«r- ' ‘ i

RB elektronica RADIO november 1991, nr. 11 prijs f 7,50/Bfr 150 BULLETIN y Fuzzy Logic mysterie ontrafeld 7 Geïntegreerde timers m

DCC of Mini Disc? 4 Wat is BITBUS? s

Testbaar ontwerpen: tips

Spraak- en beeldherkenning

h. Wm

•'«i /,

W omgekeerd. Makkelijker kan hei niet! De analoge Bemonsteringssnelheid 20 MS/s. stand toont u de golfvorm met een "oneindige" reso- 4K byte geheugenlente per kanaal. Schermcursors. lutie. dus zonder concessies te doen aan signaal- Tek GRABBER communicatie software. weergave. In de digitale stand kunt u signaalanalyses Dubbele digitizers. Richtprijs f 5.995,-*. maken met de uitlezingen op het scherm, communiceren met computers, afdrukken maken met een plotter en 2221A golfvormen opslaan. Analoge bandbreedte 100 MHz. li Kortom, met een digitale scope uit de 2200 serie Bemonsterings­ slaat u twee vliegen in één klap: analoog en digitaal. snelheid 100 MS/s. 10 ns piek detectie circuit. Richtprijs f 8.995.-*. verenigd in één scope! 2232 De meest veelzijdige scopes van Tektronix: i* ’.'A* Analoge bandbreedte • 2 onafhankelijke kanalen. 100 MHz. • Automatisch triggercircuit. Dubbele tijdbasis. Voor documentatie ° Pre- en post-triggering. Bemonsteringssnelheid 100 MS/s. 10 ns piek detectie circuit. 8-10 bits verticale resolutie. en inlichtingen: • Draagbaar. Optioneel niet-vluchtig geheugen van 26K byte. Tektronix Holland N.V. • RS-232C/GPIB interfaces. Menu-gesiructureerde bediening. Richtprijs f 12.390.-*. Tel. 02503-13300. • 3 jaar garantie. De 2201, 2211. 2221A en 2232 zijn snel te leveren door-. F.LE.C. (Facet) 8.V. Streefkerk Tel. 01848-4688 Rotor B.V. Amsterdam Tel. 020-833187 ANALOOG EN DIGITAAL AF VANAF F 3.990,-* SOM Nederland B.V. Hengelo Tel. 074-492020 Tektronix TME B.V. Den Bosch Tel. 073-221010 COMMTTTEO TO EXCELLENCE * Richtprijs, exclusief B.T.W.

waarom Met minder genoegen Nemen \ *\ J r METRAftólS AB0 METRAWATT METRA HC? 14 ABS fcCTRAWATT ABB METRAWATT METRaHC? 16 DIM DC A « _ ocac in nj a jui ic |!i pn ic v K Cu. iJk0 | L U (O & ...... '..... ?...... V...... *■ i AUTO ON AUTO DATA DATA ON MAN ÖfF MAN MIN/MAX 5ff I

* r 1 I ©| ) x VQ-M-F mA A is X VQ*F mA A i v° >vO H 0 1000V 300 mA I0A

lOOOVma* > ■ A + r

Een nieuw tijdperk is aangebroken. ABB Metrawatt introduceert de ’Metrahit’ een multimeterserie met een nieuw veiligheidsconcept De eerste conform de nieuwste norm 1EC 1010. Bedieningsfouten blijven voortaan dan ook tot een minimum beperkt. Dankzij het automatische blokkeersysteem, ABS. multimeters Zodra het spanningsmeetbereik is ingesteld, kunnen de meet­ snoeren alleen op de ingangsbussen voor spanningsmeting worden aangesloten. En zodra de meetsnoeren op de stroomingangen zijn aangesloten, kan er geen spanningsmeetbereik meer worden gekozen. met ABS. ABS biedt zowel gebruiker als installatie een optimale bescher­ ming tegen overbelasting of kortsluiting. En dankzij ABS bespaart u bovendien aanzienlijk op reparatie- en onderhoudskosten. Het uitval­ percentage is hierdoor minimaal. Deze nieuwe Analoog/digitaal multimeters Metrahit 14, 15 en 16 bieden naast de sublieme beveiliging: • straalwaterdicht • TRMS-meting (AC+DC) • Frequentiemeting • Capaciteitsmeting • Dutycyde-meting • Min/Max geheugen • Autoranging • Data-hold. Kortom, als u veiligheid en multifunctionaliteit voorop stdt, vertrouw dan op de kwaliteit van de nieuwe multimeters met ABS. Van ABB Metrawatt. Bel voor meer informatie: 010-4078882. ti

ABB Componenten BV Marten Meesweg 5 3068 AV Rotterdam Postbus 707, 3000 AS Rotterdam Telefoon: 010-4078882 Telefax: 010-4555531 ABB Telex: 21539 abbnl. ASEA BROWN BOVERI Power meters

Een voorbeeld uit onze "Power" familie is de Directional Power Meter NAS met een frequentie- bereik van 1 - 1000 MHz bij 10 mW tot 120 W. , Een ideaal instrument voor al uw radiotelefoniemetingen op het T* gebied van vermogen en VSWR. * 1 AjjfiÊI l-fe

Klaar voor de toekomst Rohde & Schwarz biedt met haar - Vermogensbereiken van 400 pW leveringsprogramma een complete tot 2 kW. lijn power meters voor diverse - Compact en snel. <8> applicaties. - Batterij-gevoed. Enkele belangrijke kenmerken zijn: - Hoge precisie. - Frequentie-bereiken van 200 kHz - Hoge EMC-immuniteit. Perkinsbaan 1,3439 ND Nieuwegein tot 26 GHz Telefoon 03402 - 40900 Fax 48122

Bij Hitachi kunt u voor kompakte prestaties piher & Weller verschillende kanten op: ! - Elektronisch regelbaar soldeerstation (50-450 C) • Volledig Antl-statisch • Diverse accessoires ; mvpvm ~ miai

- Piher potmeters - Stereo, Mono & met of Voor RTO’s de kompakt zonder schakelaar serie met bandbreedten van ^HITACHI 60MHz tot 100 MHz, en voor The measure of quality analoog en geheugen de nieuwe RSO’s met band­ Display Elektronika: véél fabrikanten - één leverancier breedtes van 20 MHz tot 100 MHz en aftastsnelheden Samengevat in een overzichtelijke 1200 pagina's tellende Katalogus. De Katalogus wordt gratis van 20 Ms/s tot 100 Ms/s. verstrekt aan de industrie, overheid en instellingen. Bel of stuur een fax als u hem nog niet heeft. Voor inlichtingen of demonstratie kunt u kontakt Display Bektronika B.V. Postbus 9299 3506 GG Utrecht opnemen met: Telefoon: 030 - 6118S5 Telefax: 030 - 622 024 o o • o o • ••• o ••• technex bv • •••• €>••••• •ooooom F&n r Ajetfxrc, fcr«n. Enta™ ErKrefe Kater, Uzct a 1*S* • ooc> • Industrieweg 35,1521 ne wormerveer •* # tel.: 075-289461 Fax: 075-213663 INHOUD RB ELEKTRONICA MAGAZINE Is een uilgave van De Muiderkring BV, Hogeweyselaan 227, Postbus 313, DCC of Mini Disc? 1380 AH Weesp telefoon: 02940-15210 De Funkausstellung bood dit jaar interessant nieuws, zoals de strijd tussen telex: 15171 (Kamu) DCC (Philips) en Mini Disc (Sony) en introducties van opneembare telefax: 02940-12782 bank: 48 49 54 563 CD-recorders. RB Elektronica was erbij. Een beursverslag. giro: 83214 Directie: Ir. S. Kremer B Hoofdredacteur: Drs. L. L. R. van Domburg Fuzzy Logic

Vaste medewerkers: Fuzzy Logic rekent af met onbetrouwbare meet- en regelprocessen. J. van Emden, J.H.M. Goddijn, In Japan is het een rage; Europa moet eraan geloven. RB Elektronica Ir. S.J. Hellings, A.G.W.M. van Ommeren, J.W. Richter, Drs. maakt de techniek eindelijk begrijpelijk. Ing. C.F. Ruyter, J. Smilde, Ing. B. Stuurman, J. Verstraten.

Coverfotografie: Studio Rob Feenstra

Vormgeving: Spraak- en beeldherkenning J. Oosterdijk Hoe kan ik aan de hand van spraak en beeld identificeren? Met micro- Advertenties: elektronica! De mogelijkheden van ‘Voice Control’ en ‘Vision’onderzocht. H.J. Olden

ABONNEMENTEN: B. Hofman Abonnementsprijs per jaar: ƒ 72,—/Bfr. 1440. Studenten: ƒ 55,-/Bfr. 1100. BITBUS Abonnementen worden auto­ Hoe kan ik verschillende besturingssystemen (b.v. PLC’s en matisch verlengd, tenzij uiter­ lijk drie maanden voor het microcomputer) aan elkaar koppelen? Met de nieuwe veldbus BITBUS! einde van de opzegtermijn schriftelijk bericht is ont­ vangen. Vermeld bij corres­ pondentie altijd uw abonnee­ nummer (zie wikkel). Typografie: Zetterij Harm Vonk, Testbaar ontwerpen Amersfoort Schakelingen en systemen ontwerpen, is één. Maar ze zó ontwerpen dat ze Druk: ook nog testbaar zijn, is twéé. Een praktische handleiding. Grafische Bedrijven Bosch & Keuning, Baarn Distributie: Betapress

RB in België: Geïntegreerde timers Redactie & advertenties t.a.v. RB Elektronica/De Greef, De meeste timer-IC’s genereren pulsbreedten van enige ps tot enkele Postbus 4,1070 Brussel 7. minuten; sommige echter van enkele dagen! Principe, werking en Fax.: (2) 5219477 ______applicaties in een overzicht.______Abonnementen: V.U.: Steven van de Rijt, Keesinglaan 2-20, B-2100 Antwerpen-Deurne. Tel. 03/324 3890, telex: EN VERDER: 32507 (keesng b). Postreke­ ning: 000-0012775-68. Redactioneel:------7 Varianieuws: ------8 Auteursrecht: De mono-modus glasvezelgeieider: 19 Het geheel of gedeeltelijk over­ 23 nemen, kopiëren of vermenigvul­ Electronic Mail, lezersforum:---- digen van in dit tijdschrift gepu­ Ins & Outs: ------37 bliceerde artikelen is uitsluitend 200 W MOSFET-versterker:----- 38 mogelijk na schriftelijke toestem­ Agenda: ______.______41 ming en met bronvermelding. 42 Gepubliceerde schakelingen en Componentennieuws: ------software kunnen door een (Neder­ Produktnieuws: ------44 lands) octrooi zijn beschermd. Toepassing voor persoonlijk ge­ bruik is toegestaan. De uitgever stelt zich niet aansprakelijk voor de gevolgen van eventuele fou­ Cover: ten. Fuzzy Inference Board met FP-3000 processor (Omron) en VM-ES99 camcorder met Fuzzy Logic Auto ISSN: 0165-6104 Focus/Auto Exposure/Auto White Balance (Sanyo).

RB elektronica, november 1991 5 TOP QUALITY 1$ VIDEO DELAY LINES VU 360 NV 360 tfluke 'SWITCH’ THRO’ MULTIMETERS ,10-325nSi EN ACCESSOIRES L

r/\NT\E- SCREWDRIVER JAAP GA ADJUSTTO ±0 FLUKE 80 serie DE MEESTE MOGELIJKHEDEN CONNECTTHE DELAY TIME YOU NEED INTERNALLY • NO SWITCHES - FLUKE 83 ƒ 527,- FLUKE 85 ƒ 603,- 1 FLUKE 87 ƒ 758,- VU097F RANGE 10-565n* Prijzen exclusief 18,5% b.t.w en inclusief verzendkosten FROM en ontvang binnen 24 uur uitgebreide ge r rit ae jonge bv ocumentatie en een nieuwe prijslijst. axel Tel.:050-416224 Fax:050-423036 a Schriftelijke bestellingen:Postbus 9162 Oranjestraat 5,4571 HN Axel. Postbus 60, 4570 AB Axel. _ _ 9703 LD Groningen Telefoon 01155-2710 Fax 01155-4849 HASTEC ASK FOR NEW “FREE” CATALOGUE De op één na grootste importeur van FLUKE Multimeters

PERFEKTIE IN PRECISIE. Unieke, individuele prestaties van topsporters zijn stuk voor stuk prototypes van perfektie in precisie...Vergelijkbaar dus met de prototypes van printplaten van PROTOPRINT. Door toepassing van uiterst geavanceerde produktiemiddelen en -technieken, garandeert PROTOPRINT levering onder j- UL-specifikaties. Deze garantie geldt voor prototypes maar ook voor elke seriematige vervaardiging daarvan. Want, anders dan in de topsport, is PROTOPRINT in staat om unieke individuele prestaties met perfekte precisie te herhalen.

PROTOPRINT vervaardigt hoogwaardige printplaten voor industriële doeleinden in enkelzijdige, dubbelzijdige of multilayer uitvoering. Fijnlijntechniek vanaf 100 micron. Aanlevering ook via modem. Levering van elk gewenst aantal. Blank koper, lood-tin, zwart oxide, screen en fotomasker, partieel vertind, goud connectors.

°pi yiupi

AMBACHTSTRAAT 5 • POSTBUS 70 - 2860 AB BERGAMBACHT 5 TELEFOON: 01825-3888 - FAX: 01825-4045 - MODEM: 01825-4016 REDACTIONEEL

Wat moet nu in een Nederlands vakblad de Japanse omschrijving voor het Amerikaanse Fuzzy Logic, afkomstig van een geboren Iraniër? Achter deze Japanse karakters gaat een regeltechniek schuil die pretendeert dat zij veel processen minder storingsgevoelig en nauwkeuriger kan regelen dan met conventionele meet- en regeltechniek. In het Westen wordt deze techniek omschreven als Fuzzy Logic (= vage logica). Fuzzy Logic techniek is niet nieuw. Reeds middenjaren zestig stelde Lotfi Zadeh, professor in de elektrotechniek en computerwetenschappen aan de universiteit van Californië, een theorie op die hij ‘Fuzzy Logic’ noemt. Een kwart eeuw later slaan zijn opvattingen nog steeds niet erg aan in Amerika, maar des te meer in Azië, met name Japan; en Europa moet volgen, als het aan Japan ligt. In Japan is Fuzzy Logic een ware rage en zijn er reeds tientallen industriële- en consumententoepassingen op de markt. Voorbeeld is een wasmachine van Matsushita die uit een keuzemenu van 600 programma’s zélf het juiste programma kiest overeenkomstig het gewicht, de vuilheid, de soort stof, e.d. van het wasgoed in de trommel. Of neem de nieuwste camcorder van Sanyo (zie cover) die wil afrekenen met het eeuwige probleem van de juiste scherpte, belichting en witbalans.

Fuzzy Logic staat veel dichter bij de werkelijkheid en de menselijke denktrant. Zadeh ontwierp zogenaamde populaties of verzamelingen die niet strak, maar vaag zijn gedefinieerd. Aan deze ‘vage verzamelingen’ (fuzzy sets) hing hij zijn theorie op. Meest bekende voorbeeld is wel dat van leeftijd. Leeftijdsgrenzen (b.v. jong, middelbaar, oud) worden bij hem niet exact begrensd, maar nauwkeurig met tussenwaarden tussen 0 en 1. Iemand wordt dus niet plotseling, bij voorbeeld op zijn 35ste verjaardag, middelbaar maar is een tijdje ‘oudere jongere’. De realiteit van alledag staat bol van de gradaties tussen licht en donker, dik en dun, klein en groot, etc. Een kleine illustratie maakt duidelijk hoe Fuzzy Logic daarmee omgaat. In de videotechniek zorgt AWB (Automatische Wit Balans) ervoor dat bij een overheersende, laten we zeggen, blauwe achtergrond de kleur gecompenseerd wordt. Gevolg: de achtergrond wordt grijzig. Met Fuzzy Logic AWB wordt het beeld verdeeld in 64 segmenten en als veel segmenten dezelfde kleur bevatten, wordt er niet gecompenseerd, want dat zou de werkelijkheid geweld aan doen. U kunt zelf wel andere toepassingen verzinnen, al zijn Japanse technici U voor. Zo biedt Panasonic trillingsarme camcorder-opnamen (werking als bij Fuzzy Logic AWB, maar dan met vectoren) en Sanyo optimaal TV-genot dankzij automatische aanpassing van kleur, helderheid en geluid aan de omgevingsomstandigheden. Nu krijgen we regelmatig produkten in handen die ook soortgelijke beloften waarmaken, maar niet onder de naam Fuzzy Logic. Dus ”what’s in a name?” Voor onze nuchtere westerlingen die overspoeld worden met nieuwe features en bijbehorende namen, zal de euforie wel eens kunnen tegenvallen. Voor de Japanse firma Omron is Fuzzy Logic echter een zeer serieuze zaak. En wel zodanig dat de Japanse enclave in Den Bosch, Omron Manufacturing, begin oktober een Technical Centre is gestart waar ontwikkeling en research worden gecontreerd, in eerste instantie volledig gericht op Fuzzy Logic. Eind van dit jaar, volgens medewerker Prof. Dr. A.J. van der Wal, moet zijn paradepaardje circa tien mensen bergen en met behulp van cursussen en co-development moeten er over een jaar 100 tot 150 medewerkers aan verbonden zijn! Tegelijkertijd brengt ook Omron thans Fuzzy Logic produkten op de Nederlandse markt. Het gaat dan om industriële produkten, waaronder een controller chip, een Inference board (zie cover) waarop deze chip is geïntegreerd en bijbehorende software. ”Het board is in wezen een expert-systeem, kan gebruikt worden als evalutie-tool en is geschikt om eenvoudige controle-problemen op te lossen.” Wie zich zelf wil overtuigen van de beloften van fuzzy logic, kan dus aan de slag. Misschien is de ‘nieuwe’ logica even wennen. We zijn immers van kinds af aan gewend om in tegenstellingen te denken (koud-warm, aan-uit, binnen-buiten) anders dan bij Oosterse denkwijzen waar tegengestelden juist harmonieus in elkaar overlopen (vergelijk Yin Yang). In tegenstelling tot de binaire logica (als A=B en B=C, dan A=C; ofwel: de mens is sterfelijk, ik ben een mens, dus ik ben sterfelijk) is de redeneertrant bij fuzzy logic als volgt: als A=B, dan C=D; ofwel: als het water erg warm is, voeg dan koud water toe (= kennis); het water is echter gematigd warm (— feit); voeg dus maar een klein beetje koud water toe (= conclusie). Een scherpe theorie over vage zaken. Een kind kan de was doen.

Rogér van Domburg

RB elektronica, november 1991 7 VARIANIEUWS

SIEMENS’ EIGEN ‘ELEKTROTECHNIEK’ RADIOGRAFISCH HIFI-GENOT Onder het motto ‘Elektro­ opende complex is niet alleen Eindelijk is er een fabrikant techniek in Zoetermeer' expo­ een industriële stad op zich, Het systeem wordt voor het seerde Siemens onlangs een maar die het mogelijk maakt om “ voor Nederland toch HiFi op afstand en door eerst toegepast in een porta­ week lang haar nieuwste ook een belangrijk indus­ ble CD-systeem, de AZ 6819 produkten in haar nieuwe trieel visitekaartje. Op circa muren, plafonds en andere (1 -bit, dubbele D/A-omzet- bedrijvencentrum in de gelijk­ 48.000 m2 beschikken ruim obstakels te beluisteren! En ter), waarbij de zender in de namige plaats. het luisterresultaat mag er CD-speler is ‘verstopt’ (prijs 900 medewerkers over de zijn, volgens onze eigen erva­ "We geloven in beurzen als modernste faciliteiten ___ ƒ1.199,-). Later dit jaar communicatiemiddel; dit ex- ring. Het ‘Flexisound-sys­ volgt een universeel systeem, de ontwikkeling, produktie teem van Philips werkt radio­ positiepaviljoen betekent en montage van elektrotech­ zonder CD-speler, dat op geenszins een einde voor grafisch en maakt gebruik elke bestaande installatie met nische en elektronische appa­ •van ~ een FM multiplex ste- onze beursdeelname" aldus ratuur, met inbegrip van ser­ hoofdtelefoon-uitgang past de heer W.O.P. Dirkse, divi­ reo-systeem in de 36-37 MHz- (prijs ƒ 599,-). Omdat er vice en opleidingen. band. Hierdoor heeft het, in sie directeur Industriële Pro­ Tijdens de recente expositie meer hoofdtelefoons op één dukten en Systemen. "Voor ’t tegenstelling tot infrarood zender zijn aan te sluiten, introduceerde Siemens onder systemen, geen hinder van eerst heeft Siemens Neder­ andere haar nieuwe kleine worden deze ook los gele­ obstakels tussen zender en verd. Overigens heeft het sys­ land alle bedrijfsactiviteiten SIMATIC PLC’s. Door de ontvanger. bij elkaar op één lokatie. compacte kleine bouw, de teem reeds de goedkeuring Juist die opening van het geïntegreerde stroomvoorzie­ van het ministerie van V&W Dit radiografisch luistersys ­ doorstaan. gebouwencomplex is aanlei­ ning en 10 digitale in- en 6 ding om af te wijken van het teem van Philips heeft geen digitale uitgangen is deze hinder van obstakels als muren beursdeelname-programma." PLC uitermate geschikt voor en plafonds en is niet richtings- In 1.: Philips Nederland, Eind­ Dat Siemens op deze wijze basistoepassingen. Twee in­ gevoelig. het nuttige met het aange­ gangen kunnen ook als teller hoven, tel. 040-782717. name combineert, is goed te c.q. als alarmingang worden begrijpen. Het in meij.1. ge- gebruikt. De S5-90U levert ook de stroomvoorziening Deze *lager vermogen’ PLC voor de signaalgevers of de S5-90U is compact, klein, laag eindschakelaars. Hierdoor geprijsd en eenvoudig te monte- kan dit besturingssysteem di­ rect worden aangesloten. Programmering is mogelijk met het STEP 5 programma of met STEP 5 onder MS- DOS besturing. Dezelfde programmering geldt voorde Simatic S5-95U, de compacte versie van de huidige S5-100U. De inge­ bouwde periferie omvat 16 digitale in- en uitgangen, acht analoge ingangen, één analoge uitgang, vier alarm- ingangen met een responsie- tijd van 500 ps en twee snelle 16-bit-tellers. Beide modellen kunnen overi­ gens worden uitgebreid met periferiecomponenten van de S5-100U. Inl.: Siemens Ned. N.V., tel.: 070-3333268.

DIGITALE SATELLIET RADIO KAN DE KABEL OP Nog dit najaar gaat kabel­ is door Casema gestart in VIDEOPRESENTATIE exploitant Casema digitale 1990. In 1993 zullen bijna alle In een zes minuten durende satelliet radio (DSR) via een 60 netten geschikt zijn voor tieve reactiecalorimeter bij extra aantal kabelnetten uit­ doorgifte van 32 digitale opname geven gebruikers uit de thermische analyse van zenden. Medio 1989 was satelliet radiozenders, 30 TV- industrie, wetenschap en on­ chemische reacties. Ook het DSR in Nederland voor het kanalen en 32 FM radiozen­ derwijs hun visie op de moge­ hoger onderwijs laat verschil­ eerst te ontvangen via hel, in ders. De verbeterde kabel­ lijkheden van de LabVIEW 2 lende applicaties zien. De eigen huis ontworpen, 30- netten zijn tevens geschikt grafische programmatuur van video toont hoe met PC-in- kanaalsnet van Casema te voor doorgifte van nieuwe National Instruments. De steekkaarten biologische pro­ Arnhem. Naast Arnhem zijn diensten als videotex en tele­ video is beschikbaar in VHS cessen als hart- en longfunc­ nu ook haar kabelnetten in visieprogramma’s met betere en PAL. EG&G Automotive ties worden bewaakt en gesi­ Utrecht, Den Haag, Wasse­ kwaliteitsnormen als breed­ gebruiken het pakket voor muleerd. De videoband is gra­ het testen van motorbrand­ naar, Voorburgen Nootdorp beeldtelevisie. tis verkrijgbaar. stoffen. CSI heeft geschikt voor de doorgifte. er een De noodzakelijke moderni­ Inl.: gebruikersinterface N.V. Casema, Rijswijk, wikkeld voor het metenmee ont- en Inl.: National Instruments, sering van haar kabelnetten tel. 015-569284. Alphen a/d Rijn, tel. 01720- regelen van een kwantita­ 8 45761. RB elektronica, november 1991 ------———_ varianieuws NIEUWE TV-TECHNOLOGIEËN FLOPPIES COPIËREN PER TELEFOON (TMTV & N-MAC) GESLAAGD De Diskfax is een apparaat om (alleen!) digitale infor- matie vanaf een floppy-disc naar een floppy- of hard-disc De internationale telecom­ geheel door het optimalise­ van een andere diskfax te municatie satelliet organisa­ ren van de smalbandige HF- De Diskfax copieert eenvou­ copiëren. Het verzenden ge­ tie (Intelset) heeft met succes kanalen. Bij 12 MHz bedrijf dig floppies per telefoon. beurt automatisch, via een de inzetbaarheid van twee kunnen maximaal zes N- bestaande fax- of telefoon­ nieuwe TV-technologieën ge­ MAC draaggolven worden aansluiting. Kennis van data- demonstreerd die in principe verzonden via een 72 MHz communicatiesnelheden, -pro­ de capaciteit van satclliet- transponder. Bij 18 MHz be­ tocollen en dergelijke is niet transponders kunnen verdub­ drijf kunnen maximaal vier nodig. Het apparaat kan belen of verdrievoudigen. N-MAC draaggolven met zowel DOS-, Apple-, Macin­ De technieken waar het bij verhoogd vermogen naar klei­ tosh- en Unix-TAR-schijven het experiment om gaat, zijn nere ontvangstantennes wor­ aan en is tevens geschikt om tijdgemultiplexte televisie den verzonden (N-MAC is bestanden van het ene for­ (TMTV), in ontwikkeling bij gebaseerd op D2-MAC om maat floppy over te zetten Comsat, en smalbandige de uitwisseling met andere naar een ander formaat. De MAC (N-MAC) dat door MAC-systemen te behou­ prijs is ƒ 4.995,- (ex. BTW). British Telecom Research den). Laboratories wordt onder­ N-MAC verhoogt de kanaal- Inl.: PTT Telecom, Den zocht. Vanuit een Londense capaciteit en reduceert de Haag, tel. 070-332930. studio werden drie TV-signa- antenne-afmetingen die nodig len naar een grondstation ge­ zijn aan de ontvangstkant. In voerd, die via de Intelsat-6 de digitale signaaloverdracht NIEUW INITIATIEF VOOR F4 satelliet aan de andere die de transmissie begeleidt, kant van de wereld werden kunnen ofwel vier stereoka- DIGITALE TV ontvangen. nalcn, ofwel desgewenst ver­ Binnen het Eureka-project teit ten opzichte van analoge sleuteling of berichtendien­ VADIS (Video-Audio Digi­ televisie. In ruwe vorm is ech­ TMTV maakt gelijktijdige sten (bij snelheden van 64 tal Interactive System) is een ter een veel grotere band­ transmissie van drie hoog­ kbit/s) worden onderge­ nieuw initiatief gelanceerd op breedte vereist. Het originele waardige TV-signalen met 36 bracht. het gebied van digitale televi­ videobeeld van 216 Mbit/s MHz bandbreedte mogelijk. Omdat standaard videodraag- sie. Het VADIS-project, waar­ wordt daarom met een factor Door tijdcompressie en mul- golven meestal 36 MHz van aan ook PTT Research deel­ 20 tot 40 gecomprimeerd. tiplexing worden de drie TV- de satellietbron in beslag neemt, richt zich op het ont­ Kwaliteit van beeld en geluid signalen via een enkele HF nemen, kan elk gedemon­ wikkelen van nieuwe typen blijven hierbij nagenoeg ge­ draaggolf verzonden. streerd systeem de kanaalca- audio-visuele diensten. Betere lijk. Door de compressie Aandachtsgebieden zijn on­ paciteit in principe verdub­ beeldkwaliteit en meer TV- wordt het mogelijk de signa­ der andere de verbetering belen of verdrievoudigen. Ze kanalen vormen daarnaast len te transporteren via straal- van de signaal/ruisverhou­ kunnen ook worden gebruikt twee belangrijke aandachts­ en satellietverbindingen, tele­ ding en het verwerken van om de signaalkwaliteit van punten. Digitale televisie communicatienetwerken en meerdere transmissieforma- bestaande enkclkanaals satel- heeft vele voordelen ten aan­ digitale opslagmedia. In 1993 ten. lietuitzendingen te verbete­ zien van kwaliteit en flexibili­ I starten de veldproeven. ren. Het N-MAC systeem benut de beschikbare satellietbron- (Telecommunication Journal, ncn voor televisiesignalen vol. 58 1991). PCAD- EN ULTIBOARD USERS CLUB Na de Racal Redac Users bruikers van de CAD-pak- Club (1982) heeft ACS nu ketten Pcad en Ultiboard. ook het initiatief genomen

OLYMPUS WEER ONDER CONTROLE voor de oprichting van een Inl.: ACS, Echt, tel. 04754- De op drift geraakte tele- (Bae). Op 29 mei dit jaar was dergelijke club voor de ge- 83663. communicatie-satelliet Olym­ de satelliet uit koers geraakt pus is weer onder controle door problemen met de hoog- dankzij de inspanningen van te-controle. MARKT * Draka Kabels heeft het een team specialisten van de KEMA-certificaat ontvangen European Space Agency Inl.: ESA/ESTEC, Noord- (020-6379911). (ESA) en British Aerospace wijk, tel. 01719-83006. * Benelux Solar & Technical * Acal Auriema heeft de Systems gaat de verkoop van officiële vertegenwoordiging Siemens zonne-energie sys­ voor Nederland verkregen temen verzorgen (070- van dunne-film specialist OPTISCHE DISKS 3333333). E+E Electronics (040- Sinds kort zijn er in Europa een opslagcapaciteit van maar * FUBA en Ericsson hebben 816565). van Verbatim 3,5”herschrijf- liefst 128 MB, 90 maal zo veel een joint-venture opgericht * Diode Components is bare en 3,5” O-ROM (Optical als een HD-diskette. Her- voor de Europese telecom­ overgenomen door Spoerle Read Only Memory) optische schrijfbare optische disks zijn municatiemarkt (+49-211 Electronic uit Duitsland. Dio­ disks verkrijgbaar. Beide zijn geschikt voor tal van toepas­ 5696-183). de te Houten is verhuisd naar volledig geschikt voor de nieu­ singen als back-up, archive­ * Philips’ produktiecentrum Nieuwegein en gaat fungeren we IBM 3,5” optical drive en ren en documentbeheer. De voor röntgenanalysesystemen als verkoopkantoor voor alle andere 3,5” ISO-stan- voornaamste toepassingen heeft het ISO 9001 certificaat * Noord-Nederland (03402- daard eenheden. voor O-ROM disks liggen in ontvangen (040-782792). 91234). Spoerle Electronic in Optische schijven zijn verwij­ computer-software distribu- * Gambit Computer Com­ Veldhoven wordt verkoop­ derbaar, draagbaar en bieden tie. munications wordt in Neder­ kantoor voor Zuid-Neder- snelle toegang tot data. Eén Inl.: Verbatim Benelux, De­ land vertegenwoordigd door land onder dezelfde naam rewritable disk biedt nu reeds venter, tel. 05700-37373. Nijkerk (020-5495969). Diode Components. RB elektronica, november 1991 9 BEURZEN J.H.M. Goddijn

Beursverslag Funkausste/lung Berlijn 1991

DCC of Mini Disc?

Overweldigend was dit jaar de belangstelling voor standaard’ kan nu eenmaal gens de verstrekte informatie de Funkausstellung Berlijn. Ruim een half miljoen geen enkele fabrikant weer­ de MD zouden ondersteunen, bezoekers telde 's werelds grootste internationale staan. was een fatale fout van Sony. Want iedereen weigerde feite­ beurs op gebied van consumentenelektronica. lijk steun toe te zeggen en te Dankzij het wegvallen van de grens tussen Oost­ Digitale Compact verklaren dat hun bedrijven en West-Duitsland waren er nu ook veel Cassette MD’s zullen uitbrengen. BMG bezoekers uit het Oosten. Inhoudelijk was de liet weten niet onvoorwaarde­ beurs - tegen verwachting in - een strijdtoneel De Digitale Compact Cassette lijk achter MD te staan, War­ werd door Philips in januari ner wilde geen enkel systeem tussen de Digitale Compact Cassette van Philips 1991 aangekondigd als toe­ ondersteunen vóór alle auteurs- en de Mini Disc van Sony. Althans achter de komstige opvolger van de ana­ rechtelijke problemen in de VS schermen. Een getuigeverslag. loge Compact Cassette (zie RB zijn opgelost en de vertegen­ Elektronica nr. 4/1991). woordiger van EMI nam na­ De DCC-recorder is dan ook mens zijn maatschappij geen olgens de verwachting (RB Elektronica 7-8/1991), eigenlijk niets meer dan een officieel standpunt in. De ver­ zou de IFA 1991 volle­ geschikt voor opname èn weer­ normale cassetterecorder met tegenwoordiger van Sony Mu- V dig in het teken staan gave van maximaal 74 minu­ extra digitale elektronica en sic (voorheen CBS) verklaarde, van High Definition TV ten muziek. Bovendien kunnen een nieuw type kop. tot ieders verbijstering, zelfs (HDTV), breedbeeldtelevisie voorbespeelde M D’s, qua tech­ glashard in eerste instantie (16:9), 100 Hz televisie en alle niek identiek aan de Compact DCC van Philips te zullen andere ontwikkelingen op ge­ Disc, worden afgespeeld. Om­ Wereld­ ondersteunen. Voor wat be­ bied van televisie en video. Dat dat de fabricage van voorbe­ standaard treft DCC gaf Sony alleen toe in plaats daarvan Philips en speelde MD’s op dezelfde ‘het systeem te evalueren’. Sony hoofdrolspelers zouden wijze mogelijk is als die van Voor Sony, die in Berlijn haar Sony wilde (nog) niet het zijn in de strijd om een nieuwe CD’s, ging Sony er vanuit dat Mini Disc (MD) officieel intro­ gerucht bevestigen dat reeds wereldstandaard voor digitale de software industrie de MD duceerde, was de ontwikkeling was besloten een licentie op geluidsdragers, had eigenlijk zou gaan ondersteunen. van DCC niet bepaald wel­ DCC te nemen! niemand verwacht. Toch werd De MD, waarop meer dan een kom. Toch werd vol zelfver­ Philips pakte het een dag later de Funkausstellung groten­ miljoen maal nieuwe opnamen trouwen begonnen aan de heel anders aan. Op de DCC- deels gedomineerd door de kunnen worden gemaakt, is persconferentie, waarop een presentatie, waarbij eveneens Digitale Compact Cassette volgens de fabrikant speciaal woordvoerder zelfs meende te vrijwel alle belangrijke verte­ (DCC) en de Mini Disc (MD). bedoeld voor gebruik in ‘Per- moeten opmerken dat Sony genwoordigers van hard- en De strijd speelde zich ove­ sonal Audio’produkten. Daar­ uitvinder is van 8mm Video! software industrie aanwezig rigens voornamelijk af achter mee overlapt de MD voor een Maar de genoegzame stem­ waren, werd verklaard dat de schermen, want op de beurs groot deel de markt voor de ming sloeg snel om. Jack voorjaar 1992 de eerste DCC- zelf waren nauwelijks DCC- toekomstige DCC-cassette, om­ Schmuckli, president van Sony recorders en draagbare DCC- produkten van Philips of M D- dat de consument die een Europa, sprak zichzelf enkele spelers van zowel Philips als produkten van Sony te vinden. nieuw draagbaar digitaal audio- malen legen bij het beant­ co-licentiehouder voor DCC- Maar de persconferenties die systeem wil aanschaffen voor woorden van de nogal scherpe technologie, Matsushita(Tech- beide fabrikanten gaven, maak­ één van beide zal kiezen! vragen. En verklaringen laten nics), te koop zullen zijn. ten dat voor de vele vak- en Daarbij heeft DCC - ondanks geven door vertegenwoordigers Bovendien werd verzekerd dat dagbladjournalisten meer dan de knappe technologie van van de aanwezige software­ er bij de introductie tenminste goed. MD (zie ook RB Elektronica producenten (o.a. BMG - Ber- 500 titels voorbespeelde DCC- nr. 12/1991) - de beste kaar­ telsmann Groep Warner, cassettes beschikbaar zullen Mini Disc ten, want de MD is met geen EMI en Sony Music), die vol- zijn! Gelegenheid tot het stellen enkel ander systeem uitwissel­ van vragen werd tijdens de bij­ Sony kondigde dit voorjaar de baar terwijl elke DCC-recorder De eerste draagbare DCC-spe- eenkomst niet gegeven. Soft­ ontwikkeling aan van een of -speler tevens analoge cas­ lers. ware leveranciers van DCC- nieuw digitaal audio formaat settes kan afspelen. Maar de met een 2,5 inch ‘Mini Disc’ lokroep van een ‘eigen wereld-

Eigenschappen Mini Disc Het M D-systeem heeft een sampling frequentie van 44.1 kHz. zodat CD’s digitaal kunnen worden gecopieerd. Om doorcopiëren te voorkomen is levens voorzien in het Serial Copy Management System (SCMS). Het frequentiebereik van de MD loopt van 5 tot 20.000 Hz en hel dynamisch bereik is 105 dB. MD-schijfjes zijn ter voorkoming van beschadigingen ondergebracht in een behuizing van 68 x 72 x 5 mm. Eigenschappen DCC Enkele specifieke eigenschappen van DCC zijn de snelle keuze van muzieknummers (track select ion) en autoreverse (geen omdraaien van de cassette). De bandsnelheid van DCC-recorders is 4.76 cm/ s. het frequen­ tiebereik (met een samplingfrequentie van 44.1 kHz) loopt van 5 tot 20.000 Hz en de signaal-ruisafstand is beter dan 95 dB. Het geluid wordt digitaal vastgelegd op een 3.78 mm brede chroomdioxyde band. waarbij de acht parallelle sporen (tracks) elk 185 micronmeter breed zijn. hen negende track bevat subcode informatie.______

10 RB elektronica, november 1991 BEURZEN

Prototype vanKenwood’s ‘jRe- mogelijk. Het bedrijf baseert cordable CD Unit' LZ-13 om dat op een aantal duurproeven éénmalig CD 's op te nemen. op 50.000 door henzelf ver­ vaardigde MO-CD’s. Boven­ nieuwe informatie worden vast­ dien wezen klimatologische- gelegd. en verouderingstesten uit, dat Gebaseerd op deze techniek de te verwachten levensduur kondigde Thomson enkele ja- van een MO-CD tenminste 50 ren geleden de ‘MOD Recor­ jaar is. De prijs van de CDM- der’ (‘Opto Magnetic Disc’ Z1 zal volgens Fisher bij intro­ recorder) aan, die eind 1991 in ductie voorjaar 1992 in Neder­ de handel zal worden gebracht land minder dan 2.000 gulden Twee typen DCC-recorders geïntroduceerd. Er kan slechts voor ongeveer 4.000 gulden. zijn. Het apparaat is tevens die voorjaar 1992 in de handel éénmalig worden opgenomen De standaard opnameduur voorzien van een digitaal audio- komen. en wissen is uitgesloten. De op van een Thomson CD-MO interface èn een SCSI interface deCDR-1 gemaakte CD’s kun­ schijfje bedraagt 75 minuten. voor externe sturing, waar­ cassettes zijn onder andere nen op elke normale CD-spe- Maardoor gebruikmaking van door bij voorbeeld koppeling PolyGram, BMG en MCA. In ler worden afgespeeld. Het was MSC(Multi-adaptiveSpectral met computers en CD-ROM de hardware sector behoren in Berlijn niet bekend wat het audio Coding) ‘Data Reductie’ spelers mogelijk is. Zelf noem­ (stand augustus 1991) Yamaha, apparaat gaat kosten en wan­ die door Thomson werd ont­ de de fabrikant de CDM-ZI Sharp, Tandy, Sanyo, Grun- neer het in de handel komt. wikkeld, kunnen ook opnamen ideaal als ‘back-up medium’ dig, B&O, Thomson en Blau- Ook Philips, zo verzekerde een van maximaal vijf uur worden voor computersystemen. punkl tot het ‘DCC-kamp’. De woordvoerder van het concern gemaakt (ook bij DCC en M D En de nieuwe televisietech­ algemene indruk op de Funk- ons in Berlijn, werkt aan een van Philips en Sony wordt nieken waaraan de Funkaus- ausstellung luidt dan ook dat opneembare Compact Disc die gebruik gemaakt van Data stellung 1991 eigenlijk was Philips met DCC opnieuw een steeds opnieuw kan worden ge­ Reductie). opgehangen? Er werd uiter­ wereldstandaard in bezit heeft! bruikt. Maar in tegenstelling In Berlijn toonde Kenwood aard gedemonstreerd met tot fabrikanten die dit realise­ het prototype (model LZ-13) HDTV en een aantal fabrikan­ Opneembare CD ren met behulp van magneto- van een ‘Recordable Compact ten toonde ‘breedbeeld’ ktv’s optische (MO) techniek, wil Disc Unit’: een apparaat waar­ met een beeldverhouding van Ook aan een andere digitale Philips uitsluitend gebruik ma­ mee éénmalig CD’s kunnen 16:9. Maar HDTV is er voor­ audio technologie, de opneem­ ken van optische techniek. worden opgenomen. Hoewel lopig nog niet en met breed­ bare Compact Disc, werd op Geen eenvoudige opgave, want de LZ-13 werkt op basis van beeld ktv’s is eigenlijk niemand de Funkausstellung opmerke­ hoewel de MO-techniek ge­ MO-techniek, kunnen de daar­ tevreden. De apparaten zijn lijk veel aandacht besteed. compliceerder is, wordt deze mee gemaakte CD’s ook wor­ relatief duur en er kunnen Heel interessant maar ook heel professioneel al zeer veel ge­ den afgespeeld op normale nooit HDTV-programma's met verwarrend. Want ook hierbij bruikt omdat de MO-techniek CD-spelers. En dat is niet hoge resolutie op worden ont­ gaat het niet om slechts één sys­ technisch (nog) veel beter mogelijk met ‘wisbare’ CD’s vangen. Bovendien zijn veel tv- teem, maar om verschillende beheersbaar is dan zuiver opti­ die met MO-techniek zijn fabrikanten bang dat de con­ onderling niet uitwisselbare sche technieken. Bij magneto- opgenomen. sument, gelokt door HDTV en systemen. Er zijn technieken optische registratie wordt de Goedkoop is deze methode de huidige breedbeeld ktv’s om éénmalig CD’s op te nemen energie van een laserstraal inmiddels wel. Dat bewees de (die ten onrechte suggereren (opneembaar), maar ook tech­ samen met die van een mag­ Amerikaans/Japanse fabri­ dat er nu al HDTV is), weinig nieken waarmee CD’s onbe­ neetveld gebruikt om kleine kant Fisher op de Funkausstel- zin zullen hebben om nu nog perkt opnieuw kunnen worden plaatsen in een dun laagje lung met de CDM-ZI. Dit ap­ een ‘gewone’grootbeeld ktv te gebruikt voor het maken van magnetisch materiaal te ver­ paraat kan zowel gewone CD’s kopen. De door verscheidene opnamen (wisbaar). Bekend is hitten en om te polen. Met weergeven als ‘eigen’ CD’s fabrikanten toegepaste 100 Hz de éénmalig opneembare CD gepolariseerd laserlicht kunnen opnemen en weergeven. Wis­ techniek is in dit opzicht een (CD-R), die het Japanse Taiyo de twee magnetisatie-richtin- sen en opnieuw opnemen is meer zinvolle ontwikkeling, Yuden in 1988 als eerste ter gen worden onderscheiden. tenminste 1 miljoen maal omdat door het ontbreken van wereld introduceerde. Volgens Wissen van informatie gebeurt ‘beeldflikkering’ langdurig tv dit principe werkt de Marantz door plaatselijke verwarming CD-MO recorder CDM-ZI kan worden gekeken zonder CDR-I die in Berlijn werd met een laserstraal onder gelijk­ van Fisher, geschikt voor dat daarbij de ogen vermoeiend tijdig aanleggen van een mag­ weergave van gewone CD 's en raken. En dat is met het hui­ Wel geïntroduceerd, nog niet netisch veld. Door modulaties opname/weergave van 4eigen' dige aanbod tv-programma's leverbaar: Marantz' CDR-1. in dit magneetveld kan direct CD's. een ware weldaad! □

'■I ü :! □ J ! \9 CD-nO ! GD a ö tn/c»

23 O 5J O o V QD

RB elektronica, november 1991 \\ MEET- EN REGELTECHNIEK J. van Emden

Nieuwe regeltechniek benadert menselijk denken

Fuzzy Logic

Wordt Fuzzy Logic de nieuwe triomf van de Aziatische industrie? Steeds meer Japanse produkten - variërend van wasmachines tot camcorders - dragen het opschrift ‘Fuzzy * (— vaag). De achterliggende techniek is razend populair onder de Japanse consumenten­ elektronica industrie, maar kent ook een groeiend aantal toepassingen in de procesindustrie. Ook Europa wordt druppelsgewijs van de nieuwe logica doordrongen. Een logica die niet langer uitgaat van exacte grootheden als aan/ uit, waar j onwaar, 0/1, maar van gradaties, waardoor regelprocessen stabieler en eenvoudiger kunnen worden.

en scherpe theorie over wit en zwart en in het 0 en 1 vage zaken, zo kan de denken van de westerse we­ E techniek van Fuzzy Lo­ reld. gic misschien wel het best Hierdoor kreeg zijn geestes­ worden omschreven. Want kind helaas reeds vanaf het vaag is de theorie zelf niet, begin een handicap mee. Dat hooguit de grootheden waar­ ook Zadeh dit zelf wel besef­ over ze handelt. Zoals bij veel te, blijkt uit zijn uitspraak in nieuws uit het Verre Oosten 1965 toen hij schreef: „Ik rea­ is ook Fuzzy Logic reden liseer me dat deze naam door voor bezorgdheid onder wes­ zijn informele karakter en de terse wetenschappers en in­ negatieve associaties die hij dustrieën, als mogelijke be­ oproept, problemen kan ople­ dreiging van weer een stukje veren ”. ook lang niet altijd een sim­ Staten te wijten aan de wes­ markt. Inmiddels is er een Mogelijk mede door deze pel ja of nee, bijvoorbeeld de terse traditie die voorschrijft strijdtoneel ontstaan van naam kreeg de vage logica in vraag „Heeft een pinguïn dat alleen wat exact omschre­ voor- en tegenstanders van de Verenigde Staten nauwe­ vleugels?”. Het antwoord is ven en gemeten kan worden de nieuwe techniek. Maar lijks aandacht. In Japan niet „Ja” of „Nee”, maar van belang is. Maar vaak is hoe kan het eigenlijk ook werd het echter wel serieus „Iets wat er op lijkt”. dat niet nodig. Voor veel anders: de waarheid ligt hier genomen. Een mogelijke oor­ Beide redenen en ook het feit gevallen levert exactheid zeer in hel midden. zaak voor dit feit ligt waar­ dat Japanners meer ‘op lange complexe wiskundige model­ schijnlijk onder andere in de termijn’ plannen dan Euro­ len op, die praktisch niet snel filosofisch-culturele verschil­ peanen en vooral Amerika­ genoeg zijn te verwerken, of Een kwestie van len, met de daarbij beho­ nen wat betreft investeringen alleen tegen zeer hoge kos- denkwijze_____ rende andere wijze van den­ in nieuwe technieken zal er ten. ken. Een Japanner kent in toe bijgedragen hebben dat Zadeh geeft een voorbeeld De ‘Fuzzy Logic’ of ‘Vage zijn normale denken een gro­ het grotendeels de Japanse van een politieagent die het Logica’ is niet pas ontdekt of ter aantal schakeringen tus­ industrie is die produken verkeer regelt op een druk ontwikkeld. De geschiedenis sen zwart en wit dan de meer voortbrengt waarin Fuzzy kruispunt. Deze zorgt voor van de Fuzzy Logic dateert rationeel denkende wester­ Logic is toegepast. Volgens een betere doorstroming van van ruim 25 jaar geleden. Het ling. Zo zijn extremen (zwart­ Zadeh denken Amerikaanse het verkeer dan een door was de Amerikaan Lotfi A. wit, 0-1) in het Japanse den­ bedrijven op de korte ter­ computers gestuurde ver- Zadeh, geboren op 4 februari ken niet eikaars tegenpolen, mijn; langdurig onderzoek is keerslichten-installatie. De 1921 in Iran, professor in de maar vloeien meer in elkaar daar bijna onmogelijk, vooral agent ziet hoe lang de rijen elektrotechniek en compu­ over (Yin Yang). Tussen de als niet zeker is wat de resul­ auto’s zijn en laat de langste terwetenschappen aan de uni- tegenpolen bestaan nog een taten zullen zijn. „In Oost- rij wat langer doorrijden. Het versiteit van Califomie die de groot aantal tussen-moge- Europa wordt wel onderzoek is niet noodzakelijk exact te basis legde voor de Fuzzy lijkheden. De Fuzzy Logic naar Fuzzy Logic gedaan en weten hoeveel auto’s in elke Logic. biedt de mogelijkheid die ook aan toepassingen ge­ rij staan. Dat ook dit ‘ver- Zadeh koos destijds bewust tussenwaarden ook in te werkt. In West-Europadoen keersregelprobleem’ met een voor de naam ‘fuzzy’, wat let­ vullen. ook verschillende onderzoeks­ conventionele, computerge­ terlijk ‘warrig’ betekent, om­ Een andere mogelijke reden groepen goed werk, vooral stuurde installatie, zeer goed dat deze naam precies aangaf van de acceptatie van Fuzzy op het theoretische gebied opgelost kan worden, wordt wat hij bedoelde met deze Logic is het feit dat Fuzzy van de Fuzzy Logic”. geenszins bestreden. Door logica. Het begrip ‘vaag’ past Logic dichter bij de mens Volgens Zadeh is de achter­ gebruik te maken van Fuzzy echter niet in het rechtlijnig staat dan de (normale) ‘harde blijvende belangstelling in Logic kan het echter in veel denken, bij de tegenstellingen logica’. De werkelijkheid is Europa en in de Verenigde gevallen eenvoudiger of beter. 12 RB elektronica, november 1991 MEET- EN REGELTECHNIEK

Verre Oosten China hoge ogen gooit. Voor­ Wat is Fuzzy al op theoretisch gebied zijn heden die bepalen of deze koploper ze ver gevorderd. Bovendien Logic? personen van 35 en 55 jaar schijnt China op dit terrein nog net niet of juist nog net wel binnen de grenzen van de In Japan is Omron een van het grootste aantal gespecia­ De uitdrukking‘Fuzzy’inhet middelbare leeftijdsgroep val­ de koplopers op het gebied liseerde wetenschappers en Engels betekent letterlijk ‘on- len. Aan de andere kant kan van de vage logica. Dc firma technici te hebben. duidelijk, vaag, mistig, niet te wel aangenomen worden dat heeft een honderdtal werken­ onderscheiden’. In de weten­ personen die jonger zijn dan de toepassingen in huis, Voordat we dieper op de theo­ schappelijke en technische 30 en zij die ouder zijn dan 60 waarvan er zo’n twintig op de rie van Fuzzy Logic ingaan, wereld heeft Fuzzy ook een jaar, beslist niet tot de (Japanse) markt zijn geïn­ volgen eerst nog een aantal technische betekenis: ‘voor genoemde groep (set) van troduceerd. voorbeelden die gerealiseerd meer dan een uitleg vatbaar’, middelbare leeftijd behoren. zijn met behulp van deze tech­ of ‘vaagheid gebaseerd op De groep, ook wel de popula­ Omron wil de vage logica niek. menselijke intuïtie, of geba­ tie van middelbare leeftijd ook naar Europa brengen. Op de laatst gehouden Han- seerd op het meest waar­ heeft wel grenzen, maar deze Niet dat er in Europa op dit nover Messe toonde de onder­ schijnlijke’. liggen niet voor iedereen op gebied niets gebeurt, ook hier zoekers en studenten van de dezelfde plaats. heeft men ingezien dat er Akense Technische Hoch- Twintig jaar geleden intro­ meer moet gebeuren om te schule een door hen ontwik­ duceerde de eerder genoemde Het begrip ‘middelbare leef­ voorkomen dat de Fuzzy keld autootje dat werd be­ professor Zadeh de ‘Fuzzy tijd’ kan voorgesteld worden Logic een exclusieve Japanse stuurd met behulp van Fuzzy Sets’, waardoor het begrip door een grafiek (fig. 1) of aangelegenheid is en blijft. Logic. Het 3,5 kg wegende fuzzy geschikt gemaakt werd dooreen karakteristieke func­ Yosio Tateisi, president van voertuigje kan 80 km/uur voor werkelijk gebruik en tie, de zogenaamde lidmaat- Omron, benoemde in zijn rijden en toonde de nieuwe daardoor binnen de grenzen schapsfunctie, met waarden recente jaarrede de vage techniek bij een complex van de wetenschap werd ge­ tussen 0 en 1. logica tot een van de kernac­ regelprobleem. bracht. tiviteiten van het bedrijf voor Het Akense autootje, vol De fuzzy theorie werd vastge­ de jaren 90. Hij verwacht dat elektronica, kan op volle legd in de fuzzy-sets en een rond 1994 meer dan 20% van snelheid obstakels ontwijken nieuwe wetenschap, bekend alle Omron produkten ‘een en er vlot omheen sturen. onder de naam ‘fuzzy engi­ zekere vorm van vage logica’ Een enorme prestatie omdat neering’ deed zijn intrede. zullen bevatten. een zeer specifieke vorm van Ondanks dat de term fuzzy- Men stelt dat over het alge­ automatische besturing wordt sets erg wiskundig klinkt, meen met conventionele regel­ toegepast. kan het basisbegrip eenvou­ technieken 90% van de pro­ dig verklaard worden. blemen zijn op te lossen. Met Een ander voorbeeld uit behulp van de vage logica Japan kan men vinden in de Om duidelijk te maken wat Fig. 1 Fuzzy set bestaande uit 1 zijn een paar procent van de stad Sendai. Daar wordt de bedoeld wordt met de fuzzy- populatie voor de groep per­ overgebleven 10% in te vul- metro met behulp van Fuzzy set, wordt ervan uitgegaan sonen van middelbare leeftijd. len. Logica bestuurd. De passa­ dat we in ieder geval te giers behoeven zich niet meer maken hebben met een be­ Een fuzzy verzameling of set Volgens Prof. Dr. A.J. van vast te houden aan de hang- paalde groep, verzameling of wordt nu juist voorgesteld der Wal (faculteit Natuur­ lussen. Fuzzy zorgt voor set. door de elementen van de kunde van de Eindhovense snel, soepel optrekken en Wat nou precies met fuzzy verzameling en de bijbeho­ TUE) zijn de volgende per­ afremmen. De metrobestuur- bedoeld wordt, wordt duide­ rende lidmaatschapsfunctie. centages - over tien jaar - der zit in Sendai achter zijn lijk aan de hand van het vol­ De ‘mate’ van lidmaatschap redelijk: 30% conventioneel, bureau. Alleen in noodge­ gende voorbeeld: kan in een dergelijk geval dus 30% fuzzy control en 40% vallen zal hij in actie komen. Uitgangspunt voor het voor­ variëren en liggen tussen 0 en hybride (= conv. + fuzzy). Door het kunnen werken met beeld is een groep mensen 1. Aangegeven dient te wor­ Een probleem voor de Japan­ vage, relatieve waarden, is van ‘middelbare leeftijd’. den in hoeverre (voor welk se bedrijven vormt het feit ook Fuzzy Logic ingezet Wanneer deze aanduiding, percentage) men in dit geval dat de fuzzy ontwikkelingen voor geheel andere, niet dit ‘begrip’ wordt gebruikt, deel uitmaakt van deze groep veelal op de Japanse taal zijn technische toepassingen. Een zal niet iedereen dezelfde of populatie. Het percentage gebaseerd. (Vooral het ont- bekend geval is dat van een leeftijdsgrenzen in gedachten van lid zijn van een bepaalde wikkelgereedschap voor de effectenmakelaar in (alweer) hebben. De reden hiervoor is groep of set, wordt de waar- vage logica). Om dit pro­ Japan. Deze heeft een sys­ dat het een begrip is met heidsfactor genoemd. In het bleem te ondervangen wordt teem in gebruik dat met fuzzy grenzen. Een dergelijk genoemde voorbeeld kan samengewerkt met Europese behulp van Fuzzy Logic begrip, waarvan de betekenis voor een bepaalde persoon universiteiten en systeemhui- adviezen geeft ten behoeve en inhoud wordt bepaald dus het ‘percentage van lid­ zen. In Nederland is door van de handel in aandelen en door gevoelsmatigheden, is maatschap’ worden aange­ Omron een researchlabora- obligaties. De basisgegevens natuurlijk niet ‘te behappen’ geven dat hij of zij deel uit­ torium opgezet waaraan hiervoor zijn de vage om­ door de conventionele com­ maakt van de groep personen Prof. Dr. A.J. van der Wal schrijvingen zoals ‘licht stij­ puters die op de binaire prin­ van middelbare leeftijd. In de zijn medewerking verleent. gend’ en ‘sterk dalend’. De cipes zijn gebaseerd. gegeven ‘middelbare perso- betreffende makelaar scoorde In een dergelijk geval neemt nen fuzzy-set’ van figuur 1 is. De programmatuur voor Fuz­ met dit fuzzy systeem bedui­ de fuzzy theorie het over. Als bij 48 jaar een verticale lijn getrokken. Door vanuit het zy Logic moet bij voorkeur dend beter dan de officiële er vanuit gegaan wordt dat de middelbare leeftijd onge­ snijpunt A de horizontale lijn ‘zo lokaal mogelijk’ ontwik­ beurs van Tokio. Niet zelden naar links te volgen blijkt dat keld worden, omdat automa- wordt bij de ontwikkeling veer 45 jaar is, kan niet ge­ steld worden dat mensen die de persoon van 48 jaar dus tiserings-systemen aangepast van dergelijke beleidsonder­ voor 60% tot de groep van moeten zijn aan de betref­ steunende systemen een com­ 35 of 55 jaar oud zijn, beslist niet van middelbare leeftijd middelbare personen be­ fende cultuur en aard van de binatie gebruikt van Fuzzy hoort. De waarheidsfactor is mens. Opvallend is dat op het Logic met expert- of kennis­ kunnen zijn. Dit heeft te maken met een bepaald ge­ in dit geval dus 0,6 voor deze gebied van de software ont­ systemen (dit geldt ook voor fuzzy-set en deze persoon. wikkeling voor vage logica control: vandaar hybride). voel en andere omstandig-

RB elektronica, november 1991 13 MEET- EN REGELTECHNIEK

Deze fuzzy benadering maakt het dus mogelijk een waarde Thanguïar Betshaped TrapezokJal Label NL NM NS ZR PS PM PL toe te kennen aan een abstract 1 Labels: PL: Posmve large en vaag begrip als middelbare PM: Posrtwe mèoum leeftijd. PS: Positie smaü Grade ZR: Nearty zero NS: NegaBve sman NM: Negatwe medium Crisp- en fuzzy o NL: Negaüve large sets (-) max. 0 (+) max. Fig. 3 Voorbeelden van popula­ In tegenstelling tot de fuzzy ties waaruit een fuzzy set kan verzameling of set, worden zijn samengesteld. Fig. 5 Voorbeeld van een Fuz­ Fig. 7 4Proces' dat met behulp bij het binaire systeem, dat zy set op gebouwd uit drie- van Fuzzy in de hand gehouden gebruikt wordt in de conven­ of andere grootheid, is afhan­ hoek-vormige populaties. moet worden. tionele techniek, specifieke kelijk van vele factoren en grenzen, dus ook gespecificeer­ moet dan ook voor elk geval de verzamelingen vastgelegd. in bepaalde situaties en/of Your car Speed Front car De in ons voorbeeld genoem­ omstandigheden worden vast­ Xj (km/H) de groep mensen van middel­ gesteld. bare leeftijd (35-55 jaar) wordt in dit geval onderge­ Wordt uitgegaan van de drie- Distance bracht in de verzameling die hoekvorm dan zou de fuzzy- between cars aangegeven wordt met de set voor de totale bevolking X, (m) omlijning van het gearceerde van een land eruit kunnen gedeelte in figuur 2. zien zoals in figuur 4 is geschetst. Horizontaal is weer de leeftijd en verticaal de waarheidsfactor aangegeven. toepassing kunnen zijn, is Een voorbeeld waarbij ook De personen van 37 jaar be­ gegeven in figuur 6 (a en b: de principes van de ‘fuzzy horen in dit geval dus voor inputkanalen; c: outputka- verwerking’ of‘fuzzy gevolg­ 40% (waarheidsfactor 0,4) naal). Voor een koelinstal­ trekking’ aan de orde komen, tot de jongeren en voor 70% latie gelden hier de fuzzy sets is geschetst in figuur 7. tot de groep van middelbare a voor de temperatuur, b De besturing van de auto’s in leeftijd. Mensen van 50 jaar voor de druk en c voor de deze verkeerssituatie zal met behoren voor 50% tot de stand van de bijbehorende behulp van fuzzy control in middelbaren en voor 50 % tot regelklep. goede banen geleid moeten Fig. 2 Crisp set van 1 populatie de groep van ouderen. worden. van dezelfde groep als in fig. 1. Fig. 6 Technisch voorbeeld Figuur 8 toont het ‘proces- van een aantal Fuzzy sets. blokschema’ om het pro- Personen van 34 en 56 jaar behoren dus niet meer tot de groep van de middelbare leeftijd. Iemand van 34 jaar LAAG MID0EN HOOG ZEER HOOG zal echter bij z’n eerstko­ mende verjaardag in een klap wel tot deze groep gaan beho­ 1 ren. Deze onnatuurlijke grote 2 stap wordt veroorzaakt door Fig. 4 Voorbeeld van een Fuz­ de inflexibiliteit van de toe­ zy set voor de gehele bevol­ 1 king. CC) geschreven grenswaarden van 300 400 500 600 700 800 900 1000 de verzameling. Dergelijke verzamelingen worden ook De fuzzy sets kunnen in prin­ KETELTEMPERATUUR wel crisp-sets of‘scherp gedefi­ cipe drie vormen hebben: KLEINER 0AN GROTER 0AN nieerde' of ‘scherpe’ sets driehoek-, klok- of trape­ NORMAAL NORMAAL genoemd. Bij de crisp-set kan ziumvormig. Welke vorm t NORMAAL dus iets alleen voor de volle van toepassing is, is afhanke­ 100% toebehoren of juist ge­ lijk van de aard en het soort heel niet toebehoren. Dit in begrip dat op deze fuzzy tegenstelling tot de fuzzy- ‘wijze’ wordt voorgesteld. ï sets, waarbij het toebehoren Meestal kan bij praktische < ook gedeeltelijk mogelijk is. toepassingen het gehele be­ (BAR) reik worden gevat in drie, 37 38 39 404 I 42 43 (groot, middelmatig en klein) KETEL0RUK Mogelijke Fuzzy- in vijf (hoog, betrekkelijk set ‘vormen’ hoog, normaal, betrekkelijk laag en laag), of in zeven GESLOTEN HALF OPEN MI0DEN OPEN Bekijken we nogmaals figuur (groot, middelmatig en klein; 1, dan dient opgemerkt te zowel in positieve als nega­ Eu worden dat dit slechts een tieve richting, geconcentreerd s rond ongeveer nul) verschil­ mogelijke fuzzy set is. Andere 5a mogelijkheden zijn bij voor­ lende populaties (figuur 5). beeld sets die getoond zijn in (M*/M figuur 3. Een technisch voorbeeld van 10 12 14 Welke vorm de fuzzy-set een aantal fuzzy sets die voor GASKLEPFL0W heeft vooreen bepaald begrip een procesconfiguratie van 14 RB elektronica, november 1991 -----^tSüUgicHNiE

Input conditions Amount of control Rule" V■ [ I x..-s X.M Distance Y-L between cars Speed \ 9.. ! \04 h X, Fuzzy reduction Speed inference \ J o f°~2~ " ~G~»0.2 control (Braking W. strength) Rule 2: If X, = M and X,= L, then Y = M.

X.»M x3.i Fig. 8 Fuzzy proces-bloksche- Voor dit autoproces stellen Y.M ma. we de volgende fuzzy proces- 0.7»5::a regelvoorwaarden: 0.61 A bleem op de ‘fuzzy wijze’ op Voorwaarde/regel 1: Als de /: /: te lossen. afstand tussen de twee auto’s ; « g2«0.6 & De procedures die bij fuzzy kort is en de snelheid hoog, * regeling worden toegepast, dan moet hard geremd wor­ zijn achtereenvolgens: den om een aanzienlijk snel- Distance between cars Speed heidsvermindering te krijgen. Xj = 40km/H A. Het uitdrukken van de in- Voorwaarde/regel 2: Als de X , = 30m en output variabelen in de afstand tussen de twee auto’s vorm van fuzzy-sets. middelmatig groot is en de De in- en output variabelen snelheid is hoog, dan moet Fig. 10 De Fuzzy verwerking die bij dit voorbeeld ‘proces’ middelmatig hard geremd van de ingangssignalen. gebruikt zullen worden, zijn: worden (als de snelheid van de voorste auto niet veran­ programma van de fuzzy - De afstand tussen de twee dert). regelaar zijn ingébracht en voertuigen. Deze inputgege- deze wordt ingeschakeld, zal vens worden voorgesteld door Omdat de procesregelvoor- de regelaar de ‘meest geldige’ de uit vier populaties bestaan­ waarden bij fuzzy-regeling outputwaarde genereren, ge­ de fuzzy set van figuur 9-a. door‘alledaagse’taalkundige baseerd op de (variabele) omschrijvingen gegeven mo­ ingangscondities. - De snelheid van de achter­ gen worden, worden wis­ opkomende auto door de kundige code’s gebruikt om Om de uitgangswaarde te ook uit vier populaties opge­ invoer hiervan in de betref­ kunnen berekenen gaan we bouwde fuzzy set van figuur fende fuzzy-regelaar moge­ in dit voorbeeld uit van de 9-b. lijk te maken. In dit ‘auto volgende input gegevens: proces’zou dit er als volgt uit - De uitgangsgrootheid, dus kunnen zien: - afstand tussen de voer­ Fig. 11 Het resultaat van de de noodzakelijke mate van tuigen: 30 meter Fuzzy verwerking. remmen door de uit drie Afstand tussen de auto’s: XI - snelheid van de achterop­ populaties bestaande fuzzy Snelheid: X2 komende auto: 40 km/u. Om dan vervolgens de uit­ set van figuur 9-c. Mate van remmen: Y gangswaarde te berekenen, Vervolgens moeten de waar- worden bij de fuzzy techniek B. Het vaststellen van de Door gebruik te maken van heidsfactoren worden be­ verschillende methoden toe­ fuzzy procesregelvoorwaar- de genoemde code’s worden paald van deze inputwaar- gepast. Een veel voorko­ den. de procesregelvoorwaarden den. Bij een aangenomen mende methode is door mid­ De ervaringen en de aanwe­ dan: afstand van 30 meter geldt del van de berekening van het zige kennis omtrent een der­ voor de afstands-fuzzy set de gezamenlijke oppervlakte gelijk proces moeten om­ Voorwaarde I: Als X1 = S en waarheidsfactor 0,4 in de zwaartepunt van de twee schreven worden in de vorm X2 = M, dan geldt: Y = L populatie S en een factor 0,7 (door de laagste waarheids­ van regels of voorwaarden. (fig. 10-a) in de populatie M. factor begrensde) uitgangs- Bij fuzzy regeling worden Voorwaarde 2: Als XI = M Op dezelfde wijze worden de populaties. Hierdoor ontstaat deze regels de fuzzy proces­ en X2 = L, dan geldt: Y = M waarheidsfactoren bepaald een nieuwe populatie en de regel voorwaarden genoemd. (fig. 10-b) van de andere input, de snel­ uitgangswaarde is dan het Deze kunnen er bijvoorbeeld heid. Deze zijn dan 0,2 voor genoemde oppervlakte zwaar­ als volgt uit zien: C. Het aan de hand van de de populatie M en 0,6 voor tepunt (zie stip in fig. 11). Als fuzzy procesregelvoorwaar­ de populatie L. uitkomst zien we hier dus dat - Als X = A, dan geldt: Y = B den berekenen van de uit­ Toepassing van de fuzzy pro- iets harder geremd moet gangswaarde. cesregelvoorwaarden levert worden dan middelmatig. Fig. 9 Fuzzy sets van de in- en Wanneer de procesregelvoor­ de populaties L en M op voor uitgangsvariabelen. waarden in het verwerkings- de uitgangswaarde, dit is de (wordt vervolgd). benodigde mate van remmen (resp. hard en matig rem­ (srwi! [bgtui (modwaWy (njiai men). Om de waarheidsfac­ toren in deze populaties van Met dank aan Prof. H.-J. de uitgangs-fuzzy set vast te Zimmermann en Prof Dr. stellen, wordt gebruikelijk A.J. van der Wal. uitgegaan van de laagste Literatuur: 0 waarheidsfactoren in de van Om 50m Okm/H 60km/H toepassing zijnde ingangs- Ll„,dFS^'96L5A-Zld'M"f0™atio" populaties (hierdoor wordt Distance between Speed Braking gepeilt', C vonAltro^k?c,i<3/ni99iaUrnen two cars niet van alle informatie ge­ bruik gemaakt). RB elektronica, november 1991 15 1DENTIFICAT1E-TECHNOLOGIE tog- &R- Cleine, Centrum voor Micro-Elektronica

Overzicht van identificatie-technologieën (2)

Spraak- en beeldherkenning

Micro-elektronica kan grote diensten bewijzen als het gaat om de herkenning van objecten, mensen en signalen. In het eerste deel (RB Elektronica 10/91) kwamen vier automatische identificatie- technieken aan bod: mechanisch, optisch, magnetisch en elektromagnetisch. Meest gecompliceerd en innovatief zijn echter de twee die hier worden toegelicht: spraak- en beeldherkenning.

telt U zich voor dat U zijn eigen manier gesproken - Discrete Spraak: één of via spraakcommando’s wordt, levert dit nogal wat enkele woorden kunnen wor­ Beeldherkenning S de audio-apparatuur in problemen op. Het is dan den gesproken als er maar na uw auto kunt bedienen. Geen ook nog niet mogelijk, vloei­ elk woord even gepauzeerd Beeldherkenning, ook wel gewriemel meer met ingewik­ end gesproken taal met een wordt (bij voorbeeld het ‘vision’ genoemd, is een tech­ kelde displays of afstandsbe­ groot vocabulaire automa­ ‘voice command’ in auto’s of niek die uitgaat van een diening en dus ook geen ca­ tisch te herkennen. getallen uit een menu). Mees­ natuurlijke afbeelding, opge­ priolen meer op de snelweg. Toch bestaan er al enkele be­ tal sprekeronafhankelijk. nomen met een tv-camera. Dit stukje identificatie-tech- perkte vormen van spraak­ - Continue Spraak', woorden De informatie van alle beeld­ nologie is geen Science fiction herkenning, te onderscheiden moeten afzonderlijk en zorg­ punten wordt opgeslagen in meer. Sanyo heeft namelijk in twee typen: vuldig worden uitgesproken, een (groot) computergeheu­ de eerste ‘voice-controlled maar er is geen pauze tussen gen voor verdere bewerking. car stereo' op de Japanse - Spreker Afhankelijke Her­ de woorden nodig. De machi­ Uit dit opgeslagen beeld markt geïntroduceerd. Met kenning'. één persoon maakt ne‘begrijpt’de spraak. Woor­ wordt de van belang zijnde 20 vooraf ingesproken com­ zijn stem bekend aan de denschat circa 5000 woorden. informatie gehaald. Een pro­ mando’s kan de bestuurder computer en spreekt tekst in. Het systeem is sprekerafhan- bleem bij de bewerking is de de CD-speler, de radio en de De computer is daarna in kelijk, de foutkans is circa grote hoeveelheid (512x512) cassetterecorder bedienen. staat deze tekst te herkennen, 15%. beeldpunten en de daarmee Andere toepassingen laten mits deze door dezelfde per­ Echt continue spraakherken­ gepaard gaande lange bewer- zich raden. Toch is ‘echte’ soon wordt gesproken. ning werkt tot nu toe alleen kingstijd. Meestal wordt voor­ spraak- en ook beeldherken­ - Spreker Onafhankelijke op prototypes. afgaand aan de bewerking ning gecompliceerder dan dit Herkenning: in dit geval - Verificatie van Stemkarak- het aantal beeldpunten gere­ voorbeeld doet vermoeden. wordt er geen tekst van tevo­ teristieken: de computer con­ duceerd tot het noodzake­ ren ingesproken en verschil­ troleert of de spreker degene lijke minimum. Een veel lende personen kunnen van is die hij beweert te zijn. Deze gebruikte techniek hiervoor Spraak­ het systeem gebruik maken. techniek is nog niet water­ is de contourextractie. Van herkenning dicht zodat de toepassing de voorwerpen in het beeld- Onderdelen van deze typen ervan beperkt is. veld blijft alleen de omtrek De jonge techniek ‘automati­ zijn: bewaard. De rest van het sche spraakherkenning’ kent Machines die spraak kunnen beeld wordt zwart gemaakt. enkele industriële toepassin­ IBM heeft het record spraak­ vertalen in een andere taal Uit een dergelijk beeld is gen. Het gaat hierbij om situa­ herkenning door een computer worden rond de eeuwwisse­ informatie te halen over: ties waarin het niet mogelijk met 20.000 woorden. ling verwacht. is met labels te werken. - aanwezigheid of afwezig­ In deze gevallen moet de heid mens informatie verschaffen. - maten en afstanden Als hij met zijn handen en - positie (van het zwaarte­ ogen druk bezig is, bijvoor­ punt) beeld bij de controle van een - oriëntatie (richting van de auto in de fabriek, is het hoofd as) praktisch zijn stem direct in - classificatie (vorm verge­ verbinding te brengen met lijken met een model). een computer, zodat datgene wat hij signaleert direct kan Een visionsysteem is ook in worden verwerkt. staat om barcodes of dotco- Automatische spraakherken­ des te lezen. Ook optische ning houdt in, dat een com­ karakterherkenning behoort puter in staat moet zijn tot de mogelijkheden. gesproken taal te herkennen. Bij al deze technieken is een Omdat een taal veel verschil­ goede en constante verlich­ lende woorden en grammati­ ting noodzakelijk. cale regels bevat, steeds ver­ Voor het herkennen van een andert en door iedereen op menselijk gezicht (bijvoor- 16 RB elektronica, november 1991 1®^SÜ5EHNOLÖGiË beeld bij toegangscontrole) Software leent deze techniek zich (nog) niet. Wanneer men automatische Het verwerken van een der­ identificatiesystemen gaat toe­ gelijk beeld kost een krach­ passen, heeft dat tot gevolg tige computer circa 15 minu­ dat er een enorme hoeveel­ m ten en het resultaat is niet erg heid informatie wordt ver­ betrouwbaar. zameld. Voor het verwerken Beeldherkenning wordt voor­ daarvan dient de bestaande al gebruikt in de robotica, software aangepast te wor­ kwaliteitscontrole (automati­ den. Voorkomen moet wor­ sche inspectie) en produktie- den dat mensen bedolven automatisering bij voorbeeld raken onder een gigantische aui^.iatische assemblage en hoeveelheid ongestructureer­ manipulatie, Eenvoudige de informatie. Het structure­ 0 12 3 4 beeldherkenningssystemen ren en het onttrekken van 0f234 kosten ruwweg tussen de echt waardevolle informatie ƒ 15.000- en/60.000,-. De moet door software opgelost Typical character set Ink smears, blurs prijs stijgt uiteraard met de worden. Door standaardisa­ complexiteit van het sys­ tie kunnen barrières tussen teem. De software wordt afdelingen binnen een bedrijf door sommige leveranciers en tussen een bedrijf en leve­ 0 -H2-3L4 meegeleverd in de vorm van ranciers, banken en klanten een bibliotheek van basis­ geslecht worden. Hun auto­ Doublé marking functies die door de gebruiker matische systemen kunnen (ook indien niet deskundig gekoppeld worden, wisselen 0 12 3 4 op het gebied van program­ de nodige gegevens uit en elk matuur) via een menu te voor zich filtert daaruit de O 1 2 koppelen zijn. Indien nodig voor hem belangrijke infor­ Character breaks wordt speciale software op matie. bestelling gemaakt. De biblio­ Hiervoor zijn vierde genera­ Partial marking theek kan zo worden uitge­ tie talen bij uitstek geschikt. breid. Om uit alle beschikbare ge­ ©12 3 4 Andere leveranciers leveren gevens de juiste informatie te O B A 4 2 de hardware met een mini­ kunnen halen, dient alle bin­ mum aan software. De appli­ nen een bedrijf gebruikte soft­ catie moet door de gebruiker ware geïntegreerd te worden. i- -3—4- Misprint zelf of in zijn opdracht ge­ Hierbij moet rekening gehou­ schreven worden. den worden met de eisen die door mensen, technologie en Insufficiënt contrast 0 ' 2 3 4 Elektronica checkt zichzelf: dit zakelijke processen gesteld ICIS-inspectiesysteern van worden. Itran controleert chips op De communicatie tussen de Misorientation, placement afwijkingen in vorm en opdruk mens en informatieverwer­ (zie kader). kende machines is onnatuur-

Essentieel bij IC-controle is de de grenzen, grensbewaking, *co-lineariteit ’ van de pootjes douaneformaliteiten en wacht­ en de duidelijkheid van de op­ tijden aan de grens. Nieuwe druk. technologie kan dit bedrag terugbrengen en de Europese lijk. De mens heeft zich van integratie helpen versnellen. kunstmatige codes te bedie­ Hierbij wordt met name ge­ nen om zijn wensen aan de dacht aan moderne iden- machine duidelijk te maken. tificatietechnieken. Omgekeerd geeft ook de ma­ chine zijn resultaten terug in Daarvoor is nodig dat in alle kunstmatige codes. Een na­ Europese deelstaten dezelfde tuurlijker communicatie met technieken en procedures ge­ spraak-en beeldherkenning bruikt worden. Er zijn nogal en herkenning van geschre­ wat onderwerpen op te noe­ ven schrift kunnen we pas in men waarover afspraken ge­ de volgende decade verwach­ maakt moeten worden, zoals: ten. - elektromagnetische storin­ gen Standaarden zijn - betaalsystemen - barcodes nodig______- douaneformulieren In Europa besteden we een - gelijke paspoorten, ook bedrag van circa 100 miljoen automatisch te lezen I ECU (250 miljoen gulden) - gelijke postcodes, ook auto­ matisch te lezen I aan het in stand houden van

RB elektronica, november 1991 17 identificatie-technolqc^if

- regelgeving voor farmaceu­ Er worden forse groeipercen- Samenvatting wordt karakterherkenning tische produkten tagen verwacht: veel gedaan met herkennings­ - voertuigen identificatie In de automatische identifica­ systemen of op basis van - container identificatie. tie zijn barcodesystemen fa­ magnetische inkt, deze sys­ USA 25% voriet (circa 75% van de temen bestrijken samen circa Om dat alles gelijk te trekken Japan markt). In de afgelopen twin­ 20% van de markt. □ zijn grote veranderingen no­ 50% Nederland 30% tig jaar zijn een aantal bruik­ dig, waarschijnlijk is het bare standaarden tot stand beter om al het oude te verge­ gekomen. Er is een logische ten en opnieuw te beginnen De snelste groeier is de dóórontwikkeling naar codes en daarbij de landelijke regels magneetstrip die van 62 mil­ met een hogere informatie- onderling goed af te stemmen. joen Dollar in 1989 groeit dichtheid. Lees- en schrijf­ Het comité Europeen des naar 120 miljoen Dollar in apparatuur is in voldoende Normalisations (CEN) houdt 1994. mate voorhanden, is makke­ zich met deze materie bezig. In Europa wordt voor bar- lijk te bedienen en laat zich codeapparatuur tot 1994 de goed integreren in bestaande volgende groei verwacht: informatieverwerkende syste­ Verwachtingen men.

Voor 1992 wordt verwacht 1989 1994 Een veelbelovende techniek dat de totale wereldmarkt is de RF (Radio Frequent) voor identificatieapparatuur marktaandeel 77% 70% identificatie (omvat nu circa 2800 miljoen US Dollar zal marktomvang 493 MS 875 MS 5% van de markt). Het is het Met dank aan: bedragen. enige systeem waarbij in het De verdeling over de ver­ identificatiemiddel (de tag) * IBM Nederland N V, Post­ schillende technieken in dat Smart cards hebben veel een zekere intelligentie inge­ bus 9999, 1006 CE Amster­ jaar is als volgt: mogelijkheden. Binnen Euro­ bouwd kan worden. Er zijn dam. pa is nog betrekkelijk weinig bruikbare systemen te koop. apparatuur geïnstalleerd. * Itran Corporation, 670 N. barcode 73% Verwacht wordt dat een Het ontbreken van standaar­ Commercial Street, Manches- mcr 7% medisch informatiesysteem den maakt, samen met het ter. oer 11% te gebruiken binnen het Ver­ verschil in regels per land, rfid 9% enigd Europa voor een door­ een echte doorbraak moei­ braak zal zorgen. lijk. Voor bank- en girozaken

Het Elektronica Jaarboek 1992 verschijnt begin oktober RC-DATA-LINK

- Kalender 1992, Agenda 1992 - 112 schakelfuncties - Eenheden, symbolen, tekens - over één zenderkanaal - Coderingen, weerstanden, formules - - Componentendata, ruis, filters - Speciaal voor radiografisch bestuurde modellen en dan - Wiskunde - met name schaalmodellen van boten en vrachtwagens, - Computertechnieken, ASCII - ontwikkelde de Muiderkring de RC-Data-Link. - Elektronica schema’s - - Audio/video-technieken - Met dit elektronisch/digitaal systeem is het mogelijk om - Voedingen, berekeningen - over één proportioneel zenderkanaal 112 schakel­ functies over te dragen. - Omroep- en satellietoverzicht - Simpelweg door het intikken van een nummer op een Isolatiemetingen, veiligheid, EHBO - toetsenbordje en op 'aan' of 'uit' te drukken wordt de - Merkenlijst en adressen van - betreffende functie aan- of uitgezet. fabrikanten en importeurs - - Dealeradressen - Opmerkelijk is, dat dit alles wordt gerealiseerd zonder - En vele andere onmisbaarheden - dat aanpassingen aan zender en ontvanger nodig zijn.

Voor lezers, die zich beroepsmatig of uit interesse bezig 232 pagina’s in handzaam formaat houden met radiografische afstandsbesturingen, kan deze artikelenserie van belang zijn. Reserveer voor het te laat is. Prijs Hfl. 13,50 Bfr. 270 Een volledig overzicht van dit, voor zelfbouw bestemde systeem, treft u aan in HB Modelbouw Magazine De Muiderkring B.V. november 1991. telefoon: 02940-15210 Verkrijgbaar in de kiosk of bij De Muiderkring. telefax : 02940-12782

18 RB elektronica, november 1991 J. M. Schneider ^IISCHETECHNIEK

Principes, eigenschappen en uitvoeringsvormen

De mono-modus glasvezelgeleider

Enige jaren geleden behoorde de mono-modus teit via de mantel worden wordt veroorzaakt door het lichtgeleider nog tot de exotische onderdelen der verspreid. Is de kern echter te feit dat de brekingsindex van elektronica. Nu bedraagt zijn aandeel in de totale dik, dan ontstaan weer ver­ het materiaal niet constant is, schillende voortplantingsmo- maar afhankelijk is van de glasvezelproduktie ongeveer 90%! Het di en treedt weer een grote golflengte van het licht. De voornaamste toepassingsbereik van dit soort dispersie van het licht op. moderne laserdioden die wor­ glasvezel is het verzenden van gegevens over grote Er bestaat dus een zeer strikt den gebruikt voor het voeden afstanden. Maar nu de snelheid waarmee gegevens verband tussen de diameter van glasvezels hebben geen over korte afstand tussen computers worden van de kern en de golflengte exact mono-chromatisch ka­ van het licht dat men door de rakter. Het uitgestraalde licht verzonden verder toeneemt, zal het praktische kabel stuurt. heeft een bepaalde spectrale gebruik van de mono-modus glasvezel ook op dit Vaak maakt men gebruik bandbreedte, met als gevolg gebied snel aan belang winnen. Het praktisch van licht met een golflengte dat alle frequenties in dat omgaan met dergelijke glasvezel is echter niet van 1.300 nm, de diameter spectrum iets anders gebro­ eenvoudig en zonder diepgaande van de kern ligt dan tussen de ken worden. Het zal duide­ 7,5 en 10 /im. De buitendia­ lijk zijn dat daardoor een achtergrondkennis zo goed als onmogelijk. meter is meestal, net zoals bij bepaalde pulsverbreding op­ de multi-modus gradiënt ve­ treedt, omdat de looptijden zel, ongeveer 125 pm. van de verschillend gebroken Voor de mono-modus voort­ golflengtes niet constant zijn. Mode-dispersie verbreed. Het zal duidelijk planting moet aan de vol­ Bij het kwartsglas dat tegen­ zijn dat een dergelijke kabel gende voorwaarde voldaan woordig wordt gebruikt voor De voortplanting van licht­ niet geschikt is voor het ver­ worden: de produktie van mono-mo­ golven in een medium dat zenden van hoge signaalband- dus vezels heeft de mate- maar een paar golflengten breedtes. De volgende ont­ l,4<(l/X)«2*7r*r*n*N/ö<2,4 riaaldispersie een minimale dik is, is niet meer alleen te wikkeling was de multi-mo­ waarde bij 1.300 nm. Van­ beschrijven met de klassieke dus gradiënt kabel, waarbij waarbij: daar dat deze golflengte bij formules van de optica. Er de stijgtijdverbreding beperkt voorkeur gebruikt wordt voor doen zich verschillende voort- bleef tot ongeveer 5 ns per X = de golflengte van het het verzenden van gegevens plantingsmodi voor, die ieder km. Al een hele verbetering licht over grote afstanden. gekenmerkt worden door een maar voor sommige toepas­ r = de straal van de glasve- aantal maxima en minima in singen toch nog te veel! zelkern Een tweede dispersie treedt de optische vermogensverde­ De mode-dispersie verdwijnt n = de brekingsindex van de op door het feit dat de glas­ ling. Deze modi hebben afwij­ als de glasvezel zo dun wordt kern vezel voorzien is van een kende looptijden door de dat de lichtstralen zich nog 8 = de variatie op de brekings­ reflectie-laag, de zogenaamde glasvezel. Het gevolg is dat maar volgens één modus index. ‘cladding’. Dit verschijnsel naarmate de glasvezel langer kunnen voortplanten. In dat wordt de golfgeleider-disper- is er steeds minder eendui­ geval heeft de intensiteits- sie genoemd. dige pulsen aan de uitgang verdeling van het licht over Materiaal- en De totale dispersie van een ontstaan. De pulsen verslui­ de doorsnede van de vezel golfgeleider- mono-modus glasvezel is sa­ eren, stijg- en daaltijden ver­ een klokvormig karakter. mengesteld uit de twee ge­ breden, hetgeen tot gevolg Het grootste gedeelte plant dispersie noemde factoren. De tegen­ heeft dat de glasvezelkabel zich voort door de dunne woordig meest gebruikte mo­ een beperkte bandbreedte kern, slechts een zeer klein Naast de reeds besproken no-modus vezels hebben een heeft. deel verspreidt zich via de mode-dispersie heeft men te nuldoorgang in de totale Bij de oudste soort glasvezel­ mantel. maken met twee andere ver- dispersie bij golflengtes rond kabels, de multi-modus step- De diameter van de kern van strooiingseffecten, die tot de 1.310 nm (zie fig. la). index vezel, wordt de stijgtijd dergelijke mono-modus ve­ gevolg hebben dat er toch Gebruikt men dergelijke ve­ per km met ongeveer 50 ns zels is aan strenge toleranties nog een bepaalde verbreding zels met licht met een golf­ gebonden. Is de kern te dun, van de pulsen in de glasvezel lengte van 1.550 nm, dan treedt een materiaal-disper- Tabel Technische eigenschap­ dan past de golflengte van ontstaat. het licht niet in de kern en zal Op de eerste plaats is dat de sie op van ongeveer 20 ps/ pen van de vier mono-modus nm.km. vezels. een groot deel van de intensi- materiaal-dispersie. Deze

gem. dikte (pm) demping (dB/km) max. dispersie (psf(nm-km)) Type 1300 nm 1550 nm 1300 nm 1550 nm 1285...1330 nm I525...1575 nm Mono-modus 18 MC 10 0,35 0,20 - 3,5 vezels DC 0,35 - 3,5 18 9 0,20 0,8 DSSM 0,27 - 17 8 0,45 0,7 Een belangrijke eigenschap DFSM - 4,5 6 7,5 0,22 van glasvezels is het profiel

RB elektronica, november 1991 19 OPTISCHE TECHNIEK

Daarnaast zijn er nog de Krommings- Omat ‘Dispersion-Flattened-Sin- Dtot gle-Mode’ vezels (DFSM). demping Bij deze kabels wordt de dispersie-curve afgevlakt, zo­ Tot nu toe is uitgegaan van dat zowel bij 1.300 nm als bij een glasvezel die volledig 1.550 nm een zeer kleine recht loopt tussen begin- en '1.3 ' —----- 1,7 pm dispersie optreedt. eindpunt. Maar een derge­ lijke situatie is uiteraard zui­ OSSM ver theoretisch, want in de Signaaldemping praktijk zal iedere kabel af en toe gebogen moeten worden. in de vezel Dan treden er extra verliezen door het vanzelfsprekende 1.7 pm De signaaldemping in de feit dat de lichtgolven zich in / X kabel wordt veroorzaakt door principe wél rechtlijnig voort­ twee verschijnselen. Op de planten en voor een deel in de eerste plaats is er de intrin­ kabelbuiging door de clad- ® nlr) sieke demping in het mate­ ding worden geabsorbeerd. !, / DFSM riaal van de vezel zélf. Op de Dit verschijnsel treedt meer / tweede plaats is er sprake van aan het licht bij mono-modus / extrinsieke demping als ge­ vezels dan bij multi-modus jé / volg van signaalverlies in de vezels. / Dtot JLo E bochten van de kabel. De in­ 1.3V 1,7pm / trinsieke demping wordt ver­ Om de zaak niet al te gecom­ Q. X\ x — oorzaakt door strooiing en pliceerd te maken, wordt er ° -16 absorbtie van het licht door van uit gegaan dat de vezel © 'Dwg en in de silicium-oxyde mole­ volgens een zuivere cirkel culen en de doteringsgrond- wordt verbogen. stoffen (germanium om de Fig. 1 De brekingsindex verde­ Tegenwoordig worden voor­ brekingsindex te verhogen, Wat er dan gebeurt is ge­ ling en de dispersie grafieken namelijk de Depressed-Clad- fluor om de brekingsindex te schetst in figuur 3. Het bre­ van vier soorten mono-modus ding (DC) en de Matched- verlagen) die nodig zijn voor kingsindex profiel wordt in vezels. Cladding-Profil (MC) kabels het samenstellen van de bre- de bocht gedeformeerd gebruikt. Deze vezels zijn kingsindex-gradiënt. Daar­ (rechts) waardoor een deel van de brekings-index. Bij geoptimaliseerd vooreen golf­ naast treden er nog eens ver­ van de lichtstralen uit de kern multi-modus gradiënt vezels lengte van 1.300 nm en wor­ liezen op in de in het mate­ treedt en geabsorbeerd wordt wordt alleen gebruik gemaakt den voornamelijk gebruikt in riaal aanwezige verontreini­ door de cladding. van een parabolisch verlo­ het officiële telefoonnetwerk. gingen en de OH-ionen die Deze demping wordt de ‘uit- pende brekingsindex dóór de De voornaamste verschillen niet volledig uit het materiaal stralingsdemping’ genoemd. diameter van de vezel. Bij tussen beide uitvoeringen verwijderd kunnen worden. mono-modus vezels treft men treden aan het licht als men Het verloop van de demping In de praktijk zal een kabel echter in de praktijk verschil­ de kabels buigt en beide uit­ in functie van de golflengte opgebouwd zijn uit een op­ lende brekingsprofielen aan. voeringen dan verschillende heeft bij mono-modus vezels eenvolging van rechte en Deze zijn afgebeeld in figuur dempingen geven. in principe hetzelfde verloop gebogen stukken. Hoe het 1, de belangrijkste eigen­ Voor communicatie over zeer als bij multi-modus gradiënt licht in een dergelijke kabel schappen van de verschillen­ grote afstanden maakt men vezels. In de grafiek van zich gedraagt is alleen te de uitvoeringen zijn samen­ gebruik van de zogenaamde figuur 2 worden de dempin­ verklaren door gebruik te gevat in de tabel. ‘Dispersion-Shifted-Single- gen van vezels van beide maken van formules uit de Modus’ vezels (DSSM). Bij soorten kwalitatief met elkaar golfmechanica. De elektri­ Fig. 2 Vergelijking van de deze vezels is het nulpunt in vergeleken. sche veldsterkte Eb van de signaaldemping van een multi- de dispersiecurve door het lichtgolf kan uitgedrukt wor­ modus gradiënt-index vezel toepassen van een zeer com­ Fig. 3 De vervorming van de den door de formule: (GI) en een mono-modus vezel plex brekingsindex-profiel brekingsindex verdeling als (MM). verschoven naar 1.550 nm. een vezel gekromd wordt. Eb — E0o + (1/R). E,

dB/km nlr) n (r) 3.5 n, Uitstraling (R) 3 Ri I A 05 2.5 r2 a \ p/k p/k E ■V z Q ^ "2 V GI 1.5 MM

1 \ n, = brekingsindex \ k = golfgetal 0.5 £ P = k - n,= fase constante 0 0.9 1.1 1.2 1.3 1,4 1.5 1.6 Golflengte ------► ©

20 RB elektronica, november 1991 ^HSCHEIECHNIEK de totale demping over deze twee factoren is afhankelijk van de manier waarop de I ifewsre kabel gelegd is. Als er sprake kromming is is van een volledig gekromd grafiek van figuur 6. gelegde kabel, waarbij deze kromming echter hoofdzake­ lijk dezelfde straal heeft, dan Mono-modus zal de u'itstralingsdemping vezels in kabels het belangrijkst zijn. Men spreekt dan van ‘Macro- Vanwege de kleine afme­ Bending demping’. Wordt de tingen moeten er bij de con- kabel echter met talrijke structie van mono-modus bochten met steeds andere kabels speciale maatregelen stralen gelegd, dan over­ worden getroffen om mecha­ heerst de koppelingsdemping. nische vervorming van de Men spreekt dan van ‘Micro- vezels zoveel mogelijk te Bending demping’. voorkomen. Hetzelfde geldt Het verband tussen beide voor vervormingen die kun­ soorten van demping en de nen ontstaan door tempera- golflengte van het licht is tuursinvloeden op de kabel. weergegeven in de grafiek van figuur 5. Hieruit blijkt Er wordt gebruik gemaakt duidelijk dat hun effect het van holle kabels, waarin de sterkst is bij een golflengte mono-modus vezels als het van 1.550 nm. ware zweven in een gelach­ tige, waterafstotende substan­ Vermeldenswaard is nog dat tie. Het gevolg is dat mecha­ de vier verschillende soorten nische belastingen op de mono-modus vezels tamelijk kabel, bijvoorbeeld rek bij afwijkende krommingsverlie- het leggen van de kabel, zen hebben. Het verband tus- nauwelijks gevolgen hebben Fig. 4 Golf mechanische voor­ 4. Naarmate de straal van de voor de individuele vezels. stelling van het gedrag van de kromming kleiner wordt, Fig. 6 Vergelijking van de Deze zullen zich alleen anders lichtgolven in een bocht van de wordt een groter deel van de demping van de vier soorten in de kabel organiseren. Bij vezel. totale veldsterkte van de mono-modus kabels in functie rek op de kabel zullen de grondmodus doorgekoppeld van de radius van de vezel- vezels zich dichter tegen met: naar de hogere modi. Deze kromming. elkaar nestelen (zie fig. 7). E0 = de veldsterkte in de modi worden echter niet grondmodus optimaal door de vezel ge­ E, = de veldsterkte in de transporteerd, zodat hierdoor hogere modi niet onaanzienlijke verliezen R = de straal van de krom­ ontstaan. De dempingen die ming. veroorzaakt worden door deze verliezen worden ‘kop- Bij grote krommingsstralen pelingsdempingen’genoemd. is het aandeel der hogere Deze verliezen zijn niet afhan­ modi verwaarloosbaar. Hun kelijk van de lengte van het aandeel neemt echter sterk gebogen stuk vezel, maar wel toe naarmate de kromming van het aantal krommingen sterker is. Grafisch is een en in de totale kabellengte. ander weergegeven in figuur De totale krommingsdem- Fig. 5 Vergelijking van de in­ ping is dus opgebouwd uit vloed van de Macro- en Miero - twee delen: de uitstralings- Bending demping in functie demping en de koppelings­ van de golflengte. demping. De verdeling van

RB elektronica, november 1991 21 OPTISCHE TECHNIEK

LWL-Band

Claddmg Glasvezel

Fig. 7 Het gedrag van de vrij verzwakkingen kunnen optre­ Fig. 8 De nieuwe mono-modus gen en de dunne vezels dus bewegende vezels in een kabel den. Zelfs bij zwakke boch­ kabels maken gebruik van minder last hebben van de als deze uitgerekt of gekrom­ ten in de kabel moet men er, vezels die tot bandkabels ver­ buitenwereld. pen wordt. zeker bij golflengtes van kleefd zijn. Philips is bezig met de ont­ 1.550 nm, rekening mee hou­ wikkeling van mono-modus den dat de verzwakking in de kabels, waarbij de glasvezels Wordt de kabel gekrimpt, dan zullen de individuele vezels sterk kan toenemen. Praktische kabel- niet vrij in de kabel liggen, vezels zich naar de buiten­ uitvoeringen maar tot platte bandkabels kant van de kabel verplaat­ Men moet dan voornamelijk verkleefd worden. De struc­ sen. rekening houden met de Op dit moment worden alle tuur van een dergelijke vezel- Macro-Bending verzwakkin­ mono-modus kabels uit kunst­ combinatie is geschetst in Ondanks deze relatief vrije gen, die zelfs in niet mecha­ stof vervaardigd. Er zijn ech­ figuur 8. r□ beweging van de glasvezels in nisch belaste, recht gelegde ter stalen kabels in ontwikke­ de kabel moet men er toch kabels als gevolg van kleine ling, die als voordeel hebben © RB Elektronica/Elcktronik 19/1990. rekening mee houden dat onderlinge verdraaiingen van dat ze veel beter bestand zijn door het leggen van de kabel de vezels kunnen ontstaan. tegen mechanische belastin-

TP5008 meten en regelen met de PC De TP5008 is een 8-bits A/D-D/A interface kaart. De conversietijd van de A/D-convertor is 2psec en van de D/A convertor 1psec. De twee ingangskanalen zijn beveiligd tegen overspanningen. Softwarematig zijn de versterkingsfactoren van elk kanaal instelbaar (20,10, 5, 2,1 en 0,5 volt volle schaal). Het geïntegreerde software pakket bezit een oscilloscoop, een spektrum analysator, een voltmeter en een X=f(t) penrecorder (alle apparaten zijn in twee kanalen uitgevoerd). De tijdbasis is instelbaar van 20psec/DIV - 200 min/DIV. Het maximaal aantal data punten is 15.000. De software is menu gestuurd met zgn. ”pop-up menu’s” en ondersteunt Hercules, ATT400, CGA, MCGA, EGA, VGA monitoren. De TP5008 wordt geleverd voor een prijs van ƒ 649,- inclusief software. Een demo diskette + documentatie van de TP5008 is voor ƒ 10,- te verkrijgen. TFWBIDff RECORDER CH 1 1.00 0.375 U 1 30.00 0 0.250 125.00 -O.OOOtfi MEASUREMODE 0.125 CH 1 20.00 ICOPE UFE HOPE ALTEWWTE -10.00 CH 2 0.333 U 0.000 ULTEHWTE 15.00 -20.00 CHOFPED 0.167 -0.125 10.00 -30.00 MO 0.000 >; -0.250 corwE 5.000 -40.00 -0.167 12 l|-0.375 0.000 -50.00 24 -0.333 48 1-0.500 -5.000 -60.00 -0.500 ^ *-0.625 -10.00 -70.00 240 0.050/ 400 0 -0.667 480 -60.00 iif.ftïMTlr IBttURE I nODE -0.833 1200 ! I JMflfTBE 11 TUC-HAG. 11 SMVLEX 111010 IIfHEOÜDCY lllttt. HOK 1 -1.000 tBtttfg llWOC 11 CH1 IET II CH2 IET 4800 O.OOOocc) 1.20 2 * 1 Iconen lig»puk IITubwe IfopTig IIiettinb 1 PREOLIEWCV iHlttOH I [dB IImerme 24000 Kr—p= IFIBZE IÏKÖË llCHHET Ifögl lot5f blffliwi 1 Iconen llpooiK [Öïïfïï 48000 Hz I II lETTIHB I iTinn/r IIhvü Ifcowen ll REM PUK ifalTE PUK ifDCVICE irïËTTIMg ]

De Muiderkring B.V. Postbus 313, 1380 AH Weesp De Greef/Muiderkring Postbus 4,1070 Brussel tel: 02940-15210 fax: 02940-12782 Tél. (02)5214190 Télefax (02)5219477

22 RB elektronica, november 1991 ELECTRONIC MAIL

Electronic Mail is een rubriek voor lezersbrieven weerstanden R moeten we en voor artikelen die discussies kunnen uitlokken flink hoog kiezen om de con- over actuele onderwerpen m.b.t. elektronica/ demping op de kringen te be­ stant is. perken. Berekeningen kun­ Hoe meer de frequentie de elektrotechniek. Het dient als intermediair tussen nen we gerust overslaan, vakgenoten. Publicatie geschiedt op persoonlijke eigen-frequentie van de spoel want er ontbreken erg veel nadert, hoe lager de Q-factor titel. De redactie behoudt zich het recht voor gegevens. Experimenten moe­ wordt als gevolg van de ster­ bijdragen in te korten. ten hier uitkomst brengen. ke toename van de ‘inwen­ Hier ga ik wel aan beginnen, dige’ verliezen in de spoel. maar het resultaat kan pas Door toename van de inwen­ goed beoordeeld worden als dige ‘kringstromen’ neemt de IC als de AD 636 van Analog het bandfilter in de complete 12 V/220 V Q-factor steeds verder af, Devices. Deze zet de wissel­ schakeling opgenomen is. totdat deze bij de resonantie- omvormer spanning aan de ingang om Het zal dus wel even duren frequentie nul geworden is! in een gelijkspanning die voordat ik met resultaten Bij een constante Q-factor Geachte redactie, recht evenredig is met de kan komen. zal de bandbreedte B lineair effectieve waarde van de wis­ De metingen kunnen met toenemen met de frequentie: In verband met mijn belang­ selspanning. Deze gelijkspan­ veel eenvoudigere instrumen­ B = fo/ Q; dit is de principiële stelling voor spanningsrege- ning kan dan weer gebruikt ten worden gedaan dan u be­ fout van de ‘rechtuit-’ontvan­ ling van couvert er s bekeek ik worden voor het besturen schrijft, alleen duurt het wat ger! nogmaals Uw schema in RB van de TL 081 (IC3) en de langer. Ik stel me voor om Uiteraard zijn er verschil­ Elektronica 7-8/1990. IC4, FET die de versterking van iets met een buis te gaan doen lende mogelijkheden om de een 2F2105 (TDA2105) zal de omvormer regelt. De (de EF 80 heeft in dit werk beide kringen te koppelen. het daar prima doen, neem ik vraag is echter of men dan zijn sporen verdiend). De voornaamste zijn de aan, maar van de prijs ervan goedkoper en beter uit is! Dempingsreductie mogen we inductieve (lus-) koppeling schrok ik danig. Deze blijkt hier helemaal niet toepassen en de capacitieve top- en f 128,- te zijn en hij is waar­ omdat we dan een schijnbaar voetkoppeling. Vooreen band­ schijnlijk niet meer lever­ hogere Q maken en het pro- filter op constante frequentie baar! Dat is geen betaalbare dukt k. Q moet juist constant is het voldoen aan de voor­ blijven! A.S.R. zou misschien oplossing in zo’n ontwerp. Grondslagen der waarde k.Q = 1 geen pro­ Mogelijk heeft u intussen een kunnen, maar versterkings- bleem. Geheel anders wordt beter aanvaardbare oplos­ radiotechniek regeling met de hand is veel dit voor een ‘afstembaar’sys­ sing beschikbaar. Zelf denk eenvoudiger. Een po tent io- teem. Hierbij is een combina­ ik aan een opto-coupler met Geachte redactie, meter die de spanning op het tie van verschillende sys­ voorgeschakelde diode-brug schermrooster van de buis temen vereist om een redelijk en passende serieweerstand Met enige verbazing las ik uw regelt, is voldoende. Ik hoop resultaat te verkrijgen. R33. Van de TL081 zouden reactie op de vraag van de met deze informatie van Ook al zou de 3 dB band­ dan de aansluitingen 2 en 3 heer Hulshof die een ‘recht­ dienst te zijn. breedte toereikend klein zijn, verwisseld moeten worden, uit’ ontvanger wil bouwen dan nog schiet de 20 dB band­ denk ik. (RB Elektronica 6/1991). N. van Dijk, Sassenheim. breedte tekort om een sto­ Uw opmerkingen over de ge­ ringsvrije ontvangst te garan­ S. Hindriks, Arnhem. ringe kwaliteit van midden­ deren. V oor een juiste afrege- golf ontvangst zijn correct, Het boek van de heer Siets- ling is het noodzakelijk te Het is in principe zeer wel maar die feiten zijn bekend. ma over de grondslagen van beschikken over een ‘wobbu- mogelijk een schakeling te Wat u schrijft over toene­ de radiotechniek is naar onze lator’, die over het gehele verzinnen om de blijkbaar mende bandbreedte bij hoge­ mening niet juist, wat betreft bereik van 500-2000 kHz moeilijk leverbare en dure re frequenties klopt niet met de definitie van de Q-factor. bruikbaar is; dit in combina­ EF 2105 effectieve waarde de formule voor Q die ik in De Q-factor van een spoel tie met een goede oscillo- gelijkrichter te vervangen. mijn studieboek vind (A.J. wordt bepaald door de uit­ scoop. Het unieke van het ontwerp Siets ma, ‘Grondslagen der drukking: zit hem echter nu net in het radiotechniek, dl. 1). Hierin Het door u getekende circuit gebruik van deze bijzondere staat als formule voor Q: q — c*>.L waarin ^ = 2.7r.f is volgens ons niet geschikt, schakeling! Het systeem dat R omdat de mate van over­ u voorstelt (een gewone 2 . 7T . f . 1 dracht sterk af neemt bij toe­ Q = opto-koppelaar met gelijk- r nemende frequentie, terwijl richterbrug) is niet bruik­ Wat de heer Sietsma niet er een sterke demping op de baar, omdat deze schakeling wat betekent dat de Q juist vermeldt, is dat R in sterke afgestemde kringen wordt niet de echte effectieve waar­ toeneemt bij hogere frequen­ mate afhankelijk is van de uitgeoefend. de van de uitgangsspanning tie. Om bij een afstembaar frequentie en wel als gevolg Wat u schrijft over ‘dem­ berekent en terugkoppelt. bandfilter het produkt k.Q van het ‘skin’-of huideffect en pingsreductie’ en ‘A.S.R.’ is constant te houden, moeten als gevolg van de hysteresis- ons niet geheel duidelijk Er bestaat wel een oplossing, we dus de koppelfactor k verliezen in een eventueel zodat we daarover niet kun­ maar die verlangt van de laten dalen bij hogere fre­ aanwezige kern. Het gevolg nen oordelen. lezer nogal wat experimen- quenties! Dan komt een span- teerzin. Door middel van een ningsdeler te voorschijn met kleine hoogimpedante 1 op 1 een condensator in de onder­ trafo wordt de uitgangsspan­ ste tak. ning van de omvormer omge­ 5 zet in een identiek signaal, Wat u schrijft over de k-fac­ maar dan volledig galvanisch tor is in zijn algemeenheid gescheiden van de uitgangs­ onjuist, want er zijn ontzag­

spanning. Die secundaire wis­ lijk veel verschillende manie­ dé3 è 3m selspanning wordt als basis ren om kringen te koppelen! gebruikt voor een effectieve Het circuit dat ik ervan zou waarde gelijkrichter rond een maken, heb ik getekend. De

RB elektronica, november 1991 23 AUTOMATISERING

Achtergronden & toepassingen

B1TBUS maakt automatiseren eenvoudig

Stond u al eens voor het probleem dat u De BITBUS! foondraad’) in plaats van verschillende typen besturingssystemen (PLC’s, dure coaxkabel. proces-computers, microcomputers) aan elkaar BITBUS is zo’n veldbus. Desondanks worden ook bij Deze werd door Intel ontwik­ BITBUS hoge overdrachts­ moest koppelen? Of dat u een uitgebreid keld en is volledig toege­ snelheden en een hoge be­ besturingssysteem, bestaande uit meerdere sneden op industrieel ge­ trouwbaarheid bereikt. BIT­ microcomputers en industriële terminals, moest bruik. Door het toepassen BUS is overigens een hiërar­ verbinden? Dan bent u bekend met de wereld van van het bekende en bewezen chisch netwerk, dat wil zeg­ lokale netwerken en veldbussen en hopelijk ook SDLC-protocol (IBM) voor gen de totale informatie­ gegevens-overdracht wordt overdracht wordt door het met BITBUS. Want deze, door Intel ontwikkelde, een grote betrouwbaarheid centrale (master-) station ge- veldbus maakt dit stukje automatisering wel heel bereikt. initieerd en gecontroleerd. eenvoudig. Bij een lokaal netwerk in een Zoals alle veldbussen onder­ bureau-omgeving zou dit sto­ scheidt BITBUS zich van een rend zijn, maar voor een gewoon lokaal netwerk, zoals veldbus-toepassing is het een ocal Area network, ISO- cessen het geval is. Want dit in de bureau-omgeving voordeel als de hoofdcompu­ 7-lagenmodel, Physical naarmate het aantal werk­ toegepast wordt. Het is ten­ ter continu de controle heeft L Layer, Mbit, Mbaud, plekken en meetpunten in slotte niet de bedoeling om over alle activiteiten in het MAP, BITBUS, CIM, Token een fabriek toeneemt, neemt snelle verbindingen te leggen net. Ring, Fieldbus, Tokenbus, ook het aantal kabels toe. Bij tussen servers, diskdrives en CS MA/CD, SNA, SDLCen de veldbus is dit niet het de grafische terminals, maar ga zo maar door. Wie zich wil geval, er is maar één netwerk- er moeten besturingscompu- Typische verdiepen in de industriële leiding nodig. Het aantal ters gekoppeld worden. De toepassingen omgeving van lokale netwer­ knooppunten in een netwerk BITBUS neemt dan ook ge­ ken en veldbussen, kan niet kan variëren van één tot een noegen met een eenvoudige Twee toepassingen zullen om deze begrippen heen, en paar honderd; de afstand 2-draads verbinding (‘tele- hier worden toegelicht. Na- evenmin om BITBUS. Wat is tussen de knooppunten kan BITBUS en wat kan ik er- oplopen tot 1.000 meter of mee? Deze vragen worden meer. BITBUS-specificaties hier beantwoord en ook de Een typisch voorbeeld is de andere netwerkbegrippen zul- koppeling tussen een CNC- BITBUS Veldbus volgens Intel specificaties Ien na het lezen van dit arti- machine en de hoofdcompu- Structuur Bus, aan beide kanten elektrisch kel duidelijker geworden zijn. ter op de ontwerpafdeling afgesloten waar het programma voor de Medium Twisted pair Signaal Differentieel volgens RS422/485 machine klaargemaakt wordt Bitsynchroon SDLC, ‘geclockt’ NRZ Wat is een en via de veldbus de juiste Overdracht Baudrate 62,5 kbit/s of 375 kbit/s (2,4 Mbit/s veldbus? gegevens aan de CNC-machi- ne stuurt. In de volgende stap met ext. clock) Onder een veldbus verstaat ontvangen machines op de Aantal knooppunten Normaal 28, met versterkers tot 250 men een ‘local area network’ werkplek opdrachten voor (dan is wel een extra paar kabels (LAN) met specifieke eigen­ het automatisch uitvoeren nodig voor het omschakelen van de schappen voor het koppelen ervan, CIM (Computer Inte- data-richting) van meerdere proces-compu­ grated Manufacturing) dus. Lengte 300 m bij 375 kbaud, 1200 m bij 62,5 ters die samen een proces De veldbus is het onderste kbaud besturen. Omdat de bestu­ niveau waarop alle boven­ Protocol Master-slave-verkeer, gebaseerd op ring van complexe proces­ liggende niveaus zoals MAP, SDLC sen, zowel ruimtelijk gezien CAD en CAE steunen. Typ. comm. tijd Data-bericht heen-en-terug tot als ook technisch, vaak niet Maar ook onafhankelijk van 32 byte: 3-10 ms meer door één procescompu­ het CIM-concept biedt de Hardware Intel 8044 BEM (= BITBUS ter uitgevoerd kan worden, veldbus erg interessante ap­ Enhanced Microcontroller), met 8051 wordt dan gekozen voor be­ plicaties. Denk bij voorbeeld kern, Dual-Port-Ram, sturing door meerdere (mi- aan een uitgebreid meetsys­ SDLC-controller) of andere cro-)computers, die door mid­ teem, waarbij de centrale DLC-hardware del van een veldbus met computer (bij voorbeeld mi- Commando’s Standaard commandoset met I/O elkaar en eventueel met een cro-vax, PC) die alle data lezen, schrijven host (centrale computer) ge­ moet verwerken,deze via de koppeld zijn. Dit is tegelijk veldbus direct kan verza­ De BITBUS verbindt de produkten van de firma’s Intel, Siemens, ook de ideale oplossing voor melen. Te denken valt aan Phoenix, ELZET80, DEC, USDATA (Factory-link), Action, het zeer kosten- en tijdsinten­ waterzuiverings-installaties AEG, Servomation, Eberle, Honeywell en vele andere fabrikan­ sieve kabelprobleem zoals dit en klimaatregelingen in ge­ ten, omdat zij allen BITBUS ondersteunen. BITBUS is de de- bij centraal gestuurde pro- bouwen, stallen of kassen. facto standaard voor industriële veldbussen. 24 RB elektronica, november 1991

i ^yiOMATISERING den bewaakt of geregeld worden. ren vanL°,°.k,Aet man'Pule- fRFAnrn1 *(9'a<*resgebied -cx- Din D10\ ^0RI°. AN- I I I I I I I I I I I I ,111111 BITBUS-opbouw ÜI°’ enz-)- Die RAC’s ziin CPU m 68xxx een goede basis voor eigen 80x86 * Hardware. m *“* 5 S software-ontwikkeling. A/D E/A E/A MIMI De firma Intel biedt voor Het programmeren van de BITBUS een complete micro- besturingen gebeurt op de -0- computer-familie aan, die volgende wijzen: met de SYSTEEM BUS t SYSTEEM BUS gebaseerd is op de 8051-kern netwerkkaart voor de PC en beschikt over een SDLC- wordt een MS-DOS-driver poort, die zelfstandig naast meegeleverd, BITIO, waar- BUS- i riFO de processor zijn werk doet. mee de commando’s in de ree: ht>-, De familie bestaat uit de ROM-firmware van de 8044 8044 eo«4 i8044BEM, die, masker-ge- aangesproken worden. Via BITBUS rt BITBUS r~t programmeerd, de BITBUS- deze zogenaamde RAC’s A) BITBUS- B) BUSSYSTEEM MET C) BUSSYSTEEM MET 8044 software en een real-time communiceert men met de MOOULE 8044 ALS H00F0-CPU ALS PASSIEVE CPU. (SINGLE BOARD TOEPASSING) NAAST OE H00F0-CPU kernei bevat. De 8044 kan als stations in het netwerk. Met 1 master en als slave toegepast behulp van een monitor-pro- worden. Omdat de BITBUS- gramma op de PC kan de Drie methoden om de BIT- * Verzamelen van fabricage­ communicatie in de slave gebruiker zijn eigen pro­ BUS-interface toe te passen: gegevens. bijna helemaal zelfstandig gramma’s ontwikkelen in (a) BITBUS-module (single- In een produktiehal van door het SDLC-gedeelte afge­ PLM, assembler of‘C’. Deze board toepassing), (b) bussys- 1.000 m2 moeten diverse handeld wordt, staat de CPU programma’s kunnen vanuit teem met 8044 als hoofd-CPU meetpunten bewaakt worden. bijna volledig ter beschik­ de monitor getest, gedebug- en 9c) bussysteem met 8044 als Daartoe behoren onder ande­ king van de gebruiker, om ged, gecompileerd en opge­ passieve CPU, naast de hoofd- re pure produktie-gegevens hiermee applicaties te reali­ slagen worden. Maar ook. CPU. (aantallen, gewicht, enz.) seren. kunnen complete besturings­ maar ook de temperaturen Dat de gebruikers niet afhan­ programma’s als ‘taken’ via tuurlijk kunnen we in deze van de droogovens en de pH- kelijk hoeven te zijn van de het netwerk in het geheugen beschrijving geen gedetail­ waarden van het afvalwater. Intel 8044 bewijst de realisa­ van een willekeurig BITBUS leerde systeembeschrijving Zowel de aanwezige proces­ tie van de BITBUS in het station geladen worden. geven, maar wel een globale computer als ook de diverse ELZET80-TSM systeem, beschrijving waarin u eigen PLC’s en microcomputers waarin geen 8044 is gebruikt BITBUS- situaties kunt herkennen. worden met BITBUS-inter- maar een 16-bits Z280 van faces uitgebreid. De lokale ZI LOG in combinatie met de produkten besturingen die niet stan­ Z85C30 SCC. * ‘Distributed’ besturing daard koppelbaar zijn met Er zijn vier methoden om de (meerdere zelfstandige bestu- BITBUS, kunnen met behulp * Software. BITBUS-interface toe te pas­ ringscomputers met eigen van bij voorbeeld de De met de 8044 BEM meege­ sen: taken). ELZET80 BITBUS-stations leverde firmware biedt naast wel gekoppeld worden. Op de communicatie- en real- * BITBUS-modules; een 8044 Door middel van een trans- deze wijze kan centraal pro- time mogelijkheden een serie wordt op een kaart gecombi­ port-systeem zijn meerdere duktie-data opgeslagen wor­ systeem-commando’s, RAC’s neerd met een vaste I/O- bewerkingsstations met el­ den, maar kunnen ook de (= Remote Access Control) functie, bij voorbeeld 16 AD kaar verbonden. Omdat de temperatuur en andere waar- genoemd. Deze bieden de ingangen voor temperatuur- bewerkingsstations van ver­ mogelijkheid tot het afstand- metingen, die direct op het schillend fabrikaat zijn, zijn Verschillende produkten voor gestuurd starten, stoppen, netwerk aangesloten kan wor­ ook de toegepaste besturings­ een BITBUS industrieel net­ laden van programma’s, het den. Iedere kaart heeft dus systemen verschillend. Bewer- werk. laden van data (bidirectio- zijn eigen 8044-CPU. kingsplek 1 is bij voorbeeld met een PLC uitgerust, be- werkingsplek 2 met een mi­ crocomputer en een 3e bewer- kingsstaion wordt pneuma- tish bestuurd. Door ieder sta­ ! tion uit te rusten met een BITBUS-interface of BIT- BUS-station, kan de gehele installatie optimaal bestuurd worden. Dit gebeurt dan van­ uit een centrale computer, bij voorbeeld een PC met BIT- BUS-kaart, die als master dienst doet. Deze master slaat alle lokaal verzamelde proces-data op, kan deze verwerken, en kan vervol­ gens het gehele proces opti­ maliseren. Ook bij het op­ treden van fouten tijdens het proces kan de centrale com­ puter direct alarm slaan en de noodzakelijke acties onder­ nemen.

RB elektronica, november 1991 25 automatisering

BITBUS kan uw eerste stap zijn op weg naar (een stukje) Computer Integrated Manu- facturing. Met BITBUS is het mogelijk om stap voor stap uit te breiden, station na station als het ware. Het voordeel hiervan is, dat de kosten in de tijd verdeeld worden, en dat u overzichte­ lijk kunt automatiseren. De kosten voor de BITBUS- produkten hoeven trouwens beslist niet hoog te zijn. Dus de investeringsrisico’s zijn klein. Zo bedragen de kosten voor bij voorbeeld een PC- BITBUS netwerkkaart voor ECB-BITCPU voor het ECB- beeld, waarbij de PC als mas- netwerkkaart circa ƒ 800,-, de PC en BITBUS-station bussysteem. ter in het netwerk gebruikt inclusief galvanische schei­ voor meet-y regel- of bestu- kan worden. ding. Een compleet 19”ECB- ringsapplicaties. * Passieve BITBUS-kaarten; bussysteem met voeding, een de BITBUS-controller(8044) * 8044-onafhankeIijke BIT- actieve BITBUS-CPU en 16 * Actieve BITBUS-CPU- communiceert nu via een BUS-interface; in dit geval digitale ingangen en 16 digi­ kaart; de 8044-CPU wordt FIFO-interface met de hoofd- wordt met behulp van een tale uitgangen kost ongeveer als ‘normale’ CPU ingezet in CPU. Dit is gewenst als de SCC-chip de communicatie ƒ1.500,-. □ een bekend bussysteem. Hier­ applicatie bestuurd moet wor­ tussen bij voorbeeld de con­ door krijgt de gebruiker de den door een ‘zwaardere’ troller en de BITBUS-master beschikking over een groot CPU, bij voorbeeld een 68030 verzorgt. Het TSM-BIT280 Met dank aan Ing. W. P. van aantal bestaande I/O-kaar- onder OS9. Maar ook de PC- systeem is hiervan een voor­ den Berg, Procim, Aalt en. ten. Een voorbeeld is de BITBUS-kaart is een voor- beeld.

EPROM EMULATOR KIT MICRO/EMMY- 64K

De Eprom Emulator kit heeft een i batterij gevoed geheugen van 2K tot : j ‘ \ 64 KByte (2716-27512). i — —i—-I- Vermogen: 5V-15mA in standby en 50mA in werking; geen voedingska- in cc) COMPOTES miciio/EmmY" \ bel nodig. \f r 64K De set bevat tevens: EPROn Emulator * adapterkabel voor 24 en 28 pins r 1 1 4 Jedec EPROMS l.'-V i * RS232 kabel voor verbinding met .... 4 : : i de PC i * een MICRO/TERM-PC terminal emulator utility programma voor direkte communicatie tussen PC en É«iÈiS|; de Emulator. Voorkom onnodig tijdsverlies voor j— r . slechts f 699.- (exclusief B.T.W.). I TEKELEC ■ l I AIRTRONIC i------*

Postbus 63. 2700 AB Zoetermeer. telefoon 079-310100, fax 079-417504

26 RB elektronica, november 1991 D. Thümmel !_& TESTEN

Praktische ontwerptips voor goede ‘testbaarheid’

Hoe kan ik testbaar ontwerpen?

Testen is een onmisbaar onderdeel geworden in de Niet voor niets wordt dit Hier gaat het er in de eerste produktie van schakelingen en systemen. Het is marktsegment een stormach­ plaats om een goede fouten­ zozeer geïntegreerd in het produktieproces dat er tige groei voorspeld. Hoe analyse op te stellen. Daarbij gecompliceerder de gefabri­ zelfs een nieuw woord voor is bedacht: ‘testability ’ moet men er terdege reke­ i ceerde produkten worden, ning mee houden dat de tech­ (testbaarheid). Een totaalbegrip voor het geheel hoe meer er immers getest nische kwalificatie van de van maatregelen en procedures dat ervoor moet moet worden en hoe meer er medewerkers in de produk- zorgen dat geproduceerde produkten zo geodkoop geïnvesteerd wordt in testsys­ tie-afdelingen totaal anders mogelijk alle noodzakelijke testprocedures temen. Maar daarbij wordt is dan die van de laborato­ maar al te gemakkelijk verge­ kunnen doorlopen. Daarin blijkt de rol van de riumwerken in de ontwikke­ ten dat weinig ‘testbaarheid’ ling! ontwerpers doorslaggevend te zijn. in een bedrijf de investe­ Bij het assembleren van tota­ ringen onnodig opvoert! le systemen en bij de service worden er weer hele andere en ver doorgevoerdc schakelingen de testkosten eisen aan de ‘testbaarheid’ ‘testbaarheid’ kan een onevenredig doet stijgen. Ontwerp als gesteld. Hier gaat het vooral E producent veel geld be­ Maar daar tegenover staat basis om het ontdekken van samen­ sparen. Toch zijn er nog dat de produktiekosten van werkingsproblemen tussen maar weinig bedrijven waar schakelingen en systemen De basis van ieder testbaar- hard- en software, het opspo­ ‘testbaarheid’ tot in al haar steeds lager worden. De heidsproces ligt in de ont­ ren van vroegtijdig uitge­ consequenties voor ontwerp enige mogelijkheid om te werpfase van een schakeling, vallen halfgeleiders, het ana­ en produktie is doorgevoerd. voorkomen dat de verhou­ instrument of systeem. Daar­ lyseren van overbelastings- Terwijl er eigenlijk niet aan te ding tussen produktie- en bij kan gedacht worden aan fouten en het te lijf gaan van ontkomen valt. testkosten volledig scheef­ de ‘re-design’ van het ont­ conflicten die ontstaan bij groeit is dus deze laatste werp, aan het maken van het installeren in het systeem dramatisch te verlagen. Dat proefmonsters van ASIC’s van bepaalde hard- of soft­ Geïntegreerd kan alleen door een goed en aan ‘worst case design’ ware updates. Het zal zelden beleid doordachte strategie, kortom berekeningen op de schake­ voorkomen dat een service door het in het bedrijf invoe­ ling. De meeste ontwerpafde­ technicus wordt geconfron­ Het integreren van ‘testbaar­ ren van ‘testbaarheid’! lingen beschikken niet over teerd met structurele fouten heid’ in het volledige produk­ De enigen die ‘testbaarheid’ uitgebreide speciale testap­ in een systeem. tieproces vergt nogal wat van tot in alle details kunnen paratuur, zodat de ontwerper het management. Het pro­ doorvoeren zijn de ontwer­ zich moet behelpen met de Modulaire bleem is bovendien dat het pers van een bedrijf. En hoe­ bekende laboratoriumappa- niet zo eenvoudig is de voor­ wel deze zonder meer de ratuur zoals oscilloscopen, opbouw delen en besparingen van een voordelen van een geïnte­ logische analysatoren, emu- geïntegreerde aanpak in een greerde aanpak zullen inzien latoren en universeel inzet­ In figuur 2 wordt grafisch eenvoudige kosten/baten ana­ en gaarne bereid zijn daaraan bare PC-meetsystemen. verklaard waarom het invoe­ lyse aan te geven. In de gra­ mee te helpen, worden zij Het testen in de produktie- ren van ‘testbaarheid’ in de fiek van figuur I is een vaak onder een dermate fase is aan heel andere regels ontwerpfase moet gebeuren. poging gewaagd de totale grote tijdsdruk gezet dat gebonden. In de produktie Bij het ontwikkelen van een ! kosten die met het testen van goede voornemens in halve treden fouten op doordat een produkt zijn de ontwerpkos- de produktie te maken heb­ maatregelen blijven steken. IC verkeerd is gemonteerd, ten eenmalig, terwijl de pro­ ben af te zetten in functie van Bovendien heeft het mana­ doordat er een kortsluiting is duktie-, test- en service-kos- de volgende twee decennia. gement vaak het idee dat het ontstaan bij het golfsolderen ten voor ieder vervaardigd Het zal duidelijk zijn dat de beter is het testen uit te beste­ of doordat een printspoortje produkt gelden. Een goede toenemende complexiteit van den aan fabrikanten van inge­ een haarscheurtje vertoont. ‘testbaarheid’ in de ontwerp­ wikkelde automatische test­ fase mag dan de ontwerpkos- systemen, die maar wat graag ten opvoeren, maar dit wordt Fig. 1 Verwachte stijging van Fig. 2 De totale produktiecy- duizendmaal gecompenseerd de totale test uit gaven met en bereid zijn de meest ingewik­ clus met zijn steeds terugke­ zonder invoering van het be­ kelde en dure maatsystemen rende testkosten maakt duide­ door de besparingen die er in grip ‘testbaarheid\ voor een bedrijf te ontwerpen. lijk waar *testbaarheid’ moet de drie overige fasen ont­ komen: in de ontwikkelfase staan. van het produkt met zijn een- Het basisprincipe van test- matige kosten!r baarheid in de ontwerpfase

Om.nkd'og PrOdtAIW Teil S«fv.CC I I Tefug««wrae ko»!«n | Eonmj'.ge [ ÏT

RB elektronica, november 1991 27 METEN & TESTEN

| niet aanbevolen ]

puisgcnciaiot aiyncnione m ns-gebied Iduglioppeling | aanbeden]

nmr Block BlocK 2 1 EN EXT 1 wjx hdl "ii Juj B.ock3 |l!gj * Block t

Fig. 3 Test kost en nemen expo- tieel stijgen naarmate de test Fig. 5 Voorbeelden van scha­ cessoractiviteit kunnen be­ nentieel toe als de complexiteit op een complexer geheel kelingen die weinig 'testbaar­ studeren. stijgt. Het ligt dus voor de wordt uitgevoerd. Door nu heid'in zich hebben (boven) en Voor het overzichtelijker ma­ hand dat alleen een modulaire vanaf het ontwerp modulair goed doordachte ontwerpen ken van het ontwerp kan men opbouw van afzonderlijk te te denken kan men de kosten die weinig problemen op Ie ve­ gebruik maken van de volgen­ testen blokken de kosten bin­ tot het lineaire gedeelte van ren (onder) omdat er alle de middelen: nen de perken kan houden. de grafiek beperken, ook al mogelijke foutoorzaken door wordt het totale systeem zeer tolerentie-ajwijkingen uit ver­ - zoveel mogelijk signaal- is met één woord te omschrij­ gecompliceerd. wijderd zijn. punten aan vrije connector- ven: modulariteit! Dat wil pennen leggen; zeggen dat een schakeling, Voor het doorvoeren van een - uitvoerig gebruik maken apparaat of systeem zoveel modulaire opbouw staan de van interne testconnectorcn; mogelijk modulair ontwor­ volgende hulpmiddelen ter Overzichtelijk - multiplexen van in- en uit­ pen moet w'orden. De ‘test­ beschikking: ontwerpen gangen; baarheid' van het totale sys­ - het zoveel mogelijk ver­ teem moet verplaatst worden - het onderbrengen van scha­ Met vrij simpele schakel- mijden van sequentieel ont­ naar ‘testbaarheid ’per modu- kelingen die tot verschillende technische ingrepen kan men worpen schakelingen; le, waardoor het proces veel technieken behoren op afzon­ de ‘testbaarheid’ van een - het invoeren van bypass overzichtelijker wordt en het derlijke printen; ontwerp aanmerkelijk opvoe­ schakelingen; bovendien mogelijk wordt - deelprinten als insteekmo- ren. In figuur 4 wordt een sys­ - het toevoegen van emula- op een heel eenvoudige ma­ dulen uitvoeren die afzonder­ teem voorgesteld, bij wiens tie-pennen aan microproces­ nier analoge, digitale, hoog­ lijk getest kunnen worden; ontwerp men in eerste instan­ sor ontwerpen; frequente en voedingstech- - alle uitgangen zoveel moge­ tie sequentieel werkte. Alle - het invoeren van seriële nieken van elkaar los te kop­ lijk in tri-state techniek uit­ subsystemen staan in cascade testbussen; pelen. voeren, zodat delen van scha­ geschakeld, hetgeen tot ge­ - belangrijke signaalpunten kelingen zeer eenvoudig schijn­ volg heeft dat de signaalweg voorzien van interne indica- Dat op zich heel vanzelfspre­ baar uit het systeem verwij­ tussen een testingang en idem tieschakelingen, zoals micro- kende principe is echter in de derd kunnen worden; uitgang heel lang is. Om het miniatuur-LED’s; praktijk niet zo eenvoudig - alle schakelingen die deel­ gehele systeem te testen heeft - digitale schakelingen zoveel door te voeren! Toch spreekt nemen aan bus-verkeer zo men zeer lange, ingewikkelde mogelijk synchroon ontwer­ de grafiek van figuur 3 boek­ ontwerpen dat die eenvoudig en uitgebreide testpatronen pen, gestuurd vanuit een cen­ delen. Hierin worden de test- van de bus losgekoppeld nodig. Door op diverse pun­ trale klok. kosten vergeleken van een kunnen worden; ten aftakkingen te maken die enkele component, een print, - het inbouwen van zelftest- via tri-state buffers naar Synchroon een systeem en van de service procedures op zo klein moge­ afzonderlijke testpunten wor­ van het systeem. Duidelijk lijke deelsystemen; den gevoerd, kan men de ontwerpen blijkt dat de kosten exponen- - het ontwikkelen van soft­ testprocedure van het totale ware in kleine op zichzelf systeem aanzienlijk vereen­ In feite zou iedere digitale Fig. 4 Dit voorbeeld toont hoe draaiende modules; voudigen en dus verkorten. schakeling volgens het syn­ door een weldoordacht ont­ - nieuwe teststrategieën ont­ Men kan nu module na mo­ chrone principe ontworpen werp het testen van een com­ werpen volgens JT AG 1149.1, dule testen, volledig losge­ moeten worden. En wel zó plex systeem aanzienlijk ver­ het zogenaamde Boundary- koppeld van de overige mo­ dat de volledige schakeling eenvoudigd kan worden. Scan-Design. dulen uit het systeem. op een eenvoudige manier Dergelijke procedures zijn terug te zetten is naar een ini­

r. ngr-bevo-cn bovendien vrij eenvoudig te tialisatie toestand en vandaar i«r.gt dui de lovi implementeren op automati­ uit met één centrale clock r=M\---- LH sche testsystemen. Bij een in- stap na stap haar werkings- L röj- ï aij sa ? circuit test met een dergelijk procedure kan doorlopen apparaat zal het testrapport Jr actv 1 satv 1 tvsa 1 ootv ■* tvoc 1 igo ■*R- (fig. 5). wfLi_njirLrLnjxn-ruT-n_nj~iJ‘\-n- '-■rg wm'jwi veel kleiner en overzichte­ Ijxruxruijxn-ri-n-n. lijker kunnen zijn en dus Een dergelijke ontwerpfilo-

uy.v *cy de teu» sneller te interpreteren. sofie steunt op de onder­ . In microprocessor bestuurde staande uitgangspunten: GA I* r. ! rj. GA CA GA SA GA n_ intelligente systemen ligt het - de volledige schakeling G5 GC voor de hand reeds bij het moet volledig ge-reset kun­ j]•___ sclisrjl sraoM 1_saj|sr|l gohsj__’ cosrMI sjsop ’ so|pF lOtri ontwerp de mogelijkheden nen worden liefst door het n_n _n_n. .wwi >■< j-.- Ly-ri-___ -n- van een seriële bus volledig te aanbrengen van één puls; benutten. Met deze bus zou _n_TL JUT’-I'II"-.|'"V - schakelingen moeten in "/in. _n_n.«y wt s men bijvoorbeeld software­ ieder geval een power-on "n-TL JXJt t ~ matig de volledige micropro- reset hebben (fig. 6);

28 RB elektronica, november 1991 METEN & TESTEN

moet een instelpotentiometer transparante schakelingen is getest worden over zijn gehele reeds lang onderkend door regelbereik. Nadien moet het ontwerpers van ASIC’s en onderdeel weer in zijn initiële andere ingewikkelde IC’s. stand worden gedraaid. Ver­ Als men bedenkt dat er nu al

Po»er-on-Reset volgens moet het systeem ASIC’s beschikbaar zijn met 7"§ I__T F\xcr-on-N-6ui afgeregeld worden, een pro­ meer dan één miljoen poor­ __I L_ftiwer-orvP-Bm 770S —L R r- S 0------* 08 =Ê=-T QC cedure die vaak nog eens bij ten zal het duidelijk zijn dat 1 de klant herhaald moet wor­ Hi-Bus dergelijke schakelingen alleen XL Lo-Bus den en nadien nog eens als er te programmeren zijn door «lekker 1 - Open Collector iets, bijvoorbeeld een simpele gebruik te maken van een r voedingsprint, in het systeem zeer streng protocol. Geluk­ wordt omgewisseld. kig bestaat er sinds kort zo’n Fig. 6 Een voorbeeld van een maken ontwerpers het deze Bovendien zijn afregelcom- protocol, namelijk het Boun- goed doordachte algemene re- systemen vaak onbewust heel ponenten, zoals instelpoten- dary-Scan-Concept, samen set-schakeling voor een sys­ moeilijk! En dat het alweer tiometers, de zwakste scha­ met het bus-protocol JTAG/ teem. Met twee ten opzichte heel wat geld kost om het sys­ kels in een ontwerp, waar­ IEEE 1149.1. van elkaar geïnverteerde reset- teem te laten aanpassen zal door de kans op hoge ser­ Het idee achter dit concept is lijnen kan men alle te resetten duidelijk zijn. vicekosten stijgt. als volgt. Het is beter en schakelingen van een systeem Een simpel, maar sprekend Een onderzoek aan een be­ initialiseren. gemakkelijker testprocedures voorbeeld. Het is iedere paald ontwerp heeft uitgewe­ in het silicium in te bouwen ontwerper bekend dat niet zen dat door een aangepaste dan nadien ingewikkelde ex­ - subsystemen en modules gebruikte ingangen van TTL- ontwerpstrategie ongeveer terne testprocedures te ont- uitvoeren met een reset- en CMOS-schakelingen nooit 70%vandeafregelcomponen- wikkelen. Een zeer praktijk- drukknop; in de lucht mogen hangen. ten kon worden verwijderd! gericht concept, omdat men - minstens één reset-faciliteit Dergelijke ingangen zijn dan in de meeste ASIC’s genoeg inbouwen in de connector; namelijk ideale antennes voor Bij het ontwerp van een ‘vrij silicium’ heeft om deze - alle IC’s met een eigen het oppikken van stoorsigna- schakeling kan men de vol­ testschakelingen in te bou­ reset-functie met elkaar kop­ len. Het is gebruikelijk (en gende punten in overweging wen en de samenstelling van pelen; het wordt zelfs geadviseerd in nemen: de testcellen in de meeste - de clock-schakeling van het alle databoeken) om derge­ gevallen door de ontwerper systeem centraal uitvoeren, lijke ingangen rechtstreeks - grondige berekening van vanuit een of andere stan­ zodat deze gemakkelijk ex­ aan de voeding of aan de een schakeling spaart afre- daard bibliotheek is op te tern bestuurbaar wordt en massa te hangen. Zuiver scha- gelpunten uit; roepen. men bij voorbeeld het gehele keltechnisch niets op tegen, - instelpotentiometers kun­ Door vier aansluitpennen te systeem met een lage fre­ maar wat vindt een automa­ nen vaak vervangen worden reserveren voor het aanstu­ quentie kan doeken bij het tische tester van een derge­ door nauwkeurige vaste weer­ ren van het IC met een seriële testen; lijke oplossing? Vaak denkt standen; bus kan men de volledige - interne oscillatoren voor de tester aan een kortsluiting - vaak kunnen af te regelen schakeling, hoe complex ook, zover mogelijk voorzien van tussen de desbetreffende pen schakelingen vervangen wor­ geheel controleren en zelf­ een inhibit-functie, zodat ze en de voeding of de massa. den door schakelingen zonder standig testen. Bovendien gemakkelijk tijdelijk uitscha- Bovendien zijn er testsys­ afregeling, de eventueel te werkt de JTAC-procedure kelbaar zijn; temen die er vanuit gaan dat maken extra kosten door het hiërarchisch. Dat wil zeggen - LSI-componenten inzetten alle ingangen van een IC gebruik van duurdere en/of dat het IC in een schakeling die over tri-state pennen be­ afzonderlijk aan te sturen meer onderdelen verdienen nog steeds individueel te schikken; zijn. Dat lukt niet als ingan­ zich in de verdere fase van testen is, maar dat men ook - als het kan statische RAM’s gen aan de massa hangen en produktie en onderhoud veel­ over de mogelijkheid beschikt gebruiken in plaats van de het kost heel wat energie, tijd voudig terug; een volledige print of zelfs veel moeilijker te testen dyna­ en geld om de tester anders te - als er toch instelpotentio­ een volledig systeem te testen. mische RAM’s; programmeren. meters noodzakelijk zijn, ge­ Natuurlijk hangt de mate van - zoveel mogelijk vermijden Vandaar, hang nooit ingan­ bruik dan typen die in een succes van zo’n testproce- tijdvertragingen in te stellen gen rechtstreeks aan de massa transparante behuizing zijn dure in eerste instantie af van met RC-netwerken of mono- of de voeding. Gebruik pull- ondergebracht, zodat de de ontwerper van de ASIC. flop’s. Gebruik tellers met up of pull-down weerstanden, stand van de loper zichtbaar Met name hoe goed de test- multiplexers om pulsen ten waarmee de ongebruikte ingan­ is; componenten in de schake­ opzichte van elkaar te ver­ gen resistief op een vast - ontwerp de print dusdanig ling zijn geïntegreerd en hoe tragen; logisch niveau geschakeld dat alle afregelelementen keu­ goed de testsoftware geschre­ - nooit de looptijden van kunnen worden. Dat kost rig naast elkaar op de rand ven wordt. poorten gebruiken voor het weliswaar een paar centen van de print staan en voorzie Ook nu wordt het invoeren genereren van zeer smalle aan extra weerstanden en iedere instelpotentiometer van de ‘testbaarheid’ dus op pulsen; wat printruimte, maar de van een eigen testpunt in de de schouders van de ontwer­ - uitgangen van flip-flop’s, ‘testbaarheid’ van het ont­ buurt; pers afgeschoven. Maar iede­ tellers en schuifregisters nooit werp neemt toe. - bij ingewikkelde schake­ re moderne ontwerper van in­ terugkoppelen naar hun asyn­ lingen met zeer uitgebreide gewikkelde schakelingen weet chroon werkende clear-, re- Aantal afregelvoorschriften kan het dat er op lange termijn toch set-, preset- en/of load-in- nuttig zijn alle afregelpunten niet te ontkomen valt aan het gangen. regelpunten naar buiten te voeren via een invoeren van dergelijke nieu­ beperken_____ eigen connector. we technieken. Reeds nu wor­ den er IC’s geproduceerd die Testsystemen met de bestaande technieken Afregelpunten in een schake­ ontzien ling veroorzaken niets dan De Test-bus niet meer te testen zijn.... □ ergernis. En dat niet alleen JTAG/IEEE 1149.1 Automatische testsystemen tijdens de testfase, maar gedu­ zijn prachtige apparaten met rende de hele levenscyclus De noodzaak van het ontwer­ ©RB Elektronica/ Elcktronik 4/1991. heel veel mogelijkheden. Toch van het produkt. Want eerst pen van overzichtelijke en RB elektronica, november 1991 29 LAB-DATA J.E.E. Verstraten

Principes, werking & applicaties

Geïntegreerde timers

Timer-IC rs zijn schakelingen die een uitgangspuls vcc met een nauwkeurig bepaalde breedte genereren rl als er op een ingang een triggerpuls wordt COMP OUTPUT aangelegd. De breedte van de uitgangspuls is ■o VA alleen afhankelijk van een tijdconstante T, *2 flip flop °' JUL bepaald door een externe weerstand en t pc condensator. De meeste timer-IC’s kunnen pulsen VB genereren met breedten tussen enige fis en enige COHP 2 TRIGGER RESET "jQ minuten. Maar er zijn ook schakelingen waarin men frequentiedelers geïntegreerd heeft en bij deze t) schakelingen kan de uitgangspuls een tijdsduur van dagen hebben!

eïntegreerde timers densator wordt vergeleken Fig. 2 Het blokschema van de de voedingsspanning. De twee worden vaak ge­ met een drempelspanning. Is timer met exponentiële opia- comparatoren sturen de set G bruikt. Bijna even de condensator tot deze ding en dubbele comparator. en de reset van de flip-flop, vaak als operationele verster­ drempel opgeladen, dan klapt zodat over de condensator kers. Vreemd genoeg zijn er een interne comparator om, schakelaar wordt geopend, een spanning ontstaat die in feite maar een tiental de uitgangspuls wordt afge­ de condensator gaat opladen. heen en weer gaat tussen 1/3 schakelingen op de markt, broken en de externe con­ De laadspanning over de en 2/3 van de voedingsspan­ maar dan wel in ontelbare densator wordt ontladen. condensator wordt vergele­ ning. Het grote voordeel van versies, technologieën, fre- Opgemerkt moet worden dat ken met een interne of dit systeem is dat het moge­ quentiebereiken, behuizingen de meeste timers zowel in de externe referentiespanning in lijk is, door het extern beïn­ en dissipaties. In dit artikel monostabiele als in de asta- een comparator. Wordt de vloeden van de twee drem­ wordt een poging onder­ biele modus kunnen werken. condensatorspanning gelijk pels, de laad- en ontlaad- nomen deze chaos enigszins In het eerste geval wekt de aan deze referentie, dan reset tijden van de condensator te ordenen. schakeling één uitgangspuls de comparator de flip-flop. individueel in te stellen. Op op voor iedere triggerpuls. In De uitgang gaat naar ‘L\ de deze manier kan men de aan- Principes het tweede geval zal de scha­ schakelaar sluit en de con­ uit verhouding van de uit­ keling een repeterende blok- densator wordt weer ont­ gangspuls in aslabiele modus Bij bestudering van het hui­ golf genereren, totdat het laden. volledig aan de individuele dige aanbod komt men tot de triggersignaal wegvalt. wensen aanpassen. conclusie dat geïntegreerde In de volgende paragraafjes * De timer met exponentiële timers allemaal volgens het­ worden de diverse variaties oplading en dubbele compa­ * De timer met lineaire opla­ zelfde principe werken, waar­ op het werkingsprincipe in rator. ding. bij er echter wél een aantal het kort besproken. Het nadeel van de vorige Een nadeel van de timers met verschillende invullingen van schakeling is dat men in de exponentiële oplading is, dat dat principe zijn ontwikkeld. * De timer met exponentiële astabiele modus geen contro­ uit de aard der zaak de span­ Als aan de ingang een trigger­ oplading en enkele compara­ le heeft over de duty-cycle ning over de externe conden­ puls wordt gelegd, dan zal de tor. van de uitgangspuls. Van­ sator exponentieel verloopt. schakeling de externe con­ Het blokschema van derge­ daar dat men timers met twee Vandaar dat men timers ont­ densator via de externe weer­ lijke schakelingen is gete­ comparatoren heeft ontwik- wikkeld heeft (zie fig. 3) waar­ stand gaan opladen. Op het­ kend in figuur 1. In de rust- keld volgens het blokschema bij de condensator wordt op­ zelfde moment begint de stand is de elektronische van figuur 2. De twee compa- geladen door een interne schakeling met het genereren schakelaar SI gesloten naar ratoren staan via een interne constante stroombron. Het van de uitgangspuls. De stij­ de massa en de laadstroom spanningsdeler ingesteld op voordeel is dat de spanning gende spanning over de con- die door R uit de voeding twee drempels. Bij de meeste over de condensator nu li­ wordt geleverd vloeit af naar schakelingen zijn deze drem- neair, dus zaagtandvormig, Fig. 1 Het werkingsprincipe de massa. De condensator is pels gelijk aan I / 3 en 2/ 3 van stijgt. Deze spanning kan van de timer met enkele com­ ontladen. De triggerpuls set dan bijvoorbeeld gebruikt parator en exponentiële opla­ een flip-flop. De uitgang Fig. 3 Het blokschema van een worden als basis voor afbuig- ding. wordt ‘H’, de elektronische timer met lineaire oplading. schakelingen in TV’s en moni-

vcc » VREF VCC VREF

Rl ^ R2 I OUTPUT VC FLIP FLOP ------FLIP Flop ii—C> /s- /s-

, J”[trigger J’jjfilGGER

RB elektronica, november 1991 30 LAB-DATA toren. De constante stroom­ Bij deze zogenaamde timer/ bij de periode van de uit- condensator wordt opgela­ bron is in feite een spanning counters wordt een van de gangspuls bijvoorbeeld heel den. Via de ADJ-ingang kan naar stroom omzetter, waar­ besproken basisschakelingen precies gelijk is aan 415 keer men de drempel van de com- van de uitgangsstroom pro­ afgesloten met een interne de periode van de basistimer parator extern variëren, in­ portioneel is aan een externe frequentiedeler of binaire in het IC. tern staat deze ingesteld op stuurspanning. Op deze ma­ teller. De basisschakeling + 1,6 V. De maximale span­ nier kan er een lineair ver­ staat in de astabiele modus De LM x22-serie ning op deze ADJ-ingang be­ band worden opgebouwd tus­ en gaat dus pulsen genereren draagt +5 V. De snelheid van sen de breedte van de uit­ na het aanleggen van een National Semiconductor de interne comparator kan gangspuls en de stuurspan­ triggerspanning. Deze pulsen heeft drie ICs, namelijk LM door het verbinden van de ning op de ingang. De scha­ worden door de teller geteld. 122, LM 222 en LM 322, die BOOST-pen met de voeding kelingen zijn intern veel in­ Als de teller is volgeteld technisch identiek zijn, maar aanmerkelijk vergroot wor­ gewikkelder opgebouwd dan levert de schakeling een uit- verschillen in behuizing en den. Dat wordt aanbevolen de exponentiële timers, maar gangspuls af, die de flop-flop temperatuurbereik. De twee als men uitgangspulsen die hebben veel meer toepas­ van de timer reset. Op deze leverbare behuizingen zijn smaller zijn dan 1 ms moet singsmogelijkheden. Zo kan manier kan men, door bij­ getekend in figuur 5, waarbij genereren. In andere gevallen men de schakeling gebruiken voorbeeld een tienteller in de opgemerkt moet worden dat kan men deze aansluiting als lineaire VCO ofwel span- schakeling op te nemen, de alleen de 322 ook in DIL open laten. De uitgangstrap ningsgestuurde oscillator! maximale duur van de uit- leverbaar is. Het interne van de schakelingen bestaat gangspuls al met een factor schema en het timingdia- uit een transistor die maxi­ * Timer/counters met binaire 10 vergroten! gram van deze schakelingen maal 120 m A kan verwerken. uitgangen. Maar het systeem heeft uiter­ staan in figuur 6. De schake­ Zowel de emitter als de col­ Het nadeel van de besproken aard nog veel meer mogelijk­ lingen werken volgens het sys­ lector zijn vrij, zodat men schakelingen is dat de maxi­ heden. Zo zijn er schakelin­ teem van exponentiële opla­ deze transistor naar eigen male duur van de uitgangs­ gen op de markt waarbij alle ding met één comparator. Er wens in allerlei soorten con­ puls vrij beperkt is. Deze binaire uitgangen van de in­ is een ingebouwde referentie- figuraties kan opnemen. Door duur wordt immers alleen terne teller ter beschikking spanning van 3 a 3,3 V aan­ middel van de LOGIC-pen bepaald door de minimale van de gebruiker staan. Door wezig van waaruit de externe kan men de werking van deze laadstroom van de condensa­ deze uitgangen via externe uitgangstrap inverteren. tor en deze grootheid is poorten of schakelaars te Fig. 5 Leverbare behuizingen In rust is de condensator ont­ onder meer afhankelijk van combineren en het gecombi­ van de LM x22-serie van laden en de uitgang ‘L\ De de ingangsimpedanties van neerde signaal naar de reset National Semiconductor. schakeling start door het de interne schakelingen in van de flop-flop te sturen kan het IC. Een oplossing, die men de deelverhouding en vaak wordt toegepast is de daarmee ook de tijdsduur IMITTIR timer in CMOS-technologie van de uitgangspulsen heel iMlirtR _L u — NC LOGIC 9 ] COlltCTQR uit de voeren. Deze schake­ nauwkeurig instellen. De I OGIC —- — NC TRIGGIR (? I00ST lingen hebben zeer hoge breedte van de uitgangspuls IRiCCER —2- — COLLECTOR ingangsimpedanties met als is dan gelijk aan n x T, waar­ I JV V*,,— — I00SI logisch gevolg dat de laad­ bij n het instelbare deeltal R/C O V*OJ stroom van de condensator van de teller is en T de basis­ R• I iocic C«*"Cai [aïïlï «acuii i«ma 1__ ‘Sü tatatnioa ouwit ?VCC I 01 I — I — 1 ■D J

OUTPUT aaiccta LOCit TIME BASE BINARY OSCILLATOR COUNTER

lil» ticaal gamena ^ ■IV nmaa f~l f J 1 —ac. CONTROL in_n_r LOGIC J ■Ln_n_r _L J~L TRIGGER vi.ioiicnaio*__| IJ—L ji_n_n waauaciioa cowARAioa a uatiioa (CAf ACIIOR • ROM W10 «001 no CAMCIlOAtRON W10 «10. a s nn m uuii wna me n»i

RB elektronica, november 1991 31 LAB-DATA

de aansluitgegevens zijn sa­ TMCCIR De 555 mengevat in figuur 9.

OUTPtfT Het basisschema van een De 555 is dé standaardtimer 10CICTK0TQ VM, rf- IOCIC monostabiele multivibrator van de analoge elektronica. JL I -—w tc,>—* rond de XR-320 is getekend Vandaar dat deze schakeling “ 1 OUTPUT in figuur 10. De breedte van door bijna alle fabrikanten IOCIC Tlto TO CAO de uitgangspuls is gelijk aan op de markt wordt gebracht

»1TI« __ twee maal de tijdconstante onder benamingen als LM 'tlT V.O. I TAICCIa) ) van de externe condensator 555, XR-555, MC 1455, CA li __ 1 1____[ en weerstand. 555, TL 555, SE 555 en NE 555. En dat zijn dan alleen maar de codes voor de stan­ ov' daard uitvoering van deze timer! Op de afgeleide uit­ OUT­ Fig. 7 Basisschema rond de BOOST en ADJ-ingangen, PUT 2 voeringen wordt in de vol- LM-x22-IC’s. waardoor het noodzakelijke gende paragraaf teruggeko- SET OUT- men. aantal aansluitingen tot acht PUT aanleggen van een puls van kon worden teruggebracht De 555 wordt in TO-8, DIL-8 minimaal +2,5 V op de en de schakelingen in DIL-8 RESET en DIL-14 op de markt ge­ TR1GGER. Deze ingang is op de markt konden worden bracht met aansluitcodes die beveiligd tot spanningen van gebracht (fig. 8). in figuur 12 zijn samengevat. +40 V. De schakeling rea­ INPUT (PIN 5) geert alleen op de positieve l/OLTAGE ACROSS J. ♦UD TIMING CAPACITOR Q 3 flank van het triggersignaal De XR-320 (PIN 3) OUTPUT I en dit signaal kan dus in NC NC (PIN 10) 3 3 principe veel breder zijn dan Bij de XR-320 van Exar de gegenereerde uitgangspuls. wordt de externe condensa­ [T TRIG DISCHARGE 3 De uitgang wordt ‘ÏT en blijft tor lineair geladen door OUT 555 NC op deze waarde tot de con­ middel van een interne, over Fig. 10 Basisschema van een E 3 monostabiele multivibrator densator geladen is tot de drie decaden te programme­ NC THRES 3 comparatordrempel. ren stroombron. Het IC heeft rond de XR-320. 3 Men kan met deze schake­ twee triggeringangen (mini­ E RESET NC 3 maal + 1,5 V) zodat men De schakeling is echter ook lingen, die gevoed kunnen CONTROL worden tussen +4,5 en +40 zowel met positieve als met eenvoudig als astabiele mul­ E NC 3 V, pulsen genereren met een negatieve flanken de schake­ tivibrator te gebruiken. Zoals minimale breedte van 3 ps en ling kan activeren. Via een uit figuur 11 blijkt, volstaat een maximale breedte van positief actieve reset (mini­ het de pennen 3 en 5 met ± ♦U0 meerdere uren. Wil men om maal + 1,5 V) kan men de elkaar te verbinden. De uit­ 3 3 gangen leveren dan smalle DISCHARGE de een of andere reden de uit­ uitgangspuls voortijdig reset- 3 TRIG 3 gangspuls voortijdig afbre­ ten. De schakeling heeft twee positieve pulsjes. 555 ken, dan volstaat het de uitgangen, een TTL-compa- (T OUT THRES 3 ADJ-ingang even naar de tibele open-collector uitgang Fig. 11 Een astabiele multi­ CONTROL massa te trekken. en een vermogensuitgang die vibrator met een XR-320. E RESET 3 In figuur 7 is het basisschema 100 mA kan verwerken. De 100 rond deze timer getekend. schakeling kan gevoed wor­ \ Omdat de interne drempel den tussen +4,5 en +18 V, de 10 Fig. 12 De aansluitgegevens van de comparator op pre­ stroombron is in te stellen van de 555. B 0. I cies 63,2 % van de referentie- door een weerstand van 6 kfl 2 0.01 '2v\\ Het interne blokschema van spanning staat ingesteld zal tot 1 MH tussen de voeding £ \ de breedte van de uitgangs­ en pen 1 te schakelen. De * 0.001 deze schakeling is getekend 0.0001 puls precies gelijk zijn aan de drempel van de comparator 0. I 10 100 IK I0K in figuur 13. tijdconstante van de externe staat intern ingesteld op 4,5 a FREE RUNNING FRE0UENCY (Hï) De 555 werkt met exponen­ RC-laad kring. 6 V bij een voedingsspanning tiële oplading van de externe van 12 V. -OV* condensator en heeft twee Het interne blokschema en 14 V OUT­ comparatoren, ingesteld op PUT 2 De LM-x905-serie 12 1/3 en 2/3 van de voedings­ Fig. 9 Aansluitgegevens en _L U l_5. 320 10 spanning. De trigger werkt 0UT- De LM-x905-serie van Natio­ intern blokschema van de XR- PUT met negatieve flanken, de nal Semiconductor, met de 320. reset moet op een positieve 2905 en de 3905, is afgeleid

van de x222. Alleen beschik­ CURRINT SOURCI 14 -vcc ken deze versies niet over CURRINT BIAS h INPUT E SOUHCE RIT GHOUNO 1 8 'VCC NC 2 13 nc Fig. 8Aansluitgegevens van de LT \zow/ LM x905-serie van National CUHRINT ------IIIUM SOURCI 12 CURRINT OlSCHARGI Semiconductor. TRIUGIR OUTPUT E ——J OUTPUT E II ^5W t NC 4 11 NC SIT OUTPUT THRISHOLO (NIC ATI VI TRIG LOGIC I • I LOGIC E 3 E GOING 3 OUTPUT TRIGUIHI E E SIT 2 Upi/ EMIT rf E 3 IPOSITIVI 6 T]nc Hl SIT LM 2905 E 3 GOING [7 R/C COL THIGGIRI 3 GHOUNO KIS! T E E E Uc 3

32 RB elektronica, november 1991 LAB-DATA

Vee massa te schakelen en wel zo ook diverse uitvoeringen met dicht mogelijk bij de aan- afwijkende specificaties op 5k sluitpennen van de 555. de markt zijn gekomen. Thraihold —« - De basis 556, waarvan de Control _5 _ Voltage De 555-klonen aansluitgegevens zijn gete­ Sfc kend in figuur 16, bevat twee Zoals reeds gezegd zijn er standaard 555-timers, met T nggar ontelbare verbeterde versies als enig verschil dat de uit- 5k van de standaard 555 op de gangstrappen maar 100 mA V ' 4 Gnd Ratel markt verschenen. Hier volgt kunnen schakelen. een kort overzicht van deze - L 556: Is de low power ver­ uitvoeringen: sie van de standaard 556, Fig. 13 Het interne blok- In figuur 14 is het basis­ vergelijkbaar met de L 555 schema van de 555. schema getekend van een - L 555: Low power uitvoe­ wat specificaties betreft. monostabiele multivibrator ring van de 555, die door - C 556: Is uiteraard de spanning staan ingesteld en rond de 555. Voor iedere diverse fabrikanten op de CMOS-versie, vergelijkbaar reageert nadien op een sprong smalle negatieve puls op de markt wordt gebracht. Ver­ met 2 x C 555. Leverbaar als naar‘L\ De spanning over de trigger wekt de schakeling bruikt ongeveer 1/15 van het ICM 7556 en TLC 556. externe condensator wordt één positieve puls op met vermogen van de standaard - TLC 552: Is natuurlijk weer viadeTHRESHOLD-ingang breedte van 1,1.R.C. De uitvoering en, zeer belang­ de high speed uitvoering, vergeleken met de drempel monostabiele werking wordt rijk, heeft geen last van hoge vergelijkbaar met de TLC van de bovenste comparator. gekarakteriseerd door het transiënt stroompieken bij 551. De DISCHARGE-pen wordt doorverbinden van de pennen het activeren. Kan vanaf 2,7 - XR 2556: Deze Exar uit­ gebruikt voor het ontladen 6 en 7. Bij de astabiele scha­ V voedingsspanning werken. voering kan per timer 200 van de condensator via een keling, getekend in figuur 15, - C 555: CMOS-versie die m A aan de uitgang schakelen interne transistor. Via de moet tussen deze pennen een slechts 1 mW bij 5 V ver­ en bovendien garandeert de CONTROL VOLTAGE in­ weerstand Rb worden opge­ bruikt en een zeer hoge fabrikant dat de specificaties gang kan men de drempels nomen en moet men de trig­ ingangsimpedantie van 1000 van de twee timers binnen 0,2 van beide comparatoren beïn­ ger met de laadcondensator Gü heeft. Daardoor kan % aan elkaar gelijk zijn. vloeden. verbinden. De periode van de men zeer hoge externe timing- De OUTPUT is geschakeld uitgangspuls wordt nu gege­ weerstanden toepassen met als transistor met open col­ ven door de uitdrukking als logisch gevolg zeer brede Viervoudige lector. 0,692.C.(Ra+2.Rb). uitgangspulsen. Deze versie timers Het is een beetje moeilijk wordt geleverd onder codes algemene specificaties van de Een zeer vervelende eigen­ als TLC 555 (Texas Instru­ De nood aan timers is blijk­ 555 te geven. Alle fabrikan­ schap van de standaard 555 ments), ICM 7555 (Intersil) baar zo groot dat men op het ten doen hun best om ten­ mag niet onbesproken blij­ en LMC 555 (National Semi- idee is gekomen viervoudige minste één specificatie iets ven. Op het moment dat de conductor). timers in DIL-16 behuizing beter te maken dan de con­ schakeling begint met het - TLC 551: Gelijk aan de C te ontwerpen. Maar dat bete­ currentie. Daarom vermelden genereren van zijn uitgangs­ 555, maar met een gegaran­ kent dat er wel wat compro­ we enkele algemeen geldende puls, zal er een zeer korte deerde maximale frequentie missen gemaakt moesten gegevens. De voedingsspan­ stroompiek van ongeveer 400 van 2 MHz en een minimale komen, want per timer zijn er ning ligt tussen de 4,5 en de mA van de voeding worden voedingsspanning van 1 V(!). slechts 3,5 pennen beschik­ 16 a 20 V, het maximale fre- onttrokken! Hoewel deze - MC 1422: Het enige ver­ baar! Er zijn twee bekende quentiebereik in astabiele puls gemiddeld slechts onge­ schil met de standaard 555 is viervoudige timers op de mode is ongeveer 500 kHz. veer 200 ns breed is, kan deze dat de hoogste comparator markt, de 558 en de 559, die De uitgangstransistor kan in zeer snelle digitale sys­ niet intern op de referentie- alweer door diverse fabri­ tussen de 100 en de 200 mA temen met ongunstig print- deler is aangesloten en via kanten onder diverse codes schakelen, waarbij bij maxi­ ontwerp voor grote proble­ pen 6 op een externe referen­ worden geleverd. Maar in male belasting de uitgang op men zorgen. Vandaar dat ge­ tie wordt ingesteld. Deze pen ieder geval is wel steeds de 2,5 V blijft hangen in de ‘L- adviseerd wordt steeds een beïnvloedt bij deze schake­ cijfercombinatie 558 of 559 stand. elco tussen de voeding en de ling dus alleen de drempel terug te vinden. Beide scha­ van de bovenste comparator! kelingen verschillen niet we­ Fig. 14 Monostabiele multi­ Fig. 15 Astabiele multivibra­ zenlijk van elkaar. Het enige vibrator rond een 555. tor rond een 555. De dubbele 555’s verschil is dat bij de 558 de uitgangstrappen een open­ collector structuur hebben en VC(.<5 V TO 15 VI VCC(S V TO 15 VJ Omdat de 555 zo vaak wordt gebruikt, zijn diverse fabri­ bij de 559 een open-emitter (4) («> (81 kanten op het idee gekomen structuur. RESET Vcc RESET Vc(. KIK (3)1 (3)| OUT- De interne schema's van deze (?) OUTPUT -----i---- t— OUTPUT OUTPUT twee identieke 555-timers in INPUT TRIGGER (?) ' “ PUT (7) TRIGGER één behuizing onder te bren­ lC’s zijn getekend in figuur DISCHARGE (7) (5) DISCHARGE CONTROL (6) (5) CONTROL gen. Het gevolg was de 556- VOLTAGE RB THRESHOLO OPEN VOLTAGE THRESHOLO O.OImF 1,1 !j! reeks, waarvan inmiddels Fig. 17 Interne schemafs van (SEE GNO NOTE A) GNO één timer uit de558 (boven) en r7 r r Fig. 16 Aansluitgegevens van 559 (onder). I ■ 0.I a./DIV X • 0.5 a«/DXV de dubbele 555, de 556. INPUT ■ ?-0 V/OIV J. *ue NAAR OVERIGE CONTROL o- OUT PUT VOLTAGE «5.0 V/OIV “ TIMERS OISCHARGE [7 Ü]v» OUTPUT VOLTAGE «5.0f V/OIV Ü] OISCHARGE THRESHOLO [7 TRIG CONTROL rj Ü] THRESHOLO FLIP -OUT TTTTTT TT [ VOLTAGE Li AIAXIAI ra control FLOP ^3/\/\03 RESET[7 ICM75S6 —iVOLTAGE h OUTPUT [7 TIMING CAPAC1T0R VOLTAGE • ?.0 V/OIV CAPACITOR VOLTAGE • 1.0 V/OIV TRI CO ER [7 t] OUTPUT Rl • 9.1 k(l Rl * R2 * 4.8 kn •Jtrigóér NAAR OVERIGE Cl ■ 0.01 «F Cl ■ 0.1 «F TIMERS Ri • .0 hn Ri ■ i kn RESET

RB elektronica, november 1991 33 LAB-DATA

OUT-A C'JT-0 16 £ 3 r-O E T1ME-A TIWE-D 3 SK 7R1G-A TRIG-D R1 CE 5 REGULATOR OUTPUT R < [7 CONTROL RESET 3 12 COMP 1 O 558 15 [7 U5 _L 3 °4—[N-, 8 59K < R? |----- CONTROL FF 61 TRlG-B TRIG-C 3 ~o3i LOGIC f RESET 71 TlME-B TIME-C 3 ^ COMP 2 U2o 8 I OUT-B OUT-C 3

TRIGGER Fig. 18 Aansluit gegevens van «3 de 558 en de 559. ï: 3 17, de aansluitgegevens in ± figuur 18. ó T8 £ ó------ö OUTPUT De schakelingen werken vol­ CONTROL FLIP FLOP gens het principe van expo­ TIME BINARY nentiële oplading met één BASE COUNTER comparator. De vier timers hebben een gemeenschappe­ lijke reset en een gemeen­ Fig. 20 Intern blokschema van schappelijke controle-ingang. de 2240. Zij kunnen gevoed worden '°fT Ï6]v.

tussen de 4,5 en de 18 V en REGULATOR De 2240 en «012 OUTPUT kunnen per uitgang 100 mA H 3 schakelen. Het maximaal te equivalenten TIME BASE dissiperen vermogen be­ «0/4 GE OUTPUT draagt echter slechts 625 De 2240 is de eerste timer/ T 3 TIMING R, C mW, hetgeen betekent dat counter die besproken wordt. «0/8 BINARY COUNTER TIME 3 onder bepaalde voedingscon- Een beroemde schakeling, BASE dities niet alle vier de uit­ die door tal van fabrikanten «0/16 [I MODULATION gangen tegelijk met 100 mA op de markt wordt gebracht. 3 belast mogen worden. De De schakeling bestaat uit een *0/32 f 3 TRIGGER triggerspanning bedraagt mi­ exponentieel werkende timer CONTROL nimaal 2,4 V, de reset rea­ met twee comparatoren, ge­ «0/64 F.F. RESET geert op pulsen van minimaal volgd door acht tweedelers [I 3 0,8 V. De interne drempel met even zoveel open collec­ «0/128 staat ingesteld op 63 % van tor uitgangstrappen. Het IC E de voedingsspanning. heeft een interne referentie Hoewel de schakeling op zich­ van 4,2 V die extern beschik­ zelf alleen als monostabiele baar staat. De schakeling Fig. 21 Aansluitgegevens van R.C van de externe timing- multivibrator geschakeld kan kan gevoed worden tussen 4 de 2240. onderdelen. Deze pulsen wor­ worden, kan men door twee en 15 V en werkt tot ongeveer den geteld door de binaire identieke schakelingen krui­ 150 kHz. De trigger- en reset- tieve puls op de TRIGGER- teller. De schakeling reset selings te koppelen een asta- ingangen triggeren op span­ ingang. Alle uitgangen wor­ door het aanleggen van een biele multivibrator ontwer­ ningen van minimaal 2,0 V. den ‘L’ (geleidende transisto- positieve puls op de RESET- pen. Het schema daarvoor is Het interne blokschema is ren) en de timer start met het ingang. Deze puls ontstaat getekend in figuur 19. De ene getekend in figuur 20, de genereren van smalle naald- door een of meerdere uit­ schakeling triggert de andere, aansluitcode in figuur 21. pulsen, waarvan de periode gangen te verbinden met de de andere de ene. Het voor­ De werking wordt toegelicht gelijk is aan de tijdconstante RESET. Als de teller zoveel deel is dat de aan- en uit-pe- aan de hand van de grafieken pulsen geteld heeft dat al die rioden van het uitgangssig­ in figuur 22. Na het inscha­ Fig. 22 De werking van de uitgangen ‘H’ worden, zal naal individueel in te stellen kelen van de voedingsspan­ 2240 grafisch verklaard. ook de RESET ‘H’ worden zijn. ning worden alle uitgangs- transistoren gesperd. Als men deze uitgangen logisch be­ __„ TRIGGER INPUT Fig. 19 Een astabiele multi­ (TERMINAL 111 vibrator ontstaat door twee kijkt staan zij dus op ‘H\ De n schakeling wordt gestart door '___ TIME8ASE OUTPUT timers uit een 558 of559 krui­ I I I I I I I I I I I I (TERMINAL 14) selings te koppelen. het aanleggen van een posi- ""i n i i n n n r~2 output terminal i» f •VCC tI - 4 OUTPUT (TERMINAL 2) 0’‘ ">0 Q*«

i/« • - 8 OUTPUT (TERMINAL 3) «B Vjt GUTPoT 2 OUTPUT I — c. T I *256 OUTPUT UTJ (TERMINAL 8; 7240 ONLY) tl 4- ? 1

34 RB elektronica, november 1991 LAB-DATA

geen interne gestabiliseerde spanning heeft. Met als gun­ De 8250 en de stig gevolg dat dit IC in DIL- 8260 8 ondergebracht kon worden (fig. 24). Deze beide IC’s zijn wat - ICL 7242: Intersil-uitvoe- functie betreft vergelijkbaar ring van de 2242, in CMOS met de 2240. Bij de 8250 zijn uitgevoerd en dus sneller en de acht flip-flop’s van de minder energie verbruikend. delerketen echter geschakeld - 2243: Pen-compatible met als twee BCD-gecodeerde de 2242, maar nu uitgerust tiendelers, bij de 8260 is een met 11 in plaats van met 8 60-deler aanwezig. Met deze flip-flop’s, zodat de maxi­ schakelingen kan men dus male breedte van de uit- zeer eenvoudig allerlei deci­ gangspuls gelijk wordt aan maal of in seconden te pro­ 1024.R.C. grammeren tijdschakelingen ontwerpen. Daarnaast mis­ sen deze schakelingen de Cl A-l ♦U8 3 referentie-uitgang op pen 15. E 8-2 C.O. 3 De aansluitcodering is iden­ Gl C-t T.B. 3 tiek aan deze van de 2240, maar met als enig verschil dat E O-l R/C 3 8250 nu uiteraard niet de uit­ A-10 MOD gangen Q0 tot en met Q7 ter E 3 beschikking staan, maar de E B-10 TRIG 3 BCD-uitgangen A, B, C en D Fig. 23 Voorbeeldschakeling schappelijke karakteristieken voor twee decaden. Voor de met de 2240 als monostabiele die deze familie heeft. E C-10 RESET 3 duidelijkheid worden deze multivibrator. - ICL 8240: Intersil-uitvoe- 0-10 J. aansluitingen toch nog eens ring van de standaard 2240, E 3 afzonderlijk gegeven in figuur en de schakeling keert terug met als voornaamste verschil 25. naar rust. een maximale voedingsspan­ Fig. 25 A ansluitgegevens van Bij de 8260 is pen 8 niet ver­ Dit werkingsprincipe is in de ning van 18 V. de 8250 en 8260. bonden. schakeling van figuur 23 in - ICM 7240: Dit is de CMOS- de praktijk gebracht. Door versie van de 2240, die niet een of meerdere schakelaars alleen aanmerkelijk minder 2-16V te sluiten zal de reset-conditie vermogen verbruikt, maar na een ander aantal getelde ook nog sneller is. Deze pulsen bereikt worden, zodat schakeling doet het al bij een I de periode van de uitgangs- voedingsspanning van maar " T l puls binair is in te stellen tus­ 2 V en werkt bij een voeding /VI/i xi xvi ïï sen R.C en 255.R.C. De wer­ van 13 V nog tot 13 MHz. ICM72S0 START king valt te verklaren uit het Maar bij 2 V valt de maxi­ feit dat alle uitgangen via de male frequentie terug tot 1 schakelaars met slechts één MHz. De schakeling brengt op pen 15 echter geen gesta­ SCO gemeenschappelijke weer- THUMBWMER biliseerde spanning naar bui­ SWITCHES tn stand RL met de voeding verbonden zijn. Van deze ten! - 2242: Een vereenvoudigde I weerstand kan ook de nega­ OUTPUT tieve uitgangspuls afgenomen uitvoering van de 2240, die worden. De schakeling kan maar twee uitgangen van de zeer eenvoudig omgezet wor­ delerketen naar buiten voert den in een astabiele multi­ (de eerste en de laatste) en die Fig. 26 Voorbeeldschakeling In figuur 26 is een voorbeeld­ vibrator. Het volstaat de met de 8250, waarbij men met schakeling met de 8250 gete­ RESET-ingang rechtstreeks Fig. 24 A ansluitgegevens van twee duimwielschakelaars een kend. Als de basis-timer op aan de massa te schakelen. de 2242 en 2243, de vereen­ 1 tot 99 seconde timing kan een periode van 1 s wordt in­ Het IC zal dan steeds 256 voudigde versies van de 2240. instellen. gesteld kan men door middel pulsen tellen en nadien aan van twee decimale duimwiel- schakelaars een vertraging een nieuwe cyclus starten. De Top View aan-uit verhouding van de tussen 1 en 99 seconden instel- uitgangspuls wordt dan be­ v*CE STB 1/0 len. paald door de stand van de + 2 OUTPUT E ✓VI/IXI/VI 3bc schakelaars. + 128/256 OUTPUT Q ICM7242 H TRIGGER De 8250- en GNOE I] RESET De 2240-klonen 8260-klonen 7250/60 7240 BUFFEREO Van de 2240 worden talloze 1 ld 32 r RESET (72401 Tot slot zij nog vermeld dat 1«- 2 2 cr 32------van beide schakelingen, 8250 versies op de markt gebracht, 4 4 GE /VI/IXI/VI TT] TB 1/0 CARRY OUT zoals: L 6 8 cr ICM7240 32 RC L (7250/601 en 8260, CMOS-versies wor­ - CD 4722 B: Schakeltech- 10 16 CE ICM7250 32 MOD den aangeboden onder de KT* 20 32 CE ICM7260 3Q TRIGGER nisch identiek aan de 2240, 40 64 CE 32 RESET codering 7250 en 7260. Deze maar uitgevoerd als lid van 80* 128 CE PDGNO schakelingen zijn sneller en de standaard 40xx-serie •ICM7260—Open Circuit verbruiken aanzienlijk min­ CMOS, met alle gemeen- _____ der vermogen. C□ RB elektronica, november 1991 35 ELEKTRONICA EN VOEDINGEN^ ELEKTROTECHNIEK INTERNATIONAAL ONTSTORING

HAND IN HAND

Jsssssi;

y mW 1 : gggf

AMROH: internationaal een gerenommeerde naam als het gaat om de Ievering van elektronische en elektro- mechanische componenten; meet- en regelapparatuur en hoogwaardige HI-FI-producten. Rodelco vindt een compleet aanbod DC/DC converters, spoelen, transfor- Q motoren, netspanningsfilters, schake- * lende, lineaire en klantspecifieke ^ voedingen van Vicor, Astec, Ericsson, # Rodelco, Calex en Schaffner niet f genoeg. Een gedegen kennis van » EMC hoort hier bij. Deze twee * vakgebieden gaan bij Rodelco I rodelco dus gewoon hand in hand. electronics

HE ME is wereldwijd toonaangevend op het gebied van Hall effekt meetapparatuur. Deze meetmethode maakt het BEL ONS VOOR mogelijk om -zonder het circuit te onderbreken- zowel gelijk- DE KATALOGUS. als wisselstroom te meten. Het programma omvat: ampère- tangen voor zowel AC als DC van 200A t/m 2000A (autoranging), waarbij keuze uit vele modellen en mogelijkheden, o.a.: Cos phi, vermogens-, spannings- en 3- fase metingen. Oók leverbaar Fluxmeters en AC & DC stroom-opnemers. Vraag de uitgebreide documentatie!

Postbus 370, 1380 AJ Weesp. telefoon 02940 -15350 ANÏENNENBUCH ISBN 3440.058.530 Geheel herziene en uitgebreide uitgave. Sinds vele jaren geldt de "Rothammel" bij zendamateurs als een onont­ beerlijk standaardwerk. In de geheel opnieuw bewerkte en uitgebreide 10e druk verschijnt deze uitgave als absoluut handboek voor het gehele Duitse gebied. De hoofdstukken "Querstrahler", "Vertikal polarisierte Kurzwellenantennen" en de "Sonderformen der VHF- und UHF Antennen" werden uitgebreid. Ook de satellietantennes voor vaste opstelling hebben hun vertrouwde plaats in dit boek onder de radio- en TV-antennes verwor­ ven. Nieuwe informatie is opgenomen over aktieve antennes, de praktische antennebouw zowel van speciale stationaire en mobiele antennes. In het boek is een omvangrijke opgave opgenomen van geschikte soft­ KAR! ROTHAMMEL Y21BK ware en literatuur, die kunnen bijdragen tot een verdere kennisverdieping in dit onderwerp. Verkrijgbaar bij de boekhandel en elektronica-winkel en bij . . . Mo ©©^S® Oe Muiderkring BV tel. 02940-15210 fax 02940-12782 INNENBUCH Ins: zocht: stereo decoders, buis Outs: galm BX5,/650,-; Dunlap & of transistor. Tel.: 05220- Clark preamp. (nw. ƒ 4.000,- Gevraagd: documentatie re­ 57849. Te koop: telefooncentrale, ) nu ƒ 1.250,-; McGee Analy- gelaar Wicomatic piC, type elektromechanisch, type zer, ƒ125,-; stalen 19 inch Wl, aansluiting, instelling, Gevraagd: wie kan me helpen VTM 3 + 14 V, bouwjaar kast, ƒ150,-; Ritmebox, gebruikswijze, evt. schema, een afstandsbediening te ma­ 1938. Afm.: 165x60x30cm. 7150,-; 4 microkabels a 10 tegen vergoeding. L. Truy- ken voor Akai clarity midi Prijs ƒ150,-. Wil ook ruilen m. (nw), ƒ 100,-. Tel.: 04199- aert, Parkstraat 15, 8755 toren. Alle apparaten hebben tegen ander telefoon-mate- 360 (na 8 uur). Ruiselede-België. Tel.: 051 - tiptoetsbediening: cass. deck, riaal. Tel.: 08380-16751. 689462. HXM5-versterker, AMM7- Te koop aangeboden: Fluke timer, DTM7-tuner, ATM5- FOSTEX 8-sporenrecorder, 15, f 175,-; mengpaneel Pho- Gevraagd: buizentuner, de­ draaitafel, APM5-CD M30. vrijwel ongebruikt in orig. nic 5-kanaals 7-band equali­ fect geen bezwaar. Tevens ge- Tel.: 04920-10695. verpakking, ƒ 3.500,-; AKG zer ƒ 70,-. Tel.: 020-6657690.

Hierbij mijn gratis advertentie voor de rubriek „Ins & Outs” van RB Elektronica Magazine.

Naam: Adres: Postcode: Plaats:

- 1 letter, spatie of leesteken per vakje. - Tekst die vet gezet moet worden (extra aandacht!) mar­ keren met twee blokjes (zie voorbeeld). - Vergeet niet uw telefoonnummer te vermelden!

Deze bon opsturen naar: RB Ins & Outs, Postbus 313, ■ V E TT E T E KST Z ó MA R K E 1380 AH Weesp r Em

RB elektronica, november 1991 37 bouwontwerp R.J. Horky

Elektro-akoestiek (2)

200 W MOS FET-versterker

MOSFET eindtransistoren maken het ontwerp Vervolgens moeten de beide meten. Ook deze twee waar­ van deze volledig symmetrische 200 W voedingen gemonteerd wor­ den moeten binnen nauwe eindver sterker een uitdaging voor audiofielen. Na den en afzonderlijk onbelast toleranties aan elkaar gelijk de inleiding met het ontwerp en het schema getest. Werken deze bevre­ zijn! digend, dan kan men de voe­ (RB Elektonica 10/91) vervolgen we met de dingsspanningen met de print Dit beëindigt de controle van bouw, de test en de eindmontage. Het resultaat is verbinden. Ontlaadt echter de gelijkspanningsinstelling een ontwerp dat uitmunt in lage TIM-vervorming, eerst de afvlakcondensatoren van de versterker. Het valt groot impulsvermogen, kleine tegenkoppeling en van de vier voedingsspan­ aan te bevelen nu ook de wis- ningen grondig, bijvoorbeeld selspanningsversterking te uitstekende thermische stabiliteit! door gedurende vijf minuten controleren. Men verwijdert weerstanden van 100 O tus­ de kortsluiting aan de ingang sen de voedingsuitgangen en en legt de uitgang van een de massa te schakelen. functiegenerator over de weer­ De bouw profiel moet een dikte hebben stand RI. Degenerator wordt van minstens 5 mm en een ingesteld op een spanning Voor de versterker is een hoekmaat van 50 mm. Dun­ van 1 V bij een frequentie van dubbelzijdige print ontwor­ ner mag in geen geval, want Voorlopige test 1 kHz en een sinusoidale sig­ pen, waarvan afbeelding 5 de dan heeft het materiaal een te naalvorm. Deze spanning componentenzijde en afbeel­ hoge thermische weerstand De ingang van de versterker wordt door de voorverster- ding 6 de soldeerzijde toont. en kan de in de transistoren wordt kortgesloten naar mas­ kertrappen versterkt, zodat Wie zélf een print wil maken gedissipeerde warmte niet sa door de weerstand R1 te men op de collector van tran­ wordt ten stelligste aange­ snel genoeg naar het koelpro- overbruggen met een draad- sistor T10 een wisselspan- raden de lay-out tot in de fiel afgevoerd worden. In de brug. De instelpotentiometer ningssignaal van ongeveer 31 details op te volgen. Nog­ strip worden de noodzake­ R18 wordt helemaal wegge­ V moet meten. maals: het ontwerp van de lijke gaten geboord voor het draaid (weerstand 0 O). Ver­ print is geoptimaliseerd voor bevestigen van de transisto­ volgens worden beide voedin­ stroomloop en voor mini­ ren en voor het monteren van gen met het net verbonden, De eindmontage male kans op oscilleren. het koelprofiel. De gaten in waarvoor men een gemeen­ De componentenopstelling is de nog lege print kunnen schappelijk snoer of schake­ Men weet nu zeker dat de getekend in afbeelding 7. daarbij als mal dienen. Denk laar moet gebruiken. versterker het goed doet, Alle onderdelen, inclusief de er aan dat het absoluut zodat men de print kan afbou­ zes eindtransistoren kunnen noodzakelijk is de transisto­ Men meet met een univer- wen. De provisorische terug- op de print worden aange­ ren geïsoleerd te monteren! seelmeter de spanning op de koppelweerstand wordt ver­ bracht. Maar het is niet ver­ Dat heeft consequenties voor collector van T10, de uitgang wijderd en vervangen door standig alle onderdelen in de diameters van de gaatjes, van de driverversterker. De de ontbrekende onderdelen. een keer in te bouwen. Zou er want de transistoren kunnen gelijkspanning op dit punt iets mis zijn met de drivertrap- niet rechtstreeks op de strip moet gelijk zijn aan 0 V. Ook de zes eindtransistoren pen, dan zou dat het sneu­ geschroefd worden maar via Kleine afwijkingen van 20 a worden mét hun koelcon- velen van een of meerdere tussenvoeging van isoleer- 30 mV zijn toelaatbaar, maar structie op de print gemon­ dure MOSFET’s tot gevolg nippels. Vergeet ook niet dat beslist niet meer. Dezegelijk- teerd. Op de koperzijde van kunnen hebben. Vandaardat er tussen de strip en de tran­ spanningsoffset zal na af­ de print moeten tot slot de wordt aangeraden de bouw- sistoren micca schijfjes aan­ bouw van de versterker ook zes gate-weerstanden R23 tot beschrijving stap voor stap te gebracht moeten worden, die over de luidspreker staan. en met R28 worden gesol­ volgen. aan weerszijden dik met sili­ Deze offset ontstaat door deerd. Deze worden recht­ conenpasta besmeerd wor­ kleine afwijkingen in de streeks aan de gate-aanslui- Op de eerste plaats moeten den. onderdelen en stromen van tingen van de transistoren de koelprofielen voor de eind­ de voorversterker. Perfectio­ gesoldeerd, de tweede draden transistoren gemaakt wor­ Nadat alle mechanische be­ nisten kunnen proberen deze komen in de bijbehorende den. De bedoeling is dat de werkingen zijn uitgevoerd spanning tot nul te reduceren gaatjes van de print. zes transistoren thermisch kan men de print grotendeels door andere transistoren in gekoppeld worden met een monteren. Wat in deze fase de print te solderen of door De twee drivertransistoren groot koelprofiel met een nog niet aangebracht wordt, grote weerstanden parallel te T9 en T10 moeten ook ge­ capaciteit van 0,3 °/W. Een zijn de zes eindtransistoren, schakelen aan die op de koeld worden. Men zou deze dergelijk koelprofiel is uiter­ de weerstand R17 en de dio­ print. kunnen voorzien van een aard veel te groot om recht­ den D6 en D7. In plaats van eigen klein koelplaatje. Voor streeks op de print aange­ deze componenten soldeert Nadien moet men de stroom de thermische stabiliteit van bracht te worden. Vandaar men provisorisch een weer­ doordedrivertrappenT8/T9 de versterker is het echter dat de eindtransistoren door stand van 33 kH tussen de en T7/T10 controleren. Beide veel beter als deze halfge­ middel van een L-vormige collector van T10 en de basis­ stromen moeten ongeveer ge­ leiders op het grote koelblok aluminium strip thermisch sen van T2 en T5. Op deze lijk zijn aan 20 mA. Deze van de eindtrap worden be­ met het koelprofiel gekop­ manier wordt er een voorlo­ stromen kan men meten door vestigd. Maar ook nu geldt peld worden. Hoe dat vol­ pige terugkoppeling aange­ de spanningsvallen te con­ dat het absoluut noodzake­ gens de regels der koelkunst bracht die ongeveer dezelfde troleren over de collector- lijk is deze transistoren geïso­ moet, is geschetst in afbeel­ eigenschappen heeft als de weerstanden R19 en R20.. leerd op deze koelplaat te ding 8. Het aluminium hoek- definitieve versie. Men moet ongeveer 0,94 V monteren. 38 RB elektronica, november 1991 BOUWONTWERP

Afb. 5 De componentenzijde van de dubbelzijdige print. Afb. 6 De soldeerzij de van de print.

De versterker is nu helemaal geheel in. Men meet nu de stroom van 100 mA. Zoals goede instelling, alleen echte klaar, het enige dat nog moet spanninsgvallen over de twee reeds gezegd (zie ook de tabel perfectionisten zullen het gebeuren is het instellen van weerstanden van 10 H, deze van afh. 1) is dat een waarde noodzakelijk vinden door de ruststroom. De twee zeke­ moeten 0 V bedragen. Men waarbij de versterker in klas- het verhogen van de rust- ringen van 6,3 A worden uit verdraait nu de instelpoten- se AB werkt. Voor kleine sig- stroom om te schakelen naar de zekeringhouders verwij­ tiometer R18 langzaam tot nalen werkt de schakeling volledige klasse A werking, derd en vervangen door weer­ deze spanningen gelijk zijn dan in klasse A, voor signaal- Maar dan moet men de koe- standen van 10 n, 1 W. aan 3 V. De ruststroom is pieken wordt omgeschakeld ling van de eindtransistoren Nadien sluit men de volledig dan ingesteld op 300 mA, naar klasse B met zijn hogere drastisch verbeteren, door ontladen voedingen weer aan zodat iedere MOSFET door­ harmonische en cross-over deze niet op een koelplaat te op de print en schakelt het lopen wordt door een gelijk- vervormingen. Dit is een I monteren, maar op de meta- RB elektronica, november 1991 39 bouwontwerp

Voorzijde Aluminium profiel + Aluminium profiel Voorzijde C16j_ 2. © IK (.007 T © 2» 2PY3.9 ZPY3.9 IK 4007 2 SK135 010 2 SK135 010 W> / 7 » R 31 R2,(> I03-#Ns—2 ^ hP 11--Si' I []—SI' B 09 V 09 C 0204= _L @ T9 “ l C2Q=f= J- E R36 B F 4-70 o— +52V .E m C3T o— + 52V R12 R12 © o—+57V o— + 57V R 30 R 30 / I /T12 R 24-j I Ti2 BC557B0(rf © 2 SK135 BC557B0(lf© 2 SK135 —®„BC560C . - ^^BC560C / R 29 R1 o— Ingang R23 R 29 R1 o—Ingang / 111 / 111 R16 R16 / 2 SK 135 — Massa / 2SK135 Massa 7 mi r—. BC557B^mi o---- / / BC ° (ingang) (ingang) V 557B o— Massa (net) ©..g 557B o—Massa (net) SM BC550C BC550C / / / R16 / oc oc R 35 / T14 R26 R32 / T14 R 26 R 32 / 2 S] 50 —r:r>/ / 2S350 —c:r>7 7 / 1M 4148 / / ^D71N 4148 / t07 R13 o— Uitgang BC 5478 o— Uitgang R13 BC547B “**08 RIS N "^"OB R15 o \ te o ZPY 12 / ZPY12 / / ZPY 12 I / / / 115 R 27, R33 I 115 R 27/ R33 ©J@ 1 2 S3 50 2S3 50 - 2SJ50 / ; -L @ 1M 4007 / ; @ 1K 4007 / ClF / C1?"

1 1 1

Afb. 7De componentenopstelling. Onderdelenlijst

Weerstanden R29 t/m R34 0,18 fl,5W Halfgeleiders 1 n,2 W Dl, D2, D5, D8 ZPY12 R35 ZPY3.9 R36 10 n, 2 w D3, D4 47 n D6, D7 1N4I48 RI9, R20 IN4007 R4t/m R7 180 n D9 t/m DI2 220 n Tl t/m T3 BC546B R26 t/m R28 BC556B RI8 250 n, cermet trimmer T4 t/m T6 R23 t/ra R25 470 n T7 BC550C T8 BC560C R2, R16 2,2 kfl BF470 R8 t/m RH 3,6 kO T9 R2I.R22 12 kfl TIO BF469 RI2 t/m R15 15 kn Tl I t/m T13 2SJ49/50 R3, R17 33 kn T14 t/m T16 2SKI34/135 Rl’ 220 kn Diversen Condensatoren 2 x printzekeringhoudcr C2 330 pF 2 x zekering 6,3 A C20 22 nF 1 x koclprofiel 0,3 °K/W C3, C5. 02, C13, C16,09 330 nF 2 x koclprofiel 11 °K/W Cll 1 x aluminium profiel 5 x 50 x 50 mm, 215 mm lang Cl 680 nF C4, C6 t/m C8 1 mF, 63 V CI4.C15 100 mF, 63 V CI7.C18 100 nF, 35 V Voor de onderdelen van de voedingen wordt verwezen naar de tekst en naar de 220 mF, 63 V C9, CIO 470 MF, 16 V afbeeldingen 3 en 4.

40 RB elektronica, november 1991 BOUWONTWERP

kan men de voedingen uit­ hebben namelijk een veel Koelproliel schakelen en de 10 ü weer- lagere interne weerstand. standen vervangen door de Een derde verbetering ligt in zekeringen. de vervanging van de zes sourceweerstanden van de M3 boutje 7 MOSFET’s (R29 tot en met r Tips voor meer R34) door metaalfilmweer- standen van 2 W. Draadge- i j i i Transistor Zoals gezegd heeft de verster­ wonden weerstanden hebben ker uitstekende specificaties. Mica schijf namelijk een bepaalde zelf- . Voor wie echt het onderste inductie en deze staat in serie uit de kan wil, bespreken we Componentefuijde Y/A. -. Y///A 1 V/////X '///////////% ^ Aluminium met het stroompad van de \ nog enige punten die de pres­ luidspreker. Dat kan een be­ 1 ffi cSL JjL ,soleen,‘ppel taties kunnen opvoeren. paalde kleine vervorming in­ ~ ~~ • 1, ' " ~ ------r|t-----v Print Op de eerste plaats kan men troduceren. Het zal echter in / de gewone bruggelijkrichter de praktijk niet meevallen I Mica Print van de voeding voor de eind- metaalfilmweerstanden van crm CZ^D M3 moertie trap vervangen door vier 0,18 Cl te vinden. Meestal zal losse, maar tamelijk prijzige, men niet lager komen dan 1 dioden van het ‘Fast Reverse H, zodat er in totaal 30 van Recovery-type. Dit heeft tot deze weerstanden (6x5 paral­ resultaat dat de uitgangsim- lel) in de print moeten gesol­ Afb. 8 Samenstelling van het Deze gelijkspanning mag niet pedantie van de voeding aan­ deerd worden. □ koelsysteem voor de zes eind- groter of kleiner zijn dan +/- zienlijk daalt. Wat weer tot transistoren. 30 mV. gevolg heeft dat de voedings­ De laatste fase van de afrege- spanning beter op pijl blijft len behuizing van de verster­ ling wordt uitgevoerd nadat bij korte zeer hoge piekstro- ker. de versterker een uurtje aan men. staat. Na het opwarmen van In hetzelfde kader valt het te Tot slot doet men er verstan­ alle onderdelen tot normale overwegen de trafo van de dig aan nog eens de DC-off- bedrijfstemperatuur moet eindtrappen te vervangen © RB Elektronica/Funkschau 9/ 10/ 11- set op de luidsprekeruitgang men de ruststroom nog eens door een (veel duurder) ring- 1990 van de versterker te meten. bijregelen op 300 mA. Dan kern exemplaar. Deze trafo’s

AGENDA AGENDA

21/10-26/10 Systems 91 (comp. & telecom.), 12/11-13/11 UNIX & Open Systems 91 (Conf.), München (D). Brussel (B). Inl.:+49-89 51070. Inl.: +44-628 773 277.

22/10-24/10 Energy Management Exhibition, 18/11-22/11 Componic 91, Parijs (FR). Londen (GB). Inl.: +33-1 4909 6440. Inl.: +44-81 680 7525. 21/10 Geïntegreerde bestur.techniek (workshop), 22/10-24/10 Heating & Ventilating Show, Londen (GB). Amsterdam (NL). Inl.: +44-81 680 7525. Inl.:+31-70 352 2141.

29/10-01/11 Micro Systems Technologies 91, Berlijn (D). 28/10-31/10 DSP Appl. & Technology, Berlijn (D). Inl.: +49-30 3038 3066. Inl.: +32-3 237 1677. 30/10-02/11 Belektro *91 (Elektrotechniek), Berlijn (D). 31/10 EMC-symposium, Arnhem (NL). Inl.: +49-30 30380. Inl.:+31-70 352 2141.

31/10-01/11 World Mobile Communications, 22/11-23/11 HCC Micro Computerdagen *91, Londen (GB). Utrecht (NL). Inl.: +44-71 925 2323. Inl.:+31-3403 78788. 07/11-10/11 Hobby & Elektronik, Stuttgart (D). 26/11-29/11 Security *91, Utrecht (NL). Inl.:+49-711 2589 225. Inl.: +31-30 955 911.

07/11-14/11 Eureka (Ind. Innovatie), Brussel (B). 28/11-30/11 le MultiMedia, Utrecht (NL). Inl.:+32-2 217 8012. Inl.: +31-30 955 911.

12/11-16/11 Productronica 91, München (D). 02/12-04/12 Metechnik in Berlin, Berlijn (D). Inl.:+49-89 51070. Inl.: +49-5033 7057.

RB elektronica, november 1991 41 COMPONENTENNIEUWS geïntegreerde druksensor van de plaat worden vermo- REGENSENSOR gensweerstanden aange- sterking zijn op een enkele Een hoogwaardige emailsoort bracht die op een laagspan- chip ondergebracht. Een druk biedt bescherming aan een ningsbron worden aangeslo­ van 0 tot 15 psi levert een regensensor van Metalcore. ten. esssssss geconditioneerd uitgangssig­ De sensor bestaat uit een Wanneer het begint te rege­ tie temperatuurcompensatie naal op van 0,5 tot 4,5 V dat metalen plaatje van 98 x 63 nen, wordt al bij de eerste (0 tot +85 °C) en signaalver- via een A/D omzetter en mm met afgeronde hoeken druppel contact gemaakt op microprocessor kan worden die is voorzien van een glas- de sensor. Dit contact wordt Volledig geïntegreerde druk- verwerkt. keramieklaag (Elpor-email, gesignaleerd waarna de ver- opnemer met temperatuurcom- Inl.: Rodelco electronics, Bre­ warmingsweerstand wordt in­ ofwel elektronisch porselein). pensatie. da, tel. 076-784911. Nadat de emaillaag is aange­ geschakeld. Doordat het bracht, wordt de eigenlijke plaatje wordt verwarmd, ver­ sensor in dikke-film op het dampt het water op het PIN 3 oppervlak aan de bovenzijde oppervlak en ontstaat een MPX5100D FU"y Integrated ----- 9—0 Pressure Sensor Schematic l + 5VS0URCE van de plaat gezeefdrukt. cyclus. Als het ophoudt met Ril < regenen wordt de verwar­ RGy Vervolgens wordt de plaat VpO- y^ gesinterd. Aan de onderzijde ming definitief uitgeschakeld (signalering einde regentijd). U V2 De sensor meet wanneer het Een emailsoort beschermt een R!f Q R3 R5 V3 regensensor tegen corrosie en heeft geregend en hoe lang. RSf Inl.: Metalcore Electronics, VI RTO V4 biedt een betere mechanische Vex R4 PIN 1 sterkte dan sensoren van glas. Gaanderen. O 0A1 R8>9 OAO-TQ4 R2*' Va 0A2 R13 - VS- — VS + PIN 2 —Wv— THIN FILM RESISTOR -y(*- LASER TRIMMABLE RESISTOR

FOTO-ELEKTRISCHE SCHAKELAARS De serie HDMP foto-elektri- sterk vervuilende omgeving sche schakelaars van Honey- en voldoet aan de normen well is uitgevoerd volgens de Nema 4, 4X en 6P. De scha­ zwaarste afdichtingsnormen. kelaars zijn bestand tegen het De robuuste kunststofbehui- onder hoge druk en tempera­ zing is bestand tegen een tuur afspuiten met veelal WATERDICHTE microschakelaar agressieve basische of zure Deze foto-elektrische schake­ schoonmaakmiddelen. Doordat de microschakelaars contact dat 2 A bij 125 V wis­ laars zijn bestand tegen rei­ Inl.: Honeywell, Amsterdam, van Matsushita zijn uitge­ selspanning schakelt. De nigen onder hoge druk. tel. 020-5656254. voerd volgens beschermings- grootste uitvoering gaat tot klasse IP 67 blijven ze onder drie maakcontacten en scha­ alle omstandigheden werken. kelt 3 A bij 250 V wisselspan­ De kleinste waterdichte scha­ ning. De schakelaars zijn kelaar heeft afmetingen van bestand tegen trillingen tot 12,8 x 6 x 6,5 mm; de grootste 50 Hz en schokken tot 30 G. is 33 x 10,3 x 15,9 mm. Het De doorslagspanning is ten­ kleinste type heeft een wissel- minste 600 V effectief. Inl.: Matsushita Automation Waterdichte microschakelaars Controls Benelux, Best, tel. die tegen een stootje kunnen. 04998-72727.

SNELLERE 386SX PROCESSOR De Am386SXL van AMD is slechts 1 mA). Hierdoor een 25 MHz versie van de wordt de levensduur van bat­ 386SX processor. De com­ terijen in draagbare PC’s ponent biedt een prestatie- verhoogd. De component is verbetering van 25% ten op­ ondergebracht in een PQFP zichte van de 20 MHz versie behuizing met 100 aansluit- en door het statische ontwerp punten. is het stroomverbruik met 35% verminderd (in de paraat- Inl.: Arcobel, Oss, tel. 04120- stand is de stroomopname 30335. RB elektronica, november 1991 42 COMPONENTENNIEUWS

BREEDBANDVERSTERKERS AUDIO D/A OMZETTER Philips brengt een serie hybri­ antenne-ingangsversterkers Een dubbele 18-bit BiCMOS analoge foutcorrectie en een de breedbandversterkers uit van dit 11 modulen omvat­ monolitische audio D/A om­ I-bit DAC om een hoge reso­ voor 12 V met een laag ruis­ tende programma hebben zetter, de PCM67 van Burr- lutie met lage vervorming bij niveau en een rechte frequen- een ruisniveau van minder Brown, werkt op 5 V. De de nulovergang te bereiken. tiekarakteristiek binnen ±1 dan 4 dB. In de SIL-omhul- schakeling bestaat uit een Het dynamische bereik is dB tussen 40 en 860 MHz. De lingen van 22 x 8 mm zijn 23 conventionele IO-bit D/A ruim 108 dB bij een lineairi- versterking ligt tussen 12 en discrete componenten onder­ omzetter met een dunne-film teitsafwijking van ±1 dB bij 30 dB. De modulen OM2045 gebracht, waaronder hoog­ R-2R laddernetwerk, een di­ -90 dB. De bemonsterings- tot en met OM2070B hebben waardige dunne-film transis- gitale offsetschakeling met snelheid bedraagt 352,8 kHz één tot drie trappen en leve­ toren met zeer stabiele en voor een overbemonstering ren maximaal 118 dB/xV. De reproduceerbare HF-karak- Door de verminderde ruis bui­ van het audiospectrum van teristieken. ten het frequentiegebied zijn acht keer op elk kanaal. Hybride versterkermodulen Inl.: Philips Nederland, Com- minder analoge filter technie­ voor 40 tot 860 MHz hebben ponents, Eindhoven, tel. 040- ken vereist bij deze dubbele Inl.: Burr-Brown, Maarssen, een rechte karakteristiek. 783749. audio D/A omzetter. tel. 03465-50204.

TEMPERATUURSENSOREN PROGRAMMEERBARE LOGICA De molybdenum tempera- een goedkopere sensor met De door AMD ontworpen tuursensoren van E+E Elec­ bijvoorbeeld 1 kH bij 0 °C in PAL CE20RA10 is beschik­ tronic vormen een alternatief te zetten, verkleint de behoef­ baar in een elektrisch wisbare voor de platina weerstands- te om drie- of vierdraads sys­ CMOS 15 ns versie. Het opnemers (Pt-elementen) met temen te gebruiken omdat stroomverbruik bedraagt de tolerantieklasse A, B, C en weerstandseffecten van de helft van de alom toegepaste D, equivalent met IEC 751 (lange) leidingen dan een bipolaire uitvoering. De com­ (DIN 43760). De gespecificeer­ kleinere rol spelen. De sensor ponent werkt als vijf 7474 de waarden worden door mid­ heeft een temperatuurbereik dubbele D-flipfiops in één del van sputtering, fotolitho­ van -200 tot +200 °C bij een behuizing. grafie en laserafregeling exact zeer hoge lineairiteit (de Inl.: Arcobel, Oss, tel. 04120- Lijm logica als buffer tussen vastgelegd. De molybdenum afwijking is minder dan 0,05 30335. snelle asynchrone systemen. laagjes zijn beschermd door °C). glas en gekleurde polymeer voor stabiliteit over langere Inl.: Acal Auriema, Eindho­ BEDRIJFSURENTELLERS termijn. De mogelijkheid om ven, tel. 040-816565. Het kon niet uitblijven: ook van Curtis, geschikt voor voor de mechanische bedrijfs- uitwisselbare paneelmontage VERMOGENSTRANSISTOREN urentellers is een elektro­ volgens DIN-norm. De nisch alternatief beschikbaar EEPROM techniek zorgt In de standaard SMD-omhul- ten bij een omgevingstempe­ in de vorm van de 700-serie ervoor dat de stand zonder ling SOT-223 brengt Philips ratuur van 25 °C en een batterij desnoods 10 jaar kan een 50-tal bipolaire en dar- onbeperkte warmte-afvoer Een tellertje met EEPROM als worden vastgehouden. De lingtonversterkers uit voor niet minder dan 8 W kunnen vervanger van de mechanische tellers met LCD-uitleesven- vermogens tot 3 W. Deze dissiperen. component. ster zijn rond of rechthoekig BDS-reeks kent zowel PNP uitgevoerd, met of zonder als NPN typen voor lage Inl.: Philips Nederland, Com- resetmogelijkheid. Ook zijn spanningen. De reeks bestaat ponents, Eindhoven, tel. 040- ze geschikt voor het registre­ uit Mexa-transistoren met 783749. ren van eenmalige gebeurte­ een epitaxiale siliciumbasis nissen of het tellen van voor collector-emitterspan- omwentelingen. Het tempe­ ningen van 32 tot 120 V. De ratuurbereik loopt van -40 gemiddelde collectorstroom tot +85 °C. is 3 A met maxima van 6 en 7 A. De maximaal toegestane Inl.: Tekelec Airtronic, Zoe- junctietemperatuur bedraagt termeer, tel. 079-310100. 150 °C, zodat de componen- RB elektronica, november 1991 43 produktnieuws

meten aan glasvezelkabels multimeter Met het draagbare meetappa- msteekplaatsen zijn zender Voor algemene toepassingen raat K1186 van Siemens kun- (LED met 850 tot 1600 nm of heeft Norma een 3,5 digit nen de optische demping, het laser met 1300 en 1550 nm) LCD multimeter met een vermogen en de reflectie- ontvanger (450 tot 1600 nm) hoge basisnauwkeurigheid uit­ demping in glasvezelkabels of glasvezelkabeltelefoon wil- gebracht. Naast de standaard worden gemeten. Voor tra- lekeurig te combineren. Voor meetbereiken van spanning, jectmetingen kan het instru- een spraakverbinding vol­ stroom en weerstand heeft de ment simultaan als glasve- staat één glasvezelkabel om- LP 10 een akoestische door- zelkabeltelefoon worden in- dat het instrument in vol-du- gangstest, halfgeleidertest en gezet. De meetwaarden wor- plex via mono- of multimo- een meetwaardegeheugen den in W of in dB op een dusvezels werkt, (data hold). Om het meten te grafisch LCD uitleesvenster Het meten van de reflectie- vereenvoudigen kan worden weergegeven. demping is nodig omdat gere­ gekozen tussen handmatige flecteerd licht bij hoge bit- of automatische bereikom- Bij optische demping- en snelheden en bij analoge schakeling voor het span- vermogenmetingen worden transmissie storingen in de nings- en weerstandsbereik. de meetwaarden vergeleken laserdiode kan veroorzaken, Het instrument beschikt over met vast geprogrammeerde Dit kan een inconsistent uit- stoor- en overbelastingsbe- referentiewaarden. Op twee gangsvermogen, vermogens- veiliging. verlies of een verhoogd bit- InL: Mechalectron, Nieuwe- Draagbaar instrument met op­ foutpercentage opleveren. gein, tel. 03402-61414. laadbare NiCd accu voor InL: Siemens Nederland, Den metingen aan glasvezelkabels. Haag, tel. 070-3333230. Robuuste multimeter met auto­ matische bereikomschakeling en bevriezing van de meet­ waarde.

TESTSTATION VOOR PRINTKAARTEN Voor het opzoeken van fou­ Het systeem bevat zes stan­ ten in printkaarten met recen­ daard testtechnieken voor te versies van RISC-, CISC- het detecteren en isoleren van en DSP microprocessoren, defecte componenten op print­ brengt Philips het Trouble- kaarten met microprocesso­ shooting TestStation Fluke ren: analyse van het compo- 9100FT uit. Het systeem nenttype, detectie van het ondersteunt ongeveer 90 mi­ logicaniveau, meting van de croprocessoren waaronder de frequentie en de overgangen, R3000 en beschikt zelf over impulsopwekking en vector- een 68030 microcomputer. aansturing. Met behulp van een hogere programmeertaal, De manier van testen, waar­ een editor voor syntaxcon- bij de microprocessor van het trole en een broncode fout- testobject wordt geëmuleerd, zoekmethode kunnen digi­ fungeert ze als CPU van het is de snelste en betrouwbaar­ tale test- en diagnoseproce- BITCPU-KAART station voor het uitvoeren ste methode voor het opspo­ dures worden geschreven. De BITCPU-kaart is een van de I/O-opdrachten. ren van fouten in kernel- Het systeem voorziet tevens actieve netwerk-kaart voor schakelingen. in een aantal geprogram­ het 19 inch ECB-systeem. De Nieuw is de grotere geheu­ meerde testen voor het con­ kaart ondersteunt de door gencapaciteit van 128K Emulatieƒ testen van print­ troleren van de kemel. intel ontwikkelde veldbus EPROM en SRAM, in tegen­ kaarten met processoren als InL: Philips Nederland, BITBUS en verzorgt de stelling tot de standaard RISC, CISC en DSP, waar­ T&M, Tilburg, tel. 013- comunicatie met de master 2x32K, die in de praktijk onder de R3000. 390111. (PC) via het netwerk. Tevens vaak onvoldoende blijkt te zijn. Actieve BITCPU netwerk­ InL: Procim, Aalten, tel. kaart voor 19” ECB-systeem. 05437-66500. mum % j: c 3! o

Jft _

44 RB elektronica, november 1991 PRODUKTNIEUWS

SNELLE PLC Programmeren vindt plaats met DOXIO, een menuge- De SattConl25 van Sattcon­ stuurd programmapakket trol is een snelle PLC die waarbij op elk moment kan instructietijden vanaf 0,25 /is worden omgeschakeld tussen garandeert. Deze program­ Grafcet, functieblokken, lad- meerbare besturing heeft 32 derdiagrammen en instruc­ 1/ O punten per kaart met een ties. Het systeem verwerkt maximum van 2048 I/O’s. hardware en/of software in- terrupts om de snelheid ver­ Krachtige PLC met een groot der op te voeren. aantal instructies voor com­ pacte, intelligente program­ In 1.: Sattcontrol, Etten-Leur, mering. tel. 01608-86200.

Streepjescode en magneetkaart- i nch d is kette en net zo d ik als decoder voor aansluiting op een lucifersdoosje. een PC. De gebruiker kan de decoder programmeren door het lezen aanpassing aan de applica- van streepjescodes in de tieprogrammatuur nodig is. handleiding. Verder kunnen Tegelijkertijd kunnen meer­ functietoetsen worden toe- dere leesmedia worden aan­ gevoegd achter de te lezen gesloten zoals leespennen, streepjescodes. contactscanners, laserscan- ners en kaartlezers. De deco­ Inl.: C.N. Rood, Rijswijk, der is niet groter dan een 3,5 tel. 070-3996360.

MINIATUUR KABELWARTELS ENKELKAARTS 386PC Voor het mechanisch ver­ dicht Mini heeft bescher- Zonder opsteekmodulen of zowel op de EC386 als op een grendelen van dunne kabels mingsgraad IP68 en een uitbreidingskaarten beschikt willekeurige PC plaatsvin­ heeft Lapp Kabel de Skin­ temperatuurbereik van -30 de EC386 over Centronics en den. Het uiteindelijke sys­ dicht Mini kabelwartels ont­ tot +80 °C. De stevige, RS232 poorten, real-time teem kan worden aangevuld wikkeld. Er zijn twee typen soliede bouw van de minika- klok, diskettestation en harde met schijfgeheugens, maar voor het monteren van kabel­ belwartel uit vernikkeld mes­ schijf interface, toetsenbord- kan ook geheel vanuit de tjes met een doorsnede van sing zorgt ervoor dat de aansluiting, maximaal 4 ROM-disk worden opgestart. 1,5 tot 5,5 mm. Vlakkendek- kabels snel gefixeerd, afge­ Mbyte RAM en een ROM/ kende, gelijkmatige druk dicht en van trek ontlast RAM disk, bestuurd door Inl.: Snijder Micro Systems, zorgt ervoor dat dit betrouw­ kunnen worden. een 386 processor op een Deurne, tel. 04930-10725. baar en met de nodige voor­ Inl.: Lapp Kabel, Veldhoven, enkele Eurokaart. De geïnte­ zichtigheid gebeurt. De Skin­ tel. 040-545465. greerde VGA besturingseen­ heid kan niet alleen mono­ chrome tot en met Super­ PENSCHRIJVER stroom en temperatuur. Als VGA monitoren aansturen, optie is pensynchronisatie maar bovendien LCD-, plas­ De SE 124 registratierecorder mogelijk voor gelijkloop van ma-en EL-weergeefsystemen. van ABB heeft 1 tot 3 de pennen. De papiersnel- kanalen en kan worden voor­ heid bedraagt maximaal 2 Verder biedt de kaart ruimte zien van een vijftal verschil­ cm/s. De speciale EMV/ vooreen rekenkundigecopro- lende ingangsmodulen voor EMC uitvoering is bestand cessor. De vermogenopname het registreren van spanning, tegen sterke elektromagneti­ bedraagt 1 A bij 5 V. Uit­ sche instraling. breiding van de I/O kandoor Schrijvende recorder met pen­ Inl.: ABB Instrumentatie, middel van de STE- of PC- synchronisatie. Rotterdam, tel. 010-4078377. bus. Een aantal STE-kaarten voor industriële besturingen Een complete 386PC op een is beschikbaar. De ontwikke­ Eurokaart voor industrieel ge­ ling van programma’s kan bruik.

BARCODE/MAGNEETKAART DECODER Een Nederlands produkt is poort van een PC worden de serie M decoder voor aangesloten. De toetsenbord- streepjescodes en magneet­ aansluiting heeft het voor­ kaarten van Rood. De deco­ deel dat de informatie als der kan rechtstreeks op het toetsenbordinvoer wordt toetsenbord of op de seriële doorgegeven zodat er geen

RB elektronica, november 1991 productnieuws machinebeveiliging Met het modulaire FF-Scan gazijnen, persen, walsen en systeem van Honeywell kun- andere zware processen waar­ nen beveiligingssystemen bij gevaarlijke situaties kun­ door de gebruiker worden nen optreden (voor mens en samengesteld, waardoor de machine). toepassing van andere me­ Het systeem bestaat uit twee chanische beveiligingen over­ tot acht infrarood zenders/ bodig wordt. Het infrarode ontvangers met een bestu­ systeem zorgt voor een volle­ ringseenheid. De resolutie dige machinebeveiliging, in­ bedraagt 35 tot 200 mm over clusief toegangs- en zonebe- afstanden tot 25 meter. De veiliging bij gerobotiseerde maximale afstand tussen be­ fabricage, automatische ma­ sturingseenheid en sensoren bedraagt 50 meter. Optische spectrumanalyse met baar. Er is een versie met Infrarood beveiligingssysteem Inl.: Honeywell Componen­ adapters voor verschillende dubbele monochromator beschermt mens en machine ten, Amsterdam, tel. 020- toepassingen. voor metingen bij zeer lage tegen gevaarlijke situaties. 5656254. lichtintensiteit. Driedimen­ mogelijk. De absolute golf- sionale weergave en kleurme- lengtenauwkeurigheid en li- ting is mogelijk met spe­ neairiteit binnen 0,05 nm cifieke programmatuur voor worden gerealiseerd door een de PC. interne referentielaser. De spectrale resolutie en ver­ Inl.: Te Lintelo Systems, zwakking zijn programmeer- Zevenaar, tel. 08360-40804.

SIGNAALGENERATOR De signaalgenerator SMGL een moderne generator. Het van Rohde & Schwarz heeft instrument is geschikt voor een ingebouwde breedband alle toepassingen die om vcrmogenversterker die grote extra externe versterkers vra­ en nauwkeurige uitgangsni­ gen om het uitgangsvermogen veau^ levert (-118 tot +30 van conventionele signaal- dBm) over een frequentiege- generatoren te vergroten. bied van 9 kHz tot I GHz. Bovendien beschikt het in­ Inl.: Rohde & Schwarz Neder­ strument over de modulatie land, Nieuwegein, tel. 03402- en zwaaimogelijkheden van 40900. PERSTANGEN TERMINAL sor-architectuur (Z80/V40) De perstangen PZ35 (voor biedt een communicatiesnel- aderdoorsneden van 25 en 35 Voor besturingsdoeleinden heid tot 500 Kbaud. Er is mm2) en PZ50 (35 en 50 heeft Datalogic de industriële voorzien in multitasking en mm2) van Weidmüller ver­ terminal TS80 uitgebracht in RAM-disk tot 2 Mbyte. Alle binden aders met kabelschoe- waterdichte (IP67) behuizing. streepjescode leesapparatuur nen volgens een trapezium­ De terminal beschikt over kan rechtstreeks worden aan­ vormig persprofiel dat vol­ een volledig QUERTY toet­ gesloten. Het systeem is MS- doet aan de Cenelec-norm. senbord en een grafisch LCD- DOS compatibel en er is een Door het geringe gewicht scherm. De dubbele proces- ontwikkelset in C beschik­ (700 g) en de beperkte lengte baar voor het schrijven van (260 mm) zijn de tangen Multitasking terminal voor de applicatieprogramma’s. gemakkelijk hanteerbaar. opslag en verwerking van ge­ Inl.: Datalogic, Maarssen, Inl.: Weidmüller, Hilversum, gevens. tel. 03465-72888. tel. 035-284876. Perstangen voor kabelschoe- nen en kabelverbinders, al of niet voorzien van een kunst- stofmanchet.

OPTISCHE SPECTRUMANALYSATOR De Spectro 320 van Instru­ coprocessor en grafische VGA ment Systems bestaat uit een weergave. Het spectrale ge­ 19 inch behuizing met een bied van 200 tot 2200 nm kan ’320 mm focal length grating binnen 4 seconden in één monochromator’ en alle be- keer worden opgeslagen en sturingselektronica. De een- weergegeven. Verder zijn heid wordt gekoppeld aan snelle metingen bij een golf- lengteresolutie van 0,01 nm een PC met rekenkundige 46 RB elektronica, november 1991 PRODUKTNIEUWS

PC-INSTEEKKAART MET ROM-DISK programma’s Anacat en simulatoren kunnen tevens Xtract verzorgen lineaire en zelfstandig worden gebruikt. Voor industriële besturingen staat een voeding van 5 V bij niet-lineaire device files voor op basis van de PC-bus is een 1,5 A. het gebruik... van de simulato- Inl.: Auriema Nederland, busprint met een CPU-in- Met de ROM-disk op de ren onder Academy. Deze Eindhoven, tel. 040-816565. steekkaart toereikend. De kaart kunnen meet- of bestu- CPU insteekkaart PCA6126 ringsapplicaties zonder tus­ is voorzien van een 16 MHz senkomst van mechanische 80286 processor, een HDD schijfgeheugens worden ge­ COMMUNICATIESYSTEEM connector voor de AT-bus realiseerd. Er is voorzien in De Headcom van Unicom is communicatiesysteem waar­ (IDE) harde schijven, een een opstartfunctie na het een draadloos, handenvrij mee de gebruiker door middel FDD connector voor disket- inschakelen van de voeding van een stemgestuurde testations, een parallelle en voor het automatisch uitvoe­ Handenvrij communicatiesys­ spreek/luisterschakelaar via twee seriële poorten en een ren van specifieke program­ teem met goede doordring­ een frequentie van 888 MHz mini-DIN connector voor ma’s. Een elektronische waak­ baarheid van het signaal storingsvrij kan communice­ het toetsenbord. De kaart hond (watchdog timer) ver­ ren. Het systeem is compact, biedt ruimte voor 4 Mbyte zekert een continue afhande­ waterdicht en heeft een inge­ werkgeheugen en een reken­ ling van de CPU-processen bouwde antenne. De micro­ kundige coprocessor. in onbemande ruimten, on­ foon met ruisonderdrukking In combinatie met een pas­ danks eventueel optredende is ingebouwd in één van de sief moederbord ontstaat een storingen, zelfs bij software- oorschelpen. Zelfs boven 115 volledig IBM PC/AT com­ fouten. dB omgevingslawaai en tus­ patibel systeem. De CPU- sen beton- of staalconstruc­ kaart verdraagt temperatu­ Inl.: Computer Engineering ties is de Headcom toe te pas­ ren tot 60 °C. Door de Roosendaal, Roosendaal, tel. sen. Naast de normale versie CMOS componenten vol­ 01650-57417. is er een brandweer- en een explosieveilige uitvoering (EEX ia II CT-6) beschik­ baar, evenals een basissta­ GELIJKSTROOMREGEUNG tion. De Minarik van Unidrive is aansluiting, regelbereik 1:60, Inl.: Theunissen, Malden, een 1 en 4 kwadrant gelijk- aansluitspanning 230 V/50 tel. 080-584455. stroomregeling voor perma­ Hz en 115 V/60 Hz. Er zijn nent magneet en veldgewik- instelmogelijkheden voor mi­ kelde gelijkstroommotoren nimaal en maximaal toeren­ Andere toepassingen zijn het tot 10 A. Door de toegepaste tal, versnellen en vertragen ZILVERLIJM maken van oppervlaktemon- SMD techniek zijn de rege­ (tussen 0,2 en 20 seconden), Met de 2400 Circuit Works tageverbindingen zonder sol­ lingen compact. Er zijn uit­ koppel en IxR compensatie. Conductive Epoxy Kit van deren, het repareren van voeringen op een inbouw- Tot de opties behoren tacho- Planned Products kunnen printsporen, het monteren chassis en gemonteerd in een terugkoppeling, afzonderlijke snel en zonder solderen gelei­ van kale chips, het afvoeren behuizing. Standaard zijn instelling voor beide draai­ dende verbindingen worden van statische ladingen en het alle regelingen voorzien van richtingen, druktoetsbedie- gemaakt op printplaten voor bevestigen van afschermingen vormfactor 1,37, noodstop- ning in plaats van potentio- prototypes en reparaties. De en aardverbindingen aan be­ meter. geleider bestaat uit een twee- huizingen. De beide tubes Gelijkstroomregeling in SMT Inl.: Unidrive, Zeewolde, tel. componenten zilverlijm (epo­ worden in een 1:1 verhou­ voor motoren tot 10 A. 03242-3514. xy) met uitstekende elektri­ ding (niet kritisch) gemengd sche geleidbaarheid (0,001 bij kamertemperatuur. Het H-cm), hechting en snelle uitharden duurt ongeveer 10 uitharding. Het materiaal is minuten bij licht verwarmen geschikt voor warmtegevoe- (38 tot 65 °C) en het mate­ lige elektronicacomponenten riaal krijgt de maximale op conventionele printpla­ sterkte na 24 uur en hecht ten, flexibele bedrading en aan soldeer, aluminium, glas, membraantoetsenborden. mylar, piëzo films, koper, epoxy en veel kunststoffen. Geleidende tweecomponenten zilverlijm voor het monteren Inl.: Planned Products, 303 van SMD-componenten zon­ Potrero Street, Suite 53, der solderen en het repareren Santa Cruz, CA 95060, VS, van printsporen. tel. 408-4598088.

ONTWERPSYSTEEM Het CAE/CAD ontwerpsys­ sie 3.0 sluit aan op de pakket­ teem voor hoogfrequente ana­ ten Academy, Libra, Touch- loge en microgolf applicaties tone, Omnisys en Microwave van EEsof integreert simula­ Spice van de fabrikant. Ook tie, modellering en lay-out in de programma’s E-Syn en een grafische omgeving. Ver- Linecalc zijn oproepbaar. De

RB elektronica, november 1991 Actueel systeemboek O De jaren negentig openen met de komst van de 386/486 ft microprocessors de poorten voor personal computersys­ temen met de kracht van een mainframe. Er dreigt een revo­ lutie op PC gebied. ”De 386/486 PC” beoogt de lezer langs 00 de weg der geleidelijkheid in te voeren in het pc-gebruik van Os de toekomst. -u De stand van zaken rond de 386/486 wordt op een rijtje QC gezet. Het verschaft helderheid rond technische termen, als Os expanded en extended memory, LIM, MCA, wait States, caching, geheugen-interleaving, schaduw-RAM.

Deze uitgave helpt U bij de aanschaf van een 386/486 of n 386SX-machine een weloverwogen afweging te maken tus­ sen de verschillende mogelijkheden. Het stelt U in staat de geweldige mogelijkheden, die deze machines in zich her­ bergen, ten volle te benutten.

gratis up-date

De technische ontwikkelingen rond de 386/486 staan niet stil. Daarom verzorgen wij gratis up-dates, waardoor de aanschaf van dit standaardwerk lange tijd aan de normen van de actualiteit blijft voldoen. Zie de bon achterin het boek.

"De 386/486 PC” ISBN 90 6082 348 6 300 pagina’s HH. 59,50 Bfr. 1190

II. ruirhcad De iYliiiderkring Te verkrijgen bij de boekhandel, computershops, elektronica­ winkels en DE MUIDERKRING WEESP. (31)02940-15210

FLUKE AND PHILIPS THE GLOBAL ALLIANCE IN TEST & MEASUREMENT

De nieuwe Fluke 70 serie II. Het beste is nu verbeterd! Dat zelfs het allerbeste nog beter kan, bewijst onze nieuwe Fluke 70 serie II. Een paar algemene kenmerken: • Touch Hold-functie • Doorbel- en diodetest mm m • Bereiksinstelling automatisch en met de hand • Beveiligd op alle bereiken • Nederlandstalige gebruiksaanwijzing • Drie jaar garantie

Het eenvoudigste model, de Fluke 70 II biedt de beste kwaliteit legen een zeer lage prijs. Absolute topprestaties bieden u de Fluke 79 II en 29 II. Deze 4000 counts DMM’s meten frequenties, capaciteit en lo- ohms met een resolutie van 0,01. De smoothing-functie geeft het gemiddelde van 8 metingen voor een rustige uitlezing.

Kies voor een Fluke 70 serie II multimeter. T&M Express Line: Beter is er niet. garantie voor snelle levering De Fluke 70 serie II is uit voorraad leverbaar via de Fluke en Philips distributeur. Bel voor de adressen van de leveranciers in uw omgeving: 013 - 39 01 12.

Philips Nederland B.V. B.U. Test- en Meetapparaten PHILIPS PHILIPS ( §STUUT*,B1?UtNev PIET KENNIS B.V. -Trjliifyaejl i< «Wiu\U* ELEKTRONISCH CENTRUM Piusstr. 90 5038 WT Tilburg Tel. 013 - 422647 Fax 013 - 424172 Elektr. Componenten - Bouwkits - Lektuur WIJ LEVEREN UIT VOORRAAD Meetapparatuur - Audio-accessoires DE FLUKE 80 SERIE MULTIMETER FLUKE 80 SERIE. DE ECHTE MULTIMETER MET MEER MULTIMETER-EIGENSCHAPPEN INB EEN HANDZAAM EN COMPACT INSTRUMENT. Handelsondememing FLUKE 80 SERIE ELECTRO CIRKEL B.V. 83-85-87 Postbus 56566. 3007 EB RoUerdam 37* DIGIT. 4000 COUNT DISPLAY Piekslraat 69. 3071 EL Rotterdam DE FLUKE 87 IS ZELFS 47» DIGIT. Tel. 010 - 485 10 88. Telex 28647 ENKELE UNIEKE EIGENSCHAPPEN Telefax OIO • 484 47 92 • FREQUENTIE. OUTYCYCLE METING • CAPACITEITMETINGEN ALLEEN VERTEGENWOORDIGERS • Radio en TV buizen ’ AC-DC SPANNING EN STROOM METING ' ZEER SNELLE 8ARGRAPH MET 41 OF 128 SEGMENTEN VOOR *Versterkerbuizen • REGISTRATIEMOGELIJKHEID MET WEERGAVE VAN MIN MAX EN GEMIDDELDE •Zendbuizen • UITSTEKENDE Efifll AFSCHERMING. BEDRIJFSTEMPERATUUR VAN -20 TOT *50 C LONDON •Magnetrons • BEVEILIGD TEGEN OVERBELASTING OP ALLE BEREIKEN 1000 V EFFECTIEF *Klystrons Veelal UIT VOORRAAD leverbaar tegen • DE GARANTIE OP DEZE METERS IS 3 JAAR OP ONDERDELEN EN ARBEIDSLOON *TR-cellen • NU MET VOLLEOIGE NEDERLANDSE GEBRUIKSAANWUZING ZEER GUNSTIGE prijzen. •Componenten Vraag vrijblijvend offerte. ANDERE FLUKE MULTIMETERS EN ACCESSOIRES LEVEREN WIJ OOK UIT VOORRAAD UITGEBREID FOLDERMATERIAAL ZENDEN WIJ U GAARNE TOE STUUT EN BRUIN B.V. / Multimeters, scopes van Hioki, Ook op dit gebied staan wij u met (voor)raad en daad terzijde. reeuau Metex, Dynatek, Hameg. Wij leveren onder rembours op telefonische of schriftelijke bestelling. nwx) ƒ Alle electronica componenten en Prinsegracht 34 - 2512 GA - DEN HAAG materialen. : tel.: 070-604993 - Fax.: 070-639084 Postbus 6013 Computerkabels, switches, Postgiro: 283062 - AMRO-bank: 45.35.75.418 4900 HA Oosterhout geheugens etc. Tel. 01620-57414* Beveiligingsapparatuur, Audio/video en nog veel meer... Fax. 01620-23777 r Informeer vandaag nog! /WIJ H1.M LEVERT UIT VOORRAAD: óók voor transformatoren T AM ROH A F 0 1 I ï + -\-pA-y\-Vv\icrVV-lèX _S -1_\ \ \ VERSTERKER- RINGKERN- -’c-i MODULES TRAFO’S KANT- EN KLAAR Deze nieuwe rlngkerntrafo's bieden GARANTIE: 1 JAAR! veel voordelen t.o.v. de oude Ook in het brede assortiment transformatoren bewijst Eindversterkers: 15W. 30W. 60W. rechthoekige blikpakkettrafo's: Amroh z’n klasse. Om er maar een paar te noemen: 120Wen 180W sinus. GEWICHT + HOOGTE gehalveerd. Hoge kwaliteiten, lage prijzen, bijv. MAGN. STROOIVELD veel kleiner, ★ Ingegoten trafo’s voor print- en chassismontage 30W kost slechts / 69,- dus min. brominduktie (van 0,6 VA tot 24 VA); Aile zijn meervoudig beveiligd. NULLASTSTROOM zeer laag. ★ Voedingstrafo’s; Uitstekende geluidskwaliteit. SNEL ie monteren: slechts 1 bout. Nieuw: MOSFET eindversterker- HOGE betrouwbaarheid, want I.L.P. ★ Ringkerntrafo’s; modules voor de allerbeste geluids­ gebruikt prima materialen. ★ Regeltrafo’s; kwaliteit. UIT VOORRAAD: meer dan 170 types ★ Aanpassingstrafo’s. Voedingen: met ringkerntrafo. van 15 tot 1000 VA. Dit zijn de meeste verkochte LAGE prijzen, bijv. 30 + 30 V 5A kost Alleen al voor dit programma komplete versterker-modules In Ned.! slechts / 99,-. zijn heel wat bedrijven tot vaste Amroh-klanten getransfor­ Nieuw: Speciale gitaar-voorversterker met veel regelmogelijkheden in » kant-en-klare module, met Hammond nagalm. meerd. Vraag de dokumentatie. Amroh B.V. Verkrijgbaar bij meer dan 100 winkel* in Nederland. Aktueel in industriële aktiviteiten Ook in voorreed speciale ringkerntrafo's voor buizenversterkers van 40W en 100W. ringleidingen. IOOV systeem, computervoedingen. Meer gegevens worden op aanvraag gratis toegezonden. Postbus 370,1380 AJ Weesp Telefoon: 02940 -1 53 50 AMPUVIO B V Ivh U_P NEDJ VOSSENORINKWEG1. 7491 OA OELOCN Telex: 15171 KAMU TEL 0S407-62024, UI «407-63132 V mm = = Tj M-LB SYSTEMS mtasrsTEHRESEancH ca lto

MODEL ALL-03 • Universal programmer & tester for PC/XT/AT/386. • Software included for EPROM, EEPROM, Bipolar PROM, Programmable Array Logic (PAL, CMOS PAL, GAL, PEEL, EPLD & FPL), i Microcomputer (8748, 8751 & Z8 series), IC tester (TTL 74/54 series & CMOS 40/45 series) and memory tester. • Software update by floppy disc. • Functions include Blank check, Read master, Program, Security programming, Auto programming, File loading and saving, Screen editing for binary data, ASCII data and Jedex fuse map. • Hex to binary code convertor for Intel 80/86 HEX, Motorola S1/S2 and Tektronix Hex. • 2 ways or 4 ways file splitter and shuffler. • Dump file to console in Binary format. • CPU 8751 dissassembler file.

OPTIONS.

• Adapters for PLCC EPROMS. • Adapters with up to 4 sockets. • 45 adapters are availlable.

OTHER PRODUCTS.

• Universal PLCC converters. • Battery back-up RAM for EPROMS. • DRAM Module tester for SIP-SIMM. • ROM/RAM Emulator. • 8051 In circuit emulator. * • High speed EPROM programmers. 1, 4 or 8 sockets. • PLD/MPU learning & experiment boards. PLD, PEEL, GAL, 87C51.

Aa Kaai -1E Quai d’Aa 1070 Bruxelles - Brussel Tél. (02)5214190 - Télex 24616 - Télefax (02)5219477 ELECTRONICS voor Nederland: AMROH BV - Postbus 370 - 1380 AJ Weesp, 02940 - 15350 UW GIDS VOOR PRAKTISCHE ELEKTRONICA

Stuur mij een acceptgirokaart en ik betaal fl. 72,- voor een jaarabonnement

op RB Elektronica. Ik krijg elf nummers met meer dan 600 pagina’s

praktische elektronica vakinformatie.

naam: adres:

postcode en woonplaats:

De Muiderkring Antwoordnummer 6114 1380 VB Weesp >• / i

Precies Vijf jaar \a\eP... Ruim Vijfentwintig manjaar ontwikkeling Bijna Vijfendertighonderd gebruikers

Om dit te vieren hebben we een zeer bijzondere:

JUBILEUM AANBIEDING

)jL ïöïp-™ ülJQ + (DOS-versies) f ; COMPUTER AIDED PCB DESIGN SCHEMATIC CAPTURE BF19.FS®,- «

■ Deze versie is uitgevoerd met de hi-quality 'interaktieve' autorouter (dus niet eei; externe batchrouter), waarmee U per komponent, per net, per window of de gehele print kunt routen. Deze autorouter kunt U op elk moment onderbreken voor korrekties. ■ Dus... niet een 'low-cost' pakket zonder groeipad. U kunt zonder meer upgraden naar de 32 bits systemen Advanced & Professional (met een nagenoeg onbegrensde ontwerpcapaciteit). ■ En... niet een verouderde of gestripte versie, maar de allernieuwste releases, waarvoor elke 6 maanden updates met nieuwe features verkrijgbaar zijn. ■ Het is nu betaalbaarder dan ooit om - zonder te moeten besparen op kwaliteit - professioneel printen en schema's te ontwerpen. Prijs incl. BTW en verzendkosten ƒ 1.196,85 •

Schematic Capture • Real Time Electrical Check voorkomt fouten Hj ens editen Autorouter legt automatisch de kortste -foutloze- verbindingen • Wire Move & Shove sparen tijd • Perfekte integratie (Shell-menu) met ULTIboard: zelfs de spoorbreedtes zijn tijdens het schema- tekenen al in te geven! Netlist-toolkit om zelf CAE/CAD interfaces te maken Onbeperkt aantal attributen per symbool/ net of

Energiestraat 36 • 1411 AT Naarden Kardinaal Mercierplein 1 • B-2800 Mechelen Tel. 02159-44424 • Fax. 02159-43345 TECHNOLOGYÜLTIMiïl LI Tel.: 015/40.18.95 • Fax: 015/40.1879^