De Gelukkige Onderneming
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ARBEIDSVERHOUDINGEN VOOR DE 21STE EEUW 21STE DE VOOR ARBEIDSVERHOUDINGEN DE GELUKKIGE ONDERNEMING De komst van de kenniseconomie bracht hoopvolle verwachtingen over de kwaliteit van ons werk en het democratische gehalte van onze ondernemingen. Frans Becker en Menno Hurenkamp (red.) Die verwachtingen zijn niet uitgekomen. Weliswaar verandert er momenteel veel op het vlak van onze arbeidsverhoudingen – denk aan technologische ontwikkelingen, de veranderende rol van de markt, de aanpassingen in het socialezekerheidsstelsel, de toename van zzp’ers – maar die veranderingen zijn lang niet altijd positief. DE GELUKKIGE Vanuit de politiek horen we weinig gezaghebbende ideeën over goede arbeidsverhoudingen, gewenste ondernemingsmodellen of over de positie van de zzp’er. Terwijl goed werk voor iedereen van groot belang is en ONDERNEMING bovendien cruciaal voor de concurrentiekracht van onze economie. In een maatschappij waarin de logica van de snelle winst en de ondermijning ARBEIDSVERHOUDINGEN van het publieke ethos in het werk de overhand hebben, is het tijd om de menselijke factor in bedrijf en economie weer centraal te stellen. VOOR DE 21STE EEUW De gelukkige onderneming bevat bijdragen van onder meer Mei Li Vos, Jelle van der Meer en Hubert Smeets en biedt naast een onmisbare analyse van de belangrijkste trends een hervormingsagenda voor nieuwe arbeidsverhoudingen in Nederland. Frans Becker is plaatsvervangend directeur van de Wiardi Beckman Stichting. Menno Hurenkamp is hoofdredacteur van Socialisme & Democratie. Over de recente WBS-publicatie Vooruit. De verzwegen politiek van het dagelijks leven schreef de pers: Menno Hurenkamp (red.) Becker Frans ‘Het boek is een oogopener en een monument voor mensen die zo ontroerend, aangrijpend, openhartig vertelden over hun leven.’ – NBD Biblion ‘Leest vlot. Er zitten echt pareltjes tussen.’ – Friesch Dagblad ‘De WBS levert met deze boeken dapper weerwerk aan een schijnbaar ongrijp- bare cultuur die wegwerpwerknemers creëert.’ – Nederlands Dagblad ‘Een tijdsdocument van een stressmaatschappij waarin vertrouwen en engagement hebben plaatsgemaakt voor vertwijfeling en berusting.’ – de Volkskrant 9 789461 642615 150 x 220 Gelukkige onderneming_GFJ.indd All Pages 15-1-2014 10:11:59 De gelukkige onderneming WBS_Gelukkig_150x220mm_NOTEN.indd 1 13-1-2014 13:19:53 De gelukkige onderneming Arbeidsverhoudingen voor de 21ste eeuw Frans Becker en Menno Hurenkamp (red.) Gastredacteur Ronald Dekker Jaarboek voor de sociaal-democratie WBS_Gelukkig_150x220mm_NOTEN.indd 3 13-1-2014 13:19:53 Eerste druk januari 2014 © Wiardi Beckman Stichting | Uitgeverij Van Gennep Nieuwezijds Voorburgwal 330, 1012 rw Amsterdam Ontwerp omslag Léon Groen Beeld omslag © Thinkstock Drukwerk Ten Brink, Meppel isbn 978 94 6164 261 5 nur 740 www.uitgeverijvangennep.nl WBS_Gelukkig_150x220mm_NOTEN.indd 4 13-1-2014 13:19:53 Inhoud De gelukkige onderneming 7 Frans Becker en Menno Hurenkamp Vroeger vielen de vrouwen erbuiten, nu de laagopgeleiden 23 Lessen uit de invoering van de Wet flexibiliteit en zekerheid, vijftien jaar na dato Annemarieke Nierop De gelukkige medewerker in de inclusieve netwerkonderneming 35 Klara Boonstra Individuele keuzes in collectieve kaders 49 Leni Beukema en Ivo Kuijpers Kleine zelfstandigen: The Heroes or Losers Next Door? 61 Fabian Dekker Voorwaarts kunnen we vergeten 71 Harry Starren De herproletarisering van de journalist 79 Hubert Smeets Later is allang begonnen 97 Starten op een arbeidsmarkt in crisistijd Jurre van den Berg Lessen uit een wilde staking 109 Mei Li Vos WBS_Gelukkig_150x220mm_NOTEN.indd 5 13-1-2014 13:19:54 Voorbij fabriek en duiventil 119 Een pleidooi voor fatsoenlijke arbeidsvoorwaarden in het onderwijs Tom Plat en Hendrik Noten Arbeidsrelaties aan een universiteit in de greep van het New Public Management 133 Dimitris Pavlopoulos De bevrijding van de loonarbeid 151 Jelle van der Meer Open organisaties als bouwstenen van een open samenleving 155 Frits Prakke Intussen, in de bestuurskamer… 177 Het perspectief van de ondernemingsleiding Wim van Hennekeler Nudge voor goed werkgeverschap 197 Ronald Dekker Blijvend succes voor het poldermodel? 211 Hoe een klein land met een kleine economie probeert te overleven op de wereldmarkt Jaap Woldendorp De auteurs 227 WBS_Gelukkig_150x220mm_NOTEN.indd 6 13-1-2014 13:19:54 7 De gelukkige onderneming Frans Becker en Menno Hurenkamp De staking die in oktober 2013 bij bierbrouwerij Grolsch in Twente uitbrak, was de eerste in de geschiedenis van het bedrijf dat bijna vierhonderd jaar bestaat. Er was een loonconflict, maar dat was niet meer dan een aanlei- ding voor de werkonderbreking. Nadat Grolsch in 2008 werd overgenomen door het Zuid-Afrikaanse SABMiller verzakelijkte de sfeer in het oude familiebedrijf, en daarover ontstond onvrede. NRC Handelsblad berichtte: ‘“Vroeger was je iemand, nu ben je een nummer”, zegt een van de stakers. Een ander: “Het gaat alleen nog maar over cijfers en centen. Er is weinig menselijks meer aan.” Reorganisatie op reorganisatie volgde. […] Het bedrijf is harder geworden. Winst, winst en nog eens winst, dat is wat telt. Al die jonge managers – “keiharde snuiters” – die even komen vertellen hoe het in Enschede moet, welke targets er moeten worden gehaald; het staat de stakers tegen.’1 Arbeidsverhoudingen onder druk Het arbeidsconflict bij Grolsch is illustratief voor een algemenere trend die de arbeidsverhoudingen in ons land onder druk heeft gezet. Door de eenzijdige nadruk op snelle winst voor aandeelhouders worden bedrijven en hun werknemers koopwaar, in plaats van dat zij een werkplaats vormen waar verschillende belangen samenwerken en waar het menselijk kapitaal naar waarde wordt geschat, zo laat Arnoud Boot zien in De ontwortelde onderneming.2 De besluitvormingsprocessen en de bedrijfscultuur van de grote ondernemingen van deze tijd stellen targets ten dienste van de aan- deelhouderswaarde boven het belang van human capital. De speel- en beslis- singsruimte van bestuurders wordt erdoor ingeperkt; het management dreigt een ingehuurde passant te worden van financiële belangen.3 Het personeel vervreemdt van de organisatie door de toegenomen transactieoriëntatie. Het financiële motief speelt ook een hoofdrol bij fusies en overnames, die vooral WBS_Gelukkig_150x220mm_NOTEN.indd 7 13-1-2014 13:19:54 8 Frans Becker en Menno Hurenkamp het kortetermijnbelang van de aandeelhouders dienen en waar werknemers niet anders dan in adviserende zin aan te pas komen, terwijl hun belangen direct in het geding zijn.4 Een tweede trend die de arbeidsverhoudingen in de onderneming sterk heeft beïnvloed is die van de flexibilisering van het werk, van de toename van flexibilisering van de arbeidsrelatie en van allerlei vormen van uit- besteding van de werkgeversverantwoordelijkheid. Het aantal flexibele contracten neemt nog steeds sterk toe, vooral onder jonge werknemers. In 2012 had bijna 40 procent van de 627.000 werkende jongeren tussen de 15 en 27 jaar een flexcontract, tegenover 24 procent in 2002.5 Flexibilisering van arbeidstijden en arbeidscontracten kan zorgen voor een goede match tussen de wensen van de werkgever – meer flexibiliteit als aanpassingsstrategie aan nieuwe concurrentieverhoudingen en consumentenvoorkeuren – en die van de werknemer – meer vrijheid en tijdssoevereiniteit. Maar die vrijheid is voor grote groepen een last geworden. Inmiddels is de flexibilisering en uitbesteding zo ver doorgeschoten dat er sprake lijkt te zijn van de ontbinding van de onderneming in haar traditionele vorm, en van verregaande risicoafwenteling van de werkgever naar werknemers. In veel gevallen is het idee van een onderneming met een gezamenlijk doel kapotgeslagen. Ooit was iedereen op een werkplek collega van elkaar, nu staan de hoofdwerkers, de secretaresses, de schoonmakers en de cateraars elk op een andere loonlijst.6 Oproepcontracten kunnen leiden tot volstrekte onzekerheid over werktij- den en inkomsten, zoals in het vervoer of de zorg. Een aaneenschakeling van tijdelijke contracten, zoals in het onderwijs, kan leiden tot een gebrek aan investering in de ontwikkeling van de docent en in de relatie tussen docent en leerlingen of studenten.7 In algemene zin zijn de scholingsmogelijkheden en de zekerheden die bij ons sociale stelsel horen voor veel flexibele werkers niet of in veel mindere mate aanwezig.8 Bovendien verschijnen er tal van nieuwe, flexibele arbeidsrelaties die werknemers op afstand van de onderneming plaatsen en de risico’s van het werkende bestaan vergaand bij hen neerleggen. Het kan gaan om uitzend- werk, om payrollen – waarbij een payrollbedrijf de juridische aspecten van de werkgeversrol overneemt, evenals de loonbetaling en personeelsadmi- nistratie – om doorleenconstructies, om schijnzelfstandigheid – wanneer WBS_Gelukkig_150x220mm_NOTEN.indd 8 13-1-2014 13:19:54 De gelukkige onderneming 9 zzp’ers in feite als goedkope werknemers functioneren – of om allerlei vor- men van contracting. In het laatste geval worden werknemers niet in dienst genomen, maar wordt een opdracht voor een bepaalde hoeveelheid werk bij een ander bedrijf belegd. Dit bedrijf voert de opdracht tegen facturering uit en kan zo de cao ontlopen. Een voorbeeld hiervan is wat er in november 2012 gebeurde bij bloem- binderij Sierafor in Rijnsburg. Een groep van 37 medewerkers werd ontsla- gen en direct op non-actief gesteld. Terwijl ze hun kluisjes leegmaakten, zagen ze een bus met Poolse arbeiders arriveren die het werk overnamen. De fnv spande vervolgens een rechtszaak aan. Terecht, zo leek drie maanden later, toen de ontslagvergunning door het