CYMDEITHASEG CYFIEITHU Dylanwad Cyfieithu Ar Y Pryd Ar Y Defnydd O'r Gymraeg Yng Ngwynedd
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
TRAETHAWD DOETHUROL (PhD) CYMDEITHASEG CYFIEITHU Dylanwad cyfieithu ar y pryd ar y defnydd o'r Gymraeg yng Ngwynedd Judith Kaufmann Ysgol y Gymraeg, Prifysgol Bangor Mawrth 2009 CRYNODEB Gyda'r traethawd hwn, dygir at ei gilydd ddau faes ymchwil sy'n ymdrin â chynllunio iaith leiafrifol. O safbwynt astudiaethau cyfieithu, trafodir dylanwad cyfieithu (cyfieithu ar y pryd yn benodol) ar y defnydd o'r Gymraeg. Yn ogystal â hyn, trafodir ystyriaethau cymdeithasol o fewn maes cynllunio ieithyddol sy'n allweddol wrth geisio annog lleiafrifoedd ieithyddol i siarad eu hiaith. Yn rhan gyntaf y traethawd trafodir datblygiad gwasanaethau cyfieithu yng Nghymru, yn rhan o ymdrech i gryfhau'r Gymraeg ym mywyd beunyddiol ei siaradwyr. Yn gefndir damcaniaethol i'r astudiaeth cyflwynir syniadau o ddisgyblaethau ymchwil cymdeithaseg iaith a chynllunio ieithyddol. Mae'r rhain yn esbonio cysyniadau cyffredin a ddefnyddir wrth drafod lleiafrifoedd ieithyddol. Maent hefyd yn profi dilysrwydd astudiaethau cyfieithu fel maes ymchwil yng nghyd-destun lleiafrifoedd ieithyddol. Trafodir rhychwant o ddamcaniaethau cyfoes ynghylch dwyieithrwydd, hawliau iaith a phwysigrwydd deall y berthynas gymdeithasol rhwng siaradwyr dwy iaith, cyn mynd ymlaen i sôn am hunaniaeth leiafrifol, ac yn benodol, hunaniaeth Gymraeg yng Nghymru. Ceir hefyd ymdriniaeth â chysyniadau cynllunio ieithyddol Cymru, megis hyder ieithyddol, dewis iaith a defnydd iaith, a cheir trafodaeth am bwysigrwydd Bro Gymraeg. Mae ail ran y traethawd yn gyflwyniad o'r ymchwil maes mewn cyfarfodydd amrywiol yng Ngwynedd. Astudiwyd effaith cyfieithu ar y pryd ar agweddau iaith, ar hyder wrth siarad Cymraeg, ar natur ddiwylliannol cyfarfodydd, ac ar y defnydd o'r Gymraeg. Gwnaethpwyd hynny trwy holiaduron, mewn cyfweliadau ac wrth arsylwi ar gyfarfodydd. Rhydd cyfraniadau defnyddwyr gwasanaethau cyfieithu, ymgynghorydd iaith, pennaeth sefydliad cyhoeddus, a chyfieithwyr ddarlun cynhwysfawr o agweddau tuag at gyfieithu. Mae'r canlyniadau yn amrywiol, gan bwysleisio nad oes patrwm unffurf i'w weld wrth bwyso a mesur effaith cyfieithu ar ddefnydd iaith. Yn fyr, dibynna ei ddylanwad ar fath y cyfarfod, math y grŵp a'r drafodaeth, y lleoliad, nifer a chanran y siaradwyr Cymraeg a di-Gymraeg, yn ogystal ag arfer unigolion wrth ddefnyddio cyfieithu ac wrth siarad Cymraeg yn gyhoeddus. At ei gilydd, dengys yr astudiaeth fod gwasanaeth cyfieithu ar y pryd, o'i gynllunio'n ofalus, yn cael effaith gadarnhaol ar y defnydd o'r Gymraeg mewn 1 cyfarfod. Gall lledaenu arfer da ynghyd â mabwysiadu polisïau cyfieithu cyffredinol, ategu'r lles a ddaw o ddefnyddio cyfieithu mewn cyfarfodydd lle na fyddai'r Gymraeg yn gallu cystadlu yn erbyn y Saesneg fel arall. 2 CYNNWYS Crynodeb ……………………………………………...………………………………….…… 1 Cynnwys …………………………………………….………………………………………… 3 Rhestr Tablau …………………………………………………………………………………. 6 Rhestr Ffigyrau ……………………………………………………………………………….. 6 Diolchiadau …………………………………………..……………………………………….. 7 Datganiad yr awdur……………………………………………………………………………. 8 Rhagymadrodd………………………………………………………………. 9 RHAN I: CYFIEITHU MEWN IAITH LEIAFRIFOL………………… 16 1 Cyfieithu yng Nghymru…………………………………….….. 17 1.1 Y Gymraeg yn llysoedd barn Cymru………………………………………….. 18 1.2 Y Gymraeg a chyfieithu yn y sector gyhoeddus………………………………. 31 1.3 Cyfieithu ers dyfodiad Cynulliad Cenedlaethol Cymru………………….……. 35 1.4 Y drafodaeth gyhoeddus ar gyfieithu………………………………………….. 42 1.5 Cyfieithu mewn ymgyrch ehangach i gryfhau'r Gymraeg…………………….. 46 1.6 Cyfieithu ar lefel y gymuned………………………………………………….. 49 2 Cymdeithaseg iaith, cynllunio ieithyddol a rôl cyfieithu….…. 53 2.1 Ieithoedd lleiafrifol……………………………………………………….……. 54 2.2 Amcanion cynllunio ieithyddol……………………………………….……….. 57 2.3 Hawliau iaith…………………………………………………………………... 61 2.4 Dwyieithrwydd………………………………………………………………… 67 2.5 Cymdeithaseg ieithoedd……………………………………………………….. 74 2.6 Agweddau cymdeithasol cyfieithu…………………………………………….. 81 3 Cyfieithu, hunaniaeth, democratiaeth…………………….…... 87 3.1 Cyfieithu llenyddol er mwyn effeithio ar hunaniaeth…………………………. 88 3.2 Rôl cyfieithu wrth ddatblygu hunaniaeth ……………………………………... 92 3.3 Hunaniaeth leiafrifol er gwaethaf cyfieithu ac o'i herwydd…………………… 99 3.4 Hunaniaeth Cymru – iaith vs. cymdeithas sifil?.................................................. 104 3.5 Cynllunio iaith: cynllunio hunaniaeth?............................................................... 113 4 Cyfieithu a defnydd iaith yn y cymunedau Cymraeg …….….. 120 4.1 Beth yw cymuned?.............................................................................................. 120 4.2 Yr iaith yn y fro Gymraeg……………………………………………………... 123 4.3 Defnydd iaith a dewis iaith……………………………….……………………. 132 4.4 Hyder………………………………………………………………………..… 140 4.5 Newid agweddau a normaleiddio iaith trwy gyfieithu…………………..……. 147 3 RHAN II: RÔL CYFIEITHU AR Y PRYD WRTH GYNYDDU'R DEFNYDD O'R GYMRAEG……………………..…………… 153 5 Methodoleg ymchwil……………………………………...…...... 154 5.1 Cefndir a bwriad yr ymchwil…………………………………………….....….. 154 5.2 Astudiaeth ansoddol……………………………………………………...…..… 155 5.3 Holiaduron……………………………………………………………….....….. 156 5.4 Cyfweliadau……………………………………………………………….…… 156 5.5 Arsylwi…………………………………………………………………….…… 158 5.6 Gwendidau ac anawsterau'r ymchwil………………………………………..…. 160 6 Cyfieithu ar y pryd a'r agweddau tuag at y Gymraeg……….. 161 6.1 Pam ac ar gyfer pwy y defnyddir cyfieithu ar y pryd?......................................... 162 6.2 A all cyfieithu ar y pryd hybu dwyieithrwydd?................................................... 166 6.3 A all cyfieithu ar y pryd sicrhau cydraddoldeb ieithyddol?................................. 170 6.4 A ellir codi statws y Gymraeg trwy gyfieithu ar y pryd?..................................... 173 6.5 A yw cyfieithu ar y pryd yn creu tensiynau ieithyddol?...................................... 176 6.6 A all cyfieithu gynyddu parch a dealltwriaeth, a gwella cydweithio?................. 182 6.7 A oes rôl bontio i gyfieithwyr ar y pryd?............................................................. 184 6.8 Aywcyfieithuar ypryd ynanogaethiddysguCymraeg?.................................. 187 6.9 Casgliadau……………………………………………………………….…….. 190 7 Cyfieithu ar y pryd a hunaniaeth y cymunedau Cymraeg…… 193 7.1 A all cyfieithu ar y pryd gynnal iaith y mwyafrif?.............................................. 194 7.2 A all cyfieithu ar y pryd hybu'r iaith leol naturiol?............................................. 196 7.3 Beth yw dylanwad cyfieithu ar y pryd ar natur cyfarfodydd?............................. 201 7.4 Ym mha ffordd mae mynegi'n haws gyda chyfieithu ar y pryd?......................... 204 7.5 A all cyfieithu ar y pryd gyfrannu at hybu'r diwylliant Cymraeg?...................... 206 7.6 A all cyfieithu ar y pryd ysgogi awydd i berthyn i'r gymuned?........................... 212 7.7 Casgliadau……………………………………………………………………… 217 8 Cyfieithu ar y pryd a'r hyder i siarad Cymraeg……………… 220 8.1 A all cyfieithu ar y pryd ddylanwadu ar hyder wrth siarad Cymraeg?................ 221 8.2 Aallcyfieithuar yprydddylanwaduarddeinameggrym?................................. 225 8.3 AoescysylltiadrhwngrhugleddynyGymraega'rdefnyddogyfieithu?.......... 233 8.4 A all cyfieithu ar y pryd greu comfort zone newydd?.......................................... 236 8.5 Bethywswyddogaethcyfieithuaryprydwrthddeliogydagofn?..................... 239 8.6 Beth yw'r berthynas rhwng cyfieithu ar y pryd a hunaniaeth Gymraeg hyderus?............................................................................................................... 243 8.7 Casgliadau……………………………………………………………………… 247 9 Cyfieithu ar y pryd a'r defnydd o'r Gymraeg………………… 250 9.1 A ellir gwella cyfranogaeth ddemocrataidd trwy gyfieithu ar y pryd?................ 251 9.2 Pamsiaredir Saesneger gwaethaf ygwasanaethcyfieithu?................................ 256 9.3 A yw llwyddiant cyfieithu ar y pryd yn dibynnu ar y pwnc dan sylw?............... 258 9.4 A yw ffurfioldeb cyfarfod yn effeithio ar lwyddiant cyfieithu ar y pryd?........... 262 9.5 Beth yw rôl cyfieithu yn y broses o greu traddodiad newydd o siarad Cymraeg mewn cyfarfodydd?............................................................................................. 267 9.6 Beth yw rôl cyfieithu ar y pryd wrth normaleiddio siarad Cymraeg?................. 271 9.7 Casgliadau……………………………………………………………………… 276 4 10 Defnyddio cyfieithu ar y pryd yn effeithiol er budd y Gymraeg………………………………………………………… 279 10.1 Proffeil cyfieithwyr ar y pryd fel pobl broffesiynol……………………………. 279 10.2 Anawsterau wrth ddefnyddio gwasanaeth cyfieithu ar y pryd…………………. 281 10.3 Costau cyfieithu ar y pryd……………………………………………………… 287 10.4 Safon cyfieithu ar y pryd……………………………………………………….. 289 10.5 Cadeirio………………………………………………………………………… 294 10.6 Cyflwyniadau…………………………………………………………………... 297 10.7 Dylanwad unigolion ar y defnydd o'r Gymraeg………………………………... 299 10.8 Polisïau cyfieithu ar y pryd…………………………………………………….. 302 10.9 Casgliadau……………………………………………………………………… 307 11 Casgliadau………………………………………………………. 309 Atodiadau……………………………………………………………………. 315 Atodiad A: Y grwpiau a gymerodd ran ym mhrosiect HWB……………………………. 316 Atodiad B.1: Holiaduron HWB……………………………………………………………. 318 Atodiad B.2: Holiaduron HWBcap……………………………………………………….. 319 Atodiad B.3: Holiaduron H……………………………………………………………….. 320 Atodiad C: Cyfweliadau 1-7……………………………………………………………. 332 Atodiad CH: Nodiadau arsylwi cyfarfodydd……………………………………………… 393 Llyfryddiaeth…………………………………………………………………. 403 5 TABLAU A FFIGYRAU Rhestr Tablau Tabl 3.1 Gallu i siarad Cymraeg a hunaniaeth genedlaethol…………… 107 Tabl 3.2 Gallu