Postadresse: epost: statsarkivet.bergen@arkivverket.no Statsarkivet i Bergen [email protected] Årstadveien 22 5009 Bergen Internett: http://www.arkivverket.no/bergen/om.html Tlf: 55965800 http://www.digitalarkivet.no/ NR.2 august 2006 9. ÅRGANG Bergensposten utgis av Statsarkivet i Bergen Ansvarlig redaktør: Yngve Nedrebø Layout: Tom Myrvold Trykk: Statsarkivet i Bergen

Tidligere utgitt i denne serien:

1998 1999 2000

2001 2002 2003

1/2004 2/2004 1/2005

2/2005 3/2005 1/2006 Bergensposten er en publikasjon som har vært utgitt av Statsarkivet i Bergen siden 1998. Dette er det 13. i rekken.

Ansvarlig redaktør: Yngve Nedrebø Ansvarlig for layout og utforming: Tom Myrvold Trykk: Statsarkivet i Bergen Opplag: ca. 1000

ISSN 1501-4436

Omslagsbilde: Lillian Koehler

ISSN 1501-4436 Innhold

Frå redaktøren ...... 2 Jørn Øyrehagen Sunde: Fiskerettar i saltvatn...... 4 Professor dr.med. Torstein Bertelsen: Om spedalskhet i Finnmark ...... 37 Yngve Nedrebø: Patrioter & fattigfolk. Fattigvæsenet i København ca. 1500-1850...... 41 Marianne Herfindal Johannessen: Leiermålssaker i Bergens stift 1660-1669...... 44 Lepraregisteret 150 år...... 53 Nybygg i Årstadveien 22...... 55

Bergensposten 2 / 2006 1 Bergensposten 2/2006

Bergensposten 2/2006 kommer litt på etterskudd i forhold til de opprinnelige planene, som sa at nummeret skulle vært produsert før sommerferien. Vi beklager forsinkelsen og har - gledelig nok - fått flere etterlysninger. Førsteamanuensis Jørn Øyrehagen Sunde ved Juridisk fakultet, Universitetet i Bergen har utredet spørsmålet om eksklusive rettigheter til fiske i sjø juridisk og rettshistorisk, og han presenterer hos oss en forkortet utgave av utredningen sin. Det er i år 150 år siden Ove Guldberg Høegh (1814-1863), den første overlege for den spedalske sykdom i Norge, fikk etablert et eget Lepraregister, der hver enkelt pasient skulle følges fra diagnosen ble gitt og fram til deres død. Hensikten med registeret, som etter hvert rommet sykdomshistorikken til 8231 pasienter, var å skaffe et solid vitenskaplig materiale for å kunne forstå og gjennom det bekjempe sykdommen. Høeghs register var det første i sitt slag i verden, og den norske innsatsen i kampen mot lepra ble svært viktig. Det var som ledd i dette arbeidet Gerhard Henrik Armauer Hansen i 1873 oppdaget leprabasillen og med det kunne bevise at det var gjennom smitte sykdommen spredte seg, noe som i sin tur ledet fram til de norske lepralovene i 1877 og 1885. 150-årsjubileet ble mandag 11. september 2006 markert i bygningen som i 1861 ble tatt i bruk som Pleiestiftelsen nummer 1 for spedalske, og som i dag huser blant annet Norsk Medisinsk Fødselsregister. Lepraarkivene i Bergen kom i 2001 på UNESCO’s liste "Memory of the world", og det er til jubileet gitt ut en bok om lepra og lepraregisteret. Boken blir presentert i dette nummeret. Dette nummeret handler mest om fisk og sykdom, og professor Torstein I. Bertelsen kombinerere temaene ved å ta for seg overlege Gerhard Henrik Armauer Hansens behandling av spørsmålet om en mulig sammenheng mellom utbrudd av spedalskhet og spising av bedervet fisk. Armauer Hansens påvis- ning av leprabasillen var overbevisende, hans argumentasjon i spørsmålet om fisk og spedalskhet i Finnmark framstår som atskillig mer tvilsom!

Københavns Stadsarkiv og Københavns kommune gav i 2005 ut en bok «Patrioter & Fattigfolk. Fattigvæsenet i København ca. 1500-1850". Vi gir en omtale av boken.

2 Bergensposten 2 / 2006 Arkivar Marianne Herfindal Johannessen har i bispearkivet funnet fram et spennende materiale fra 1660-årene om uektefødte barn. Hun presenterer det bevarte materialet fra Hordaland i dette nummeret, og følger opp med tilsvarende materiale fra Sogn og Fjordane i neste nummer.

For Statsarkivet i Bergen går vi inn i spennende tider og vil i løpet av det neste halvannet året få revet Konserveringsbygget, få bygd nye underjordiske maga- sin, nytt bygg med konserveringsavdeling og arkivmottak, få flyttet lesesalen og få ombygd både det gamle kontorbygget og det eldste magasinbygget. Vi gir en kort presentasjon av prosjektet i dette nummeret. Målsettingen er å få ut Bergensposten 3/2006 i november.

Bergen, august/september 2006

Yngve Nedrebø

Statsarkivet slik det ligger i dag. På side 55 forteller vi om nye planer

Bergensposten 2 / 2006 3 Fiskerettar i saltvatn av Jørn Øyrehagen Sunde

Preliminær diskurs Aktualiteten til og føremålet med eit arbeid om fiskerettar i saltvatn

Fiskerettar i saltvatn er eit rettsområde topografisk og stadnamnslitteratur. Det som i stor grad har vore regulert av er difor ikkje til å undra seg over at sedvane, og bare mindre delar av mate- tematikken har valda både lovgjevar, rien har i særlege høve vorte handsama domstolar og juridiske forskarar hovud- i lov, rettspraksis eller juridisk litter- bry dei gongene den har dukka opp. atur. Ved sida av denne sparsame, og For tematikken dukkar opp med jamne over tid og i tema svært spreidde doku- mellomrom. Dei siste tiåra har 5 lovut- mentasjonen knytt til einskildsaker eller val handsama spørsmålet om fiskerettar særlege geografiske område, er fiske- i saltvatn fordi det hadde konsekvensar ettar i saltvatn dokumentert i ulike typar for tema dei skulle utreda.1 Det siste av mellomalderdiplom, jordebøker, og i desse utvala utarbeidde eit utkastet til

4 Bergensposten 2 / 2006 Havressurslov. Men utvalet drøfta bare jinga av 1900-talet då den lærde retten kort om eventuelle fiskerettar i saltvatn praktisert i domstolane og forvaltninga kan koma i vegen for å innføra statleg heilt tok over. Bidrag til kunnskap om eigedomsrett til alt som lever og rører heimeretten vart etterlyst av Jørn seg i havet, og baserer sine slutningar Sandnes i "Historisk Tidsskrift" i på eit lite og ikkje inngåande studert 1999.3 historisk materiale.2 Spørsmålet vil tru- Fiskerettar i saltvatn som strand-, leg verta meir inngåande handsama av heime- og havfiskerettar eit nytt utval som Fiskeridepartementet har set ned for greia ut om eksistensen Fiskerettar i saltvatn vert i denne ar- av fiskerettar langs Finnmarkskysten, tikkelen delt i 3 kategoriar: Strand-, sidan slike rettar no for fyrste gong er heime- og havfiskerettar. Dette er ikkje gjort til eit tema i seg sjølv. Men termar ein finn i dei historiske kjeldene, fiskerettar i saltvatn er ikkje åleine eit men er konstruert for å ordna det uein- norsk fenomen. I så ulike område som sarta og bare delvis kjente materialet langs svenskekysten i Austersjøen, på tilstrekkeleg til at det let seg framstilla vestkysten av USA og langs kysten av på ein oversiktleg måte. Samstundes vil Australia har slike rettar funnest tidle- det ikkje bli gjort nokon freistnad på å gare. På Island har ei gruppe grunn- gje kategoriane eit klart og eintydig eigarar no saksøkt den islandske staten innhald, sidan dette ville vera å pressa fordi den i realiteten fråtek dei deira materien inn i eit mønster der den mis- fiskerettar gjennom det eksisterande tar sitt særpreg som uskriven rett skapt kvotessystemet, og på Shetland arbei- gjennom praksis, og gje den eit logisk der The Udal Law Society for at grunn- og stringent innhald den ikkje har hatt. eigar sin rett til fiske i saltvatn skal få Strandfiskerettar er i det følgjande nytta status som rettsleg sedvane igjen. om rettar til fiske i sjøen umiddelbart I dette skriftstykket vert spørsmålet om utanfor strandlinja. I utgangspunktet er fiskerettar i saltvatn sett inn i ein viss dette rettar som ein ikkje treng båt for å orden med utgangspunkt i eit breitt nytta, og som i all hovudsak er indi- spekter av historiske og rettslege viduelle rettar. Historisk sett kunne ret- kjelder. Føremålet er å fylla eit hol i tar ofte ikkje skiljast frå eller leggjast til norsk rettshistorie, men òg gje eit eit gardsbruk utan at skatteverdien vart bidrag til gjeldande rett sidan fiskerettar tilsvarande redusert eller auka. Det var i saltvatn framleis eksisterer og vert dermed ofte ikkje nokon forskjell på ein nytta langs norskekysten. Vidare skal strandfiskerett eller ein kvar annan skriftstykket gje eit bidrag til heime- innmarks- eller utmarksrett til eit gards- retten spesielt. Heimeretten er den ret- bruk. ten som vart utvikla og praktisert i det Heimefiskerettar vert i det følgjande norske bondesamfunnet, og som på nytta om rettar som ligg i sjøen i nær- mange område overlevde heilt til byr-

Bergensposten 2 / 2006 5 leiken av land, og som enten er indi- etter 1857, då prinsippet om fritt fiske viduelle eller nytta av ein liten krins av forvalta av staten vart innført med personar i fellesskap. Dei kan finnast Lofotlova,6 at fiskerettar i saltvatn vart både i fjordar og i nære kystområde, handsama i ein rettsvitskapleg saman- men har det til felles at dei er knytt til heng. Og den fyrste inngåande forsk- grunner som fisken jamt søkjer og nor- inga på området vart ikkje gjort for å malt ikkje dekker store sjøområde.4 Når avklara den internrettslege situasjonen det er naturleg å nemna slike rettar som når det gjaldt fiskerettar i saltvatn, men "heimefiskerettar", er det fordi denne vart utløyst av den norske regjeringa termen markerer at dette var fiskerettar sitt behov for gode argument i Fiskeri- som var nært knytt til det geografiske grensesaka mot Storbritannia i 1949- området dei låg nær, men utan å stå i 51. direkte samband med den landeige- Kjernen i Fiskerigrensesaka var spørs- domen dei låg utanfor. Historisk sett måla om kvar og korleis Noreg etter kunne heimefiskerettar vera ein del av folkeretten kunne dra sine grunnlinjer tilleggsressursane til ein særleg gard, langs kysten. Noreg gjorde krav på å eller til gardane i eit mindre geografisk dra grunnlinjene 4 nautiske mil frå land, område. Slik sett hadde heimefiske- og motparten falt frå sitt krav om at rettane ei mindre nær tilknyting til eige- grunnlinja skulle liggja på 3 mil. Men domstilhøve på land enn strandfiske- framleis var det eit spørsmål om frå kva rettane, og kan kanskje samanliknast punkt ein skulle rekna 4 nautiske mil frå med rettar i sameigd utmark. land: Skjergarden eller fast land? Vi- Havfiskerettar er i det følgjande nytta dare ønskte Noreg nord for Træna å dra om fiskerettar som historisk sett låg rette grunnlinjer på over 10 nautiske utanfor dei nære kyststrøk, og som vart mil i staden for å la dei følgja kysten nytta av fleire i fellesskap. Slike fel- sine buktningar, som var hovudregelen lesskap kunne omfatta alt frå inn- etter folkeretten. For å få den inter- byggjarane i eit bygdelag til fleire kyrk- nasjonale domstolen i Haag til leggja jesokn.5 Som med heimefiskerettane den norske synspunktet til grunn måtte omfatta havfiskerettane sjøområde som Noreg argumentera for at mellom anna fisken jamt søkte. Normalt vil det vera historiske tilhøve rettferdiggjorde ei sjøområde over grunner, havrenner og slik grunnlinjedraging.7 Det var i sam- liknande. Men til tider kunne heile om- band med dette at Fiskerigrensekom- råde, typisk i Lofoten, vera oppdelt i misjonen fatta interesse for fiskerettar i sjøområde med tilhøyrande eksklusive saltvatn for å bevisa eit særeige fiskerettar. "Norwegian system". Forskingsstatus for fiskerettar i Fiskerigrensekomiteen byrja alt tidleg å saltvatn samla inn historisk materiale om fiske og fiskeriforvaltninga langs norskekys- Det er noko paradoksalt at det er fyrst

6 Bergensposten 2 / 2006 ten. Problemet var at materialet sitt om- ikke altid er begrænset til de fang og karakter gjorde det turvande Strækninger, hvor Grundeieren kan med profesjonell omarbeiding og tilret- ansees eiendomsberettiget til Grun- telegging. Oppgåva vart gjeven til Knut den under Vandet."11 Robberstad, professor ved Det juridiske I mellomkrigstida registrerte både fakultet i Oslo. Mellom 1949 og 1950 Arnold Ræstad i "Kongens strømme" utarbeidde han eit 24 sider langt doku- frå 1912,12 og Henry Nærstad i "Eien- ment bare kalla "Historisk oversyn" der domsretten til vannområder" frå 1938 han dokumenterte eksistensen av fiske- 13 8 at det fanst fiskerettar i saltvatn. Men rettar i saltvatn. Ein annan rettshis- dei hadde begge eit statsrettsleg per- torikar, Fredrik Brandt, hadde tidlegare spektiv der utøvinga av slike bruksret- observert slike rettar, og skreiv i tar for Ræstad var ei stadfesting av "Tingsretten" frå 1867: "Paa mange generell norsk råderett over fiskeressur- Stæder, især i det inderste af Fjordene, sane i havet, medan dei for Nærstad var ansees endog med Hjemmel af gammel ein uting han gav minimal merksemd Brug Grundejeren, tildels ogsaa Andre, fordi dei verka innskrenkande på staten eneberettigede til Fiskeri med alle An- 14 9 sin rett til å forvalta fiskeressursane. dres Udelukkelse." Brandt vart dermed den fyrste rettsvitskapsmannen i Noreg Fiskerigrensekomiteen av 1949 var i som erkjente eksistensen av fiskerettar i utgangspunktet ikkje interessert i fiske- saltvatn.10 Vidare peika han på at desse rettar i saltvatn per se, men som uttrykk rettane var heimla i alders tids bruk, og for den norske staten sin råderett over slik gjorde dei legitime, om enn litt fiskeressursane i havet. Robberstad sitt motvillig. Herman Scheel kom seinare i arbeid frå 1950 ber då òg preg av dette "Forelæsninger over Norsk Tingsret" i ved at det er norsk forvaltning av fiske- 1901-1912 til å vidareføre observasjo- ressursane opp gjennom rettshistoria nen til Brandt, utan å sjølv leggja til som får mest merksemd. På den andre noko vidare: sida gjorde Robberstad likevel ein til den tid eineståande innsats for å doku- "Det her omtalte Forhold: frit Fiske mentera at fiske i fjordar og langs kys- til dels forbundet med Ret til en vis ten, og til dels langt ut på havet, ikkje Benyttelse af Stranden mod Afgift, rettshistorisk hadde vore fritt, men vore er den almindelige Regel for Salt- avgrensa av individuelle eller kollek- vand. Men fra denne Regel gjælder tive bruksrettar. Diverre vart arbeidet i nogen Udstrækning Undtagelser, han gjorde for Fiskerikomiteen arkivert der hviler paa Sædvane eller Alders med resten av deira grunnlagsmateri- Tids Brug. Det er navnlig i det indre ale,15 og dei største vitskaplege og pub- af Fjordene, at man har Exempler liserte arbeidet om tema vart dermed paa, at dermed saadan Hjemmel knappe 2 sider som Robberstad skreiv tilkommer Grundeieren en vis om fiskerettar i saltvatn i artikkelen Eneret til Fiske, der isaafald vistnok

Bergensposten 2 / 2006 7 "Tingsrettssoga" frå 1978.16 bech vert tydeleg.21 På 1980- og 1990-talet vart fiskerettar i I 1996 hadde Nils Kolle eit innlegg på saltvatn i både eit rettshistorisk og retts- historikardagane i Bergen om "Fritt dogmatisk perspektiv handsama ved hav? Om retten til sjøfiske". Kolle fleire høve i offentlege utgreiingar.17 På kjende til nokre av dei juridiske forfat- denne tida fann Peter Ørebech fram og tarane som hadde skrive om fiskerettar nytta Robberstad sitt "Historisk over- i saltvatn, men leverer eit sjølvstendig syn" i fleire arbeid, og supplerte Rob- historisk bidrag parallelt med den ju- berstad sin empiri med eigne funn. Det ridiske forskingstradisjonen på om- mest poengterte av desse arbeida er rådet. Men Kolle freistar heller ikkje å artikkelen "Sedvanerett som grunnlag setja spørsmålet om fiskerettar i salt- for berekraftig forvaltning av fiske i de vatn inn i ein større orden, men hand- "ytre allmenningane"" frå 1998. Eit po- samar punktmessig ulike døme på slike eng for Ørebech i dette arbeidet er at fiskerettar.22 Viktigast er det at Kolle fiske er fritt, men at utøvinga av det delvis har leita fram andre historiske samstundes har eit rettsvern. Difor hev- kjelder enn dei som er nytta i den ju- dar han at fiske er ein allmenningsrett, i ridiske forskingstradisjonen. alle høve i Nord-Noreg, og ikkje ein 18 Den siste som har arbeidd med fiske- allemannsrett. Slik sett kan ein seia at rettar i saltvatn er Kirsti Strøm Bull det ligg det ein fiskeripolitisk agenda til som i 2005 publiserte artikkelen "Fisket grunn for artikkelen, til liks med ar- i saltvann – betraktningar rundt rettig- beida til Ræstad og Nærstad. Synspunk- hetsspørsmål". Som Ørebech har Strøm tet til Ørebech vart gjort gjeldande for 19 Bull supplert Robberstad si undersøk- Salten heradsrett i 1994, men vann ing frå 1949-50 med eigen empiri. Rob- ikkje fram. Mykje av årsaka til det ligg berstad skreiv sitt arbeid som ein del av nok i at Ørebech med å definera fiske- argumentasjonsgrunnlaget i Fiskeri- rettar i saltvatn som allmenningsrett øn- grensesaka mot Storbritannia, og var skjer med eitt sveip å knyta fiskeressur- difor ikkje mynta på internrettslege til- sane til den landsdelen dei soknar til. høve i det heile. Strøm Bull har derimot Det er mogeleg å politisk argumentere 20 nettopp eit internrettsleg perspektiv. for ei slik ordning, men det finst ikkje Arbeidet hennar gjeld norske fiskerettar historisk dokumentasjon for at den i saltvatn generelt, men handsamar òg nokon gong har eksistert. Fiskerettar i samiske rettstilhøve spesielt.23 Som vi saltvatn har ikkje omfatta større område skal koma tilbake til, gjer artikkel 8 i enn at det har vore mogeleg å ha over- ILO-konvensjonen nr. 169, ratifisert av sikt over utnyttinga av rettane i ei tid Noreg i 1999, at det må takast omsyn til langt fattigare på kommunikasjonste- samiske sedvanar i den norske rett. Der- knologi enn vår eiga. Døme på tenden- som fiskerettar i saltvatn kan gjerast siøs bruk av sitat gjer òg at det politiske tilstrekkeleg klare som rettsleg feno- aspektet ved denne artikkelen til Øre-

8 Bergensposten 2 / 2006 men, som vil seia dokumenterast som idea of the survival of traditional norm og knytast til samisk kultur, så vil rights reserved to the inhabitants of dei dermed brått få ein rettsleg aktu- the kingdom over fishing alitet og relevans.24 grounds".27 Knut Robberstad sitt arbeid "Historisk Robberstad overtydde altså den inter- oversyn" frå 1950, og hans seinare til- nasjonale domstolen i Haag om eksis- legg av 1951 som ein replikk til den tensen av fiskerettar i saltvatn, Ørebech britiske argumentasjonen, vann gehør og Strøm Bull har i sine arbeid supplert for både den britiske motparten og den Robberstad sine funn med ytterlegare internasjonale domstolen i Haag. Eng- empiri,28 og det er i dag vanskeleg å land erkjente at koma utanom at det rettshistorisk har funnest slike rettar. Men dei ulike funna "no doubt in certain cases, where er likevel ikkje sett inn i ein tidsmessig the fishing population was numer- og innhaldsmessig orden som gjer dei ous, fishermen from particular lo- lettare å identifisera rettsleg. calities tended by custom and mu- tual arrangements to resort habitu- ally to the same fishing grounds",25 Fiskerettar i saltvatn frå 1200- men avviste at dette gav Noreg folk- talet til 1650 erettsleg grunnlag for å utvida territori- Strandfiskerettar algrensa utover folkerettsleg praksis. Den internasjonale domstolen i Haag Det er ei rad ulike rettar knytt til strand- peika derimot i dommen på at linja i samband med utnytting av ressur- sane i sjø, som til dømes kvalrek og «Along the coast are situated com- selleie.29 Når det gjeld fiske så er det paratively shallow banks, veritable særleg laksefiske og landslodd, som vil under-water terraces which consti- seia ein del av fisk fanga av andre føre tute fishing grounds where fish are og lagt på eins eigen eigedom, som har particularly abundant; these vore eksklusive rettar for eigaren av grounds were known to Norwegian strandlinja.30 Det har vorte hevda at fishermen and exploited by them 26 landslodd ikkje var ein rett som eksis- from time immemorial." terte i den norske mellomalderen, men Vidare peika domstolen på at fyrst vaks fram etter reformasjonen.31 Knut Robberstad har indikert at ei anna «the court considers that, although utviklingslinje er truleg. it is not always clear to what spe- cific areas they apply, the historical I VII-48 i Magnus Lagabøtar si Land- data produced in support of this slov av 1274 heiter det at "hver eier contention by the Norwegian Gov- vand og veidesteder foran sitt land, de ernment lend some weight to the som har været fra gammel tid, viss de

Bergensposten 2 / 2006 9 ikke lovlig er frakommet".32 Men det fleire område gjev uttrykk for arkaisk går fram av samanhengen i regelen at og førkristen rett,39 medan Frostatings- det her er tale om fiskerettar i fersk- og lova er langt meir rettsleg oppdatert ikkje saltvatn,33 og lovregelen kan difor sidan erkebispesetet frå 1153 låg i dette ikkje takast til inntekt for at det fanst eit lagdømet. Som alt sagt gjev denne lova lovheimla vern for fiskerettar i sjøen døme på at det i Frostating fanst inn- føre eigen eigedom. Denne tekststaden gåande kjennskap til romersk rett. Og i VII-48 er henta frå Den eldre Gulat- utgangspunktet etter romersk rett var at ingslova V-22. Heller ikkje her gjev fisket var fritt, og at både strandlinja og ordlyden svar på om det er tale om havet var eit res rettar i fersk- eller saltvatn, men Rob- communes berstad peikar på at i den islandske omnium; lovboka Grágás er regelen at grunn- eit felles- eigaren har einerett til fiske føre sitt gode som land så langt han kan setja garn eller ingen, kasta not.34 Innhaldet i Grágás skal vera verken pri- henta nettopp frå retten i Gulating. I så vatpersonar fall kan det vera at regelen i Gulating eller staten, òg gjev uttrykk for at grunneigarar har kunne rå ein eksklusiv fiskerett føre eige land.35 over.40 Samstundes peikar Robberstad på at i Moglegvis var Frostatingslova har regelen truleg vore det denne ideen som vart at ein kvar kan fiske frå annan manns lagt til grunn for Landslova av 1274, grunn.36 der regelen frå Den eldre Gualtingslova gjennom si plassering i lovboka vart Det som er sagt ovanfor vert særleg gjort relevant åleine for fiske i fersk- interessant sett i lyset av ein dom som vatn. I så fall nytta lovkonsipistane den Herredagen, som var ei samling danske same teknikken som elles pregar Lands- riksrådsmedlemmar som dømde i kon- og Bylova: Dei tok utgangspunkt i gen sin stad i norske saker mellom 1568 rettsreglar frå landskapslovene, men og 1664, avsa i 1625 om landslodd ytst gjennom mindre endringar i ordlyd ute i Trondheimsfjorden. Saksøkjar, eller samanheng endra innhaldet i tråd den norske kanslaren Jens Bjelke, la med jus communes. Saka om landslodd fram bevis for at det var sedvane for å frå 1625 viser at kravet på eksklusivt krevja landslodd langs kysten frå Båhus fiske ikkje endra seg av den grunn i dei len til og med Sogn og Fjordane samt i område der dette hadde vore regelen, Nordland,37 men makta ikkje å overtyda men at det frå 1274 var tufta på sedvane retten om at denne sedvane òg gjaldt i åleine. Trøndelag.38 I så fall kan det vera at ein i Den eldre Gulatingslova finn spor et- ter ein gamal rettstilstand, slik den på

10 Bergensposten 2 / 2006 Laksefiskeretten fiske som tilkom eigaren av jordeige- domen det vart fiske frå eller ved. Dette Laks følgjer faste ruter på veg inn og ut var ei avgift eigaren av strandlinja frå sine heimeelvar for å gyta. Der lak- kunne krevja av den som fiska med sen følgjer land på si vandring er det garn frå hans eigedom, sjølv om ei ut- attraktivt å fiska laks.41 Fyrste gong ein segn frå Jens Bjelke i den alt nemnte møter ein laksefiskerett er i samband rettssaka frå 1625 indikerer at det med eit sal av ei not, og dermed indi- kunne krevjast landslodd av fiske med rekte av tilhøyrande fiskerett, i elveosen 45 alle typar reiskap. Avgifta var ein rett i Uskedalen i Sunnhordland i 1314.42 på ein del, eit lodd, av fangsten som Av "Aslak Bolts jordebok" frå om lag vart dratt på land, derav namnet lands- 1430, som gjev ein oversikt over lodd. Ei anna sak er at landslodden jordeigedomane til erkebispesetet i gjerne vart omgjort til ein pengesum Nidaros, ser ein at det ikkje var uvanleg med utgangspunkt i verdien av fang- i seinmellomalderen å omsetja slike ret- sten. tar til å fiska laks som heilt eigne eige- domsobjekt på grunn av den store ver- Alderen på landsloddsinstituttet er dien dei kunne representera.43 Som vi usikker, og den er basert på sedvane i skal sjå, vart prinsippet om fritt fiske den form ein kjenner den frå 1600-talet. fyrste gong slått fast i norsk rett i Hum- I VII-48 i Landslova til Magnus Laga- marfiskelova av 1728, men det er verdt bøter av 1274 heiter det rett nok at den å merka seg at det vart gjort eksplisitt som legg opp sild på annan manns unntak for laksefiske: "Enhver fisker grunn mistar retten til denne dersom den Fisk Havet giver af sig, hvor den han let den liggja igjen etter sommar- falder, undtagen Lax, som søger visse mål, som er 14. april, og at det skal Steder, hvilke staae i aparte Skat og bøtast for skade gjort på annan manns Skyld, for det Slags fiskerie."44 grunn i samband med sildefiske. Men dette er lovreglar som ikkje kan heimla Før Hummarfiskelova av 1728 har ein ei avgift for fiske ved eller på ein eige- ingen lovreglar som gjorde laksefiske dom. Likevel har denne skadebotrege- langs land eksklusivt for eigaren av len vorte sett på som opphavet til lands- jordeigedomen. Sidan dette i 1314 var 46 loddinstituttet. Denne slutninga føre- ein rett som kunne seljast eller leigast set at landslodd var ei avgift for bruk av bort separat, så må ein kunna slutta at eigedom, og ikkje i tillegg ei avgift for laksefiske lenge før 1728 har vore ein bruk av fiskerett i sjøen føre standlinja. eksklusiv fiskerett i saltvatn som har Dette er ikkje ei uproblematisk slut- hatt sedvane som sitt rettsgrunnlag. ning. Landsloddinstituttet Som peika på ovanfor, er det ikkje mo- Ved sida av laksefiske i samband med geleg sikkert å seia når landsloddinsti- strandlinja var landslodd ein rett ved tuttet vaks fram, men det kan vera ut-

Bergensposten 2 / 2006 11 slaget av ein eksklusiv rett til fiske føre kunde de icke forliges der om, da eiga strandlinje, som etter at Landslova stande det som laugmanden kom i 1274 åleine var tufta på sedvane. samtøcker: vden konningen oc hans Bakgrunnen for dette resonnementet er raad anderledis for ret kiender." den alt nemnte rettssaka frå 1625 der I møtet med lovtomme rom hadde altså Jens Bjelke krov landslodd for silde- lagretten kompetanse til å fylla dei så fangst som vart dratt opp på hans eige- lenge dei var einige. Dersom så ikkje domar Austråt og Fosen i og utanfor var tilfellet, gjaldt lagmannen si mein- Trondheimsfjorden. Dommen er den ing om spørsmålet så lenge kongen, viktigaste historiske kjelda til å forstå som øvste dommar, samtykka i hans karakteren av landsloddinstituttet. Fram avgjerd. Det er truleg eit slikt høve der til 1966 var det åleine stemningsskrivet lagmann og meddomsmenn ikkje har til Jens Bjelke som var publisert. Sjølve vorte samde om Bjelke hadde rett til å dommen er ikkje tidlegare nytta som krevja landslodd eller ei, som ein her rettshistorisk kjelda, og den vil difor står ovanfor. Ei endeleg avgjerd var verta handsama meir inngåande i det utsett til 1625, då Herredagen i kongen følgjande. sin stad tok stilling til saka. Dermed kan Dommen av 1625 og landslodd- det umogeleg ha vore åleine Bjelke som instituttet som sedvane meinte at landsloddsinstituttet òg gjaldt i Trøndelag. Vidare skal ein merka seg Rettssaka frå 1625 har vorte lest slik at at det er ein meddomsmann, med Jens Bjelke freista å innføra lands- kjennskap til lokale tilhøve som har loddsinstituttet i Trøndelag.47 Så enkelt vore samd, medan det er den dansk- er det ikkje. Som alt sagt, er det moge- fødde lagmannen som gjer gjeldande leg at det i Trøndelag gjaldt ein annan dansk doktrine om at strandlinja regel enn i resten av landet. Men Bjelke tilhøyrer kongen åleine. Ein skal òg ha var ikkje den einaste som meinte at i minnet at kongen i realiteten omgjorde landsloddsinstituttet òg gjaldt for dette Herredagen si avgjerd i 1626 ved å gje området. For då saka kom opp for lag- Jens Bjelke rett til krevja landslodd på mannen i Trondheim i 1623 vart det gardane Austråt og Fosen med same ikkje treft noko avgjerd, men åleine det 48 grunngjeving som Bjelke sjølv hadde som er kalla ein "opsettelse" og ein 50 gjort gjeldande i retten. "jndfindelses-domb"49 der Bjelke sitt krav på landslodd vart avvist. Dette var Eit anna aspekt ved lagretten si avgjerd ikkje nokon eigentleg juridisk term, men må referera seg til I-4 i Kristian IVs Norske lov av 1604. Her heiter det: "End alle de sager, som lowen icke forklarer, da skal huer lade sig nøye om laugrettismend samtøcke. End

12 Bergensposten 2 / 2006 i 1623, og Herredagen sin dom 2 år Det er interessant at landsloddsretten i seinare, er kva rettsgrunnlag Jens Trøndelag fekk lovheimel med lov i Bjelke heimlar sin rett til landslodd på. 1636 der det eksplisitt vert vist til Det har mellom annan vorte hevda at gamal bruk og sedvane.58 Truleg var det landslodd var eit adeleg privilegium,51 turvande å gjera den gamle og innar- og det er heilt rett at Bjelke fyrst og beidde sedvane til lov om den skulle ha fremst gjer gjeldande adelen sine privi- fullt rettsvern. Årsaka er truleg at den legie frå 1582 som heimel for sin rett til verka framand, og difor ufornuftig, for landslodd.52 Men han viste og til fleire dei danske embetsmennene.59 lovstader om skade på annan manns Dommen av 1625 og kva type eigedom, samt om at ein skal ha sine bruk landslodd refererte seg til gamle rettar til fiske føre eigen eige- dom,53 og til slutt naturretten.54 Fyrst av Ein kan merka seg at alt avviste retten at VI-44 i Kristian IVs Jens Bjelke i "Termini Norske lov av 1604, som tilsvarar VII- juridici" 1634 sjølv 48 i Landslova av 1274, gjaldt for fiske forklarar landslodd i saltvatn. Tilvisninga til naturretten tok som "den rettighed ikkje retten stilling til. Dermed vart det som bøer at giffuis til adelen sine privilegium av 1582 som Landdrotten, for den rettslege striden skulle stå om. Her mand bruger no- var det sagt at adelen skulle nyta dei gen Mands rettane dei hadde hatt uforstyrra av kon- Land eller gelege tenestemenn, og Bjelke gjorde Grund til sin dei gjeldande fordi han meinte å ha ein Nytte, ut til Fiskeri, eller i andre rett basert på sedvane til å krevja land- maader."60 Men i rettssaka i 1625 for- slodd dersom denne retten ikkje kunne mulerte Bjelke seg både slik at lands- heimlast i VI-44. Retten sitt utgangs- lodd var ein kompensasjon for bruk av punkt var eit anna: Strandlinja var ikkje hans eigedom til lagring av fisk,61 for privat, men kongeleg eigedom.55 Det fiske på hans grunn62 og i sjøen føre var gjeldande regel i Danmark,56 og hans eigedom.63 Samstundes gjer han både lagmann Peder Grumb, lensherre gjeldande at dei som fiskar laks frå Tage Tott og dei tre domsmennene var annan manns strandlinje òg betalte alle danskfødde. Etter dansk lov måtte landslodd.64 Som vi har sett var lakse- ein rett knytt til strandlinja vera positivt fiskeretten ein rett som bare tilkom gjeven vedkomande av kongen, og i grunneigaren. Den landslodd for laks handfestinga av 1536 gav kongen ein som Bjelke omtalar må vera ein type slik rett til den danske adelen.57 Så var leige av retten til å fiske laks, og ikkje tilfellet for Noreg, og dermed fekk dermed skulle landslodd i følgje han ikkje Jens Bjelke medhald i sitt krav på vera ei leige for å nytta fiskeretten og landslodd. ikkje sjølve strandlinja. Det er slik Rob-

Bergensposten 2 / 2006 13 berstad forstår innhaldet i landsloddin- candtzelers Bielckis sædegaardis stituttet.65 grunde", så er det altså like mykje for fiske på den del av sjøen som ligg til Ein tvist frå 1311 indikerer at Robber- hans gard som for bruken av strandlinja stad har rett. Tema for tvisten var om til å lagra silda. Slik sett kan ein seia at det var kannikane i Kristkyrkja i det eigedomslause fiske går frå å vera Nidaros eller mellom andre riddaren res nullius til å verta Bjelke sin eige- Serk til Austråt som hadde rett til å dom i det den søm over hans grunn, kasta etter fisk frå eit nes under garden som er grunnen umiddelbart utanfor Hassel i Sør-Trøndelag.66 Det er her hans strandlinje. Det er akkurat same altså ikkje spørsmål om bruk av land- tanken som ligg til grunn for at fisk som jorda til lagring av fisk som vert fanga, søm i elv er eigedomen til den som eiga men rett og slett bruk av sjøen ved landjorda elva renn gjennom. Dette er strandlinja. bakgrunnen for at Bjelke seier at "ey Kasting etter fisk skjedde gjerne i dog widendis huadt større frjhedt dendt kastevågar der det vart fiska til dømes fisch haffde i siøen and anden slags makrell og sild. I 2. bind av "Noregs fisch."68 Av "Aslak Bolts jordebok" ser gamle Love" frå 1752 gjengjev Hans ein då òg at fiskerettar i saltvatn vart Paus, seinare sorenskrivar i Finnmark, rekna inn i landskylda til ein gard der- ei rettarbot utgjeve av Herredagen og som dei var særleg innbringande,69 og stadfesta av kongen i 1584. Her heiter det var ikkje skild mellom fiskplassar i det i artikkel 9: saltvatn, fiskebekkar på land, laksevarp, eggvær, selleie eller kvalrek.70 "End oprømmer Leiglendingen no- get nyt Fiskerie, da skal han nyde Poenget med å stridast om ein kasterett sit Arbeyd efter 6 Mænds Dom, og og å gje ein leiglending rettsvern for vil Landdrotten udleye noget slig oppdyrkinga av sjøgrunnen, må vera at oprømmet Fiskerie, da skal den, det finst ein eksklusiv fiskerett til sjøen som boer paa Jorde, være det like utanfor strandlinja. Denne retten nærmere at leye end en fremmed kunne ein altså lata andre nytta mot efter 6 Mænds Sigelse."67 kompensasjon, og fram til slutten av 1700-talet indikerer storleiken på land- Den leiglendingen som ryddar grunnen slodd at det meir er tale om leige av under sjøen utanfor jorda han leigar slik fiskerett enn kompensasjon for bruk av at fisket vert betre, skal sjølv nyta godt annan manns eigedom til å lagra fisk. I av dette arbeidet. Det som er interessant lovene frå 1636 om landslodd vert den er at grunnen under sjøen vert rekna sett til maksimalt 1/4 av fangsten med som ein del av den leiglendingsjorda utgangspunkt i gamal bruk og sed- som leiglendingen bygslar. Når Jens 71 vane. Robberstad viser til at så seint Bjelke i 1625 krev landslodd for "sild som på 1780-talet var landslodd frå som kunde fanngis wnder forbemeldte Sunnhordland til Sunnmøre frå 1/4 til

14 Bergensposten 2 / 2006 1/10, med eit snitt på om lag 1/7. Men Sjølv om ein vanlegvis let reformasjo- samstundes peikar Robberstad på at i nen vera sluttpunktet for mellomal- Hardanger krov ein ingen landslodd, deren, så skjedde det lite innan rettsvit- medan den langs kysten av Sunnhord- skapen før på andre halvdel av 1600- land var på 1/4.72 Årsaka er at fiske frå talet. Og sjølv om ein kan hevda at den og ved strandlinja spela heilt ulike naturrettslege rettsideologien såg da- roller i økonomien i dei to regionane. gens lys alt i 1625, var naturrett likevel Strandfiskeretten må difor ikkje meir ein referanse enn materiell rett før forståast som ein nasjonal sedvane, men på slutten av dette hundreåret. Romersk som ein rett som har vore alt frå eksklu- rett spela difor framleis ei viktig rolle siv til totalt fråverande alt etter lokale som lærd bakgrunnsrett både i 1584 og tilhøve og behov. 1625. Som alt peika på, var stranda etter den romerske retten uomtvisteleg Dommen av 1625 og den 73 res communes omnium. På den andre romerske retten som bak- sida vart romarretten forstått slik at der- grunnsrett som ein stengte av eit område i sjøen, til Korleis kunne Herredagen gje rettsvern dømes for å driva fiske, så kunne ein få så lett i 1584, og samstundes finna rettsvern for det i høve til andre retts- Bjelke sit krav om landslodd så prob- subjekt så lenge det avstengte området lematisk i 1625? Som ein freistnad på ikkje hindra fri ferdsel på sjøen.74 Dei eit svar kan ein peika på at det ikkje var områda som vart dyrka i sjøen var fyrst same mennene som sat som dommarar i og fremst fiskevågar, kor ein særleg Herredagen i dei to tilfella, eller at fiska sild og makrell eller dyrka østers, Trøndelag moglegvis stod i ei særstill- og kunne dermed samanliknast med ing når det gjaldt landslodd. Når det slike avstengte område som ikkje var til gjeld det siste poenget så må det peikast hinder for fri ferdsel. Dette gjorde ein på at rettarbota av 1584 er generell og slik fiskerett langt meir akseptabel i gjaldt like mykje for Trøndelag som høve til den romerske retten enn land- resten av landet, og at det ovanfor er sloddsinstituttet som openbart streid peika på at betaling av landslodd truleg både mot både dette og mot dansk lov. var praksis i Trøndelag òg. Snarare er Fram til landsloddinstituttet fekk lov- det mogeleg at forklaringa ligg på den heimel med lova av 1636 må dette ha uuttalte bakgrunnsretten som Herre- vore avgjerande. Og så kan det leggjast dagsdommarane kan ha kjent til. For i til at Amund Helleland i 1891 framleis møtet med ein framand sedvane er det fann at landslodd var ein uting, medan bakgrunnsretten som medvite eller han lettare kunne akseptera stenging av umedvite vil verta nytta til å forstå og ein våg så lenge ferdsla til sjøs ikkje evaluera sedvanen. vart skadelidande.75 Som alt sagt, var den romerske retten Til sist skal ein merka seg eit særleg ein ius commune i mellomalderen. aspekt ved argumentasjonen til Jens

Bergensposten 2 / 2006 15 Bjelke i 1625: Praksis viste at landslod- "Aslak Bolts dinstituttet ikkje hindra folk frå å jordebok" frå fiska.76 Sjølv om det ikkje kjem fram i 1430-talet vert dommen, må Bjelke ha vorte møtt med fiskerettar i salt- det argumentet at landslodd ville føra til vatn i fjordar og at fiskeressursane vart liggjande unytta, nære kyststrøk noko som ville vera eit tap for kongen, nemnt fleire sidan staten dermed gjekk glipp av in- gonger.79 Til ntekter på ei rad ulike måtar. Slik sett dømes heiter det argumenterte Bjelke eigentleg mot at her at garden landsloddsinstituttet var ei ufornuftige Rødsand hadde ordning. Oppdyrking av fiskevågar var rett til fiske in- derimot eit middel til å gjera fisket meir nanfor Sortland i Lofoten.80 Namn på effektivt, og ei verksemd som for med- fiskegrunner som vart samla inn i regi lemmane av Herredagen må ha fram- av Fiskerikomiteen 1949-51 indikerer stått som fornuftig. at fiskerettar i fjordar og kystnære strøk vart nytta både av einskildpersonar, til Heimefiskerettar dømes "Henriksboen", og av større Det eldste dømet på heimefiskerettar grupper, til dømes "Grøtavær", begge har ein frå "Landnåmabok" der det situert i Andfjorden utanfor Grytøy.81 heiter at Turid Sundfyllen frå Håloga- Heimefiskerettane hadde ikkje heimel i land tok seg land på Island rundt 900, lov, men åleine i sedvane. Men desse og i samband med det tok ho seg òg ein rettane vart likevel godkjent gjennom fiskeplass i ein fjord. Fiske på denne ulike vedtak gjort av kongen sine ten- fiskeplassen leigde ho deretter ut til alle estemenn. Til dømes vart det vedteke som ville fiska der.77 "Landnåmabok" på lagtinget for Nordland, Troms og vart skriftfest på byrjinga av 1200-talet. Finnmark ein gong mellom 1604 og Ein kan dermed slutta at på Island gav 1618 at nokre personar skulle få fiska det på dette tidspunktet meining å 82 med line på eigne fiskegrunnar. snakka om eksklusive fiskerettar i fjor- dar. Havfiskerettar I ein reint norsk samanheng møter ein Havfiskerettar, som strand- og heime- slike fiskerettar i eit gåvebrev frå 1386 fiskerettar, kan i alle høve førast tilbake då Munkeliv kloster i Bergen fekk til mellomalderen. I "Aslak Bolts jorde- Ramsholmen med "sæll latre og fiski oc bok" heiter det til dømes at det ligg eit ollum androm luthom og lunnendom fiskevær til garden Gjermsøy i Lo- som til Þan holma liggir edhir till lighit foten.83 Til fiskeværa høyrde det hafuir frå forno", selleie og fiske og alle havområde der dei som hadde eller andre rettar som ligg eller har lege til leigde hus i fiskeværet hadde eksklusiv holmen frå gamalt.78 I den alt nemnte fiskerett. Interessant i denne samanhen-

16 Bergensposten 2 / 2006 gen er det bondeeigde fiskeværet at fiskeplassar ute i havet kunne liggja Brandsholmen, som låg inne i Buksnes- så langt frå land at fiskarane brukte fjorden i Lofoten, omtalt i "Lofotens enten 1 ½ til 2 døgn på å sigla ut til dei, och Vesteraalens Beskriffuelse 1591 af eller dobbel så lang tid.87 Erik Hansen Schönneböl". Her heiter Fiskeplassane i havet vart gjevne stad- det at dette fiskeværet åleine vart nytta 84 namn på same viset som plassar på land av folk frå Helleland. Det er tenkjeleg som vart oppsøkt i samband med at retten til å krevja avgift for fisket låg ressursutnytting.88 Og stadnamn som til den som hadde høve og tradisjon for "Mannvær" utanfor Mandal i Vest- å husa fiskarane, medan sjølve Agder, "Herdlevær" utanfor Herdla i fiskeretten låg til eit bygdelag. Ei slik Hordaland, og "Borgvær" utanfor oppdeling av retten i dominium direc- Borge i Nordland viser at sedvanen tum og dominium utile kjenner ein frå med at bygdelag hadde eigne fiskeplas- norsk mellomalderrett i samband med 85 sar ute i havet var vanleg langs heile overbygslingsinstituttet. kysten.89 Munnhellet "å sigla sin eigen I 1599 forfatta Peder Clausson Friis sjø" skriv seg nettopp frå denne prak- skriftstykket "Om Diur, Fiske, Fugle oc sisen med at kvart bygdelag skulle fiska Trær udi Norrig". Her stadfestar han på deira sjøteig. indirekte eksistensen av havfiskerettar Som strand- og heimefiskerettar var når han forklarar korleis fiskarane kan havfiskerettar ikkje heimla i lov, men i finna fiskeplassar ute i havet: lokale og regionale sedvanar.90 Det har "Oc naar dj roe der-till, haffue de vore gjort gjeldande at havfiskerettar Meed og Kienning aff Klippen paa har hatt heimel i ei rettarbot, ei tilleg- Landet, huor same Grunde ere, gslov, i Frostatingslova som seinare huilche Grunde ere i gammel Tide vart tatt inn i kong Magnus Lagabøtar si med stuor Flittighed opsøgte, oc Landslov av 1274.91 I denne lovregelen Kienning afftagen, thi en Part er en er det vist til dei indre og ytre allmen- Mill eller thou udj obenbare Haff, ningane i Hålogaland, og det har vorte oc udj Nordlanden ligge saadanne hevda at dei ytre allmenningane var Fische-Grunde 6 eller 8 Veg Siøs havstrekningar.92 Heilt utenkjeleg er ei udj Haffuet fraa faste Landet."86 slik slutning ikkje.93 På den andre sida er det ut frå ordlyden langt meir natur- Det å reisa ut på havet for å fiska er leg å forstå regelen slik at dei ytre altså i følgje Friis ikkje noko nytt, og allmenningane var dei nes, øyar, holmar fiskeplassane her kan liggja så langt og skjer som vart nytta som ut- som 6 til 8 vegar sjø ute. Ein veg sjø er gangspunkt for havfiske i fiske- enten den tida sjøen brukar på å flø 94 sesongane. No er den generelle rege- eller fjøre, som er om lag 6 timar, eller len at fiskerettar i saltvatn er knytt til tida mellom kvar flo og kvar fjøre, som geografiske område, og det er ingenting er om lag 12 timar. Friis hevdar i 1599

Bergensposten 2 / 2006 17 i vegen for at ulike område i havgapet Truleg er det dette som gjer at lands- som vart nytta som fiskevær vart rekna lodd vart kraftig redusert i lovgjeving å ha fiskerettar i særlege sjøområde. på slutten av 1700-talet. Fram til 1780- Men det er ikkje mogeleg å lesa dette ut talet var retten til landslodd i Sunnhord- av Frostatingslova. Det er av den grunn land på 1/4 av fangsten, og 1/5 i Nord- ikkje naturleg å hevda at hav- hordland. Med lov av 1795 var lands- fiskerettane har hatt heimel i lov, og dei lodd redusert til 1/8 dersom eigaren av ytre allmenningar er ikkje ein term som fiskevågen både hadde rydda og betalte bør nyttast i samband med fiskerettar, skatt for den, 1/10 om han bare hadde fordi det kan ikkje sikkert seiast at det rydda fiskevågen, 1/12 dersom den bare er fiskerettar termen referer seg til slik var eigna til notkast men ikkje særleg den er nytta i Frostatingslova og Mag- rydda, og til slutt 1/16 for fiske på nus Lagabøtar si Landslov. stader der nota kunne taka skade.95 Reglane vart gjort gjeldande for heile Fiskerettar i saltvatn frå om lag Hordaland og Sogn og Fjordane i 1650 til 1850 96 1798. Den særlege avgifta som kunne Strandfiskerettar krevjast for fiske i fiskevågar er eit brot på prinsippet om fritt hav og fritt fiske Som nemnt tidlegare, fekk den tidlegare som vart slått fast i Hummarfiskelova sedvanebaserte laksefiskeretten heimel av 1728: "Enhver fisker den Fisk Havet i lov med Hummarfiskelova av 1728, 97 giver af sig." Slik ser ein at det natur- som elles innførte prinsippet om fritt rettslege prinsippet vart justert etter den fiske. lokale sedvanen, som rett nok kunne Retten til landslodd fekk lovheimel med praktiserast med heimel i lov frå 1636. Landsloddlovene alt i 1636, men dei På den andre sida vart den lokale sed- gjaldt bare for kysten langs Vestlandet vanen justert opp mot prinsippet gjen- og Trøndelag. Det var i desse lovene nom at retten til landslodd vart monaleg lagt til grunn at landslodd var kompen- redusert, og vidare vart den differen- sasjon for bruk av strandlinja til fiske, siert. Dette må seiast å vera heilt i tråd og ikkje bruk av fiskerett utanfor med Charles Montesquieu si lære i "De strandlinja. Med Hummarfiskelova av l’esprit des lois" frå 1748, som hadde 1728 var det under eit kvart omstende stor påverknad på dansknorsk rettsvit- ikkje lenger rom for fiskerettar i salt- skap, om at det skal ideelt sett vera eit vatn kor dei enn måtte vera situert i samsvar mellom den universelle natur- sjøen, og dermed kunne retten og den lokale sed- det ikkje lenger vera tvil vaneretten. Så kan det legg- om at det var landslodd jast til at det faktisk var ei for bruk av strandlinja tilpassing som kan tolkast som ifølgje lov hadde eit inn i "Moralske Kierne, rettsleg vern. eller Introduction til Naturens- og Folke-Rettens

18 Bergensposten 2 / 2006 Kundskab" av Ludvig Holberg frå Heimefiskeretten 1715.98 Boka var det viktigaste ju- Heimefiskerettar og Hummar- ridiske verket på fyrste halvdel av fiskelova av 1728 1700-talet, og vart nytta av juridisk stu- dentar ut på andre halvdel av hun- Prinsippet om fritt fiske vart altså slått dreåret. fast med Hummarfiskelova av 1728. Bakgrunnen for lova var ei rettssak i Både eksplisitt uttalt, og reint logisk Rogaland i 1725, der to bønder hevda refererer landslodd seg til bruk av retten til hummarfiske rundt ein del hol- strandlinja under fiske og ikkje fisker- mar og skjer "Ungefehrlig ½ fierdings essursane utanfor denne. Samstundes Mil", som vil seia om lag 900 meter ut finn ein i Forordning angaaende Silde- 100 i havet. Desse holmane og skjera og Torskefiskeriet i Fosen frå 1792 ein hadde ingen jordbruksmessig funksjon regel der det heiter at utanom å markera grunner der hum- "Nøder af 20 til 30 Favnes Længde, maren treivst.101 Dei to bøndene fekk som er det almindelige Fiske- medhald av retten i at dei hadde rett til Redskab til Fangst af Sej, Torsk, å driva eit eksklusivt hummarfiske i Flyndre, smaae Lax, og videre, skal området rundt holmane og skjera.102 det være enhver uformeent paa alle Dermed fekk ein sedvane forrang for Steder og Aarets Tider at bruge for det universelle prinsippet om fritt fiske, sit Land, eller hvorsomhelst det af som vart slått fast av Hugo Grotius i Beboerene bliver han tilladt."99 verket "Mare liberum" frå 1609.103 Sjølve regelen var, som alt sagt, romar- Lovregelen gjeld fiske frå strandlinja. rettsleg, men vart tatt opp som ein del På den andre sida regulerer den ikkje av naturretten. Prinsippet om fritt fiske bruken av strandlinja, men utnyttinga var ein del av naturrettslæra til Samuel av fiskeressursane utanfor. Forordninga 104 Pufendorf frå 1670-talet, og slike må lesast slik at kongen kan ikkje gå tankar var tilgjengeleg på dansk alt med inn og regulera dette fisket fordi det er Ludvig Holberg sitt verk om naturrett ein rett som åleine tilkjem eigaren av frå 1715. Men sorenskrivar Ulrich strandlinja. Den manglande konsis- Frederich Leth var ingen utdanna mann tensen i lovreguleringa på slutten av 105 med særleg kunnskap i naturrett. Som 1700-talet indikerer at den gamle sed- mange underinstansdommarar i Noreg vanebaserte retten til fiske utanfor eigen før Eksamensforordninga av 1736 eigedom enno ikkje hadde heilt mista hadde Leth åleine ein praktisk bak- sin status som eksklusiv rett hos sentral- grunn, i hans tilfelle som fullmektig for administrasjonen i København. Då kan futen som representerte påtalemakta på det vera grunn til å tru at den vart gjort 106 tinget. Fyrst etter 1736 vart denne sterkare gjeldande i dagleglivet i Noreg typen praksis supplert av eit juridisk på dette tidspunktet. studium med naturrett, etter Holberg si framstilling, som ein del av pensum.

Bergensposten 2 / 2006 19 Det er difor ikkje til å undra seg over at eigedomen under gardane Leth utan vidare fann at Hummarfisket på øya. Vidare meinte utanfor garden Veda på Karmøy var statthaldaren til og med at eksklusivt, for i hans tilfelle må dei hadde vern i Kristian fiskerettar i saltvatn har stått fram som Vs norske lov av 1687, der langt meir kjent, og dermed fornuftig, det heiter: "Ingen maa enn prinsippet om fritt fiske. Og Leth giøre anden Forhindring var ikkje einaste embetsmannen i Roga- paa det Fiskeri han haver land som var av denne meininga: I 1723 haft af Alders Tid." Sjølv vart amtmannen i Stavanger amt føre- om statthaldaren kom til at det kunne lagt ei tilsvarande tvist, og han òg kom dokumenterast at fisket ved holmar og til at hummarfiske ved øyar og holmar skjer ute i havet òg andre stader i Noreg var underlagt privat bruksrett.107 kunne vera eksklusivt, og trass i at han kom til at slike sedvanar hadde Motparten hadde derimot gjort gjel- rettsvern etablert ved lov, så tilrådde dande at fisket ved dei aktuelle hol- han likevel at kongen skulle omgjera mane og skjera tidlegare hadde vore dommen som nettopp stadfesta rettsver- fritt, og meir generelt "at dette Fiskerie 110 net til ein slik rett. Det er vanskeleg å er frit for alle".108 Då bøtene for ulovleg forstå dette på anna vis enn at det fiske vart kravd inn om lag 1 år etter grunnleggjande og universelle prinsip- dommen, klaga dei dømte sjøfolka saka pet om fritt fiske stod over, og gjekk direkte inn for kongen, og gjorde no føre både lov og sedvane. sterkare gjeldande at No gav Wibe, som var ein velutdanna "Hummerfiskeriet j Norge under 111 mann i motsetnad til Leth, på ingen Halfskierenne og Landet, lige saa måte uttrykk for noko rettsideologisk frit for andre, som det frå Arildz Tid standpunkt. Det kan åleine hevdast at har været ved Torsk og andet hans standpunkt vanskeleg gjev mein- Fiskerie, og aldri tilforn beviislig ing om ikkje både han sjølv og den som har været nogen Menneske forun- les høyringsutsegna hans hadde ein idé net."109 om dei universelle prinsippa sin før- Kongen bad den norske statthaldaren, erang for det partikulære. På den andre Ditlev Wibe, uttala seg i saka. Statthal- sida uttrykte Wibe, som hadde lang dar Wibe slo fast at slike private bruks- fartstid innan den dansknorske adminis- rettar var ein uting, og i strid med prin- trasjonen,112 eksplisitt eit anna viktig sippet om fritt hav, og dermed fritt argument som Bjelke tok opp i dommen fiske. Men deretter slo Wibe fast at av 1625: Fiskerettar i saltvatn i høve til slike rettar uomtvisteleg fanst. Han effektiv utnytting av naturressursane i viste til at på øya "Mardøe" utanfor sjøen. Wibe såg det som eit problem Arendal rekna ein holmar og skjer som om einskildpersonar skulle ha eksklusiv låg opp til ei mil frå land som ein del av rett til å hausta ressursane i sjøen: "De

20 Bergensposten 2 / 2006 er imod Comercien og den rette nytte jerder etter 1728 ville vera i strid med og brug". Med andre ord: Ordninga lov dersom retten kom til eit anna med eksklusivt hummarfiske ved nokre standpunkt. I 1985 kom Høgsterett til at holmar og skjer utanfor Veda på Kar- innbyggjarane i Kåfjorden i Tromsø møy spesielt, og med fiskerettar i salt- hadde rett til å fiske torsk på særlege vatn generelt, var ufornuftig grunner, og på dei særlege sett frå eit statleg synspunkt. tidspunkta torsken kom inn i fjorden for å gyta. Når denne I Hummarfiskelova av 1728 heimefiskeretten hadde over- underkjente kongen den tre år levd så lange at den på 1980- gamle dommen frå Rogaland talet vart godkjent av Høg- i tråd med tilrådinga frå sterett, så skuldast det truleg statthaldar Ditlev Wibe, og at fisket ikkje var omstridt, innførte det generelle prinsippet om eller at eventuelle tvistar om denne fritt fiske som gjeldande rett i Noreg.113 fiskeretten vart løyst på minneleg vis At prinsippet vart gjort gjeldande for 115 utanfor domstolane. andre stader enn i Rogaland, går fram av ei utsegn til Hans Strøm i hans verk Nærare om karakteren av heime- "Physisk og Oeconomisk Beskrivelse fiskerettar på 1700-talet over Fogderiet Søndmøre" frå 1766. I saka frå Karmøy i 1725 var kjernen i Her skriv han om fisket i Borgund, der tvisten at eigarane av eigedomane in- han sjølv var prest: nanfor nokre holmar og skjer ute i sjøen "Megen Kiv og Trette foraarsages, gjorde krav på eigedomsrett til desse, helst imellem Sognets egne og de og dermed eksklusivt hummarfiske ved fremmede Fiskere, hvilken under- dei. Statthaldar Ditlev Wibe observerte tiden med alt for stor Hidsighed vidare at innbyggjarane på "Mardøe" oprippe og afhandle den gamle utanfor Arendal rekna fiskeplassane Tvistighed de mare libero & clauso rundt holmar og skjer ute i havet som [det frie og stengde hav]."114 sine så lenge dei kunne sjå desse frå heimstaden. Det var ikkje holmane og Prinsippet om fritt hav var altså ikkje skjera i seg sjølv som var av interesse, eldre enn at det framleis var årsak til men det at dei representerte grunner krangel mellom dei som tradisjonelt som hummaren eller fisken oppsøkte. I hadde hatt fiskerett i Borgundfjorden, begge tilfelle vert det ikkje gjort krav og tilreisande fiskarar som tidlegare på eit samanhengande sjøområde, men åleine hadde profittert på fisket som åleine på grunner. Dette er typisk for mannskap på sunnmørske båtar. Sam- heimefiskerettane. I dei område der stundes er det truleg nettopp i område strandfiskerettar vart gjort gjeldande der det har oppstått tvist om fiske at ville desse følgja eigedomsgrensene på prinsippet om fritt hav har vorte gjort land eit stykke ut i sjøen, og dermed gjeldande, rett og slett fordi rettsavg-

Bergensposten 2 / 2006 21 utgjera eit samanhengjande belte inne ei særleg fiskeriregulering. Det same ved land der andre enn eigaren av gjeld fisket i særlege fiskerike perio- strandlinja ikkje kunne fiska laks, og dar. Ovanfor er det nemnt at sokneprest ikkje kunne fiska annan fisk med not Hans Strøm registrerte at fisket i utan å betala landslodd. Utanfor dette Borgundfjorden på Sunnmøre tidlegare beltet fanst det altså heimefiskerettar, hadde vore eksklusivt for dei som men dei var spreidd rundt omkring. budde der. Strøm seier ikkje noko om Slik sett vert det ikkje heilt rett når fisket hadde vore eksklusivt heile året, Hans Strøm framstilte det som ein kon- og slik treng det slett ikkje ha vore. Det flikt mellom "mare libero & clauso", var det lukrative sesongfisket som var fordi havet rundt fiskeplassane var ope eksklusivt. Resten av året kunne truleg for alle å fiska i. I Kåfjorddommen var nordfjordingar koma og fiske om dei det då òg bare fisket på særlege grun- ville. Det er i alle høve dette som er ner som fiskarane rekna som sin ek- tilfellet med sildefjordane Stjøren og sklusive rett. Eit unnatak var den indre Bjugn i Trøndelag, som ligg like ved delen av Varangerfjorden, der heile Austråt der Jens Bjelke ville at silde- sjøen var delt i lineteigar. Når det fiskarane skulle betala landslodd. I ei skulle gjerast plass til amtmannen i forordning frå 1792 heiter det: Finnmark så han kunne få to slike 116 "Nodtbruget maae være tilladt til lineteigar i 1792, måtte dermed alle alle Aarets Tider paa Hitteren og grenstilhøva justerast for at det skulle alle landstrækninger af Viger og verta mogeleg. Og frå slutten av 1600- Bugter, saavelsom i alle trange talet har ein eit døme på at det vart gått Fiorder i Fosens Fogderie; undta- opp ei grense mellom to lineteigar i 117 gen i Schiøren og Biugnen, hvor Varangerfjorden. ingen udenbøigds Nodfiskere efter At fisket utanfor dei rike fiskeplassane Augusti maaneds Udgang maae var fritt vart altså reflektert ikkje bare i indfinde sig med Nodkast paa disse praksis, men òg i lovgjevinga på slut- Steder."119 ten av 1700-talet då kongen freista å Lovregelen byggjer truleg på det som regulera fisket. Til dømes heiter det i alt var sedvane, og som ein ser var kapittel 2 om Helgeland i Forordning regelen i indre delen av Kåfjorden så angaaende Fiske-Redskabers Bestem- seint som på 1970-talet, at fisket åleine melse i Lofodens, Helgelands og Ver- var eksklusivt når torsken kom inn for steraalens Fogderier av 1786 at det er å gyta på grunnene. Poenget er at det dei stader "Fisken stryger, naar den har ikkje var fiske generelt som var delt sat sin Rogn" og grunner som vert 118 opp i rettar, men det særlege fiske som underlagt fiskeriregulering. Men det var tilstrekkeleg regulært til at det var ikkje bare fisket på dei rike fiske- kunne knytast forventingar til det. plassane som det var knytt særlege ret- tar til, og som etter kvart vart underlagt

22 Bergensposten 2 / 2006 Havfiskerettar Tvisten om fisketiend i Lofoten Prinsippet om fritt fiske vart innført i I 1766 og 1768 uttalte generalprokura- 1728. I samband med laksefiskerettar tor Henrik Stampe seg to gonger om har vi sett at lovgjevar alt i 1728 respek- same spørsmålet: Hadde væreigarar i terte denne fiskeretten i saltvatn, truleg Lofoten rett til å krevja fisketiend for på grunn av den store økonomiske ver- fisk som vart fanga på det opne havet? dien den representerte, noko som igjen Tiend var ei avgift på 1/10 av avkast- gjorde at slike fiskerettar inngjekk i ning, slik at det vart betalt til dømes skattegrunnlaget for gardsbruka med korn- og smørtiend av jordbruksproduk- slike rettar. I samband med landsloddin- sjon, og fisketiend for næringsfiske. stituttet ser vi at lovgjevar på slutten av Tiend vart opphavleg innført av kyrkja 1700-talet respekterte dette, men med heimel i Det gamle testamentet, tilpassa det både prinsippet om fritt men vart etter reformasjonen ei avgift fiske, og det samfunnsmessige behovet som vart delt mellom konge, prest og for at fiskeressursane vart effektivt ut- kyrkje. Kongetiend var ei inntektskjelde nytta gjennom kraftig å redusera stor- som kongen kunne gje andre rett til å leiken på landslodd. Vidare har vi sett at oppebera som eit privilegium. Til lovgjevar tok utgangspunkt i den eksis- dømes fekk Joachim Irgens i 1666 retten terande praksisen knytt til fiskerettar i til å krevja inn alle skattar og avgifter, saltvatn når det på slutten av 1700-talet og mellom desse kongetiend, i Nord- vart utvikla ei fiskeriregulering. Be- Noreg. Fisketiend står i denne saman- hovet for denne reguleringa sprang ut av hengen i ei særstilling, fordi den kan ha konfliktar på dei rike fiskeplassane mel- vore attraktiv som ein legitim måte å lom fiskarar som nytta ulike fiskereiska- kunna krevja avgift for bortleige av par. Og som vi har sett i gjennomgangen fiskerettar. Den alt nemnte Joachim Ir- til no har det praktiske behovet vore gens fylte nettopp gamle skattar og svært viktig for den faktiske fiskeripoli- avgifter med eit til dels nytt innhald, og tikken. Men vidare har denne politikken på det viset unngjekk han at den danske vorte utforma innan eit rettsideologisk sentraladministrasjonen vart merksam regime som har gjort nokre val meir på at han til dømes krov inn fiskeskatt naturlege enn andre. Den positive status av samar i Finnmark.120 Og den fiske- sedvanar fekk med Montesquieu si lære tiend som væreigarar i Lofoten krov av om den partikulære naturrett må ha gjort dei som leigde rorbuer i deira fiskevær det å byggja den fyrste fiskeriregu- ser ut til å vera nettopp eit slikt skjul for leringa på dei alt eksisterande ei regulær avgift for fiske i eit sjøom- fiskerettane i saltvatn legitimt på ein råde som det var knytt ein eksklusiv måte som må ha vore vanskeleg så seint fiskerett til. At dette ikkje var uvanleg som på midten av 1700-talet. Kor raskt ser ein både av den alt nemnte praksis denne kuvendinga fann stad ser ein ty- med å avkrevja samar i Finnmark deleg i samband med havfiskerettar. fiskeskatt, og at Georg Henrik Was-

Bergensposten 2 / 2006 23 muth, eigaren av Lyngengodset i seg at amtmann Hagerup i Nordland, Troms, i 1790 tok tiendbetaling av inn- som i 1767 uttalte seg om spørsmålet, vandrande kvenar som fiska i fjordane fann det rettmessig at væreigarar kunne ved godset.121 krevja fisketiend til den "viss Grund Fiske er fanget".125 Formuleringa er Denne samanblandinga av fisketiend svært lik den Jens Bjelke brukte i saka i som ei legitim ording, og bortleige av 1625, og Stampe tok særleg opp at "den fiskerettar, er truleg bakgrunnen for at Fisk, som er fanget i det aabne Hav, sentraladministrasjonen i København ikke bør siges at være fanget under hadde vanskeleg for å forstå ordninga 126 nogens Grund." Igjen ser ein at den som vart gjort gjeldande av vær- grunnleggjande tanken om ein kunne ha eigarane i Lofoten på midten av 1700- fiskerettar i saltvatn, på same viset som talet. Truleg kunne saka raskt avsluttast ein kunne ha ressursutnyttingsrettar i fordi ein i København faktisk ikkje utmark, enno stod fram som meir kjent forstod amtmannen si forklaring på kva og fornuftig i Noreg enn i Danmark. Og innhald fisketiend i Lofoten hadde.122 igjen ser ein at prinsippet om fritt fiske, Men det som er interessant i denne slått fast i dansknorsk juridisk litteratur samanhengen er at Stampe, som i kraft i 1715 og i Hummarfiskelova av 1728, av å vera generalprokurator enno var ei ordning som var den som gav den dan- ikkje hadde makta å leggja sknorske sentraladminis- om gamal praksis om at gode trasjonen juridiske råd og di- fiskeplassar ikkje var opne rektiv i vanskelege for alle og ein kvar. rettsspørsmål, arbeidde ut frå det for han openbare prinsip- Generalprokurator Henrik pet om fritt hav: Stampe var langt meir orientert mot den romerske retten enn hans samtidige "Ligesom havet eller det salte Vand Peder Kofod Ancher, som i staden var eller aabne Søe, saa er og Søekan- opptatt av "Lovenes sande Aand", som ten og Strandbredden, efter Om- ville seia "deres Oprindelse, Anledning, stændighederne, res communis eller Billighed, Nytte, indbyrdes Sammen- publica, hvis Brug er tilfælles for 127 hæng." Den krasse avvisinga til alle og enhver, og ikke tilhører den Stampe i 1768 med utgangspunkt i eller den private Person allene."123 naturretten, som berar av materiell romersk rett, var ikkje lenge den sen- trale maksimen i den dansknorske Ut frå ein slik tankegong var det å fiskeripolitikken i Lofoten. Alt i 1772, betala avgift for fiske både ulogisk og og igjen i 1786, kom det reguleringar urettmessig. Vidare hevda han at det med utgangspunkt i at fiskevær dispon- var "til Hinder for Fiskeriets Frem- 128 erte over eigne havstrekningar. Vi- gang".124 Samstundes skal ein merka dare vart det i Jordutvisingsresolusjo-

24 Bergensposten 2 / 2006 nen av 1775 sagt at det ikkje skulle vist, var den romarrettslege regelen om gjerast endringar i bygdelag sine sær- fritt fiske rett nok gamal, men den var rettar til fiske i havet når det vart høve noko nytt i norsk rett der hovudregelen til å kjøpa grunn i Finnmark av kongen, heilt frå mellomalderen var at det var ein regel som enno ikkje er oppheva.129 knytt eksklusive rettar til fiske ved Og, som alt sagt, var sorenskrivaren på strandlinja og på fiskerike stader i Andenæs og i Vesterålen med å gå opp sjøen. ei grense i havet mellom to fiskevær i På den andre sida hadde truleg både 1782. Slik gav sorenskrivaren grensa 130 Herredagen, Wibe og Stampe rett i ein særleg rettsleg legitimitet. noko av sin argumentasjon. For det kan Noko av det fyrste det norske Stortinget sjå ut som om lukrative fiskerettar i gjorde var å vedta Lov, angaaende saltvatn på 1600- og 1700-talet vart Fiskeriet i Lofoden av 1816,131 der reg- investeringsobjekt meir enn tilleggsres- uleringa av lofotfisket vart tufta på sed- sursar.133 Til dømes det at fiskeværa i vane og ikkje prinsippet om fritt fiske. Lofoten i stor grad hadde kome på ein- Lova var modell for ei fisker- skildpersonar sine hender ilov for Finnmark frå 1830, gjorde at få personar dispon- gjeldande for resten av 1800- erte over ressursar som var talet, som var det siste tilfellet heilt essensielle for svært der den gamle ordninga med mange menneske.134 Dette var fiskerettar i saltvatn vart nytta problematisk fordi det vanske- som grunnlag for offentleg leggjorde kontroll med vel- fiskeriregulering.132 standsutviklinga for store folkegrupper. Det er på denne Nærare om karakteren av bakgrunnen ein må forstå re- havfiskerettar torikken til statthaldar Wibe og general- I sine skriv frå 1766 og 1768 framstilte prokurator Stampe: Rettar som tidle- generalprokurator Stampe avgift av gare hadde kome mange til gode vart fiske som ei ny ordning som nokon samla på færre hender, og eit politisk hadde tiltvunge seg. Det same gjorde mottrekk var prinsippet om fritt fiske.135 statthaldar Ditlev Wibe om hum- At havfiskerettane var gamle og ikkje marfiskeretten som hadde vore oppe til nye rettar vert understøtta av at futen i doms i Rogaland i 1725, og Jens Bjelke Lofoten, Erik Hansen Schønnebøl, i vart møtte med at hans krav på land- 1591 ved fleire høve peika på at fiske slodd ikkje var nokon gamal og etablert med utgangspunkt i fiskeværa der vart rett. For det fyrste skal ein ha i minnet nytta av folk frå særlege område. For at det er eit velbrukt retorisk grep å eksempel skriv han at fiske i Hen- framstilla nye ordningar ein vil innføra ningsvær låg til dei med tilhald der, som det opphavlege som har vorte 136 samt i Vågan og Skrova. Her nytta fortrengt av seinare urett. For som alt

Bergensposten 2 / 2006 25 dei Vågakallen som landemerke på lovgjeving. Lovgjevinga gjaldt for same måten som havfiskarar nytta Hordaland og Sogn og Fjordane, og Romsdalshorn nord på Sunnmøre.137 Trøndelag. Som tidlegare sagt var det Heime- og havfiskerettane i dette om- dermed bare i dette området landslod- rådet vart av Hans Strøm, sokneprest til dinstituttet fekk lovheimel til trass for at Borgund på Sunnmøre, handsama som ein kan lesa ut av dommen frå 1625 at veletablerte rettar på 1760-talet. I det landsloddinstituttet i alle høve på dette nemnte verket "Physisk og Oeconomisk tidspunktet var utbreidd langs heile kys- Beskrivelse over Fogderiet Søndmøre" ten i Sør-Noreg. Den fyrste nasjonale opplyser Hans Strøm at fiske på ein lovgjevinga på området kom med Lov fiskeplass kalla "Storeskjeret" vart om Landslod i 1863.142 Med den vart nytta av innbyggjarane i kyrkjesokna landslodd sett til 6% i Hordland og Gursken, Sande, Syvde og Rovde sør Sogn og Fjordane, og til 3% i resten av på Sunnmøre.138 Vidare heiter det at landet. Med lov av 1930 vart landslod- den sett til 3% for heile landet, og dette "Fiske-Pladsene eller de Steder, 143 er framleis gjeldande rett. hvor Torske-Garnene sættes ud, er visse saa kaldte Søyler eller smaae Midt på 1800-talet spela den historiske Dale i Havbunden paa 50 Favnes rettstenkinga, som ein del av den posi- Dybhed, af hvilke et hvert Bygdelag tivistiske rettsideologien, framleis ei har sine egne."139 viktig rolle i norsk rettsvitskap. Det er difor eit paradoks at det i innstillinga til Desse sjøteigane bar gjerne namn etter Lov om Landslod av 1863 ikkje er sagt bygdelaget som fiska der, slik at til noko om utviklinga av landsloddinsti- dømes dei frå Sande fiska i Sand- tuttet, og den rolla sedvane framleis sjøen.140 Frå Sunnmøre finn ein døme spela for instituttet sitt innhald i mange på at fiskarar rundt midten av 1700- 144 delar av landet. Paradokset vert enno talet reiste opp til tolv mil frå land for å større ved at det sedvanebaserte grunn- utnytta slike fiskerettar.141 laget for landsloddinstituttet derimot Fiskerettar i saltvatn frå 1850 var inngåande drøfta i odelstingspropo- sisjonen til ei ny lov om landslodd i Strandfiskerettar 1929, då den historiske skulen ikkje Laksefiskeretten er den av fiskerettane i lenger ga føringar på rettstenkinga.145 saltvatn som har vore mist omdiskutert Her er det mellom anna sagt at opp gjennom rettshistoria. Som alt vist, "I og for seg er det ikke helt var den i alle høve etablert i 1314, og ubetenkelig å oppheve gammel har i dag heimel i Lakse- og innlands- landslottsedvane og forandre skikk fiskelova av 1992. og bruk for å sette avvikende På slutten av 1700-talet vart retten til lovregler i stedet. I mange tilfelle landslodd monaleg redusert gjennom kan de herskende sedvaner ha slått

26 Bergensposten 2 / 2006 så dype røtter og ha virket på eien- grunnleggjande prinsipp i norsk rett domsforholdene på en sådan måte med Lofotlova av 1857. at det kan føles ubillig og urettfer- Kart utarbeidd i samband med Fiskeri- dig at de skal opheves for å gi grensesaka mellom Noreg og Storbri- plass for nye lovregler. Av hensyn tannia 1949-51 viser at fiskegrunnar hertil har komitéen under ut- med eigne namn då framleis var van- formingen av de enkelte regler i lege i kystnære strøk og i fjordar.149 lovforslaget gått frem med størst Kåfjorddommen frå 1985 viser vidare mulig varsomhet. Man har således, at heimefiskerettar har funnest like som det vil fremgå av motivene til fram til denne tid, og at dei har de enkelte paragrafer, stadig søkt rettsvern. Men ein skal vera merksam å finne den løsning av de forskel- på at det var med knappast mogeleg lige spørsmål som stemmer best fleirtal at fiskarane i Kåfjorden fekk overens med herskende praksis på medhald i sitt krav på erstatning etter de fleste steder langs kysten, for at kraftutbygging hadde redusert deira derved å gripe minst mulig fiske på kysttorsk som trakk inn i fjor- forstyrrende inn i tilvante 146 den for å gyta i vintermånadane. Bak- forhold." grunnen er at både fleir- og min- Forarbeida til Landslottslova reflek- dretalet i dommen hadde problem med terer altså dei same demokratistrau- å plassera den sedvaneretten til fiske mane som prega norsk rettsteori dei som vart gjort gjeldande. Når ein fyrste tiåra av 20. hundreåret. knapt fleirtal i Høgsterett valte å gje fiskarane medhald i deira krav skul- dast det nok til dels at det var tale om Heimefiskerettar eit passivt erstatningskrav med ut- gangspunkt i ein eksklusiv fiskerett. Dersom ein ser bort frå sildefisket i Hadde derimot dei same fiskarane Stjøren og Bjugn som vart regulert gjort gjeldande eit aktivt krav om at med ei forordning av 1792,147 har andre fiskarar ikkje hadde rett til å heimefiskerettane ikkje vore tema i fiska torsk i dei inste delane av Kåfjor- lov. Av dei ulike fiskerettane i saltvatn den om vinteren, er det mykje mogeleg er det dermed heimefiskerettane som i at dei hadde tapt. Årsaka er at kravet størst grad har halda på sin karakter ville strida mot eit fundament i fisker- som lex non scriptum. Etterretning om ilovgjevinga om fritt fiske som det er fiske på Sunnmøre fram til byrjinga av staten, og ikkje private som nærare 1900-talet,148 og Fredrik Brandt og innskrenkar gjennom regulering. Og Herman Scheel si handsaming av den sterke stillinga rettsmedvitet, og heimefiskerettane viser at slike rettar i dermed sedvanar fekk i norsk rettsteori og utanfor fjordane overlevde den irre- på byrjinga av 1900-talet, har ikkje versible innføringa av fritt fiske som vart ved.

Bergensposten 2 / 2006 27 Havfiskerettar redskapsstrekninger mellom garn og line ble ikke lenger påbudt (…) Som vist ovanfor snudde den dan- Det var ikke lenger påbudt å sette i sknorske sentraladministrasjonen mel- parallelle strekningar ut fra land, lom 1768 og 1772, og frå å avvisa at det kunne settes fritt på kryss og fiskerettar i saltvatn kunne ha nokon tvers, men likevel ikke slik at annen som helst legitimitet vart desse manns redskaper ble trykket fiskerettane nytta som grunnlag for 153 ned." fiskerireguleringa gjennom lov som vaks fram på siste halvdel av 1700- Tanken var at det frie fiske ville heile talet. Reguleringspolitikken vart vidare- nasjonen profittera på. Poenget var at ført av Stortinget ved i lovene av 1816 den som var best skikka til å utnytta og 1830 for fiske i Lofoten og Finn- fiskeressursane, gjennom å vera mest mark. driftig og innovativ, ikkje skulle møta hinder for si virkelyst. Slik kunne ein I "Fiskerisoga for Sunnmøre" peikar både oppnå eit lønsamt utkomme for Bjarne Rabben på at ein ikkje handheva fleire innbyggjarar og auka eksport av grensene mellom dei ulike sjøteigane fisk, noko som både kom dei involverte her så strengt etter at motoriserte fiske- partane og staten til gode. Men på fartøy hadde vorte vanleg.150 Den grunn av avgrensa økonomisk omfang fiskeriteknologiske utvikliga spela òg ei vart dei fleste heimefiskerettane aldri viktig rolle som bakgrunn for Lofotlova utsett for same trykket som hav- av 1857, som gjorde slutt på oppdelinga 154 fiskerettane, som i løpet av 1800-talet av havet mellom dei ulike fiskevær her. vart heilt avskaffa. Eit anna viktig aspekt var at prinsippet om fritt hav stemte heilt overeins med Omsynet bak framhevinga av prinsippet den liberalistiske politikken som om fritt hav som statthaldar Ditlev generelt vart ført i Noreg på dette tid- Wibe hadde framheva i si høyringsut- spunktet.151 På same viset som laugs- segn alt i 1728, gjorde seg altså fram- vesenet vart oppheva på landjorda, vart leis gjeldande og havfiskerettane fall no det gjort ende på "Forestillingen om etter kvart endeleg bort. Eiendoms-Ret til Havet", som forar- Det er eit paradoks at Lofotlova, som beida til Lofotlova av 1857 slo fast 152 trass i at den ikkje var ei lands- eksisterte på dette tidspunktet. Dette dekkjande fiskerilov for havfisket sin skjedde samstundes som reguleringa av del kom til å representere det regime- fiskereiskapar og nattfiske fall bort: skifte i norsk fiskerilovgjeving som "Fiskehavet for nattsett var med ett Hummarfiskelova av 1728 aldri vart, blitt lovlig fellesbruk for alle, hvor kunne vorte tufta på motsett grunnlag førstemann hadde førsterett og hvor enn prinsippet om fritt fiske. I 1840 vart ingen bruksrett overhodet kunne det sett ned ein kommisjon som utarbei- gjøres gjeldende. Inndelingen i dde eit forslag til fiskeregulering som

28 Bergensposten 2 / 2006 var tufta på ei ordning med skikkeleg det altså aktuelt å byggja vidare på den utskifting av sjøområda mellom fiske- fiskerireguleringspolitikken som var væra. Det var eit problem at "de opp- tufta på fiskerettar i saltvatn.158 Men givne Med og Mærker ingensinde have publikumssedvanar hadde inga sterk været medtaget paa noget kart, saa at stilling i norsk rettstenkinga på dette det paa mange Steder er blevet en Umu- tidspunktet, noko som nok var ein med- lighed at afgjøre" kva sjøområde som verkande faktor til at eit anna forvalt- høyrde til kva fiskevær. Kommisjonen ningsregime, fritt fiske regulert av av 1840 meinte at løysinga var å halda staten, vart valt. grensegang mellom fiskeværa sine 155 Avsluttande merknadar om havområde. Ketil Motzfeldt, som var fiskerettar i saltvatn i norsk medlem av den fiskerikommisjonen av rettshistorie 1854 som utarbeidde Lofotlova av 1857, uttalte seg om dette spørsmålet Fiskerettar i saltvatn har vore ein del av alt i eit brev til Indredepartementet i norsk rett sidan i ale høve høgmelloma- 1851 etter å ha vore på ei reise til lderen. Til dels har dei frå 1600-talet Sunnmøre og Lofoten på oppdrag frå fått heimel i lov, men i det store og departementet: heile har dei vore basert på sedvanar. Dette har gjort at fiskerettar i saltvatn "En Udskiftning af Havstrek- bare sporadisk dukkar opp i dei his- ningerne ved Lofoden paakræver toriske kjeldene. Likevel viser dette vidløftige og bekostlige For- skriftstykket at fiskerettane i saltvatn føininger (…) men ligesom disse ere var knytt til tre interessesfærar: Stran- nødvendige om Orden skal kunde dlinja, fjordar og nære kyststrøk, og holdes hos en saa talrig Almue, havområde. Desse rettane er i dette vilde Bekostningerne neppe kunne skriftstykket klassifisert som strand- ansees uforholdsmæssige til fiskerettar, heimefiskerettar og hav- Fiskeriets overordentlige Betyden- fiskerettar. Fiskerettane ved strandlinja hed. Anderles stiller Spørgsmaalet var eksklusive for eigaren av landeige- sig naturligviis med Hensyn til Lan- 156 domen innanfor, fiskerettane i fjordar dets vidløftige Kyster i det hele." og kystnære strøk var individuelle eller Ei utskifting av heile kysten ville verta kollektive, medan fiskerettane i havom- for dyrt, og ville heller ikkje vera ei god råde var kollektive. Kjeldematerialet løysing mange stader, men vart altså gjev ingen grunn til å hevda at desse vurdert som eit alternativ for Lofoten. I fiskerettane har vore totale, men åleine 1852 uttalte amtmannen i Nordland at eksklusive i høve til visse reiskapstypar, ein slik grensegang i så fall måtte følgje til visse stader i sjøen, og/eller til visse dei gamle grensene i havet og ikkje ta tidsperiodar. Kriteriet for om fisket var utgangspunkt i fiskeværa sine landom- eksklusivt eller ei ser ut til å ha vore om råde.157 Så seint som i 1851 og 1852 var det var tilstrekkeleg regulært og inntek-

Bergensposten 2 / 2006 29 tsbringande til å vera av ein viss at slike rettar i dette særlege høvet fram- økonomisk verdi. leis hadde rettsvern. I dag er det likevel fyrst og fremst ILO-konvensjonen nr. Tidlegare arbeid av Knut Robberstad, 169 som gjer at fiskerettar i saltvatn kan Peter Ørebech, Nils Kolle og Kirsti få ny aktualitet, og det er ikkje minst Strøm Bull har, saman med dette skrift- etter press frå Sametinget at det no er stykket, slått uomtvisteleg fast at sett ned ein kommisjon for å undersøka fiskerettar i saltvatn har vore ein del av fiskerettar i saltvatn i Finnmark. Tida vil norsk rett. Vidare vart slike rettar nytta visa om ei utvida godkjenning av rettar av Noreg som ein del av argumentasjo- til fiske i saltvatn for samar òg vil føra til nen mot Storbritannia i Fiskerigrens- at nordmenn på ny til gjera slike rettar esaka i 1949-51, og den internasjonale gjeldande i større grad. domstolen i Haag bygde si avgjerd i 1951 på deira historiske eksistens. Høg- sterett kom i Kåfjorddommen av 1985 til

Kjelde- og litteraturliste

Kjelder Offentlege dokument

- NOU 1985: 42 Revisjon av almenningslovgivningen - NOU 1986: 6 Erstatning til fiskerne for ulemper ved petroleumsvirksomhet - NOU 1988: 16 Eigedomsgrenser og administrative inndelingsgrenser - NOU 1993: 54 Rett til og forvaltning av land og vann i Finnmark - NOU 2005: 10 Lov om forvaltning av viltlevende marine ressurser - Ot.inst. nr. 25 (1862–63) Indstilling fra Næringskommitteen Nr. 1 til Lov om Landslod - Ot.prp. nr 32 (1929) Lov om landslott - St.meld. nr. 19 (2004–2005) Marin næringsutvikling - Den blå åker - St.forh. (1857), Propotioner og Meddelelser, 4. del nr. 2

Arkivalia

- Riksarkivet (RA): Danske Kanselli, Norske innlegg ad 23. april 1728: Suplikk av 30.08.1726, og Høyringsutsegn frå Statthaldar Ditlev Wibe av 10.04.1728 - Riksarkivet (RA): Arkivet for Indredepartementet, D, Torskefiskerierne Lofoten, Lofoten 1850–1874, 10, Legg D 1850–55: Lofotlovgivningen, Diverse eldre dok. 1854 og 55, Brev av 29.06.1851 - Riksarkivet (RA): Arkivet for Indredepartementet, D, Torskefiskerierne Lofoten, Lofoten 1850–1874, 10, Legg D 1850–55: Lofotlovgivningen, Diverse eldre dok. 1854 og 55, Bilag 14 - Riksarkivet (RA): Arkivet for Indredepartementet, Fiskerikommisjonen av 1891, Diverse, XVI–1a-1d, Legg: Kommisjonen av 1891, Diverse, brev av 27.01.1852 - Riksarkivet (RA): Arkivet for Utanriksdepartementet, nr. 1648: Statsterritorium, ingen- mannsland, fritt hav. Sjøterritorium I. Generelle spørsmål: Noreg. Fiskerikomiteen av 1949 og fisker-

30 Bergensposten 2 / 2006 itvisten i Haag, bind IV–IV, Brev av 13.09.1951 04.02.1994 frå Utanriksdepartementet til det norske kon- sulatet i Rotterdam. Litteratur - Riksarkivet (RA): Arkivet for utanriks- departementet, Arkivet for Utanriksdeparte- - Ancher 1811: Peder Kofod Ancher, mentet, Knut Robberstad, »Historisk oversyn» Peder Kofod Anchers samlede juridiske skrifter - 1950 Bind 3: Undersøgelser og Afhandlinger af - Riksarkivet (RA): Arkivet for Utanriks- historisk-juridisk Indhold (1811) departementet, Knut Robberstad, »Apreçu his- - Arntzen 1952: Sven Arntzen, torique» 1951 »Fiskerigrensesaken mot England», publisert i - Statsarkivet i Stavanger (SAS): Arkivet Tidsskrift for Rettsvitenskap, 1952 for sorenskrivaren for Karmsund og Hesby, - Austenå 1983: Torgeir Austenå, Rettsprotokoll BA 45 »Eigedomsrett til og disposisjonsrett over land og - Statsarkivet i Tromsø (SATø): Arkivet vatn i strandsona», publisert i Lov og Rett, 1983 for Finnmark amt, L nr. 659; Korrespondanse - Berntsen 1971: Arent Berntsen, Danmar- arkivert etter dokumentnummer 1778–1800, brev ckis oc Norgis fructbar Herlighed (1971) nr. 304 med «Pro Memoria». - Bjelke 1952: Jens Bjelke, Termini ju- ridici (1952) Dokumentsamlingar - Bourquin 1953: Maurice Bourquin, »Den internasjonale rekkevidde av dommen i den - Aslak Bolts jordebok (1997) britisk-norske fiskerigrensetvist», publisert i - Diplomatarium Norvegicum I (1847), Jussens Venner, 1953 VIII (1874), XII (1886) - Brandt 1867: Fredrik Brandt, Tingsret- - Fisheries Case, 1. bind (1952a), 2. ten (1867) bind (1952b), 3. bind (1952c), 5. bind (1952d) - Bull 2005: Kirsti Strøm Bull, »Fisket i - Historisk-topografiske Skrifter om Norge saltvann – betraktninger rundt ret- og norske Landsdele 1895: Historisk-topografiske tighetsspørsmål», publisert i Kart og Plan, nr. 98 Skrifter om Norge og norske Landsdele, forfattede 2005 i Norge i det 16de Aarhundrede (1895) - Dons 1780: Jens Bing Dons, Academiske - Norske Herredags-Dombøger 1929: Forrelæsninger over den Danske og Norske Lov, Norske Herredags-Dombøger, 3. rekke 1. 2. del (1780) avdeling, I. bind: Afsigtsbog for 1625 (1929) - Einarsbøl 2004: Elisabeth Einarsbøl, - Norske Herredags-Dombøger 1966: Noen juridiske betraktninger vedrørende samiske Norske Herredags-Dombøger, Tillegg til 1–4. rettigheter i saltvann – Eiendomsrettens utstrekn- rekke, I. bind: Tekster (1966) ing i saltvannsområder etter norsk rett og folk- - Samling af Danske Kongers Haandfæst- eretten (2004 – upublisert utgreiing, skriven ninger og andre lignende Acter 1974: Samling af ved Kompetansesenteret for urfolks ret- Danske Kongers Haandfæstninger og andre lig- tigheter) nende Acter (1974 - Grotius 1916: Hugo Grotius, The - Samling af gamle norske Love (1752) Freedom of the Seas or The Right which Be- - Samlede Skifter af Peder Claussøn Friis longs to the Dutch to Take Part in the East – Udgivne for den norske historiske Forening Indian Trade (1916) (1881) - Hausmaninger, Selb 1997: Herbert Hausmaninger og Walter Selb, Römisches Dommar Privatrecht (1997) - Fisheries case 1952: ICJ, Fisheries - Heber 1938: Gustav Heber, Norske case (United Kingdom v. Norway), judgement rettsreglers historie I: Forhistoriske rettsregler of December 18th 1951, Haag 1952 (1938) - Rt. 1985 s. 247 - Holberg 1715: Ludvig Holberg, - Salten heradsrett, Sak nr. 93-00233 A, av Moralske Kierne, eller Introduction til Naturens og Folke-Rettens Kundskab (1715)

Bergensposten 2 / 2006 31 - Hovda 1948: Per Hovda, »Stadnamn og - Ræstad 1912: Arnold Ræstad, Kongens sjöfiske», publisert i Namn och Bygd, 1948 Strømme – Historiske og folkeretslige under- - Klæstad 1922: Helge Klæstad, Landslot søkelser angaaende sjøterritoriet (1912) (1922) - Ræstad 1928: Arnold Ræstad, - Kolle 1998: Nils Kolle, »Fritt hav? Om »Lappeskatten og lappenes rettigheter i Norge retten til sjøfiske», publisert i Til debatt – Inn- før 1751», publisert i Festskrift til rektor J. legg ved Norske historikerdager 1996 (1998) Qvigstad (1928) - Kongslew 1782: Lauritz Laurberg - Sandnes 1999: Jørn Sandnes, »Lex non Kongslew, Den danske og norske private Rets scripta – Den norske heimeretten», publisert i første Grunde, 2. bind (1782) Historisk Tidsskrift, 1999 - Lindquist 1994: Ole Lindquist, Whales, - Scheel 1912: Herman Scheel, Forelæs- dolphins and porpoises in the economy and cul- ninger over norsk Tingsret (1912) ture of peasant fishermen in Norway, Orkney, - Slyngstad 1951: Arnfred Slyngstad, Shetland, Faeroe Islands and Iceland, ca. 900- Skjergardsnamn frå Sunnmøre (1951) 1900 AD, and Norse Greenland, ca. 1000-1500 - Solhaug 1976: Trygve Solhaug, De AD, volum 1 bind 1 (1994) norske fiskeriers historie 1815-1880 (1976) - Meyer 1951: Christopher Meyer, Nor- - Stampe 1797: Henrik Stampe, Erk- way’s Usage and Prescription in the Matter of læringer, Breve og Forestillinger, General- Coastal Fisheries (1951) Prokureur-Embedet vedkommende, 5. bind - Molberg 1781: Christian Gran Mol- (1797) berg, Afhandling om Saltvands-Fiskerierne i - Strøm 1997: Hans Strøm, Annotations Norge (1781) Boog over de Merkværdigheder som udi Synd- - Motzfeldt (upublisert): U.A. Motzfeldt, mørs Fogderie forefindes indrette[t] Anno 1756 Anmærkninger til Den Umiddelbare Tingsret I (1997) - Nærstad 1939: Henry Nærstad, Eien- - Strøm 2001: Hans Strøm, Physisk og domsrett til vannområder (1939) Oeconomisk Beskrivelse over Fogderiet Sønd- - Olafsen 1924: O. Olafsen, »De »ytre» møre, 2. bind (2001) almenninger», publisert i Historisk Tidsskrift, - Sunde 2004: Jørn Øyrehagen Sunde, 1924 »På sporet av det tapte overbygslingsinstituttet», - Olafsen 1940: Arnet Olafsen, Våre publisert i Historisk Tidsskrift, 2004 sorenskrivere: Sorenskriverinstitusjonen og - Supphellen 1983: Steinar Sup- sorenskrivere i Norge – Et bidrag til den norske phellen, Statthaldarinstitusjonen i Noreg 1722- dommerstands historie, bind I: 1591–1814 1739 (1983) (1940) - Taranger 1892: Absalon Taranger, - Pufendorf 1742: Samuel Pufendorf, Et Fremstilling af de Haalogalandske almenningers Menniskes og en Borgers Pligter efter Naturens retslige stilling (1892) Lov (1742) - Ørebech 1986: Peter Ørebech, Regu- - Rabben 1982: Bjarne Rabben, Folket leringer i fisket (1986) ved havet – Fiskarsoge for Sunnmøre og Roms- - Ørebech 1998: Peter Ørebech, dal (1982) »Sedvanerett som grunnlag for bærekraftig for- - Robberstad 1930: Knut Robberstad, valtning av fiske i de »ytre allmenningene»», Lov um landslut frå 14. mars 1930 (1930) publisert i Fjordressurser og reguleringspoli- - Robberstad 1952: Knut Robberstad, tikk (1998) Samfund og lov i Vest-Noreg i gamal tid (1952) - Robberstad 1978: »Tingsrettssoga», ______publisert i Jus og jord - Heidersskrift til profes- sor dr. juris Olav Lid på 70-årsdagen (1978) * Ein versjon av artikkelen er tidlegare publisert i - Rynning 1934: Lorents Rynning, Tidsskrift for Rettsvitenskap, nr. 2-3 2006, s. Bidrag til norsk almenningsrett, 1. bind 341-412. (1934) 1 NOU 1985: 42, 1986: 6, 1988: 16, 1993: 54,

32 Bergensposten 2 / 2006 og 2005: 10. ikkje mindre enn 20 kassar med grunnlagsmate- 2 NOU 2005:10 s. 100. riale i samband med sakføringa for den inter- 3 Sandnes (1999). nasjonale domstolen i Haag; RA: Brev av 4 RA: »Historisk oversyn» (1950) s. 16. Eg er 13.09.1951 frå Utanriksdepartementet til det svært takksam for at Peter Ørebech har gjeve norske konsulatet i Rotterdam. meg ein kopi av Robbrestad sitt arbeid, som eg 16 Robberstad (1978) s. 185-187, men sjå òg ikkje sjølv har funne i arkivet til Utanriksde- (1952) s. 14-15. Austenå byggjer på desse ar- partementet. Ørebech har ikkje sjølv registrert beida når han skriv om tema i (1983) s. 3-4. kvar i dette arkivet notatet til Robberstad er 17 NOU 1986: 6 s. 43-46, NOU 1988: 16 s. 55- arkivert, og av den grunn er min eigen referanse 56, og NOU 1993: 54 s. 120-122. mangelfull. 18 Ørebech (1998) s. 118-119. 5 Ei bygd vart utetter på 1900-talet eit område på 19 Salten heradsrett, Sak nr. 93-00233 A, av landsbygda med felles postnummer, og påfal- 04.02.1994. lande ofte vart bygdenamnet avgjort med ut- 20 Ørebech (1998) s. 121-124 som ei erkjenning gangspunkt i staden der postbåten la til, som òg av det politiske aspektet ved hans forsking på vart postadressa. Ei bygd på 1800-talet var langt fiskerettar i saltvatn. mindre, og som ein generell regel kan ein seia at 21 Sjå til dømes Ørebech (1998) s. 149 der han det går 4 eller fleire 1800-talets bygder på 1 viser til NOU 1985:32 s. 15, og s. 151 der han 1900-talets bygd. viser til Rynning (1934) s. 180 (skal vera 179- 6 Lov angaaende torskefiskeriet i Nordlands Amt 180). og Senjens og Tromsø Fogderi, av 23.05.1857. 22 Kolle (1998). 7 Sjå vidare Arntzen (1952), og Bourquin (1953). 23 Bull (2005) s. 16. 8 Undersøkinga til Robberstad vart omarbeidd og 24 Sjå vidare Einarsbøl (2004), Stortingsmelding nytta i »Fisheries Case» (1952a) s. 244-250, og nr. 19 2004-2005 s. 128-130, og vidare NOU (1952c) s. 35-58. 2005:10 s. 43-51. 9 Brandt (1867) s. 446. 25 »Fisheries Case» (1952b) s. 319, jf. s. 321og 10 U. A. Motzfeldt skreiv eit manuskript over den 605. norske tingsretten, Anmærkninger til Den Umid- 26 Fisheries Case, judgement of 18 XII 51, s. delbare Tingsret I, på fyrste halvdel av 1800- 127. talet, men dette arbeidet vart aldri trykt trass i at 27 Fisheries Case, judgement of 18 XII 51 s. 142. det sirkulerte mellom juristar. Her slo han kort 28 Eg gjer merksam på at eg i dette skriftstykket og godt fast prinsippet om fritt fiske utan vidare nyttar den empirien som har vorte framskaffa av i 4. kapitel § 2, på same viset som det var gjort Robberstad, Ørebech, Kolle og Strøm Bull når før han av juristar som arbeidde i den natur- det gjeld fiskerettar i saltvatn, utan at det vert rettslege tradisjonen. Sjå vidare Dons (1780) s. vist til dei ved andre høve enn når eg nyttar deira 57-60 og Kongslew (1782) s. 52-57. Konf. elles resonnement. Eg vil likevel presisera at bror- Sunde (2004) s. 193-201 som handsamar parten av empirien, og ikkje minst den som pre- rettsvitskapen sitt problem frå 1700-talet med å gar sentrale drøftingar, er framskaffa av meg plassere rettar som hadde vakse fram gjennom sjølv. praksis frå mellomalderen. 29 Kvalrek var stadar kval jamnleg rek på land, 11 Scheel (1912) s. 492. medan selleie var stadar der sel låg i større 12 Ræstad (1912) s. 159-160. mengder. 13 Nærstad (1939) s. 201. 30 I dag er det laksefiske med fast reiskap som 14 Det kan leggjast til at høgsterettsadvokat åleine tilkjem grunneigaren etter Lov om lakse- Heber (1938) s. 24-25 omtalar fiskerettar i salt- fiske og innlandsfiske m.v., av 15.05.1992 nr. vatn. Men Heber åleine synsar om tilhøva i 47, § 16. I det rettshistoriske materialet finst det førhistorisk tid mellom anna på grunnlag av ikkje grunnlag for å seia sikkert at dei omtalte idear om raseeigenskapar. laksefiskerettane åleine omfattar fiske med fast 15 Jens Evensen, som var oppnemnt som sakkun- reiskap. I dette skriftstykket vert difor ikkje lak- nig i saka, reiste frå Oslo til Rotterdam med sefiskerettar nærare definert.

Bergensposten 2 / 2006 33 31 Sjå til dømes Klæstad 1922) s. 5-19, og 4. rekke, I: Tekster (1966) s. 240. Nærstad (1939) s. 47-53. 54 »Norske Herredags-Dombøger», Tillegg til 1- 32 »Magnus Lagabøters Landslov» (1979) s. 143. 4. rekke, I: Tekster (1966) s. 248. 33 Sjå òg Robberstad (1930) s. 8. 55 »Norske Herredags-Dombøger», Tillegg til 1- 34 Robberstad (1930) s. 7-8. Men sjå Nærstad 4. rekke, I: Tekster (1966) s. 244, 247 og 250. (1939) s. 38 note 1 for ein sunn skepsis til denne 56 Robberstad (1930) s. 8-9. slutninga. 57 »Samling af danske Kongers Haandfæstninger 35 Robberstad (1990) s. 172. og andre lignende Acter» (1974) handfesting av 36 Robberstad (1930) s. 9. 30.10.1536 § 11, s. 85. Denne regelen vart 37 Det kan sjølvsagt hevdast at ein kanslar kunne seinare tatt inn i Koldingske recess, av få dei ulike tenestemennene i det norske riket til 13.12.1558, artikkel 31. å stadfesta eksistensen av kva rettar som helst. I 58 Om Sildetiend og Landslod i Throndhjems så fall overser ein heilt at lagmannen i Frostat- Len, av 02.03.1636, artikkel 13-15. Men denne ing, lensherren over Trondheim len, samt futen i lova, og desse artiklane er i utgangspunktet ein Fosen ikkje ser ut til å ha justert si meining etter kopi av Aabne Brev om Fisketiend og Landslod i kva som var i kanslar Jens Bjelke sine interesser. Bergenhuus Len, av 24.02.1636. 38 »Norske Herredags-Dombøger», Tillegg til 1- 59 Ein kan merka seg at det kom protestar i Trøn- 4. rekke, I: Tekster (1966) s. 242-243 og 250. delag mot lova om landslodd frå 1636, jf. Ope 39 Sjå til dømes Den eldre Gulatingslova IV-7, brev av 29.08.1636. Det er dermed ikkje heilt X-37 og XI-4, og vidare Sunde (2005) s. 47. sikkert at det vert vist til gamal bruk og sedvane 40 Hausmaninger, Selb (1997) s. 180. Sjå vidare i Trøndelag. På den andre sida er det grunn til å gjennomgangen til Ræstad (1912) s. 3-20, jf. tru at protestane meir var retta mot den standard Nærstad (1938) s. 11-18. for storleiken på landslodd som lova indirekte 41 Sjå Nærstad (1938) s. 54. Men sjå vidare Mol- sette, og som truleg samsvarde langt betre med berg (1781) s. 377. rettstilstanden i Bergenhus enn i Trondheim len. 42 DN VIII (1874) nr. 47 (21.02.1314). 60 Bjelke (1952) s. 128. Sjå vidare Berntsen 43 »Aslak Bolts jordebok» (1997) s. 133B (1971) s. 109 og 143. (Apalset) og 134B (Indre Vartdal). 61 »Norske Herredags-Dombøger», Tillegg til 1- 44 Reskript angaaende at Hummer-Fiskeriet er 4. rekke, I: Tekster (1966) s. 248. Enhver tilladt, av 23.04.1728. 62 »Norske Herredags-Dombøger», 3. rekke 1. 45 »Norske Herredags-Dombøger», Tillegg til 1- avdeling, I: Afsigtsbog for 1625 (1929) s. 13. 4. rekke, I: Tekster (1966) s. 241. 63 »Norske Herredags-Dombøger», s. 14. 46 Klæstad (1922) s. 16 med vidare tilvisningar. 64 Norske Herredags-Dombøger Tillegg til 1-4. 47 Slik kan ein forstå Klæstad (1922) s. 9, og rekke, I: Tekster (1966) s. 241. Robberstad (1930) s. 9. 65 Robberstad (1930) s. 9, RA: »Historisk over- 48 »Norske Herredags-Dombøger», 3. rekke 1. syn» (1950) s. 6, og Robberstad (1978) s. 186. avdeling, I: Afsigtsbog for 1625 (1929) s. 13, og 66 DN I (1847) nr. 127 (12.03.1311). Tillegg til 1-4. rekke, I: Tekster (1966) s. 239 og 67 »Samling af gamle norske Love» (1752) s. 240. 411-412. 49 Norske Herredags-Dombøger», 3. rekke 1. 68 »Norske Herredags-Dombøger», Tillegg til 1- avdeling, I: Afsigtsbog for 1625 (1929) s. 13, og 4. rekke, I: Tekster (1966) s. 242. Tillegg til 1-4. rekke, I: Tekster (1966) s. 243 og 69 »Aslak Bolts jordebok» (1997) til dømes s. 249. 119B (Lihjell), 122B (Heggeime), 157B (Liland) 50 Privilegiebrev av 16.04.1626, , jf. Ope brev av og 161B (Val). 27.01.1628. 70 »Aslak Bolts jordebok» (1997) til dømes s. 51 Klæstad (1922) s. 18 med vidare referanse. 110B (Bøverfjorden og Skjelberg), 107B 52 »Norske Herredags-Dombøger», 3. rekke 1. (Vinje), 109B (Gloma) og 100B (Jevik). avdeling, I: Afsigtsbog for 1625 (1929) s. 14, og 71 Aabne Brev om Fisketiend og Landslod i Tillegg til 1-4. rekke, I: Tekster (1966) s. 240. Bergenhuus Len, av 24.02.1636, og Om Silde- 53 »Norske Herredags-Dombøger», Tillegg til 1- tiend og Landslod i Throndhjems Len, av

34 Bergensposten 2 / 2006 02.03.1636, artikkel 13-15. (1994) s. 54 og 58. 72 Robberstad (1930) s. 10. Sjå vidare tabell i 93 Sjå drøftinga i NOU 1988: 16, s. 55. Odeltingsproposisjon nr. 32 (1929): Lov om 94 Eg sluttar meg altså til Olafsen (1924). landslott, s. 16. 95 Reskript angaaende hvad Landslod, der af 73 Digesta 1-8-2 og 4, 43-8-3 og 47-10-13. Nodfiskere skal svares til Lods-Eierne, i Sund- 74 Digesta 43-8-3 og 12-1, jf. Grotius (1916) s. hordlehn Fogderie, av 27.03.1795, og Reskript 31-32. angaaende hvad Landslod, der af Nodfiskere skal 75 Helleland (1891) s. 78-79. svares til Lods-Eierne, i Nordhordlehn Fogderie, 76 »Norske Herredags-Dombøger», Tillegg til 1- av 18.12.1795. 4. rekke, I: Tekster (1966) s. 241. 96 Reskript angaaende hva der af Nodfiskere skal 77 RA: »Apreçu historique» (1951) s. 10-11. svares, i Landslod til Jordbesiddere, og i Mand- 78 DN XII (1886) nr. 116 (19.09.1386). slod til Fiskens Angivere, i Bergens Stift, av 79 »Aslak Bolts jordebok» (1997) s. 62B 21.12.1798. Vidare fekk ein alt 21.12.1792 (Kleivan), 106B (Rokstad), 118B (Folland og Forordning angaaende Silde- og Torskefiskeriet i Eikkilsøya), 149B (Øysund), 160B (Jerstad), og Fosens Fogderie som i I-3 hadde reglar om land- 163B (Stave). slodd for sildefiskeriet. 80 »Aslak Bolts jordebok» (1997) s. 165B 97 Reskript angaaende at Hummer-Fiskeriet er (Rødstad), jf. s. 106B (Rokstad), 149B (Øysund) Enhver tilladt, av 23.04.1728. og 163B (Stave). Dersom fiskerettar i saltvatn er 98 Holberg (1715) s. 154. Men Holberg sin tanke like underrepresentert i jordeboka som andre til- er nok statleg overherredøme over havet slik at leggsressursar, som til dømes neverskog og den dansknorske kongen til dømes kunne halda kvernhus, så må det faktiske talet på slike rettar fram med å krevja inn toll ved Øresund. på jordegods som tilhøyrde erkebispesetet ha 99 Forordning angaaende Silde- og Torske- vore svært stort. fiskeriet i Fosens Fogderie, av 21.12.1792 I-1. 81 »Fisheries Case» (1952d) kart nr. 7 blad X. 100 Ei nautisk mil vart referert til som ei kvartmil Ein skal vera merksam på at slike namn òg kan på 1700-talet, altså det same som »fierdings spegla kven som fyrst nytta eit område til fiske, Mil», og tilsvarde 1852 meter. som »Henningsvær» i Lofoten, eller kven som 101 Det vart fiska hummar opp til eit steinkast frå gjerne nytta området, som »Hollendergrunna» holmane og skjera; SAS: Rettsprotokoll for utanfor Finnmarkskysten, utan at namnet dermed Karmsund og Hesby fs. 19b. direkte peikar tilbake på eksklusive fiskerettar. 102 SAS: Rettsprotokoll for Karmsund og Hesby Men som peika på ovanfor kan slike fiskeplass- fs.20b-22a. namn gjera det. 103 Grotius (1916) til dømes s. 29 og 36. 82 RA: »Historisk oversyn» (1950) s. 18-19. 104 Pufendorf (1742) s. 263-264. 83 »Aslak Bolts jordebok» (1997) s. 161B. 105 Holberg (1715) s. 155-156. 84 »Historisk-topografiske Skrifter» (1895) s. 106 Olafsen (1940) s. 148. 186. 107 Kolle (1998) s. 345. 85 Sjå vidare Sunde (2004) s. 187-193. 108 SAS: Rettsprotokoll for Karmsund og Hesby 86 »Samlede Skifter af Peder Claussøn Friis» fs. 20b. (1881) s. 97-98. 109 RA: Norske innlegg, Suplikk av 30.08.1727 (upaginert). 87 Men sjå her Meyer (1951) s. 33-39. 110 RA: Norske innlegg, Høyringsutsegn av 88 Rabben (1982) s. 27. 10.04.1728 (upaginert). 89 Sjå Hovda (1948) s. 57. 111 Supphellen (1983) s. 33-34. 90 Ei slik påpeiking vart gjort i Salten heradsrett 112 Supphellen (1983) s. 34-35. 04.02.1994 sak nr. 93-00233 A s. 15-16, med 113 Ørebech (1998) s. 121-122, jf. s. 140, forstår tilvising til Taranger (1892) s. 4-6. Hummarfiskelova av 1728 heilt annleis. Men 91 Frostatingslova XVI-2, og Magnus Lagabøtars både i denne artikkelen, og i (1986) s.27-28 gjer Landslov VII-61 Ørebech seg til talsmann for at særrettar til fiske 92 Sjå Ørebech (1998). Sjå vidare Lindquist var langt mindre utbreidd enn det som vert

Bergensposten 2 / 2006 35 hevda i dette skriftstykket. 139 Strøm (2001) s. 22. 114 Strøm (2001) s. 51. 140 Rabben (1982) s. 26. 115 Rt. 1985 s. 247. 141 Konf. Molberg (1781) s. 374-375, jf. s. 357, 116 RA: »Historisk oversyn» (1950) s. 22-23, og Strøm (2001) s. 22-23. jf.vedlegg 3. 142 Av 23.05.1863, § 1. 117 RA: »Historisk oversyn» (1950) vedlegg 2. 143 Lov om landslott, av 14.03.1930, § 2. 118 Forordning angaaende Fiske- Redskabers 144 Odelstingsinstilling nr. 25 1862-63 s. 88-91. Bestemmelse i Lofodens, Helgelands og Verster- 145 Odelstingsproposisjon nr. 32 1929, Motiver s. aalens Fogderier, av 01.02.1786, 9-27. Sjå vidare særtrykket av vedlegget til 119 Forordning angaaende Silde- og Torske- proposisjonen utarbeidd av Klæstad (1922). fiskeriet i Fosens Fogderie, av 21.12.1792, I-1). 146 Klæstad (1922) s. 9. 120 Ræstad (1928) s. 232 jf. 226. 147 Forordning angaaende Silde- og Torske- 121 SATø: Brev nr. 304 med »Pro Memoria». fiskeriet i Fosens Fogderie, av 21.12.1792., I-1. 122 Sjå Stampe (1797) s. 87-89 og 504-510. 148 Rabben (1982) s. 26-28, og Slyngstad (1951) 123 Stampe (1797) s. 509. s. 14-17. Sjå òg Hovda (1948) s. 66. 124 Stampe (1797) s. 88. 149 »Fisheries Case» (1952d) til dømes kart nr. 7 125 Stampe (1797) s. 507. blad X, 8 blad IX og 9 blad VIII. 126 Stampe (1797) s. 507-508. 150 Rabben (1982) s. 26 og 28. 127 »Peder Kofod Anchers samlede juridiske 151 Sjå vidare Solhaug (1976) s. 131-135 og 677. Skrifter» (1811) s. 44. 152 Storthings Forhandlinger 1857, Propotioner 128 Solhaug (1976) s. 88. og Meddelelser, 4. del nr. 2 s. 36. 129 Kongelig reskript angaaende Jordelingen i 153 Solhaug (1976) s. 131-132. Finmarken samt Bopladses Udvisning og 154 Eit unnatak er det alt nemnte fiske i Borgund- Skyldlægning sammesteds, av 27.05.1775, § 6. fjorden på Sunnmøre. Takk til Øyvind Ravna for denne referansen. 155 RA: Torskefiskerierne Lofoten, Diverse eldre 130 Sjå vidare Kolle (1998) s. 347. dok. 1854 og 55, Brev av 29.06.1851, folioside 131 Lov, angaaende Fiskeriet i Lofoden, av 2a-3a. 01.07.1816 §§ 6 og 7, jf. Storthings Forhan- 156 RA: Torskefiskerierne Lofoten, Diverse eldre dlinger 1857, Propotioner og Meddelelser, 4. del dok. 1854 og 55, Brev av 29.06.1851, folioside nr. 2 s. 24. 4b-5a. 132 Fiskerierne i Finmarken eller Vest- og Øst- 157 RA: Fiskerikommisjonen av 1891, Diverse, Finmarkens Fogderier, av 13.09.1830, då særleg brev av 27.01.1852, kommentar til § 8. § 10. 158 Sjå vidare Solhaug (1976) s. 134. 133 Det må her leggjas til at det same var tilfellet i mellomalderen, men etter alle pestane som herja Noreg i om lag ein hundreårsperiode mellom 1350 og 1450 vart det eit overskot på resursar og eit underskot på personar til å nytta dei. Dette gjorde at alle fiskerettar i saltvatn i stor grad vart nytta som tilleggsresursar til jord og ikkje omsett og nytta som eigne eigedomsobjekt. 134 Solhaug (1976) s. 89-90, jf. s. 86. 135 Solhaug (1976) s. 86-93. 136 »Historisk-topografiske Skrifter» (1895) s. 185. 137 »Historisk-topografiske Skrifter» s. 182, og Molberg (1781) s. 374, som seier han var med å reisa så langt frå land på fiske at fjella såg ut som gryteføter. 138 Strøm (1997) s. 157.

36 Bergensposten 2 / 2006 Professor dr. med. Torstein Bertelsen Om spedalskhet i Finnmark

Spiste man surtorsk i Øst-Finnmark?

Mange teorier om årsakene til spedal- vise at utbredelsen av lepra verken var shet (lepra) var satt frem, før dr. med. avhengig av hvor meget fisk man spiste, Gerhard Armauer Hansen i Bergen eller måten den var tilbredet på. Beviset oppdaget leprabasillen i 1873. Det tok for dette mente han å finne ved å sam- likevel mange år før hans påstand, at menligne forholdene i Øst- og Vest- sykdommen ble overført fra person til Finnmark. I 1907 skrev han en artikkel person ved smitte ved leprabasillen, ble om dette i det internasjonale fagbladet alminnelig godtatt blant fagfolk. »Lepra Biblioteca Internasjonalis» (vol. VII, hefte 4, s. 209-210) under tittelen Således var det mange som fremdeles »Leprosy in Finnmark». mente at sykdommen var arvelig, mens andre sluttet seg til engelskmannen I Øst-Finnmark var det ikke blitt påvist Hutchinsons teori om at for rikelig spis- mer enn tre (3) sikre tilfeller av lepra; ing av fisk, særlig mer eller mindre en fisker i Vardø og en kvinne og en bedervet fisk, sammen med dårlige lev- mann i Kiberg. De to sistnevnte var født eforhold, trangboddhet og dårlig per- utenfor Finnmark, og kunne derfor ha sonlig hygiene, kunne være årsak til brakt sykdommen med seg fra føde- sykdommen. Slik kunne det forklares, stedet lenger sørpå, hvor lepra ikke var mente Hutchinson, at spedalskhet uvanlig. Kanskje hadde det i tillegg (lepra) var så meget hyppigere i Norge, vært to spedalske til i Øst-Finnmark, en særlig på Vestlandet, enn i noe annet i Lebesby og en i Tana, men hos disse europeisk land? Kanskje hadde han fått var diagnosen stilt av prestene, og der- servert noen av våre mer særpregede for meget usikker. Boligforholdene fiskeretter, som lutfisk, saltet torsk, langs kysten av Øst-Finnmark var svært boknafisk, og hadde trodd at utseendet, dårlige (gammer). Og den personlige lukten og smaken var resultat av hygienen var dårligere enn det han gjæring eller forråtnelse, ikke av en hadde sett noe annet sted i Norge, sier bevisst og ønsket prosess. Armauer Hansen. I Vest-Finnmark deri- mot var det registrert langt flere tilfeller At det på dette tidspunkt var kommet av spedalskhet, ca. 100 tilfeller. atskillig prestisje inn i diskusjonen mel- lom forskerne om årsaken til lepra, kan Både i Vest- og Øst-Finnmark var vin- det knapt være tvil om. Således ble det tertorsken den viktigste del av viktig for Armauer Hansen å kunne be- kostholdet, men den ble tilbredt på vidt

Bergensposten 2 / 2006 37 gjæret eller fermentert. I Vadsø-området laget de den til på følgende måte, sier han: Den ny- fangede torsken ble ganske lett saltet og deretter lagt utover snøen. Når snøen smeltet bort, og torsken lå på bakken, ble den lagt i tønner og saltet for annen gang, denne gang litt mer enn første. De spiser alltid denne torsken uten å koke den. Den er alltid gått meget i oppløsning – »much decomposed» – men smaker ikke dårlig, sier Armauer Hansen. Det lyder således som at han selv har spist denne retten som han ikke angir noe navn på. Foreløpig gir jeg den navnet sur- torsk, i påvente av at et mer opprinnelig og aut- entisk navn skal dukke Dr. med. Gerhard Armauer Hansen opp. I Vest-Finnmark deri- forskjellige måter i de to distriktene. I mot, sier Armauer Hansen, ble torsken Øst-Finnmark, hvor man ikke hadde alltid kokt, oftest fersk, men også noe funnet mer enn 3-4 tilfeller av lepra i de som halvtørket (boknafisk). Her var det siste 50 årene siden registreringen av de gjennom årene registrert ca 100 tilfeller spedalske ble lovbestemt, spiste de av lepra. Slik mente Armauer Hansen å aldri torsken fersk, hevder Armauer ha fått bevis for at lepra ikke hadde noe Hansen i sin artikkel, men alltid »badly med fiskespising å gjøre, verken i fersk cured», skal vi kalle det preparert, tilstand eller bedervet. I Øst-Finnmark

38 Bergensposten 2 / 2006 hvor surtorsk var daglig kost, var det sykdommen, brakte smitten med seg til bare få spedalske å finne, mens det i Vest-Finnmark, og noen hadde slått seg Vest-Finnmark hvor torsken ble spist ned der. På grunn av den store avstand, fersk eller lett tørket (bokna), men alltid kom det ikke så mange fremmede kokt, fantes mange tilfeller. Hutchin- fiskere til Øst-Finnmark, og dermed sons fiskespiseteori var derved motbe- ikke så mange som var smittet av lepra. vist. Da Armauer Hansen skrev sin artikkel (1907) var det for lengst blitt forbudt Prepareringen av torsken i Øst-Finn- for de leprøse å foreta slike reiser. mark, slik den er beskrevet av Armauer Hansen, minner lite om tilbredning av At det er Armauer Hansens leprabasille ørret og annen ferskvannsfisk til rake- som er årsaken til lepra, er det ikke fisk, slik det gjøres her i landet. Ved lenger noen som tviler på, men ett inter- denne prosessen er renslighet av største essant spørsmål gjenstår: Var denne betydning for å unngå utviklingen av særpregede tilberedningen av torsken i farlige bakterier (botulinus) under mod- Øst-Finnmark en realitet som også ningen. Surtorsken minner kanskje mer kjentes av andre, eller var det bare et om tilbredeningen av silda fra Øster- fantasiprodukt, oppstått hos Armauer sjøen (strømming) til surstrømming, Hansen selv for at han lettere kunne slik det brukes rundt Bottenviken av forsvare sitt standpunkt, at lepra ikke finner og svensker. Under denne pros- hadde noe med fiskespisning å gjøre! essen foregår en gjæring med utvikling I et innlegg i Dagbladet Finnmarken i av illeluktende gass. Var det denne luk- Vadsø 29. juli 2006 har jeg spurt ten som Hutchinson hadde funnet så leserne om noen av dem har hørt om motbydelig at han mente den kunne denne spesielle måten å tilberede fisken fremkalle spedalskhet. Som nordlend- på. ing med tilstrekkelig alder (82 år) har jeg aldri tidligere støtt på denne måten Ingen har gitt bekreftende svar. å tilbrede torsk på. Men Øst-Finnmark er jo et spesielt område hvor flere folkestammer og kulturer møtes. Årsaken til at det var flere tilfeller av lepra i Vest- enn i Øst-Finnmark var etter Armauer Hansens mening at fiskere fra mer sørlige distrikter i Norge med mange leprøse, og som selv hadde

Bergensposten 2 / 2006 39 Yngve Nedrebø: Patrioter & fattigfolk. Fattigvæsenet i København ca. 1500-1850.

Københavns Stadsarkiv og Københavns Kommune 2005. 224 sider, 15 x 22,5 cm. 46 illustrasjoner. Pris D.kr 175,00.

Den foreliggende boken forholdene i lati- er en artikkelsamling som namerikanske, asiatiske ser på fattigdommen i og afrikanske storbyer i København som kvalita- våre dager. tivt og kvantitativt København var etter fenomen gjennom det hvert kongerikenes suv- som kalles tidlig nytid. erent mest folkerike by. I Boken er gitt ut av europeisk sammenheng Københavns Stadsarkiv var den rett nok ikke og København kommune egentlig noen storby, som 98. årbok i serien selv om folketallet vok- "Historiske Meddelelser ste ganske sterkt i løpet om København". Den er av 1700-tallet, fra rundt redigert av arkivaren og 30 000 innbyggere etter historikeren Peter Hen- pestangrepet i 1711 til i ningsen, og skrevet av ham sammen overkant av 100 000 rundt 1800. Byen med Keld Mikkelsen, Birgitte Vedel- ble etter hvert ekstremt trangbodd, for Larsen, Peter Wessel Hansen, Svend tallet på hus (rundt 4000 borgerhus og Ranvig-Christensen og Asger Bo Wille. 4000 matrosboliger) måtte lenge ligge Det er byen til "pigen med svovel- temmelig stabilt, for det var først i stikkerne" som tegnes ut her. "Stank og 1857, da folketallet var kommet opp i snavs, dårlig og ussel ernæring, kolde nesten 130 000, at man fikk brutt ned og fugtige boliger i kældre og på kviste, byens voller og befolkningen kunne mangel på klæder og sengetøj, møbler spre seg (og ta fattigdommen med seg) og husgeråd, massiv arbejdsløshed – til et større område. sygdomme, prostitution og alko- København hadde gjennom 1700-tallet holisme" var det som gjennom gen- stort sett store fødselsunderskudd, og erasjoner ifølge denne boken fikk prege årsaken til veksten i folketallet var sterk store deler av København og dens be- innflytting. I perioder var etterspørselen folkning. Byens fattigdom på 1700- og etter arbeidskraft stor, og det lokket tidlig på 1800-tallet sammenlignes med

40 Bergensposten 2 / 2006 store grupper til byen. Når konjunk- og et for de sjømilitære, og et tukthus turene falt og aktiviteten avtok, ble ar- for forbrytere og betlere. København beidsledighet et betydelig problem. hadde rundt 2500 personer regnet som Bortimot 10% av innbyggerne i Køben- fattige i 1758, og nesten 9000 ved ut- havn mottok fattigunderstøttelse rundt gangen av hundreåret. Den sterke vek- 1800, og det gjøres et poeng av at over sten i tallet på understøttede sprengte de halvparten av befolkningen tilhørte økonomiske rammene fullstendig. sjiktet av ubemidlede. De manglet Problemene med organiseringen og fi- oppsparte reserver, og stod raskt på bar nansieringen av fattigvesenet førte fram bakke om de ble rammet av sykdom, til en ny plan i 1799, der fikk uførhet eller arbeidsledighet. "patriotismen" som ideologi fikk sitt Paradokset som settes opp her er at det klare uttrykk, og der utdannelse skulle nettopp var i "gullalderen" og op- være et viktig element i kampen mot plysningstiden, da tankene om men- fattigdommen. Fattigvesenets inntekter neskenes frihet og likhet ble tonean- var i 1799 71 085 dalere. De var hentet givende, at nøden og elendigheten i fra renter, diverse offentlige avgifter, København var størst. Det er da også "frivillige gaver", bøter, og inntekter samspillet og motsetningen mellom de etter salg av etterlatenskaper etter døde filosofiske og ideologiske "patrioter" fattige. Det var helt utilstrekkelige, og fra de bedre klasser og de mange fattig- det ble ikke bedre gjennom innføringen folkene, bokens tittel spiller på. av planen i 1799 heller. Fattigvesenets samlede gjeld var i 1807 oppe i over Et annet utgangspunkt for formidlingen 500 000 dalere. Det ble utskrevet fat- og beskrivelsen av fattigdommen i tigskatt for å bidra til å rette opp den København i denne boken, er motset- dårlige økonomien, og selv om den ut- ningen til vår tids "velferdsstat", der gjorde mer enn 27% av de samlede nesten alle har et offentlig basert sikker- skattene, fortsatte underskuddene og hetssystem å falle tilbake på. gjelden økte. Først i 1870 var gjelden Hva fantes av tiltak og institusjoner for endelig sanert! å ta seg av de mange fattige i 1700- Boken har sju kapitler. Redaktøren Pe- tallets København? Byen hadde 23 ter Henningsen har skrevet innlednin- milde stiftelser for byens fattige. Den gen, kapitlet om de fattige i København største var det Almindelige Hospital 1500-1800 og sammen med Keld med plass til 6-700 lemmer. Helligånd- Mikkelsen skrevet kapitlet om de fat- shospitalet (Vartov) var også stort med tiges plass i historien, i kildene og sine rundt 400 sengeplasser. I tillegg faglitteraturen. Keld Mikkelsen har var det mange mindre offentlige og pri- skrevet en lang og veldokumentert ar- vate stiftelser, et oppfostringshus, et tikkel om Københavns fattigvesen vaisenhus, en fødselsstiftelse, et syke- 1770-1840. Birgitte Vedel-Larsen har hospital, et hospital for de landmilitære

Bergensposten 2 / 2006 41 tatt for seg kampen mot de "uverdige" nesten det tredoble i København. Og fattige, tiggerne og de arbeidsskye, som jeg ville betenkt meg lenge på å skulle det ble bygd arbeidshus og tvangsarbei- brukt karakteristikkene av København dsanstalter for. Danmark-Norge har like og de fattige der på Bergen. Så får vi tro siden 1558 hatt lovpålegg om på- at det stod litt bedre til i provinsen enn gripelse av arbeidsføre tiggere. Peter i dobbeltmonarkiets hovedstad! Wessel Hansen forteller om fat- I en artikkelsamling skal en ikke vente tigskolelærerinnen Henrica Gembse å finne en samlet og total framstilling, (1743-1803) og hennes "patriotisme", og noe vil man vel som regel savne. Det slik den kommer til uttrykk i brevene jeg ville ha ønsket mer av i den fore- hun sendte til magistraten med liggende boken, er en mer dyptgående begjæring om pensjon. Svend Ranvig- analyse av de demografiske variablene. Christensen og Asger Boe Wille skriver Dersom forholdene i København var så om fattigskolene, som skulle bidra til å ille som de her fremstilles, må det ha gjøre fattige barn til gode og produktive hatt dramatiske utslag på levealder og medlemmer av samfunnet, og som kom barnedødelighet. Det er antydet, men til å fungere som arena for eksperi- ikke dokumentert så grundig som man menter. kunne ha ønsket seg. Som arkivmann Selv var jeg i 2005 med på et prosjekt ville jeg nok også kunnet tenke meg et som skulle beskrive fattigdommen i mer utbygd kapittel om kildene, selv Bergen stift i samme periode som bo- om bombardementet av København i ken i København ser på. Det har derfor 1807 med sine branner og arkivøde- vært naturlig for meg å sammenligne leggelser må ta en del av ansvaret. det bildet vi fikk av Bergen med det av Kapitlet sier hvor arkivene finnes. Jeg København som blir tegnet ut her. De to ville ha ønslet å få vite litt mer om hva byene hadde stort sett de samme lover, de faktisk inneholder. forordninger og institusjonstyper. I boken pekes det på at de danske his- Rundt år 1600 lå folketallet i de to torikernes fokus i svært liten grad har byene om lag på samme nivå (rundt 15 beskjeftiget seg med fattigdommen i 000 innbyggere), men mens folketallet i København. Den siste samlende København ble mangedoblet fram til beskrivelsen av historien til fat- 1800, hadde Bergen sitt folketall på et tigvesenet i København kom ut i 1879! relativt stabilt nivå gjennom nesten hele Historikerne har heller formidlet perio- perioden. Det førte til at presset på den som kulturelt blomstrende og ma- boliger i Bergen har vært mindre. Men terielt lykkelig. Det er et bilde som blir i Bergen som i København kunne rundt kraftig korrigert i den foreliggende bo- 70% av befolkningen regnes som ube- ken. Det gjør dette til en viktig bok som midlede og soknet til fattigkirkegår- så avgjort fortjener oppmerksomhet! dene. Men i normalår var bare 3-4% av befolkningen i Bergen understøttet, mot

42 Bergensposten 2 / 2006 Marianne Herfindal Johannesen Leiermålssaker i Bergens stift 1660-1669

Den 9. juli 1669 gikk det et kongebrev pler på at barn ble født for tidlig etter til biskop Randulf i Bergen stift. Skriv- ekteskapsinngåelsen. I listene fra Voss elsen var et påbud om at det skulle er det derimot tatt med opplysninger lages en fortegnelse over alle som om hvor folk kom fra, f.eks. sto Maritte hadde begått leiermål (samleie utenfor Jensdtr offentlig skrifte på Vangen i ekteskap) i Bergen stift fra 1660 til 1666. Om henne er det nevnt at hun var 1669. Fortegnelsen skulle ikke bare in- et løst kvinnfolk fra Hallingdal som neholde navn på de som hadde gjort seg hadde ”ligget i et syndigt lefnedt med skyldig i leiermål, men også op- adskillige”. plysninger om de senere hadde giftet Året etter måtte Anne Maansdtr seg og på hvem sitt gods leiermålet Giærestad stå skrifte i samme kirke- hadde skjedd. sogn. Hun var ”besofven af en Øst- I arkivet etter Bjørgvin biskop finnes mand, oc drog siden til Bergen at Være påbudet fra kong Frederik den 3, samt Amme”. Med Østmand, må vel menes lister fra en del prestegjeld i stiftet. For en mann fra Østlandet. Hordaland finnes det lister fra Voss I Oppheim sogn måtte i 1668 ekteman- prestegjeld med Vangen, Vinje, nen Elling Larisøn Vinjedalen stå of- Opheim og Evanger sogn. Dessuten er fentlig skrifte. Om ham får vi vite at det det lister fra prestegjeldene Sund, Vikør er tredje gangen han måtte skrifte of- (Kvam) og Eidfjord. fentlig for ”sit Horeri”. Fra Sogn og Fjordane er det bevart slike lister fra følgende prestegjeld: Evenvig (Gulen), Vik, Leikanger, Kirkebøker Sogndal, Hafslo, Luster, Lærdal og Au- Det som ellers gjør at disse listene over rland. leiermål blir spesielt interessante, er at Opplysningene disse listene gir om dem det for prestegjeldene i Hordaland ikke som hadde begått leiermål varier sterkt. finnes kirkebøker som går så langt I Sund er det tatt med navnene på de tilbake i tid. I Hordaland fylke er de uektefødte barna og når de ble døpt, eldste bevarte kirkebøkene fra 1669.1 navn på foreldrene, om de ble gift eller Det er altså ikke ett eneste prestegjeld i ikke og på hvem sitt jordegods leier- Hordaland som har bevart kirkebøker målet fant sted. som dekker perioden 1660-1669 som disse leiermålsopptegnelsene er fra. I Voss er det ikke nevnt navn eller noen Listene over leiermål er en god in- barn i det hele tatt, men det er eksem-

Bergensposten 2 / 2006 43 dikasjon på at det har eksistert kirke- bøker fra 1660-tallet i disse ”Friderich den Tredie af guds prestegjeldene, selv om de ikke synes å Naade, Dannemarchis Norgis ... være bevart. I Vikør (Kvam) har Konning, Hertug udj Slesuig Hol- presten skrevet en merknad om at han sten, Stormann af Dirmarchen, gre- hos forgjengerens enke forgjeves hadde fue udj Oldenborg och Delmenhorst lett etter skriftlige kilder som kunne fortelle om leiermål. Voris Naadigste Villie och Be- fahling er, at du straxen tilholder For Voss prestegjeld er de eldste Prousterne udj Bergen Stift, til at kirkebøkene fra 1709 og 1711. Disse Indschafe af samptlige Præsterne gir opplysninger om henholdsvis vielser uder deris Proustie En rigtig og dåp. I Sund prestegjeld starter de forteignelse paa alle som sig udj en eldste kirkebøkene i 1729, disse in- huer deris Sogen, baade udj Kiøbst- neholder trolovelser, introduksjon, kon- ederne saauelsom paa Landet, i firmasjon og begravede. Det er vist til Leyermal hafuer forseet, fra denne samtidige bøker for dåp og vielser, men Voris Arfue Regierings begyndelse disse bøkene er gått tapt. Kvam Ao. 1660 til Nyt Aars dag sidst- prestegjeld (Vikør) har kirkebøker som forleden udj Neruerende aar, Speci- dekker alle forretninger tilbake til 1690. ficerendis derhoes, huor mange af Eidfjord var eget prestegjeld frem til dennem der siden hin anden hafuer 1689 da det ble et sogn under Ulvik. Echtet, alt under Visse dag och dato Fra Eidfjords tid som eget prestegjeld naar det er scheed, Saauelsom af er det ikke bevart noen kirkebok. huo oc paa huis goedtz, enten Voris I dette nummeret av Bergensposten tar eget eller andris det er forfalden, vi med en avskrift av leiermålsfor- och samme forteignelse under deris tegnelsen fra prestegjeldene i Horda- Haand och Seigel dig forsuarligen land, fortsettelse følger. vfortøfuit at tilschiche, Som du uden ophold igien udj Voris Skatkammer hafuer at frembsende, och dig hereftter Vnderdangst at .., Schre- fuit paa Voris Kongl. Residentz udj Kiøbenhafn den 9 Julj 1669 Vnder vort Signet Frederich”

Avskrift av kongebrevet som danner grunnlag for de bevarte listene over leier- mål i Bergens stift.

44 Bergensposten 2 / 2006 Voss oc Giertrud Olsdotter som hafde lagdt sig fortilig tilsammen Dom. Lætare Efter Kongl. Maytts. Vor Naadigste Herris udgangne Bref og Befalning Munkeliff godtz Laris Børjesøn Rekved Kiøbenhaun d. 9. julj 69. anlangende oc Ragnelde Nielsdotter Børcke som ehn rictig fortegnelse paa deris Naune siden hafve ectet hin anden k Dom. som sig med Leyermaal forseet hafve, Judica fra Hans Kongl. Ma. Arfve Regerings Finnegods Ifver Brynjelss. Ringheim m begyndelse – 1660 Aar, indtil Nytt- Gertrud Olsdotter Bakkatun k Aars dag sidst forleden 69. Er af dette Præstegield Vos, oc detz underliggende som siden kom i Ecteskab sammen Provsti Hardanger, som følger. Dom. 14 post Trinitat Apost. Preb. gods Svend Olsøn Flateq- vaal oc Gunvor Olsdotter hafver siden Vos Vangs Kircke-Sogn ectet Hin anden Fest. d. Michaelis 1660 Munchelif gods Maritte Larisd. Backe Paa Finnegodtz Ole Hansøn Vold, som ehn Ecteqvinde der hafde horet med bedref Hohr med ehn Ecteqvinde Brite ehn Ectemand, nemnlig Mickel Brecke Halfvers Daatter, Er publice absolveret i Bersdalen Festo om. Samctorum Ipsa dom. ss. Trinit 1662 Bondegods Heinrich Rasmussøn Tvedt Rectoris gods i Bergen Sigri Jensd. ehn gammel Ectemand, som besaaf ehn Gafle Dom. 2 post Trinit Landstrygerske Hore Dom. 4 post Trinit Rectoris gods i Bergen Anders Anders. Oure ehn Ectemand som hafde horet Bondegods Brite Halfvers dotter ehn med forskr. Sigri Jensdotter Dom. 2 Ecteqvinde for Hohr bedrefven med post Trinit ofver bemte Ole Hansøn Vold i Run- dalen Dom. eadem. 1663 Bondegods Joron Ericksdotter Skiple Bispens gods Stephen Ols. Opheim oc besofven af en dreng af Hallingdal Giertrud Andersdotter hvilcke oc ect- Dom. 16 post Trinit ede hinanden Dom. Lætare Finnegods Niels Torgiers. Backatun Finne gods Ole Olsøn Ringheim oc ehn Ectemand oc hans Tienistepige Maritte Mickelsdotter som oc siden ect- Brite Olsdotter Vold Dom. 18 post ede hin anden Dom. Exandi Trinit Finne gods Peder Christophers. ehn 1661 Kielbødere, oc Johanne Pedersdotter som oc siden vilde ecte hin anden, Apost. Prebendgods Laris Olsøn Vaale

Bergensposten 2 / 2006 45 begge den tid tilhus paa Qvaal Dom. 16 Lesemesters gods Claus Jens. Røstad post Trinit ehn Ectemand som hafde horet med den ofvenbemte Torbiør Olsd. Flateqvaal, 1664 oc var dette den tredie gang han publ. er Finne gods Knudt Knudts. Gerrestad blefven absolverit for sin letferdighed som nu bohr paa Gerrestad Dom. 5 post Trinit Dom. Miseric 1667 Finne gods Tormod Laris. Seim, som Bonde gods Anne Maansd. Giærestad oc hafde forseet sig me nest forskr. eht besofven af en Østmand, oc drog siden Qvindfolck af Hallingdal. Hvilcket man til Bergen at Være Amme Dom. Sexa- kallede kierlingebarn Dom. 23 post gesima Trinit Finne gods Kari Rasmusd. Skielde 1665 Dom. Exandi Finne gods Syndar Siur Ols. Soue, oc Lesemesters eller Canice gods Niels Ingebor Olsd. Soue Dom. Qvasi- Ols. Mælfve alias Valders Niels kaldet, modog. oc Barbra Brynjelsd. Rockne som siden hafver ected hin anden Dom. 19 Hun paa Kirckens og Hand paa Munke- post Trinit liff gods, Syndar Aase Magnesd. Dol- ven som lagde sig til ehn, som siden 1668 gaf sig i Kongens tieniste til Skibs, ved Kirckens gods, og Præstens Tolleif navn Mickel Børjes. Reckved Dom. Ommunds. Tvinden oc Anne Anersdott. Exandi Afdal som oc siden ere komne i Finne gods Iver Besses. ehn Ectemand, Ecteskab sammen Fest. Michaelis oc Ragne Larisd. eht løst Qvindfolck Dom. 20 post Trinit Vos Stranden 1666 Vos Stranden. Vinje Kircke-Sogn 1660 Apost. Preb. gods Torbiør Olsdotter Flateqvaal der hafde bedrefvet hoer Apost. Preb. Syndar Kari Andersdotter med Claus Jens. Røstad ehn Ectemand Mørkved besofven af Jostein Løn Dom. 3 post Trinit Dom. 14 post Trinit aff Hallingdal Maritte Jensd. eht løst Kongens gods Dordi Hansd. Drøgsvold Qvindfolck af Hallingdal der hafde en Encke som laag hos ehn Landstryger ligget i eht syndigt lefnedt med adskil- Dom. Sexages. lige Die visit Mariæ

46 Bergensposten 2 / 2006 1661 1665 Kongens og Præstebolets gods Kari Præsteboletz Siur Persøn Ulfven oc Anfinds dotter Drøgsvold ehn gammel Maritta Siursdotter Nesheim Enckeqde, oc Ole Lars. Nudre, ehn Dom. Lætare dreng som den gamle hore hafde draget paa sig Dom. Lætare Kirckens Jon Hansøn oc Inge Knudtz- dotter Grindeland Dom. 12 post Trinit Kongens og Bondegods Ole Siurs. Vinje ehn Ectemand, der hafde hoeret Præsteboletz oc Bondegods Ole Hal- med Johans Hydnings Ecteqvinde, stensøn Fiæli oc Tora Jonsdotter nemlig Ingebor Anfinsd. Dom. 22 post Tveite, der oc hafve ectet hinanden Trinit Dom. 12 post Trinit Præsteboletz gods Elling Larsøn i Vin- Præsteboletz Niels Bottels. Storehirt, jedalen oc Angunna Larisdotter Dom. ehn Ectemand, oc Anne Pedersdotter eadem Ulfven Dom.17 post Trinit Kongens oc Præsteboletz Joseph Lar- isøn Vangen, oc ehn Encke hvilcken 1668 han siden ectede. Er hans anden forseelse i saa maade. Dom. 24 post Kongens oc Bondens Od Jonsøn Gafle Trinit oc Britte Halsteinsdotter Fiæli, hvilcke komme siden i Ecteskab Dom. Cant. Bondegods Ingebor Anfindsdotter ehn Ecteqvinde som hafde horet med Ole Kongens oc Præsteboletz Siur Peder- Siursøn Vinje, ehn Ectemand Dom. søn Ulfven, oc Marite Jonsdotter Gafle eadem Dom. 23 p. Trinit 1662 Vos Opheims Kircke-Sogn Apost. Preb. Johans Jensøn Gafle oc 1660 Ragnilde Pedersdotter som siden kom Præstens oc Bondens Eluf Elufs. Et- sammen i Ecteskab Dom. Feria 2. Na- tisvold ehn Ectemand som hafde tivit. bedrefvet Hoer med Maritte Larsdotter

Bergensposten 2 / 2006 47 Hembre, ehn Pige Dom. 2 Epiph. Bispens Ole Siursøn Rygg Feria 4 N. Dom. Lungaards gods Jostein Laris. Løn som besaaf Kari Andersdotter Morkved 1668 Dom. Sexages. Præsteboletz Elling Larisøn Vinjedalen Kongens Maritte Larisdotter Lil. Hem- ehn Ectemand oc er dette den 3die gang bre som hafde bedrefvet Hoer med ehn han for sit Horeri er publ. absolverit Ectemand Eluf Elufsøn Ettisvold Dom. Dom. 14 post Trinit Jubilate Vos Evangers-Sogn Præsteboletz Sigri Pedersd. Ulfven 1660 locket af hendis egen Festemand Præsteboletz Jon Olsøn oc Pige Kristi Dom. eadem Børjesd., ehn dreng oc Pige paa Elje, Lungaards gods Ole Knudts. oc Barbra der hafver ligget sammen i skiørlefnedt Hansd. Løn, to unge folck Dom. 5 p. Dom. 4 post Trinit Trinit 1664 1661 Apost. Preb. Anne Olsdotter Brack- Bondegods Anders Bottolphsøn estad Dom. Jubilate Sunve, oc Gyri Mickelsdotter Hole, Bonde oc Muncklif gods Knudt Olsøn som oc siden hafve ectet hinanden Fannes oc Brite Knudtsdotter Sevald- Dom. 11 p. Trinit stad der oc hafve Ectet hinanden Dom. 1663 17 post Trinit. Præsteboletz gods Peder Torgiers. oc 1666 Ingebor Siursd. Nesheim; ere siden Bondegods Johans Olsøn Smed, som komne i Ecteskab Dom. 21 post Trinit sig hafde forseet med et Qvindfolck ved 1667 Navn Mageli Pedersdotter Dom. Remi- nisc. Bispens Brite Johansdotter Houge Dom. Oculi Bondegods Mageli Pedersdotter der hafde lagdt sig i med fornemde Johans Præsteboletz Syndar Maritte Larisdot- Dom. Judica ter Lil. Hembre oc er dette den anden gang hun for hendis letferdighed pub. er Bondegods Niels Alfsøn Svange oc blefven absolverit Fer. 2 Pentec. Ragnelde Knudtzdotter som siden kom tilsammen i Ecteskab Dom. 14 post Præsteboletz Elling Larisøn ehn Ecte- Trinit mand, oc er dette den anden gang han for sit letferdige lefnedt er publ. absolv. 1667 Dom. 8 post Trinit

48 Bergensposten 2 / 2006 Apost. Preb. Aamund Aamundsøn Anno 1667 Dominic. Misericord. ab- Aarhus Dom. Judica solverede Jeg publice Jacob Lavrids. Moo, som hafde besoffuit Hans fes- Præstebolets Siri Jacobsdotter Elje temøe Marrithe Hallvards datter paa Dom. Misericord. Midhuus, En Præstemand Naffnlig Hr 1668 Christen paa Affvildsnæs udj Stavanger Lehn tilhørig Apost. Preb. Anders Olsøn Brakestad oc Ole Olsøn Bergaa; begge af Exing- Anno 1668 Dominic. Reminiscere ab- dalen Dom. Misericord. solverede Jeg publice Ommund Drengssøn, som hafde besoffuit Hans Bondegods Iver Pedersøn Hiørnevigen festemøe Helge Anders datter paa Bi- oc Jorend Alfsdotter der siden hafde aatveyt , den V. Mand M. Jens ectet hinanden Dom. 12 post Trinit Schjelderup forrige Superintendent of- Apost. preb. Brite Hansdotter Brack- fuer Bergens Stift, Hans Effterlefverske estad Dom. eadem tilhørig Thill vitterlighed med egen haand oc Anno 1668 Dominic. 20 a Trinitat ab- Seigel solverede Jeg publice Olle Jenssøn, Som hafde besoffuit Hans festemøe Vos d. 9 sept. Ao. 69 Gert Heinrichsøn Zitzele Drengs datter paa Storaas, En Miltzou deel Østensø Kirche, En deel Bonden Wigøer tilhørig En Richtig Fortegnelse paa dennem, Eidfiord Som sig udj Leyermaal forført haffuer Effter hans Ko. Ma. Naadigste Mandat; udj Wigøer Præstegield i Hardanger Lehn, Siden Jeg U-Værdige bleff kaldet Fortegnelse paa dennem som sig med til Embedit. Leyermaal udj Eidfiord hafver forseet, oc derfore publice absolverede fra anno Hvad i min S. Formands tid 1660 til Nyt Aars dagen sidstforleden passerit er, haffuer Jeg hos Hans Eftter- udj Nerværende Aar. leffversche flitteligen Søgt eftter och Ingen Schrifftelig Vunderretning derom Anno 1661 den 28. july bleffve Gunder fundit. Sigvordsøn oc Aasa Baarsdotter pub- lice absolverede for Leyermaal effter Anno 1667 Dominic. Invocavit ab- Troloffelse oc førend brudevielsen, solverede Jeg publice Gertrud Olsdat- skeed paa bundegodtz ter, besoffuit paa Bircheland Velb. Lud- vig Rosenkrandtz tilhørig, aff Arne As- Anno 1662 den 15. juny blefve Ifver chielsøn hender udj tredie Leed Andersøn oc Ingeborg Sigvordsd. Pub- beslegtiget lice absolverede for Leyermaal førende deris Ecteskabs begyndelse skeed paa

Bergensposten 2 / 2006 49 bundegodtz for Leyermaal med forn. Marri Gun- nersdaatter. Disse ere icke endnu Anno 1662 den 29. Septembris blefve komne i Ecteskab tilsammen, men acter Oluf Lassesøn oc Aagatte Pofvelsd. sig dog der udj med hver Andre at Publice absolverede for Leyermaal de begifve. skeed paa bunde godtz med hver Andre, førend deres Ecteskab, hafde beganget, skeed paa Anno 1665 den 20. Augusti blef Niels bundegodtz Thoresøn publice absolveret for Leyer- maal med Valborg Pofvelsdaatter, som Anno 1665 den 5. February bleffve Siri vaar en Encke oc døde førend hun ud- Christensdaatter publice absolveret stod Kirckens Disciplin. Skeed paa for Leyermaal med Baar Samsonsøn, en Velb. Ludvig Rosencrantzes Godtz Ectemand, skeed paa Velb. Ludvig Ronsencrandtz gods Sund Anno 1665 den 23. Aprilis blef forne. Baar Samsomsøn publice absolveret for Richtig forteignelse eftter dend Høye Leyermaal med forn. Siri. Disse ectet Øffrigheds befallning paa alle demb, icke hver Andre. skeed paa Velb. Lud- som haffuer udj Leyermaaell sig forseet vig Rosencrandtzes gods i Sunds Præste-Gield fra Anno 1660 thill Annum 1669. Och de som siden Anno 1665 den 30. Aprilis blefve Hal- haffue Æcktett hin Anden. sten Olufsøn oc Ingeborg Haldorsdaat- ter publice absolverede for Leyermaal Anno 1661 dend 6 Septembr ehr døbt efftter Trolofvelsen oc førend brude- et W-æchtebarn fra Møxter ved Naffn vielsen, Skeed paa bunde godtz Olle, Faderen heder Baar Ollesen, Moderen Karen Størckisdatter. Anno 1665 den 23. July blef Marri Gunnersdaatter publice absolveret for Gaarden hør Hans Jørgensen thill; Och leyermaal med Johannes Lassesøn en forældrene haffue æchtet hin anden, Soldat, Och ehr Viede dend 1. Søndag effter H. 3 Kong. 1669 Anno 1665 den 15. Octobris blef forne. Johannes Lassesøn publice absolveret Anno 1662. Anden Paaskedag bleff

50 Bergensposten 2 / 2006 døbt et W-æchtebarn aff Sør Eyde, ved forældrene haffue icke æchtet hin an- Naffn Aadne, Faderen Rasmus Aad- den. nesøn, Mod. Ane Rasmusdatter; Gaar- Anno 1666 dend 10. August døbt et den ehr Kloster goeds, forældrene haf- W-æchtebarn fra Eyde ved Naffn Inge- fue æchtet hin anden, och ehr Viede bricht, Faderen heder Rasmus Inge- dend 3. Trinit 1663 brichtsøn, Mod. Maritte Rasmusdatter Anno 1663 dend 1 August ehr døbt et Gaarden ehr Klocher Jord, Och foræl- W-æchtebarn aff Lerøe ved Naffn Elen, drene haffue æchtet hin anden, och ehr Faderen heder Mons Joensen, Mod. Viede dend 5. Trinit Søndag, Anno Hellge Gundersdatter; Goedtzett ehr 1667. Boell Gaardmans, Och forældrene haf- Anno 1666 dend 13. Septembr døbt et fue æchtet hin anden, och ehr Viede W-æchtebarn fra Sund ved Naffn dend 6. Trinit 1664 Maritte, Faderen vaar Michell Anno 1664 dend 15 May døbt et W- Zachrisen, Mod. Karen Andersdatter; æchtebarn aff Bucken ved Naffn Gun- Dette ehr skiett paa Præstegaarden, Och nille, Faderen heder Søffren Tom- forældrene haffue iche æchtet hin anden misøn, Mod. Randvej Rasmusdatter; Anno 1666 dend 18. Trinit døbt et Goedtzett hører Peder Hansen Raad- W-æchtebarn aff Trengerey, ved Naffn mand thill. Disse haffue icke æchtet hin Matthis, Faderen heder Mons anden Torgiersen, Mod. Ane Ollsdatter; Gaar- Anno 1665. Dom. Sexeges. døbt et W- den hør Abell Munthe thill. forældrene æchtebarn fra Landroe, ved Naffn An- haffue æchtet hin anden, och ehr Viede, ders, Faderen heder Anphind Østensen, dend 4. Søndag effter H. 3 Kong. 1667 Mod. Kirsten Joensdatter; Gaarden ehr Anno 1667 dend 25. Februar døbt et boende Goeds. Disse haffue icke W-æchtebarn aff Buchen, ved Naffn æchtet hin anden Niells, Faderen heder Cornelius Bruun, Anno 1665 Langfredag ehr døbt et Mod. Maren Niellsdatter; Goedtzett hør W-æchtebarn aff Tøssen ved Naffn Peder Hansen thill. forældrene haffue Karen, Faderen heder Mons Pedersen, icke æchtet hin anden Mod. Beritte Johansdatter; Gaarden ehr Lodvig Rosenkrantzis. Disse haffue æchtet hin anden, och ehr Viede dend 3. Anno 1667 dend 2. Febr. døbt et W- Trinit 1666 æchtebarn fra Selløe ved Naffn Ane, Faderen heder Jacob Rasmusen, Mod. Anno 1666 dend 19. July døbt et W- Ane Suendsdatter; Gaarden ehr Abell æchtebarn aff Taarrang ved Naffn Munthis. Och forældrene haffue icke Mons, Faderen heder Mons Niellsen, æchtet hin anden Mod. Ragnille Ericksdatter; Gaarden ehr Borgermester Offue Jensens, Och Anno 1667 dend 4. Trinit; døbtt et W-

Bergensposten 2 / 2006 51 æchtebarn aff Bøe, ved Naffn Erick, varsen, Mod. Synneve Aammundsdat- Faderen heder Olle Ollsen, Mod. Ane ter; Gaarden ehr Kirsten Bilds goeds. Øriensdatter; Disse haffue icke æchtet Och forældrene haffue æchtet hin an- hin anden: Och Gaarden ehr Kloster den, och ehre Viede Mickellsdag 1668. Goeds. Anno 1667 dend 4. Septembr. døbt et Anno 1669 dend 3. Søndag effter H. 3 W-æchtebarn aff Kleppe, ved Naffn Konger bleff døbtt et W-æchtebarn aff Aadne, Faderen heder Anders Tor- Follnes, ved Naffn Rasmus, Faderen biørnsen, Mod. Ane Aadnisdatter; heder Rasmus Michellsen, Mod. Beritte Gaarden hør Velbyrd. Lodvig Rasmusdatter; Gaarden ehr Bispens Rosenkrantz thill. Och forældrene haf- goeds. Disse haffue iche æchtet hin an- fue icke æchtet hin anden den. Anno 1668 dend 11. Febr. døbt et W- æchtebarn aff Høyland ved Naffn Aad- mund, Faderen heder Aadmund Aad- Dette saa i sandhed att væhre bechien- mundsen, Mod. Inger N.; der Jeg Vnderschrefne, Gaarden ehr Klostergoeds. Disse haf- Andfind Johansøn Breder fue icke æchtet hin anden Egen haand Anno 1668 dend 3. May bleff døbt et W-æchtebarn aff Buchen ved Naffn ______Ellse, Faderen heder Hans Knudsen, 1 Strandebarm fra 1670 (alle forretninger) Mod. Susanna Niellsdatter; Goedtzett Os 1669 (a. f.), Kvinnherad 1669 (dåp), hør Peder Hansen till. Och forældrene Hamre 1677 (a. f.), Haus 1691 (a.f.), Kvam haffue icke æchtet hin anden 1690 (a.f.), Ulvik 1664 (døpte og døde), Ullensvang 1669 (døpte, viede og publice Anno 1668 dend 8. Trinit døbtt et absolverte), Lindås 1699 (kun dåp). W-æchtebarn aff Billdøe ved Naffn Synneve, Faderen heder Rasmus Hald-

52 Bergensposten 2 / 2006 Lepraregisteret 150 år

1863) ble i 1854 utnevnt som den første i dette embetet. Han holdt til i Trondheim, og var mannen bak registreringssys- temene som ble innført ved kon- gelig resolusjon 30. juli 1856. Der ble distriktslegene i de de- lene av Norge som hadde til- feller av lepra, pålagt å sette opp oversikter over alle spedalske og å sende disse til Overlegen for den spedalske sykdom. På grunnlag av de innkomne opp- lysningene opprettet Høegh et register med sykdomshistoriene til alle de registrerte pasien- tene, og registeret ble opp- datert kontinuerlig. Gjennom de mer enn 110 årene registeret var i aktiv bruk ble det registr- Det ble ført en lang politisk kampanje ert 8231 pasienter. De tre siste ble diag- på 1830- og 1840-tallet for å få nostisert i 1950, og to av disse levde Stortinget til å bevilge penger til kam- forbi år 2000. Det norske lepraregis- pen mot spedalskhet. Det gav etter teret var det første nasjonale pasientreg- hvert gode resultater, og det ble skaffet ister som ble opprettet noe sted i ver- midler til bygging av Lungeårdshospi- den. talet ved Bergen, som stod ferdig i Ove G. Høeghs hensikt med oppret- 1849. På 1850-tallet ble det vedtatt op- telsen av registeret var å skaffe et stort pretting av tre stiftelser for spedalske, materiale som kunne gi grunnlag for å en i Bergen, en på Reknes ved Molde forstå og gjennom det å kunne be- og en på Reitgjerdet ved Trondheim. kjempe sykdommen. I tillegg ble det opprettet et eget embete Lepraregisteret er nå å finne ved Me- for en overlege for den spedalske syk- disinsk Fødselsregister, og kom sam- dom. Ove Guldberg Høegh (1814- men med de øvrige lepraarkivene i

Bergensposten 2 / 2006 53 Bergen inn på UNESCO’s liste Mem- leprabilder og om den norske lepraepi- ory of the World i 2001. demien på 1800-tallet. 150-årsjubileet for Lepraregisteret ble Ved jubileet er det også lagt ut på nett markert 11. september 2006 i Kalfar- en rekke digitaliserte kilder. De er å veien 31 i Bergen, der Pleiestiftelsen finne under http://digitalarkivet.no/ lep- for spedalske nummer 1 holdt til. raarkiv/ og de fleste også under «Digitale bøker" under Digitalarkivet. Til jubileet ble det gitt ut bok på norsk og engelsk. Bøkene inneholder artikler YN om lepraregisteret og Gerhard Henrik Armauer Hansen, St. Jørgens hospital, Lungegårdshospitalet, Pleiestiftelsen,

Forsatsen er bygget på teg- ninger av J.L. Losting fra 1847

Baksatsen er basert på tegninger fra St. Jørgen 1815

54 Bergensposten 2 / 2006 Nybygg i Årstadveien 22

Illustrasjon: VY as arkitektur

Statsarkivet i Bergen har holdt til på sanlegg, en garasje for panservogn og Årstadvollen siden 1921, på en tomt en barakk for det tyske militærpolitiet anskaffet for form ålet i 1914. Det på den sørlige delen av tomten. første byggetrinnet omfattet en hoved- Barakken ble revet sist på 1960-tallet bygning med tre etasjer som rommet og på den gjenværende kjelleren ble det kontorer og lesesal og et magasinbygg i 1975-76 oppført et konserveringsbygg med plass til 6500 hyllemeter med for Historisk museum (Bergen mu- arkivsaker. Egill Reimers (1878-1946) seum) og Statsarkivet. Det var slutt på var arkitekt for utbyggingen, som i den ledige magasinplassen tidlig på 1924 fikk diplom fra A. C. Houens fond 1980-tallet, og etter en periode med leie for god arkitektur. De opprinnelige av eksterne lokaler ble det i 1992-93 planene åpnet muligheter for betydelige bygd et magasintilbygg som økte den utvidelser, og det var laget skisser som samlede hyllekapasiteten til rundt skulle kunne romme arkivmagasiner for 15000 hyllemeter. 400 år! Vi er nå kommet godt i gang med en Tyske militære myndigheter overtok prosess som rundt årsskiftet 2007/2008 Statsarkivets bygning umiddelbart etter skal ha gitt oss et nytt underjordisk okkupasjonen av Norge i april 1940, og magasinbygg, og en ny fløy for kon- i løpet av krigen ble det bygd et bunker- servering, mottak og ordning av

Bergensposten 2 / 2006 55 arkivsaker. Den samlede magasinkapa- tomten bli brukt, mens et bygg over tre siteten skal gjennom denne utbyggin- etasjer bare vil gjøre bruk av en mindre gen økes til 39 000 hyllemeter. del av den. Den nye tomten er i tillegg til å skulle romme underjordiske maga- Prosjektet vil også medføre at det blir siner regulert til parkeringsformål. gjort betydelige endringer i den eksis- terende bygningsmassen, men på en For å imøtekomme krav om måte som skal bevare best mulig «universell" utforming vil det komme kvalitetene i det opprinnelige bygget fra en ny hovedinngang i andre etasje på 1921, som er klassifisert som sørsiden av magasinbygget fra 1921, og "verneverdig". I tillegg til at hoved- lesesalen vil bli flyttet til første etasje i bygningen fra 1921 skal bevares, må det gamle magasinbygget. Plassen mot man også ta hensyn til de tyske an- syd skal opparbeides, og det skal lages leggene som er å finne på tomten. ny adkomst ved at deler av muren mot Panservogngarasjen skal bevares, likeså Stemmeveien tas bort. storparten av bunkersen. Deler av dekket mellom etasje en og to Fire grupper sammensatt av arkitekter i det gamle magasinbygget skal fjernes, og entreprenører ble i januar 2006 in- dels for å gi mulighet for trapp ned til vitert til konkurranse om prosjektet. første etasje, dels for å gi lesesalen Innleveringsfristen var satt til slutten av tilstrekkelig takhøyde. Den gamle lese- mars. I april og mai ble de innkomne salen skal bli møterom og spiserom for forslagene evaluert, og resultatet ble at de ansatte. Tallet på kontorarbeid- gruppen som bestod av OBAS og splasser skal økes til 35, og det er arkitektfirmaene NAV as i Oslo og VY meningen at både Fylkesarkivet og In- as i Bergen, ble kåret som vinnere. terkommunalt Arkiv i Hordaland skal få Statsbygg står som byggherre og har plass etter utbyggingen. valgt en "samspillmodell" for utbyggin- Etter vinnerforslaget skal det nye gen. Det er lagt opp til omfattende tilbygget dekkes med «kobbermesh", en utredningsarbeid i forprosjektet, som «gitterkledning" som over tid skal få etter framdriftsplanen skal legges fram patina og grønnfarges. Denne skal ligge for Kulturdepartementet i desember på utsiden av vinduene. 2006. Det er et krav at minst et av de opprin- Statsbygg har overtatt tomten som lig- nelige magasinene skal bevares med sin ger langs Stemmeveien på østsiden av opprinnelige funksjon. Minst det nåværende Konserveringsbygget, en av de gamle magasin- og blant de spørsmålene som skal finne etasjene vil bli ombygd til sin avklaring i forprosjektet er om det kontorer. nye underjordiske magasintilbygget skal ha to eller tre etasjer. Blir det valgt YN to etasjer, vil storparten av den nye

56 Bergensposten 2 / 2006 Postadresse: epost: [email protected] Statsarkivet i Bergen [email protected] Årstadveien 22 5009 Bergen Internett: http://www.arkivverket.no/bergen/om.html Tlf: 55965800 http://www.digitalarkivet.no/ NR.2 august 2006 9. ÅRGANG Bergensposten utgis av Statsarkivet i Bergen Ansvarlig redaktør: Yngve Nedrebø Layout: Tom Myrvold Trykk: Statsarkivet i Bergen

Tidligere utgitt i denne serien:

1998 1999 2000

2001 2002 2003

1/2004 2/2004 1/2005

2/2005 3/2005 1/2006