarak kullandığı casica (Fed.) Browicz meyvelerinin dekoksiyonunu saptanmıştır (Polat ve Satıl, 2012). diyabet tedavisinde; Rubus sanctus Schreber yaprak ve meyvelerinin infüzyonunu diüretik olarak; Rosa Muğla’nın Marmaris ilçesinde yerel halk gelenek- canina meyvelerinin dekoksiyonunu içerek diyabette sel olarak, Amygdalus communis tohumlarını yiyerek ve gripte, haricen ise antiseptik amaçla tüketmektedir diyabet tedavisinde; Crataegus aronia L. meyvelerini (Çakılcıoğlu ve Türkoğlu, 2010). toz halde yiyerek baş ağrısını gidermede ve kalp dam- ar rahatsızlıklarına karşı, çiçeklerini infüzyon şeklinde Elazığ’ın Maden ilçesinde yapılan bir etnobotanik kalp rahatsızlıklarında; Rubus sanctus yapraklarını da çalışmadan elde edilen verilere göre, Amygdalus com- infüzyon şeklinde karın ağrısı için kullanmaktadır munis L. tohumlarını toz edip yiyerek yüksek koles- (Gürdal ve Kültür, 2013). terolde; Cerasus mahaleb var. mahaleb meyvelerini infüzyon şeklinde diyabette; Cotoneaster nummularia Bingöl’ün Solhan ilçesinde halkın Cotoneaster olgun meyvelerini infüzyon şeklinde balgam sökücü nummularia Fisch. & Mey. meyvelerini yiyerek diy- olarak; Crataegus monogyna Jacq. subsp. monogyna abette; Crataegus astrosanguinea Pojark. meyvelerini çiçek ya da olgun meyvelerini infüzyon şeklinde kalp infüzyon şeklinde kalp damar rahatsızlıklarında, C. rahatsızlıklarında; Fragaria vesca meyvelerini yiyerek; aronia (L.) Bosc. ex DC. var. aronia (L.) Bosc. çiçek Rubus sanctus meyve ve yapraklarını infüzyon şek- ve meyvelerini dekoksiyon ya da infüzyon şeklinde linde diüretik olarak ve kabızlıkta; Rosa canina olgun romatizma, ülser tedavisinde, uykusuzlukta, stres 41 Hürkul, Köroğlu ve eklem ağrılarında, C. szovitsii Pojark. meyve ve için; Eriobotrya japonica yapraklarını infüzyon ya da çiçeklerini dekoksiyon ya da infüzyon şeklinde astım dekoksiyon şeklinde diyabette ve bağışıklık sistemini ve kalp rahatsızlıklarında, C. orientalis (Mill.) M. Bieb güçlendirmede; Prunus avium, P. divaricata Ledeb. çiçek, meyve ve yapraklarını infüzyon şeklinde kalp ssp. divaricata, P. dulcis meyve, tohum ya da petaller- rahatsızlıkları ve karın ağrısı şikayetlerinde; Cydonia ini obezite, böbrek taşı rahatsızlıklarında, hipertansi- oblonga yapraklarını dekoksiyon şeklinde diyabet ve yonda, yüksek kolesterolde; Rosa canina meyve, kök solunum yolu rahatsızlıklarında; Prunus kurdica Fenzl ve tohumlarını dekoksiyon şeklinde basur, anemi, ex. Fritsch meyvelerinin infüzyonunu anemide; Rosa böbrek taşı tedavisinde, menstrual rahatsızlıklarda; canina ve Rosa dumalis Bechst. meyvelerini infüzyon Rubus canescens DC., R. sanctus Schreb., R. saxatilis L. ya da dekoksiyon şeklinde soğuk algınlığı, grip, kök ve meyvelerini dekoksiyon şeklinde ya da yiyerek bronşit tedavisinde geleneksel olarak kullandığı tespit prostat, böbrek taşı, anemi rahatsızlıklarında gelenek- edilmiştir (Polat ve ark., 2013). sel olarak kullanmaktadır (Sargin, 2015). Malatya’da halk, Agrimonia eupatoria L. bitkisinin Halk ile yüz yüze yaptığımız görüşmeler ve bir- herba ve kökünü birlikte infüzyon şeklinde prostat te- likte çıktığımız arazi çalışmaları sırasında ülkemizde davisinde ve ödemde; Armeniaca vulgaris Lam. meyve yetişen Cotoneaster türlerinin meyvelerinin genel ve tohumlarını infüzyon ya da dekoksiyon şeklinde olarak yediğini; Sivas çevresinde C. nummularia’nın diyabette, böbrek taşı düşürmede, kabızlıkta ve cilt dallarının kaynatıp içerek kalp rahatsızlıklarında kul- toniği olarak; Cerasus avium meyve saplarını infüzyon landıklarını belirledik. Arazi çalışmalarımız sırasın- şeklinde karın ağrısında; Crateagus aronia (L.) Bosc. da ayrıca Artvin’de C. melanocarpus’un dallarından ex DC. var. aronia (L.) Bosc. çiçek ya da olgun meyv- süpürge yapımında yararlanıldığı tespit edilmiştir elerini dekoksiyon ya da infüzyon şeklinde kalp dam- (Hürkul., 2017). ar rahatsızlıklarında, uykusuzluk, romatizma, stres ve TARTIŞMA VE SONUÇ eklem ağrılarında, C. meyeri Pojark. çiçeklerini in- füzyon şeklinde astım, haricen de basur tedavisinde; Son 20 yılda (1998-2018) yapılmış etnobotanik Cydonia oblonga yapraklarının dekoksiyonunu verileri derlediğimiz bu çalışmaya göre, Amygda- öksürük kesici, ateş düşürücü olarak ve solunum yolu loideae (Rosaceae) alt familyasında yer alan bitkilerin rahatsızlıklarında; Prunus divaricata Ledeb. subsp. di- halk arasında kullanımları ülkeden ülkeye yerel bitki varicata Ledeb. meyvelerini infüzyon şeklinde soğuk örtüsüne bağlı olarak farklılık göstermektedir. Ülke- algınlığı ve gripte; Rosa canina çiçek ve meyvelerini miz için de aynı bulguyu görmek mümkündür. Türki- infüzyon şeklinde soğuk algınlığı ve gripte geleneksel ye’nin farklı illerinde farklı araştırmacılar tarafından olarak kullanmaktadır (Tetik ve ark., 2013). yapılmış olan etnobotanik çalışmaların tıbbi bitkileri kullanım bilgisi verilerine göre, alt familyanın değişik Manisa’nın Turgutlu ilçesinde halkın Prunus dulcis üyelerinin geleneksel kullanım bilgilerinin benzer (Miller) DA Webb meyvelerini yiyerek; P. laurocera- olduğu tespit edilmiştir. sus L.’un yaprak, meyve ve gövde kabuğunu infüzyon şeklinde öksürüğe karşı; Mespilus germanica meyvel- Kuzey batı Arjantin’de halkın, Rosa multiflora pet- erini yiyerek; Rosa damascena Mill. çiçeklerinin in- allerini dekoksiyon şeklinde göz kapaklarını yıkamak füzyonunu ishale karşı, R. canina meyve ve çiçeklerini ve göze damlatmak suretiyle göz rahatsızlıklarında dekoksiyon şeklinde diüretik olarak; Cydonia oblonga (Hilgert, 2001) ve İspanya’nın Navarra bölgesinde meyve ve yapraklarını dekoksiyon şeklinde grip ve Rosa agrestis çiçeklerini infüzyon ya da dekoksiy- öksürük tedavisinde; Prunus domestica meyvelerini on şeklinde, haricen konjoktivit ve görme problem- yiyerek romatizma tedavisinde; Pyrus eleagrifolia L. lerinde geleneksel olarak uygulanması (Calvo ve Cav- yaprak ve meyvelerini ise toz edip yiyerek ishale karşı, ero, 2016) çalışmamızın ilginç bulgularındandır. Rosa tozunu haricen zehirli hayvan sokmalarında yaraya cinsine ait iki farklı tür, farklı kıtalarda aynı amaçla kapatarak geleneksel olarak kullandığı belirlenmiştir kullanılmaktadır. Bu bulgu belki keşifler döneminde (Güler ve ark., 2015). İspanya’dan Güney Amerika’ya bilgi aktarımı olduğu tarihsel süreci ile açıklanabilir. Mersin’in Bozyazı ilçesinde halk, Crataegus aza- rolus var. aronia L., C. monogyna Jacq. ve C. orientalis Prunus avium (Cerasus avium, kiraz) yaprak ve Pall. Ex. M.Bieb.’in yaprak, meyve ve çiçeklerini in- meyve saplarının Arnavutluk (Pieroni ve ark., 2005), füzyon, dekoksiyon ya da yiyerek kalp damar rahatsı- Portekiz (Camejo-Rodrigues ve ark., 2003) ve ülke- zlıklarında ve böbrek taşı düşürmede; Cydonia oblon- mizde (Kültür, 2007) idrar arttırıcı etkiye sahip old- ga meyve, yaprak ve kabuğunu infüzyon, dekoksiyon uğu ve üriner sistem rahatsızlıklarında kullanıldığı ya da yiyerek ishale karşı, kan şekerini düzenlemek bilgisi, farklı ülkelerde aynı bitkinin aynı amaçla kul-

42 FABAD J. Pharm. Sci., 44, 1, 35-46, 2019 lanıldığını göstermiştir. Aynı şekilde, R. canina meyv- ria türünün dallarını dekoksiyon şeklinde içerek kalp elerinin dekoksiyon şeklinde mide rahatsızlıkları, grip, rahatsızlıklarında, Artvin’de C. melanocarpus’un dal- romatizma ve egzemaya karşı kullanılması bulgusu, larından süpürge yapımında yararlandığını tespit etik Arnavutluk (Pieroni ve ark., 2005) ve Özbekistan (Hürkul., 2017). Cotoneaster cinsinin türlerinin halk (Sezik ve ark., 2004) ile Türkiye’de (Yeşilada ve ark., arasında kullanımı bilgisi hakkında ülkemiz (Çakıl- 1999; Kültür, 2007; Çakılcıoğlu ve Türkoğlu, 2010; cıoğlu ve Türkoğlu, 2010; Çakılcıoğlu ve ark., 2011; Çakılcıoğlu ve ark., 2011; Özüdoğru ve ark., 2011; Özüdoğru ve ark., 2011; Polat ve ark., 2013) ve Paki- Polat ve Satıl, 2012; Polat ve ark., 2013) ortaktır. Aynı stan (Ahmad ve ark., 2015; Khan ve ark., 2015; Ijaz ve bitkinin (R. canina) bu bitkiye ait aynı bitki kısmının ark., 2016; Shah ve ark., 2016) dışında kayıt olmadığı (yalancı meyveler) ve aynı hazırlama yöntemiyle (de- gözlemlenmiştir. Cotoneaster türlerinin meyvelerinin koksiyon) tıbbi amaçla kullanılması, Avrupa, Asya ve halk tarafında gıda olarak tüketildiği, Sivas çevresinde Türkiye için ilginç bir sonuçtur. C. nummularia’nın dallarının kaynatıp kalp rahatsı- zlıklarında kullanıldığı ve Artvin’de C. melanocar- Cotoneaster türlerinin dünya genelinde yaygın pus’un dallarından süpürge yapımında yararlanıldığı olarak bahçe süslemede süs bitkisi olarak kullanılma- bulguları kaynak verilerden farklıdır (Çakılcıoğlu ve larının (Heywood, 2007; Ulus, 2008) yanında, halk Türkoğlu, 2010; Çakılcıoğlu ve ark., 2011; Özüdoğru arasında geleneksel kullanımı da azımsanmayacak ve ark., 2011; Polat ve ark., 2013; Ahmad ve ark., 2015; derecede yaygındır. Ülkemizde ve dünya genelinde Khan ve ark., 2015; Ijaz ve ark., 2016; Shah ve ark., yapılan etnobotanik çalışmaların derlenmesi sonucu, 2016). Cotoneaster türlerinin geleneksel olarak halk arasında diyabet (Polat ve ark., 2013), hipertansiyon (Ahmad Bu çalışma, toplumlar ve kültürler değişse bile ve ark., 2015), sıtma, mide rahatsızlıkları, ishal, deri gözlem ya da deneme yanılma yolu ile elde edilmiş enfeksiyonları, öksürük (Ijaz ve ark., 2016), sindirim bilgilerin, insan yaşamında önemli yer tuttuğunu ve rahatsızlıkları (Khan ve ark., 2015), karın ağrısı (Shah farklı toplumlarda aynı bitkinin aynı amaçla kullanıl- ve ark., 2016) tedavisinde ve balgam sökücü (Çakıl- masının evrensel bir veri olduğunu göstermiştir. Yine cıoğlu ve Türkoğlu, 2010; Çakılcıoğlu ve ark., 2011) alt familyanın ülkelere göre geleneksel olarak en sık olarak kullanıldığı tespit edilmiştir. Yaptığımız arazi kullanılan türlerinin Cydonia oblonga, Rosa canina, çalışmaları ve yerleşik halkla yaptığımız yüz yüze Amygdalus communis, Agrimonia eupatoria ve Rubus görüşmeler sırasında ise, Cotoneaster türlerinin mey- sanctus olduğu tespit edilmiştir (Şekil 2). velerini halkın yediğini, Sivas’da halkın C. nummula-

Şekil 2. Amygdaloideae (Rosaceae) alt familyasının dünya genelinde en sık kullanılan türleri

Alt familya bitkilerinin tıbbi olarak kullanılan Hazırlanmış olan bu çalışmada, Amygdaloideae alt kısımlarının herba, kök, çiçek, petal, meyve, meyve sapı, familyasında yer alan bitkilerin halk arasında, soğuk yaprak, yaprak sapı, tohum, gövde kabuğu, genç sürgün, algınlığı, bronşit, migren, rahim kanseri, göz rahatsı- dal ve rizom olduğu görülmüştür. Halkın geleneksel zlıkları, hiperürisemi, ateş düşürücü, bulantı giderici, olarak kullandığı hazırlama yöntemlerinin infüzyon, ishal, sindirim yolu şişkinliği, yara iyileştirici, hiper- maserasyon, dekoksiyon, şurup şeklinde olduğu ya da glisemi, egzama, hipertansiyon, romatizma, idrar yolu çiğneyerek veya yutarak yediği tespit edilmiştir. rahatsızlıkları, mide rahatsızlıkları, grip, konjoktivit,

43 Hürkul, Köroğlu deri rahatsızlıkları, diyabet, kardiyovasküler rahatsı- Alzweiri, M., Al Sarhan, A., Mansi, K., Hudaib, M., zlıklar, cinsel gücü arttırma, diş eti iltihaplanması, üls- Aburjai, T. (2011). Ethnopharmacological survey er, dizanteri, tifo, kurt düşürücü, basur, astım, sarılık, of medicinal herbs in Jordan, the Northern Badia anemi, tüberküloz, vertigo ve kadın hastalıkları teda- region, Journal of Ethnopharmacology, 137(1), 27- visinde halk ilacı olarak kullanıldığı belirlenmiştir. 35. Bu çalışmada, Amygdaloideae alt familyasında APG III. (2009). An update of the Angiosperm Phylo- geny Group classification for the orders and fami- yer alan türlerin, halk arasında tedavi edici amaçla lies of flowering plants: APG III.Bot J Linn Soc, geleneksel olarak kullanımı 1998-2018 yılları arasın- 161, 105-121. da yapılmış etnobotanik çalışmalar ışığında derlen- miştir. Ayrıca Cotoneaster cinsine ait ülkemizde ye- Barkaoui, M., Katiri, A., Boubaker, H., Msanda, F. tişen türlerin kullanılışları halk ile yapılan yüz yüze (2017). Ethnobotanical survey of medicinal plants used in the traditional treatment of diabetes in görüşmelerle tespit edilmiştir. Halk ilaçlarıyla teda- Chtouka Ait Baha and Tiznit (Western Anti-At- vi, geçmişte olduğu gibi günümüzde de geçerliliğini las), Journal of Ethnopharmacology, 198, 338-350. sürdürmekte ve dünya genelinde halk sağlığı açısın- dan geleneksel bir önem taşımaktadır. Toplumların, Bonet, M.A., Parada, M., Selga, A., Valles, J. (1999). çevresel ve kültürel faktörleri değişse bile insan bitki Studies on pharmaceutical ethnobotany in the re- ilişkilerinin, özellikle de halk ilacı bilgilerinin, ge- gions of L’Alt Emporda and Les Guilleries (Catalo- nia, Iberian Peninsula), Journal of Ethnopharma- lecek kuşaklara aktarılması ve geleneksel kullanım cology, 68, 145-168. bilgisinden yola çıkılarak yeni ilaç kaynaklarının keşfedilmesinde etnobotanik çalışmaların önemi bu Calvo, M.I., Cavero, R.Y. (2016). Medicinal plants derleme çalışması sırasında bir kez daha görülmüştür. used for ophthalmological problems in Navarra Bu derleme, Rosaceae familyası üzerinde ileri çalışma (Spain), Journal of Ethnopharmacology, 190, 212- yapacak bilim insanlarına yol göstermesi açısından 218. önemlidir. Cotoneaster cinsi hakkındaki ülkemizde Camejo-Rodrigues, J., Ascensao, L., Bonet, M.A., Artvin ve Sivas illerindeki kullanılış bulguları ilk defa Valles, J. (2003). An ethnobotanical study of me- derlenmiştir. Elde edilen bu etnobotanik kayıtların dicinal and aromatic plants in the Natural Park of gelecek nesillere aktarılması, bu derleme çalışmasının “Serra de São Mamede” (Portugal), Journal of Eth- amacına ulaşmasına katkı sağlayacaktır. nopharmacology, 89, 199-209. Cock, I.E., Selesho, M.I., Van Vuuren, S.F. (2018). A TEŞEKKÜR review of the traditional use of southern African Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri medicinal plants for the treatment of selected pa- Müdürlüğü (BAP)’ne, “Türkiye’de doğal olarak yetişen rasite infections affecting humans,Journal of Eth- Cotoneaster Medik. (Rosaceae) türleri üzerinde Far- nopharmacology, 220, 250-264. masötik Botanik yönünden araştırmalar” adlı doktora Çakılcıoğlu, U., Khatun, S., Türkoğlu, I., Hayta, S. tez çalışmasına 13L3336010 numaralı proje ile destek (2011). Ethnopharmacological survey of medici- sağladığı için teşekkür ederiz. nal plants in Maden (Elazig-Turkey), Journal of Ethnopharmacology, 137, 469-486. ÇIKAR ÇATIŞMASI Çakılcıoğlu, U., Türkoğlu, I. (2010). An ethnobotani- Yazarlar finansal veya başka bir yolla çıkar çatışma- cal survey of medicinal plants in Sivrice (Elazığ- ları olmadığını beyan ederler. Turkey), Journal of Ethnopharmacology, 132, 165- KAYNAKLAR 175. Ahmad, L., Semotiuk, A., Zafar, M., Ahmad, M., Sul- Davis, P.H. (Ed.) (1972). Flora of Turkey and the East tana, S., Liu, Q-R., Zada, M.P., Abidin, S.Z.U., Ya- Aegean Islands. Vol. 4, Edinburgh Univ. Press, seen, G. (2015). Ethnopharmacological documen- Edinburgh. 1-172. tation of medicinal plants used for hypertension Doğan, A., Bulut, G., Şenkardeş, I., Tuzlacı, E. (2016). among the local communities of DIR Lower, Pa- An ethnopharmacological analysis of Rosaceae kistan, Journal of Ethnopharmacology , 175, 138- taxa in Turkey. The 2016 WEI International Aca- 146. demic Conference Proceedings. The West East Ali-Shtayeh, M.S., Yaniv, Z., Mahajna, J. (2000). Eth- Institute, Boston, USA. nobotanical survey in the Palestinian area: a clas- Erik, S., Tarıkahya, B. (2004). Türkiye florası üzerine. sification of the healing potential of medicinal Kebikeç, 17, 139-163. plants, Journal of Ethnopharmacology , 73, 221- 232.

44 FABAD J. Pharm. Sci., 44, 1, 35-46, 2019

Evans, W.C. (2002). Pharmacognosy. 5th edition, Sa- Ijaz, F., Iqbal, Z., Rahman, I.U., Alam, J., Khan, S.M., unders. 25-26. Shah, G.M., Khan, K., Afzal, A. (2016). Investiga- tion of traditional medicinal floral knowledge of Gail, H., Tarryn, B., Oluwaseyi, A., Denver, D., Oluc- Sarban Hills, Abbottabad, KP, Pakistan. Journal of hi, M., Charlotte, V.K., Joop, D.J., Diana, G. (2015). Ethnopharmacology , 179, 208-233. An ethnobotanical survey of medicinal plants used by traditional health practitioners to manage HIV Kamau, L.N., Mbaabu, M.P., Mbaria, J.M., Karuri, and its related opportunistic infections in Mpoza, G.P., Kiama, S.G. (2016). Knowledge and demand Eastern Cape Province, South Africa, Journal of for medicinal plants used in the treatment and Ethnopharmacology, 171, 109-115. management of diabetes in Nyeri County, Kenya, Journal of Ethnopharmacology , 189, 218-229. Garnatje, T., Peñuelas, J., Vallès, J. (2017). Ethnobo- tany, phylogeny, and ‘omics’ for human health and Khan, M.P.Z., Ahmad, M., Zafar, M., Sultana, S., Ali, food security, Trends in Science, 22(3), 187- M.I., Sun, H. (2015). Ethnomedicinal uses of Edib- 191. le Wild Fruits (EWFs) in Swat Valley, Northern Pakistan, Journal of Ethnopharmacology , 173, 191- Gedif, T., Hahn, H-J. (2003). The use of medicinal 203. plants in self-care in rural central Ethiopia, Journal of Ethnopharmacology, 87, 155-161. Kültür, Ş. (2007). Medicinal plants used in Kırklareli Province (Turkey), Journal of Ethnopharmacology Guarrera, P.M., Salerno, G., Caneva, G. (2005). Folk , 111, 341- 364. phytotherapeutical plants from Maratea area (Ba- silicata, Italy), Journal of Ethnopharmacology, 99, Long, C-L., Li, R. (2004). Ethnobotanical studies on 367-378. medicinal plants used by the Red-headed Yao Pe- ople in Jinping, Yunnan Province, , Journal Güler, B., Kümüştekin, G., Uğurlu, E. (2015). Contri- of Ethnopharmacology , 90, 389-395. bution to the traditional uses of medicinal plants of Turgutlu (Manisa – Turkey), Journal of Ethnop- Maleki, T., Akhani, H. (2018). Ethnobotanical and harmacology, 176, 102-108. ethnomedicinal studies in Baluchi tribes: A case study in Mt. Taftan, southeastern Iran,Journal of Gürdal, B., Kültür, Ş. (2013). An ethnobotanical study Ethnopharmacology , 217, 163-177. of medicinal plants in Marmaris (Muğla, Turkey), Journal of Ethnopharmacology, 146, 113-126. Miraldi, E., Ferri, S., Mostaghimi, V. (2001). Botanical drugs and preparations in the traditional medicine Hamill, F.A., Apio, S., Mubiru, N.K., Mosango, M., of West Azerbaijan (Iran), Journal of Ethnophar- Bukenya-Ziraba, R., Maganyi, O.W., Soejarto, macology, 75, 77-87. D.D. (2000). Traditional herbal drugs of southern Uganda, Journal of Ethnopharmacology , 70, 281- Ouelbani, R., Bensari, S., Mouas, T.N., Khelifi, D. 300. (2016). Ethnobotanical investigations on plants used in folk medicine in the regions of Constan- Hammond, G.B., Fernandez, I.D., Villegas, L.F., Vais- tine and Mila (North-East of Algeria), Journal of berg, A.J. (1998). A survey of traditional medicinal Ethnopharmacology, 194, 196-218. plants from the Callejo´n de Huaylas, Department of Ancash, Peru, Journal of Ethnopharmacology , Özüdoğru, B., Akaydın, G., Erik, S., Yeşilada, E. 61, 17-30. (2011). Inferences from an ethnobotanical field expedition in the selected locations of Sivas and Heywood, V.H., Brummit, R.K., Culham, A., Seberg, Yozgat provinces (Turkey), Journal of Ethnophar- O. (2007). Flowering Plants Families of The World, macology, 137, 85-98. Firefly Books Ltd., New York. 280-283. Palmese, M.T., Manganelli, R.E.U., Tomei, P.E. (2001). Hilgert, N.I. (2001). Plants used in home medicine in An ethno-pharmacobotanical survey in the Sarra- the Zenta River basin, Northwest Argentina, Jour- bus district (south-east Sardinia), Fitoterapia, 72, nal of Ethnopharmacology , 76, 11-34. 619-643. Hummer, K.E., Janick, J. (2009). Rosaceae: , Parada, M., Carrio, E., Bonet, M.A., Valles, J. (2009). Economic Importance, Genomics. In: Genetics and Ethnobotany of the Alt Empordà region (Catalo- Genomics of Rosaceae, Ed.: Folta, K.M., Gardiner, nia, Iberian Peninsula) plants used in human tra- S.E., Springer, New York. 1-17. ditional medicine, Journal of Ethnopharmacology, Hürkul, M.M. (2017). Türkiye’de doğal olarak yetişen 124, 609- 618. Cotoneaster Medik. (Rosaceae) türleri üzerinde Pieroni, A. (2000). Medicinal plants and food me- Farmasötik Botanik yönünden araştırmalar. An- dicines in the folk traditions of the upper Lucca kara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Far- Province, Italy, Journal of Ethnopharmacology, 70, masötik Botanik Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Da- 235-273. 48 nışman: Prof. Dr. Ayşegül Köroğlu. 45 Hürkul, Köroğlu

Pieroni, A., Dibra, B., Grishaj, G., Grishaj, I., Maçai, Stevens, P.F. (2001). Angiosperm phylogeny website, S.G. (2005). Traditional phytotherapy of the Alba- version 14. Erişim Adresi: [http://www.mobot. nians of Lepushe, Northern Albanian Alps, Fitote- org/MOBOT/research/APweb/]. Erişim Tarihi: rapia, 76, 379-399. 01/07/2018. Polat, R., Çakılcıoğlu, U., Satıl, F. (2013). Traditional Tariq, A., Adnan, M., Iqbal, A., Sadia, S., Fan, Y., Na- uses of medicinal plants in Solhan (Bingöl-Tur- zar, A., Mussarat, S., Ahmad, M., Olatunji, O.A., key). Journal of Ethnopharmacology , 148, 951-963. Begum, S., Mazari, P., Ambreen, B., Khan, S.N., Ullah, R., Khan, A.L. (2018). Ethnopharmacology Polat, R., Satıl, F. (2012). An ethnobotanical survey of and toxicology of Pakistani medicinal plants used medicinal plants in Edremit Gulf (Balıkesir- Tur- to treat gynecological complaints and sexually key). Journal of Ethnopharmacology , 139, 626-641. transmitted infections, S. Afr. J. Bot., 114, 132-149. Potter, D., Eriksson, T., Evans, R.C., Oh, S., Smed- Teixidor-Toneu, I., Martin, G.J., Ouhammou, A., Puri, mark, J.E.E., Morgan, D.R., Kerr, M., Robertson, R.K., Hawkins, J.A. (2016). An ethnomedicinal K.R., Arsenault, M., Dickinson, T.A., Campbell, survey of a Tashelhit-speaking community in the C.S. (2007). Phylogeny and classification of Rosa- High Atlas, Morocco, Journal of Ethnopharmaco- ceae, Plant Syst. Evol., 266, 5-43. logy , 188, 96- 110. Said, O., Khalil, K., Fulder, S., Azaizeh, H. (2002). Eth- Tetik, F., Civelek, Ş., Çakılcıoğlu, U. (2013). Traditio- nopharmacological survey of medicinal herbs in nal uses of some medicinal plants in Malatya (Tur- Israel, the Golan Heights and the West Bank re- key), Journal of Ethnopharmacology , 146, 331-346. gion, Journal of Ethnopharmacology , 83, 251-265. Ullah, M., Khan, M.U., Mahmood, A., Malik, R.N., Sargın, S.A. (2015). Ethnobotanical survey of medi- Hussain, M., Wazir, S.M., Daud, M., Shinwari, Z.K. cinal plants in Bozyazı district of Mersin,Turkey, (2013). An ethnobotanical survey of indigenous Journal of Ethnopharmacology , 173, 105-126. medicinal plants in Wana district south Waziristan Sezik, E., Yeşilada, E., Shadidoyatov, H., Kulivey, Z., agency, Pakistan, Journal of Ethnopharmacology . Nigmatullaev, A.M., Aripov, H.N., Takaishi, Y., 150, 918-924. Takeda, Y., Honda, G. (2004). Folk medicine in Ulus, A. (2008). İstanbul ve çevresinde peyzaj düzen- Uzbekistan I. Toshkent, Djizzax, and Samarqand lemelerinde kullanılan bazı dağmuşmulası (Coto- provinces, Journal of Ethnopharmacology , 92, 197- neaster medik.) taksonları, İstanbul Üniversitesi 207. Orman Fakültesi Dergisi. 58 (1), 9-24. Shah, S.A., Shah, N.A., Ullah, S., Alam, M.M., Bads- Yeşilada, E., Sezik, E., Honda, G., Takaishi, Y., Takeda, hah, H., Ullah, S., Mumtaz, A.S. (2016). Docu- Y., Tanaka, T. (1999). Traditional medicine in menting the indigenous knowledge on medicinal Turkey IX: Folk medicine in north-west Anatolia, flora from communities residing near Swat River Journal of Ethnopharmacology . 64, 195-210. (Suvastu) and in high mountainous areas in Swat- Pakistan, Journal of Ethnopharmacology . 182, 67- 69. Shrestha, P.M., Dhillion, S.S. (2003). Medicinal plant diversity and use in the highlands of Dolakha dist- rict, Nepal, Journal of Ethnopharmacology . 86, 81- 96.

46