Kulturlandskap Og Kulturmarkstypar I Askvoll

skih SOGN OG FJORDANE DISTRIKTSHØGSKULE, Avdeling for landskapsøkologi

Kulturlandskapog kulturmarkstypar i Askvollkommune

Turid Helle

Rapport nr. 14 Samarbeidsgruppa i Sogn og Fjordane Fylkeskultursjefen KULTURLANDSKAP I Fylkeslandbrukskontoret Fylkesrådmannen-planavdelinga SOGN OG FJORDANE Fylkesmannen-Miljøvernavdelinga Sogn og Fjordane distriktshøgskule Bruk og vern REFERAT

Flelle, T. 1990. Kulturlandskap og kuhurmarkstypar i Askvoll kommune. Kulturland- skap og kulturmarkstypar i Sogn og Fjordane, bruk og vern. Rapport 14. Sogn og Fjordane distriktshøgskule, Avdeling for landskapsøkologi.

Askvoll kommune har eit variert utval av kulturlandskap og kulturmarkstypar. Dette skuldast mellom anna topografiske variasjonar i kommunen, samt vekslingar i berggrunn, klima og vegetasjon. Utnyttinga av naturgrunnlaget og driftsformene i landbruket er tilpassa både kyst- og innland.

Ved utveljing av typeområda er det lagt vekt på å sikre ei geografisk spreiing, samt å finne fram til område som representerer ulike og naturvitskapleg interessante biotopar. Områda er også vurderte med tanke på kulturhistorisk/-etnologisk vernever- di, visuell verknad i landskapet og i høve til friluftsliv og reiseliv.

I Askvoll er 18 typeområde presenterte. Fem av desse representerer heilskaplege gards- og husmannsmiljø, medan to er knytte til stølsmiljø. Dei andre områda omfattar kulturmarkstypar som slåtteenger, hagemarker, lyngheiar, tormyrar og beitebakkar.

Kvart typeområde er skildra med omsyn til karaktertrekk, historisk bakgrunn, tilstand og eigna bruk. Naudsynte skjøtselstiltak for å behalde typen er skissert. Detaljerte skjøtselsplanar særleg for dei heilskaplege kulturlandskapsmiljøa bør utarbeidast.

Val av forvaltningsmodell for dei ulike områda vil i stor grad vere avhengig av politiske avgjerdsler og prioriteringar både nasjonalt, fylkeskommunalt, kommunalt og lokalt.

Turid Helle, Sogn og Fjordane distriktshøgskule, Postboks 39, 5801 Sogndal. ABSTRACT

Helle, T. 1990: Cultural landscapes in Askvoll rnunicipality. Cultural landscape in Sogn og Fjordane, maintenance and conservation. Report no. 14. Sogn og Fjordane College. Departrnent of landscape ecology.

There is a broad range of different cultural landscapes in AskVollmunicipality. This is a result of topographic variations, a diversity of geological and clirnatic conditions, and differences in vegetation. The exploitation of natural resources and the agricultural methods are well adopted to both fjords and mountains.

The model areas have been selected to ensure geographical dispersion, and to show a diversity of scientifically interesting biotops. The aresas have also been evaluated from a historical/ethnological point of view and in relation to recreational values.

Eighteen model areas of cultural landscapes and hurnan-influenced vegetation types in Askvoll municipality are described in detail. These represent farm environments and mountain dairy farms including valuable buildings, stonewalls etc. Other areas include various types of hay meadows, pastures and heat-lands formerly used for fodder production and peat-mires.

For each model area, important characteristics are described in addition to historical background and information of land use today. Desirable forms of development and necessary management to maintain the quality of the areas are also described. Detailed management plans should be drawn up.

The choice of management model for the different areas will depend on political decisions and priorities at the national, regional and local levels.

Turid Helle, Sogn og Fjordane College, Box 39, N-5801 Sogndal. FØREORD

Denne rapporten omfattar inventeringar og vurderingar av 18 utvalde kulturlandskap og kulturmarkstypar i AskvoIl kommune, Sogn og Fjordane fylke.

Rapporten fylgjer som nr. 14 i ein serie frå prosjektet "Kulturlandskap og kulturrnarkstypar. i Sogn og Fjordane, bruk og vern". Dette er eit samarbeidsprosjekt mellom Fylkeskultursjefen, Fylkeslandbrukssjefen, FylkesrådMannen - Planavdelinga, Fylkesmannen - Miljøvernavdelinga og Sogn og Fjordane distriktshøgskule.

Sogn og Fjordane distriktshøgskule ved fyrsteamanuensis Ingvild Austad har det faglege ansvaret for prosjektet.

Takk til Askvoll kommune for positivt samarbeid. Takk også til gardbrukarar og alle andre som har gjeve opplysingar om typeområda.

Der ikkje anna er nemnt er det nytta eige fotomateriale. Framsidebiletet syner noko av øylandskapet i kommunen med Alden i bakgrunnen. Dei flate lyng- og torvøyane er nytta både som beite, til fbr og til brensle. Revebjelle i framgrunnen.

Sogndal, desember 1990.

Turid Helle INNHALD

INNLEIING 6

1.1 Problemstilling 6 1.2 Målsetjing 6 1.3 Avgrensing 6 1.4 Kulturlandskapet i Sogn og Fjordane 7 1.5 Kulturmarkstypar i Sogn og Fjordane 8

PRESENTASJON AV ASKVOLL KOMMUNE 12

2.1 Lokalisering og næringsgunnlag 12 2.2 Klima 14 2.3 Naturtilhøve 14

KULTURHISTORIE 17

3.1 Forhistorie 17 3.2 Sjøleia - den viktigaste kommunikasjonsåra 17 3.3 Sildefisket 19 3.4 Gardsdrifta 19 3.5 Gruvedrift og industriverksemd 20

PLANARBEID 23

4.1 Verna område 23 4.2 Naturvern og friluftsliv 23 4.3 Kulturminne 24 4.4 Kommuneplanar 25

SÆRTREKK VED LANDSKAPET 26

5.1 Frå "den norske havhesten" til Blåfonn 26 5.2 Utnytting av vegetasjonen 28 5.3 Kystkulturlandskapet - "havøerne" 28 5.4 Fjordkulturlandskapet 30

TYPEOMRÅDE 33

6.1 Sandoy, oybruk 34 6.2 Tvibyrje, oybruk 38

6.3 Raudøy, torvhei 43 6.4 Herland, beitebakkar 47 6.5 Smelvær, øybruk 51 6.6 Vilnes, urterike slåtteenger 55 6.7 Askvika - Eidsfjorden, heilskapleg kulturlandskap 59 6.8 Størda1,beitebakkar og lynghei 64 6.9 Stong, hasselhage 68 6.10 Mjåset, svartorhage 72 6.11 Grimeli, lynghei 75 6.12 Hålandsstølen, fjellstøl 78 6.13 Rivedalsstølen, fjellstøl 81 6.14 Eikenes, risingsli og gråorhage 84 6.15 Storevik, hagemark med furu 89 6.16 Gjelsvik, jordnøtt- og strandeng 92 6.17 Fossedal, fjellgardar og husmannsplassar 96 6.18 Kvammen, einerhage 101

7. SAMANDRAG 104

LITTERATUR 107 1. INNLEIING

1.1 PROBLEMSTILLING

Sogn og Fjordane er eit fylke der natur- og kulturtilhøva har medverka til å oppretthalde tradisjonelle driftsformer i landbruket. Samstundes er det eit fylke rikt på verneverdige bygningsmiljø og einskildbygningar. I fylket finSt det framleis eldre kulturmarkstypar med særskilde verdiar knytte til seg. Nokre avspeglar landbruks- og kulturhistorie, andre er viktige leveområde for planter og dyr. Kulturlandskapet er bg ettertrakta opplevings- og turområde veleigna til friluftsliv. I tillegg er dei ofte attraktive reiselivsmål.

Eldre kulturlandskap og kulturmarkstypar er idag sterkt pressa og i ferd med å forsvinne frå omgjevadane våre, både gjennom attgroing, stans eller endring av tradisjonelle driftsformer, eller ved omfattande inngrep. Vi står såleis i ferd med å misse viktige referanseområde, samt vegetasjonsøkologisk- og kulturhistorisk dokumentasjonsmateriale. Ressursane som ligg i kulturlandskapet har fram til i dag vore lite påakta.

1.2 MÅLSETJING

Eit viktig mål med prosjektet er å få fram heilskapen i kulturlandskapet der m.a. fornminne, bygningar, tekniske anlegg (som td. vegar, vatningsveiter og steingardar) og kulturpåverka vegetasjon utdjupar og forsterkar kvarandre.

Målet er i fyrste rekkje å registrere interessante kulturlandskapselement i dei einskilde kommunane i fylket og synleggjere dei ressursane som ligg i kulturlandskapet. I neste omgang vonar ein at ein i nokre modellområde kan prøve ut metodar for å utnytte kulturlandskapet positivt i høve til landbruk, reiseliv, kulturminnevern, rekreasjon-/friluftsliv/helse/nærrniljø, undervisning og forsking.

Målsetjinga er å sikre eit representativt utval av kulturlandskap og kulturrnarkstypar i kvar kommune. Dette kan best gjerast ved også å sikre og oppretthalde tradisjonelle driftsformer, evt. skissere alternative forvaltnings- og bruksformer.

1.3 AVGRENSINGAR

Innanfor dei oppsette tids- og budsjettrammene for prosjektet er det ikkje rom for detaljerte registreringar og kartlegging av samtlege interessante kulturlandskap og kulturmarkstypar i kvar kommune. Ein tek likevel sikte på å finne fram til eit representativt utval som både har geografisk spreiing i kommunen og som også fangar opp ulike typar av heilskaplege kulturlandskap og kulturmarkstypar. Registreringsarbeidet byggjer på ei vegetasjonsøkologisk, kulturhistorisk og landskapsestetisk vurdering.

1.4 KULTURLANDSKAPET I SOGN OG FJORDANE

I fylgje Austad & Hauge (1989) kan kulturlandskapet i Sogn og Fjordane grovt delast opp i fire hovudeiningar:

Kystkulturlandskapet. Dette er helst eit trebart landskap dominert av lyngheiar, strandenger, torvmyrar og beiteøyar. Landskapet er i fyrste rekkje prega av fiske, men avspeglar bg jordbruk og handel.

Døme på heilskaplege kulturlandskap knytt til kystkulturen er m.a. rorbumiljø, fyrvær, fiskevær, handels- og gjest-gjevarstadar og kombinasjonsbruk (jordbruk og fiske). Av kulturmarkstypar finst m.a. lyngheiar, torvmyrar, slåtte-myrar, fastmarks- slåtteenger, strandenger og beitebakkar.

Fjordkulturlandskapet. Dette landskapet ligg lunare til i tilknyting til fjordar noko inn frå kysten. Fisket spelar framleis stor rolle, men jordbruket vert stadig viktigare. Her er eit større innslag av edle lauvtre.

Døme på heilskaplege kulturlandskap knytt til fjordkulturlandskapet er m.a. strand- sitjarstadar, skyss- og gjestgjevarstadar, fjordgardar, hyllegardar, vårstølar og husmannsplassar. Av kulturmarkstypar kan desse nemnast: styvingstre (oftast av alm, ask og lind), skotskog (gråor og bjørk), bjørkehagar, einerbakkar, hasselhagar, fastmarksslåtteenger, strandenger, våtmarksenger, slåttemyrar og lauvenger.

Dal- og slettekulturlandskapet. Denne typen finst i dei indre bygdene i fylket. Kyst- og fjordfiske vert avløyst av elve- og innlandsfiske. Jakt inngår som ein del av inntektsgrunnlaget. Her finst fleire marginale gardsbruk og fjellgardar med husdyrhald. Store utmarksareal og fjellbeite inngår ofte i gardsdrifta.

Døme på heilskaplege kulturlandskap er m.a. skyss-stasjonar, dal- og fjellgardar, husmannsplassar, heime- og fjellstølar. Av kulturmarkstypar kan nemnast: styvingstre (bjørk og selje), skotskog (gråor og bjørk), fastmarksslåtteenger, våtmarks- og slåttemyrar, våtmarksbeite, bjørkehagar, einerbakkar og gråorhagar.

Fjellkulturlandskapet. Denne typen omfattar det tradisjonelle stølslandskapet kjenneteikna av sesongvariasjon i busetjing og bruk.

Fjellgardar, fjellstølar og fjellstover er dame på heilskaplege kulturlandskap medan beitevollar, utslåttar og slåttemyrar er karakteristiske kulturmarkstypar.

7 1.5 KULTURMARKSTYPAR I SOGN OG FJORDANE

Elementa som inngår i kulturlandskapet er mange og varierte. Fylgjande typar er dei vanlegaste i Sogn og Fjordane (Austad & Hauge 1989):

Styvingstre. Ulike lauvtre som er nytta til fôrproduksjon gjennom lauving, rising, risping o.l. Trea har ei kraftig hovudstamme som produserer eit friskt greinverk. Sjølv etter langt opphald i utnyttinga kan ein sjå skilnaden mellom hovudstamma og dei yngre greinene. Lokalt vert fleire nemningar nytta på styvingstrea, slike som "lauvkolle", "lauvingstre" og "navar".

Med avgrensa skogteigar var det vanleg å kultivere sjølv dei minste samlingane for å få høg utnyttingsgrad av ressursane. Einskilde styvingstre står gjerne spreidde i heile kultur-landskapet, ved hus, vegar, elvar, eigedomsgrenser, storsteina urer og i utmarka. Alderen på styvingstrea varierer etter treslag og fysiske faktorar i omgjevnadane. Lind og alrn kan lett bli fleire hundre år, medan bjørk og ask har kortare levealder. Dei vanlegaste treslaga nytta til styving er; alm, ask, bjørk, lind, selje, og osp.

Kulturskog. Mange stadar vart heile skogar nytta til fôrsank. Dei vart stelte og tynna for å få maksimal gras-, lauv- og risavling. Skogane ligg oftast på god og næringsrik jord, men i ulendt mark som vanskeleg let seg dyrke opp. Kulturskogane er oftast samansette av edlare lauvtre, vanlegvis alm, lind og ask saman med andre treslag som hassel, hegg, gråor, hengebjørk og vanleg bjørk. Skogane er i dag fleire stadar attgrodde og i forfall (rotvelt), tilplanta med gran eller uttynna gjennom hogst.

Hagemark. Hagemark er her definert som beitemark med tresjikt. Det er mange ulike hagemarkstypar i fylket. Dei finst ofte på lågproduktive jordbruksareal eller på stadar som vanskeleg let seg utnytte til anna enn beitemark. Typane vert definert etter det dominerande treslaget i hagemarka. Hagemarkene er stort sett bygd opp av eit stort tal styvingstre.

Karakteristisk for alle er eit heller lysope feltsjikt prega av langvarig beitegang og slått. Artssamansetjinga varierer, men oftast er det ein dominans av beitetolerante artar tilpassa langvarig beitegang. Innslaget av grasartar er gjennomgåande stort. Botnsjiktet med mosar er àg stadvis velutvikla. Feltsjiktet er slitesterkt og toler godt trakk. Hagemarkstypane finst både i laglandet og i fjellet.

Biorkehagar er ein vanleg hagemarkstype. Dei kan delast i fleire typar alt etter rånle- og næringstilhøve, grunntilhøve og brukshistorie, vanlegast i rike, middelsrike og fattige bjørkehagar. Dei fattige typane har nok den største utbreiinga og førekjem oftast på grusterrassar eller rasvifter utan særleg jorddekke. Bjørkehagane er mest utbreidde i midtre og indre strok av fvlket.

8 Einerhagar er hagemarkstypar med eit stort innslag av einer. Mest særeigne er hagemarkene med eit høgt tal søyleforma individ. Dei eldste einerhagane finst på turr og karrig mark, gjerne i steinete lende med bart fjell i dagen der slått og åkerdrift ikkje var mogleg. Einerhagane finst bg på gamal slåttemark som etterkvart er lagt ut til beite.

Einer er særs motstandsdyktig mot råte og vart mykje nytta til gjerdestolp, hesjestaur og nabbar (feste for hesjar), taktekking, reidskap og anna virke. Oppstamma rettvaksne einerar opptok lite areal på beitemarkene.

Einerhagane på klimatisk ugunstige veksestadar, særleg i fjellområda og ved kysten, har ein lågvaksen og krypande struktur. Einaren utgjorde eit viktig virke i samband med stølsdrifta, både til ved, reinhald og anna.

Hasselhagar er bg eit tradisjonelt kulturmarkselement. Store hasselbusker står spreidde i den gras- og urterike hagemarka eller tidlegare slåttemarka, ofte runde busker med rett underside i høgd med beitedyra. Hassel utgjorde tidlegare eit mykje nytta virke, rn.a. til tønneband. Hasselnøtter var bg eit viktig produkt frå hasselskogane. Hassel er ein typisk "kolonisator" på gamal slåtte- og beitemark som i dag ligg unytta.

Aske- og almehagar er beitepåverka hagemarkstypar med høgt innslag av ask eller alm med tydelege spor etter styving. Trea var tidlegare mykje planta i både inn- og utmarka for å gje eit godt fôrtilskot. Fleire stadar utgjorde samlingane karakteristiske lauvingslundar med kombinert slått og lauving. Askehagane er vanlegast i midtre og ytre delar av fylket.

Eikehagar har sjeldan stor utbreiing, men finst som mindre fragment i kulturmarka. Spreidde slåtteenger kan finnast i tilknyting til hazane. Dei har størst utbreiing i midtre og ytre delar av fylket.

Orehagar, både med dominans av grå- og svartor finst gjerne som beitehagar på råmehaldig organisk jord. Då oren har kort levealder vart det aldri forma styvingstre av treslaget. Derimot vart rotoppskot mykje nytta som "snelskog" til fôr. Fleire stadar finst desse orehazane på elvesletter som flaunimarksskogar eller på bekke- vifter ofte overrisla av flaumvatn.

Lindehagar med samlingar av styvinzstre produserte materiale til bast og reip, eller vart nytta til fôr.

Urterik slåtteeng. Enzer med stort innslag av ville urter er utvikla ved at utmarksteigar er overflaterydda for stein slik at ljåslått vart mogleg. Dei fekk ein lysopen struktur, ofte oppstykka oz avzrensa av jordfaste steinar, steinrøyser, tre og buskar. Typiske slåtteenger vart ikkje snudde eller tilsådde, men heldt seg som stabile villenzer ved rezelbunden slått. Engene vart slegne om sommaren etter at grasa og urtene hadde sett frø, og beita på ettersommaren og hausten. Det meste av gjødsla kom frå dei beitande husdyra. Slått og beite heldt oppslag av dei vanleze lauvtrea

9 borte frå engene. Slått favoriserer artar som blømer og set frø tidleg. Mange gamle slåtteenger gror i dag til eller vert nytta til beite eller vert dyrka opp.

Det finst ei rad ulike utformingar av slåtteenger der både artsinnhaldet og mengde- tilhøvet varierer. Næringstilhøva og råmetilhøva i grunnen har mykje å seie for artssamansetjinga. Turrenger har oftast eit variert innhald av artar, medan fuktengene gjerne har eit fåtal artar som vekslar om å dominere gjennom vekstsesongen. Mange av artane i dei gamle slåtteengene finn ein i dag berre i randområde i jordbrukslandskapet, vanlegast langs veg- og grøftekantar.

Myr- og våtmarksslåttar. Tidlegare vart fieire myrområde slått. Myrslåttane kunne fieire stadar utgjere viktig fôrtilskot, særleg i nedbørsrike strok og på fjellet. Desse teigane kan i dag vere vanskelege å lokalisere då dei sjeldan vart avmerka eller gjerda inn.

Våtmarkene kunne ligge i tilknyting til myrområde, men også ved innsjøar, elvar og andre vasstrengar. Flaumvatn fører med seg næringsstoff og fuktengene hadde ofte høg produksjon. Det myrlendte underlaget ber ikkje tungt maskinelt utstyr, og engene gror i dag til. Ofte finst det små utmarksløer i tilknyting til områda.

Strandenger med salt- og brakkvasspåverknad ligg ved fjorden og sjøen, helst ved utlaupet av elvar og bekker. Dei får jamnleg næringstilskot frå sjøen, særleg ved at tang- og tarerestar vert kasta på land. Stadvis kan skjelsand utgjere eit ekstra næringstilskot. Strandengene vart nok mest nytta som beitemark, men var fieire stadar viktige i fôrsankinga som slåttemark.

Lyngheiar. Lyngheiane har både vore og er framleis eit særtrekk for dei ytre delane av kysten. Med gras og ung lyng kunne lyngheiane nyttast som beiteområde stort sett gjennom heile året. Kystklimaet med milde vintrar og lite snø gjorde dette mogleg. Avsviing av gamal og stiv lyng var iblant turvande for å betre beitekvaliteten. I tillegg vart det ofte henta fôr på lyngheiane, toppane av røsslyng vart skoren og gjeve dyra. Strukturen til lyngheiane var såleis avhengig av eit samspel mellom klima og driftsform. Så snart lyngheiane er ute av drift, gror dei til med kratt og skog. Stadvis vert dei bg, tilplanta med gran.

På fjellet og spesielt i kystnære område var torvstikking vanleg. Torva var viktig som brensel i trefattige område.

Heilskaplege kulturlandskap. Prosjektet skal Og fange opp kulturlandskap der kulturmarkstypar, bygningsmiljo ott tekniske anlegg utgjer ein heilskap. Primært vert interessante bygningsmiljø og tekniske anlegg registrert giennom SEFRAK (Sekretariatet for registrering av faste kulturminne i Noreg) registrering i kommunane. Likevel er det naudsynleg å peike ut typeområde som inneheld varierte

10 innslag av element frå det gamle jordbrukslandskapet. Område som kan vise det nære samspelet mellom naturutnytting, næring og busetjing.

Det er viktig å fange opp gode døme på gamle gardsmiljø, husmannsplassar, stølsmiljø (både vår- og sommarstølar), og anlegg knytt til fiske og fangst. Einskild- bygningar som utløer, buer og naust kan Ogvere interessante, særleg der dei inngår i ein heilskap. På same vis er tekniske anlegg knytte til primærnæringane viktige å fange opp. Dei mange ulike steinanlegga som steingardar, rydningsrøyser, buvegar, bakkemurar, vatningsveiter, steinsette bekkelaup, stølsvegar, gardsvegar, bruer o.l. er typiske element i det gamle kulturlandskapet.

11 2. PRESENTASJON AV ASKVOLL KOMMUNE

2.1 LOKALISERING OG NÆRINGSGRUNNLAG

Askvoll kommune ligg i Sunnfjord, ytst på kysten av Sogn og Fjordane fylke (fig. 1). Kommunen har pr. 1/1-1990 fått nye kommunegrenser og dekker no delar av arealet mellom Dalsfjorden i sør og Førdefjorden i nord. Den totale flatevidda er 321 km2,og av dette utgjer fastlandet 253 km2 (Askvoll kommune). Ytste delen av kommunen er ei romsleg strandflate samansett av om lag 870 øyar, holmar og skjer. Dei største øyane er Atløy (38 km2), Værøy (9 km2),Tvibyrgje (3,6 km2) og Alden (3,4 km2). Indre del av kommunen er hovudsakleg fjellareal. Askvoll grensar mot Solund og Hyllestad i sør, Fjaler, Gaular og Førde i aust og Naustdal og Flora i nord.

0 10 20 30 1.0 50km

Fig. I: Lokalisering av Askvoll kommune i Sogn og Fjordane.

Landskapet mellom dei to fjordarmane er kontrastrikt med øyar, holmar og skjer mot Nordsjøen i vest til fjellmassivet Blegja på 1305 mo.h. og den vesle botnbreen Blåfonn lengst aust (fig. 2). Øyriket lengst vest i havet er samansett av ein stor fjellkoloss, Alden, omgitt av mange små tilnærma "flate" øyar. Alden rekk 481 mo.h., og er synleg meir enn 100 km til havs. Formasjonen liknar ein hest og er vorte kalla "Den Norske Havhesten". Elles har kommunen store myr- og våtmarks- område, og mot Bjegja eit kupert fjellandskap med mange sm4 vassdrag.

Kinn j,--Rekst 9 {,ct ••=.?2',..!,i'clo or d ' tae„ R6Q,-•ifiVea eF \„. Aoleda 1.0 clrlane- tnk SItrorirF216yda o'sb—yr ,-Osen 9 (ic'etwarner I Iprstadvat SteindalijeI 132 stevAenugsevsikålJ:fel/ti,-(iik I 802 ift,i Vaivrkham Brufjorden -151.eintialen Nedre '766 /k)4,Yd.:92,• - sv • tad landavre ..145.5-•tv.nda .itst61_25,[3iLåtrais,tr;5iten Espese Fleholrn, Erikstad Mare)). Svoriv; Kyile"Sfad kEsoy0, Sv nybuktb ir byre / f 611 ryte Isorend1 Tar.116',Ng.sfiSL.dIvIa23` ' vateted rsv' 188 Heztreti=e6,6tbrh-dal. 305 \ am c n nf Vatne S o , 4 4 ik •.1He Stavestrand • I5 • • 1k • . =' ' , orchcia ganeyft Lbvik - --.• 0/ Oen .0sIeln$1 e. H I k Stubseid, Yndel 42 s}to'4fiord4.1.Rfterlt_ tc'riii-, 1.31eilestHe' .e4:),-)k,- 2 Smelveer• c,Ss I. 0 1c. Stalsnes .•-•' „. ,,,.. ' ,stratirLe(9-3 • ve Krokavalrir ei cltth ...Ryggstoiryen stry S .,F,,,,J> f ''. -tr . .4(.101d tF:r:4";:iv)ii,,," ;i7''d),u.i:r:f 1,R•ilåivefjell‘• A S K t„,;_i_J•enweozs,en• , Filisb7,ti .(.. "Iliko7;:...Sindn t-toyvikbyod "" Sore,de, I tkka. '708 ', Indheim -,59,0tt tam- /...t.,...c- - ide ,756-'' i IIM reglik ---2 • ffiårjerth . . ,. .537 I Staur rr 1N. • t 609 , med ..-. ' t ---ttj -7. C ' : .H?„;ii.alnsa,d;r...„eci,ahple;_ac,.ri9d=c1,__,BijOli;,1):sHtr; niet re " /-/ruu,,,,,,,, •• 11•3„..T4vit3e;s3' :, . 608 - ,,,,5 Vped /t yss ':»Cdt3.1°teith,eir",51; ''.--.A.:„. Laukelan n't KG75i'. ', , - ; ki irvå G . i --i--77..•?.??., "I "‹.) S c 1-1ten ,;61-se't 'HIPend , fin6 "''' / V.,-erra-y1Hee,,j: ,,,,,,, Vilnes n-'5',,.'.'S..,7P§rh- "-j(52411:ongensfnie60s71TaysSedn! 1-gle.ktren - u 0syte Ste e2s181en • N X' ;) ue 3 brn, ..-, .... Melv,eer 1,,Hi n ,,, r 11,‘ .Osn s •Lange S ''..-- Hek st..6y,,,,4 t, • •rt, •.„.,\ ..),,,, .7 0 1----7-. . 1 ' ' nnestraurn`L-') r'• '4/ett:Torrimetha.k1 F re tl•_. "' I , St) gzec.h . Hell0vik• 7. ryttivre . 33 2 ' Take't, '196 ' • /.9 U . (1: .Nipa , , •, . , './/P-flk,5)..••• .„, ••',NO oc 'n•- , .. F.4..lere7;:/r2el.: 92 ra ldone,, iiplitzEina• : • ' 6r tatnet 664 S • • urse . , • h HUSehier3PSV5lert 207 p -. • N, lift e . ,3:k , .'"-- • , , Gelta 1vr t metrir,s,:gi,d.',..ose ' 11011/ foicl/nd'''' est t2; Selle,..:eY5tr:ii` (1.146'00r7T,Ii_rti....0,,as,pcifsdvaalui.,e,t,iBinrd-rr-•,.j 71.11v4dal :,Stelrhs?. 't ‹MaroS'V' usehiebp -'' r Loneland , Lutelandet Luter›. :..o.1-11,11andsciath Fig. 2: Oversiktskart over Askvoll kommune. Malestokk 1:325000 (Cappelens bil- og turistkart 1986).

Pr. 1/1-1990 har kommunen 3539 innbyggarar (Likningskontoret i Askvoll). Folke- konsentrasjonen er størst kring kommunesenteret Askvoll med om lag 500 innbyggarar. På øyane bur bort imot 2/5 av folkesetnaden. Askvoll har som dei andre kystkornmunane nedgang i folketalet, trass relativt gode kommunikasjonar både sjøvegen og landevegen.

Jordbruk og fiske har tradisjonelt vore dei viktigaste næringane, og sysselset framleis store delar av folkesetnaden. 1 Askvoll, Herland (Atløy) og Bulandet er det fiske- mottak og fiskeforedlingsverksemder. Holmedal- og Stonzfjorddistriktet har lange industritradisjonar og har enno industriverksemd som sysselset hovuddelen av folkesetnaden.

13 2.2 KLIMA

Askvoll kommune ligg i det mest nedborsrike distriktet i fylket. Karakteristisk for kystklimaet er stor nedbør, små temperaturskilnadar mellom sommar og vinter og stor vindstyrke.

Sjølv innan kommunegrensene er det store kontrastar både i nedbørsmengd og temperatur. Nedbørsmålingar i ulike delar av kommunen syner relativt store lokale variasjonar med ein årsnedbør på 1760 mm på Fure (no Fjaler kommune) i sterk kontrast til målingar frå Stongfjorden på 2780 mm pr. år (Generalplan 1977).

Februar er den kaldaste månaden med 1°C, medan juli og august er dei varmaste månadane med temperaturar på omlag 14°C. Dei ytterste øyane har høgare temperatur, mindre nedbør og større vindstyrke enn lengre aust i kommunen. Vindretninga er jamnt over søraust, sørvest og nordleg, og særleg er "sørvesten" vanleg.

2.3 NATURTILHØVE

Kommunen ligg i naturgeografisk region 38b, den vestnorske lynghei (Nordiska Ministerrådet 1984).

Berggrunnen i Askvoll er variert og mange av bergartane på Vestlandet er representert her (Skjerlie 1977) (fig. 3). Mellom Stongfjorden og Dalsfjorden er eit flak av grunnfjellsbergartar, Dalsfjorddekket, skjøvet opp og over dei yngre bergartane. Både foldingar og overskuvingar viser at bergartane vart pressa saman i nord-sørleg retning. Vest og aust for Dalsfjorddekket ligg Håsteinens- og Kvamshestens devon- felt som er ei veksling av fossilførande konglomerat og sandstein (Kvale 1980). I Gjelsvik - Løvik området ligg dei eldste bergartane som består av eklogittar og amfibolittar intrudert av granitt.

Dei kambro-silurske bergartane er utbreidde og omfattar både deformerte sedimentæ- re og vulkanske bergartar som gjev god, næringsrik jord. Det som særleg pregar dei kambrosilurske bergartane er dei vulkanske bergartane grønstein og grønskifer som førekjem frå Staveneset til Flokeneset og på øyane vest til Værlandet (Kvale 1980). Fleire stadar finst kalkstein m.a. i det karakteristiske fjellet, Brurastakken, på Atløy. Værlandet og Bulandet er bygd opp av konglomerat og sandstein. Desse bergartane gjev eit heller næringsfattig og karrig jordsmonn.

Dei lågtliggande områda i Askvoll (under 30 mo.h.) har i hovudsak marine av- setningar i form av leire, ofte med torv eller myr over. Havet stod tidlegare 30 m høgare enn idag, og breslammet vart til tjukke leirlag på dei store strandflateområda. Etter landheving vart desse leirslettene dekte av tory og utgjer no store flate jord- bruksområde (Aa 1985). Leira har vorte nytta i tegIverka på Helle og Vårdal heilt fram til våre dagar (Aarseth 1980). Over 30 m er det i hovudsak fjell i dagen med tunt morenedekke eller torvmyr.

14 •

GEOLOGISK OVERSIKTSKART OVER HYLLESTAD, ASKVOLL, FJALER OG SOLUND (HAFS) TEGNFORKLARING OfkOt4— .„ 1 OEVONSKEBERGARTER

Kongiamerat og sandstein

KAMBRO-SILURISKE BERGARTEP '44:`1 Metagråvakke, glimmerskifer, uk vASKVOL kvartsskif er, kongtomerat.

Kvartsitt (Atley)

•••••. Grennstein og grennskif er ASKVOL DALE Ing Holmedal Daystt0' 6e PREKAmBRISKE BERGARTER Dalsf tornekket Mangerittbske og enarnos - 23 kittiske Dergarter sf ,m.st.,0(aen Hyl lestadkorrwieeset Kvartsskiler, granat-olimmer- skiter •L.kyanItt !seaurolit I. amtibolitf, kalkstem Buelboroen V evrmo (ompiekset Arntiboiitt, banegneis, kvartsgtimmerskifer

Aliorcten Eklogitt

°..::HYLLESTAD— JOSf elal Skomplekse nfigmatitt, granithsk gnets, :'°:•* : ‘, tåndgneis H ,STA ,/,:•• 1 • .1» INSTRUSIVE BERGARTER

SOLUND Met agaogro \\

Granit t, granoglioritt

GEOLOGISKESYMBOLER HARDBAKKE°, Bergartsgrense

Skyvegrerse for YTRE SULA GULEN Dak fjorgdeket

Skyvegrense for At VKv arrslf t

\ 0 2 4 6 6 10 12 14 km Skyvegrense f or grenns og grennskif er c.oc> Målestokk IStavtlorctornradet, skyoM Fig. 3: Berggrunnsgeologisk kart over AskToll (Kommuneplan for Hyllestad 1986- 1996).

Lyncgheiane er det mest typiske vegetasjonssamfunnet langs kysten, i hovudsak prega av røsslyng Calluna vuktaris. 1 desse heiane er mange av dei typiske vestlands- plantene, det oseaniske floraelementet, representert. Purpurlvng Erica cinerea, fagerperikum Hv ericum .ulchrum, heifrvtle Luzula conLresta og heistarr Carex binervis er dei mest frostvare, men i markene ikring forek,jern også vestlandsvikke Vicia orobus, dvergsmyle Aira praecox oe tusenfrvd Bellis perennis (Skogen 1980). Ei anna oseanisk plante, blåstjerne Scilla verna, er eit karaktertrekk for øyane ytst i Bulandet (fig. 4a). Den sjeldne planta er her eit vanleg innsla£t i kulturlandskapet (Aarrestad 1988). Kystmaure Galium saxatile, heiblafjor Polvata se ollifilia, kystmyrklegg Pedicularis sylvatica, smalkjernpe Plantaw lanceolata, knegras Sieelineia decumbens og bråtestarr Carex pilulifera er også kystartar, men har utbreiing også lengre inn i landet.

15 Låglandsmyrane er for det meste nokså nærings- og artsfattige. Små rikare flekkar finst, helst inntil strandsumpar eller der det sig fram kalkrikt vatn frå skjelsand eller mjuke bergartar. I Straumen ligg slike rike strandenger m.a. med innslag av havstarr Carex paleacea, fjørestarr Carex salina, grusstarr Carex glareosa og pøylestarr Carex mackenziei (fig. 4b) (Aarrestad 1988).

\\j111

havstarrgrusstarr

blåstjerne fjørestarrpøylestarr

a) b) Eig. 4: Sjeldsynte planteslag i Askvoll kommune (Lid 1984).

Brurastakken på Herland har ein artssamansetnad som er sjeldan i plantegeografisk samanheng. Lyngheia har her eit stort innhald av reinrose Dryas octopetala. Saman med reinrose veks også ei anna kalkkrevjande plante, bergstarr Carex rupestris. Innanfor same område er nemorale artar som kristtorn Ilex aquifolium og sanikel Sanicula euro aea representert samt dei hyperoseaniske plantene purpurlyng og hinnebregne Hvmeno hyllum wilsonii (Aarrestad 1988).

Skogyegetasjonen er sparsam i dei ytre kyststroka, men roLm Sorbus acuparia, bjørk Betula uhescens og einer Juni erus communis gror opp etterkvart som den intensive jordbruks-utnyttinga går attende. På klimatisk gunstige lokalitetar, helst lengre aust i kommunen, førekjem edellauvskogsartar som alm Ulmus glabra, eik Quercus sp. og hassel Corylus avellana. I feltsjiktet er det vanleg med kusymre Primula vulgaris og vivendel Lonicera ericlymenum. Svartor Alnus glutinosa er vanIeg i sjøkanten, eller i tilknyting til elvar. Skog-vegetasjonen frå Flokenes til Markavatnet, langs Førde- fjorden, har høgt innslag av furu Pinus sp..

16 3. KULTURHISTORIE

3.1 FORHISTORIE

Fangst og veidemannskulturen var utbreidd på kysten i tilknyting til gode fangst- stadar. Den forhistoriske aktiviteten har vist seg å vere stor langs sunda i kystleia. Det er difor truleg at også delar av Askvoll har vore busett sidan steinalderen (Landoy 1981). Enkeltfunn av flintreiskapar (dolkar, blad og sigdar) og steinøksar frå steinalderen er gjort i Stongfjordområdet, Eidet og Olset. På Tviberg syner spor etter gryteuttak frå eit gamalt kleberbrot. Mindre helleristingsfelt ligg på Underset, Mjåset og Leirvåg, med teikningar av skip, solhjul og skålgroper frå bronsealder (fig. 5). Ei samling med bautasteinar og steinkross står på Vilnes, likeeins står det bautasteinar i Kleppenes og i Rivedal. Desse er truleg frå jarnalder/tidleg middelalder (Historisk Museum 1983).

0.•

Fig. 5: Bronsealdervogna i helleristningsfeltet på Stave- nes er ei "lett" tohjulsvogn med to hestar som trekk- kraft (Knagenhjelm 1980).

Kommunen er rikhaldig på fomminne som gravhaugar og gravrøyser. Dei fleste som er datert stammar frå jarnalder og vikingtid (Historisk Museum 1983). Ved starten av vikingtida (omlag frå 400 e. Kr.) kan ein rekne at gardsstrukturen i bygda er skipa. Flest funn har områda Stavenes, Underset, Hegrenes, sørsida av Atløy - Askvoll området og Bakke og Kleppenes i Holmedal. Dei vestlegaste gravfunna frå vikingtida er frå Alden (Historisk Museum 1983).

I Rivedal er det reist ei statue av ein av dei fyrste islandske landnåmsmennene; Ingolfur Arnarson. Før dei to fosterbrorne flykta til Island i 872 var dei busette i • Rivedal (Fagerheim 1956).

3.2 SJØLEIA - DEN VIKTIGASTE KOMMUNIKASJONSÅRA

Sjoen og fjordane var den naturlege ferdslevegen på Vestlandet og bandt folk og bygder saman. Langs kysten var det mange alternative leier, og det var storleiken på

17 båten, vêret og reisemåten som avgjorde kva lei ein tok. Den mest brukte leia passerer mellom Alden og Tvibyrgje, medan den indre leia går via Askvoll gjennom Sauesundet og Granesundet.

Langs sjøleia vaks det fram handels- og gjestgjevarstadar både ytst på kysten og inn fjordane. Desse stadane vart lokaliserte til gode hamner og sentral tilkomst frå leia. I dag er mange av desse stadane å rekne som utkantar. Kremmarleiene var ein del av handelssystemet, og dreiv kjøp og sal. Gjestgjeveria dreiv losjiverksemd og var fyrst og fremst knytt til kommunikasjonssystemet.

I 1757 er Bulandet nemnt som kremmarleie, det vil seie kombinert kremmarhandel og gjestgjevarstad. Sauesund og Loftet (Holmedal) fungerte som gjestgjevarstadar (Munksgaard 1980). "Anna på Loftet" selde øl og brennevin (Bakke 1948). Saue- sundet på Atløy, er blant dei eldste gjestgjevarstadane i Sunnfjord, og i 1742 vart den sett på som "..u-omgiengeligfornøden for de rejsende til Wands..". I dag er bygningane på staden så og seie borte. På Kjempenes i Bulandet var det særleg vårsildefisket som var bakgrunn for opprettinga av kremmarleige og gjestgjevarstad. Heller ikkje her er det mykje att etter det gamle miljøet.

Dei fleste fraktefartøya langs kysten var truleg helst små. Dei fleste gards- og fiskebruk hadde eigne jekter, og storparten av desse båtane vart bygde i Dalsfjorden og Førdefjorden (Førsund 1986). Ei godt bevart jekt frå denne tida er Holmedals- jekta, utstilt på Kystmus&t i Sogn og Fjordane, som reknast blant dei raskaste i fylket (fig. 6).

Fig. 6: Holmedalsjekta er • ei lita jekt, 9,90 m lang,

4. men ho sigla godt. Med god bør gjorde 1w mellom 9 og 10 knop. lekta vart truleg bygd av Sjur Vindheim kring 1800 (Førsund 1983).

18 Utover 1800-talet vart det bygd fleire fyr-stasjonar. Fram til 1932 hadde Askvoll to busette fyr, Raudøen fyrstasjon i Vilnesfjorden (1891-1932) og Geita fyrstasjon i Buelandsfjorden (1897-) (fig. 8, side 22). Til 1957 budde ein familie på Geita, og dei heldt både sau og kyr (Oddekalv 1981). I dag bur ikkje folk på nokon av desse øyane.

3.3 SILDEFISKET

Midt på 1800-talet var det meir rørsle og aktivitet på kysten enn nokon gong tidlegare, og det var særleg det rike vintersildfisket som var årsak til dette. Fisket føregjekk i to hektiske veker i januar/februar, frå Selje i nord til Bulandet i sør. Det var særleg kring Kinn aktiviteten var sentrert. Bønder kom frå fjord- og dalstrok, jamvel like frå Lindesnes, på sildefiske. Nokre tok seg arbeid på båtar eller i land på saltebuer o.l. Det rike sildefisket sysselsette fjord- og dalbøndene i Sunnfjord og Nordfjord med tønneproduksjon. Fisket skapte trong for bygningsmateriale (m.a. til båtar), store mengder ved gjekk med til å huse dei tilreisande og det skapte auka trong for garn/nøter. Alt i alt tydde dette auka aktivitet og auka inntekter i Sunnfjord og Nordfjord (Førsund 1986).

I Bulandet føregjekk også eit aktivt vårsildefiske. Både bygdefolk og bønder fråindre- og ytre Dalsfjord kom for å delta på fisket. I hektiske periodar kunne der vere mange hundre personar. I fylgje Arentz (1785) spela sildefisket på 1700-talet ei sentral rolle for matforsyninga i Sunnfjord. "Den store Indflydelse Fiskeriets Fordeel har over det ganske Søndfjord, endog i den private Huusholdning, den uomgænge- lige Nødvendighed, især Sildefiskeriet medfører for dette utilstrekkelige Kornaviende Fogderie, er større, end man lettelig skuldeforestille sig. Det formaaer altid at berige Havmanden, underholde Fjordmanden, og understøtte Dalemanden, og det bliver en Sandhet at i ringe Sildaaringer behjælper Søndfjord sig med en trædie Deel mindre Korn enn elles" (Arentz 1785).

3.4 GARDSDRIFTA

Kor viktig jordbruket var i ytre strok har variert med kor godt fisket var. Det var høve til næringsverksemd på land og sjø, og ein kunne legge vekt på det som til ei kvar tid lønte seg.

Dei aller fleste var knytte til gardsbruk, men den vekslande drifta kjem klart fram i skriftlege kjelder på 1800-talet der prestar, futar og amtmenn gjev uttrykk for at jordbruket er forsømt til fordel for fisket. Grunna fisket var mennene ofte vekke frå garden, og kvinnene hadde ofte ansvaret for gardsdrifta (sjå kap. 5.2). Kystgardane var mange og små og jamnt over mindre enn lengre aust i kommunen. På fastlandet er det fleire område med vide og gode dyrkingsareal og jordbruket har alltid stått sterkt her. Ei tid var det smørfabrikk i Holmedal, og meieri både i Holmedal og Askvoll.

19 3.5 GRUVEDRIFT OG INDUSTRIVERKSEMD

Askvoll kommune, slik grensene er i dag, har vore eit distrikt med mange industri- verksemder av ymse slag. Det starta alt på midten av 1700-talet med gruvedrift. Frå slutten av 1800-talet og fram til i dag har fleire ulike verksemder heldt til i distriktet.

GRUVESAMFUNNET I GRIMELID

Opptaket til Grimelid Kobberverk vart underteikna i 1759, og eit lite gruvesamfunn vaks fram. Verket låg ulagleg til med tanke på drifta, for her var verken hamn eller veg. Malmen eller "Ertsen" var av god kvalitet, men måtte førast på jakter til smeltehytta i Førde. Den fyrste driftsperioden tok slutt 1785. I 1851 tok eit nytt selskap oppatt drifta. I denne perioden vart det også bygd smeltehytte i Grimelid og i tillegg til lokale arbeidstakarar kom det arbeidarar like frå Rørostraktene. Verket hadde eigen skule og fattigvesen og utsal av daglegvarer. Denne driftsperioden tok slutt i 1880-åra (Stang og Hovland 1981).

INDUSTRITRADISJONEN I HOLMEDAL

Få stadar i Sunnfjord har liknande industritradisjonar som Holmedal (Tyssen 1988). Frå 1890 og utover var her tegIverk på Helle og Vårdal, ullvarefabrikk i Trolle- fossen, shoddyfabrikk, margarinfabrikk ("Flora") og brusfabrikk. I dag sysselset Helle Fabrikker A/S (knivproduksjon) og Klausen mekaniske verkstad mange av innbyggarane i området.

Dei to tegIverka er grunna dei høge skorsteinane enno godt synlege langs nordsida av Dalsfjorden. Både Helle og Vårdal hadde rike leirførekomstar og i 1890 då etterspumaden etter teglstein var stor vart verka oppstarta. Verksemda ved Helle heldt fram til 1976. Tre område merker seg ut for teglproduksjonen i Norge; nedre Glommaregionen, Rogaland og området kring Trondheimsfjorden. Dei to tegIverka på Helle og Vårdal er dei einaste meIlom Karmøy og Åndalsnes (Tyssen 1988).

FRÅ TORYKOL OG JOD TIL ALUMINIUM I STONGFJORDEN

I 1897 vart Stangsvatnet og Stan;:selva leigd for 99 år. Planen var å nytte den elektiske krafta til industriproduksjon m.a. av torykol og jod (Stang 1981). Fabrikk- lokale, to kaier, lagerhus og to bustadhus vart bygde. Torykol-produksjonen var lite lønsam, men jodfabrikken gjekk til 1910. Torv til produksjonen vart spadd på Fure, medan tareoske frå Nord-Norge vart nytta til framstilling av jod. Også folk frå øyane brende tare til denne produksjonen.

Stangfjordens Elektrokjemiske Fabrikker vart så oppkjøpt av British Aluminium Company Torykolfabrikk. 1 1908 tok aluminiumsproduksjonen i Stongfjorden til som den fyrste i Skandinavia. Verksemda var lita samnalikna med dei store aluminium- verksemdene på Vestlandet og vilkåra låg ikkje til rette for større dimensjonar i

20 Stongfjorden utan kraft-tilførsle utanfrå. I 1945 vart verksernda lagt ned. På slutten av 1960-talet slo Helle Fabrikker A/S seg saman med Stongfjord Stål, og sidan den tid har Helle Fabrikker A/S nytta lokala etter den tidlegare aluminiumverksemda.

HERMETIKKPRODUKSJONEN PÅ ATLØY OG I ASKVOLL

Den norske herrnetikkindustrien produserte sardiner i boks, med brisling og småsild (mussa) som råstoff. Der råstofftilgangen låg til rette for det, vart det ög laga andre hermetiske produkt som t.d. krabbe. Den fyrste krabbeverksemda i Askvoll vart starta opp i Sauesund i 1911, også som ein av dei fyrste krabbeverksemdene i landet (Førsund 1985). I 1922 vart Løkeland hermetikkfabrikk oppstarta på Herland, Atløy. Også i Askvoll vart det lagt ned krabbe, men det var nedlegging av brisling og mussa som var hovud-produksjonen. Den fyrste verksemda her var Askevold Preserving Co., starta hausten 1919 (fig. 7). Ei ny verksemd, Askvoll Canning A/S tok over produksjonen etter at den andre verksemda brann ned. Hermetikkproduksjon føregår enno ved Løkeland hermetikkfabrikk på Atløy og ved Norway Foods i Askvoll.

...-,, ••=' ,,, fr _ - „-J-'17_...'"."!''-(..;"•.,' g;•• r",•:.-4. - • •---• • - -. - ..,.,4- . --,. , • .. -",..1' .. ..,-..,...-"".,----...",d,:-.-,...;;;.:-,-.7-•:,..:-,...,,,,-

---- _. •'' ' , k•-, :,.t....".....- _ ..,,_....

• .. _...... „-...-..-....._ :14.... .__ ,„.., „...... „____:::..,...___ ._ ?_-.._ ... ..-...„..._.5.:,--J.-_-_..., _. ,..,....„.._•..,__.. _,r- .._ ,---- , ,. --?7.-.:---- =___------..------.----."----'--..--- -=-----•- . -.....- - .% ,,,--+-.:;"•-. ....,....,,C --=----&-' ..„.....,*_„--',"---- ,,s.„...... ______--...... --„,,-..__:_y ,.., _------•-.---, -_-_•;_z_-------:--- ...--,.,_- -- -'!.--,-...„,•: - •-.....„. ...C.....,„,.__.....r-,..-.7,- .-'----__ I.L__„_...... ,-___---;. ?"'•-,,,1\---. ,_...... );- -...--,-.-...-..,..:-....,...--....z- -•-'2!•5 -- , --,-4r.-..?--....=-•-"Iiii.i.-;-.44n'_-:=_.....".:•=1":-.11::::7-i.:.•---- - .."';'"" Fig. 7: Kopi av gamalt bilete frå Askvoll, med hermetikkfahrikken, dampskipskaia 0,£;"dampen" (frå Førsund 1985).

21 Fig. 8: I 1921 var fylgjande skrive om Geita; "Hele øen, hvoraf kun nogen små flekker oppdyrket, der f.t. angiver foder til nesten en ko" ( Oddekalv 1981).

Fig. 9: Det gamle tunet på Tveit er av uviss alder. I 1850 vart det bygd nye hus på garden, men det vart då nytta materiale frå eldre bygningar. Alle husa hadde tidlegare torvtak. 22 4. PLANARBEID

4.1 VERNA OMRÅDE

Berre eitt område er verna etter naturvernlova i Askvoll kommune.

Plante- og fuglelivet på Moldvær med 14 holmar og skjer vart verna ved kongeleg resolusjon 27/2-1959. Moldvær har store gruntvassområde, strandenger og rosslyng- kledde holmar. Området har først og fremst verdi som hekkelokalitet for sjøfugl, men i stor grad også som n-ekk- og overvintringsområde for lommar, lappedukkarar, skarv og andre fuglar (EDNA 1989).

Fuglelivet ved statens fyr m.a. på Geita er freda (General-plan 1977).

4.2 NATURVERN OG FRILUFTSLIV

Fylkesmannen i Sogn og Fjordane ved Miljøvernavdelinga har utarbeidd eit EDB- basert register for on-tråde av naturverninteresse i fylket, EDNA (1989). Registeret bygger m.a. på registreringar i samband med verneplanar for våtmark, sjøfugl og edellauvskog og framtidige planar for myr og kvartærgeologi. Dessutan bygger registreringane på "Vernekatalogen" frå 1977 og registreringar i samband med Samla Plan for vassdrag og ulike registreringar/granskingar utført ved Universitetet, Høgskular og andre. Registeret for Askvoll inneheld område med naturverninteresse som ein kjenner i dag, og gjev ikkje eit fullstendig oversyn.

Pr. 1989 er det registrert 84 objekt av naturverninteresse. Av desse er det flest sjøfuglområde og våtmarks- og myrområde. Kvartærgeologiske- og berggrunns- geologiske område er også godt representerte. Sørværet, Askvika, Smelvær, Mold- vær, Ryggsteinen, Håsteinen, Flatøy, Krokholmen, Raudøy, Skarholmen og Steie- halsen er rekna som internasjonale/nasjonale verneverdiar.

Miljøvernavdelina har også utarbeidd eit EDB-basert register for område av friluftsinteresse, FRIDA (1989). Re£Tisteretbygger m.a. på "Vernekataloizen" frå 1977, registreringar i samband med Friluftsnemnda, Samla Plan rapportar og generalplanar.

Pr. 1989 er det rezistrert 39 friluftsområde i Askvoll. I hovudsak er dette frilufts- interesser knytt til sjø (badeområde, båtutfart og fiskeplassar) og fjell (sommar- og vinterturar). Tvibent, Aralden, Sørværet, Heggøy - Raudøy, Vågane - Merkesvik, Flokenes, Moldvter, Smelvær, Ryggsteinen, Håsteinen, Stavenes, Loftheimsåsen og fjellområdet mellom Førde- og Dalsfjorden har regional verdi.

Fylkesdelplan for friluftsliv er utarbeidd i 1989 og har som hovudføremål å registrere og kartfeste friluftsområde aV regional og nasjonal interesse i fylket. For Askvoll er Alden (båtutfart), Tvibyrgje (båtutfart, bading og sommartur) og Helleberget -

23 Fossedalen - Bleja (sommar- og vintertur, turorientering) vurdert som friluftsområde av regional verdi.

4.3 KULTURMINNE

Fornminne eldre enn 1536 er automatisk freda etter kulturminnelova. I tillegg til gravhaugar, bautasteinar, steinkross og helleristingsfelt er kyrkjebakken i Askvoll (gamal kulturplass) automatisk freda etter kulturminnelova (Generalplan 1977).

På Riksantikvarens fredingsliste (1988) er det oppført ein bygning for Askvoll kommune. Bygningen er ei bu, truleg frå sein middelalder. Bua utgjer fyrste etasje i eit ombygd hus på Ringstad.

På garden nedre Tveit i Holmedal ligg eit restaurert tun frå 1850 og tidlegare. Tunet er ikkje freda, men er likevel eit viktig kulturminne i bygda (fig. 9, side 22).

Tegiverka i Vårdal og Helle er av Tyssen (1988) vurdert som verneverdige industriminne.

Både Holmedal-, Askvoll- og Vilneskyrkja er nemnde i Bjørgynjar Kalvskinn i 1320. Den eldste kyrkja i kommunen er i dag Vilnes kyrkje som er bygd i 1674 etter at gamlekyrkja brann ned (fig. 10). Kyrkja er ein av dei få attverande gamle vestnorske tømmerkyrkjer, og er i tillegg i .r.todstand. Rett vest om kyrkja står tre bautasteinar. I Bulandet var også kyrkjehus, kalla Bue kapell. Truleg var det bygd i tida mellom 1400 og 1500. Kapellet vart rive i 1814 (Loftheim 1963).

•••.1•0«.

Fig. 10: "Vilnes kyrkje - låg og liten, utar brun og innar grå, bygd og bøtt i åra lange - hundre 3 der storm stod på" (Rogne 1974).

24 SEFRAK er registrering av faste kulturminne frå nyare tid. Foremålet med denne registreringa er å skaffe ålment kulturhistorisk stoff av verdi for arbeidet med miljøbevaring og planlegging i kommunane. Det skal bg kunne nyttast av alle som søkjer kunnskap om den kulturhistoriske bakgrunnen i dei einskilde kommunane. Arbeidet er konsentrert om hus og restar av hus bygde før 1900.

SEFRAK registreringar kom i gang i 1990. Delar av industrimiljøet i Stongfjorden vart då registrert.

4.4 KOMMUNEPLANAR

I samband med endring av kommunegrensene er ny kommuneplan for Askvoll under utarbeiding. Etter generalplan for perioden 1976 - 1987 er det utarbeidd kommune- delplanar for Værlandet, Herland, Askvoll, Stongfjorden og Flokenes/Vågane. Desse kommunedelplanane vil bli reviderte, i tillegg til kommunedelplan for Holmedal (Teknisk etat, Askvoll kommune).

Det er utarbeidd reiselivsplan for Askvoll kommune der aktuelle reiselivsmål er kartlagde.

25 5. SÆRTREKK VED LANDSKAPET

5.1 FRÅ "DEN NORSKE HAVHESTEN" TIL BLÅFONN

Dei ytste øyane i Askvoll er skildra av Arentz (1785): "Vildnæs øerne ere de sydligste Havøer i Søndfjord, beliggende i Kysten strax nordenfor Sulen, og strække sig omtrent i en Vest Sydvest ud fra Atløen.De fornemste blarzdtdisse ere efier deres Beliggende udeftermot Havet følgende: Tviberg med Hindøen, Alden, Værøen, Melvær og Bulandet, som er lzer det yderste og bestaar af en sær Samling for sig af en deel smaa øer, som nærmere blive at bemærke under Vildnæs Sogns besynderlige Forestilling".

Alden, "en stor Steen-Klump", stig mest loddrett opp av havet (481 moh) og er synleg meir enn 100 km til havs. Formasjonen liknar ein hest, og vert også i sjømannskrinsar kalla "den norske havhesten" (sjå framsida).

Værøy har blitt karakterisert som "..høist merkverdig, ikke ved sin høide, men på grund av fjeldenes eiendommeligeformer, thi imellom de mange lave fjelde, der ligger uldsekker, rager op som en halvkule den store Værøhammer - begge så nøgne som om de netop skulde være dukket op av havet" (fig. 11) (Schei 1980).

"Gabet på Dalsfjorden er oppfyldt med blinde Skjær, Fald og Fluer, af hvilke den Klasse eller Samling kaldet Søvær, en Miils Vej omtrent fra Bulandet i Sønden for Alden, er i haardt Vejr og stor Søgang ofte af betydelig Farlighed for Fjorde-Folket paa deres rejser til Havs i Bulandet".

Særeigent er også møtet mellom øyane og fastlandet : "..Strøg kaldes Strømmen, som ender sig i en liden Pold under det smale Ejd, som sammenhinder Askevoldsholmen med det faste Land, og hvilken Pold kaldes Kylderen. Denne Strøm bestaaer i sig selv af en meget smal slangevis gaaende Aal fra Askevigen op til Kylderen, med en vidløftig Leergrund paa begge Sider, som i fuld Flod staaer saa dybt under Søen, at man med temmelig store Baade kan roe derover, men ligger ganske tør i falden Sø, efterladende sig alene den smale Aal at komme igjennem, som endog selv da tæt under Kylderen kan vades over" (Arentz 1770).

Medan strandflata er romsleg lengst vest skifter landskapet karakter ved møtet med fastlandet. Inst i kommunen reiser Heileberget seg bratt frå fjorden opp i vel 700 m høgd og i 7 km lengde og dannar ein skarp kant mot Dalsfjorden (fig 12). Landska- pet toppar seg i massivet Bleja på 1305 moh, ein sandsteinkoloss utan særleg plantedekke. På nordsida av fjelltoppen ligg den einaste breen i distriktet, Blåfonn. Dette fjellområdet mellom Dals- og Førdefjorden er kupert med mange små vatn og vassdrag. Geologisk sett er området interessant både nasjonalt og internasjonalt (FRIDA 1989).

26 Fig. 11: Øylandskapet på Værlandet er karakteristisk med dei to "bergkollane". Bergartane konglomerat og sandstein er årsaka til den særeigne forma.

Fig. 12: Heilebeiget seu frå Vårdal. Flatene i framgrunnen er delar av leirområdet der Vårdal tegIverk henta råsto a sine.

27 5.2 UTNYTTING AV VEGETASJONEN

Arentz (1785) skriv fylgjande om livnæringa i Sunnfjord: "Havfolket, hvoraf nogle avle intet og andre lidet Korn, omtuske deres Fiskevarer enten i Bergen eller paa Lejrdals-Market. Men Fiskeriet er et periodisk Næringsmiddel, som til en 7id slaaer fortreffelig ind, og førend man veed Ord af, falder ganske af igjen. Var det af samme Vished og Bestandighed som Quægavlingen, maatte Søndfjord blive et efter disse Steders Beskaffenhed baade folkerigt og formuende Landskab''.

"En hovedsyssel i Landbruget er Quægavlingen, med dertil hørende Høsamling. Høvinden vedholder saalenge Høstvejret gjør det mueligt at faae Græs tørket Thi Slaaten er ikke afgjort med at afslaae den smule Børnark, som er hjemme paa Garden. Hos Mange udgjørs dette ikke deres halve Høsamling, men indhegnede Quier i Udmarker og Udslæuer i Fjeldene og Bjergene langs Strandsiderne maae skaffe dem den tilstrekkelige Forraad. Som et Tilstød og en Hjælp i Foringen brages vel ogsaa her Løv-Kjærret, og Bejte eller unge Riisquiste af Birk, Esp og videre, dog er Louing eller Løvkjærs Samling i Søndfiord langt fra ikke i rettskaffen almindelig Brug. . I Vaarknibe bruges til Bjergning for Quæget, inde til Lands Skav af Rogn, Esp, Alm og videre, samt Tælgroden, hvor den.findes, og ude ved Søkanten Tare og Lyng, hvilke endog Beboerne lcengstinde fra Fjordene udrejse etter" (Arentz 1770).

Tilskotsfôr var vanleg nytta, avhengig av lokalt tilfang. I Askvoll var "oppskrifta" fylgjande: "Til kyrne bruka dei lzalm attåt høyet, medan hestane og sauene fekk herre godt høy. Stundom skov dei raun. Kyrne åt skavet, men sauene lika det ikkje. Om hausten skov dei alltid ask. I knappe fårår samla dei ofte lyng til krøterfår onz våren. Dei skar den med sigd på torvøyane, og henta den i keiparbåt. Tare henta dei herre ein henda gong. Kyrne åt han, men ikkje sauene" (Askevold 1895).

Lyng og tang og tare var særleg viktig som tilleggsfôr for dei ytre kystbruka. Lyngslåtten føregjekk ofte på vårparten når det minka med fôret. Det var snakk om to typar lyng; Skjerelyng og rivelyng (Landøy pers. med.). Rivelyngen var stor og grov og vart nytta til ved (oppfyring). Skjerelyngen var finare og vart gjeve sauene. Sankinga foregjekk med sigd eller ljå. På Værlandet, Atløya og Stavenesodden var det rikelez lyng. Tang og tare vart skore kvar vår. Denne vart slått med ljå, samla i båten og ført heim. Tanga vart kutta opp, blanda med litt mjøl og tilsett varmt vatn før blandinga vart gjeve kyme.

5.3 KYSTKULTURLANDSKAPET - "HAVOERNE"

Kystkulturlandskapet med lyngheiar og eit stort sett trelaust landskap er typisk for ytre delar av Askvoll kommune. Alle øyane og det ytre fastlandet hadde tidlegare eit slikt landskap. I dag er store delar av dette kulturlandskapet i ei attgroingsfase mot eit meir skodekkande landskap. Mange av dei små kyst/øybruka vert lagde ned, og bygde- og øysamfunn fråflytta m.a. grunna vanskeleg kommunikasjon og mangel på arbeid.

28 Kystkulturlandskapet i Askvoll er bygd opp av mange små og nokre store øyar (fig. 13). Dei største øyane er oppdyrka og busette, medan dei andre er blitt nytta som beiteøyar og er anten gras- eller lyngkledde. På mange av desse flate øyane står bygningane i silhuett mot hav og himmel og grunna dårleg lé er det i seinare tid planta barskog til vern mot vêr og vind. Bulandet, Værlandet, Smelvær, Heggøy, Hindøy og Aralden har eit tilnærma flatt øylandskap. Blant dei flate øyane markerer fjelløyane; Alden, Tvibygje og Atløya seg godt. På desse øyane har kulturlandskapet fleire innslag av kulturminne av stein. Steingardar er særleg utbreidd på Tvibyrgje og Vilnes - Gjerdvika på Atløy. Også på fastlandet; Underset - Mjåset og Størdal er steingardane tydelege i landskapet.

C)e

Fig. 13• Tettstaden Askvoll ligg på fastlandet, og har øyane Atløy i vest og Prestøy i sør. Denne skissa av AskToll er laga av B. Askevold om lag 1860.

Tidlegare budde mange husmenn eller strandsittarar langs strendene. Desse levde i hovudsak av fiske, og slapp pliktarbeid hos bonden av di gardane var så små. Få spor er i dag synlege etter denne livsforrna. I bukter og vikar med gode hamner har det vakse fram sjøbruksmiljø med naust og sjøbuer. Dei gamle handels- og gjestgjevarstadane Kjempenes og Sauesund er det lite att av, medan andre miljø som Hamnen i Værlandet enno held særpreget sitt (fig. 15, side 31).

Lyng- og torvheiane er den mest typiske kulturrnarkstypen langs ytre kysten. Desse tek over der innmarka sluttar eller er konsentrerte til særskilde øyar. Det tydelege skiljet mellom innmark og lynghei er i dag meir utviska grunna oppskot av lauvskog og einer og ofte gran- eller furuplantingar. Store delar av heiane er lite utnytta og har mykje grov lyng.

Eit nytt innslag i kystkulturlandskapet er fiskeoppdrettsanlegga som i hovudsak er å finne lenst vest i kommunen.

29 •

5.4 FJORDKULTURLANDSKAPET

Fjordkulturlandskapet tek over om lag der fastlandet startar. Fjordkulturlandskapet skil seg frå kysten med ei skogsone mellom fjorden og fjellet. Langs Dalsfjorden, Stongfjorden og delar av Førdefjorden veks lauvskog, medan ytre del av Førde- fjorden har furuskog. Lauvskogen vart tidlegare nytta til brensel og som dyrefôr, men få spor etter fårhaustinga syner i dag. Mange stadar vert lauvskogliene planta til med gran. Tjørebrenning føregjekk i område med furuskog (Vie pers. med.), men dei fieste av tjøremilene er i dag borte.

FjordkulturIandskapet i Askvoll har høg variasjon både med tanke på topografi og storleik på bruka. I den ytre fjordsona ligg store vide jordbruksareal, dei fleste på myrgrunn. Olset og HelIeset er dei største områda der det ligg store og lettdrivne gardsbruk (fig. 14). Også lengre inn i kommunen; i Holmedal, Rivedal og Gjelsvik og Kvammen ligg flate vide gardar (fig. 16, side 31).

/ - / ---,-, - / ',,,,../%-5-•4' %\i'' , _..- , ,;.i."fir,,,, .,,,1,,41 - "/ /. L / ,,i/ //' -;, ,y ,, , r I , -. I ,

--- •.-

*... t .../''' „.,..--..... 42 ....,,,....:~,.,..

-..; ..,...7,s,..,.„...,...... ,... ..-..-;.,4 ...Z..-s...... _...... ,...... -." CLk(i0,)), - ,r ,. EEi11 Pf - /). r.•_. `77:.-' Fig. 14: Austlegaste delen av Hellesetmyrane med Fristadfjellet i bakgrunnen. Også delar av dette partiet er i dag oppdyrka. Skisse av Jens Engeho 1951.

Mykje av arealet i fjordsona er også bratt og tungdrive, og enkelte stadar har busetnaden trekt seg opp i fjella. I den nord-sørgåande passasjen mellom Førde- fjorden og Dalsfjorden ligg to fjellgrender; Markane på nordsida og Fossedalen på sorsida. Mellom dei to fjellbygdene er det berre 4-5 km, og frå gamalt gjekk det ein vanleg ferdsle- og drifteveg her. Fossedalen er i dag.fråflytta. Også lengre vest td. Fjella og Lia på Stavenesodden var det fjellgardar (fig. 17).

30 Fig."Den gråbrune stova enno står att, barka av v"erog vind, og øyde rår i kove og kott, det stilt er i fjøs og grind" (Stang 1961). Fjellgarden Lia er teikna av Jørgen Stang.

Gardane i fjordsona var jamnt over større enn bruka lengst vest, og kring århundre- skiftet hadde mange bruk husmenn under seg. Husmennene fekk eit jordstykke gjerne i utkanten av garden og hadde årleg pliktarbeid hos bonden. Det kunne td. vere ein dag i våronna, ein i slåtten og ein i komskurden (Askevold 1895). I seinare tid har mange av desse husmanns-plassane blitt utskifta som eigne bruk, eller tuftene og i blant stova står att som minne.

Stcling har vore vanleg i fjellområda i fjordsona. Bruka hadde vanlegvis kvar sin fjellstøl der dei hadde dyra om sommaren. Ingen av desse stølane er i dag i drift, men mange av stølshusa vert nytta som fritidshus.

3 1 Fig. 15: 1 den tronge vågen, Hamna i Værlandet, har sjøbuer og naust skapt eit tett og intimt miljø.

Fig. 16: Steingardar og gardfjøs avgrensar og delar opp den vide engflata i Gjelsvik.

32 6. TYPEOMRÅDE

1 denne delen vert 18 typeområde for eldre kulturlandskap i Askvoll skildra (fig. 18). Utveljinga av typeområda er gjort ut frå ei meir omfattande registrering sommaren 1989, med hovudvekt på vegetasjonsøkologiske-, landskapsestetiske- og kulturhistoriske verdiar. Det er også lagt vekt på å fange opp lokalitetar frå ulike delar av kommunen.

Med bakgrunn i vegetasjonsøkologi, landskapsestetikk og kulturhistorie er områda verdivurderte, og eigna bruk er føreslått. Enkle skjøtselstiltak er skisserte, men ved evt. restaureringstiltak trengs det ein utfyllande skjøtselsplan, særleg for dei heilskaplege miljøa.

11 cr -• 8 12 • 17\

I. SANDØY MJÅSEI:0 lo 1Skm TVIBYRGJE I 1. GRIMEL1 RAUDØY IIÅLANDSSTOLEN I IERLAND RIVEDALSSTØLEN SMELVÆR EIKENES VILNES STOREVIK ASK VIKA - EIDSFJORDEN 16, GJELSV1K STØRDAL FOSSEDAL STONG KVAMMEN

Fig. 18: Lokalisering av typeområda.

6.1 SANDØY

Lonnoeskjera Sandöynes

Q17

S OÇT Y,-2'(' •• 66 /3

\‘, • o ,‘ 69 fN (269

\O•

\ 66/1 • 9,5 66/2

66/4 Sanddy

\-;

- Sandc.;:,)); 66/1 s, 66/3 66/f elles ,5.

Kyrkje6yna . 9,0 n66,2,4 F'7.s 79: Lokalisering av typeområdet. M: 1:50000 & 1:5000.

34 KULTURLANDSKAPSTYPE øybruk

LOKALISERING OG AREAL

Sandøya er den ytste busette øya i Bulandet. Buesteinane ligg vest om øyane, elles er havet einaste naboen mot vest (fig. 19). Høgaste punkt på øya er om lag 20 mo.h. øya er berre tilgjengeleg med båt.

Området er dekka av økonomisk kartverk AA 077-5-2 og M-711 serien 1017 I Håsteinen. Området dekker om lag 120 da.

HISTORIE

1829 skriv Kraft fylgjande om Bulandet: "Buelandet hadde 9 "opsiddere", og det budde 99 menneske der. På Buelandet "bliver hverken saaet eller høstet". Men då det veks pent med gras, føder dei då nokre naut" (Sjurset 1939).

Fisket har alltid vore den viktigaste næringsvegen, og til tider var det særleg mykje sild i området. "Det var eit syn å sjå sjøen var grønare enn ei nyslege høymyr like frå Sandøyholmane og nord til Håsteinen. Oppe i dei tronge sunda søraust for Sandøyna, der såg sjøen ut som det var søtemjølk. Silda hadde stått der sør i osane og gytt heile natta, og straumen bar nord til Håsteinen morgonen etter. Eitt år kort før påske, sperra Sandøyfolket inn Sandøyvågen, og der var palande fullt av sild. Dei strakte penter i Jubansholmen, Tikja, Middagsholmen, Kjirkøyna ott Våzaskjeret, og var einige om at dei vart aldri meir fattige, om dei fekk opp alt. Men om natta losna eit notaøyre, straumen drog nota frå land, og silda for sin veg" (Tviberg og Landøy 1981).

Brukarane på Sandøy hadde ei tid 12 kyr på øya. Dei beita på øyane kring Sandøya og symde frå øy til øy. Det vart skore tare som för til dyra og iblant lyng. Ei av øyane sør for Sandøya vart nytta til torvuttak.

SKILDR1NG AV ØYBRUKET

Sandoyna ligg i eit særmerkt øylandskap lenst vest i Askvoll. Øyriket Bulandet er sarnansett av 365 små øyar, dei fleste nokså flate. Øyane er bygd opp av konglomerat og har eit karakteristisk knudrete berg, og eit skrint jordsmonn i dyrkbare parti. Øyane har ei veksling av grøne grasdominerte øyar, fargerike urtedominerte øyar og raudbrune lyngkledde øyar.

Sandøya er den største av dei ytterste øyane og er relativt kupert med fyrlykt på høgaste "kulen". All busetnaden er konsentrert på søre delen av øya, og totalt ligg 20-25 hus samla i ei klynge (fig. 20). Husklynga er samansett av gamle gardstun og nokre nye bustadhus. Ein smal veg leier frå husgruppa til hamna der det står fleire Midt på øya ligg eit innmurt drikevatn.

35 Det flataste partiet på øya ligg i sør kring husklynga. På desse flatene ligg slåtte- enger. 1 utkantane av slåtteengene er øya lyngkledd, medan den høgaste delen kring fyrlykta er i hovudsak nytta som beiteareal (fig. 21). Beitebakken er urterik, dominert av grasartane englodnegras Holcus lanatus, gulaks Anthoxanthum odoratum, engkvein A ostis ca illaris, engfrytle Luzula multiflora i tillegg til følblom Leontodon autumnalis og engsyre Rumex acetosa. På forsommaren er øya kledd i blått av tusenvis av blåstjerne Scilla verna. Denne arten er ein sjeldan kystart berre utbreidd på delar av den ytre vestkysten. Vanlege innslag i bakken er også smalkjempe Planta o lanceolata, gullris Solida o vir aurea, tepperot Potentilla erecta, markfrytle Luzula cam estris, heisiv Juneus s uarrosus, kystgriseøyre H ochoeris radicata, slåttestarr Carex nigra, ryllik Achillea millefolium, smyle Descham sia flexousa, jordnøtt Cono odium ma.us og tiriltunge Lotus corniculatus, alle nøysame artar. Bakken har også innslag av meir næringskrevjande urter som hanekam Lychnis flos- cuculi, kvitkløver Trifolium repens, raudkløver Trifolium ratense, engmarikåpe Alchemilla subcrenata og sløke Anuelica s Ivestris. 1 bergrabbane veks kystbergknapp Sedum anglicurn og fjørekoll Armeria maritima.

TILSTAND

To husstandar driv enno gardsbruk på Sandøya og har til saman om lag 60 sauer. Desse beiter på delar av øya og på naboøyane. Engarealet vert slått ein gong årleg og turka på bakken eller i hes.

Sandøyneset er føreslege vema som sjøfuglreservat (EDNA 1989). Området er ein viktig hekkeplass for fleire artar av sjøfugl.

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Sandøya har eigenverdi grunna førekomsten av den sjeldsynte arten blåstjerne. Sandøya er dessutan den vestlegast busette øya i Askvoll og vil vere av verdi som referanseområde. Gninntilhøva med konglornerat gjer bg staden særeigen. Vekslinga mellom oppdyrka øyar, beiteøyar og lyngøyar gjev ein frodiz og variert mosaikk.

Landskapsvernornråde der gardsdrift, naturtilhøve og fugleliv vert teke vare på vil vere av verdi for reiselivet. Bulandet er interessant i samband med friluftsliv knytta til sjø.

SKIOTSEL

Det heilskaple;.;e miljeet på Sandøya kan haldast vedlike ved å oppretthalde eksisterande jordbruksdrift med årleg slått og beite. Sein slått av engarealet kombinert med beite vår og haust vil gje gode vilkår for både ein-, to- og fleirårige urter. Lyngøyane treng jamn beitegarnz for å halde beitet i hevd. Vert lyngen gamal og vedaktig, kan beitet brennast for å betre beitekvaliteten.

36 Fig. 20: Sandøya er mest flat, og lite skjermar husklynga på øya. Slåttemarkene ligg kring husklynga.

Fig. 21: Beitebakkar ligg kring småberg og steinrøysar nord på Sandøya. Sandøy er den ytste øya i "øyriket" Bulandet.

6.2 TVIBYRGJE

ipmnotmen sxgret 32 Vas.i,holmane , åSk ' erel , • 3 V:,‘„; .1x 7.1 , •?•,2 • , • , I /11 h imen +$9

/ ' • H,2. ~.7"-i". ! , • , - - N)N,\• •\(v;,-\v I ; -60 • 1-2 _19K KI,eiva; „ .„ • ;•• uren „ Store'nipa s"6/ kjr,„ „ t=,\v‘ (\('' N -

Tobbenese*i\- 1•• ,sf‘ttettei • ' 102 175• • . , 127 •••-•£e_tw,ilje, et no'v .\) \‘'`7" grfljell,e1

, ekkeii -, , . -,- na - ''• -i..p.• /`• .---;.- s ', ,-,-) '-f,..-•___,,./-7.--'' 14, 54 • „\_,./y-- ,„,• -: -$,,.', ::_-_,° -—-. ‘-•,-,,,,,--if'-''''' . 3 '-'\_,--- ;-•-•-••`"";-,t;`- ' / \ ''''-'l. — 5,- ,4 Lambeneset • - 14, ' ' I •"-' '/, 21\ '<, .‘,-'..' -'-- ' , Q,. 0 Ble/ ik skjerer I 1 t",5 ,Ska re I vikehJ. , ralstaren 2 • S ,,grles,Å,

ss,o

N'ridthougerl'; . 77,6.

• • , „ • /./'' B V

f'•• Tvb y rgj E 37,7.

,• .• (•-) N • .

.o itz - . 5

o/ -

. • Tvibyrgie o

V:\P

Fi,f;.22: Lokalisera? av typeområdet. M: 1:50000 & 1:5000.

38 KULTURLANDSKAPSTYPE øybruk

LOKALISERING OG AREAL

øya Tvibyrgje ligg vest om Atløya. Gardane er lokalisert mot Tvibyrgsundet like under dei to fjella Stauren og Storenipa, og strekk seg frå sjøen til om lag 40 mo.h. (fig. 22). Øya er berre tilgjengeleg med båt.

Området er dekka av økonomisk kartverk AD 078-5-1 og AC 078-5-2, og av M-711 serien 1117 IV Askvoll. Øya er om lag 3500 da medan kjerneområdet omfattar om lag 250 da.

HISTORIE

Folket på Tvibyrgje levde av fiske og jordbruk. Laksefiske var ei god inntektskjelde saman med anna fiske. Lakseverpet til bruka låg nord for øya.

I manns minne har det vore to bruk på øya, og ei tid var det også to husmenn under desse gardane. Den siste av dei to husmennene som budde på Tvibyrgje flytta kring 1960 (Alf Tviberg, pers. med.). Den mannshøge steingarden kring gardane vart ferdig i 1871. Denne vart bygd av folk frå Flatøy, nord for Bergen. Skogen på øya vart verna vel om. Frå bjørkeskogen vart det hogge eit tre kvart år for å gje emne til tresko. Frå eiketrea vart det henta emne til keipar på båt, ljåskaft og andre småting.

Ei tid var det tre hestar på det eine bruket, merr, unghest og føl. Desse vart nytta til høykøyring og møkaspreiing. Spelsauen gjekk ute heile året, berre lamsauene stod inne. På øya Senholmen sør for Tvibyrgje hadde dei vêren på beite. Dette er ei "gOd" grasøy og vert enno nytta som v'erbeite. Kyr og kalvar gjekk også mykje ute. Bruket hadde 6 mjølkekyr. Gjennom kombinasjonsdrifta var folket sjølvforsynt med mjølk, fisk, sild, kjøt og poteter.

For å halde buskapen med fôr gjennom vinteren vart det lynQa på lyruzheiane om vinteren. Fyrst var det vanleg å skjere lyngen med sigd, men når dei brann lyngheiane kunne dei etter 4-5 år slå med langorv. I dårleze høyår kunne dei hente 120 striesekkar (100 kg mjølsekkar) med lyng. Anna hjelpeffir om våren var butare. Etter våronna starta torvonna, og då drog heile familien på torvmyrane og spadde torv. Like fram til 1950-åra, spadde folk på Herland torv her. Den siste brukaren flytta i 1976.

SKILDRING AV ØYBRUKET

øya har ein særeigen topoilrafi uunna dei to staurforma fjelltoppane aust på øya. Store delar av øya er elles lynghei og myrIende areal.

39 Dei to gardsbruka på øya ligg godt i lé aust om dei to fjella. Gardsbruka er samansett av stovehus, Iøe og uthus. I tillegg ligg to sjøbuer og to naust i bukta ved sjøen (fig. 23), Det eine naustet er ramla ned. Solide steingardar rammar inn innmarka, og skil dei to bruka frå einannan. Særleg solid er steingarden mot utmarka (fig. 24).

Kulturlandskapet kring dei to gardsbruka er vekslande med engareal i smådalane, bjørkehage på knausane ned mot sjøen, eikekratt i skråninga opp mot fjella og vide lyng- og torvheier utanfor steingarden. Noko av engarealet er attgroande og dominert av sølvbunke og artar som harestarr Carex leporina, englodnegras Holcus lanatus, engsoleie Ranunculus acris og knappsiv Juneus con ,lorneratus. I meir skrinnare bakkeskråningar er artsvariasjonen større med jordnøtt Cono odium ma'us, ryllik Achillea millefolium, kystgriseøyre Hv ochoeris radicata, blåklokke Campanula rotundifolia, følblom Leontodon autumnalis, gulaks Anthoxanthum odoratum, engkvein agrostis ca illaris, geitsvingel Festuca vivipara, knegras Sieglingia decumbens, heisiv Juneus s uarrosus og engfrytle Luzula multiflora. Nærings- krevjande artar som kvitkløver Trifolium repens, engrapp Poa pratense, engsvingel Festuca pratensis og sølvbunke Descham sia caes itosa førekjem.

Den beita bjørkeskogen på knausane like vest om sjøbuene har eit skrinnt botn- og feltsjikt dominert av ulike moseartar, smyle Descham sia flexousa, engkvein Agrostis ca illaris og sauesvingel Festuca ovina. Tresjiktet i hagemarka er dominert av bjørk Betula ubescens, men har innslag av rogn Sorbus acuparia og osp Populus tremula (fig. 25). Eikekrattskogen i øvre del har eit relativt fattig feltsjikt med storrnarimjelle Melam vrum ratense, blåbær Vaccinium m rtillus, røsslyng Calluna vulgare og parti med tette teppe av einer Juni erus communis. Dei typiske kystartane kristtorn Ilex aduifolium og, vivendel Lonicera ericlvmenum er representerte i området.

Lyngheiane er attgroande med rnykje einer og grov lyng. Heia nærast innmarka vekslar mellom røsslyngdominerte og meir grasrike parti. Krekling Empetrum nigrum, bjønnkam Blechnum s icant, tepperot Potentilla erecta, bjønnskjegg Scirpus caespitosus, engkvein Agrostis ca illaris, fjellmarikåpe Alchemilla al ina, klokkelyng Erica tetralix, kornstarr Carex panicea, grønstarr Carex tumidica a, finnskjegg Nardus stricta, geitsvingel Festuea vivipara. stjernestarr Carex echinata, sveltstarr Carex pausiflora, heiblåfjær Pivgala ser vilifolia og heisiv Juneus s- uarrosus førekjem.

TILSTAND

Gardane på Tvibyrgje er fråflytta, men inn- og utmark vert nytta som sommarbeite for sau. Storparten av bygningsmassen er i relativt god stand. Delar av innmarka og lyngheia gror att.

Eikeførekomsten er den vestlegaste som er granska i samband med landsplan for edellauvskogreservat (EDNA 1989). På søraustsida av Tvibyrgje er det registrert ein førekomst av serpentinittkonglomerat (EDNA 1989). Tvibyrgje er rekna som eit

40 viktig fri1uftsområde for båtutfart, bading, jakt og fiske (FRIDA 1989). Askvoll kommune ynskjer å opprette eit "læreland" på Tvibyrgje (FRIDA 1989).

VERDWURDERING OG EIGNA BRUK

Tvibyrgje har ein særeigen topografi, og fylkets vestlegaste undersøkte eikskogføre- komst (EDNA 1989). Øya har hog variasjon av kulturmark, skogsamfunn og lyng- og torvheiar.

Den høge variasjonen gjev området godt eigna som undervisingsstad m.a. også grunna nærleik til Brurastakken (berggrunn, flora), Søværet (berggrunn, fugl) og Alden (utsynspunkt). Øya er interessant for sjøbasert friluftsliv og evt. i reiselivs- samanheng.

SKJØTSEL

Ei form for gardsdrift bør oppretthaldast for å bevare varia-sjonen på øya. Beite er naudsynt for å halde heiane fri for buskoppslag og gje skogarealet eit beita feltsjikt. Engene kan beitast for å behalde eit ope landskap, men bør også slå-ast om ein skal bevare eit urterikt feltsjikt. Årleg slått og beite gjev dei beste tilhøva for eit urterikt artsmangfald. I samband med tanken om eit "læreland" kan sesongbasert skjøtsel tenkast som eit undervisingsopplegg der deltakarar kan lære å utføre kulturhistoriske jordbruksteknikkar.

Fig. 23: Gardsbruka på Tvibyrgje ligg i ei lun vik omkransa av skog.

41 Fig. 24: Den solide steingarden mellom innmark og lynghei strekk seg rundt begge bruka på Tvibyrgje, og er murt opp av heller liten og kanta stein.

Fig. 25: Bjørkellagen vest for tuna har vore nytta som beite. Trea vart vel verna om, berre til naudsynte produkt, som td. tresko, vart det henta virke herfrå.

6.3 RAUDØY

. Luur"..”....dyn. . . , - 1"-",w" ',..‘' ' \SZIp --\ 'KrdkeharhoImen •,, f,,ilat `- G ,;;:d -jr.T.

Klubhrneset i! `:::_,- •--- r -, , - „; ••• ,..„_,S ',,,, "S.1,, ,,,,\ ,, ',..», Kyrkjehoirnen , , c'. Viirt-i , \-O-\,,, •..._; 38 ,

B ardsho(nen ..\''' — 'n ,------..'"----'—' 1 ----":;:i. Bard,nc‘, \ ) ! ørrietuva 'r ' \ Kalvskjennesel-,,_ i . .„ -----13ukkhorner , I,

- Raudeytaren Grønene„set i I :: • ,,, 7 ..("Bleikeskjeret ' ._ •Ki,), i I ..r.1 ..,1 i .41 ;)' 1, C r A,23 Kjøøyna := \ Raudø)kaiven ' .Z.... :I `',.2,2 Raudøyruk ' * 0.' , , - * 5 .'•

.12. Raudayna ! • • N pers'k'ieret Q\kobbeskjeret I) P 3, 4:1

\ . i .,-in....

\.7 Kalilvågnes

• 73,Q / 54/9 54 /10 1 f Kolv69- 14, 5 .1.1S ,54/11

54/1

01 0\ :-:- ----° irp Stpehougr,e ) _,"\-', (\i , 7----(---- - ),•17 54/2,16

I 54/5 7

St\ne\J\k o. \ — 6.- ;t•------( ----, L i \\„11(H,

54 /71--' i J i --- 1Å•I -----' —,/1 ---______C____ -lia. \I /

o --_----`,\r-e.J

")) )

Fig. 26: Lokalisering av r.vpeoinradel. M: 1:50000 & 1:5000.

43 KULTURLANDSKAPSTYPE Ton,hei

LOKALISERING OG AREAL

Raudøya ligg i Aldefjorden sorvest for Vilnes på Atløya (fig. 26). øya er berre tilgjengeleg med båt.

Området er dekka av økonomisk kartverk AD 077-5-1 og M-711 serien 1117 IV Askvoll. øya måler om lag 409 da.

H1STORIE

Bruka på Vilnes spadde torv på Raudøya like fram til 1960-1970 talet. Det vart spadd torv kvar vår, og denne vart turka på øya. I torvmyra vart det brukt torvspade. Torvonna føregjekk tidleg på sommaren etter at våronna var unnagjort. Torvene sin storleik var vanleg 1-1,5 fot lang, 0,5 fot brei og 1,5 tomme tjukk. Til turking vart vanleg tre torver sette saman på kant, dei vart "krakka" (Askevold 1895). Når desse var turre vart dei lagde i stakkar (små torvsåter), og henta heim i båt i oktober månad (Falek Vilnes, pers. med.). I tillegg vart det slått lyng her av og til. Øya vart mykje nytta som beite for sau, og då vart heia brend med visse mellomrom. Sidan 1981 har ikkje øya blitt beita.

Frå 1891 og fram til 1932 var det fyrstasjon på Raudøy. I 1932 vart fyrstasjonen erstatta med fyrlampe. Fyrvoktaren på Raudøy hadde nokså bra kår, og om jord- vegen til fyret er det skrive (Oddekalv 1981):"SV-odde av Rauø, areal 30-35 mål, hvoraf ca. 4 mål er oppdyrket og avgir frider nesten til en ko". Ei god torvmyr tilhøyrte også fyret. Laksefiske, landslott, taretak eller andre "herligheter" har ikkje tilhøyrt fyret.

Raudøy fvrstasjon sett frå aust. Teikning etter JOto før 1932 (Bjorkhaug & Poulsson 198(i).

44 SKILDRING AV TORVHEIA

Raucloya er den største i øygruppa vest om Vilnes med høgaste punkt på 29 mo.h. Fleire mindre øyar, skjer og grunnar ligg aust om Raudøya.

Den tidlegare fyrbustaden er flytta til Askvoll, berre grunnmurane syner enno. Ei fyrlykt er komen i staden for fyrhuset.

Raudøya er noko kupert med relativt store søkk midt på øya (fig. 27). Nokre restar etter nettinggjerde vitnar om tidlegare bruk av øya. I torvjorda er det tydelege spor etter torvskjeringa (fig. 28). Dei høgaste toppane og knausane er dominert av røsslyng Calluna vulgaris. Vanleg førekomande artar er elles kIokkelyng Erica tetralix, heisiv Juncus s uarrosus, heistarr Carex binervis, engkvein Agrostis smyle Descham sia flexousa, tepperot Potentilla erecta, engfrytle Luzula multiflora, tytebær Vaccinium vitis-idaea, krekling Ern etrum ni rum, torvull Erio .horum vao-inatum og kystbergknapp Sedum anelicum i bergskårane. På dei ferskaste torvflatene veks tiriltunge Lotus corniculatum, jordnøtt Cono odiurn ma'us, engfrytle Luzula multiflora, smyle Descham .sia flexousa, krekling Empetrum nigrum„ gulaks Anthoxanthum odoratum, engsyre Rumex acetosa og engkvein Aerostis ca illaris.

TILSTAND

Rogn Sorbus acuparia og einer Juni erus communis gror opp i dei våtaste søkka. øya vert ikkje nytta til torvuttak lengre, og vert heller ikkje beita.

Raudøy, Kjeøy og Raudøykalven er føreslege verna som sjøfug1reservat (EDNA 1989). Raudøy er prega av atlantisk myr og lynghei, og må naturgeografisk karakteriserast som særeigen. Øya er viktig hekkelokalitet for fleire artar av ande-, vade- og måsefuglar.

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Torvskjering var svært vanleg og utbreidd i dei ytre delane av kommunen. Raudøya til liks med andre område er såleis dokurnentasjon på ein gamal tradisjon. Som fyrøy har o.elsåøya ei særeigen kulturhistorie. Øya har ein viss verdi i samband med sjobasert friluftsliv.

SKJØTSEL

Beiting er turvande for å bevare dei karakteristiske torv- og lyngheiane på øya. Lynging (slått) og avsviing av forveda lyne har også vore del av den tradisjonelle skjøtselen. Brenning av grov lyng vil betre beitekvaliteten. Demonstra-sjonsfelt med torvuttak kan dokumentere ein kulturnistorisk tradisjon med bruk av torv som brensel.

45 Fig. 27: Mellom bergknausane på Raudøy er det fleire søkk med torvheiar. Fjellet i bakgrunnen er Atløynipa.

Fig. 28: Opne torvkantar vitnar om at det har vore spadd torv her tidlegare.

6.4 HERLAND

Tinnholmen Grts skjeret Vassholmune /-yst-; / [1k)eret 1 , Artsri- ,

22 1 h herlmen Å'Par 89 • r„,.._.....-. '1Hogta 1: ilj,8 )\ Aretjeflet I')I i \‘'''\‘‘.\\''.\''(:',4 < ;?.'414/::Ci'” — 4 --"- --' — '.."/ , c ' ,--:.?" "-- Merkipg: Kletva, c - ", • -s, s ,- _ ,i –\ ,Stau`e" ‘SINI“111,, \ ., ' ,. :;S:tle"a 216:::, .1_"1e,, - P!' StOre"Npa / Flat kjeref),--.„ -",,. -' .'"-,,'---?'' ,i5-•'—' "___I''"*"'- y a ,i I'SÅk \ \ L\ i' \ ) 4. „,"",,\,\ ,s, ' ør) .,--' CI - "-.• - vibyrg< t heSet Skard e- 75,,_,. ,, Sauelieliet T ".Vetea no.val: -;.., „,,,,'N.," T 91-Tell yrErgektter, ------N Mepnen , „ ta«ktund

i , • ,, -- - i- =, _____ 'b "--;—/ '"--\ ,---,_)<, ' :. ":-- srnheneset',-,-• 14 81eikskjeret ''''''b,Skartieikeris,!r t ___

'rttistaren 2 ' Svartesåt

‘, 4s.t isisit ef-?

P,CS\i"‘,\\ 31 0

Brurestokken ' 461 4'‘'-•220

S.7"!

s Siorolden

Fig. 29: Lokalisering av typeområdet. M: 1:50000 & 1:5000.

47 KULTURLANDSKAPSTYPE Beitebakkar

LOKALISERING OG AREAL

Beitebakkane på Herland strekk seg frå Skardvikenova like over Brurastakken og eit stykke ned mot Herland. Området ligg 80-90 mo.h. og er lett tilgjengeleg frå vegen til Herland (fig. 29).

Området er dekka av økonomisk kartverk AD 078-5-1 og M-711 serien 1117 IV, Askvoll. Området dekker om lag 80 da.

H1STORIE

Området har vore fellesbeite for alle gardane på Herland om lag fram til 1950. Gardfjøsen i nedre del av området er frå denne tida. Kring 1950 var det utskifting, og beiteområdet vart delt i teigar.

SKILDRING AV BEITEBAKKANE

Landskapet gjennom det vesle dalsøkket er dominert av raudbrune lyngheiar på eine sida av vegen og grøne beitebakkar på den andre sida. Ovanfor beitebakkane i vest reiser Skardvikenova seg steilt opp mot 175 mo.h.

I dalsøkket ligg beite og slåtteareal om einannan, og dei ulike areala er skilt frå einannan med mange nettinggardttr. To små utløer står i skråninga ned mot Herland (fig. 30). Ei av desse er dels øydelagd grunna vegtras&n til Herland. Denne har grave ut delar av grunnmuren.

Den gradvise overgangen frå slåtteeng via beitebakkar med ulikt beitetrykk, til lyngdominerte heier gjev eit variert kulturlandskap. Lengst sør ligg eit nydyrkingsfelt og i skråninga mot Brurastakken eit plantefelt med furu Pinus sp.. Dei øverste bakkane stig nokså steilt mot fjellet og har parallelle stiar på tvers av bakken grunna langvarig beitetrakk. Mellom dei innujerde beiteareala er det mindre felt med granplanter, meir eller mindre beiteskadde. Areala med konsentrert beitegang er grasdominerte, og dei vanlegaste artane i bakken er gulaks Anthoxanthum odoratum og smyle Descham sia flexuosa (fig. 31). Artsinnhaldet varierer mellom nøysame artar vanlege i slåtteenger til typiske heiartar. Raudsvingel Festuca rubra, engrapp Poa pratense, engfrytle Luzula multiflora, tepperot Potentilla erecta, tiriltunge Lotus corniculatus, blåklokke Cam anula rotundifolia, engkvein Aorostis ca illaris, blåkoll Prunella vul.garis og lækjeveronika Veronica officinalis er nøysame urter som er representerte i beitebakken. Den oseaniske arten kusymre Primula vulgaris er også representert. Områda med lågast beitetrvkk har større innslag av lyngartar og stadvise oppslag av einer Juni .erus communis. Heiblåfjær Pol ala se vllifolia, geitsvingel Festuca vivipara, finnskjegg Nardus stricta, storfrytle Luzula svIvatica, krekling Em etrum nigrum, blokkebær Vaccinium uliginosum, blåbær Vaccinium

48 mvrtillus, bjønnskjegg Sci us caes itosus, klokkelyng Erica tetralix, heisiv Juncus squarrosus og kattefor Antennaria dioica er meir typiske heiartar.

TILSTAND

Store delar av området vert enno nytta som beite for hest og sau. Nokre få bruk har dyrka opp teigane sine til eng.

Beitebakken ligg inntil eit botanisk interessant område. På den kalkrike fjellknausen Brurastakken veks reinrose i lyngheivegetasjon (Aarrestad 1988). Saman med reinrose Drvas octopetala veks kristtorn Ilex aquifolium, sanikel Sanicula euro aea, purpurlyng Erica cinerea og hinnebregne Hvmeno h Ilum wilsoni. Dette er ein sjeldan artssamansetning i plantegeografisk samanheng.

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Dalføret med slåtteenger, beitebakkar og Iynghei gjev eit særeigent kulturlandskap. Kulturmarkstypane syner korleis beitetrykket verkar på og utformar bakkane. Området ligg i nærleiken av ein sjeldsynt botanisk lokalitet med reinrosehei og i eit geologisk interessant område.

I tillegg til å vere beiteareal kan området nyttast i samband med undervisning og forskinz.

SKIOTSEL

Jamn og vedvarande beitegang er viktig for å bevare beitestrukturane. Attgroing av lynghei fører til at den tette, høgvaksne røsslyngen ''kveler" lyskrevjande artar som td. reinrosebestandane. Mangel på skjøtsel av lynghei (brenning) får reinrosebestandane til å gå attende (Aarrestad 1988).

49 Fig. 30: I grensa mellom slåttemark og beiteareal på Herland ligg steingard og ein gamal gardfjøs.

Fig. 31: Dei hardast beita partia er grasdominerte, medan areala omkring har større oppslag av einer.

50 6.5 SMELVÆR

Ospeneseic( 2 Ryggene „ ,,.\\ Sandholmane. c?" . • \% ' • " "- , 1,. • ° - • Godskjerel 1 r 4 47 • • "Ho evik «omsryna s ' :,-Rundhod' men Faneskjera_ • 'Tana

Melkeneset c:› 4 •=,

Grunne CL1

Fig. 32: Lokalisering av typeområdet. M: :50000 & 1:5000.

5 1 KULTURLANDSKAPSTYPE Øybruk

LOKALISERING OG AREAL

Smelværet omfattar øygruppa omlag 5 km vest for Staveneset. Dei tilnærma flate øyane stikk på det høgaste 19 mo.h. (fig. 32). Øygruppa er berre tilgjengeleg med båt.

Området er dekka av økonomisk kartverk AD 080-5-3 og M-711 serien 1117 IV Askvoll. Alle øyane dekker eit areal på 425 da, av desse dekker Storøy 290 da.

HISTORIE

Folk på Smelvær har livnært seg på fiske og jordbruk. Her var rike fiskeplassar og gode beite. Det var tre gardsbruk på desse øyane, og det største fødde 12 fjordfe og i tillegg spelsauer. Dei to andre bruka fødde til sarnan 10-12 fjordfe og sauer (Alf Tviberg, pers. med.). Alle øyane i Smelværet er grasrike, og dyra vart flytta frå øy til øy. Då det var lite med lyng på desse øyane, reiste folket på Smel- været til Svanøy og skar/slo lyng der. Dette vart så frakta attende med båt. Om våren nytta dei butare for å drøye høyet. Denne vart slått med "stunorv" (liten ljå) frå båt. For at kyrne skulle like butaren vart den lagt i dungar til gjæring. Det seiast at av dette føret mjølka kyrne ekstra godt. Det eine bruket har vore busett like til dei siste åra.

SKILDRING AV ØYBRUKET

Smelværet er samansett av mange små øyar med Storøya som den største. Øyane er orienterte i sørvest-nordaustleg retning. Øyane er iåge og bygningane på øya står såleis i siluett mot havet og himmelen i vest. Øygruppa er omgitt av eit farvatn med mange grunnar.

To gardsbruk ligg på Storøyna (fig. 33). Det eine bustadhuset er eit kvadratisk toetasjes hus som skil seg klart frå dei andre relativt låge trehusa. I bukta mot nordaust ligg fleire sjohus, både buer og naust.

Øyane er noko kuperte, men i hovudsak jamnt over heller flate. Dei er så og seie utan trevegetasjon, men med innslag av små granplanter Picea sp. og furu Pinus sp. kring tunet. Jordsmonnet er bygd opp av kambrosilurske sediment-bergartar og vegetasjonen vekslar mellom rike strandenger, grasbakkar og slåtteenger. Strandsona er næringsrik grunna tilførsle av tang og tare og fuglejødsel. og har eit mangfald av ulike artar (fig. 34). Her er både salttolande og næringskrevjande artar, samt artar knytte til berg. Strandsmelle Silene maritirna, fjorekoll Armeria maritima, småsmelle Silene rupestris, tiriltunge Lotus corniculatus, smalkjempe Plantago lanceolata, tepperot Potentilla ereeta, kvstmaure Galium saxatile, skjermsveve Hieracium umbellatum, vanleg knoppurt Centaurea iacea, marikåpe Alehemilla sp., raudkløver

52 Trifolium ratense, fuglevikke Vicia cracca, kvann Anizelica archanwlica, strandrug El 'mus arenarius, soleiehov Caltha palustris, nyperose Rosa sp., fjøresaulauk Tri«lochin maritimum, fjøresivaks Sci us unidumis og saltsiv Juncus gerardii er artar i strandsona. I næringsrike engsøkk er feltsjiktet tett av næringskrevjande artar som mjødurt Fili endula ulmaria, hundekjeks Anthriscus sylvestris, engsyre Rumex acetosa og hundegras Dactvlis «lomerata. I dei gamle slåtteengene veks m.a. geitsvingel Feswca vivipara, jordnøtt Cono odium ma•us, blåklokke Carripanula rotundifolia, ryllik Achillea millefolium, kvitkløver Trifolium repens, engsvingel Festuca pratensis, augnetrøst Euphrasia sp., småengkall Rhinanthus minor, hanekam Lychnis flos-cuculi, engkvein Acfrostis ca illaris, raudsvingel Festuca rubra, smyle Descham sia flexuosa, gulaks Anthoxanthum odoratum, vanleg knoppurt Centaurea jacea og engsoleie Ranunculus acris.

TILSTAND

Smelværet er ikkje fast busett i dag, men øyane vert nytta som beite for sau i sommarhalvåret. Ein av grunneigarane har 50-60 sauer på beite her kvart år. Bygningane er i god stand.

I førebels utkast til verneplan for sjøfugl er Storøy (ca. 292 da) føreslege verna som fuglefredingsområde, resten av området (423 da) som naturreservat (EDNA 1989). Øyane, holmane og skjera har ein rik flora med innslaz av sjeldne og oseaniske planter. Området har fleire viktige funksjonar for kyst- og sjøfugl. Smelværet er også interessant i samband med båtfriluftsliv, jakt og fiske (FRIDA 1989). I Generalplan - forslag 1984-1985 er Smelvær lagt ut til friluftsområde. l'ERDIYURDERING OG EIGNA BRUK

Øygruppa Smelvær utgjer eit særsynt flatt øylandskap med mange grunne viker. Bygningane er heller lite skjerma for vêr og vind. Kulturlandskapet dokumenterer eit til tider nådelaust levesett ytterst i havizapet.

Grunna verdien av området for fugle- og dyreliv er øyane føreslegne som naturreservat. Området er Og av høg verdi for sjobasert friluftsliv og utgjer også eit godt beiteområde.

SKJØTSEL

For å bevare kulturlandskapet på Smelværet må øyane bli årleg beita. Beite vil halde krattopppslag borte, og bevare eit uasdominert feltsjikt. På slåtteenzene kring tuna vil slått i tillegg til beite stimulere eit urterikt feltsjikt. Slått seint på sommaren vil Izje urtene hove til frøsetting. Trakk frå beitande dyr vil gje gode høve for spiring og vekst av eitt-, to- og fleirårige urter.

53 Fig. 33: To av dei tre gardstuna i Smelværet står enno. Bygningane vert nytta i sommarhalvåret.

Fig. 34: Delar av engene har tett feltsjikt med næringskrevjande artar. Artsmangfaldet er særdeles stort i den næringsrike sona mot sjøen.

6.6 VILNES

-. , • '-' c I. 'wk'-L''"--t'tttv-:«'(r''':,"---'"--H. .:, ._-I!- 4* 3-•-'''.:51-'42-.r---/-,.--'•....„...... \_:.4, .5 ontesunciet -_. :.\'ci--1,sau r i 593 ve ,--'-.'k-,-s/._tr/.-:,- .. . 4,.., / 24‘.,' ' n ,' :,,_I• . f's . , 1 ..a. ° I '''-.__-r, ‘.. ° , ' .,1j.t 1 ,r,neb CUIe •C ., ,..., ,.. ,v"g -z----- \ .,,,' -,, \ ,n.,\.,,, . . ekebærholmen • .' .. ikir- ,f "- -• ,, fietlet '.. er et „._-, ,, , ...-- , ,---",.. , •--,.. ... 31 .-:. ..-/ -, ‘27 ' ' ..' 11 klubhenes:f ,1 :',2„/, — ili\fne.5_,„ ,,.,\, iG,I0valv.)1rnen\ , .„,., „, \ „ ,,,, !,\'‘L.,,.,_,-...... -;,.:.„.. ,,..,,,.,,,,---:1,,,.'. ,tehol sntleen,;44«, *‘ '1B -I'-. ' .. ' „._.,,, _, 3 ".8...V:,..--,—,---,___,_ ,-...._,/r 05 \ I -c., ,J • I 92 Bardsholmen ' - - i,.' ---lundaneset \.. - 11 ) \ , , ,, , ,,, 1 S , , .\. ---i- Krokholnten .% Ørnetuva s'.1) • 2 1 Krabbeskjereti , . • Knivs klenneset —' Sukk ornet i., . i,f \ 14 i. ,, f erabbetlua \ Raudeytaren \ '3Bleikesk)eret , Moealasset • \Kleøyna

c ) .1 ;: ;{ ' 3• / "J. VH Scetre [ 234 5 53i4.2 f

sti I (-

I 59 ."" )/ 5.9

Scr: .',. , ,--. -_,_-: •..,.._ _ - ,_ - - ___ - - ---5-14 —1 _ " -

/-' ‘......

— -

' —4— 54/ ( -_ _ -_, ....1 - B ------__- - , , 5 ..,-•- ' , Q = , .- • ,r, 54/17 = 1. --- , 9,5. Got'vtV,0

= A --2-'_ V.,'^ .- .2 '\

1,5

Fig. 35: Lokaliscring av typeotnr(Wet. M: 1:50000 & 1:10000.

55 KULTURLANDSKAPSTYPE Urterike slåtteenger

LOKALISERING OG AREAL

Grønebakkane, Gjerde og Gardvika ligg rett aust om Vilnes kyrkje. Området dekker arealet frå sjøen til om lag 100 mo.h. ved Grønebakkane (fig. 35). Området er lett til:zjengeleg frå grendavegen.

Området er dekka av økonomisk kartverk AD 078-5-4 og AE 078-5-3, og M-711 serien 1117 IV Askvoll. Området dekker om lag 20 da.

HISTORIE

Vilnes - Leirvåg er eit historisk område, det tyder alle fornminnene i området på (jfr. Historisk museum 1983). Då sjøen var ferdslevegen, var Vilnes ein naturleg samlins- stad for vestre delen av Askvoll prestegjeld. Vilnes kyrkje er nemnd i Bjørgynjar Kalfskinn 1320. På kyrkjegarden står ein gamal steinkross som peikar attende til dei fyrste kristne kongane (Rogne 1974). Dette kan tyde på at Vilnes var ein "heilag" stad også i heidensk tid, av di "korset vart planta der avguden stod".

Mellom Vilnes og Gardvika er det enno teigblanding for mange av bruka på Vilnes. Teigen i Gardvika vart rydda på slutten av 1800-talet, og har vore nytta som eng. Andre av teigane i området har vore åkerland tidlegare. På tradisjonelt vis har engene blitt slått og beita. Dei vart gjødsla med naturgjødsel, slått ein eller to gongar om sommaren og beita om hausten.

SK1LDRING AV DE1 URTERIKE SLA7TEENGENE

Landskapet er bylwl opp av ei strandflate frå sjøen mot bratte fjellskråningar i bakkant. Elva frå Sætrevatnet renn i eit lite dalføre mellom Vilnes og Gardvika. Frå elva strekk grøne bakkar seg langt opp etter fjellsida. o(..;over nedste Sætregarden ligg urterike enger som i Gardvika (fig. 36).

Bøen mellom sjø og fjell er oppdelt av steingardar i 2-rensene mot naboteigar og som avslutning mot utmarka, og i da‹: mot :rrendaveL,en. Eit par små utIøer står i vegkan- ten utan anna funksjon enn å vere dokumentasjon på tidlegare drift. I Gardvika står fleire sjøbuer, den eine m.a. med tak av steinheller. Elva frå Sætrevatnet har fleire parti med steinmurte elvekantar, og "gamlevegen" kryssar elva på ei gamal steinbru. Langs elvekanten står sverdlilje Iris pseudacorus ten i tett.

dette området ligg fleire urterike slåtteenger blant meir høgtytande engareal. Dei urterike slåtteengene har mange fellestrekk med dominans av engkvein Auostis capillaris, gulaks Anthoxanthum odoratum. englodnegras Holcus lanatus og jordnøtt Cono odium ma.us. Næringskrevjande artar som engrapp Poa pratense, engsoleie Ranunculus acris, kvitkløver Trifolium repens, hundekjeks Anthriscus svivestris,

56 hanekam Lychnis flos-cuculi, engsvre Rumex acetosa, raud jonsokblom Melandrium rubrum og raudkløver Trifolium ratense inngår. Dei næringsrike artane er særleg utbreidd i slåtteenga vest for Gardvika. Dei to andre slåtteengene; i Garvika og på Sætre, ligg i brattare terreng, er turrare og har eit større innhald av nøysame urter. Derte er artar som kystgriseøyre H ochoeris radicata, smalkjempe Plantago lanceolata, blåklokke Cam anula rotundifolia, ryllik Achillea millefoliurn, lækjeveronika Veronica officinalis, blåkoll Prunella vulgaris og følblom Leontodon autumnalis. Prestekrage Chrysanthemum leucanthemum dominerer mindre parti (fig. 37). Revebjølle Dic=italis u urea, myrtistel Circium palustre, einer Juniperus communis og nyperose Rosa sp. står inntil bakkemurar og berg. På beitet i Grønebakkane står desse att som skulpturar på nedbeita feltsjikt.

TILSTAND

Enga vest for Gardvika vert slått to gongar, men ikkje gjødsla før fyrste slåtten. Vanlegvis vert den svakt gjødsla med kunstgjødsel etter fyrste slåtten. Enga vert ikkje beita. Tidlegare hadde engarealet stort innslag av prestekrage, men han forsvant då enga vart kalka. Slåtteenga i Gardvika vert slått ein eller to gongar årleg, helst i midten av juli. I tillegg beiter kyr området om lag ein månad om hausten. Dei siste 5-6 åra har enga vorte gjødsla med naturgjødsel.

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Dei urterike engene hadde mykje større utbreiing i kommunen tidlegare. Litt eldre folk minnast godt dei blomsterrike engene som no er borte, og særleg gjeld dette "prestekrage-engene" som idag er sjeldsynte i kommunen. Slåtteengene i Garvika er såleis eigna som referanse og dokumenterer ein historisk kulturmarkstype. Engene er viktige delar av eit mosaikkprega kulturlandskap med innslag av steingardar, naust og sjøbuer, steinbru, Vilnes kyrkje og fornminner.

Kulturlandskapet på Vilnes er sarnansett, har høg variasjon og ei historie som er interessant i samband med reiseliv.

SK.IOTSEL

Dei urterike slåtteengene treng tradisjonell skjøtsel for å bevare særpreget sitt. Dei må slåast årleg, gjerne seint på sommaren slik at urtene får setje frø. Svak gjødling er viktig for å oppretthalde eit artsrikt feltsjikt og ved hard kalking vil artar som prestekrage forsvinne. Beiting vil tilføre slåtteenga naturgjødsel, samstundes som avgrensa trakk vil tje to og fleiråri2e urter høve til god frøsetting, spirinz og vekst.

57 Fig. 36: Dei brattaste engbakkane like før Sætre er støtta opp av mindre bakkemurar og har eit urterikt feltsjikt.

Fig. 37: Urterik kysteng med prestekrage, englodnegras, hanekam og engsoleie utgjer eit fargerikt innslag i landskapet.

6.7 ASKYIKA - EIDSTJORDEN

, • L8riqe.t>e! €11_: --",-:______,_<1_,/ " ''' . -,' .:2--' ' " '1"7. r--.---: ( %' .'" < -øaietjeliet , • , -,_.. -----.' , '11 \N-,‘•k,'"------I, ''''' -...; \ 7 ., ' ' ,.• . - I , »4,,,, ,,,,, - - ---,....._,-,, - -,..', 'frf.; -y , ,,„`;‘,1,:, - 1 ( , „-• . 3, ' \ •- ',.(ålacheia ..:\ ...tZ.,.. SX'5", • "-"I' \:,\1•,,,,,"' (i-' 1-13k.-e'',,•';',,r \j,, K--,-2-:,,,,, ,,:' ,...2k__.•-----": - , ;••' cl g,,,cdp ,,,,,y, __.•, ‘ —,.:.:. : - :N.\,., ‘,.• (\ ,_____,,,..__-___-i:J/ --',-,, • , ,',,,i-,'lei -, ,.\, ,,,_,------„,,,,,•—,,‘

-: , -,1z r - •,1 , . v, ..5i., Ir ..,,'.l':,(, ;-: , ,, , 1-1, '( .-; . ..,1 1rei 4 -,,,:_1.,- '. ,• i_''',:‘,!'r'\'''\''?:•,:,‘,)'''Ai.•,( : ' ''' . \ \ \ 1 :—'1'\'''I'L'a:a('I'd'''''''::,,,':,::1;11:5:---e,ne"‘:‘,.:, \ ''''''''1;:::::: ,\ \ 1, a<6., '4 )j ',:' - ' ; ' ') ,(• Wtirgga ,,',;),,,I,,,N'.k r, i- , , (----7 ' , i q, ,hU,. ,,>;,,,A,,,', ;„ 93 -.\''"N, ( 5. - ,',' ,., }. ,\H ,94,,,F_ A \,,,:\ ' '' ' ' , 1 ' ' ‘--•' ' ,,_\„ 1, ' ,„../ 1 t -,1 ' ' , ,', k - ; • • \NN,; •cv.»., .1,-,S,Nr1-______,-- ,,,..._, . "_''''''' ,: . .-'1..».;''''' i ' 1 ' '1 tf'; , ) 1 ,, - , "'z,,,,,, '4.t'lj,e,i,ii ,34''' ''(i 4,U frist'ia\d,', ', .‘\''s'ii '' ''ri en ' ---":3174-,'--.:-...:::i 1(7kk hid ;.„ --r--,,11 ,-, , , •, , '') , r''Piljil,' -'1 \ .------, ., ' ,,, , 1,,' '.---'1feil01- -': f ' .6'1-'Jil-'t:i.l 'A`-/-1'iie'lirti ?'/2 " ° ' ,==."--. -. , , , .,,- ,,', z---- ,-,,- • , --,0, rair ' .-.-- --,,,...--• 41) 'n,,, I. ' ' ' ' •_ t/1 - ,,.,-T,.•',.". , _, , ,------7"--,5 l'r(sti'd r , ..._;,, _). _ < - C-,- ' • P __,.•--- .„ _ , ,.,____S,. ' -'7.:- '«77 --,SCl , . , .: I iilr.s.ir45---,w,11}l'0"F"1:„___...--‘" \?1'Shiql ,; ,;',`, ( 1 ., ) t Netir ' A, / ri , ‘,',1--S1 11 Ir.(-,,I,-v,-----,,-----.••,-w..,A ,-> •' .2 ,.'',...1'"-'!,,,,,,f ' Aikheia,1" .1,-‘, ) •,f, k ' /^1,Askv()IL''' a- r ,i -'- --.-- - -`-'-,- 1 ,• .. t N-, .,JM,..-"- .,,,,, ''''. /,'.. ,C'.- -....-.------'-' ,, ' ril , ' ' n='*".---‘-' " 1'----3> ‘.:,,' ‘,.'' , "L\ ' - '

- '^ ' _,' ,Ii-_,„, t ,,\, ",,,,,, ,.:-1 , r-.F,r,--",___,-,.1,,,i„•,,,' :-Ask vo 1i -----,- ','".^:"-',' ' 4- — ' ¥11 )-'1”/"'I'ils10,-. . ,et.2.1..i.0,,," , , -, ‘ )11r, \ 1,,,>.'\,..' .. ..., ,, , ..._.„., . ,.....4,- i -- -;_ 2--.2M1 . 111,1,e'1' ', o .(t‘4(--- ' .33-.1z, ,.i I „:1' ,-- NR\ k \\:1, ' ,\ ,i ,:( • - ?,, , 1-" .1 ,3 . ,.....),p .• ,,g , I N ' 01...',1, e 1(.1 ,-L,.. : ' .--'71'.. , •.n.le.'1 6'.' -- —•-- r -C-1 ' • \ . 1 : , ; t '''''' ''5'€'" 1 )1Lh't,':';') ' ( I:

.' ', ','• , ,--.T4‘,) :1,2 : ,i •,; : : i ...,• 0 - )' .• :', ...._. • 700.',,-.,

\ ,, , E.ds\h1KG

c,) ( fo , 0)H -:', • .___ , f... 7\, ,

---.." *.• _

' / ) (-,)i-1 . 12 . • -: M srnettet . - 1 —i

(( }- \'

)

171*. 3(`)': Lokaliscrin,:; typeornrcidet. M: 1:50000 1:5000.

59 KULTURLANDSKAPSTYPE Heilskapleg kulturlandskap

LOKALISERING OG AREAL

Askvika -Eidsfjorden omfattar brakkvassområdet Askvika - Leira - Kyllaren rett aust for tettstaden Askvoll, og fjellterskelen mellom Kyllaren og Eidsfjorden. Hovudområdet ligg på Eidet mellom brakkvassområdet og Eidsfjorden (fig. 38). Området er lett tilgjengeleg rn.a. frå riksveg 608.

Området er dekka av økonomisk kartverk AF 078-5-1 og AF 079-5-3 og M-711 serien 1117 I, Dale.

HISTORIE

Gardsbruka ved Eidsfjorden og Kyllaren har tradisjonelt vore drivne som kombinasjonsbruk. Midt etter Eidet frå Kyllaren til Eidsfjorden ligg ein steingard. Denne markerte grensa mellom Fristad og Søreidet. På vestsida ligg Smettet, som fram til 1925 var husmannsplass under Fristad (Magne Frøyen, pers. med.). 1 dag står berre delar av løa att. Den gamle "tømrastova" vart flytta til Nordeide og står der enno. På denne plassen fôra dei 3 kyr og 7-8 sauer. Også etter at bruket kom under Søreide vart store delar av eng- og myrarealet slått. På Fismen var det ei tid steinbrot. Steinen her ifrå vart frakta til Bergen og nytta som gatestein.

Den gamle hovudvegen til Askvoll gjekk frå Eidsfjorden forbi Smettet og langs Kyllaren til Fristad. Vegen mellom Nordeide og Størdal vart bygd av tyskarane under krigen. Vegen er nokså smal, og svner eit omfattande "hand"arbeid med mange og store steinmurar og mindre tunellar.

SKILDRING AV KULTURLANDSKAPET

Det er herre det smale Eidet mellom Eidsfjorden og Kyllaren som bind Askvollhalvoya til fastlandet. Eidet er på det kortaste berre om lag 0,5 km langt og måler 40 mo.h. på det hogste. Midt på Kyllaren går eit marken skilje i landskapet. Fristadfjellet og Dokka markerer slutten på det tronge og bratte fjordsystemet i nord. Mot sor flatar no terrenget ut i eit avlan,tt og for det meste oppdyrka myrområde. Brakkvassområdet strekk seg rett sorover og svingar vest i Askvika ved Askvoll sentrum.

Eidsfjorden mot nord har bratte og stadvis juvforma fjellsider på kvar side av fjorden. Store delar av fjellsidene aust for fjorden er mykje nytta beiteområde for sau. God innstråling gjer denne fjellsida irrgrøn alt tidleg på våren. Fjellsidene er for det meste grasdominert med innslag av lyngartar (sja typeområde 8). Inn mot Eidsvika ligg Nordeide med to _,ardsbruk. Urterike enger med jordnott Conopodium majus. englodnegras Holcus lanatus, smalkjempe Plantago lanceolata, gulaks Anthoxanthum odoratum. enkvein A(Trostis ca illaris, smvle Descham sia flexousa,

60 kystgriseøyre Hv ochoeris radicata, blåklokke Cam anula rotundifolia og småengkall Rhinanthus minor ligg mellom mindre bjørke- og rognehagar (ifig. 39). På vestsida ligg den fråflytta garden Fismen. Store delar av innmarka kring Fismen er i dag planta til med gran Picea sp.

Det kuperte kulturlandskapet på Eidet er oppdelt av steingardar, og eng- og beitemark ligg meIlom trekledde knausar. Frå Eidsvika går på lag to dalfører over mot Kyllaren. I "dalføret" lengst vest ligg ein rett steingard midt etter dalen like til Kylkiren. Løa og grunnmuren til husmannsplassen "Smenet" ligg like under Fristad- fjellet omgjeven av storvaksa platanlønn Acer seudo latanus, bjørk Betula pubescens, selje Salix caprea og rogn Sorbus acuparia (fig. 40). Nokre store steinblokker ligg midt på det beita engarealet som i dag er dominert av artar som engkvein Af*rostis ca illaris, sølvbunke Descam sia caes itosa, engsyre Rumex acetosa, engsoleie Ranunculus acris, kvitkløver Trifoliurn ratense, raudkløver Trifoliurn repens, gulaks Anthoxanthum odoratum, englodnegras Holcus lanatus og flekkmarihand Dactvlorhiza maculata. Mot Kyllaren er dalen myrIendt med flaske- starr Carex rostrata, bukkeblad Men ,anthes trifoliata, myrhatt Comarum alustre, soleiehov Caltha palustris, vårkål Ranunculus ficaria, myrfiol Viola palustris og grøftesoleie Ranunculus flammula som dei vanlegaste artane. Ved møtet med Kyllaren ligg ein godt beita og inngjerda (steingard) svartorhage. Bakken mot stranda er saltvasspåverka og inneheld artar som saltsiv Juneus gerardii, fjøresivaks Sci us uniglumis, gåsemure Potentilla anserina, i tillegg til mjødurt Filipendula ulmaria, trådsiv Juncus filiformis, raudsvingel Festuca rubra, harestarr Carex leporina, engkvein Agrostis ca illaris, harerug Pol onum vivi are, krypsoleie Ranunculus re ens, følblom Leontodon autumnalis, rosettkarse Cardamine hirsuta og ryllik Achillea rnillefolium. Soleiehov Caltha palustris er talrik i våte søkk. På Spreide ligg to gardsbruk. Kulturlandskapet er som på Nordeidet prega av at sau beiter kraftig i ornrådet. Urterike enger og hagemark med bjørk Betula ubescens, rogn Sorbus acuparia, selje Salix caespitosa og hassel Corvlus avellana dominerer i kulturlandskapet.

Strekninea frå Askvika til Leira er mest turrlagd på fjøre sjø. I randsonene kring området ligg strand- og våtmarksenger (fig. 41). Mange av desse strand- og våtmarksengene er rike og inneheld sjeIdsynte artar som pøylestarr Carex mackenziei. fjorestarr Carex salina oe grusstarr Carex elareosa (Lundberg, pers. med.).

TILSTAND

På Eidet ejev jamat og årvisst beite av sau og årviss slått dei urterike engene eit velstelt utsjåande, medan mange av strand- oe våtmarksengene gror att grunna manglande beitetrykk. Landbruksureinine og sterk kunstgjodsline er eit trugsmål for vegetasjonssamansetninga i desse strandengene.

Askvika med Leira og Kyllaren er føreslege verna som våtmarksreservat (EDNA 1989). Området utgjer den viktigaste trekklokaliteten, og ein av dei viktigaste overvintrings-lokalitetane for våtmarksfuel i Soen og Fjordane.

61 VERDIVIRDERING OG EIGNA BRUK

Askvika - Leira - Kyllaren skil seg ut som eit av dei mest verneverdige våtmarks- områda i Sogn og Fjordane (Fylkesmannen 1985) og har den største førekomsten av pøylestarr på Vestlandet (Lundberg, pers. med.).

Området frå Askvika til Eidsfjorden er eit variert og sjeldsynt landskap utan særleg mange tekniske inngrep. Kulturlandskapet er enno drive på tradisjonelt vis, m.a. er store delar av slåtteengene artsrike. Området vil såleis ha dokumentasjonsverdi, og er av stor interesse for friluftsliv og undervisning.

SKJØTSEL

Jordbruksdrift med beite, slått og uttak av ved er turvande for å bevare det tradisjonelle kulturlandskapet. Ved sein slått, beite vår og haust og svak gjødsling, vil artsmangfaldet i dei urterike engene kunne halde seg stabilt. På attgroande areal vil det vere turvande med skjøtselstiltak som krattrydding og auka beitetrykk. Rydding av stiar og informasjonstavler kan vere nyttig langs brakkvassområdet.

Fig. 39: Rogntre langs grenselinjer og på kollar skil urterike slåtteenger frå beitebakkar og utmark på Nordeide.

62 Fig. 40: Steingarden deler sjølve Eidet i to. Husmannsplassen, Smettet, ligg like ved foten av Fristadfjellet. Loebygningen står enno.

Fig. 41: Fleire beiteøyar ligg ved ullaupet til brakkvassområdet i Askvika. På fjore sjø kan dyra vandre på "leira"frå øy til øy.

6.8 STØRDAL

f •tiviterT;15se; 42 • ••••",:,,T---,E'g,,*,__.„."•'`I-'•---:.-->.-_-_,..,:,,-_2----,`_,.--,--hiLge.r!," 4-"-ieT--»ne i -, , , .iintaneser_--:-.. -_. 7 . i ' .. --"1, •,„,

, S---ib:::::::'",- - ______„..:,-.. . -,--' ",...... _..... ,....., `,, ' 1 '-`, _•,./ ••-•'''‘. ,,,,r--- --_,...-<:_"-----" / ,( '• Cy - , 1 • -- -L.: - ..- _ ...42 ...‘,,,,‘,„\\,„ , - \--i?..::_:• • -----,-----.___=-t---: "---- L'./ ,),,, r Lnrs), :,:__:-...4,------"‘':%:,..:-.:--. -Gjerdåsen i , -,,,, d.--_-•,;\,-\,,,\k,n_\,,,__,,v\ -„.13,,--• _ ..., _-,- -- arnm-a-J3T3-4----"------.‘v--I.,.- _L.J. —_---- .--,Ntr-38----ne k,<:' - ...-Rø • e-. i ., , -,---,,: T'-*-'''/':''....._ •, ... -• k.- <" ---- '''''illfi-:.: ‘dkkanr• ‘,-. - ''''2,---'-''.15---`7-77---;77-' ------i ' -' A•,,,, rtr'Srl , ' , j --",-,.._'..4 ..___',..,""....<--..— '-- . . -- . • . „.„... , ., ------..— 7„., a. ' SkåTefjellet ' 7‘,1r. ' ,,. , ....:,„ k.1',N - '. Stor'cialsstauren '" .-.--._.__ _ , . . -----.. te:, , - ‘',". .1\ .. , l' ,...----'„ - .. - ' , 1 Lenge- - ,..,, ..,_...,- -;•••,),;•,\ •,,,,,•\\,,,,,‘ ,•,\ ' \ Q.• `•••,,\0\,,,, • L,

. - .. - .- ''Q'' t 'Fur el l'i' 'r ) .;,-- \._.,...- , sf7h4r, '',,'•• 't,e,r9a ' _ ,_ ., - _ • • ,••••- ,' • , ,--.1--'' ' Nipe - ; -.---,— 14-----1—, \--,-'""- , .-----:----, --'..-----"--- _ - ,.....-... ' F..an-atjellet -..-,.../.:..-,--- S v-"a'' ' 7,' M - 1 ., • - . , ' - '-•":'/'----,: . r,, Cj ,..-...... '' - \ ",' ,, ,, . Nyken `--- 6 1.(,_____-.• ;',\.\ '.\ ' + --,--.., 1),'1:1,t, \ liella y ,, ii ..._,..,. 1 ',,r .Sril , I -.-„,, ' 62,-,'• ' \ - - , 1- agre, Moldi t•rda

......

= • -<-:/2_

'•••••• \

Store Mjelthoergerr— „ , • 0°

TT.•• 85

Fig. 42: Lokalisering av typeområdet. M: 1:50000 & 1:5000.

64 KULTURLANDSKAPSTYPE Beitebakkar og lynghei

LOKALISERING OG AREAL

Størdal ligg tre km vest for Stongfjorden og har utsyn rett ut fjorden. Området strekk seg frå om lag 50 rno.h. og oppover dalføret mot Moldura (fig. 42). Området er lett tilgjengeleg frå riksveg 609.

Området er dekka av økonomisk kartverk AF 090-5-3 og av M-711 serien 1117 I Dale. Kjerneområdet dekker om lag da.

HISTORIE

Tidlegare hadde gardane på Størdal allsidig husdyrhald med geit, kyr og noko sau. Beiteområdet i Størdalen og langs fjordsidene var ei tid beiteplass for godt over 100 geiter, i tillegg til ein del kyr og sau (Brynvald Stafsnes, pers. med.). Gardfjøsane i grensa mellom inn- og utmark var mjølkestaden for geitene. Det vart kinna både geite- og blandinssmør, og ysta både rein geitost og blandingsost. I 1941 vart dei pålagde å slutte med geiter.

Truleg grunna hardt beitepress er det lite lyng i området, men der det var lyng vart denne nytta som för på vårparten. Den vart også brent i blant. I gamal tid var her også utmarksteigar med grasmark. På Nipa og inst i Størdalen er det spor etter stølsmurar, men det er lenge sidan det har vore stølsdrift på Størdal. Torv til brensel spadde Størdalsgardane på Olset.

SKILDR1NG /11i BE1TEBAKKANE OG LYNGHEIA

Landskapet er ope, og har tydelege overganuar frå sjø til fjell. Engarealet strekk seg frå sjøen til over husgruppa og er avskilt frå utmarka med ein steingard. Også mellom gai-dsbruka står restar etter steingardar. Bak Størdalsgardane ligg eit u-forma dalfore med bratte dalsider med Selbøen inst i dalen (fig. 43).

steingardlinja mellom eng og lynghei ligg to gardfjosar. Den eine står enno, medan berre grunnmurane syner etter den andre.

Røyrebakkane og Stordalsdalen er landskapet steinete. Store steinblokker og steinkjegler markerer seg i landskapet. Utmarka er så og seie utan skog, men har spreidde enkelttre av bjørk Betula ubeseens. rogn Sorbus acuparia og selje Salix caprea (17,<.;.44).I dei bratte skråningane er smortelg Thely teris limbos erma eit vanleg innslag, særleg inntil steinar. Vanlee artar i feltsjiktet er smvle Deschampsia flexousa. tepperot Potentilla erecta, blåbær Vaccinium mvrtillus, fjellmarikåpe Alchemilla al ina, kystmaure Galium saxatile, engfrytle Luzula muhiflora, heisiv Juncus se uarrosus, kvitveis Anemone nemorosa. engrapp Poa pratense, gulaks Anthoxanthum odoratum, heistarr Carex binervis. ticitsvingel Festuca vivipara,

65 blokkebær Vaccinium uffizinosum og jordnøtt Cono odium ma.us. Enkelte innslag av finnskjegg Nardus stricta, røsslyng Calluna vulnris, revebjølle u urea, markfrytle Luzula cam estris, harestarr Carex leporina, raudsvingel Festuca rubra, engsoleie Ranunculus acris og harerug Pol onum vivi are. Små bjørk, rogn og enkelte einer Juni erus communis skyt opp i feltsjiktet.

TILSTAND

Bruka har teke opp att geitehaldet, og ein liten flokk beiter området i tiIlegg til sau. Dette vil truleg halde småskog og einer nede, og lvngen er snau og lite dominerande. Store delar av Eidsfjorden har godt beita lynghei opp etter tjellsida.

Størdalsdalen er ein av inngangsportane til fjellområdet mellom Dals- og Førde- fjorden (FRIDA 1989).

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Størdal ligg i eit markert og særprega landskap i munninga av ein steil liten dal. Utsynet ut fjorden mot havet er storfelt, og kulturlandskapet har behalde mange av dei typiske kystlandskapstrekka med lite skogvegetasjon og tydeleg kontrast mellom innmark og utmark.

Området har størst verdi som beiteområde, og kan elles ha verdi for friluftsliv. Dalen nyttast som uwangspunkt for turar til Størdalsstauren og Moldura.

SKJØTSEL

Området trenz jamnt og vedvarande beitetrykk. Steingarden mellom inn- og utmark, og gardfjøsane, er vikti2e element i det karakteristiske landskapet og treng vedlike- hald.

66 Fig. 43: Den hengande u-dalen over Størdal er så og seie fri for trevegetasjon.

Fig. 44: Beitebakken over innmarka på Størdal har høgt innslag av gras og urter og lite lyng. Rogn og hjørk skyt i dag opp på den steinete bakken.

6.9 STONG

rui:jå= 4.11 Ytrev4gef)ellet , N c Torehela ' • 11, - - , 18 m6 • s . _ / s'!"' ..• / • / i , R 1-1. ; '.( '" \ ' - = *.."..=,.. ..,L,_•- yndest3 ogerma 2, ' •;,-/ ' s . -. s c• Lta ,-,. • f\j . ,s/ • • / micytaeirtf. frr \ ,----":„..._:-.; --,,-,______----•••••-•___ i / t:Maiki., ' ' ,1"-''. ,v.,____:,_,L,'Sdh-0..,,,I.1,e-ni..:...,,,,,‘,1„,'- ,--,- Stktieoet--_-:_---5------, - i -----r,'"'-,

oeea _ _ . _ - - __ ----,,,,,,,-. '-_-- --`37etr lhakkrn , '1 '' _.__ (1sluntl,j,J...-- tong 1.= ----- , ' I ---T----- .._ _: ,-•,,,,.,.....---..,...... •-!s'i ' ' - . -'":'• ••.,. ." - '1/I ". _J- 14, ' - Lc_P,,:,' ' 1 :, ‘ ••r• t, • = -s-- ,s.--, s - -1•LaJtyanr ---•,4", ',.., •.-\ i,)..1,••••- ,_,,_ 2 Stongfibrden „:•,..,...,!=''', !,:- ,i•-\' .v----,,.,,I, --_--.-_,,, , .,. c . ,.... " / ..,:it..., ,1, - : -• c_- ./. Yndeslad ,. -._._ , .7: ;. .;;T 4: ,» - 4' ,, :"1";<.,,_ : '!•:::.,,...__SIICT9,; fjrand. .-4."_-

. krileneset -,a •aer, --' , Heiape4...,;______—- ----,,''.,,,--'-''-',:„'(.;----'li""ji:''":••'

Sffiherget - Stbnistplen DyrexUl'a I 24: •••„ s•ss \ • ss Gjerdåsen - ard, \ , - (I. ,.itnane

— - _

, -

c» - arnrCfne

ung 11/2

S :•,),)5

cy)S ti

da, 11/111 = :• ; 11/2 if 0.)S -3=. 3 )1/3 'B = A -•..

Fig. 45: Lokalisering av typeområdet. M: 1:50000 & 1:5000.

68 KULTURMARKSTYPE Hasselhage

LOKALISERING OG AREAL

Stong ligg på nordsida innerst i Stongfjorden. Området ligg på oppsida av vegen mot Staveneset om lag 20 mo.h. Området er del av ei større samanhengande hasselli, og er lett tilgjengeleg (fig. 45).

Området er dekka av økonomisk kartverk AF 080-5-2 og av M 711-serien 1117 I Dale. Området dekkar om lag 20 da.

HISTORIE

Hassel har stor utbreiing i einskilde distrikt i Askvoll, og har tidlegare vore eit viktig trevirke til tønneproduksjon, og gjeve mykje nøtter. Til dømes vart det under krigen sanka "sekkevis" med hasselnøtter i hasselskogane på Eikenes - Heileberget. Helga Helle (1981) fortel frå Helle; "Om hausten i september for me frå fjell til fjære og plukka neter. Vi selde litt og. Vi heldt oss med juleneter sjølve". Også i Stongfjorden vart det sanka mykje nøtter frå hasselskogane, og desse vart selde til interesserte kjøpar. I gode år kunne ein frå hasselhagen på Stong samle fleire "potetbingar" med nøtter (Malmfrid Stang, pers. med.). I hasselliene noko vest for Stongfjorden var det tidlegare utslått og hamnehage. Graset vart slått og ført til gards i båt. Her var utfjøs og området van beita av kyr. I tillegg vart det sanka nøtter og ei tid truleg hogge hassel til tønneband. I 1920 var det tønnefabrikk i Stongfjorden som gav 7 arbeids- plassar (Førsund 1985).

I eldre tid låg det fleire husmannsplassar langs stranda her, og fleire bakkemurar og båtstøer er frå denne tida. Den gamle kjerrevegen frå Stang og ut langs fjorden går også gjennom området, men er for det meste attgrodd.

SKILDRING AV HAGEMARKA

den lauvskogdominerte lia ligg fleire hasselhagar. Hagane ligg i skrånande terreng, og er avgrensa av vegen i nedkant og tett hasselskog i oppkant. Ein traktorveg er bygd eit stykke ovanfor omradet og kryssar heile lisida.

Den mest velskjøtta hasselhagen ligg på beite- og slåttemark. Hassel Corvlus avellana står enkeltvis eller i klynger ved store steinblokker, ved rydningsroyser og langs steingarden på øvre del av slåtteenga (fig. 46). Hasselbuskene er påverka av husdyrbeite (sau). Feltsjiktet er grasdominen med artar som englodnegras Holcus lanatus, engkvein Agrostis ca illaris. gulaks Anthoxanthum odoratum, engfrytle Luzula multiflora, raudsvingel Festuca ruhra, knegras Sieglingia decumbens, sølv- bunke Descham sia caes itosa og harestan Carex leporina. I tillegg inngår både næringskrevjande og novsame urter som td. jordnøtt Cono odium ma.us, prestekrage Chrvsanthemum leucanthemum, smalkjempe Plantago lanceolata, harsveve Hieracium

69 pilosella, mjødurt Fili endula ulmaria. kvitbladtistel Cirsium hetero hyllum, revebjelle Digitalis purpurea, engmarikåpe Alchemilla subcrenata, skogstorkenebb Geranium sylvaticum, vanleg knoppurt Centaurea jacea, ryllik Achillea millefolium, tiriltunge Lotus corniculatus, blåklokke Cam anula rotundifolia, kystgriseøyre Hypochoeris radicata, tepperot Potentilla erecta, raudkløver Trifolium ratense, engsoleie Ranunculus acris og engsyre Rurnex acetosa.

Dei andre hasselhagane har eit beita feltsjikt, og ber preg av Ujamt beitetrykk. Lauvverket på hasselbuskene går her like i bakken (fig. 47). I tillegg til hassel inngår også selje Salix caprea, rognasal Sorbus hvbrida oLYgråor Alnus incana i tresjiktet. Her finst (ig enkelte innslag av nyperose Rosa sp. o kristtorn Ilex aquifolium.

TILSTAND

Hasselhagen vert beita både vår og haust, og slått i juli månad. Trea vert i dag ikkje nytta på anna vis enn til ved.

Hasselskogen i Stongfjorden er registrert som verneverdig edellauvskog. Området er vurdert i samband med verneplanarbeid for edellauvskog (EDNA 1989).

VERDIVURDERING OG E1GNABRUK

Hasselskog er eit relativt vanleg innslag i Askvoll. Edellauvskogen i Stongfjorden er likevel av dei største. og er lett tilgjengeleg både som beiteområde og til annan bruk. Hagemarkstypen med dei karakteristiske buskformene gjev eit parkliknande landskap og er estetiske såvel som rekreative.

SK.IOTSEL

I hagemarkene er det turvande med jamnt beitetrykk. Beite vil halde nye busk- og treoppslag nede og halde grasbakken i hevd. Tynning og foryngring av hasselbuskene er naudsynt.

70 Fig. 46: I skråninga vest for Stonjorden ligg fleire hasselhagar. På heite- og slåttemark står hassel inn til steinar og rydningsroyser.

Fig. 47: Denne hasselhagen er meir attgrodd, men vert nytta som beite for ungdyr.

6.10 MJÅSET

Vagekinn - _ - ijdé- - - Blå1jelleV r--- _ , . 2' 510 li.gf I r den - / Asane " ,3° } ndestad Breridetla ugan ;NC , l ''' 1-' -- = eneneset.„, - S -D \/) E -• .1, . :•1.4-rioneet -_- - eui _.... Sjøberget „„____--- ._____,„7„, ,______....,,, .7d c )\"‘" .Sial sne ...,` ---, ''';-- ; • ''' 1 ----- , . - , r 12' Ospe-- Gjerdåsen ) " ,f ,hammar.enc;,. Siordul , <

Kon‘nt.SCI Slor,Claisslauren - Un n ser ; _ < , Lange- fl 2, ' • Fure1)., )- e"ibe

Fig. Lokafisering av typeområdet. M: 1:50000 & 1:5000.

72 KULTURLANDSKAPSTYPE Svartorhage

LOKALISERING OG AREAL

Mjåset ligg ved Stongfjorden omlag 1 km vest for vegen til Grimelid. Området ligg mellom 40 og 60 mo.h. og er lett tilgjengeleg frå vegen til Holevik (fig. 48).

Området er dekka av økonomisk kartverk AE 080-5-4 og M-711 serien 1117 IV Askvoll. Området dekker om lag 5 da.

HISTORIE

Garden Mjåset har vore eit kombinasjonsbruk med lakseflske og jordbruk. For lang tid attende var her geitedrift og området var då om lag snautt for treoppslag. Det vart skore torv på fjellet, Brendehaugane, som vart sendt på løypestreng til gards. Løypestrengen enda i ein stor stein som enno ligg midt på bøen ovorn husa. Stein- garden i vest er bygd i 1915 under utskiftinga (Oddmund Mjåset, pers. med.). Svartorhagen i øvre del av innmarka har vore nytta som beitehage.

SKILDRING AVSVARTORHAGEN

Landskapet er bygd opp av ei skrånande strandflate før fjellet stig nokså bratt opp mot Stavenesodden. Midt etter strandflata ligg gardsbruka etter ei rekkje oppdelt av parallelle steingardar. Steingarden i vest mot nabogarden er laga av rullestein. Området er frodig med mange og store tuntre, i fyrste rekkje platanlønn Acer pseudoplatanus.

Svartorhagen ligg i overkant av bustadhusa frå slutten av 1800-talet, og er omgitt av fleire steinarbeid som bakkemurar, rydningsrøyser og steingardar. Hagen er samansett av om lag 10 store svartortre Ainus ,glutinosa 10-15 m høge (fig. 49). Trea står i ei klynge på storsteina mark. I nedkant både aust og vest om hagen ligg større engareal. Området er avgrensa mot utmark av ein solid steingard. Nokre frukttre står også i grensesona.

Feltsjiktet er steinete og er glissent. Bakken er nokså fuktig og opptrakka, og berre få artar veks her. Næringskrevjande artar som sølvbunke Descharn sia caes itosa, engsoleie Ranunculus acris og kvitkløver Trifolium repens dominerer. I tillegg innzår artane vassarve Stellaria media, engkvein Acrrostis ca illaris oiz blåkoll Prunella vulgaris. Myrtistel Circium palustre og krusetistel Carduus crispus står spreidde i hagen.

73 TILSTAND

Svartorhagen er nytta som beiteområde for sau og storfe. Engareala i kring er velhaldne men dominert av få og høgtytande artar.

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

På kysten er ofte svartorhagar vanleg nytta som beiteområde. Hagane er ofte små i utstrekning og ligg oftast ved elvar og vatn. Svartorhagen på Mjåset er liten, men eit godt eksempel på bruken av desse. Bruken av rullestein til steingardar syner ein særeigen "mure"teknikk.

Området er karakteristisk for kystkulturlandskapet der busetjing har vore knytta til strandflatene like sidan forhistorisk tid (Historisk Museum 1983).

SKJØTSEL

Trea i hagemarka vil syne best med eit nedbeita feltsjikt. Det er difor viktig at området vert godt beita. Dei store trea vil gje godt lé for dei beitande dyra.

Fig. 49: Svartorhagen utgjer ein del av beiteområdet på Mjåset.

6.11 GRIMELI

aurnob•nthm 27‹,

Re,1 ngshergrbria.

v:k'kl,Fiebsenctin, erper, o 1sh i /°' nedo+ • , _" Nerreqkjerei,rs3 G 7,11e

Gehaskjerel-,,(-4,4erkesheia

I A ekro 18 ,,:-..:*----"/"".\--.,..--_, '.4 . :.'S"a Ho pv,kliva \ ,..,...^--...---",",. '

\ SvOrle.tki.eret.",_=7„,_ s— -. ,,, ' ---;_f ,.,B ! åf-'jelle Vå'9:1::: , - dj:;7-ri,l,r-----) c L___-'Li"i"2 ' "-.20/ - 1 \ •• 1 Ospeneser '-' ,..

1 ,,,v,,, \ ,,, ‘, , . Lia ric - -•,— : —',-- - •— _ , ,,,, , 17 ---,----, i Eirelfdehauan ,-, As";u0 ,--7) . , ,, , S/T A ,71,71--EN E .-S--Q-D:\13-/E`A ,.:2),'i ,;›,-,`' "!-- St"1 "-

' -,-P"'"",`'—r.T. •,:j . /-'' '\---\ ' ‘,••••• ,., "--,--..., f --- W. \, Wel,>'''''..\r,‘;'•V''''• ----4--- eid

o f 0/ '

—_-- • * •79,5 . ' ' \ -____/ • •• •

7*--\ *:

Våganeset *-.Trongane . • 37/32

" m M A

H 6/6 H

Stubseidvågen

1 29 —•,/ 1/

) Fig. 50: Lokalisering av typeområdet. M: 1:50000 & 1:5000.

75 KULTURMARKSTYPE Lynghei

LOKALISERING OG AREAL

Grimelia er ei mindre grend på nordsida av Stavenesodden, ut mot Stavfjorden. Det går veg frå Stubseid ved Stongfjorden over "fiellet" til Grimelid. Lyngheiane er utbreidde like frå stranda til Høgeheia, 450 mo.h. (fig. 50).

Området er dekka av økonomisk kartverk AE 080-5-2 og M-711 serien 1117 IV, Askvoll.

HISTORIE

Lyng- og torvheiane på Stavenesodden har vore beite- og fårsankingsområde, og har forsynt folket med brensel. I eldre tid &jekk husdyra, både kyr, geit og sau ute store delar av året. I tillegg vart det skore lyng for å droye høyffiret. Dei nyaste skota på lyngen vart skorne, og blanda med høyet. Det hende også at lyngheiane vart brende for å fornye beitet. I tillegg til beite vart det også henta torv i området. Denne vart skoren og turka på staden, og så frakta heirn anten på ryggen eller på løypestreng for dei som hadde det. To gardar; Lia og Liavika ligg midt i heiområdet. Begge desse stadane er fråflytta, og særleg Lia er i forfall.

SKILDRING AV LYNGHEIA

Lyngheiane er mest terrengdekkande i Grimelia, og strekk seg frå sjøkanten og like opp mot dei høgaste fjella i området. Berre noko innmark og mindre nydyrkingsareal bryt heipreget.

Landskapet kring Stubseidvågen er kupert med fjellknausar, små flater og mindre dalforer som leier ned til stranda (fig. 57). I område med godt ly for v'eret veks det opp småskog av gråor Alnus incana, bjørk Betula ubescens og rogn Sorbus acuparia. Noko gran Picea sp. er planta.

I sjølve lyngheia er det vekslande våte og turre parti. Dei turre partia er dominert av lyngarten røsslyng Calluna vulgaris. Saman med røsslyng veks klokkelyng Erica tetralix, krekling Em etrum nigrum, blåbær Vaccinium mvrtillus, tvtebær Vaccinium vitis-idaea, blokkebær Vaccinium uliginosurn, tepperot Potentilla erecta, fjell- marikåpe Alchemilla al ina, kystmyrklegg Pedicularis svivatica, heiblåfjær Polvgala serpvllifolia, knegras Sieglingia decumbens, geitsvingel Festuca vivipara, engkvein Azrostis ca illaris, finnskjegg Nardus stricta. bjønnskjegg Scir.us caes itosus, heisiv Juncus se uarrosus og kornstarr Carex panicea. På godt beita areal aukar grasmengda, og artar som engkvein Auostis ca illaris, engrapp Poa pratense, englodnegras Holcus lanatus og gulaks Anthoxanthurn odoratum dominerer. I våtare myrparti veks duskull Erio horum augustifolum, blåtopp Molinia caerulea, stjernestarr Carex echinata og pors Myrica

76 TILSTAND

Beitetrykket på lyngheia er redusert i høve til tidlegare, og særleg einer skyt opp i lyngheia. Her er også oppskot av bjørk, rogn og furu. Lyngskjering og torvuttak førekjem ikkje lengre, i staden vert delar av heia dyrka opp.

Ein strandvoll, 25 mo.h., ligg inntil området og er av kvartærgeologisk interesse (EDNA 1989). Fjellområdet på Stavenesodden er nytta som turområde (FRIDA 1989).

VERDIVURDER1NG OG EIGNA BRUK

Lyngheiane har tradisjonelt vore eit særtrekk langs kysten, og er enno vanleg langs ytre delar av Askvoll. Typeområdet i Grimelia er såleis eit eksempel på slike terrengdekkande kulturmarkstypar. Lyngheiane er i dag dokumentasjon på ein utbreidd kysttradisjon der heiane vart aktivt utnytta både som beite, fôrsankings- område og til å skaffe seg brensel.

SKIOTSEL

Beite, fôrsanking og avsviing har vore tradisjonell skjøtsel av lyngheiane. Eit jamnt og stabilt beitetrykk er turvande for å halde lyngheiane frie for tre- og buskoppslag. Avsviing er ein måte å fjerne tre- og buskoppslag og fornye grovvaksen røsslyng. Dette vil også gje betre beitekvalitet.

Fig. 51: På Stavenesodden er lyngheiane dominerande i landskapet. I Stubseid- vågen ved Grimelid vert delar av lyngheiane dyrka opp. 77

6.12 HALANDSSTØLEN

Moldurda \ .' ' ' - h otte-

13 Srnorsito, Ppv, Hekkettlenet . novå aripeberger. ..,,•-,,-",,- ,J___- -- , hwnen

, 14' - - -i L .serszoIr - ,,\ , du4Ae.“ok,r, — -Dn \'' l.._ „ , „ \ , kei'.\ ' )/„IntednI” '" ..,knotier,‘; ,, ., 1 - . - 12- '‘--,----'":: - --- : - —--::----U.- ; ------y , ,he ane . ;"-: - ''' ' 'l'''-- - , 7<;1, ' Rivedats- — _. --:,----12.;.....,,..egg, ,\,,...,_, __,, \. Store- , \` ,„ . "f "Ilssåta`----' CRi-, .(1(;),,,‘,/:»/V- kletten , ,,, 25, , . ki it n .. ,,,\ t-- • ,: 31<.;___4____,..,._____- , l' 1•amotlen 1,--,{2;----:__. ....-.;;;'_;------L---'-----1 -1.,;,---.-, ...... „. ,..::.:------,------, •--,----, Tt \ - - -'- --, i *----A1 1 , dhkasrøW1 `:-. ' - -''-'''....' \ ', Bakk-eljellet, - `- — '------"---'?)' 00 -• . ' e t-t,- P,i.s,:ii,i,„...1,1,_, :\ - , ,.\ 97 --B,,inrnpn-6113,_ ,,,,T.;?„.„«.: 7FoIxt.,(tr,i N._ SPir,"-i7k b —

Fig. 52: Lokalisering av typeområdet. M: :50000 & 7:5000.

78 KULTURLANDSKAPSTYPE Støl

LOKALISERING OG AREAL

Hålandsstølen ligg i dalføret ovanfor Holmedal, om lag 2 km frå Håland. Stølen ligg 340 mo.h. med utsyn ned til fjorden. Ein tydeleg sti leier frå Vikastølen til Hålands- stølen (fig. 52).

Området er dekka av økonomisk kartverk AF 079-5-2 og M-711 serien 1117 I Dale. Området dekker om lag 5 da.

HISTORIE

Det har vore stølsdrift på Hålandsstølen langt attende i tida. Årstal rissa i treveggen i eine stølshuset tyder på at stølshusrekkja har stått slik alt tidleg på 1800-talet (om lag 1825) (Kåre Tveit, pers. med.).

Det var vanleg å buføre til støls i midten av juni, etter å ha vaska, skaffa ved o.l. Stølinga føregjekk så til slutten av august månad. Budeiene gjekk til stølen i nonstida (klokka 16.00/17.00), mjølka, låg over og mjølka før dei gjekk attende til garden om dagen. Mjølka vart separert på stølen og kløvja heim. Heime vart det laga smør av fløyten. Skummamjølka fekk surne og vart nytta til gamalost eller anna (m.a. dyref6r). Stølinga tok slutt kring 1950.

SKILDRING AV STØLEN

Stølen ligg i skråninga på vestsida av den breie dalbotnen ved foten av fjellet Moldura. Stølen ligg på ein liten voll og har utsyn mot Dalsfjorden i sør, og like mot Lihesten i Hyllestad.

På stølsvollen står 4 sel vegg i vegg. To av sela har torytak, medan dei to andre har bølgeblekktak. Hjørneselet mot nord er halde i opprinnleg stil (fig. 53).

Den næraste stølsvollen kring støishusa er graskledd, fri for lyng men med spreidde einer blant stein i dagen. Eit stykke nedanfor vollen veks einerane Juniberus communis tett og i tillegg står mindre felt med planta gran Pieea sp. kring stølen. Bak selsrekkja ligg ein stor stein. Den graskiedde vollen er dominert av trakktolande artar som engkvein Agrostis ea illaris, tunrapp Poa annua, gulaks Anthoxanthum odoratum, engrapp Poa bratense, engfrytle Luzula multiflora og finnskjegg Nardus strieta. Ut frå den næraste stolsvollen vert grasdekket mindre dominerande og artar som tepperot Potentilla erecta, storfrytle Luzula sylvatica, kystmaure Galium saxatile, småsyre Rumex acetosella, heistarr Carex binervis, heisiv Juneus s uarrosus, blokkebær Vaccinium uliginosum, blåbær Vaceinium mvrtillus og revebjølle Digitalis .ur urea er vanlege. Endå lengre bort er feltsjiktet rikt på røsslyng Calluna vulgare, krekling Em ethrum nigrum og hjønnskjegg Scir us caes itosus.

79 T1LSTAND

Stølsområdet vert beita av sau. Stølshusa er i relativt god stand, medan vollen gror etterkvart til grunna svakt beitetrykk. Tette einersamlingar er generelt eit problem for beitet, og tidlegare vart fjellområdet brent.

Stolen ligg i fjellområdet mellom Dals- og Førdefjorden eit mykje nytta friluftsom- råde med mange vatn og vassdrag (FRIDA 1989).

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Det er særskilt bygningskulturen som er interessant på stølen, og denne byggeskikken utgjer i dag eit sjeldant stølsmiljø i kommunen.

Stølsområdet er sommarbeite for sau og av di området er eit mykje nytta friluftsom- råde har stølsmiljøet verdi for friluftsliv og rekreasjon.

SICIOTSEL

Ein open stølsvoll er avhengig av årvisst og jamnt beite. Rydding av einer er eit aktuelt tiltak for å halde vollen meir open og betre beitekvaliteten.

Fig. 53: Sela på Hålandsstolen står vegg i vegg, og slik har dei truleg stått sidan tidleg på 1800-talet.

6.13 RIVEDALSSTØLEN

..„...., ' • SUSSifell.el ' _ ----- . -,_ _

_, ) 43fi ,-,‘', \-, s-- \ .".1,0NNDI / Liretsto.1,, / , ;'-•- ' _____-"---‘i-g5.11- 'Med- ,' '' ' - ---. - '. -----""../ :, ' . a .!-.ft-41r1I IMe dl n ,.. '1", ,f ..'• ' ' ."--_,...... ------?- -,,"-----...-T-ri..7,-;;;, '. ,--A,---"'"*"--=`.= - : - • __,. .... ' 2 . --- -,------• - , ),', ,'• ,,' . , 2‘, ,, ,;.------1- heiane ', ,''''', `‘‘. -. , •, ..,„g.,..„ / ,Storene,a

'-‘N,' ( -,, -,,,,f. ( ', ; . '\ - ( E3'Iå'fi e11s såt a Store- s, Jr*.crirri‘,/ kietten (Hunehelad , , , • - .9- • aste;en . 472-' "Hbokrrolte ' c90 „

,•. _

, ':‘97„- • , 95 ' / • - • _ _ . ork•13:•m, ,11å ',ob tv • --

',37) Torshaiklen--- " • , 1 bewenc. 4 ellrsen

299, 0

Fig. 54: Lokalisering av typeområdet. M: 1:50000 & 1:5000.

81 KULTURLANDSKAPSTYPE Stol

LOKAL1SERING OG AREAL

Rivedalsstølen ligg i dalmunninga rett vest for Rivedals-kletten omlag 350 mo.h. Stølen er eksponert mot sør og ligg ein km frå bilveg (fig. 54).

Området er dekka av økonomisk kartverk AG 079-5-1/3 og M-711 serien 1117 I Dale. Stølen dekker om lag 5 da.

H1STORIE

Den siste tida stølen var i drift var det berre kyrne som vart mjølka på stølen Dei som hadde geit mjølka desse heime. Kyrne vart buførte til stølen kring jonsok. 8-9 jenter var budeier på Rivedalsstølen om sommaren. Dei gjekk opp om kvelden, og heimatt etter at dei hadde mjølka om morgonen. Mjølka bar dei til gards. Kyrne var på stølen til 20. august. Langt attende i tida vart det også henta fôr frå utslåttar i fjellet. Høyet vart samla i nett og rulla heim.

SKILDRING AV STØLEN

Den vesle dalbotnen har ei avgrensa form med Medheiane på vestsida og Rivedals- kletten på austsida. Stølsvollen ligg fremst mot utgangen av dalen og har godt og vidt utsyn. Stølsvollen ligg mellom to elvelaup og er slik godt avgrensa. Åtte sel ligg samla i ei klynge (fig. 55). Dei fleste er små, er i bra stand og har alle ulike farge- variantar. To av stølshusa er ombygde og har ei form og ein storleik som skil seg noko frå dei andre.

Den vesle dalen er dominert av lyngheier og mindre myrparti. Enkelte bjørketre førekjern i skråningane. Dalføret er så og seie utan oppskot av einer Juniperus communis og har lite grovvaksen røsslvng Calluna vulgaris. Dette kan tyde på at området har høgt beitetrykk. Sjølve stølsvollen er dominert av grasartar som gulaks Anthoxanthum odoratum, harestarr Carex leporina, sølvbunke Deschampsia caespitosa, emzkvein Agrostis ca illaris, stjernestarr Carex echinata, finnskjegg Nardus stricta, smyle Cescharn. sia flexousa og tunrapp Poa annua. Kvitmaure Galiurn boreale, heisiv Juncus suuarrosus. tepperot Potentilla erecta, duskull Erio horum amzustifolium, og knappsiv Juncus conglomeratus inngår. Litt utanfor vollen kjem lyngartar som blåbær Vaccinium rnvrtillus, tytebær Vaccinium vitis- idaea. krekling Em ethrum nigrum og røsslyng Calluna vulgaris inn. Revebjølle Digitalis u urea står spreidd på stølsvollen.

82 TILSTAND

Området er godt beita av sau, geit og ungfe. Dei fleste stølshusa er i relativt god stand.

Fjellområdet mellom Dals- og Førdefjorden er eit viktig friluftsområde i regionen (FRIDA 1989). Fjellområdet er geologisk interessant, og stølane er av kulturfagleg verdi for friluftsutøvarar i området (NOU 1983:45).

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Stølsområdet er i god hevd og ligg i eit område med allsidig husdyrbeiting. Støls- området er såleis godt eigna som referanseområde. Dei relativt godt bevarte stølshusa dokumenterer den einskaplege byggeskikken stølen er tufta på. Området er eit godt beiteområde i nær avstand frå fleire av gardane tilknytt stølen. Stølen er elles interessant i samband med utøving av friluftsliv i fjellområdet mellom Dals- og Førdefjorden.

SKJØTSEL

Allsidig beitetrykk vil gje eit jamnt nedbeita feltsjikt, og vollen vert halden open. Nye stølshus bør tilpassast det eksisterande bygningsmiljøet slik at stølen ikkje misser særpreget sitt.

Fig. 55: Sela på Rivedalsstølen står samla i ei klynge i dalmunninga. Stølsvollen er grasdominert med lite oppslag av busk- og trevegetasjon.

6.14 EIKENES

1 , ,....1"UlaUcfib: l•',"'"'''. ....),(,..•,•,/<,, -- Ilals,ii4letir ' . ; ,',/.'ra.,.Irrl , • , - - . ''.ti•,- ‘ >\,•r tx . _ ',..•<-'_. ,_------...12- -...,") '--..t ____-____„:„_gsi-----,----2>'7-":--°':-L.--'---- heja ),.....Air›,,....,.,,..lnyielrns'Aii,ler,' ,.- .---. - .51Å . , ' '''-' ''''.."'''' . : ,':\It' N. ^1' ". ' - -T- tlel • - ..,..,,,..., _ .., Ky oedals- ...... unr- - ---' -'..-----'"- , . - : ,Jfl S` ,.-,, ! . • . ;- .. , ,. '`- •-. , .. , knolln :hatiyrn, • r ''d : ', 57.7 Jedals- • ..,_,Teinefjellet - --_,..., ("..)-----,/ • --; -.. -N. --- -. )•\.: ,,..1,,,,, --,, ; ,- •,• 4 , C-,•-•-,"---7,„›., . -.-___•-7.--_, ' '"/ -2•:- H e

,', ,\ ',-.. • ''''-' 'szHt•gknolt•en- — -- ', '`''• ' -));:( ,... . ' . ' .: - '----2'----F -r‘=-'----\--'n''- ... 'fl . 3, , _. -,-..• , •- • .. , , _ , ___ . . . -• -,,:fknotten-_,--,----.- ,.., 7 .,V'''''' - - -- - • 2 _. - -,....-.---7_---9,..'5----7-1------fikr.'.,7s-sipit-,,,--6-4, -.._----'------1,-'1:"..-_---iff'i-:4":"`.411-if:--.2:11):,•_:1-1 .- - - --,--.._„,., . -- - -''.--, Alms,kora - —2,. - = - -- , ------,-, CS -,.._1_•;,..--mid..& °------15.<7"...L.,v,Pi&m.; -...\ ,---,-)----.----‘,-;,, -,,-,,,-,-)- -7-----_,,,--- - - — ..".:= •••., ' ,'''l ___:-.:-.4"-f- '; ..,' - - -.;..23 ) - e'-'- - -- .•--- ' L---- -:--,__- .-:_;_-.,-.7-21-.7:- Isi - '------,...,!..:,-.----'' lyno•Deroet J ----"--=-1------=—•=7------. - i .5,, Sieihfilsen --..,---. ,V,nne,,, ,,I€Iter:. , - - \ fl ,'. I 24( -....7, _:.--. (-->----- )- ,•i ' ...... ial ,,,__ ._.. 1, "-- ir".. ”'i: -e;; -cr ; Daksoyna '''‘...... -' -,_ I -E.'5--11(,,, ---• ' - 1 stweriÅ ci 11ovd en .• 09 ,

• • ,•'--"--- / .11 ø / -;.------—2-7:-- \ --( i •

-;\„. . (\( / •'-•.\,-ikeskoro \ •

r4------____ '-----

- *------\_, 1'\ , -N •• ',------:7----t i ,. Vir-)

" — - / 2 ---- - _ m

-2--2-1 - =4" fl

ikene s

--- C:;' )

B = B

Fi Lokaliserin,i; av typcområdet. M: 1:50000 & 1:5000.

84 KULTURLANDSKAPSTYPE Risingsli og gråorhage

LOKALISERING OG AREAL

Eikenes ligg ved Dalsfjorden om lag 1 km aust om Rivedal. Risingslia ligg i skråninga mot Vindheimskletten om lag 20-100 mo.h., medan gråorhagen ligg så og seie oppå Vindheimskletten, om lag 150 mo.h. (fig. 56). Området er eksponert mot sør og er tilgjengeleg via geitestiar eller den nye traktorvegen frå Eikenes.

Området er dekka av økonomisk kartverk AG 079-5-4 og M-711 serien 1117 I Dale. Området dekker om lag 70 da.

HISTORIE

Delar av almetrea har blitt nytta som fôr til dyra. Tynne almegreiner vart risa (kutta) på vårparten. Kyr åt både borken og store delar av kvisten, og det vart sagt at dei mjølka ekstra godt av dette fåret. Lauvet vart også stundom nytta. Om lag ein meter lange kvistar med lauv vart kappa om sommaren og kjerva (bunta saman). Kjervane vert så turka og nytta som feir utover vinteren. Denne tradisjonen vart utført i alle fall fram til krigen.

I uårstider nytta folk borkebrød, og då var det fyrst og fremst almeborken som vart nytta. Dei som ikkje hadde tilgang på alm sjølve fekk (jerne hjå andre. "Almeskori" i Eikenesberget var ein mykje oppsøkt stad. ling almebark vart turka og malen til brød. Det vart også teke avkok av barken til suppemat og drikke (Bakke 1984).

Gråorhagen vart tidlegare nytta som beite for kyr. Det var då vanleg å gå hit å mjølke dei. Gråor vart også nytta som fôr til geitene. Kvistar av gråor vart samla i kjerv og turka i løpet av sommaren/tidleg haust.

SKILDRING AV R1SINGSLIA OG GRÅORHAGEN

Risingslia Jige i ei aust-vest gåande fjellside under det 7 km lange Heileberget. Lia er bratt og søreksponert med gode tilhøve for varmekrevjande vegetasjon. linder Vindheimskletten går grenselinja mellom to gardsbruk, og denne er markert ved ein steingard. På haugen like nedom står grunnmurane etter ei utIøe.

Mange store almetree Ulmus glabra veks i skråninga frå Vindheimskletten og like til Fossedalen lengst aust i Askvoll kommune. I kring Eikenes og eit stykke inn Dalsfjorden har dei fleste almetrea blitt styva (fig. 57). Dei står ofte bratt og har ein tjukk hovudstamme med mange greiner frå same punktet på stammen. Trea har i dag ei vid krune grunna manglande greinkapping. Feltsjiktet er grasdekt mellom stiar og større steinar. For det meste er det nøysame artar som jordnøtt Cono odium ma'us, blåklokke Cam anula rotundifolia, ryllik Achillea millefolium, tepperot Potentilla

85 erecta, smalkjempe Plantacro lanceolata, tiriltunge Lotus corniculatus, kystmaure Galium saxatila, gulaks Anthoxanthum odoratum, raudsvingel Festuca rubra, blåkoll Prunella vulgaris, lækjeveronika Veronica officinalis og engfrytle Luzula multiflora som dominerer. Av meir næringskrevjande artar førekjem englodnegras Holcus lanatus, raudkløver Trifolium ratense og engsoleie Ranunculus acris.

I eit mindre parti i skråninga ned mot vegen ligg ei urterik eng. Enga har eit høgt innhald av prestekrage Chrysanthemum leucamhernum (fig. 58). Av andre urter inngår blåklokke Cam anula rotundifolia, raudkløver Trifolium .ratense, kvitkløver Trifolium repens, følblom Leontodon autumnalis, hårsveve Hieracium ilocella, smalkjempe Plantazo lanceolata, gulaks Anthoxanthum odoratum, raudsvingel Festuca rubra, augnetrøst Euphrasium sp., tiriltunga Lotus corniculatus, englodnegras Holcus lanatus, engsoleie Ranunculus acris, ryllik Achillea millefolium, blåkoll Prunella vulgaris, jonsokblom Melarn vrum rubra, tepperot Potentilla erecta, småengkall Rhinanthus minor og skoggråurt Gna_halium svIvaticum. Revebjelle urea har einskilde innslag i utkanten av enga.

Gråorhagen ligg i skråninga og oppå høgda ovanfor Eikenes-garden. Mange av gråortrea Alnus incana har ei kraftig stamme og er opp mot 10 rn høge. Med eit beita grassjikt har gråorhagen mest eit parkliknande preg (fig. 59). Fleire av trea er knekte.

Feltsjiktet er dominert av høgvaksne gras som sølvbunke Descham sia caes itosa og starrartar Carex sp.. I det grasrike feltsjiktet inngår også gulaks Anthoxanthum odoratum, engkvein Agrostis ca i1laris, raudsvingel Festuca rubra, stjernestarr Carex echinata, smyle Descham sia flexuosa, engfrytle Luzula multiflora, englodnegras Holcus lanatus, harestarr Carex leporina, knegras Sieglingia decumbens og finnskjegg Nardus stricta. Knappsiv Juncus conglomeratus står i fuktige småsøkk. Elles inngår tepperot Potentilla erecta, myrfiol Viola palustris, kystmaure Galium saxatile og augnetrøst Euphrasium sp.. Einstape Pteridiurn a uilinum, einer Juniperus comrnunis og revebjelle Digitalis ur urea inngår som spreidde oppslag, men i utkantane er særleg einer og einstape talrike. Kystbergknapp Sedurn anglicum og lækjeveronika Veronica officinalis veks på bergknausane.

TILSTAND

Området vert beita av geit og sau, og har eit godt nedbeita feltsjikt. Almetrea vert ikkje nytta i fOrsamanheng lengre og er utsett for rot- og vindfall grunna stor og vid krune. Engpartiet vert slått. Feltsjiktet i gråorhagen er meir prega av attgroing, og fleire av gråortrea står i fare for å (,å ut

Dalsfjordvegen kryssar i nedkant av området. Denne strekk seg langt inn i Dals- fjorden der han berre stoppar opp i påvente av bru over til Dale. På folkemunne går den for "geitestien".

86 Området er utpost av alm-lindeskogen i Heileberget (EDNA 1989). Heileberget er vurdert i samband med verneplanarbeid for edellauvskog, og Steiehalsen lengst aust er føreslege verna som edellauvskogreservat.

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Svært få område i kommunen har tydelege spor etter fôrsanking av tresjiktet. Dessutan er det få edellauvskogsområde i kommunen. Området har difor høg eigenverdi. Det dokumenterer ein variert ressursbruk av skogen og er samstundes ei relativt velbrukt hagemark.

Området er eigna som beiteområde, og har visuell verdi for reisande på fjorden. Området vil også vere eigna i samband med undervisning. Vindheimskletten er interessant i samband med friluftsliv. Den er m.a. eit godt utsynspunkt og utgongs- punkt for turar til Eikenesstølen.

SKJØTSEL

Beiting er turvande for å behalde eit grasrikt feltsjikt, og særleg er geitene eigna som skjøttarar av dei bratte beita. I samband med undervisning bør trea eller i alle høve nokre av trea skjerast attende. Attendeskjering bør skje gradvis og etterkvart haldast vedlike med rising eller lauving kvart 5-7 år. Ein slik skjøtsel kan evt. inngå i undervisinga.

Fig. 57: Mange stuvar av alm står i den bratte lia nord om Eikenes.

87 Fig. 58: Den vesle enga like ved risingslia er artsrik, med prestekrage som dominerande art.

Fig. 59: Delar av hagemarka er dominert av grdor i tresjiktet. Feltsjiktet er tett og grasrikt. Utsyn mot Dale i Fjaler.

6.15 STOREVIK

FloKenese: ' 1=. ‘) ) i, Lamhekjerei , — malvikenesei - , -2 *• `-,:•""' '35 tigr)9n - - kierxr.f3e, ugen n • 1 - V •ar Oefl bardholmen',...-,-,) 3.-„,_ x.k • . Siorryiknaken

7 ..1 7. ji,--7'-‘ y \'-' \ • ,, e} 141,(•1N I •,,,„„,5 , e,..i • , li, K nhhe XXJ” .\'-.:-,,,,,,...... ,,..,, ,. ',', ,,,,,l,.•.\,N'''.‘. I '" -`"-,iinew, , ,._.• brunneser , ,•,,„ - ---- ,_.'S-°,'' . - _ , \ exkjeref i ' • - . 1 1 . , r , 'L..._..,.._:,14i, ' - 1'.----"'-'..• ..< , ,...... _,„ , ., /--" - • - \ SKje - -'-''_------;j;- '' ''''- 1 ,-'. rehovden _ '" - 13randholmed»3 • ;:„..- ,---,--!,,,,, '''' .'•,/-•:x., ..11.-°•-•-•2 ''',:\.-,::',..,i' -::::-__ \-".;:;S:i4•Lxen j:jel"'ilaken' x. : : ,-- '----i-,' . '<"---% -, cl, ''!€'''- - c.:'`-,-- •- " Merk„svika -.,.• , ... --;,,, ---7),, :- .., _ .__ _ \ - -:,.,-. .1-- \ : . xlle-i vågayno • - '-'`.•''' l''' -4r, 410 1---1a—Ise /.«'• ''''. ",'-N. --,- -...... ,„_. - 1 -. ' \i• '-‘,"""''‘ - x, k'N..1,\ -A s •-_,'-1 ,;(2.1- .',..."',..1 ' ' ‘.t....'.--"'.--,'7,?• Rabbel, s • • 4 hi-exTikip .,..,, „ . ,,,v,..2.:; • \-,..,-.' --,----r - ,,,,',3,,3\ , 0 „. .-,; --.-----.,„ 01s',-.1,..--.1.--.=---=''-`.,`"—J--•=----_.-_' . , ' ‘,...„•- ,„.,.- .,---

Storevik stoke

okene svåg

Sforevikneset

Stor•

f ' -f t . . . • = B ' , - 8, \ • 9 Y3 = A / x 984 . o

7 1 ,•-, 0 ---=-= • G . / ' xM/•\ . ••-9c ri i •x G ____.-.%----,,7--F-redhe irr, )›. — . 7- ..-, -,.... ' -- (.•' .....„...... ,„\\,L----,•,-..•-9P/2 -__- 8 -,----, ../.,....--(-I '7.:"----"---=----""------.. -1‘... , .,---,_-,_,.------„.„----___._____..:----__ , -__r------c.7,- --_-__ -.1.7— ,------\ _ •29 , ---- ____ ------„------„,,.- --___----_------•- ----'---..--'-' , \ - '4,.. --___------r--,-,-__-_.----,.,•----,,•-',-;-\j -- _ ---•---r---.:-.- ______. - - ( ------98 N -- - 99/.- -— - . - __,...-•

-84,5 .•, .

' --- 9e ,2 _ - - - - Fig. 60: Lokaliserilg; av typeområdet. M. 1:50000 & 1:5000.

89 KULTURMARKSTYPE Hagemark med furu

LOKAL1SERING OG AREAL

Storevik ligg ved Førdefjorden like aust for Flokeneset. Typeområdet ligg på svaberg ned mot sjøen om lag 20-40 mo.h. (fig. 60). Området er lett tilgjengeleg frå riksveg (i09.

Området er dekka ay økonomisk kartverk AG 081-5-2 og M-711 serien 1117 I Dale, og dekker om lag 25 da.

HISTORIE

Området har vore nytta som beite for stor- og småfe. Engarealet som grensar til hagemarka er innmarkseng med årleg slått og beite.

SKILDRING AV HAGEMARKA

Landskapet kring Flokeneset er kupert med glatte svaberg mellom furuskog. Mindre nes, lune bukter og vikar, dalsøkk og små haugar gjer landskapet idyllisk.

Mellom dei to gardsbruka Storevik og Fredheim snor engareal seg mellom kuperte svaberg. Steinar ligg i røyser inntil svaberga. Desse er delvis dekte av eit tynt jordlag og har spreidde furutre Pinus sp., nokre bjørk Betula ubescens, rogn Sorbus acuparia og einer Juni )erus communis. Furutrea er nokså lågvaksne (opp mot 10 m), med kraftig stamme og ei vid krune (fig. 61).

Feltsjiktet vekslar mellom lyng- og grasmark. Dei glattskurte berga har stadvis eit tett dekke av gråmose Racornitrium lanudnosum, bjørnemose Polvtrichum sp. og blåmose Leucobrvum glaucum, saman med kystbergknapp Sedum anelicum. Elles vekslar lyngmark med meir grasdominert bakke og mindre myrar. Røsslyng Calluna vulgaris, krekling Em ethrum nigrum, heisiv Juncus scuarrosus, blokkebær Vaccinium uliginosurn, knegras Siedinuia decumbens, geitsvingel Festuca vivipara og tepperot Potentilla erecta er vanlege artar på lyngmark, medan dei grasdominerte partia har storst innslag av gulaks Anthoxanthurn odorawm, engkvein Agrostis capillaris, raudsvingel Festuca rubra, smyle Descham sia flexuosa, finnskjegg Nardus stricta og englodnegras Holcus lanatus. I våte søkk veks duskull Eriophorum augustifolium og blåtopp Molinia caerulea. Krypande einer Juni .erus communis står spreidde i haszemarka.

T1LSTAND

Hagemarka vert nytta som beiteareal for storfe og sau. Engareala vert både beita og slått.

90 Flokeneset er lagt ut til friluftsområde for båtutfart (Generalplan 1984-1995), og vert mykje nytta av folk frå Førde og omland (FRIDA 1989).

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Furuskogen er utbreidd ikring Flokeneset, og typeområdet er eksempel på ein kulturmarkstype der furu dominerer tresjiktet på beitemark. Området skil seg ut ved godt beita feltsjikt og ei karakteristisk form på trea.

Området ligg like inntil friluftsområdet på Flokenes og er eigna i samband med friluftsliv. Området vil likevel ha størst verdi som beiteområde.

SKJØTSEL

Hagemarka er avhengig av beite for å halde feltsjiktet ope. Dagens bruk av området dekker dette behovet. Dei karakteristiske furutrea set eit særmerkt preg på hagemarka, og bør stå.

Fig. 61: Hagemark med furu er eit vanleg innslag i kulturlandskapet på Floke- neset.

6.16 GJELSVIK

Herreneer ,..!,1:______, 1 4 Su i , • •L- ' -,4-- \\. maken I .._plsneset tik,\,,,,,,,,,\_;,- -,Varden Li"! ' • -. "-- - - 1-,-"T", '''-',------' ' `------7 -----1.,-K---:1:"---,---

rDyvikdbotten • —,.---„_.. I '‘'S• •I -6,•-"' .,' iff,n „ .1-1rgrfneSel,-/,' -'-21;-'-k? siontten...... sid^ohen' - \ --- . , Lekne '' 1,,; - „

,•••,...'' -- -.T,„--,,,. -: '--1"-----'ørndelen , 7---- Gleisysksiiaken' .-• - , — -",-. - - . ',P . -- 4,, , l'".7= -;.'""I \ ' - .--:',.\ ,.....,.-1 ' .• r,"=.i: ..... »).--,,.. -_-: . ..,, fl K rarn,7)~. tyrehovden . 1,,: i /' ' (1'1‘',}'Itl ,,. . -- ''-:-,--",:, , , _ ." SAWren 1 i - , `- "iRts lialseri ''' z,i20 " ' ,' ,' • - , ' ,I10 ....__:27,i7.,,,,_,._.::-._.,..,,,,:ik.f.—_, ' -.,•"/-.,,,\,,,Y 1.., ,,...,'‘...,.:,,:_t,.:0-,''±?G.I»rs,.:ii.r' . :'..i1 : - 1(nattn°rne-i12.191,,', ', I,\ 1.-1,\ ,....k ,_. /, ,-... _..1:1c• • ' • - ' \ ,,,,,..L.---„,..„09 fl N c-..:, • / ,, , W eog__.„.,, ----.--.-sjy_-..-... , -„. „..(..--i, ,, _5i:,•1_,raips-,•,.. ,:(5? ,.:------,, ' "-,42.,..., t..,„—.:-----,\...— ' thrikkUll -.14,ek.ka, : 2,,,, ----""v-, .-...:",...__ -7---?:,,,,,,,,,— ,_:',.'_,.?,1a -`,...<---3 erirnbeb.:;•' , r --__ - -• "...__.1-- - ,---..<:;,,,;,, cr ,-,---,,-...,,,------:---3. - •:::-.,"!,sq.--,:.------,,,,,. - .. --,..:--=-7^,_, . \--}- ' -1\----- L'IT---:--t-5- ---•"-, - — ' •- -'- ' ------=1 ' • ' '''''''-'''' ----"'"\---""." 4/'` ' '<' - 57'----'''-----== ,'' ---:_.___------609 ..--77,-,2,---•'-,-/-r--i'r' ,.,.2...... ;4-i-,.,!‘,-;; --;--._•-\ ‘,_,• 1, ------__—_-_.:,-3.•.AZ-;-,--,-,..::,2";;-7,4:----H-7:"-;-.-„,,,:: ,,,:'_:,--=-L.,',, ‘,..2.... •,'..---''`. ' /A,, ,,•:.--...',, "' :) :;',1...-....',.-.:..-.. ' ':" ':.,CA.-,/ I ' X,-,:-,-..,...-- '..-`-:=-"'-,',----- • - •IIA

-e Gjelsvik 91/7

a Fig. 62: Lokalisering av typeområdet. M: 1:50000 & 1:5000.

92 KULTURMARKSTYPE Jordnotteng og strandeng

LOKALISERING OG AREAL

Typeområdet ligg på nordsida innerst i Gjelsvika ved Førde-fjorden. Området strekk seg frå sjøen og opp skråninga til 40 mo.h., og er lett tilgjengeleg frå vegen til Hegreneset (fig. 62).

Området er dekka av økonomisk kartverk AH 081-5-3 og M-711 serien 1117 I Dale. Området dekker om lag 7 da.

HISTORIE

Fram til 1900 låg det to husmannsplassar i dette området. Desse vart kjøpt, slått saman og nytt areal vart dyrka opp. Det er truleg på denne tid slåtteenga er rydda (Oddvar Gjelsvik, pers. med.). Tilgrensande engareal har stadvis berg i dagen, og grunneigar meiner at arealet der slåtteenga ligg, også kan ha sett slik ut tidlegare. Truleg har kuperte parti vorte utjamna ved oppdyrking av denne enga som har ei jamnare overflate enn arealet i kring. Arealet har vore nytta som slåtteeng, med ein eller to årlege slåttar. Tradisjonalt vart enga gjodsla med sauegjødsel, og den vart i tillegg beita av sau.

Nausta ved sjøen høyrer til gardane på nordre Gjelsvik, men alderen på desse er usikker. Fram til 1920-åra var fiske ei viktig næring for mange av gardbrukarane i Gjelsvik.

SKILDRING AV SLÅTTEENGA

Innerst i Gjelsvik ligg ei langgrunn, finkorna sandstrand. Nausta er difor plasserte eit stykke ut for sjolve bukta og ligg i ei naustrekkje nederst i typeområdet. Naustrekkja er samansett av 6 naust som ligg tett ved einannan. Frå nausta går det fleire båtswer ut i sjoen (fig. 63). Bak nausta veks store tre av svartor Alnus dutinosa, osp Populus tremula og bjørk Betula ubeseens. Vegen til Hegreneset kryssar området like over naustrekkja ott ligg på ein nokså høg steinmur, med stabbesteinar som bilvern. Slåtteenga ovanfor vegen er stotta opp med ein bakkemur frå yegtraseen.

Slåneenga er jamnt bratt og er avgrensa av tett skog av svartor Alnus glutinosa, gråor Alnus ineana, hegg Prunus padus og rogn Sorbus aeuparia i vest og nord. Feltsjiktet er nokså jamnt med dominans av noysame urter som jordnøtt Conopodium majus, gulaks Anthoxanthum odoratum, engkvein Agrostis ca .illaris, raudsvingel Festuea rubra, smalkjempe Plantago lanceolata. engsoleie Ranuneulus acris og englodnegras Holeus lanatus (fig. 64). Andre noysame artar som hårsveve Hieracium piloseila, tepperot Potentilla ereeta, ryllik Achillea millefolium, lækjeveronika Veronica officinalis, markfrvtle Luzula cam estris og blåklokke Cam anula rotundifolia er også representerte. Her er også innslag av meir næringskrevjande urter som

93 kvitbladtistel Cireium hetero hvIlum, kvitklover Trifolium repens, engmarikåpe Alchemilla subcrenata, jonsokblom Melandrum ruhrum, hundegras Dactvlis glomerata, engkarse Cardamine ratensis og mjødurt Fili endula ulmaria.

I sjøsona er slåtteenga dominert av salttolande og næringskrevjande artar. I sona som til tider kan kome under sjøvatn, veks gåsemure Potentilla anserina, saltsiv Juncus 2erardii, fjoresivaks Sci us uniglumis, fjøresaulauk Tri“lochin maritimum, strand- arve Honckenia e loides og raudsvingel Festuca rubra. I sona over dominerer nærings-krevjande og ofte kraftige artar som mjødurt Fili_endula ulrnaria, tangmelde Atriplex latifolia, vendelrot Valerina sambucifolia, kvitbladtistel Circium heterophvIlum, strandrug Elvmus arenarius, hundegras Dactvlus flomerata, engsyre Rumex acetosa, engsoleie Ranunculus acris, ramslauk Allium ursinum og skogstorkenebb Geranium svIvaticum.

TILSTAND

Slåtteenga vert slått to gongar i løpet av sommaren. Dei skrinnaste partia vert gjerne slått berre ein gong. Vanlegvis vert det nytta 40 kg kunstgjødsel pr. da, ein eller to gongar i året. År om anna vert det nytta sauegjødsel. I tillegg beiter sau slåttearealet både vår og haust. Dei fleste nausta er i god stand.

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Slåtteenger dominert av jordnøtt har vore eit vanleg innslag i kystkulturlandskapet. I dag er slike enger meir sjeldsynte og lokalisert til små, gjerne bratte areal. Denne slåtteenga som er skjøtta på tradisjonelt vis dokumenterer det artsrnangfald mange av naturengene inneheld.

Typeområdet utgjer ein heilskap med bygningar og kulturmark, og er eit visuelt innslag i landskapet.

SKJØTSEL

Dei urterike slåtteengene er avhengig av årviss beite og slått. Slått etter blomstring, som oftast seint i juli månad, vil sikre ny frosetting. Beitinz, gjerne både vår og haust, tilforer ejodsel, samstundes som trakk szjev hove for frospiring og vekst av eitt- og toårige artar. Sterk gjødsling vil redusere artsmangfaldet. Eit framhald av dagens bruk av slåtteenga vil såleis bevare kulturmarkstypen.

94 Fig. 63: Nausta ligg i ei rekkje litt vest for den grunne vika i Gjelsvik. I aust ligg sandsteinsfjella Blegja og Heilefjellet på 1300 m.

Fig. 64: Slåtteenga i Gjelsvik er dominert av kystarten jordnøtt.

6.17 FOSSEDAL

1D rr ' 787 -, ossedals- 41.5 _ he n nip - / - f ,

j„,,,I.s.,,, ,i, , ,\ _....),) . ,ullet.,,F,.., -„,*7‘._-_,.., 4 ,,,,,, ,. ••••_.,.„. .., .1.. \, ( --, \ •!' . ) , ,:,--,...-.„---' _•.,•-•!-•'''"_ „,•..- -‘ . , ,, „ . ,- - , 1,- -1 • ; ,'• - • • I - ••• !wre ` , Fo Td‘iiem - • -- • , - • , • ••• (• •p Kr.ingla Lankrian s altn 5 - .• : Hogehela ' . .

va!leh;ii(!' , • .[-.xv"?; th•døren ( , , 41, • .13å1sli-a-- f. - _ , - - - 374 Gra-titadals- -- --T - Breneeheema , ••,,ha&a . k+, ri 267 , 4,1: • -' YVO , ) Xneltrarw lads Eiten ell a , . _ — ! Knoltrer,, * t Sk; ) \ 534. , "ene - --L_, .7 Vtkaholmen Røde sei fl -,„„ /./ — -••/ • - 1-c71,11 \ ta uirikd "F ' 14 ° 8 O9 'rioneset - " ' „. , s,„„,.ikn, I Setenes 14, 47 ' ';) NIs- QuerTreirrerro. hammar spingsneset sit ,.; = == =------,Srorecer9et--_ 1,"."--,---10 : ;.; ', ..',1, '-. ------".--' -'-'=---- - Steil;alsen 1 '...,; Ploredalea ' (2,-,..‘).',."eIen - . -- -', , \ ) . I,,, ., . - s. . - - - ...... : ...... -- i------,',,--- ,./..'ihscrsie'len- na , ---I-E-1--r --hau--3-'---:»1-,--7.-: - :• ••• ,.. Joteishaugen ,--- . -- ' , / C fl 25°

225 . 0 .••\

— ..••. ... \

oN" '

- 46/ ..= =-B 46/3 Fossdo 1 01!"

4/96 0 o 4 --- — o)M ) _ – , F OSSed()Sbr 46/6 0

750

65: Lokalisering av typeonirJdet. M: 1:50000 & 1:5000.

96 KULTURLANDSKAPSTYPE Fjellgardar og husmannsplassar

LOKALISERING OG AREAL

Fossedalen er eit tre km langt dalføre som strekk seg frå Fossevika ved Dalsfjorden og omlag rett nordover. Den øvre garden ligg omlag 260 mo.h. Området er berre tilgjengeleg til fots (fig. 65).

Området er dekka av økonomisk kartverk AH 079-5-1/2 og AH 080-5-3 og M-711 serien 1117 I Dale.

H1STORIE

Fossedalsgardane har frå gamalt vore ei einbølt grend, busett frå før 1600-talet (Fagerheim & Fagerheim 1963). To gardar låg i Øvre Fossedalen (fig. 66), og ein i Nedre Fossedalen. På den smale. dyrka jordstripa i Fossevika låg to husmannsplassar under Nedre Fossedalen, medan husmannsplassen under Øvre Fossedalen låg ved Krokevassenden (nord for Ø.F.). Kroke-vassenden vart fråflytta alt kring 1845.

Gardane i Fossedalen var gode og årvisse, og folk "stod seg godt". Buskapane var store, og i 1865 hadde gardane hest, 12-14 storfe, 15-30 sau, 10-20 geit og svin (Fagerheim & Fagerheim 1963). Seinare vart geiteflokkane større, medan sauetalet gjekk ned (Hans Nes, pers. med.). I tillegg dyrka dei havre, potet og ulike grønsaker. Gardane gav jamnt gode høyavlingar, og i gode år henta dei høy også frå utmarks- slåttar. I tillegg henta dei fôr frå bjørk (lauv og beit), rogn (skav) og selje (skav). Borken av selje og rogn skava dei om våren, og særleg selje skulle gje godt smør. Dei hadde faste navskogar der dei henta bork. Ein sjeldan gong skar dei også lyng til ffir. Bjørkeskogen var stor og "rik", og kvar vår henta dei bork og never frå desse skogane. Nevra vart lagd i press, og borken turka. Ut på sommaren kom fiskarar frå Bulandet til Fossedalen med salta og turka fisk, og bytta tiI seg never og bork. I 1868 hadde Fossedal inntekt av sal av bork og never frå bjørk (Bakke 1948).

Fiske og jakt var ei viktig inntektskjelde i tillegg til husdyrdrift. Aure frå fjelIvatna, rype, orre, rev og mår utiijorde viktige salsvarer. 1 tillegg har smedyrket tradisjon i øvre Fossedalen, betjam (kniv, oks m.m.) og hestesko vart selde i distriktet. Dei gode fjellbeita var attraktive også for andre distrikt. Folk frå Vårdal, Olset, Askvoll og jamvel Fure leigde beite her.

Fossedalen var fram til 1920-åra eigen skulekrins. Skulen vart halden i Nedre Fossedalen, og i tillegg til bruka i Fossedalen sokna Otterneset og Dalsøyna til denne skulen. For krigen byrja folket i Øvre Fossedalen og bygge veg mot sjøen. Til dette arbeidet fekk dei tilskot til dynamitt. Ve2en vart aldri bygd ferdig. Øvre Fossedalen vart fråflytta i slutten av 1950-åra. I Nedre Fossedalen flytta dei ikkje før kring 1975. Siste brukaren i Fossevika flytte tidleg på 1950-talet.

97 SK1LDRING AV FOSSEDALEN

Munninga av Fossedalen stig relativt bratt til 150 mo.h. der dalen flatar ut samstundes som den gjer ein sving. I botnen ligg Fossedalstjørna. Frå Nedre Fossedalen er det igjen ein fjeIlkneik før Fossedalsvatnet strekk seg rett nordover. Vatnet ligg i ein tydeleg dalbotn med Kringlefjella på austsida og Hoge- og Geiteheia i vest. Innerst i Fossedalen er det igjen ein fjellterskel før Krokavatnet som snur seg i ein meir nord- vestleg retning.

1 Fossevika ligg to husmannsplassar i ei nokså bratt og steinete liside. Området inneheld fleire steingardar og store tre m.a. ask Fraxinus excelsior. På innerste plassen står stovehus og Iøe bygd i eitt, stabbur og eldhus. I nedkant av stova står ein styva alm Ulmus glabra (fig. 67). I bukta ved fjorden står naust. Husa står til forfall, og kulturmarka gror att. Større område er planta til med gran Picea sp..

Frå Fossevika går ein tydeleg sti opp til Nedre Fossedalen. Nedre Fossedalen ligg omlag 160 mo.h., lunt til i skråninga ovanfor Fossedalstjønna (fig. 68). Gardstunet består i dag av fem hus og i tillegg fleire grunnmurar. Bygningane er stovehus, Iøe, eldhus, stabbur og uthus. Ei utIøe står i tilknyting til inngjerd engareal lengre aust om tunet. Stovehuset er restaurert medan dei andre bygningane forfell. Engarealet kring tunet er nokså stort og strekk seg ned mot tjønna. Mindre engareal ligg både aust og vest for husa. Store lønnetre Acer seudo latanus står ovanfor husa, elles er det i hovudsak bjørk Betula ubescens og rogn Sorbus acuparia som pregar skogen. Storparten av engareala er dominert av sølvbunke Descham sia caes itosa. I dei brattare engpartia er variasjonen større med artar som engkvein Agrostis ca illaris, harestarr Carex leporina, engfrytle Luzula rnultiflora, gulaks Anthoxanthum odoratum, raudsvingel Festuca rubra, smyle Descham sia flexuosa, slåttestarr Carex nigra og heisiv Juncus s uarrosus. Jordnøtt Cono odium ma*us, tepperot PotentilIa erecta, kystmaure Galium saxatile, myrfiol Viola palustris og blåklokke Campanula rotundifolia er andre representerte artar.

Gardane i Øvre Fossedalen ligg oppå ein haug (260 mo.h.) med godt utsyn over vatnet. Oppå denne hogda har to gardsbruk stån saman i ei klynge (fig. 66). I dag står berre stovehusa att i tillegg til fleire grunnmurar. Restane etter to kvernhus ligg ved elva frå Krokavatnet. Ved vatnet under tunet ligg tufta etter naustet. Det går ein oppmurt veg langs delar av vatnet. Ovanfor tunet ligg vide engareal avgrensa av steingard mot utmarka. I skråninga og mot elva står enkelte tre av bjork Betula puhescens. ron Sorbus acuparia, platanlonn Acer seuda-)latanus c)1 selje Salix ca )rea. Engarealet er dominert av solvhunke Descham sia caes itosa, og i utkamane veks einer Juni .erus communis og ulike Ivngartar.

TILSTAND

Området vert noko beita av sau. Innmarksareala kring dei fråflytta gardane og husmannsplassane gror til og er i ferd med å gå over til skog- og heiveutasjon. Mange av husa forfell, og mange er alt borte. Ei lyslinje fylltjer dalføret.

9;«; Fossedalen ligg i fjellområdet mellom Dals- og Førdefjorden, eit geologisk interessant område, samt eit viktig friluftsområde i regionen (FRIDA 1989).

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Heile dalføret er dokumentasjon på livberging i ei lita fjellbygd med karrige husmannsplassar ved fjorden og gode ressursar øvst i dalen.

Fossedalen ligg i eit større, bort i mot urørt fjellområde og er svært interessant i samband med friluftsliv og reiseliv. Eit skjøtta kulturlandskap vil heve verdiane i området, men vil truleg vere vanskeleg å gjennomføre. I alle høve vil oppteikning av bygningar knytt til desse gardane, samt ei skildring av levemåten i fjelldalen sikre historia for framtida. 1 1974 gjorde NRK opptak frå Fossedalen, med tittelen "Tidt eg minnest ein gamal gard".

SKIOTSEL

Fullstendig skjøtsel av Fossedalen er urealistisk, men ein skjøtsel som omfattar bygningsvern og å halde den næraste innmarka open for attgroing ville vere verdfullt for å dokumentere kulturhistoria i dalen. Husmannsplassen lengst aust i Fossevika, Nedre- og øvre Fossedalen har enno delar av interessante, typisk vestnorske bygningsmiljø. Ved evt. skjøtsel av kulturlandskapet bør den næraste innmarka sikrast beite eller slått. Slåttearbeid kan td. tenkast som eit friluftslivstilbod eller dugnadsinnsats blant "Fossedalens venner".

f1.111a Fig. 66: øvre Fossedalen slik gardstunet såg ut ddlegare. 1 dag står herre stovehusa att.

99 Fig. 67: Bygningane på den eine husmannsplassen i Fossevika står enno. Stovehuset og loa er bygde vegg i vegg.

Fig. 68: Dei fleste gardsbygningane i Nedre Fossedalen står enno, og stovehusa er restaurerte. Nedre Fossedalen vart sist fråflytta, og innmarka er enno tydeleg.

100

6.18 KVAMMEN

.Siolneset -,-_—, ___ , ,1 K.,;f,. , , Varder, , 3,., • Lisri ,- ...c' li,_t - ---. '-----

..,r4D-r"., 6N - - ,,,'"1:---.2%-\--, yvik _ olten -----,=-„.", - . —r-T------+ •7 .--,o )Lk r nes h I a Afidiperpet _/-iggreneseLf' \ -.21 ---..---1sjonakjett,n S.dhonen , `, - Leknes1 '?' — "----‘, , ..... L.;•.----elt'111.5i71-1-i'S-- ?•-••• 2i„270 , --! . , ....

Tgr,n(Julgn sl iks'vaken• : - . ,-,. -,,:'--, k , v .--'-x ------„, ' 4 \ ' -----"-L' s .k ,, \ \-<\,,,,,,,\\.,,, 1- /- '. ‘', • ----,..,------T‘-: ,,-,,,-- s---._\,... ' , ,,ki Ai le3e1 7,20 ,,. \•,, ,,,, ..,...,,,,,.,.\,,,,,- f., .`-'--,-;,-,, , ,, , .,, Åta --Z....--",-,.... • .. - ‘ arnni . ',., n .> ,... ' -----"Tn'7- ' ' ..\‘y-,.^, -L---- - ' - c,:,5--- ,0 b _ -:-.1.,,1-...-.---.-/---,, , / . L",,a,";>+r- s _ / 4n _ , (---.---___---,..-__-..„_&---_, ""-r- r //,Jk I, ',, Flrel,ka : 25'," ,------.'..- ---"- ' '., 2...', - iCtber, '.., "Lianc_- - -;;------'---" ". •--- -- k,H•____..,..,:‘,,_____/,,l,-,-,,,,,„------._+_-,---,--,-,,, - , _ _, v -4",,--,:,----'•••,,, : -19.,' . ' = , ( -411'\‘:),•nr,l'Ivc‘r cl ,,' '''' 1—--: ^----,'. ''Å...,_ ' IQ' ...... 7.1,'•' r -- , -5-' • ;;.•---...,------L.:•..-, -.----..,- 609' - -. RreAaa - - 4 — C.- - ‘• "},.. (1 ' ; --` \ . ' ';'-;''. -'-'-' ''''' --'---- _ r ,, ,"7:...... 4:i ','±,04 ..- -,', )-- ','''' ''''''''';;;:-:-' ('' 0‘'Pla'n :'--:<-5,,-, •-„. ' ' GielsvIke- ,„ -,:' ----- »,

,----"--'` \ Y\voms\J\ko.

\ ;• -

, , , 3,5, 87/3

;,•,/

Ytre/ Alen = cn- -= C - 5 ,' =5 7 5 66/ ",//

' 86 ,•. = A /7

Eig. 69: Loka1iscrai, av typeomradel. M: 1:50000 & 1:5000.

101 KULTURLANDSKAPSTYPE Einerhage

LOKALISERING OG AREAL

Området ligg like over Kvammenhøgda i skråninga ovanfor Kvammen kapell. Einerhagen ligg om lag 100 mo.h, og ligg like ved grendavegen (fig. 69).

Området er dekka av økonomisk kartverk A1-1081-5-4 og av M-711 serien 1117 I Dale. Området dekker om lag 15 da.

HISTORIE

Om eineren skriv D.O. Bakke (1948): "Einen veks alle stader i heradet frå fjøra til fjell, men den rakvaksne einen har minka. 1 1780 skreiv Arentz at denne typen einer var svært uthoggen. Einer vart nytta til brenneved, fôr til geit og sau, band-korjer og kiper, hesjestaur og gardpålar og til ølbrygging".

Tidlegare var det mykje høgreiste einer i Kvammenområdet, men desse er i seinare tid mest rydda ut. Ofte vart område rydda for einer for å gje beite til dyra. Kombina- sjon med beite og påleproduksjon var vanleg. Einerane vart då kvista, og sett att med om lag 2 meters melIomrom. Einer vart også nytta til ved (Fritjof Aalen, pers. med.).

SK1LDRING AV E1NERHAGEN

Einerhagen ligg fritt til i skråninga mot Storehaugen, med godt utsyn inn Førde- fjorden. Midt i bakken ligg ruinane etter ei utIøe. Ein traktorveg leier inn i området.

Samlinga med einer Juni erus communis er stadvis tett med ei blanding av høgreiste og buskforma einer (fig. 70). Dei høgaste eksemplara er 5-6 ni høge. Rogn Sorbus acuparia, bjørk Betula ubeseens. gråor Alnus incana og hegg Prunus padus står spreidde på beitet. Feltsjiktet er grasrikt og har innslag av stor stein. Området har ei veksling mellom turre bakkar og fuktig grasmark. Feltsjiktet er dominert av grasartar som engkvein Agrostis ca illaris, engrapp Poa pratense, gulaks Anthoxanthum odoratum, engfrvtle Luzula multiflora, englodnegras Holcus lanatus, harestarr Carex leporaia, raudsvingel Festuca rubra. smvle Descham sia flexuosa ou sølvbunke Descham sia caes_itosa. Andre artar som engsvre Rumex acetosa, tepperot Potentilla erecta. kystmaure Galium saxatile. engsoleie Ranunculus acris, blåklokke Campanula rotundifolia, kystgriseøyre Hv ochoeris radicata, lækjeveronika Veronica officinalis og jordnøtt Cono.odium maits inngår. Dei typiske kystartane revebjelle Diitalis purpurea og kusymre Primula vulgaris er også representert. Opp mot Storehaugen tek røssIvng Calluna vulgaris, krekling Em.ethrum nigrum, geitsvingel Festuca vivipara og heistarr Carex binervis over.

102 TILSTAND

Området vert nytta som sommarbeite for kyr, eineren vert ikkje nytta. Treoppslag og tette einersamlingar er teikn på redusert bruk og attgroing.

VERDIVURDERING OG EIGNA BRUK

Einer har stor utbreiing i kommunen, men i fyrste rekkje som krypande eksemplar. Vanlegvis er den krypande eineren eit symbol på attgroande beitemark og lynghei. Høgreiste eksemplar på beita feltsjikt har tidlegare vore vanleg i enkelte distrikt, men er i dag eit sjeldsynt innslag.

Området er i tillegg til å vere beiteområde, eit estetisk innslag i kulturlandskapet. Det dokumenterer også ei kultur-historisk ressursutnytting.

SICIOTSEL

Beite er naudsynt for å oppretthalde eit nedbeita feltsjikt. Oppstamming av eineren gjev pålestaur. Uttynning av tette og lågvaksne einersamlingar er naudsynt for å sikre lystilgangen for kvart einskilt individ, og til feltsjiktet. Det er turvande med ei jamn rekruttering av nye søyleeinerar.

Fig. 70: Beitemarka i Kvammen er dominert av rettvaksne einerar. Tidlegare var det vanleg å forme desse til pålestaur.

103 7. SAMANDRAG

Før århundreskiftet var foIk i Askvol1 sysselsett med jordbruk og fiske. På den ytre kysten var mange av desse "fiskarbønder". Etter at dei nye kommunegrensene vart trekte, kan det også seiast at kommunen har lange industritradisjonar. Frå slutten av 1800-talet og til i dag har industrien hatt godt rotfeste, særleg i Holmedalsområdet. I dag står alle yrkesgreinene industri, landbruk og fiske nokså sterkt i kommunen, med fiske og fiskeforedling i ytre del og landbruk og industri i indre del av kommunen.

Kommunen har eit variert landskap tufta på ein mangfaldig geologi. Variasjonen i landskapet spenner frå eit stort øyrike vest i havet, til store våtmarks- og myrområde, og til eit kupert fjellområde med Blegja og breen Blåfonn som høgaste punkt i aust. Her er artsrike strandenger og strandsumpar og rike lauvskogslier som innslag i meir karrize lyngheiar og furuskogar. I dette naturlandskapet har mennesket tradisjonelt forma omgjevnadane gjennom husdyrhald. Det kulturlandskapet som enno pregar kommunen er eit resultat av fleire hundre års ornfattande drift. Fråflytting og omlegging av landbruksdrifta har ført til at det tradisjonsbundne kulturlandskapet no gror att grunna manglande slått og beite. Eit "moderne" kulturlandskap tek form med krattskog, store ofte planene dyrkingsareal og plantefelt.

Langs den ytre kysten har det budd og ferdast menneske sidan steinalderen. Kysten har blitt rydda både for stein og skog, og kombinasjonsbruk med fiske og jordbruk vart den naturlege levevegen. Denne livsforma har resultert i eit ope og trelaust kyst- kulturlandskap med enger og lyngrnark gjerne oppdelt av steingardar og rydnings- røyser,

Dei 18 typeområda som er presentert i rapporten gjev eit utsnitt av det tradisjonelle kystkulturlandskapet.

Fem heilskaplege område er skildra. Eitt område omfattar den fråflytta Fossedalen med fjellgardar og husmannsplassar. Kulturlandskapet 2,-jeveit bilete både av eldre byggeskikk og bruk av naturuunnlaget. Mange av by(I.ningane og store delar av kulturmarka er i dag i forfall. Askyika - Eidsfjorden er eit brakkvassområde aust for Askvoll. Landskapet er særprega med eit småkupert og variert kulturlandskap på Eidet og beiteareal langs brakkvassområdet.

Gardane på kysten var små samanlikna med indre strok. Mykje folk var busette langs kysten og hadde fiske som hovudnæring. Ressursane på land var likevel naudsynte og vart nytta fullt ut. Sandøy, Tvibyr2je og Smelvær er døme på kystgardane lengst vest mot havet. Sandøya rommar fleire bruk og har all busetnaden samla i ei gruppe. Her er enno jordbruksdrift med slått og beite og kulturlandskapet er eit særsyn på forsommaren med blåstjerne spreidd over beite- og engareal. Tvibyfitje og Smelvær har begge to bruk kvar som er fråflytta, men beg,ge områda vert nytta som beite for sau. Smelværet er samansett av fleire flate grasøyar med rik flora i næringsrike strandparti. Bruka på TvibyrtIje ligg godt skjerma bak nokså høge fjell, o£ øya har både engareal, skogareal og storre lyngheiar. Delar av engarealet og heiområdet gror att.

104 To av typeområda omfattar artsrike slåtteenger. På Vilnes ligg fleire urterike enger med høgt innslag av prestekrage i enkelte parti. Enger med prestekrage var tidlegare vanleg, men er i dag sjeldsynte i kommunen. Vestlandsenga framfor nokon er dominert av kystarten jordnøtt. Typeområdet i Gjelsvik er eksempel på ei slik eng.

Fem hagemarkstypar er skildra. I tilknyting til innrrwka på Mjåset ligg ein mindre svartorhage som vert nytta til beite. Hagen har innslag av store gamle tre og eit feltsjikt i forfall. På Eikenes ligg ein gråorhage med relativt gOdt nedbeita feltsjikt. Her er også ei risingsli med alm i tresjiktet. Almetrea vart tidlegare styva, og kvist og lauv vart nytta som dyrefOr. Slike eksempel er i dag sjeldsynte i kommunen. Hasselhagane på Stang har eit parkliknande preg med heller låge busker på beita og slått feltsjikt. Hassel vart tidlegare nytta til tønneband. I Kvammen er det registrert ein beita einerhage. Beitehagen har eit stort innslag av søyleeiner. Einerane vart tidlegare oppstamma og nytta til påleproduksjon.

Typeområde på Herland viser ulike graderingar av beitebakke frå slåtteeng til lynghei, alt etter beitetrykk.

Lyngheiane har i lang tid vore eit særtrekk for kysten, og desse tok ofte til der innmarka slutta. Lyngheiane er oppstått grunna kulturpåverknad og er avhengige av jarnnt og årvisst beitetrykk. I dag er mange av desse i ferd med å gå over til skog og dei særsynte vegetasjonsøkologiske samfunna forsvinn. Dei attgroande lyngheiane er dominert av grov røsslyng, medan godt beita heiar har eit større innslag av grasdekte parti. Typeområdet på Størdal er godt beita og har størst innslag av gras og urter, og noko ung lyng. I Grimeli er lyngheia dominert av lyngarten røsslyng.

Torvheiane har vore viktige for å skaffe nok brensel i skogfattige distrikt. På torvheiane vart det skore og turka tory. På Raudøy sør for Atløy har det blitt spadd torv fram til 1970-åra.

Stølsdrifta har hatt størst omfang aust i kommunen. Dei fleste ligg innan 1-1,5 times gange frå bruket, og det var vanleg å gå att og fram å mjølke. Stølane har stølshus, men ikkje fjøsbygningar slik mange andre stolsgrender har. Nokre lot gjenie dyra vere i kjellaren under sjølve stølsromma. Hålandsstølen og Rivedalsstølen er eksempel på stølar utan fjosbygningar til dyra. Begge stølane er no nedlagde, men har godt beita stølsvollar. Stølsvollen på Rivedalsstølen er ekstra godt beita, medan stølsvollen på Hålandsstølen er noko meir attgrodd.

SAMSVAR MED ANDRE REGISTRERINGAR

Fleire av dei presenterte typeområda er samanfallande med område av naturvern- og friluftsinteresse, registrert av Mikjøvernavdelinga hos Fylkesmannen.

Sandøyneset er føreslette verna som sjøfuglreservat. Vegetasjonen er rik, med plantesamfunn som er prega av det rike fuglelivet og havklimaet. Her er også viktitt hekkeplass for fleire artar sjøfud (EDNA 1989). Typeområde 1 omfattar ottså dette neset.

105 Eit mindre område på Tvibyntje med blåbær-eikeskog er foreslege verna som edellauvskogsreservat (EDNA 1989). Tvibyrgje er også teke med i Fylkesdelplan for friluftsliv (1989) som eit område av regional verdi for båtfriluftsliv. Askvoll kommune ynskjer å prioritere friluftsliv- og naturverninteressene på øya (FRIDA 1989). Typeområde 2 omfattar store delar av øya.

Raudoy er foreslege verna som sjofuglreservat. Viktig hekkelokalitet for fleire artar av ande-, vade- og måsefuglar. Typeområde 3 omfattar heile Raudøy.

Delar av Smelvær er foreslege verna som fuglefredingsområde, og resten som naturreservat. Området har fleire viktige funksjonar for kyst- og sjofugl (EDNA 1989). Smelvær er også av stor verdi for båtfriluftsliv (FRIDA 1989). Typeområde 5 omfattar heile Smelværet.

Askvika er føreslege verna som våtmarksreservat. Viktigaste trekk- og overvintrings- lokalitet for våtmarksfugl i Sogn og Fjordane (EDNA 1989). Typeområde 7 omfanar Askvika.

Fjellområdet mellom Førde- og Dalsfjorden er variert med mange vatn og vassdrag (FRIDA 1989). Området Helleberget - Blegja - Fossedalen er nemnt som eit viktig regionalt friluftsområde i Fylkesdelplan for friluftsliv (1989). Typeområde 12, 13 og 17 ligg i dette fjellområdet.

BRUK AV TYPEOMRÅDA

Eit levande kulturlandskap kan ein sikre gjennom tradisjonell bruk og drift. Dette kan i ein del høve vere vanskeleg å gjennomføre utan ekstra ressursar i form av økonomiske tilskot eller arbeidskraft. Alternative støtteordningar til grunneigar for å drive tradisjonell skjøtsel av ein kulturmarkstype eller eit kulturlandskap er gjerne den mest gunstige forma for å sikre typen for framtida. I andre høve vil drift og skjøtsel av verdfulle område kreve nytenking og ei anna organisering av skjøtsels- oppgåvene. Dette kan evt. oruaniserast szjennom:

- dugnadsarbeid/drift av lag og oruanisasjonar - gardsturisme - leirskule - "undervisningsskjøtsel" - "vennestifting" - desentralisert museumsdrift.

Nokre av typeområda kan ha regional/nasjonal verdi (td. Tvibyrgje, Askvika - Eidsfjorden ou Fossedalen) og eignar sea til satsinu innan reiseliv. Andre er gjerne av meir lokal verdi (td. Vilnes, Gjelsvik), og er viktige i eit nærmiljø. Andre igjen kan ha størst verdi som dokumentasjon av typiske strukturar i kulturlandskapet td. samspelet mellom slatteenuer, steingardar og lvnghei, sjøbruksmiljo og stolar) eller som positive blikkfang. Områda kan i tillegg nvttast i samband med undervisning, som dokumentasjon på tradisjonelle kulturmarkstypar og/eller som referanseområde.

106 LITTERATUR

Arentz, H. 1785. Beskrivelse over Søndfjord, i det Nordre Bergenhusiske Amt.

Askevold, B. 1895. Ætt, barndom, ungdom. I: Askvoll kulturstyre 1982: Frå heimbygda. Etter B. Askevold sine minnebøker. Førde.

Austad, I. & Hauge, L. 1989. Kulturlandskap og kulturmarkstypar i Sogn og Fjordane. Foreløpig klassifiserings- nøkkel. Kulturlandskap og kulturmarkstypar i Sogn og Fjordane, bruk og vem, rapport 2. Sogn og Fjordane distriktshøgskule skrifter 1989:12.

Bakke, D.O. 1948. Fjaler i gamle dagar. Fjaler Sogelag. Førde.

Bjørkhaug, B. & Poulsson, S. 1986. Norges Fyr. Fra Svenskegrensen til Stad. Bind I. Grøndahl & Søn Forlag A.S. Oslo.

Cappelens kartinstitutt 1986. Cappelens bil- og turistkart. Blad 2: Sør Norge nord. M: 1:325000. J.W. Cappelens Forlag. Oslo.

Fagerheim, R. 1956. I Rivedal året 871. I: Sunnfjord So£,,elag:Jul i Sunnfjord 1956. Førde.

Fagerheim, R. & Fagerheim, M. 1976. Gards- og ættesoge for Fjaler. Bind II Dale Sokn. Fjaler Sogelag. Førde.

Fylkesdelplan for friluftsliv 1989. Sogn og Fjordane fylkeskommune.

Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, Miljøvernavdelinga 1985. Utkast til verneplan for våtmark i Sogn og Fjordane fylke. Bergen.

Fylkesmannen i Sogn og Fjordane (EDNA) 1989. Registrerte omrade av naturverninteresse i 1428 Askvoll.

Fylkesmannen i Sogn og Fjordane (FRIDA) 1989. Registrerte område av friluftsinteresse i 1428 Askvoll.

Forsund, F.B. 1983. "Den mageligste Maade at reise paa". 300 års samferdselssoge frå Sogn og Fjordane. Kystlæremiddelprosjektet hefte 1. Sogn og Fjordane distriktshøgskule.

107 Førsund. F.B. 1985. Kystbygdene skifter ham. Kystlæremidde1prosjektet hefte 3. Sogn og Fjordane distriktshøgskule og Kystmuseet i Sogn og Fjordane.

Førsund, F.B. 1986. Kystbygdene i Sogn og Fjordane. Frå 1700-talet til vår tid. Kystlærerniddelprosjektet hefte 4. Sogn og Fjordane distriktshøgskule og Kystmuseet i Sogn og Fjordane.

Generalplan for Askvoll kommune 1977.

Helle, H. 1981. Frå gamle dagar på Helle i Holmedal. I: Sunnfjord sogelag: Jul i Sunnfiord 1981. Førde.

Historisk Museum 1983. Fornminne i Sogn og Fjordane nr. 6. Askvoll kommune. Rapport om topografisk- arkeologisk registrering for det økonomiske kanverket. Universitetet i Bergen.

Knagenhjelm, W. 1980. Kunst og kunstnere. I: Schei, N. (red.). Bygd og by i Norge. Sogn og Fjordane. Gyldendal Norsk Forlag. Oslo.

Kommuneplan for Hyllestad 1986-1996.

Kvale, A. 1980. Fjellgrunnen. I: Schei, N. (red.). Bygd og by i Norge. Sogn og Fjordane. Gyldendal Norsk Forlag. Oslo.

Landøy, S.J. 1981. Dei første menneska her på våre kantar. I: Askvoll Sogenemnd: Sogeskrift for Askvoll kommune. Hefte 1, 1981. Førde.

Landøy, S.J. 1981. Litt av kvart frå ytre strok. I: Askvoll Sogenemnd: Sogeskrift for Askvoll kommune. Hefte 1, 1981. Forde.

Lid, J. 1984. Norsk, svensk og finsk flora. Det Norske Samlaget. Oslo.

Loftheim, A. 1963. Askvoll Bygdebok. I Kyrkja. Askvoll Sogenemnd. Forde.

Munksgaard, J.M. 1980. Gamle handels- og gjestgiversteder på Vestlandet. Del 3 Soun og Fjordane. Kyst- museet i Sogn og Fjordane og Historisk Museum, Universitetet i Bergen.

Nordiske Ministerrådet 1984. Naturgeouafisk re£1ioninndeling av Norden. Berlings, ArlOv.

108 NOU 1983:45. Friluftsliv og vassdragsvern. Miljøverndeparternentet. Universitetsforlaget. Orkanger.

Oddekalv, 0. 1981. Litt historie om Geita fyr. I: AskvoIl Sogenemnd: Sogeskrift for Askvoll kommune. Hefte 1, 1981. Førde.

Riksantikvarens fredningsliste 1988. Stensil. Upubl.

Rogne, T. 1974. Vilnes kyrkje. I: Vilnes sokneråd: Vilnes kyrkje 1674-1974. Jubileumshefte. Førde.

Sjurseth, K. 1939. Korleis det såg ut i fiskebygdene for 100 år sidan, I: Færøyvik, B. 1939: Fiskarsoga for Sogn og Fjordane. Band I. Sogn og Fjordane Fiskarlag. Bergen.

Skogen, A. 1980. Hovuddrag i plantedekket. I: Schei, N. (red.). Bygd og by i Norge. Sogn og Fjordane. Gyldendal Norsk Forlag. Oslo.

Stang, A. 1961. Fjellgarden. I: Sunnfjord Sogelag: Jul i Sunnfjord 1961. Førde.

Stang, A. & Hovland, A. 1981. Grirneli g-ruver. 1: Askvoll Sogenemnd: Seweskrift for Askvoll kommune. Hefte 1, 1981. Førde.

Stang, A. 1981. Frå torykol til aluminium i Stongfjorden. I: Askvoll Sounemnd: Sogeskrift for Askvoll kommune. Hefte 1, 1981: Førde.

Tviberg, T. 1981. Sommarfiske i gamle dagar. I: Askvoll Sogenemnd: Sogeskrift for Askvoll kommune. Hefte 1, 1981. Forde.

Tyssen, A. 1988. Industriminne i Fjaler. Artikkel Husbukken nr.2, 1()88. Medlemsblad for fortids- rninneforeningen. Bergen og Hordaland avdeling og Son og Fjordane avdeling. Benlen.

Aarrestad, P.A. 1988. Vestlandsavdelingen, ekskursjoner 1988. Artikkel 1: Blyttia bind 47, hefte 2, 1989. Universitetsforlaget. Bergen.

Aarseth, I. 1980. Fjell og fjord - stein og jord. I: Schei, N. (red.). Bygd og by i Norge. Sogn og Fjordane. Gyldendal Norsk Forlag. Oslo.

109 Aa, R.A. 1985. Askvoll. Beskrivelse til kvartærgeologisk kart 1117 IV - M 1:50000. NGU skrifter 62. Universitetsforlaget. Oslo.

110 SOGN OG FJORDANE DISTRIKTSHØGSKULE : SKRIFTER

1979:1 KRAFTUTBYGGING OG BYGDEINTERESSER : foredrag på helgekurs Viksdalen 25., 26. november 1978 / red.: Jon Naustdalslid 1979:2 PLAN FOR ETABLERING AV REGIONALT VANNANALYSELABORATORIUM SOGN OG FJORDANE / Kaare Vennerød og Morten Nicholls 1979:3 MANGEOLD SOM LANDSKAPSKVALITET / Ingvild Austad 1979:4 SKISSE TIL VANNBRUKSPLAN FOR LIEJORDEN./ red.: Kaare Vennerød 1979:5 VANNRESSURSENE I FYLKESPLANEN : eksempel fra Sogn og Fjordane / Kaare Vennerød 1979:6 DYRKING AV BLASKJELL T NORGE MED ORIENTERING OM ET FORPRO- SJEKT / Peter Hovgaard 1980:1 BYRAKRATISK ORGANISASJON OG PRODUKSJONSMATE / Oddbjørn Bukve 1980:2 ENERGIPLANLEGGING / Karl Georg Høyer 1980:3 OLJEU=KLING, MONOPOLISERING OG TERRITORIELL POLITISK ANALYSE / Jon Naustdalslid 1980:4 VEGETASJONSKART OG SAMFUNNSPLANLEGGING : foredrag på seminar... / red.: Jørn Erik Bjørndalen 1980:5 ORGANISERING AV FORSKNING I SOGN OG FJORDANE : seminar om forsknind / red.: Gunnar E. Nøding og Johs. B. Thue 1980:6 OLJEUTVIKLING OG POLITISK STYRING / Karl Georg Høyer og Jon Naustdalslid 1980:7 GEOLOGI OG PLANLEGGING : kurs ved Sogn og Fjordane distrikts- høgskule / red.: Asbjørn Rune Aa 1981:1 KRAFTPROGNOSAR OG ENERGIPLANLEGGING I SOGN OG FJORDANE / Kari Georg Høyer 1981:2 BLASKJELL-DYRKING, PRODUKSJON OG SALG : rapport fra konferanse / red.: Peter Hovdaard og Per Joranger 1 981:3 FORMIDLING AV SAMFUNNSFORSKNING = SOGN OG FJORDANE : bresen- tasjon av eit prøveprosjekt ved SFDH / Jdn Naustdalslid 1981:4 KAN REGIONALPLANLEGGINGA STYRE REGIONAL UTVIKLING? / Oddbjørn Bukve 1981.5 BYGDEKOR SOM ORGANISASJON / Lars Amundsen 1981:6 SAMFUNNSFORSKNING OG REGION / red.: Jon Naustdalslid 1982:1 KARTLEGGING OG VURDERING AV DYRKINGSMETODER FOR BLASKJELLL NORGE Gunnar Bend=sson 1982:2 "SAGEN ER DOG AT OPDRAGE DUELIGE HUSMODRE" / E. Serdli og S. Wollebæk 1982:3 LOKALSAMEUNN OG S?m.FUNNSEAGUNDERVISNING/ Georg Arnestad 1983:1 SOSIALE VERKNADER AV KRAFTUTSYGGING Olav Refsdal 1983:2 "OPPVEKSTMILJØ I UTKLNTT:',YGD":dlrabbort Hilde Jangård 1983:3 OM HEVEDE STANDLINJER I SKANDINAVIA / Willy Fjeldskaar 193:4 "flPPV.Kc,:=JS UTK:NTYW" : 2 / KH'de Jangard 198 VEGTASJON 7 EU:TURT.:,NT'SKAT: b'.,ørk.P.hacr OC". enerbakker Indvild Aus=,..d 1985:9 VEGETAgJON = KUR'ANDSKAPET : / Ingvild Austad 1985:3 "RIET CM BRODET" : be,roknHng, ressursar cg økcnomi i Sogn 1801-1855 / Aage Engesæter 1 985:' KOR BLIR DET AV KONSEKVENSANALYSANE? / Karl Gecrg Høyer 1985:5 HAVBRUK I FJORDANE : rabbort fra konferanse / red.: Karl Geord Høver 1986:1 KVA SKJER MED PT=E(:GTNGA? / Karl Georg Høyer 1986:2 IDRETTSARKIV I SOGN OG FJORDANE Aage Encesæ=er 1986:3 FISKERIBIOLOGISK="..UNDERSØKELSER ARDAL-TYIN-OMRADET 1985 / Sjørn S'ven 1986:4 ALKOHOLVANER HOS UNGLOM / Lars Amundsen 1986:5 OVERSIKT OVER AKUSTISKE OG VISUELLE SKREMMETILTAK MOT FUGL / Ingvar Stenberg 1986:6 VARMEPUMPER BASERT PÅ NATURVARMEKILDER / Karl Georg Høyer 1987:1 LER DEG Å LERE : om læring og studieteknikk / Berit Bringedal Erik Horn, Johannes Idsø og Jon Gunnar Nesse 1987:2 ØKONOMISTYRING I REISELIVSBEDRIFTER / Sven Haugland og Tore Jensen 1987:3 VEG UTAN VARDAR : om nærinospolitikk, organisering og økono- miforvaltning i seks prøvekommunar / Oddbjørn Bukve og Sigrid Skålnes 1988:1 SVANGERSKAP OG FØDSEL Berit Brinoedal og Jostein Tjugum 1988:2 AKVAKULTUR I FJORDER : biologiske, fysiske og administrative rammevilkår / red.: Torbjørn Dale oo Heloe Hustveit 1989:1 ISAVSMELTING OG SKRED I OLDEDALEN / Atle Nesje og Asbjørn Rune Aa 1989:2 SOGNDALSFJØRA T HISTCRTSK PERSPEKTIV Indvild Austad, Per Sandal, Turid Helle, Mary Holmedal Losvik 1989:3 NATURRESSURSAR OG ANDRE MILJØKVALITETAR I SOGNDAL TETTSTAD / Turid Helle, Ingvild Austad, Mary Holmedal Losvik 1989:4 KULTURLANDSKAP OG KULTURMARKSTYPAR I SOGNDAL KOMMUNE / Turid Helle, og Ingvild Austad 1989:5 KULTURLANDSKAP OG KULTURMARKSTYPAR I LERDAL KOMMUNE / Leif Hauge Og Ingvild Austad 1989:6 KULTURLANDSKAP I SOGN OG FJORDANE, BRUK OG VERN : prosjektbe- skrivelse, problemstilling, målsetting og organisering / Ingvild Austad 1989:7 PLANTELISTE FOR SOGNDAL KOMMUNE / Knut Kai Berget 1989:8 KULTURLANDSKAP OG KULTURMARKSTYPAR I LUSTER KOMMUNE / Leif Hauge og Indvild Austad 1989:9 KULTURLANDSKAP OG KULTURMARKSTYPAR I AURLAND KOMMUNE/ Leif Hauge 1989:10 KULTURLANDSKA2 OG KULTURMARKSTYPAR 1 FLORA KOMMUNE /ikkje ferdid 1989:11 KULTURLANDSKP OG KULTURMARKSTYPAR I ÅRDAL KOMMUNE /Turid Helle • 1989:12 kULTURLANDSKAP OG KULTURMARKSTYPAR i SOGN OG FJORDANE / Ingvild Austad og Leif Haude 1990:1 DE HEIBERGSKE SAMLINGER. SOGN FOLKEMUSEUM / Ingvild Austad og Olav Aaraas 1990:2 KULTURLANDSKAP CG KULTURMARKSTvPAR I ISREMANGERKOMMUNE / Turid Helle 1990:3 RUGSUND : eit framtdsbide / Tunid Helle 1990:4 NATUR- OG MIT,JØVRNUmFORDRTNGAR I AURLAND KOMMUNE / Anne Renon 1 99C:5 KULTURTANne.K: u(= -\77-KKOMMUNE ikkje ferdic 1990:6 KUITURTSY:=, OC KULTURY-TvPR = LEIKANGER KOMMUNS / ikkje ferdig 1990:7 STRANDVEGSTASJON 1 SOGNDALSJØRA / Mary Holmedal Losvik et al 1990:8 SKJZTSELPLANAR OG SKJZTSELSTILTAK FOR FIRE VERNA EDELLAUV- SKOGAR HORDALAND / Marv Holnedal Losvik