LPB Congres

Workshop 3 Next Generation Woonwijken / Pilot integrale wijkaanpak met opgave aardgasvrij als belangrijke driver

André de Groot, Gemeente Erik Hoeflaak, Woonstad Rotterdam

Donderdag 21 november 2019 NGW Integrale wijkaanpak 3.0?

Centrale thema’s bij de aanpak:

1.Hoe organiseer je de integraliteit?

2.Hoe organiseer je het opdrachtgeverschap?

3.Hoe organiseer je de governance?

Delen: jullie ervaringen, eigen voorbeelden, tips

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 2 Het begon met de Roadmap Next Economy

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 3 2016: MRDH/RNE: 11 Next Generation Woonwijken

Next Generation Mariahoeve Woonwijken

Palenstein Moerwijk Prinsenland / Het Lage Land

Voorhof

Prinsenland- Het Lage Land

Bospolder Vlaardingen Westvoorne

Oud

Rijerdijk Nisserwaard

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 4 Beelden NGW Woonwijken Woonwijken ? = 3.0 nieuwe stijlnieuwe Generation (Toekomst bestendige wijk) bestendige (Toekomst Next Integrale wijkontwikkeling Integrale wijkontwikkeling RNE transitiepaden komen in wijken samen: in wijken komen transitiepadenRNE Economy

Next Generation Urban Area Next Next Roadmap wijkontwikkeling met verbinden 21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 7 NGW pilot: Prinsenland/Het Lage land

Karakteristieken • Ca. 20.000 inwoners (ca 11.000 woningen) • Ongeveer 25% inwoners is ouder dan 65 jaar. • Lage participatie graad • 36% woningen corporatiebezit ( Woonstad/Havensteder) • Voorraad vooral uit 1960’s, 1970’s (met lage energie Index) • Veel groen • Polder 7 meter onder zeeniveau

Context voor integrale (NGW) wijkaanpak is veranderd: • Draagvlak en urgentie • Geld • samenwerkingsopgave: veel meer partijen • Rol corporaties Eind 2017, begin 2018: Start een proces!! Bottom up vanuit de “energie en kracht van de wijk en organisaties” Waarom Pilot Prinsenland/Het Lage land?

• Woonstad al bezig met investeren in aardgasvrij

• Ook: rioleringsopgave en vervanging aardgasnet

• Koppelingen met andere ontwikkelingen wenselijk: zorg, mobiliteit, buitenruimte, etc. (vb. Vivalib (smart langer thuis home) en Prinsenhof (ontmoeten)

• Aanzienlijke nieuwbouw/transformatie gepland

En: Geen andere programma’s / geen grote problemen

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 9 21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 10 Integraal: Verbinden met gebiedsgerichte thema’s

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 11 NGW: Integrale toekomstbenadering van wijken mét bewoners, e.a. Verbinden met Transitiepaden RNE gebiedsgerichte thema’s Nieuwe (sociaal-)economische drivers: Integrale benadering gebiedsgerichte thema’s: ✓ Naar 0 marginale kosten (disruptie) ✓ Energiesysteem van de toekomst ✓ Naar 0 CO2 emissie (geen fossiele bronnen) ✓ Klimaatadaptief ✓ Naar 0 afval (100% circulair) ✓ Leefbaarheid, zorg, vergrijzing ✓ Naar nieuwe vormen van ondernemerschap ✓ Sociale samenhang (langer thuis, bew. initiatief) en productiviteit ✓ Mobiliteit ✓ Naar een inclusieve samenleving Prinsenland & Het Lage Land 2030

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 12 Energietransitie: belangrijke driver

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 13 Maatschappelijk goedkoopste alternatief voor aardgas per wijk:

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 14 Naar aardgasvrije en een CO2 neutrale woningvoorraad in NGW: eerste resultaten

• Prinsenland/Het Lage Land in collegeprogramma als pilot aardgasvrij met een integrale voor duurzame gebiedsaanpak

• Gezamenlijk onderzoek (met Capelle) naar scenario’s voor warmtenet. Studie opgeleverd. Projectleider werkt aan plan van aanpak.

• Bewonersinitiatief voor opzetten wijk energie coöperatie: Alex-energie

• Plaatsing Powernest op Techniek College Rotterdam icm Green Business Club Rotterdam Alexander

• Doorontwikkelen business case IBISPowernesten op Prinsessenflats

Consultancy 15 21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 16 21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 17 Energy Resultaten en voorbeelden: Energietransitie

• Woonstad: aanpak 1.100 woningen Ster- en Prinsessenflats aardgasloos tussen 2016-2023

• Prinsenland/Het Lage Land één van vijf wijken voor gebiedsaanpak aardgasvrij: programma vanaf 2023

• Ambitie voor 50% duurzame opwek, opslag en smart grid in klimaatakkoord 22 nov 2019

• Opzetten energie coöperatie Alex-energie

• Gezamenlijk (Woonstad, Havensteder, SO, MO) • oppakken energie armoede/coaching

• Plaatsing Powernest op Zadkine TC

Consultancy 18 Naar aardgasvrije en een CO2 neutrale woningvoorraad Energy in NGW: ambitie 50% lokaal opgewekt

Energiebalancerende wijk: duurzame opwek (Powernest), opslag en smart grid

Consultancy 19 Naar aardgasvrije en CO neutrale woningvoorraad in Energy 2 NGW: aansluiten warmtenet

• Woonstad: Aanpak 8 Era flats 624 wooneenheden Prinsenland en 750 en 3 prinsessenflats (495 wooneenheden) aardgasvrij door aan te sluiten op warmtenet: totaal: 1869: (uitgevoerd (1100), in uitvoering (224) en in voorbereiding (495): afspraken met Eneco gemaakt).

• Uitgangspunten: Minimaal label B (meestal A), in bewoonde staat, geen huurverhoging, step-subsidie.

• Bewoners: wel overlast tijdens verbouwing, goede communicatie en voorzieningen, ongeriefsvergoeding, na afloop tevreden: comfort en meestal ook lagere energielasten.

voor

na

Consultancy 20 Social Draagvlak: participatie / inclusieve maatschappij

• 2 inspiratie- en netwerkbijeenkomsten NGW Prinsenland / Het Lage Land

• Organisatie Climathon (werkbijeenkomst om bewonersinitiatieven te stimuleren: o.a. Alex Energie, groene duurzame speeltuin, deeleconomie)

• Mobiliteitsgeluksmeting ism Verkeersonderneming

• Start aanpak riolering gekoppeld aan Voorlichting/ Bewustwording ophoging en vergroenen “tuinen/tonnen”

• Connectie met Green Businessclub Rotterdam Alexander

• Start voorbereiding L2 fiber glasvezel

• NGW verbinding met Programma Betrokken Stad

Consultancy 21 NGW samen met bewoners! Start 26 oktober 2018 met Climathon

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 22 Climathon Prinsenland & Het Lage Land

5 kansrijke arrangementen samen met bewoners verder uitgewerkt:

• Lokale energiecorporatie (Alex Energie) • De Duurzaamste Speeltuin (BSV Het Lage Land) • Groen & gezellig (pluktuin, groenten voor de wijk) • Regenwater & Riolering (onttegelen tuinen, wateropvang) • Samen & Sociaal (hergebruik en samen delen)

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 23 Basisvragen voor uitwerking elk initiatief:

1. Wat wil je bereiken?

2. Wat wil je zelf doen?

3. Wie heb je nodig?

4. Hoe gaan we dat betalen?

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 24 Voorbeeld uitwerking initiatief Lokale Energie Coöperatie Alex Energie

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 25 Ideeën voor Wijk van de Toekomst door bewoners geplot op kaart en samengevat in tekening met 5 arrangementen

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 26 Resultaten Climathon gepresenteerd aan wethouder Arno Bonte

Wat hebben bewonersinitiatieven nodig om ze verder te brengen?

Reactie vanuit de bewoners zelf:

- “We willen wel meedoen, maar niet als trekker”

- “We missen organisatiekracht”

- “En hebben ook behoefte aan financiële ondersteuning”

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 27 Vele verbindingen kwamen ook op het dak van het Techniek College Rotterdam tezamen rond het IBIS Powernest

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 28 BSV Het Lage Land, Energieweekend 22 en 23 juni Energie opwekken met fietsen Rad van Fortuin

Zonne-energie Energie advies bij Energie advies bij spiraal maken energie coaches Energieontbijt WoonWijzerWagen

Alex Energie Eco speelhuis

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 29 Inspiratietafel Basisschool “Verduurzamen De Kleine Prins”

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 30 Verbinden RNE via gebiedsgerichte thema’s met initiatieven van bewoners én ondernemers (GBCRA)

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 31 Systeemwereld en leefwereld bij elkaar brengen Transities in de wijk zijn van iedereen!

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 33 21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 34 NGW pilot: Prinsenland/Het Lage land

“You can not present a “blueprint” of the Next Start: Generation Urban Areas in 2030, because you • Zo’n 40 gesprekken: over concept, ideeën en doelen don’t know what innovations and which • Kick off bijeenkomst technologies will be invented tomorrow”,

• Werkgroepen per thema: Loorbach, Drift, 2017.

Next

Generation Urban Area Urban Living and Langer thuis Care Behoeften • Resultaten Service design onderzoek onder bewoners Prinsessenflats. • Inzicht in gebruik buitenruimte door ouderen • Onderzoek Veldacademie: vraag en aanbod van wonen, zorg en welzijn • Context mapping studenten TU Resultaat oa: behoefte aan ontmoeten/informatie

Aanzet programma • aanleg plus routes 2019 • aanpak Prinsessenflats (500 won) inclusief fysieke Langer thuis maatregelen • Lancering Ouderenhub 10 juli 2019 • Tweedaagse bijeenkomst Ouderenhub 16-17 okt 2019. Gezamenlijk doel en programma o.a.: o informatievoorziening o Ontmoeten o Samenwerking zorgaanbieders o Flat-buurtcoach o Deel scootmobielen

Consultancy 36 NGW: thema langer thuis

De Burcht winkelcentrum Kansen: Woonstad • Start aardgasvrij maken Prinsessenflats (ca 600 woningen met veel ouderen • Prinsenhof (ontmoetingscentrum) + MFA • Ervaring met Vivalib (domotica woning) • Lelie zorggroep • Burcht verpleeghuis Lelie zorggroep • Ambitie om zorg en welzijn te verbinden: één wijk, één team, één aanbieder • Concrete initiatieven: “de specialiteit” en het wijkbedrijf Flats, nieuwe ontw., MFA, Prinsenhof Who cares als inspiratie Van NGW werkgroep Langer Thuis

Eerste kleine succesjes:

• Uit behoeften onderzoek bewoners: bankjes in buitenruimte direct uitgevoerd door SB • PvE langer thuis bij energie aanpak (600 woningen) en ruimte voor nieuwe woonconcepten • Plusroutes rondom flats

• Gezamenlijk inspanning om ontmoeten vorm te geven op buurt en galerijniveau • Uitwerken sleutelplan voor niet gepland zorg • Gezamenlijk project context mapping Naar 10 juli 2019: Lancering Ouderen Hub NEXT Steps Ouderenhub

Tweedaagse 16 en 17 oktober 2019

Resultaat: • Gedeelde visie op de Ouderenhub: stip op de horizon en acties in het hier en nu. • Teamgevoel bij deelnemers Ouderen Hub: “Deze is van ons en ik draag daaraan bij” • Contouren convenant/samenwerkingsovereenkomst met: ◦ Visie ◦ Programma: korte, middellange en lange termijn ◦ Actie-/uitvoeringsplan met prioritering en tijdpad, eigenaren (wie doet wat)

Deelnemers bieden resultaat op 17 oktober eind van dag aan: aan wethouder, bestuurders: corporatie en zorg- en welzijnsinstellingen Opgaven/verwachtingen/wensen/dromen

Vanuit Woonstad:

Combineren energietransitie met langer thuis:

• Kans 1: bij elke bewoner achter de voordeur

• Kans 2: in aanpak bestaande flats programma wijzigingen bijv. een tussenvoorziening

• Kans 3: buitenruimte en voorzieningen meenemen Opgaven/verwachtingen/wensen/dromen

Opgaven:

• Hulpmiddelen beschikbaar en betaalbaar voor onze huurders.

• Gezamenlijk organiseren taken/rollen: huismeester, welzijnswerker en zorgverlener

• Ambitie Lelie zorggroep: o De verpleeghuisbewoner is weer een wijkbewoner o De zorgverlener werkt aanvullend op het systeem in de wijk o Techniek is zo ingevoerd dat het goed aanvullend is o Een euro wordt uitgegeven op verantwoorde wijze aan een efficiënt werkende eenheid Samenvattend “Ouderenhub”

• de integrale verbetering van wijk als uitgangspunt ook voor ouderenhub/Who cares

Humanitas Gijsbert van Herk, tijdens eerste werkconferentie community of practice 9 mei 2019: “De dagelijkse omgeving van de ouderen in een van de deelnemende wijken, het Rotterdamse Carnisse waar ‘zijn’ verzorgingshuis staat, is gevaarlijk, onveilig en eenzaam. Ouderen zitten opgesloten in hun eigen huis, durven de straat niet meer op. …….. Het klinkt als een veroveringsstrategie om de wijk terug te winnen.”

• vitale coalities Dominic Schrijer, voormalig wethouder Rotterdam, begin 2019 bij zijn afscheid als burgemeester van Zwijndrecht opmerkte over vitale coalities in de stad. “De succesformule luidt: niemand mag de baas spelen, er moet een gedeeld idee zijn van wat er aan de hand is en hoe we dat willen oplossen, iedereen moet doordrongen zijn van de urgentie van het

probleem. En er moet een beetje geld beschikbaar zijn, dat als smeerolie kan dienen”

• Systeemwereld en leefwereld bij elkaar brengen Meerwaarde NGW aanpak Prinsenland / Het Lage Land

Noodzaak: Integrale aanpak: investeren in energiemaatregelen in wijk met tegelijkertijd perspectief op droge voeten, langer thuis, veiligheid, etc. NGW aanpak werkt tegelijkertijd aan: • “Flagship” projecten: afspraken met investerende partners over collegedoelstellingen aardgasvrij, ouderen, etc. • Ontwikkelen “meehelpende” krachten in de wijk: meegaan met de flow/behoefte/energie van de bewoners/ondernemers/instanties in de wijk (perspectief: de “wijk” waarbij de gemeente vraagt om mee te doen in plaats van andersom) • Onverwachte samenwerkingen/verbindingen door netwerk en korte lijntjes: o Aanpak Prinsessenflats leidt tot samenwerking Woonstad en Buurtwerk o Stadsbeheer schakelt Wijkbedrijf (Buurtwerk/Dock) in voor rioolaanpak o GBC maakt plaatsing Powernest op TCR mogelijk met onderwijs module en links naar ALEX Energie

Consultancyo Verkeersonderneming gaat met gebiedsorganisatie MGT uittesten 44 Meerwaarde NGW aanpak:

NGW gaat mee met flow/behoefte/energie van de bewoners/ondernemers/ instanties in de wijk, waardoor “meehelpende” krachten en draagvlak ontstaan. Bottom up!

NGW is:

• doelgerichte aanpak van verandering ook top down

• Samenwerken en Verbinden

• Geen blauwdruk

• Integrale wijkontwikkeling 3.0 Lessons learned

Conclusies • Op z’n Rotterdams begonnen door te doen; • NGW Prinsenland/Het Lage Land gegroeid van pilot in kader van RNE naar voorzichtige, integrale wijkenaanpak;

• Veel enthousiasme opgewekt en bereikt; • Er is een “organische samenwerking” ontstaan en wisselende contacten die elkaar wel weten te vinden.

Consultancy 46 Hoe verder met NGW Prinsenland / Het Lage Land?

Consultancy 47 21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 48 Lessons learned NGW gedeeld MRDH / Provincie ZH

Maar prioriteit MRDH nu eerst bij opstellen Regionale Energiestrategie

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 49 NGW Integrale wijkaanpak 3.0?

Centrale thema’s bij de aanpak:

1.Hoe organiseer je de integraliteit?

2.Hoe organiseer je het opdrachtgeverschap?

3.Hoe organiseer je de governance?

Delen: jullie ervaringen, eigen voorbeelden, tips

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 50 Voor meer informatie:

André de Groot [email protected] 06 53331432 Gemeente Rotterdam Stadsontwikkeling / Ruimte en Wonen Next Generation Woonwijken / Energietransitie

Erik Hoeflaak [email protected] 06 22517781 Woonstad Rotterdam Procesmanager Wijken van de Toekomst

21 november 2019 LPB Congres, Workshop 3, Next Generation Woonwjiken 51