De Digitale Kokerjuffer
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
De Digitale Kokerjuffer Jaargang 10, Nummer 17: 2014 Digitale nieuwsbrief van de EIS werkgroep Trichoptera The Digital Caddisfly – Newsletter of the Benelux Trichoptera Society Amsterdam / Gent, september 2014 Deze nieuwsbrief is bedoeld om geïnteresseerden in kokerjuffers of schietmotten op de hoogte te brengen van recente ontwikkelingen over Trichoptera. Voorgaande nummers kunt u downloaden op de werkgroeppagina van EIS-Nederland: http://www.eis-nederland.nl/kokerjuffers.html . Bijdragen over Trichoptera zijn welkom. U kunt uw bijdragen mailen aan de redactie: [email protected] of [email protected]. Het volgende nummer wordt voorzien voor begin 2015. THE DIGITAL CADDISFLY – The Digital Caddisfly is an on-line magazine, dedicated to the study of caddisflies in the Benelux countries (Belgium, the Netherlands and Luxembourg). From the 16th issue onwards, English summaries have been placed after each contribution. For the content of this issue, please consult the last page of this issue. Please contact us when you wish to know more about Trichoptera in our countries or in case you wish to submit a contribution yourself. Adressen van de redacteurs / editors’addresses Koen Lock David Tempelman Merelstraat 27 Postbus 95125 9000 Gent 1090 HC Amsterdam tel. + 31 6 20 96 83 44 [email protected] [email protected] Inhoudsopgave Waterkwaliteitsverbetering leidt tot terugkeer van Agapetus ochripes in de Selzerbeek ........................................................................................................... Monique Korsten 2 Plectrocnemia geniculata McLachlan 1871 voor het eerst waargenomen in Vlaanderen .................................................................................................................... Koen Lock 9 Nog twee nieuwe Hydroptilidae-soorten voor Zeeland.................................................... ................................................................................. Ron Brand & David Tempelman 11 Bijzondere recente waarnemingen van schietmotten in België ................ Koen Lock 15 Limnephilus luridus Curtis 1834 herontdekt in Vlaanderen .................... Koen Lock 16 Oligostomis reticulata gevonden in het beheergebied van Waterschap Vechtstromen .. .......................................................................... Rob Heusinkveld & Eelke Schoppers 17 Een middag schietmotten vangen langs de Geul ...................................... Koen Lock 19 Bijzondere recente waarnemingen van schietmotten in Nederland ................................. ....................................................................................................... David Tempelman 21 Content ........................................................................................................................ 25 De Digitale Kokerjuffer – jaargang 10, nummer 17: Pagina 1 Waterkwaliteitsverbetering leidt tot terugkeer van Agapetus ochripes in de Selzerbeek Monique Korsten Inleiding De kokerjuffer Agapetus ochripes behoort tot de familie van de Glossosomatidae. Het zijn minuscule kokerjuffers waarvan de larven in een koepelvormig huisje van kleine steentjes in snelstromende (bron-)beken en rivieren leven. In Europa komen talrijke soorten voor, waarvan de meeste in bergachtige streken leven. Higler (2008) meldt voor Nederland drie soorten: Agapetus fuscipes, A. ochripes en Glossosoma conformis. De eerstgenoemde komt vrij zeldzaam voor in bronnen en bronbeekjes in Zuidoost- en Oost-Nederland. Het voorkomen van G. conformis wordt door Higler (2005) als onzeker beschouwd; de larve die door De Vos (1930) in de Vloedbeek werd waargenomen is niet bewaard gebleven. Mogelijk kan de soort wel in Zuid-Limburg worden verwacht. Het is een typische soort van bergbeekjes die in Niedersachsen zeer beperkt, in Nordrhein-Westfalen met meerdere vindplaatsen, tot algemeen in Wallonië voorkomt. Dit verspreidingspatroon geldt eveneens voor Agapetus ochripes, al heeft deze een voorkeur voor iets grotere beken en riviertjes. De soort is bekend uit Zuid-Limburg van de Geul, Landeus en werd al eerder aangetroffen in de Selzerbeek. De laatste waarneming in Nederland dateert uit 1943 en dat maakt de recente vondst bijzonder. Zowel A. ochripes als G. conformis staan te boek als zeer zeldzaam of verdwenen en zijn op de Rode lijst als ‘Gevoelig’ genoteerd (Nijboer, 2001; Ministerie van LNV, 2004). Recent bronnenonderzoek in het beheersgebied van het Waterschap Roer en Overmaas (Zuid- Limburg) wijst uit dat Agapetus fuscipes (Fig. 1) nog steeds in diverse bronnen en bronbeekjes voorkomt (Fig. 8). Het materiaal van de Landeus werd met extra aandacht bekeken; er werd echter alleen A. fuscipes aangetroffen. Fig. 1. De kokerjuffer Agapetus ochripes vertoont een grote gelijkenis met de hier afgebeelde A. fuscipes. (foto: Barend van Maanen). The caddis larva Agapetus fuscipes, pictured here, closely resembles Agapetus ochripes (photo: Barend van Maanen). De Digitale Kokerjuffer – jaargang 10, nummer 17: Pagina 2 Vondsten Tijdens de routinematige monitoringsbemonstering op 14 mei 2012 zijn door de auteur en Barend van Maanen 4 prepupae, 1 pop vrouw en 2 poppen van Agapetus ochripes aangetroffen in de Selzerbeek bij Mamelis (Amersfoort-coördinaten: x 196,41, y 312,18; 127 m boven NAP). De poppen waren niet rijp, zodat de determinatie alleen aan de hand van de larvale sclerieten en tarsaalklauw mogelijk was. In hetzelfde jaar werd op 17 september nog 1 kleine larve gevonden. Het zijn de eerste waarnemingen van het genus Agapetus op deze locatie in een langdurige meetreeks (vanaf 1980). Herkenning De soort onderscheidt zich eenvoudig van het genus Glossosoma door de aanwezigheid van meer dan 7 haren aan de voorrand van het pronotum en de aanwezigheid van enige vorm van sklerotisering op het meso- en metanotum (Waringer & Graf, 1997). Een kenmerkend verschil met A. fuscipes is het ontbreken van de laterale haar op het derde abdominale segment, dat zowel door Waringer & Graf (1997) als Wallace et al. (2003) wordt genoemd (Fig. 2, 5). Ook de haren op het 8e abdominale segment zijn verschillend. Het werk van Wallace beschrijft de grootte van de metadorsale sclerieten, die bij A. ochripes beduidend kleiner zijn dan bij A. fuscipes (Fig. 3, 4). Aanvullend blijkt dat de basale haar aan de tarsaalklauw bij A. ochripes kort en afgerond is aan de top, waar die van A. fuscipes lang spits toe loopt (Fig. 6, 7). Eén en ander wordt met duidelijke tekeningen geïllustreerd. Let wel, enige oplettendheid is geboden: door intensief gebruik op het stenige substraat kunnen de klauw en basale haar bij A. fuscipes dusdanig afslijten dat deze gelijkenis met de klauw van A. ochripes gaan vertonen. De determinatie werd uitgevoerd door André van Nieuwenhuijzen van Hydrobiologisch Adviesbureau Haliplus en ondersteund door Barend van Maanen en ondergetekende. Fig. 2 Agapetus ochripes larve in lateraal aanzicht. Fig. 3 Agapetus fuscipes, pijl toont grote Agapetus ochripes, larva in lateral view. metadorsale sclerieten Agapetus fuscipes. Arrow shows large metadorsal sclerite. De Digitale Kokerjuffer – jaargang 10, nummer 17: Pagina 3 Fig. 4 Kleine metadorsaalsclerieten bij Agapetus Fig. 5 Agapetus fuscipes, pijl toont laterale haar op ochripes. derde abdominale segment. Agapetus ochripes, showing small metadorsal Agapetus fuscipes. Arrow shows lateral hair sclerites. on third abdominal segment. Fig. 6 Agapetus ochripes, voorklauw. Basale haar Fig. 7 Agapetus fuscipes, voorklauw. Basale haar aan de tarsale klauw is kort en afgerond aan aan de tarsale klauw is lang en spits de top . toelopend. Agapetus ochripes, claw of first leg. Basal Agapetus fuscipes, claw of first leg. Basal hair on claw short and rounded at tip. hair on claw elongated, terminating in a hair- like tip. Foto’s in fig. 2-7: David Tempelman Photos in fig. 2-7: David Tempelman Van Agapetus fuscipes is bekend dat deze snelstromende (bron-) beken bewoont met een redelijke afvoer en grindig substraat. De verspreiding in zuidelijk Limburg is weergegeven in Fig. 8. De aanwezigheid van grote platte stenen is typerend (Fig. 9); daar worden ook de eitjes op afgezet. De Digitale Kokerjuffer – jaargang 10, nummer 17: Pagina 4 Fig. 8 Verspreidingskaart van Agapetus fuscipes in het beheersgebied van WRO met groene bollen aangegeven. De geplaatste coördinaten vormen de recente vindplaats van A. ochripes. Distribution map of Agapetus fuscipes in southern Limburg (the Netherlands). Green dots indicate location where larvae have been recorded. Coordinates indicate the site where A. ochripes was found. Fig. 9 Agapetus fuscipes zoekt grote platte stenen om eitjes op af te zetten en waar de larven (afgebeeld) opgroeien (foto: Barend van Maanen). Females of Agapetus fuscipes use large, flat stones to deposit their eggs. On the stones, the larvae (shown in picture) grow (photo: Barend van Maanen). Vindplaatsbeschrijving De Selzerbeek is een fraaie snelstromende heuvellandbeek die grotendeels vrij meanderend van Vaals tot Mamelis de grens tussen Nederland en Duitsland vormt (Fig. 10 en 11). Vanaf Mamelis stroomt de beek over Nederlands grondgebied om bij Partij uit te monden in de Geul. Het substraat is gevarieerd en bestaat uit fijn en grof grind, stenen, zand en leem, een beetje slib, fijne en grove detritus en een weinig hout. Er hangt enige vegetatie in het water en de beek begeleidende houtige begroeiing zorgt voor wortels in de overhangende oevers. De stroomsnelheid varieert van ongeveer 20 tot 60 cm/s. De oorsprong van de beek ligt in Duitsland en in de afgelopen jaren