Het graf van Tyrannosaurus Trix Escherprijs voor studie naar de geologische context van de Leidse T. rex

door Marlies ter Voorde [email protected]

dam onderzocht de leefomgeving van het dier van Naturalis, dat inmiddels op tournee door Europa is. Op 30 maart 2017 ontving hij de Escherprijs van het Koninklijk Nederlands Geologisch Mijnbouwkundig Genootschap (KNGMG) voor de beste master- scriptie aardwetenschappen van 2016. Afb. 1.

Trix, de Tyrannosaurus rex die zich tot deze maand braaf liet bewonderen in het Pesthuis van Naturalis (afb. 2), maakte on- geveer 67 miljoen jaar geleden de buurt onveilig in een tamelijk vlak rivierenlandschap (afb. 3). Het was er vaak drassig, met ondiepe meren en dichtbegroeide uiterwaarden. Er groeiden varens en palmen, in subtropische bossen. En de seizoenen varieerden, met droge en juist zeer natte perioden. Dat conclu- deert Pim Kaskes, afgestudeerd aardwetenschapper aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Onderbelicht Kaskes is niet de enige onderzoeker die zich op Trix stortte. Afb. 1. Uitreiking Escherprijs aan Pim Kaskes in maart 2017. Biologen en paleontologen zochten uit hoe hard ze kon lopen Foto: Jan Stafleu, KNGMG (maximaal 17 kilometer per uur), hoe oud ze is geworden (min- stens dertig jaar), wie de bijtsporen op haar schedel maakte (een andere T. rex) en of ze een tumor had in haar staart (waar- Na een lang leven in een groen rivierenlandschap, eindigde Trix schijnlijk wel). de Tyrannosaurus rex in een riviergeul waar haar botten perfect Uitermate boeiend, vindt Kaskes, maar is het niet minstens net bewaard bleven. Pim Kaskes van de Vrije Universiteit Amster- zo interessant om iets te weten over de leefomgeving waarin

Afb. 2. Het skelet van Trix in de tentoonstelling ‘T. rex in Town’ in Naturalis in Leiden. Foto: Marten van Dijl, Naturalis. gea juni 2017, nummer 2 45 het beest zich moest zien te redden? “Dat deel van het verhaal Het is een meisje! (Toch?) wordt meestal onderbelicht”, zegt hij. “Bij het opgraven van dino- sauriërs let men meestal zelfs helemaal niet op de aardlagen. Die Dat Trix een dame is denken onderzoekers vanwege de worden in veel gevallen zo snel mogelijk weggegraven. Ik snap vrouwelijke vorm van haar skelet. Ze was ruim 12 meter dat niet, dan verdwijnt veel waardevolle informatie voorgoed.” lang, woog waarschijnlijk ongeveer 6 ton en behoort tot het zogenaamde ‘robuuste morphotype’, met onder meer brede Een graf van zand heupbeenderen. De mannetjes zijn van een slankere soort. Toen Kaskes in 2014 voor zijn onderzoek aankwam in de Hell Althans, daar gaan wetenschappers van uit, sinds ze in 2005 Creek regio in de staat Montana, in het noorden van de Ver- in het dijbeen van een robuuste T. rex uit Montana een speci- enigde Staten, was Trix al weg (afb. 4 en 5). Het zand waaruit ale botstructuur vonden (het medullaire bot). Dit is een soort ze was opgegraven lag er nog en kon als onderzoeksmateriaal kalkreservoir, dat je ook aantreft bij vogelvrouwtjes, en dat worden gebruikt, maar van de oorspronkelijke gelaagdheid was gemobiliseerd wordt als ze eieren aanmaken. In Trix is ove- weinig meer over. Kaskes moest de context dus vooral uit de rigens geen medullair bot gevonden - maar daarvoor had ze gesteentelagen in de directe omgeving halen (afb. 6 en 7). Het nu ook net bevrucht moeten zijn toen ze dood ging. “Om zeker zo ruige, kale prairielandschap was destijds een groene vlakte te weten dat de robuuste beesten altijd vrouwtjes zijn moeten met meanderende rivieren, ontdekte hij. De T. rex deelde haar we eerst veel meer skeletten vinden en onderzoeken”, zegt leefomgeving met andere beesten zoals Triceratops en Edmon- Kaskes. Het vrouwtje uit 2005 kan natuurlijk ook gewoon een tosaurus. fors uitgevallen exemplaar zijn geweest… Kaskes trok zijn conclusie uit de patronen die hij zag in de lagen zand en klei, aangevuld met laboratoriummetingen (afb. 8 en 9). Zo wist hij zelfs in grote lijnen te achterhalen hoe Trix in het land- schap begraven raakte. “Trix is gevonden in een voormalige ri- daar binnen enkele maanden volledig is bedekt met zand. Maar viergeul. Ze was bedolven onder drie meter zand, waarvan in het niet iedereen denkt dat Trix zo snel begraven raakte, en dat daar lab bleek dat de korrelgrootte nauwelijks varieerde. Dat betekent een overstroming aan te pas kwam, vertelt hij er eerlijk bij. Ook dat al dit zand in zeer korte tijd op de bodem is neergeslagen, en zonder overstroming slibben dergelijke geulen dicht, zij het wat dat duidt meestal op een flinke overstroming.” langzamer. “Maar waarom missen dan de armpjes van het beest en een achterpoot?”, vraagt Kaskes zich af. “Voor aaseters Trix was op dat moment al dood, vermoedt Kaskes. Een mogelijk hebben we weinig aanwijzingen.” Er valt dus nog wel wat uit te scenario is dat het karkas terecht is gekomen in een zijrivier en zoeken.

Afb. 3. Artist's impression van het landschap in Montana waar ‘Tyrannosaurus Trix’ 67 miljoen jaar geleden rondliep. De rivierbocht is gereconstrueerd op basis van veldobservaties van een opgevulde stroomgeul; de dieren zijn gebaseerd op fossiele vondsten van botten, tanden en schubben in de omgeving van het graf van Trix; de planten zijn geïnterpreteerd op basis van tellingen aan fossiel stuifmeel onder de microscoop. Tekening: Inge van Noortwijk, Naturalis Biodiversity Center.

46 gea juni 2017, nummer 2 Afb. 4. Overzicht van de opgravingslocatie van Trix in Montana. Duidelijk is te zien dat de skeletdelen van de dinosaurus behoorlijk uit elkaar liggen. De foto is aangepast naar een foto van Peter Larson, Black Hills Institute.

Verpakking Context Het graf van Trix bleek de beste bewaarplaats die je je als dino Kaskes pleit ervoor om het geologische onderzoek bij interes- – of in elk geval als paleontoloog die het dier later ontdekt – kan sante vondsten van fossielen voortaan eerder in te zetten - na- wensen. Het relatief losse zand was perfect verpakkingsmateri- melijk tegelijkertijd met de opgraving, nog voor de hele context aal, het fungeerde als de piepschuimkorrels waarmee je breek- weg is. Afb. 11. “Uit de botten kan je het beest reconstrueren,” bare spullen in een doos beschermt. Ook het kalkpercentage zegt Kaskes, “maar uit de gesteentelagen zijn leefomgeving.” in het zand (rond de 25 procent) droeg bij aan de houdbaarheid Want of het dier eieren legde (ja) en veren had (waarschijnlijk wel) van de botten. Waar veel kalk is, krijgen de bodemzuren geen zegt iets over haar leven, maar of ze zich moest zien te redden in kans om de botten aan te tasten. een bos, een graslandschap, of een woestijn toch net zo goed? De hoofdtekst van dit artikel is eerder gepubliceerd op de popu- Van Trix is meer dan 50 procent aan botmateriaal gevonden en lairwetenschappelijke website www.nemokennislink.nl. Marlies die botten zijn nog in zeer goede staat (afb. 10). “Alsof ze nog ter Voorde schrijft als freelance journalist over aardwetenschap- maar net dood is”, zegt Kaskes. Tot nu toe zijn er maar twee pen, behalve voor NEMO Kennislink ook o.a. voor De Volkskrant Tyrannosauriërs op de wereld ontdekt die completer zijn dan en KIJK. Trix: Stan, waarvan 63 procent is gevonden, en Sue, die voor 73 procent compleet is. Maar de botten van Trix zijn het mooist be- Bron waard gebleven. “De schedel van Sue is bijvoorbeeld helemaal Kaskes, P. Unearthing the background of Naturalis’ Tyrannosau- scheefgedrukt”, zegt Kaskes. “Zij is opgegraven uit een bodem rus rex: taphonomy, stratigraphy and paleoenvironment, Master met meer klei”. Thesis Earth Sciences, Vrije Universiteit Amsterdam, 2016.

Afb. 5. Opgravingskaart van de Trix site, in 2013 gemaakt door het Black Afb. 6. Pim Kaskes bezig met het graven van sleuven in de Amerikaanse Hills Institute. Bron: Peter Larson, BHI en Anne Schulp. badlands voor sedimentologisch en stratigrafisch onderzoek. Foto: Anne Schulp. gea juni 2017, nummer 2 47 Afb. 7. Pim Kaskes bezig met hoogtemetingen op de ranch van Mary-Ann en Lige Murray in het oosten van de staat Montana, VS. Foto: Klaudia Kuiper

Afb. 8. Pim naast een lakprofiel dat is gemaakt van de opgravingslocatie Afb. 9. Het nemen van sedimentologische monsters van de sectie op de van Trix. Hierop laten sedimentaire structuren als klimmende ribbels en opgravingsplek moest soms in barre omstandigheden gebeuren. Deze scheve gelaagdheid zien dat het skelet snel moet zijn bedekt door van monsters zijn vervolgens meegenomen naar Nederland en geanalyseerd stromend water afkomstig zand. Foto: Jan Smit. op organisch en carbonaatgehalte, korrelgrootte en polleninhoud in het Sedimentologielab op de Vrije Universiteit in Amsterdam. Foto: Jan Smit.

Afb. 10. Pim Kaskes in september 2014 bij de nog in zandsteen verpakte Afb. 11. Het VU-Montana Research Team op zoek naar goede geologische schedel van Trix, in het Black Hills Institute, South Dakota, VS. Foto: Anne ontsluitingen op de ranch waar Trix is gevonden. V.l.n.r.: Jan Smit, Klaudia Schulp. Kuiper, Pim Kaskes en Lars Noorbergen. Foto: Anne Schulp.

48 gea juni 2017, nummer 2