4 2016 Rada naukowa Prof. dr hab. Antoni Barciak Uniwersytet Śląski w Katowicach Dr hab. Dionizjusz Czubala, prof. ATH Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Dr Krzysztof Fokt Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Dr Jerzy Gorzelik Uniwersytet Śląski w Katowicach Prof. zw. dr hab. Ewa Kosowska Uniwersytet Śląski w Katowicach Doc. PaedDr. Jana Raclavská, Ph.D. Ostravská univerzita w Ostrawie Prof. zw. dr hab. Halina Rusek Uniwersytet Śląski w Katowicach Prof. dr hab. Jan Święch Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Zespół redakcyjny Redaktor naczelna Agnieszka Przybyła-Dumin kontakt: [email protected] Redaktorzy tematyczni Barbara Grabny Barbara Klajmon Przemysław Nocuń Dobrawa Skonieczna-Gawlik Ewa Zacharyasz Redaktor statystyczna Monika Miczka-Pajestka Redaktor językowa Dagmara Tomiczek Czasopismo recenzowane Artykuły/Studia 9 Wacław Gojniczek Dwór Jana Tschammera w Dolnym Ustroniu w świetle inwentarza pośmiertnego z 1689 roku 34 Irma Kozina ”Ornamented farm” hrabiego Fryderyka Wilhelma von Reden w Bukowcu jako nowocześnie prowadzone gospodarstwo rolne na Śląsku 52 Katarzyna Łakomy, Anna Steuer-Jurek Układy dworsko-folwarczne w ich kształcie w 2. połowie XIX i z początku XX wieku w krajobrazie współczesnego miasta 75 Bożena Łebzuch Konie, czyli miłość i pasja rodziny Henckel von Donnersmarcków – studium zabudowań przystosowanych do hodowli koni 87 Marcin Wądołowski Urbarz wsi Siemianowice z 1789 roku jako źródło do badań powinności chłopów wobec górnośląskich właścicieli ziemskich 99 Michael Morys-Twarowski Dzieje chłopskiego rodu Zająców z Ogrodzonej koło Cieszyna od XVII do początku XX wieku 138 Artur Paczyna Salamonowie z Połomi 167 Jerzy Gorzelik Treści ideowe polichromii w kościele pw. św. Michała Archanioła w Żernicy 184 Jan Gałaszek Zmienne oblicza zabytków. Z perspektywy historii i problemów konserwatorskich 211 Julita Ćwikła Konserwacja ludowych skrzyń polichromowanych ze zbiorów Muzeum w Raciborzu w latach 1997–2015 Materiały/Koncepcje 225 Adrian Poloczek, Agata Poloczek Kościół pw. św. Michała Archanioła w Żernicy – wybrane problemy konserwatorskie 238 Paulina Chyłka Konserwacja ołtarzyka domowego i rzeźby św. Stanisława – eksponatów Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” 254 Dorota Firlej Najcenniejsze zbiory sztuki sakralnej z Muzeum Miejskiego w Żywcu – historia, konserwacja i ekspozycja zabytków 269 Stefan Kaczmarczyk Dwór w Wieszowie w latach 50. XX wieku. Zabudowania i instalacje Recenzje/Opinie 285 Monika Miczka-Pajestka Recenzja książki Świat naszych przodków. Tradycje wiosennego cyklu obrzędowego Articles/Studies 9 Wacław Gojniczek The Manor House of Jan Tschammer in Dolny Ustroń in the Light of the Posthumous Inventory of 1689 34 Irma Kozina ”Ornamented farm” of Count Frederick William von Reden in Bukowiec as a Modern Agricultural Farm in Silesia 52 Katarzyna Łakomy, Anna Steuer-Jurek Small Stately Homes of the Second Half of the 19th Century and the Beginning of the 20th Century in the Landscape of a Modern City 75 Bożena Łebzuch Horses – Love and Passion of the Henckel von Donnersmarck Family. The Study of Building Complexes Adapted for Horse Breeding 87 Marcin Wądołowski The Urbarium of the Village of Siemianowice of 1789 as a Source for Research on the Peasants’ Duties to the Upper Silesian Landowners 99 Michael Morys-Twarowski The History of the Zając Peasant Family from Ogrodzona near Cieszyn from the 17th to the Early 20th Century 138 Artur Paczyna The Salamon Family from the Village of Połomia 167 Jerzy Gorzelik Ideological Content of Polychrome Decorations in the Church of St. Michael the Archangel in Żernica 184 Jan Gałaszek Changing Appearances of Monuments. From the Perspective of History and Restoration Issues 211 Julita Ćwikła Restoration of Folk Polychrome Chests from the Collection of the Museum in Racibórz in 1997–2015 Materials/Concepts 225 Adrian Poloczek, Agata Poloczek The Church of St. Michael the Archangel in Żernica – Selected Issues of its Restoration 238 Paulina Chyłka Restoration of a Home Altar and a Sculpture of St. Stanislaus – Exhibits from the Museum “Upper Silesian Ethnographic Park in Chorzów” 254 Dorota Firlej The Most Valuable Collections of Religious Art of the Municipal Museum in Żywiec – History, Restoration and Exhibition of Monuments 269 Stefan Kaczmarczyk Manor House in Wieszowa in the 1950s. The Complex’s Buildings and Installations Reviews/Opinions 285 Monika Miczka-Pajestka Review of the Book Entitled Świat naszych przodków. Tradycje wiosennego cyklu obrzędowego (The World of Our Ancestors. Traditions of the Spring Ritual Cycle) Szanowni Państwo! Bardzo miło jest przekazać Państwu kolejny – czwarty już – tom Rocznika Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”. Po- dejmowane przez naszą instytucję problemy badawcze to nie tylko za- dania wykonywane przez jej pracowników, ale także inspirowane przez Muzeum próby bardziej interdyscyplinarnego podejścia i zastanowie- nia się w gronie specjalistów nad istotnymi tematami związanymi z jego podstawową działalnością. Na łamach oddanego w Państwa ręce tomu Rocznika zaprezentowane zostały wyniki prac badawczych i analitycz- nych podejmowanych w trzech głównych obszarach. Z uwagi na prace przygotowawcze związane z poszerzeniem ekspo- zycji terenowej o sektor dworski (na terenach nowo pozyskanych przez Muzeum), prowadzimy szerokie rozpoznanie problematyki górnoślą- skich dworów. Specyfika regionu, w którym z jednej strony dość szybko pojawiło się murowane budownictwo dworskie, a z drugiej – bogacą- ce się dzięki przemysłowi rody najczęściej wznosiły nowe rezydencje w formie wielkich pałaców (zaś przekształcane w obrębie folwarków wcześniejsze ich siedziby lub nawet obiekty nowo wznoszone stawały się najczęściej jedynie mieszkaniem zarządcy, a nie – stanowiącym cen- trum życia społecznego i kulturalnego domem szlachcica), nastręcza licznych problemów badaczom chcącym zmierzyć się z tym zagadnie- niem. W przedstawianym tomie pragniemy zaprezentować Państwu, jak funkcjonowały górnośląskie dwory przed nastaniem industrializacji poprzez analizę inwentarza pośmiertnego Jana Tschammera w Dolnym Ustroniu, a także problem zintensyfikowanego w ostatnich dekadach zanikania dworskiego krajobrazu – np. w tekście o układach dworsko- -folwarcznych w tkance górnośląskich miast czy relacji o życiu i pracy w dawnym dworze w Wieszowej. Za ważny głos w dyskusji na temat siedzib szlacheckich i ich kontekstu kulturowego należy uznać także ar- tykuł o dolnośląskich realizacjach „ornamented farm”, czyli nowej na Śląsku kreacji krajobrazu górnośląskiego rodu Redenów, czy omówienie wpływu na krajobraz kulturowy rozkwitających „nowych” pasji wzboga- conego górnośląskiego ziemiaństwa. Swoistym łącznikiem między tematem dworów a genealogią gór- nośląskich rodów chłopskich, która od kilku lat stanowi kolejny ważny aspekt badań naukowych i działalności wydawniczej Muzeum, jest arty- kuł o jednym z osiemnastowiecznych urbarzy pozwalający dodefiniować w Chorzowie” Etnograficzny Park „Górnośląski Muzeum Rocznik 4 (2016) tom 7 (choć w wąskim zakresie terytorialnym) powinności chłopów wobec właścicieli górnośląskich majątków. W kolejnych opracowaniach znajdziecie Państwo historię i genealogię dwóch wybranych rodów chłopskich. Trzecim podejmowanym zagadnieniem jest ważna dla Muzeum działalność konserwatorska, której efekty od kilku lat cieszą się uznaniem, co znalazło też swoje odzwierciedlenie w przyznawanych naszej instytucji nagrodach i wyróż- nieniach za osiągnięcia w tej dziedzinie. Przedstawiony w tym tomie proces oraz efekty konserwacji ołtarzyka domowego i polichromowanej rzeźby św. Stanisława ze zbiorów naszego Muzeum zyskuje szerszy kontekst dzięki tekstom konserwa- torów dzieł sztuki oraz historyków sztuki. Prezentują oni problematykę wyrazu ideowego oraz konserwacji kościelnych polichromii oraz pozostających w kolek- cjach muzealnych zabytków sztuki sakralnej czy ludowych polichromowanych skrzyń wiannych. Tom uzupełnia recenzja książki będącej podsumowaniem et- nograficznych badań terenowych wiosennego cyklu obrzędowego. Zapraszam do lektury a jednocześnie dyskusji z przedstawionymi w IV tomie Rocznika MGPE tekstami. Zachęcam jednocześnie do publikowania na łamach naszego periodyku. Andrzej Sośnierz Dyrektor Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” 8 Dwór Jana Tschammera w Dolnym Ustroniu w świetle inwentarza pośmiertnego z 1689 roku Wacław Gojniczek Uniwersytet Śląski w Katowicach Artykuły / Studia Artykuły W krajobrazie górnośląskim aż do połowy XVIII wieku znaj- dowały się zamki, pałace i dwory otoczone zabudowaniami gospodarczymi. Właścicielami tych wiejskich rezydencji była z reguły szlachta, stan społeczny bardzo wówczas wpływowy, ale nieliczny. Pod ko- niec XVI wieku stanowił około 2% mieszkańców Śląska. Liczniejszą gru- pę stanowiła szlachta w części górnośląskiej, ale przez to ich włości były mniejsze. Wśród familii na tym obszarze dominowały rodziny słowiań- skie, o śląskim rodowodzie1. Wgląd w stan posiadania szlachty na Gór- nym Śląsku, będący swego rodzaju podsumowaniem rozmiarów własności ziemskiej pod koniec rządów Habsburgów nad całym Śląskiem, a więc przed 1740 rokiem, daje kataster karoliński, czyli spis podatku szacunko- wego2. Od końca wojny trzydziestoletniej słabła ich siła gospodarcza, coraz uły / Studia 1 P. Maťa, Der Adel Böhmens und Schlesiens in der Frühen Neuzeit in vergleichen- der und beziehungsgeschichtlicher Perspektive, [w:] Adel in Schlesien, Bd. 1. (Herrschaft Artyk – Kultur – Selbstdarstellung), Hg. J. Harasimowicz, M. Weber, München 2010 [Schrif- ten des