invloed van de voorgenomen verbreding van de zuid-willemsvaart op de natuurgebieden in de omgeving.

4.4.2-89/1 oekologisch adviesbureau moller pillot, tilburg „PROVINCIE NOORD-BRABANT AFDELINGWATE R no. code V^rzT^?"

INVLOEDVA ND EVOORGENOME N VERBREDINGVA ND E ZUID-WILLEMSVAART OPD ENATUURGEBIEDE N IND EOMGEVIN G

Oekologisch adviesbureau Moller Pillot Tilburg,2 9apri l 1985

BIDOC PROVINCIEHUISN-BR .

3 2500 00047 0642 INHOUDSOPGAVE BLZ. BIJLAGENLIJST

ALGEMEEN 1 DEKOORNWAAR D 57 POLDERST EROSMALE NE NEMPE L 65 DEHEINI S 71 DEWAMBER G 79 NATUURGEBIEDENBI JDE NDÜNGE N 91 'TWOU DE ND EMOLENHEID E 101 HETAA-DA LT EBERLICU M 109 LANDGOED HEESWIJK 123 HETGEBIE DVA NHEESWIJ KTO TVEGHE L 147 HETWIJBOSCHBROE K 163 HETAA-DA LVA NVEGHE LTO TKELDON K 189 DEOMGEVIN GVA NZIJTAAR T 195 DEROOS T 205 HETTRAJEC TTUSSE NSLUI SER PE NBEE KE NDON K 213 EIJCKENLUSTE ND ELAARDON K (BEEKE NDONK ) 223 HETLAA RE ND ELIESHOUTSCH EBEEMDE N 231 DELANG EBEEMD ,D EEEUWSEL SE ND EWOFSPUTTE N 237 DEBIEZE NE NMILSCHO T 249 DEOUD EGOORE N 257 DEOETER T 269 HETHOUTBROEK ,D EVLERKE NE.A . 285 HETAA-DA LTUSSE NSLUI S 10E NSLUI S1 1 297 DEPUNDERMA N 307 DESTARKRIE T 317 HETGEBIE DTUSSE NSLUI S 12E NSLUI S1 3 329 DEKIEVITSLOO P 335

LITERATUURLIJST A.DETERMINATI ELITERATUU RAQUATISCH EMACROFAUN A 341 B.OVERIG ELITERATUU R 343 Bijlagenlijs t

1a Overzichtva nd ehuidig enatuurwaarde n 1b Veranderingva nd enatuurwaarde n 1c Verspreidingsmogelijkhedenvoo rplante ne ndiere n (barrières encorridors ) 1d Gebiedenme tgrondwaterstandsverlagin g resp.verhogin gvoo r dezomertoestan d 2 Overzichtdosi seffec trelatie s (naarReijne ne.a. ,1981 ) 3-9. Berekendeveranderinge n ind estijghoogt eva nhe tfreatisc h vlak 3. Berlicum- Empe lzome r 4. Berlicum- Empe lwinte r 5. Berlicum- Schijnde l (sluislocatie 109,5) 6. Berlicum- Schijnde l (sluislocatie111 ) 7. Veghel- Bee ke nDon k 8. Beeke nDon k- Aarle-Rixte l 9a.Helmon d- Somere nzome r (kD50 0m2/d ) 9b.Helmon d- Somere nwinte r (kD50 0m 2/d) 9c.Helmon d- Somere nzome r (kD20 0m2/d ) 9d.Helmon d- Somere nwinte r (kD20 0m 2/d) 10 Wijboschbroek:tabe lnatuurwaarde n 11 Kaartva nd enatuurgebiede ntusse nHeeswij ke nveghel ,schaa l 1 :25.00 0 12 Hetgebie dHeeswij k totVeghel :tabe lnatuurwaarde n 13-23 LandgoedHeeswijk : 13 Chloridegehaltenoppervlaktewate r 14 Dehuidig ee nd et everwachte nveranderin gva nd e watervoerendeperiod eva ngreppe lZ 6 15 Oppervlaktenva nbos -e nstruikgewa sbiotope ne ncultuurlan d 16 Nummeringva nd epercele n 17 Vegetatiekaart 18 Bemonsteringspuntenaquatisch emacrofaun a 19aMacrofaun atemporair ewatere n 19bMacrofaun ava nd ebermsloo t 20 Amfibieën (onderzocht 1983e n1984 ) 21 Kaarttyperend evogel s 22 Aantalterritori a 23 Waarderingsgetallen inhe tkade rva nhe tonderzoe k langsd e Zuid-Willemsvaart (pergroe porganismen ) 24 HetAa-da lt eBerlicum :tabe lnatuurwaarde n 25 'tWou de nd eMolenheide :tabe lnatuurwaarde n 26 Natuurgebiedenbi jDe nDüngen :kaar tme tnummerin gva nd e terreinonderdelen 27 NatuurgebiedenBi jDe nDüngen :tabe lnatuurwaarde n 28 DeWamberg :tabe lnatuurwaarde n 29 DeHeinis :tabe lnatuurwaarde n 30 Polderst eRosmale ne nEmpel :kaar tvogel s 31 Polderst eRosmale ne nEmpel :tabe lnatuurwaarde n VervolgBijlagenli js t

32 DeKoornwaard :tabe lnatuurwaarde n 33 Hetgebie dva nVeghe lto tKeidonk :overzichtskaar t 34 Hetgebie dva nVeghe lto tKeidonk :tabe lnatuurwaarde n 35 Deomgevin gva nzijtaart :tabe lnatuurwaarde n 36 DeRoost :tabe lnatuurwaarde n 37 Hettrajec ttusse nslui sEr pe nBee ke nDonk :indelin gva n hetonderzoeksgebie d 38 Hettrajec ttusse nslui sEr pe nBee ke nDonk :tabe l natuurwaarden 39 Eijckenluste nd eLaardonk :tabe lnatuurwaarde n 40 HetLaa re nd eLieshoutsch eBeemden :tabe lnatuurwaarde n 41 Overzichtskaartva nhe tgebie d tennoorde nva nHelmon d 42 DeLang eBeemd ,d eEeuwsel se nd eWolfsputten :tabe l natuurwaarden 43 Berekendeveranderinge ni nd estijghoogt eva nhe tfreatisc h vlakbi jd eomleggin gHelmon d 44 DeOud eGooren :tabe lnatuurwaarde n 45 DeOetert :tabe lnatuurwaarde n 46 Kaartva nd enatuurgebiede n ind egemeent eSomere nte nweste n vand e Zuid-Willemsvaart 47 Isohypsenva nhe tfreatisc hvla ke nhe teerst ewatervoeren d pakkette nzuide nva nHelmon d 48 HetHoutbroe ke.a. :tabe lnatuurwaarde n 49 HetAada ltusse nslui s 10e nslui s 11:tabe lnatuurwaarde n 50 DePunderman :kaar tbroedvogel s 51 DePunderman :tabe lnatuurwaarde n 52 DeStarkriet :kaar tpaaiplaatse namfibieë n 53 DeStarkriet :kaar tva nee naanta lbroedvogelsoorte n in198 3 54 DeStarkriet :tabe lnatuurwaarde n 55 Kievitsloop:tabelnatuurwaarde n - 3 -

INHOUDSOPGAVE biz.

I INLEIDING 5 II DOELSTELLINGEN 7 III GLOBALEOPZE TVA NHE TONDERZOE K 8 III.A Invloedva nd everbredin gva nd e Zuid-Willemsvaart inhe talgemee n 8 III.B Ruimtelijkebegrenzin g endiepgan g vanhe tonde rzoe k 8 III.C Deonderzocht egroepe nva norganisme n 9 IV GLOBALEBESCHRIJVIN GVA NHE TONDERZOEKGEBIE D 11 IV.A Geologie 11 IV.B Debodemkundig egesteldhei d 13 IV.C Waterhuishouding 13 IV.D Denatuurgebiede ne nd eaar dva nd e aanwezigenatuurwaarde n 16 V DEAAR DVA ND EGEVOLGE NVA ND EINGREPE N 19 V.A Dewerkzam efactore n 19 V.B Debeïnvloed eorganisme n 19 V.C Dewijz eva nbeïnvloedin g 21 VI DEONDERZOEKMETHOD EE ND EWIJZ EVA N VERWERKINGDE RGEGEVEN S 24 VI.A Algemeen 24 VI.A.1 Hetveldwer k 24 VI.A.2 Degebruikt egegeven s 24 VI.A.3 Hetvaststelle nva nd enatuurwaarde n 28 VI.A.3a Denatuurwaarde nvoo r zoverweergegeve n ind etabelle n 28 toelichtingo pd etabelle nvoo rnatuurwaarderin g 31 VI.A.3bNatuurwaarden ,di enie t ind etabelle n verwerkt zijn 32 VI.B Deflor ae nvegetati e 36 VI.C Deaquatisch emacrofaun a 39 VI.D Deamfibieë n 42 VI.E Devogel s 44 VII OVERZICHTVA ND ETOTAAL-RESULTATE N 48 - 4-

Bijlage 1a Overzicht vand e huidige natuurwaarden 1b Verandering van de natuurwaarden 1c Verspreidingsmogelijkhedenvoo r planten endiere n (barrières en corridors) 1d Gebieden metgrondwaterstandsverlagin g resp.verho ­ ging voor de zomertoestand Bijlage 2 Overzicht dosis effect relaties (naar Reijnen e.a., 1981) Bijlagen 3-9 Berekende veranderingen ind e stijghoogte van het freatischvlak : 3 Berlicum -Empe l zomer 4 Berlicum - Empel winter 5 Berlicum - Schijndel (sluislocatie 109,5) 6 Berlicum - Schijndel (sluislocatie 111) 7 Veghel - Beek en Donk 8 Beek en Donk -Aarle-Rixte l 9a Helmond - Someren zomer (kD50 0 m2/d) 9b Helmond - Someren winter (kD 500rri2/d ) 9c Helmond - Someren zomer (kD20 0 m2/d) 9d Helmond - Someren winter (kD 200 m2/d) Bijlage 10 Wijboschbroek:tabe l natuurwaarden Bijlage 11 Kaartva n de natuurgebieden tussen Heeswijk en Veghel,schaa l 1 :25.00 0

Bijlage 41 Kaartva n hetgebie d ten noorden van Helmond Bijlage 42 De Lange Beemd e.a.: tabel natuurwaarden Bijlage 43 Berekendeveranderinge n ind e stijghoogte van het freatisch vlak bijd e omlegging Helmond Bijlage 44 De Oude Gooren:tabe l natuurwaarden Bijlage 45 De Oetert:tabe l natuurwaarden Bijlage 46 Kaartva n de natuurgebieden ind e gemeente Someren tenweste n vand e Zuid-Willemsvaart Bijlage 47 Isohypsenva n het freatisch vlak en het eerste water­ voerend pakket ten zuiden van Helmond Bijlage 48 Het Houtbroek e.a.: tabel natuurwaarden Bijlage 49 Het Aadal tussen sluis 10e n sluis 11:tabe l natuur­ waarden Bijlage 50 De Punderman:kaar t broedvogels in 1983 Bijlage 51 De Punderman: tabel natuurwaarden Bijlage 52 De Starkriet:kaar t paaiplaatsen amfibieën Bijlage 53 De Starkriet: kaartva n een aantal broedvogelsoorten in 1983 Bijlage 54 De Starkriet:tabe l natuurwaarden Bijlage 55 Kievitsloop:tabel natuurwaarden - 5-

INLEIDING

Reeds lange tijd isvoorbereiden d onderzoek verricht om de Brabantse en Limburgse kanalen aan tepasse n aan het moderne scheepvaartverkeer.Voo r wat betreftd e Zuid-Willemsvaart zullend e plannen binnen afzienbare tijd worden uitgevoerd. Dit zal inhouden een verbreding van hetoud e kanaal en het graven van nieuwe kanaaltrajecten aand e oostzijde om 's-Her- togenbosch en Helmond.Teven s zullend e oude sluizen worden vervangen door een kleiner aantal nieuwe sluizen.Voora ldoo r deze laatste ingreep zal het grondwaterregiem ind e omgeving van het kanaal op vele plaatsen gewijzigd worden. Degenoem ­ de ingrepen hebben verder gevolgen voor bruggen enwegen ,he t beheer van hetoppervlaktewate r envoo r land- en bosbouw. Inee n nota van Rijkswaterstaat (1978)wer d een globale in­ ventarisatie opgenomen vand e gevolgen vand e kanaalverbete­ ring voor de natuur ind e omgeving van het kanaal.D eonder ­ havige studie beoogde een nadere uitwerking hiervan, waarbij tevensd e effecten van alternatieven enmogeli jk emaatregele n betrokken werden.He t onderzoek werd uitgevoerd ind e jaren 1982-1984 door oekologisch adviesbureau Moller Pillot te Til­ burg. Voor wat betreft de huidige end e teverwachte n hydrologische toestand werd uitgegaan vangegevens ,verstrek t door het dis­ trict zuid-oost vand edirecti e Waterhuishouding enWaterbe ­ weging vand e Rijkswaterstaat. Debiologisch e gegevens werden verzameld (resp.geleverd ) door:ir .M.Th .Veerkamp ,drs . C.M. Visser,J . van Diermen,E .va nde n Dool en ir.A . Klink. Dedri e eerstgenoemden schreven ook delen van ditrap ­ port. Daarnaast werd gebruik gemaaktva n vele gepubliceerde enongepubliceerd e gegevens,waarbi j tevens vele waardevolle adviezenverkrege n werden,me t nameva nd e zijdeva n het Staatsbosbeheer (dr.ir .P.J . van Zadelhoff,ing .J .Streef ­ kerk) enhe t Instituut voor Cultuurtechniek en Waterhuishou­ ding (drs.R.H . Remmers,ing .P.C . Jansen,ing .K.E .Wit) . Deopdrach t was er opgebaseer d gebruik temake n van bestaan­ de kennis en inzichten engee n grensverleggend onderzoek te verrichten. Aangezienme t nameva n vochtig cultuurbos dena ­ tuurbehoudswaard e nog slecht bekend is,zij n toch een aantal onderdelen alspionierswer k te beschouwen. Mede omdez e reden werd de deskundigheid van vele Nederlandse biologen benut om tot eenverantwoor d resultaat te komen. - 6-

Pasgeleidelij k kwam aan het licht,ho e bedreigd het vochtig cultuurbos in Nederland ise n hoe belangrijk hetdu s is,da t de gebieden langsd e Zuid-Willemsvaarthu nwaarde n voor de toekomst kunnen behouden. Deontworpe n alternatieve uitvoe­ ringswijze n enmaatregele n zijn,vooruitlopen d opdit rap ­ port, inogenschou w genomen,toe nd edreigend e waardeverlie­ zen beter in zicht kwamen. Ten overvloede mag er opworde n gewezen,da t het bijd ena - tuurbehoudswaarden niet ineerst e instantie gaat omd e als indicator gekozen insecten,plante n enz.Dez e indicator-orga­ nismenmoete n een beeld geven van de waarden en waardeverlie­ zenva nd e gehele levensgemeenschap.Naarmat e hetmee r gaat omgroter e enmee r bekende plante- endiergroepen , isoo k meer aandacht besteed aand e soorten op zich,omda t hieraan inhe t algemeenmee r belang wordt toegekend. - 7-

II DOELSTELLINGEN

Ind eteks tva nd eovereenkoms ttusse nRijkswaterstaa tdirec ­ tieNoord-Braban te noekologisc hadviesburea uMolle r Pillot wordtd edoelstellin g vanhe tonderzoe kal svolg tgeformu ­ leerd: "Opbasi sva ndoo rd eRijk sGeologisch e Dienstt everzamele n informatiee ndoo rhe tdistric t zuid-oostva nd edirecti eWa ­ terhuishouding enWaterbewegin g vand eRijkswaterstaa tt ebe ­ palengrondwaterstandsveranderinge n zaldoo rhe tadviesburea u deschad eaa nd enatuu r tengevolg eva nverdrogin gda nwe l verdrassingmoete nworde nbepaald .Teven szulle nadvieze n dienent eworde ngegeve nove rmaatregele n terbeperkin go f compensatieva nd egenoemd eschade. " Debedoelin gva nhe tonderhavig erappor t is,aa nt egeven : 1. welkenatuurwaarde naanwezi g zijni nd egebiede ndi ete n gevolgeva nd ekanaalverruimin gworde nvergrave no fver ­ stoordo fwaa rte ngevolg eva nd ekanaalverruimin gdirec ­ teo findirect e (o.a.hydrologische )veranderinge nt e verwachtenzijn ; 2. inwelk emat ed eonde r 1.genoemd ewaarde nverlore nkun ­ nengaa nonde r invloedva nd ewerkzaamhede no fpeilwij - zigingen; 3. demogelijkhede nto the tneme nva nmaatregele no meven ­ tueleschad et ebeperke no ft ecompenseren . - 8-

III GLOBALEOPZE TVA N HET ONDERZOEK

III.A. Invloed vand e verbreding vand e Zuid-Willemsvaart inhe tal ­ gemeen

De verbreding vand e Zuid-Willemsvaart kan schade aan natuur en landschapveroorzake n opdivers e wijzen. Inhoofdzaa k kun­ nen worden onderscheiden (vgl.V A) : 1. invloed vandirec t ruimtebeslag door hetverbred e kanaal, nieuwe viaductenenz. ; 2. verdroging ofverdrassin g vangebiede n onder invloed van peil- of profielwijziging van het kanaal; 3. directe invloeden van de uitvoeringswerkzaamheden,bv . door bronbemaling,werkverkeer ,grondverplaatsing ; 4. indirecte invloeden,doo r onvermijdelijkeo fmogelijk e reactiesva n derden,bv .veranderinge n inhe t beheer door waterschappen of bosbouwers,i nhe t beleid van diverse bestuursorganen of inhe t gedrag van weggebruikers. Het onderhavige rapport heeft voornamelijk betrekking opin ­ vloeden sub 1e n 2.D eoverig e zullen slechts nu enda nwor ­ den aangeduid.D eonde r 3e n 4vermeld e invloeden enalterna ­ tieven betreffende het ruimtebeslag worden inhoofdzaa k tij­ dens speciale besprekingen aand e orde gesteld. Dit rapportmoet wéld e basis bieden om alternatieven tekun ­ nen afwegen en begeleiding tijdensd e uitvoering mogelijk te maken.

III.B. Ruimtelijke begrenzing endiepgan g van het onderzoek

Bijhe topzette nva n het onderzoek moesten keuzen wordenge ­ maakt: inee n redelijk tijdsbestek moesten de belangrijkste natuurwaarden wordengeïnventariseer d envervolgen s moest worden aangegeven,wa t de schade aandez e natuurwaarden ten gevolgeva n de kanaalverruiming zou kunnen zijn. Watd e ruimtelijke begrenzing betreft werd opgron d vanvoor ­ lopige hydrologische gegevens besloten tot een afstand van 2 kmvana f de kanaalas ingebieden ,di e tengevolg e van peil- verlaging zouden kunnenverdroge n en een afstand van 1k m in de overigegebieden .Dit alles betreftd e gehele Zuid-Wil­ lemsvaart,voo r zover gelegen ind e provincie Noord-Brabant, over een lengte van 60 km. - 9-

Bijhe t beschikbaar komen van de hydrologische gegevens moest de begrenzing enigemale n bijgesteld worden. Indi t rapport zijn enkele gebieden,di e buiten de invloedssfeer vand e ka­ naalverruiming blijken te liggen,toc h nog geheel of ten dele beschreven.Enkel e gebieden opmee r dan 2 kmva nd e kanaalas zijn in 1984alsno g onderzocht (ziebijlag e1) . Levensgemeenschappen die niet gevoelig zijnvoo r verdroging encultuurlan d werden inhe t algemeen niet onderzocht.Hier ­ door kand e indruk gewekt worden,da t indergelijk e gebieden geen waardevolle natuurlijke elementen aanwezig zijn.Di t is zeker wél hetgeval .I n agrarische gebieden zijnoo kwaarde ­ verliezen in bermen en sloten teverwachten ,wannee r hier verdroging optreedtdoo r peilverlaging inhe t kanaal. Voor zover dat is in te schatten gaat het ind e niet-onder- zochte gebieden echter niet om verliezen die kostbaremaatre ­ gelen zouden rechtvaardigen. Dediepgan g van hetonderzoe k kan worden gekarakteriseerd door degepland e hoeveelheid tijd aan tegeve n voor onderzoek inclusief voorbereiding enverslaglegging . Exclusief het Wij- boschbroek en De Oetert/Oude Gooren isdit voor vegetatie en waterfauna elk ruim 100werkdagen . Aan hetvogelonderzoe k zijn hiervoor ongeveer 30 werkdagen besteed. In totaal hebben zesverschillend e onderzoekers aan het project gewerkt. Begrijpelijkerwijze isgee n sprake van volledigheid.Oo k binnen de onderzochte groepen van organismen zullen vele karakteristieke,gevoelig e en schaarse soorten niet zijnopgemerkt .On s inziens zijnd e getrokken conclusiesgerechtvaardig d door de omvang van de "steekproeven".Voo r de beschrijving vand e onderzoekmethoden ziehoofdstu k VI.

III.C. De onderzochte groepen van organismen

Omdatdivers e invloeden niet op alleonderdele n van eenle ­ vensgemeenschap een even grote invloed uitoefenen,werde nen ­ kele zeer verschillende groepen van organismen voor onderzoek uitgekozen,namelijk : 1)hoger e planten enmosse n 2)aquatisch e macrofauna 3) amfibieën 4)vogel s -10-

ad 1) Onder hogere planten wordt hier verstaan de zaadplanten,va ­ rens enpaardestaarten . Alsaanvullin g werden innatt egebie ­ den ookmosse n bij het onderzoek betrokken,omda t hieronder nogal wat kenmerkende soorten voorkomen. Dehoger e planten zijnvoo r eendergelij konderzoe k onder andere erg geschikt, omdat van de oecologie van de soorten relatief veel bekend is en omdat het waarnemen endeterminere n betrekkelijk eenvoudig is. ad 2) Alsmacrofaun aworde n ind e hydrobiologie aangeduid de met het blote oog zichtbare dieren,me t een lengte vanaf ongeveer 1mm ,exclusie f plankton,visse n en amfibie'én.D e macrofauna isvoo r eendergelij k onderzoek vooral bruikbaar,omda thier ­ toe een groot aantal soorten behoort,di e specifieke eisen stellen aand e waterhuishouding. Een zeldzame situatie wordt dus vrijwel steedsgekenmerk t door de aanwezigheid van een specifieke levensgemeenschap met zeldzame soorten. ad 3) Amfibieën zijnvoo r hun voortplanting sterk afhankelijkva n de aanwezigheid vangeschik t open water end eduu r vand ewa ­ tervoerende periode ind e zomer,omda t de gedaanteverwisse­ ling inhe t water voltooid moet worden. Ookd e op het land levende dieren (terrestrische fase) zijn afhankelijk van de vochtigheid van hetgebied . Deonderzoek ­ methoden verschillen essentieel vandi e bij demacrofauna .O p vele plaatsen werd ook hetcultuurlan d onderzocht. ad 4) Vogels zijn (behalve inhe tWijboschbroe k en op landgoed Heeswijk)maa r tendel e onderzocht. Eenvolledig e inventari­ satie isnamelij k zeer tijdrovend,terwij l slechts bij enkele soorten directe achteruitgang tengevolg e van de kanaalver­ breding verwacht wordt.Aangezie n de secundaire gevolgen van de wijzigingen de vogelstand sterk kunnen beïnvloeden, spelen de vogels echter bijd e besprekingen over de wijzeva n uit­ voering een groterol .

Degekoze n groepen brengen dus niet alle natuurwaarden en verliezen van natuurwaarden aan het licht,maa r moeten indi­ catief zijnvoo r deze waarden end e wijzigingendaarin .I n gevallen,waari nda t wellicht niet zo is,word t ind e tekst aangegeven met welke andere organismen speciaal rekening moet worden gehouden (vgl.V IA 3bo ppag .32) . - 11

IV GLOBALE BESCHRIJVING VAN HET ONDERZOEKGEBIED

IV.A. Geologie

De geologie van hetgebie d wordt uitvoerig beschreven inhe t rapport van de Rijks Geologische Dienst (1984). Hetgehel e onderzoekgebied isgelege n ind e Centrale Slenk, een relatief dalend gebied,dat voortdurend door fluviatiele en eolische afzettingen isopgevuld .He t eerste watervoerend pakket wordtvrijwe l overal aand e onderzijde begrensd door de klei van Kedichem,di e werd afgezet aan het eind van het Onder Pleistoceen. De bovenkant vandez e laag ligt op een diepte van 25 tot 95m beneden maaiveld.O pdez e kleiwerde n tijdens het Midden Pleistoceen grofkorrelige riviersedimenten afgezet (Formatie van Sterksel,Formati e van Veghel).D ebo ­ venste 5- 25m bestaatmerendeel s uit afzettingen van lokale herkomst,samengeva t alsd e Nuenen Groep.Ee n uitzondering vormt het noordelijk deel van hetgebied ,vana f Schijndel tot aand e Maas.Hie r ligt aand e bovenkant van de Formatie van Veghel een aaneengesloten kleilaag (kleiva n Rosmalen). Deze kleilaag vormt hier een scheiding tussen twee watervoerende pakketten. De afzettingen vand e Nuenen Groep bestaan inee n groot deel van hetgebie d uit fijn zandme t leemlagen. Hetbetref t hier de zg.Brabants e leem: zandige leem,doo r lokale verplaatsing van smeltwater afgezet in laagten inhe t terrein. Deze leem­ lagen zijnvaa k één tot enkele meters dik. Ind e leemlagen kunnengate n voorkomen onder invloed van kryoturbatever ­ schijnselen.Te n noorden van Helmond isdez e leem opvel e plaatsen nabij hetoppervla k aanwezig;hi j speeltme t name een rol in het natuurgebied Wijboschbroek. Ten zuiden van Helmond is leem nabij het oppervlak inhe t onderzoekgebied schaars. Ingrot e delen van de Centrale Slenk overheersen dekzandvlak- ten,afgewissel d met vrijwel oost-west verlopende dekzandrug- gen. In sommige gevallen zijno pdez e laatste stuifduinen ontstaan. Dedekzandvlakte n zijn relatief arm aan natuurge­ bieden.O pd e hoge ruggen vindtme n vaak naaldhoutbossen, o.a. nabij Boerdonk (Het Lijnt), ten oosten van Helmond en ten noorden van Lierop. Van bijzonder belang zijnd e afzettingen inhe t Aadal,omda t de Zuid-Willemsvaart voor een groot deel de loopva ndi tri ­ viertjevolgt . - 12-

Het eigenlijke dal ismeesta l enige honderden meters tot ruim een kilometer breed. Het istijden s het Holoceen opgevuld (Formatie van Singraven).Te n noorden van Helmond heeft waarschijnlijk een wat sterkere daling plaatsgevonden;d ese ­ dimenten bestaan hier voornamelijk uit zand met dunne laagjes beekleem en slechts weinig veen. Ten zuidenva n Helmond heeft zich inee n vrij rustig milieu veen gevormd,dat vaak tot aan hetmaaivel d reikt en soms (ind e regel onderbroken) enkele meters dik is. Geheel anders isd e bovenlaag ten noorden van Rosmalen.Hie r komenvana f hetmaaivel d holocene rivierafzettingenvoor , voornamelijk bestaande uit klei (Betuwe Formatie). Van noord naar zuid kunnen we ind e nabijheid van de Zuid- Willemsvaart verschillende gebieden onderscheiden: - ten noorden van de lijn 's-Hertogenbosch - Rosmalen:voor ­ namelijk afzettingen van holocene rivierklei ; - tussen Rosmalen en Den Düngen ishe t Aadal sterk verbreed totee n lage vlakte,waari n zand enwa t rivierkle i isafge ­ zet; - tussen Den Düngen en Veghel:i nhe t Aadal afzettingen van zand en laagjes beekklei,weini g veen.Westelij k van de Aa uitgestrekte laagten waarin (Wijboschbroek!) dikke lagen zandig elee m voorkomen; - tussen Veghel en Boerdonk looptd e Zuid-Willemsvaart door eendekzandvlakt e endoorsnijd t vervolgens twee samenkomen­ de dekzandruggen (Het Lijnt); - nabij Beek en Donk ligt het kanaalgrotendeel s inhe tda l vand e Aa end e Goorloop,waartusse n ook dwarsverbindingen bestaan. De natuurgebieden (o.a.Eijckenlust ,He t Laar) liggen voornamelijk op beekdalafzettingen,waari n leem en somsoo k veenvoorkomt ; - de omleiding Helmond ligt tendel e inhe tda l vand e Bakel- sche Aa,grotendeel s echter inee ndekzandgebie d met plaat­ selijk lage landduinen; - ten zuidenva n Helmond tot Someren-Eind ligtee ngroo t deel van het kanaal en ook hetmerendee l der natuurgebieden (o.a.D e Oude Gooren,D e Oetert,D e Starkriet) inhe tda l van de Aa en haar zijbeken. Indez e dalen isvee l veen af­ gezet; - ten zuiden van Someren-Eind bestaat een deel van het gebied uit afgegraven hoogveen vrijwel zonder natuurterrein. Het - 13-

natuurgebied De Groote Peel,waari n nogdikk e hoogveenres- tanten voorkomen,val t buiten het invloedsgebied van de Zuid-Willemsvaart.

IV.B. De bodemkundige gesteldheid

De Zuid-Willemsvaart loopt ind e provincie Noord-Brabant vrijwel geheel door zandgronden. Ten noorden van *s-Hertogen- bosch komen over een traject van enige kilometers rivierklei- gronden voor en inhe t Peelgebied vindtme n plaatselijk veen- ontginningsgronden .He t kanaal isgegrave n evenwijdig aan het riviertje de Aa,te ndel e door het Aadal, soms enkele kilome­ tersdaarvandaan .Bi jd e omleidingen om 's-Hertogenbosch en Helmond zal watmee r van het Aadal worden afgeweken. Dena ­ tuurgebieden zijnmerendeel s gelegen op beekdalgronden,o p laaggelegen zandgronden (gleygronden) of op podzolgronden. De beekdalgronden langsd e Aa of zijriviertjes daarvan zijn in hetgebie d ten noorden van Helmond inhe t algemeen arm aan veen.D e natuurgebieden (tendel e landgoederen:D eWamberg , Heeswijk,Eijckenlust ) liggen hier voor een aanzienlijk deel op Beekeerdgronden,bestaand e uit leemarm en zwak lemig fijn zand.Te n zuidenva n Helmond is ind e regel wél een veenlaag aanwezig,di e soms zelfsmee r dan eenmete r dik is.I nsommi ­ gegevalle n reikt hetvee n tot aan hetoppervla k (bv.i n De Oetert); graslanden zijn echter vaak bezand. Degleygronde n buiten het Aadal bestaan merendeels uit lemig fijn zand.I n hetWijboschbroe k en omgeving komtvee l "Bra­ bantse leem" voor,a l isdez e hier zandiger dan in anderede ­ len van de provincie.Oo k hier behoren demeest e lage zand­ gronden totd e Beekeerdgronden. Vrijwel steeds liggend e bos­ seno p rabatten:hoger e ruggen,ontstaa n door om de 5 à 20 meter greppels tegraven . Ten zuidenva n Helmond is slechts plaatselijk een leemlaagjeaanwezig . De iets hoger gelegen natuurgebieden liggenmerendeel s op podzolgronden.He t betreft tendel e naaldbossen,te ndel e echter ook loofhout.Me nvindt zeo.a . inhe t zuid-oostelijke deel van hetWijboschbroek , in Het Lijnt (gem.Erp ) en langs het omleidingskanaal Helmond. Voor zover deze gebieden niet gevoelig zijnvoo r verdroging ise r weinig aandacht aanbe ­ steed. Per deelgebied zald e bodemkundige gesteldheid nader worden beschreven. - 14-

IV.C. Waterhuishouding

J_«_He t9£on dwat er .

Dehydrologi eva nhe tgebie dword tuitvoeri gbehandel d ind e diversenota' sva ndistric t zuid-oostva nd edirecti eWater ­ huishouding enWaterbewegin g vand eRijkswaterstaa t(o.a . Roijen,1983 ,1984) . Voord eplanten -e ndierenwerel d isvoora lva nbelang ,waa r hetfreatisc hvla k ind everschillend eseizoene nlig tte nop ­ zichteva nhe tmaaivel d eno fw et emake nhebbe nme tinfil ­ tratiewatero fme tkwelwater ,da tlangduri gcontac theef tge ­ hadme the tsediment . Inhe tgebie d rondomd eZuid-Willemsvaar thebbe nw et emake n metee ngoe ddoorlaten d watervoerendpakke tme tdaarbove nee n matig totslech tdoorlatend edeklaag .D estromin gva nhe t diepegrondwate r isi nhe tgehel egebie dgerich tva nz.z.o . naarn.n.w . (Roelofse.a. , 1982).Naarmat eme nverde rstroom ­ afwaartskomt ,gaa td einvloe dva nhe tAada lechte rmee rdo ­ minerene nword td estromin gmee rn.w .gericht .He tondiep e grondwatervolg ti nno gsterker emat ed erichtin gva nhe tda l vand eA ae nhaa r zijbeken.He tda lva nd eoer-A avorm tee n diepe insnijding ind ebovenst esedimentlagen .He tmaaivel d ligthie rgewoonlij kéé nto tenkel emeter slage rda ni nhe t omliggendegebied .Plaatselij k isi nd eomgevin gechte ree n laaggelegenbeekoverstromingsvlakt eo fee nhoger edekzandru g aanwezig. Inhe tbeekda lstijg the tdiep egrondwate r inprincip eto t hoog inhe tprofiel .Roelof se.a . (1982,bijlag e6 )geve n aan,da tperiodiek eaanvoe rva ngrondwate roptreedt ,echte r alleente nnoorde nva nHelmon de nuitsluiten d inhe tAadal . Datdi too khe tgeva li si nlaagte n ind eomgeving ,blijk t uitd ei nhe tkade rva nhe tonderhavig eonderzoe kverzameld e gegevens.Z oblijk ti nhe twestelij kdee lva nhe tWijbosch - broekd estijghoogt eva nhe tdiep egrondwate rvrijwe lovera l eengroo tdee lva nhe tjaa rbove ndi eva nhe tfreatisc hwate r uitt ekomen .I nhe thoge rgelege nzuidoostelij kdee lkom t ditvee lminde r frequentvoor .Oo kui thydrochemisc honder ­ zoek inhe tWijboschbroek ,D eOeter te nd eOud eGoore n blijkt,da tplaatselij kto tdich tonde rhe tmaaivel dgerijp t grondwater aanwezig is.Dez erijpin g isi nhe tzuidelijk e gebiedminde rvolledi g (Remmers,1983b) . - 15-

Vrijwel overal fluctueert de grondwaterstand ind e loopva n het jaar sterk. Dit komtduidelij k tot uiting ind egrondwa - tertrappen (Gt):d egemiddeld e hoogstegrondwaterstan d (GHG) end e gemiddelde laagste grondwaterstand (GLG) liggen meestal vrij ver uiteen.D e nattere gebieden (merendeels inhe tda l vand e Aa enhaa r zijbeken) hebben inhet algemeen Gt IIIo f Gt V (GLGmee r dan 80,resp .mee r dan 120c m beneden maai­ veld). Rond Helmond en zuidelijke r komtechte r ook Gt IInoga l eens voor (GLG 50-80 cm beneden maaiveld),vrijwe l uitsluitend in de natuurgebieden,bv .d e Biezen enMilschot ,D e Oetert,d e Starkriet. Dehoge r gelegen naald- en loofbossen en eengroot deel van het cultuurland zijnoo k ind e winter droger:G t VI en VII,waarbi jd e GHG resp.mee r dan 40 enmee r dan 80c m onder hetmaaivel d ligt. Ind e directe omgeving vand e Zuid-Willemsvaart zijnd ever ­ schillen tussen GLG en GHGduidelij k geringer, tenminste in trajecten,waa r het kanaalpeil relatief hoog ligt tenopzich ­ teva n hetmaaiveld . Vrijwel nergens is sprakeva n ondoorla- tende lagen met schijngrondwaterstanden.Zee r langdurige stagnatie issteed s zeer lokaal,bv .doo r bodemverdichting op paden inhe tWijboschbroek .O p ietsgroter e afstand van de Zuid-Willemsvaart komen wél heideprofielenme t vennen op een oerbanklaag voor,bv .o pd e Lieropsche ("Strabrechtsche") Heide.

2^._Het_opper_vl^k_tewa_te^

Met uitzondering van het rivierkleigebied ten noorden van Rosmalen watert vrijwel hetgehel e onderzoekgebied afo pd e Aa en haar zijbeken.Allee n de omgeving van Den Düngen en een zeer kleingebie d ten zuiden en ten westenva n Somerenbeho ­ ren tot het stroomgebied vand e Dommel.Vrijwe l alle beken zijn tussen 1930 en 1960verregaan d genormaliseerd; sommige, bv.d e Biezenloop, zijngrotendeel s of tendel e gegraven bui­ tend e bestaande beekdalen.All e beken werken inhe t winter­ halfjaar ontwaterend en zijn ind e zomer als regel gestuwd, zodat zijda nmee r ofminde r het omliggende land infiltreren Inverschillend e gebieden,bv . ind e omgeving van Berlicum, worden sloten en afgesneden beekarmen ind e zomer met behulp van water uitd e Aa oppei l gehouden.I nd e natuurgebieden komenvoornamelij k temporaire wateren voor. Dezevalle n ind e - 16-

loopva n het voorjaar ofd e zomer droog.Ee n aanzienlijkdee l vand egreppel s heeftgee n horizontale afstroming; bij lage grondwaterstanden zakt het water geleidelijk ind e bodem.D e bermsloot langsd e Zuid-Willemsvaart heeft vaak een wateraf- voerende functie;sommig e gedeelten,o.a .bi j Heeswijk,zij n echter geïsoleerd endoe n uitsluitend dienst als zaksloot. De Zuid-Willemsvaart werktmomentee l nergensdrainerend .Oo k op plaatsen,waa r het kanaalpeil boven het omliggende maai­ veld staat,gaat de infiltratie vanuit het kanaal (althans aand e oostzijde) hoogstens enige honderdenmeter s landin­ waarts.Di t hangtvermoedelij k zowel samenmet de ontwateren­ de invloed van de nabijgelegen Aa alsme t de aanvoer van diep grondwater.Me n zie hierover de rapporten over hetWijbosch - broek en DeOetert .

IV.D. De natuurgebieden end e aard vand e aanwezige natuurwaarden

Het landschap rond de Zuid-Willemsvaart wordt enerzijdsbe ­ paald door hetda l vand e Aa en haar zijbeken,anderzijd s door de aard van de aangrenzende gronden:laaggelege n vlakten inhe t noordwestelijkedeel ,dekzandrugge n inhe tmidde n en zuiden. De natuurwaarden inhet Aadal zijnmerendeel s gelegen ind e aanwezige moerassen,dod e armen en landgoederen.Buite n het Aadal zijn inhe t noordwestelijk deelvoora l de vochtige bossen op leemachtige bodem van belang,elder sd e dalen van de zijbeken. De betekenisva n dedroger edekzandgebiede n zal hier nauwelijks ter sprake komen,omda t deze gebieden vrijwel nietdoo r deverbredin g vand e Zuid-Willemsvaart wordenbeïn ­ vloed.We ldient nog teworde n vermeld,dat het gebied rond 's-Hertogenboschgehee l onder invloed staat (of stond)va n de Maas.Hie r vindtme n nog restanten van eertijds zeer belang­ rijke weidevogelgebieden en er liggen vele wielen,oud eri ­ vierdijken enz. Ind e beekdalen zijnhe t nietd e beken zelfdi e de hoogste natuurwaarde vertegenwoordigen. Deze zijn namelijk vrijwel zonder uitzondering geheel genormaliseerd en ook de waterkwa­ liteit is zeldenoptimaal . Opvel e plaatsen liggen echter vochtige graslanden enmoerasbosjes ,di emee r ofminde r van hun oorspronkelijke flora en fauna hebben bewaard. Demat e waarindit het geval ishangt voora l samenmet het alo f niet optredenva n kwel. Zeer hoge waarden worden bereikt alsster ­ ke kwel optreedt en eengerich t beheer wordtgevoer d (DeOe ­ tert, De Oude Gooren,D e Biezen en Milschot). - 17-

Het leemgebied tussen Veghel en Den Dungen (Wijboschbroek, landgoed Heeswijk) heeft een zeer groot oppervlak aan vochtig bosme t populierenteelt engriendcultuur .Vrijwe l steeds zijn de bomen geplant op rabatten:he t terrein is sterk doorgrep- peld enmet het verkregen bodemmateriaal zijnd e tussenlig­ gende delen opgehoogd. Dehog e natuurwaarde wordt hier be­ paald door de aanwezigheid van vochtminnende bosvegetaties, een specifieke vogelwerel d en een rijk ontwikkelde levensge­ meenschap van temporaire wateren.Onde r temporaire wateren verstaat men wateren,di e jaarlijksdroogvallen . De hiervoor karakteristieke levensgemeenschap isafhankelij k o.a.va n de lengte vand e watervoerende periode enva n de waterkwaliteit.

Toelichting omtrent de zeldzaamheid

Vochtige schraalgraslanden,ongestoord e elzenbroekbosjese n inhe t algemeen dalen van laaglandbeken met diffuse kwel zijn ingehee l West-Europa schaars. Dit komtdoorda t overal juist het laagland dicht bevolkt en intensief door de mens benut is. Vrijwel overal zijnd edale n van laaglandbeken ontwaterd en ontgonnen. Eventuele natuurlijkeo f halfnatuurlijke restanten zijn aangetast door ontwatering,eutrofiërin g of anderemen ­ selijke invloeden. InNederlan d hebben vele tientallen van deze gebieden de status van natuurreservaat,maa r dit heeft in een aantal gevallen externe invloeden niet of nauwelijks kunnen tegenhouden. Inhe t gebied van de Zuid-Willemsvaart liggen enkele van deze terreinen,di e eengroo t deel van hun kwaliteiten bewaard hebben dank zij eenmi n ofmee r eigen waterhuishouding. Deze wordto.a . veroorzaakt door een vrij sterke kwel (De Oetert, De Oude Gooren,D e Biezen en Milschot). Indergelijk egebie ­ den isee ngrot e kans aanwezig om de aanwezige kwaliteiten te handhaven endoo r gericht beheer zelfs teverhogen .D ever ­ vangbaarheid vandez e terreinen isvrijwe l nihil:dez e bij­ zondere situatie doet zich slechts zeer plaatselijkvoo r en elders ishe tvanui t een sterk gestoorde aktuele toestand nietmogelij kdez e kwaliteiten weer binnen een periode van 50 jaar (of langer) terug te krijgen. InD eOetert en De Oude Gooren isplaatselij k een kwelmoeras aanwezig met voor ons land unieke kenmerken. Dehie r aangetroffen fauna isoo k in­ ternationaal gezien zeldzaam. 18-

Ind e overige beekdalen inhe t gebied zijn alleenmi n ofmee r gestoorde fragmenten bewaard gebleven. Plaatselijk zijnd e potenties nog vrij hoog en ook gestoorde fragmenten kunnen belangrijk zijn,bijvoorbeel d als schakel ind e verspreiding van organismen (zie VI A 3a). Vaak zijn zij zelfs al schaars in nationaal en internationaal opzicht. Gebieden met populierenteelt engriendculture s zijn inNeder ­ land niet zoschaars ,maa r de specifieke situatie inhe tWij - boschbroek is uiterst bijzonder ,omda t: - de bodemme t Brabantse leemdicht aan het oppervlak volle­ dig andere kwaliteiten heeft dan de venige of kleiïgebo ­ dems waaropdez e cultures eldersvoorkomen ; - het een kwelgebied is; - de extensieve boscultuur over een groot oppervlak voorkomt; - de ruimtelijke variatie door de wijzeva n beheer bijzonder groot is. Door deze uitzonderlijke kwaliteiten neemt hetWijboschbroe k in Nederland eenvrijwe l unieke plaats in.Hoewe l eendee l van de eigenschappen van dit gebied ook elders zijn terug te vinden (bv. ind e Geelders),vertoon t hetgehee l eenbijzon ­ dere eigenheid.Aangezie n de voorgenomen ruilverkaveling wei­ nig invloed op het Wijboschbroek schijnt te hebben en hetge ­ bied als relatienotagebied isaangewezen ,zij nd e mogelijkhe­ den aanwezig omd e huidige kwaliteiten voor de toekomst te behouden. - 19-

V. DEAAR DVA N DE GEVOLGEN VAN DE INGREPEN

(Evenals ind e overige delen van dit rapport blijven verande­ ringen voor de levensgemeenschappen in het kanaal zelf,aa n de oeversdaarva n eno pd edijke nbuite n beschouwing;me n zie hiervoor Rijkswaterstaat, 1978:4 2 w.)

V.A. De werkzame factoren

De levensmogelijkheden voor organismen ind e omgeving van de Zuid-Willemsvaart kunnen opdivers e wijzendoo r de verruiming van het kanaal beïnvloed worden: 1. Ve£l_ies^a n^ppervlajct ^va n biotopen:doo r ruimtebeslag van het kanaal of van wegen enz.blijf t een kleinereop ­ pervlakte over voor de betreffende levensgemeenschappen. 2. Hydrologischeveranderinge n: - lagere (grond)waterstanden - hogere (grond)waterstanden - veranderingen inbeweginge n van het grondwater - veranderingen in het afvoerpatroon van grote en kleine waterlopen. 3. Veranderingen ind e waterkwaliteit (de samenstelling van grond- en oppervlaktewater) door: - veranderingen ind e verhouding infiltratie/kwel - binnendringen van kanaalwater of water van bv.agrari ­ sche herkomst - binnendringen van wegenzout. 4. ExtraJDeme^tjLn gal sgevol g van veranderend beheer van bossen of cultuurland,a lo f niet vanzelfsprekend voort­ vloeiend uitd egewijzigd e situatie. 5. Bodemverdichting door intensiever belopen of berijden tijdens of nad e werkzaamheden of door tijdelijke opslag van grond. 6. ^o^ajLe_v^r^nd^e^ijig_v^n_het_bio_toopdoo r wijziging vand e bodemgeschiktheid, bv. aanplant vanmee r naaldhout. 7. Vejrajideringva nde^oegankeljjjkheid :afnam e of toename vanrust .

V.B. De beïnvloede organismen

Demeest e van de onder Agenoemd e factoren beïnvloeden alle ter plaatse levende organismen inmeerder e ofminder emate . - 20-

Toch worden sommige levensvormen aanzienlijk sterker beïn­ vloed dan andere.Hierva n wordt inhe t onderstaande een glo­ baal beeld gegeven. Eenmoeilijke r kwestie is,o f beïnvloeding van een bepaalde groepva n organismen vanuit natuurbehoudsoogpunt meer ofmin ­ der belangrijk is,d.w.z .o f een onherstelbare schade aan bv.d e amfibieënfauna even ernstig isal s eendergelijk e schade aan een (even schaarse) planten- of paddestoelenwe­ reld. Over dergelijke zaken worden indi t rapport geen uit­ spraken gedaan. De belangrijkstegemeenschappen ,di e schade kunnen ondervin­ denva nd e kanaalverruiming zijn: 1. De plantengemeenschappen endaarva n direct afhankelijke fauna. Deze zijnmerendeel s zeer gevoelig voor alle onder A.genoemd e factoren.Wa td e fauna betreftmoet menden ­ ken aan bv.vlinders ,kevers ,sluipwespe nenz. . 2. Levensgemeenschappen ind e bodem (vrijwel geheel bestaan­ de uitorganismen ,di e organisch materiaal afbreken). Dit betreft bacteriën en schimmels (paddestoelen),divers e insektengroepen (o.a. kevers,larve n van vliegen enmug ­ gen), ander e geleedpotige dieren,microfaun a enz.D e soortenrijkdom ishierbinne n uitzonderlijk groot (duizen­ den soorten).Vel e organismen zijngevoeli g voor dewa ­ terhuishouding,voora l indien het grondwater langdurig tot aan hetmaaivel d reikt en/of het kalkgehalte vand e bovenste bodemlagen beïnvloedt. 3. Levensgemeenschappen in temporaire wateren (voornamelijk dieren,di edoo d blad enz.afbreken) . Deze zijn sterk af­ hankelijk van een bepaalde waterhuishouding en tendel e ook van het kalkgehalte.W e onderscheidenmicrofaun a (mi­ croscopisch kleine diertjes) naastmeso - enmacrofaun a (methe t blote oog zichtbare dieren). Ook amfibieënkun ­ nenva n belang zijn. 4. Levensgemeenschappen in permanente wateren.Hierbi j zijn meestal vegetatie,micro - enmacro-organisme n teonder ­ scheiden.Vaa k ook amfibieën,visse n envogels .Zi j zijn vooral gevoelig voor veranderingen ind e waterkwaliteit enverde r voor zeer grote waterstandsveranderingen en voor veranderingen ind e afvoer van waterlopen. 5. Zoogdieren envogel s zijnvoora l indirect afhankelijk van de bovengenoemde deel-levensgemeenschappen. Sommige soor­ tenworde n inhu n levensmogelijkheden beïnvloed door de - 21 -

waterhuishouding,bv .d e houtsnip,di e geheel leeft van bodemfauna (in ruimere zin). D emeest e soorten ondergaan indirect de invloed van de onder Agenoemd e milieufacto­ ren,omda t bv.d evegetatiestructuu r of devoedselrijkdo m verandert.

V.C. De wijze van beïnvloeding

In eenoecosystee m beïnvloeden de soorten elkaar onderling, maar daarnaast wordtd e verspreiding en talrijkheid van elke plante- ofdiersoor t ook bepaald door het abiotisch milieu. Wanneer de abiotische omstandigheden veranderen,verdwijne n bepaalde soorten en treden verschuivingen op ind e richting van een andere levensgemeenschap. Inhe t onderstaande worden enkele (voor het onderhavigeon ­ derzoek relevante) aspecten van de werking van abiotische factoren opee n soort nader bekeken.

1.He t kwetsbaremomen t

Tijdens de ontwikkeling van een plant ofdie r zijne r altijd bepaaldemomenten ,waaro p zeer speciale omstandigheden vereist zijn.Voorbeelde n zijnhe t kiemen van zaad,he t voltooien van een larvale ontwikkeling,he t broeden van vogels enz.. Op anderemomente n kandezelfd e soort ongevoelig zijn voor diemilieufactore n of indiapauz e (ruststadium) gaan of (bv.bi jvogels ) een ander gebied opzoeken.Het is begrijpelijk,dat er nauwelijks organismen bestaan,di e gedurende het hele jaar dezelfde grondwaterstand vereisen. Van belang isgewoonlijk ,o f inee n bepaalde tijd van het jaar een bepaalde grondwaterstand minimaal ofmaximaa lx dagen voortduurt.

2^._He^t_"jonge^cjiiJ

a. Invloed van extreme omstandigheden Onder uitzonderlijke klimatologische omstandigheden zullen vrijwel geen soorten uit Nederland verdwijnen,di e aan het Nederlandse klimaat zijnaangepast ,tenzi jdoo r menselijke invloed. Inee n bv. uitzonderlijk droog jaar overleven echter vele soorten alleen opd e relatief natte plaatsen vanvoorkomen .Va ndaarui t worden naburige plaatsen weer - 22-

herbevolkt.I n een nat jaar zullen ind e regel andere plaatsen als refugium dienen. Indien het aantal beschikba­ re réfugia binnen een natuurgebied afneemt,word td e kans op uitsterven inee n extreem jaar natuurlijk groter.

b. Invloed van gemiddelde omstandigheden

Indiend egemiddeld e omstandigheden inee n bepaald gebied voor een soortminde r gunstig worden,zulle n er inmee r jarenminde r geschikte plaatsen voor die soort aanwezig zijn.He t isnie t zeker,da t dan inee n extreem jaar de benodigde réfugiadoo r die soort bezet zijn. Bovendien komen in een kleine populatie minder erfelijk e varianten voor,di e tothe t overleven van allerlei wisse­ lende omstandigheden in staat zijn.Hierdoo r isee n kleine populatie gevoelig voor allerlei factoren,di e in een gro­ te populatie door eendee l van de individuen overleefd wordt.

c. Invloed van concurrenten

Indien een soort op zichwe l bestand is tegen eenverande ­ ring van het abiotischmilieu , kandi e verandering toch oorzaak zijnva n het verdwijnen van die soort.Di t gebeurt bijvoorbeeld als andere soorten door deveranderd e omstan­ digheden die soort gaan verdringen.Z o treedt bijverdro ­ ging vaak "verruiging" van devegetati e op,doorda t brand­ netel en ruigtkruiden zich sterk gaan uitbreiden.

^._Afnameva njai^w^sselingsmog^l^jJ

Bij het verdwijnen van een soort uit een gebied of ter aan­ vulling van de erfelijke variatie ishe tva n belang,dat een soort zich van het ene gebied naar het andere kanversprei ­ den. Voor sommige soorten isverspreidin g over honderden ki­ lometersmogelijk ,bi j andere isee n barrière van tienmete r al een probleem. Inverban d met de verruiming van de Zuid- Willemsvaart isvoora l van belang,dat bepaalde soorten gro­ tere of kleinere natuurgebieden of zelfs kleine landschaps­ elementen nodig hebben,di e in zuidelijk Nederland of in Oost-Brabant als "tussenstation" of verspreidingscentrum kun­ nendienen . - 23-

Bij een tussenstation moet men denken aanplaatsen ,di e slechts incidenteel geschikt zijn voor de betreffende soort; bij een verspreidingscentrum aanplaatsen ,waa r langdurig een grote populatie kanvoorkomen . Ben gebied alshe tWijboschbroe k of De Oetert kanva n belang zijn alsverspreidingscentru m voor allerlei organismen en voor kleine engrot e afstanden.Bi j een klein landschapsele­ ment moetme n vooral denken aan organismen,di e tussensta­ tions nodig hebben voor verspreiding over honderden meters tot enige kilometers, zoals kleine knaagdieren, amfibieën, vele zaadplanten,loopkevers ,sprinkhane n en krekels,sommig e vlinders, slakken en allerlei groepen van de bodemfauna. Een en ander isnade r uitgewerkt inhoofdstu k VIIpar . 3e n 4. - 24

VI DEONDERZOEKMETHODE N EN DEWIJZ EVA NVERWERKIN G DER GEGEVENS

VI.A. Algemeen

J_._Het_veldwerk

Het veldonderzoek vand e meeste gebieden werd verricht in 1982,maa r o.a. doordat een nauwkeuriger inzicht werd verkregen ind e reikwijdte van de kanaalinvloeden werden ook in 1983 en 1984no g een aantal gebieden onderzocht.Verde r werd voornamelijk in 1983 een kartering gemaakt van het Wijboschbroek. Het vegetatie-onderzoek (beschreven onder B) werd verricht door ir.M.Th .Veerkamp ,he t onderzoek naar de aquatische macrofauna (beschreven onder C)doo r drs.C.M . Visser,he t onderzoek naar amfibieën (D)e nvogel s (E)doo r J. van Diermen.

2^_Degebruikt e gegevens

a. De geologische gegevens

Door de Rijks Geologische Dienst werd ind e jaren 1981— 1984 een onderzoek uitgevoerd naar degeologisch e opbouw vand e bodem inhe t gebied vand e Zuid-Willemsvaart.Di t onderzoek was ineerst e instantie bedoeld ter ondersteu­ ning vand e hydrologische berekeningen,maa r diverseon ­ derdelen waren ook van belang voor het biologische onder­ zoek en het onderhavige rapport. Daarnaast werd gebruik gemaakt van geologische engeomor - fologische kaarten (StiBoKa,schaa l 1:50.000).

b. De bodemkundige gegevens

Voor bodemkundige gegevens werd gebruik gemaakt vand ebo ­ demkundige kaartenva nd e Stichting voor Bodemkartering (nrs. 45,51 ,52 ,5 7 en 58).Oo k het rapport van de Rijks Geologische Dienst (1984)ga f veel informatie,o.a . over de dikte van leem- enveenlagen . Bijd e beeldvorming over potentiële veranderingen ind e levensgemeenschappen speeltd e aard vand e bodem voortdu­ rendmee ,oo k al wordt dit niet steeds ind e tekstver - - 25-

meld.Ee n belangrijke rol speeltd e bodem bijd e beoorde­ ling van deveranderin g van demineralisatiesnelhei d bij verlaging van de grondwaterstand.Voo r het onderhavigeon ­ derzoek wasechte r een verantwoorde inschatting van de wijziging van demineralisatiesnelhei d ons inziens nog niet mogelijk.

c. De hydrologische gegevens

Ten behoeve van het onderzoek naar degevolge n vand ever ­ ruiming van de Zuid-Willemsvaart zijn uitvoerige studies verricht door dedirecti e Waterhuishouding enWaterbewe ­ ging,distric t zuidoost van de Rijkswaterstaat. Ditresul ­ teerde ind e nota's 82.18, 83.7,83.14 , 83.27, 84.13, 84.16, 84.19 (Roijen, 1982-1985). Daarnaast werden ookre ­ sultaten van metingen direct beschikbaar gesteld enwer d herhaaldelijk mondeling en telefonisch overleg gepleegd. Eendee l vand e gegevens isal sbijlag e bijdi t rapport of eenva nd e afzonderlijkedeelrapporte n opgenomen.

De ligging van het freatisch vlak ind e huidige situatie

Enige indruk vand e ligging van het freatisch vlak tenop ­ zichte van hetmaaivel d wordt verkregen uitd e bodemkaar- ten,di e voor elk deelgebied de grondwatertrap aangeven. Ind e praktijk blijktdit echter een betrekkelijk grove indeling te zijn,di e juist ind e natuurgebieden nogal eens afwijkingenvertoont .Daaro m werd als aanvulling ook gebruik gemaakt van demetinge n ind e landbouwbuizen. Een probleem is hierbij,dat de landbouwbuizen vaak zóge ­ plaatst zijn,da t demaaiveldhoogt e en'de ligging van het freatisch vlak weinig representatief zijnvoo r hetnaburi ­ ge natuurgebied. Maaiveldhoogtekaarten zijn slechts zelden beschikbaar.Bovendie n betreffen de gegevens inhe t alge­ meen slecht één jaarcyclus.Waa r zeer hoge waarden inhet spel zijn,wer d door onsda n ook om aanvullend onderzoek verzocht,bijvoorbeel d inhe t Wijboschbroek.

De huidige peilen van oppervlaktewateren

Dewaterstande n ingreppels ,waterlopen ,dod e Aa-armen enz. zijnnie t alleen afhankelijkva n de ligging van het - 26-

freatischvla k inhe tbetreffend egebied .Me tnam evoo rd e kleinereoppervlaktewatere n spelend ebode mte rplaats ee n deafvoerweerstande nee ngrot erol .He ti svoo rd elevens ­ gemeenschap inhe twate rva ngroo tbelang ,o fee nbepaald e greppel,sloo to fpla spermanen twate rvoer to fee nmee r ofminde r temporair karakterheeft .Daaro mwerde nsteed s aantekeningenhierove rgemaak ttijden sel kveldbezoek .Al ­ leeni nhe tWijboschbroe k enlandgoe d Heeswijkwerde nge ­ durendehe tvoorjaa r end ezome rva n 1983ee naanta lgrep - pelpeilengeregistreerd . Vanee naanta lgroter ewaterlope nwerde nd epeile nalthan s tijdensee ndee lva nd eonderzoekperiod ei nhe tonderzoe k vanRijkswaterstaa tbetrokken .

Teverwachte nveranderinge n ind eliggin gva nhe tfrea ­ tischvla k

Doord everbredin ge npeilwijziginge ni nd eZuid-Willems ­ vaart zald eliggin gva nhe tfreatisc hvla k ind eomgevin g opvel eplaatse ngewijzig dworden .D everwacht ewijzigin ­ genworde nweergegeve no pd ebijlage n3 - 9 .D everdrogin g isvoora li nee ndroo gvoor jaa rva ninvloe do pd enatuur ­ waarden,maa rvoo rbepaald elevensgemeenschappe n kanoo k detoestan d inander ejaargetijde nva nbelan g zijn(zi e ookonde rwaterkwaliteit ). Ee nlicht everdrassin g isi n veleopzichte ngunstig ;i nd erege lza lee nt everwachte n verdrassingechte rdoo rmaatregele nworde ntegengegaan . Deverwacht everlagin gva nd egemiddeld evoorjaarsgrond ­ waterstand isva ngroo tbelan gbi jd ebeoordelin gva nd e schadeaa nd evegetati evolgen sReijne ne.a . (1981).D e dalingen zijni nd erege lpe r terreingedeelteva nd ekaar ­ tenafgeleze n (zieechte roo konde r VI B!). Opgemerktmoe tworden ,da td egebruikt e"spinnewebkaarten " (bijlagen3-9 ) nietaltij dd egewenst enauwkeurighei d hebben.Di thang tvoora lsame nme t komplicatiesbi jhe t geohydrologischonderzoe ke nd emogelijkhede nva nhe tmo ­ delGelgam .Voora li nklein egebiede nme tee nafwijkend e waterhuishouding kunnengrot everschille nme td egetekend e lijnenvoorkomen .Oo kd ebochte n ind e Zuid-Willemsvaart leverengrot eprobleme nop . - 27-

Teverwachte nveranderinge n ind ehydrologi eva nopper ­ vlaktewateren

Deveranderinge n ind ehydrologi eva nd emi no fmee rper ­ manenteoppervlaktewatere n werdenbesproke nme the tWater ­ schapd eAa ,omda thie rhe ttoekomsti g beheeree nrelatie f grotero lspeelt .Voo rd etemporair ewatere n (voornamelijk greppels) zijnvoora lveranderinge n ind ewatervoerend e periodeva nbelang .Dez everanderinge n zijnglobaa lge ­ schato pgron dva nd ehydrologisch ee nbodemkundig egege ­ vense nd ebeschikbar e terreinkennis;allee ni nhe tWij - boschbroek isnauwkeuri g onderzoekverricht . d. Dewaterkwalitei t

Desamenstellin gva nhe tgrondwate r isva ngroo tbelan g voord elevensgemeenschap ,zoal svoo rd evegetati e isaan ­ getoonddoo ro.a .Bot h& va nWirdu m (1981),Remmer s& Jan ­ sen (1980)e nRemmer s (1983a ,b) .He tgaa thierbi jo.a . omhe ta lo fnie tvóórkome nva nwate r,da tee nlang eto t zeerlang everblijftij d ind ebode mheef tgeha d (litho- troofwater) .Di tword tbeïnvloe ddoo rd estijghoogt eva n hetmiddeldiep egrondwater ,me tnam ei nhe twinterhalf ­ jaar. Behalvei nhe tWijboschbroe k enD eOetert/Oud e Gooren (zie debetreffend edeelrapporten ) isgee nonderzoe kverrich t naard esamenstellin g vanhe tgrondwater .Wé lzij no p grondva nverschille n instijghoogt e tussendie pe nondie p pakketkwel-infiltratiekaarte nsamengesteld .Dez egeve n echter alleend epotentiël ekwe laan ,namelij kd egebie ­ den,waa rhe tmiddeldiep egrondwate r hetfreatisc hvla k mogelijkerwijzebereikt . Desamenstellin g vanhe toppervlaktewate r isvoo rd ezic h daarinbevindend elevensgemeenscha pva ndoorslaggeven dbe ­ lang.He tgaa tdaarbi jzowe lo md enatuurlijk everschille n inkwalitei tal so md eanthropogen etoevoegingen . Omdatd egroter ewaterlope n inhe tgebie d slechtsee nge ­ ringenatuurwaard evertegenwoordige ne nhieri nslecht s weinigwijziginge nt everwachte n zijn,i shieraa nnauwe ­ lijksaandach tbesteed .Wé li si noverle gme tWaterscha p DeA anagegaan ,i nwelk egebiede noppervlaktewatere nme t behulpva nwate rva nelder s (bv.ui td eAa )o ppei lworde n - 28-

of zullen worden gehouden.D eme t het oog hierop benodigde waterkwaliteitsgegevenswerde n geleverd door de Technolo­ gische Dienst Oost-Brabant teBoxtel . De kwaliteit van de temporaire wateren sluitvaa k aan bij die van hetgrondwater .Ee n oriënterend onderzoek ind e Oude Gooren eno p landgoed Heeswijk werd verricht door Klink (1983). Verder werden door onsplaatselij k enkele bepalingen verricht,o.a . van depH . Alme t al isva n de kwaliteit vangrond - enoppervlaktewa ­ ter ingrot e delenva n hetgebie d enva n de te verwachten wijzigingen daarin slechts weinig bekend.

e _3_•_H .t_vaststej:le^n_v^n_dejia_tuurwaarde n

Per gebied is indit rapport een tabel opgenomen,waari n per groepva n organismen de belangrijkste natuurwaarden worden aangegeven.Hierove r handelt onderstaande paragraaf a., aan het eind waarvan een toelichting op de tabellen wordtgege ­ ven. Wat niet opdez e wijze in tabelvorm kon worden aangege­ ven, maar alleen ind e teksten vand e deelgebieden en ind e eindwaarderin g daarvan tot uiting komt,wordt besproken on­ der b. a.D e natuurwaarden,voo r zover weergegeven ind e tabellen

Om achteruitgang van natuurwaarden te kunnen aangeven moet men allereerst deze natuurwaarden vaststellen.Ove r decrite ­ ria hiervoor bestaat veel verschil van inzicht (ziebv .Burg - graaff e.a., 1979).Bi j het onderhavige onderzoek zijn als hoofdcriteria gekozen de schaarsheid (zeldzaamheid)va n een bepaalde levensgemeenschap en het oppervlak,waarove r deze gemeenschap voorkomt. Deonderliggend e gedachte is,dat bij enigszins "bijzondere "natuurgebiede n schaarse en moeilijk vervangbare levensgemeenschappen een extra waarde vertegen­ woordigen.E n bij het gebied langsd e Zuid-Willemsvaart heb­ ben we inderdaad temake n met een aantal natuurterreinen van uitzonderlijkewaarde . Men kan echter nergens opzoeken,ho evaa k en over watvoo r oppervlakten een bepaalde levensgemeenschap in Noord-Brabant, Nederland ofWest-Europ a voorkomt.Wé l wordt ind e Standaard- lijstva n de Nederlandse Flora (v.d.Meijde n e.a., 1983)op ­ gegeven,i nhoevee l uurhokken (van 5x5 km) iedereplante - - 29-

soortvoorkomt .Va nvel e (langnie talle )diersoorte nbestaa n verspreidingskaarten,maa rd euurhokfrequenti e kano pgron d hiervanallee nglobaa lgetaxeer dworden . Deschaarshei dva nee nlevensgemeenscha p isechte r nietzon ­ dermee r aft eleide nui td eschaarshei d vand esoorten ,di e daarinvoorkomen .Ee ndee lva ndez eplaatse nva nvoorkome n betreftnamelij krelicte no ftijdelijk evestiginge no fee n geheelander esoorte ncombinatie .Getrach t isdaarom ,z ogoe d mogelijkt etaxeren ,ho ealgemee nd ebetreffend elevensge ­ meenschapme tovereenkomstig egaafhei de nvolledighei dva n ontwikkelingis . Eengemeenscha pword tal sgaa fbeschouwd ,al sd etypisch e soortencombinatieaanwezi g iszonde rmengin gme tsoorten ,di e wijzeno panthropogen everanderin gva nd eomstandigheden .Ee n vannatur eoptredend e"tussenvorm "tusse ntwe egemeenschappe n wordtdu sbeschouw d alsee ngav etussenvorm .Ee nlevensge ­ meenschap isvolledige rnaarmat ee rmee r kenmerkendesoorte n aanwezig zijn.Verde rword tnie tallee ngele to phe ta lo f nietvoorkome nva nee nsoort ,maa roo ko pd egroott eva nd e populatie. De kwetsbaarheidva nd eaangetroffe nsysteme n isi ndez e visiegee nwaardecriterium ,hoewe ld ewaardeverminderin gbi j eeningree puiteraar dva nd ekwetsbaarhei d afhankelijkis . Steedsza ld eschaarshei dva nd ebestaand elevensgemeenscha p vergelekenworde nme td eschaarshei d vandatgene ,wa tn âd e ingreepoverblijft . Bijd etaxati eva nd eschaarshei d vanee nlevensgemeenscha p isd ebelangrijkst esteu nd egeologische ,bodemkundig ee nhy ­ drologischegesteldhei d vanon sland .Voo r soorten,waarva n deoecologi eredelij kbeken d is,i so pgron d hiervanee nglo ­ baletaxati eva nhe tvoorkome nmogelijk .Voo rd ebeoordelin g vand elevensgemeenscha pal sgehee li sd ekenni sva nNeder ­ landva nhe tonde rzoektea me ndivers econtactpersone nd ebe ­ langrijkstebasis .Zo ume nafgeleid ecriteri akiezen ,bij ­ voorbeeld soortenrijkdomen/o fander eobjectie fvas tt estel ­ lenparameters ,da n zoume nd evraa gnaa rd ewaard eonderge ­ schiktmake naa nd eobjectiviteit . Geenenkel eva ndergelijk eparameter sbeantwoord tnamelij k preciesaa nd evraag ,ho ehoo gd enatuurwaard eva nee ngebie d is. OnderB - E word td ewijz eva nuitwerkin gva ndi talle snade r besprokenpe rgroe pva norganismen . - 30-

Degekoze ngroepe nva norganisme nreagere nverschillen do pd e milieufactorene nwijziginge ndaarin .I nhe talgemee nzulle n dewaarde ne nd ewaardeverlieze n inee nbepaal d terreindu s voor iederegroe pander sligge n (alzij ne roo kvaa kopmerke ­ lijkeovereenkomsten) .Z oi svoo rvogel sd efacto r rustva n grootbelan ge nvereise n amfibieënee nlanger ewatervoerend e periodeva ngreppel se npoele nda nee naanta lmacrofauna-or ­ ganismen. Eenopmerkelij kfei tis ,da ti nvee lnatt egebiede nd eaqua - tischemacrofaun aee nhoger ewaard eindiceer tda nd evegeta ­ tie.Hoewe ld ehoger edoo ron stoegekend ewaarderin g inee n deelva nd egevalle n kanberuste no pvermeend e zeldzaamheid (overhe tvoorkome nva ninsekte ne.d .i svee lminde rbeken d danove rhe tvoorkome nva nhoger eplanten) ,geef td emacro - faunai nee naanta lgevalle nbete raan ,da tee ni nNederlan d zeldzaambiotoo paanwezi g is.Di tberus to.a .o phe tfeit , dat intemporair ewatere n inbosse ndivers e karakteristieke envri jsoortenrijk elevensgemeenschappe n totontwikkelin g kunnenkomen ,terwij ldi tmilie unauwelijk sspecifiek eplan ­ tenherbergt .Vergelijkbar everschille ntusse nmacrofaun ae n vegetatievind tme noo ki nbeken ,kwelmoerasse nenz. ,i nge ­ biedenme tweini goppervlaktewate r geeftd evegetati emeesta l veelduidelijke r indicaties,med eomda too kd eoecologi eva n dehoger eplante nvaa kgoe dbeken dis . Deverschillend edeellevensgemeenschappe n (vegetatie,macro ­ fauna,amfibieë ne nvolgels ) zullenelkaa rdu smoete naanvul - leno minformatieverlie s tevoorkomen . - 31 -

Toelichting opd e tabellen voor natuurwaardering

Uitgangspunt voor de schaalverdeling van 1- 5 isdu sd e schaarsheid vand e betreffende levensgemeenschap ind e ter plaatse aangetroffen samenstelling. Debetekeni s van dege ­ tallen is: 5 uiterst waardevolle gemeenschap (zeer zeldzaam,vaa k met vele karakteristieke soorten en relatief weinig storende elementen) in Nederland opminde r dan 30 plaatsen voorkomend (naar het oordeel vand e onderzoeker) 4 zeer waardevolle gemeenschap (zeldzaam,meesta l rijkont ­ wikkeld) inNederlan d op 30 à 100plaatse n voorkomend 3 waardevolle gemeenschap, in Nederland op 100 à 300 plaatsen voorkomend 2 waardevolle gemeenschap, in Nederland op 300 à 1000plaatse n voorkomend 1 gemeenschap van enige betekenis wél aanwezig,maa r zonder bijzonder e natuurwetenschappelijk ewaard e 0 "vochtminnende" vegetatie,macrofauna , amfibieën ontbreken (bijvogel s niet van toepassing) Wegens regionale of internationale zeldzaamheid kan eenbe ­ paalde levensgemeenschap iets hoger gewaardeerd worden (zie onder B -E) . Onder "plaatsen" worden inprincip e verstaan "uurhokken". Demat e van voorkomen van de betreffende levensgemeenschap in elkdeelgebie d wordt ind e tabellen alsvolgt aangeduid: ++++ oppervlak vanmee r dan 50ha ;bi j lijnvormige elementen lengte vanmee r dan 15k m +++ meer dan 10h a resp.mee r dan 3k m ++ 3- 10h a resp. 1à 3k m + aanwezig,maa r minder dan 3h a resp.minde r dan 1k m afwezig (open) = niet van toepassing Bijd e aquatischemacrofaun a wordt deoppervlaktemaa t ge­ bruikt,wannee r tenminst e 5%va n het oppervlak 'swinter s onder water staat;bi jd e amfibieën wordt steeds deopper ­ vlaktemaat gehanteerd,omda t voor demeest e soorten ook het terrestrische milieu van belang is. De ind e tabellen aangegeven waarderingen voor de toestand na de kanaalverruiming gelden ongeveer 20jaa r nad e beëindiging - 32-

der werken,namelij k alsd e peilwi jzi ginge nenz .hebbe ndoor ­ gewerkt en een nieuwe stabiele toestand is ingetreden. Indien bij de waardering isafgeweke n vand e gegeven schaal­ verdeling,word t dit ind e tabel aangegeven en ind e tekst toegelicht.Afwijkingen ,di e samenhangen met internationale of regionale zeldzaamheid zijn echter uitsluitend aangegeven bijd e bespreking van de waarderingsmethoden vand edeelle - vensgemeenschappen (onder B -E) .

Verdere toelichting

De stappen tussend e klassen zijn niet even groot:d e nadruk valt bijdez e indeling op het onderscheid tussen landelijk gezien zeldzame levensgemeenschappen.Met name binnen de klassen 1e n 2kome n nog aanzienlijke waardeverschillen voor. Gebieden zonder of vrijwel zonder natuurwaarde zijn inhe t geheel niet bij het onderzoek betrokken. Bovendien leek het vanminde r belang binnend e gebiedenmet geringere natuur­ waarde nauwkeurig onderscheid temaken ,aangezie n langs de Zuid-Willemsvaart ook gebieden voorkomen van uitzonderlijke betekenis. Hetcijfe r 1 (bv.voo r vele populierenbossen) geeft dus aan,dat er weldegelij k nog natuurwaarden aanwezig zijn,no g afgezien van landschappelijke waarden,di e geheel buiten de opdracht vallen. De aangegeven waardering is steeds naar het oordeel vand e onderzoeker;hierbi j zijn literatuur,geraadpleegd e deskundi­ gen en eigen ervaringen benut. b. Natuurwaarden,di e niet ind e tabellen verwerkt zijn

Bijd e opd e vorige pag. toegelichte waarderingstabellen valt de nadruk op levensgemeenschappen,di e inon s land zó schaars zijn,da t het onmiddellijkduidelij k is,dat aantasting daar­ van een belangrijk verlies voor het natuurbehoud betekent. Ook natuurgebieden,di e niet zo'n schaarse levensgemeenschap herbergen,kunne n echter invelerle i opzicht van belang zijn.Dergelijk ewaarde n zijn in het algemeen moeilijk inta ­ belvorm aan tegeven ,maa r zijn wél bij alle natuurgebieden overwogen en waar nodig ind e tekst verwerkt. - 33 -

Betekenis alsschake l tussen natuurgebieden

Demeest e plante- endiersoorte n kunnen zich bij bepaalde ex­ tremegebeurtenisse n of na een reeks "abnormale" jaren slechts plaatselijk handhaven enmoete n dan van hieruit weer andere geschikte plaatsen herbevolken.Dez e uitwisseling gaat vaak inall e richtingen: in natte jaren isd e ene plaats een refugium, indrog e jaren een andere.Vel e soorten hebben ech­ ter beperkte verspreidingsmogelijkheden en zijndaaro m voor deze uitwisseling afhankelijk van terreinen die alstussen ­ schakeldienst kunnen doen.Vee l kleine natuurgebiedjes heb­ ben eendergeli jk e functievoo r allerlei zowelgewon e als zeldzame soorten vgl. Logemann, 1985). Het isnie t noodzakelijk,da t de betreffende soort zich ter plaatse blijvend kanvestigen ;vaa k isee n verblijf gedurende één seizoen (ofno g korter) voldoende om van hieruit verdere verspreiding mogelijk temaken . In Nederland gaat het om vele honderden soorten uit allerlei groepen van het planten- endierenrij k (zie Rijksinstituut voor Natuurbeheer, 1977). Door de verbreding van het kanaal wordtdi t voor een aantal soorten eengroter e barrière. Deze barrièrewerking wordt voor sommige organismen nog versterkt,wannee r hetgehel e kanaal met stalen damwanden wordt beschoeid,o f wanneer smalle stro­ ken natuurgebied langshe t kanaal bijd e verbreding worden opgeofferd. Dit laatste probleem iso p tevange n door eenbe ­ paalde wijzeva n inrichting. Ingevallen ,waari n een gebiedje tengevolg e van de kanaal­ verbreding minder waardevol wordt alsmogelij k "tussensta­ tion" ind e verspreiding van organismen,za ldit ind e tekst worden vermeld eno pd e overzichtskaart worden aangegeven. Een voorbeeld vormtd e mogelijke verdroging van de graslanden langs het kanaal tussen Asten en Someren.

Sluipende aftakeling

Eengroo t deel van de achteruitgang van de Nederlandse natuur voltrekt zich ind e vorm van "sluipende aftakeling". Men spreekt ookwe lva n het "salami-effect" vanmaatregelen ,om ­ dat steeds slechts een klein plakje vand e worst wordtafge ­ sneden. - 34-

Het vaststellen vandit "salami-effect" van de kanaalverbre­ ding op alle aangrenzende gebieden zouee n zéér gedetailleerd onderzoek vereisen.Het zalechte r incidenteel aand e orde komen ind e teksten der deelgebieden. Een bijzondere rol zal het spelen ind e gebieden die geen zeer hoge natuurwaarde hebben en/ofminde r aandacht krijgen omdat zijverde r van het kanaal liggen.Verde r zijn indit opzicht allerlei onvoor­ ziene secundaire gevolgen van deverbredin g van belang.

Vervangbaarheid

Een waardecriterium dat niet direct bijd e indeling ind eta ­ bellen benut is,i sd e vervangbaarheid. Gebiedenme t zeerho ­ ge natuurwaarde zijnnamelij k in het algemeen niet vervang­ baar:d e situatie ter plaatse isvaa k erg bijzonder en/of het gebied heeft een zeer lange historie van stabilisering achter de rug.Voo r een aantal gebieden isd evervangbaarhei d gro­ ter.Da t wil zeggen,da t het mogelijk is,d e verwachte ver­ liezen elders tecompenseren . Indergelijk e gevallen worden de huidige waarde en het waardeverlies ind e tabellenvolle ­ dig aangegeven, ind e tekst wordtda n echter vermeld,o p wel­ kewijz e compensatie mogelijk is.Bijvoorbeel d door aanleg van nieuwe paaiplaatsen voor amfibieën,indie n wéld e paai- plaats,maa r niet het overigemilie u door de wijzigingen wordt aangetast.

Andere groepen van organismen

Ind emeest e gevallen komt een bepaalde natuurschade tenge ­ volgeva n de ingrepen wel tot uiting bij een ofmee r groepen van de onderzochte organismen.Bijvoorbeel d ise r nogalwa t overeenkomst tussend e waarde van eenmoerasbosj e voor macro­ fauna envoo r paddestoelen.Daarnaas t komen echter ookduide ­ lijkeverschille n voor (ziebv . Jongkind, 1981). Er blijken nauwelijks gevallen te zijn,waari n aanleiding be­ staat om er op te wijzen,dat een andere keuzeva n indicator­ organismen een hogere natuurwaarde zouhebbe n opgeleverd. Waar nodig wordt hierover echter ind e tekst een opmerking gemaakt. - 35-

Betekenis voor de mens in recreatief opzicht

Vanuit natuurbehoudsoogpunt ishe t allereerst van belang,da t een levensgemeenschap,di e vrijwel nergens inNederlan d (of zelfs inWest-Europa ) meer voorkomt,voo r de toekomst behou­ den blijft.Doo r bijdi t onderzoek de nadruk opdez e "natuur­ behoudswaar de " te leggen komen andere natuurwaarden wel enigszins inverdrukking .Me t namevri j algemeen voorkomende, maar toch soortenrijke levensgemeenschappen zijn voor demen s van groot belang om vand e natuur te kunnen genieten.Derge - lijke levensgemeenschappen worden bijd egebruikt e waarde­ ringsmethode vaak laag gewaardeerd; dit is te rechtvaardigen, omdat zij: - vaak gemakkelijkwee r te verkrijgen zijn - hun soortenrijkdommed edanke n aand e aanwezigheid vand e gevoeligere en schaarsere natuurgebieden ind e omgeving.

Verhoging van natuurwaarden tengevolg e vand e peilwijzigin- gen

Verhoging van natuurwaarden alsdirec t gevolg vand evoorge ­ nomen ingrepen isvrijwe l alleenmogelij k ingeva lva nver - drassing.Omda t vrijwel alle levensgemeenschappen van vochtig milieu in Nederland kwalitatief en kwantitatief achteruit gaan,bied t verhoging van het freatisch vlak mogelijkheden tot compensatie. Ditgeldt bijvoorbeeld voor grienden,natt e graslanden,ruigtkruidenvegetatie se nmoerasbossen .Zéé r hoogwaardige oecosystemen zullen echter ind e regel niet ont­ staan.O pd e eerste plaats treedt aanvankelijk een storings­ effect op,waarbi jd e bestaande vegetatie voor een groot deel kan afsterven.O pd e tweede plaats isd e samenstelling van het kanaalwater voor demee r waardevolle (in Nederland en overig West-Europa bedreigde) levensgemeenschappen inbepaal ­ deopzichte n nietgunstig . Opd e derde plaats zald everdras - sing door grondeigenaren worden tegengegaan door middel van extra ontwateringsmaatregelen, zodatd e situatie zelfsno g ongunstiger kan worden dan tevoren. Ingevallen ,waari n belangrijke verhoging vand e natuurwaar­ den mogelijk is,za ldi t bijd e bespreking van het betreffen­ degebie d worden vermeld (zieoo k hoofdstuk VII in bijlage 1b). Dergelijke gebieden kunnencompensati e bieden voor ver­ liezen elders, invel e gevallen zalhe t niet om zohog e - 36-

potenties gaan,dat aankoop alsnatuurgebie d in aanmerking komt.Wé l kanda n nader gesproken worden over optimale in­ richting vand e aan het kanaal grenzende strook.

VI.B. De flora en vegetatie

J_._Het_vjeldwerJ<

Het onderzoek heeft zich beperkt tot "natuurgebiedjes" zoals bosjes,moerasje s etc.,di e vochtgevoelige plantesoorten be­ vatten.Cultuurlan d is inhe t algemeen niet bekeken,uitge ­ zonderd de laaggelegen graslanden;hie r is steekproefsgewijs een aantal slootjes,slootrande n engraslande n bekeken.Di t isgedaa nmed e inverban d met het feit,dat deze gebieden in aanmerking zouden kunnen komen alscompensatiegebie d voorel ­ dersverlore n gegane gebieden. Bossen opgrondwatertra p VIe n hoger zijn niet bekeken;wé l zijngreppel s ino f langsdez e bossen inhe tonderzoe k be­ trokken. Demeest e gebieden zijn eenmalig bezocht.Ee n uitzondering is gemaakt voor gebieden waar een voorjaarsfloraverwach t werd. De bezoeken warendoorgaan s kort;allee n alsd e gebiedjes er ietsveelbelovende r uitzagen is nauwkeuriger gekeken. De inventarisaties hebben zeker nietd e bedoeling gehad com­ pleet te zijn.He tgin g meer om een algemene indruk. Van elk gebiedje ispe r levensgemeenschap (dusvaa k over meerdere percelen) één soortenlijst gemaakt van hogere planten (zaad- planten,varen s enpaardestaarten ) en eventueel kranswieren enmosse n (lever- en bladmossen). Demosse n zijn alleen in vochtige gebieden bekeken enoo kdi t isnie t uitvoerig ge­ beurd:d e ideale tijd ommosse n te inventariseren is namelijk nietd e tijd waarin de ontwikkeling van hogere planten opti­ maal is (moeilijk zichtbaar). Mede isvolgen s de schaal van Tansleyd e talrijkheid van de planten genoteerd. Zaken alsongestoord e ontwikkeling,oud e bomen,drainerend e sloten,dumpin g vanmest en dergelijke zijn zoveelmogelij k genoteerd.

2^_Verwerking der gegevens

De nomenclatuur vand e hogere planten isvolgen sd e 20edru k van de Florava n Nederland (Heukels& v.d . Meijden, 1983), van demosse n volgens de Beknopte Flora van de Nederlandse - 37 -

Blad- en Levermossen (Margadant & During, 1982). Bijd e beschrijving van degebiede n zijn naast de zelfverza ­ melde gegevens ook gegevens uit recente literatuur of ongepu­ bliceerde gegevensva nderde n gebruikt. Bijd e inschatting van de verandering van de vegetaties na grondwaterstandsdaling isgebrui k gemaakt van demethod e ont­ wikkeld op het Rijksinstituu t voor Natuurbeheer naar aanlei­ ding van een onderzoek naar de effecten van grondwaterwinnin g op flora en vegetatie inhe t gebied ten zuiden van Breda (Reijnen e.a., 1981). Deeffecte n opd evegetati e van dever ­ anderingen inhe tgrondwaterregim e zijn teverdele n indirec ­ te en indirecte effecten. Dedirect e effecten hebben betrek­ king opd e watervoorziening van de plant: - bij landplanten ishe t vochtleverend vermogen van de bodem van belang - bij waterplanten isd e waterdiepte een relevanter gegeven. De indirecte effecten hebben in eerste instantie betrekking opveranderinge n inabiotisch e aspecten van hetmilieu . Dezeveranderinge n brengen op hun beurt weer veranderingen teweeg ind e plantengroei.D e belangrijkste zijn: - geringe veranderingen ind emilieudynamiek ,o.a . afname van het kalkgehalte van het freatisch grondwater alsgevol g van een afname vandieper e kwel - toenameva n de mineralisatiesnelheid - toename vand e aëratie van de bovengrond. Om een uitspraak tedoe n over het effect van grondwater­ standsdaling op de vegetatie ishe t nodig te weten welkeas ­ pecten een rol spelen,i nwelk e mate zijverandere n en hoe de plantesoorten daarop reageren. Dergelijke beschrijvingen kan men aanduiden metd e term dosis-effect-relatie. Bij het effect wordt hier alleen ingegaan op plantesoorten die verdwijnen en niet op soorten/vegetaties die er voor terug komen. Daar isd e kenniso pdit moment nog onvoldoende voor.Ee n overzicht van dedosis-effect-relatie sdi e hierge ­ bruikt worden wordt gegeven in bijlage 2;voo r de achtergron­ den hiervan wordt verwezen naar Reijnen e.a. (1981). Een effectda t bijd emethod e Reijnen niet geheel uitd e verf komt ishe t feit,da t bij grondwaterstandsverlaging deperio ­ de waarin inhe tvoorjaa r hoge grondwaterstanden optreden wordt verkort.Di t betekent,dat mineralisatie ,aërati e en opwarming van de bodem vroeger inhe t jaar gaan optreden, hetgeen tot gevolg zal hebben dat de voorjaarsflora,waa r - 38-

sommigebosse nlang sd e Zuid-Willemsvaart zorij kaa nzijn , plaats zalmoete nmake nvoo rvegetatie sdi epa slate r inhe t seizoento tontwikkelin g komen (nattee ndrog eruigt) .Di t effect zullenw emed ebetrekke nbi jd everanderin gva nd eve ­ getatiete ngevolg eva nwaterstandsverlaging . Bijd everwerkin gva nd egegeven sword taa nd ehan dva nd e grondwatertrap (bodemkaart)bekeken ,wa td ehuidig eGL Ge n GHGis .Hierme eword td eGV Gbereken d (zieDidden ,1982) . Aand ehan dva nd e"spinnewebkaarten "va nRijkswaterstaa t (bijlagen3-9 ) wordtbepaal d watd et everwachte nwate r standsdaling pergebie dis . Eenproblee m is,da td espinnewebkaarte n tijdenshe tinventa ­ riserenno gnie tgeree d waren;he tverzamele nva nd egegeven s inhe tvel d kondaaro mnie to phe tverloo pva nd elijne nwor ­ denafgestemd .W emoete nn uwerke nme tpe rgebie d slechtséé n inventarisatielijstvoo r elkelevensgemeenschap .Waa rbe ­ langrijkeverschille n inwaterstandsdalin g voorkwamenhebbe n wegemiddel do fzij nw eo pon sgeheuge nafgegaan . Tenslott eword taa nd ehan dva nee nschem a (bijlage2 )be ­ paaldwelk esoorte ni nhu nbestaa nbedreig dworde nrespectie ­ velijkverdwijnen .

3._Waardering

Hetcriteriu mda tbi jd ewaarderin g isgebruik t isd elande ­ lijkeschaarshei d (zeldzaamheid)va nd ebetreffend evegeta ­ tie,waarbi jrekenin g isgehoude nme td emat eva nontwikke ­ lingva nhe tvegetatietype ,d everstorin ge nander ete r plaatseopgedan eindrukke n (vgl.par .V IA 3a) . Integenstellin g totReijne ne.a . (1981)word thie rnie tme t behulpva nrekenmethode nd ezeldzaamhei d vand evegetatie s voore nn ad eingree pbepaald . Inoverle gme td eRijkswater ­ staati sgekoze nvoo ree nafwijkend emethode . Opgron dva nd eeerde rgenoemd ecriteri a zijnd ewaarde nva n devegetatie s ingedeeld in5 klassen ,terwij lhe toppervla k resp.d elengt ewaarove rdi ttyp evoorkom tword taangegeve n doormidde lva neen ,twee ,dri eo fvie rplusje s (zied etoe ­ lichtingo pd ewaarderingstabelle no ppag .31) . Alsvoorbeel d wordenhie rva nall ewaarderingsklasse nee n aantalvegetatie sgenoemd ,di e inhe talgemee n ind ebetref ­ fendeklass ezulle nvallen : - 39 -

klasse 5: soortenrijke,nie t verruigde voorbeelden van: drogerevegetatie s van het Elzen-vogelkersverbon d (type 5 inhe tWijboschbroek ), nattere vegetaties van het Elzen-vogelkersverbond (type 7 inhe t Wijboschbroek), natte elzenbroekbosjes; klasse 4: ietsminde r rijkontwikkeld e voorbeelden vand eon ­ der klasse 5genoemd e vegetaties van het Elzen- vogelkersverbon d (type 4 en type 8 inhe tWijbosch ­ broek) enva n natte elzenbroekbosjes; klasse 3:goe d ontwikkelde vegetaties van het Moerasspirea- verbond, natte kruidenrijke wilggrienden, gestoorde natte Elzen- enWilgenbroekbosjes , complexen van natte weilanden met elzenhagen en rijk ontwikkelde schrale slootrandvegetaties, armere vormen van het Elzen-vogelkersverbon d (ty­ pe6 en type9 inhe tWijboschbroek) ; klasse 2:natt e ruigt,waari n hetMoerasspireaverbon d matig ontwikkeld is (bv.wé l Moerasspirea,maa r ook wat Brandnetel), (potentieel waardevolle) vochtige voedselrijke graslanden, zomereikenbos, boomweiden (Populier) met bv.Bosanemoon ; klasse 1:overig e populierenboomweiden, natte ruigt bestaande uit Brandnetel,Koninginne - kruid en Engelwortel, sterk verruigde vegetaties van het Elzen-vogelkers ­ verbond (type 11 in hetWijboschbroek) , brandnetelruigten (type 12i nhe tWijboschbroek) .

VI.C. De aquatische macrofauna

_K_Het_v^ldwerJç

De bemonstering werd verricht met een standaard-macrofaunanet en een keukenzeef. Zoveelmogelij k microhabitats werdenbe ­ monsterd:me t named e waterplanten,wateroppervlak , bodem, eventueel aanwezige andere substraten als blad,stee n en plastic.Special e aandacht werd besteed aand e oeverhabitats vlak boven en onder de waterspiegel. - 40-

De tijdsduur per monsterpunt varieerde met de hoeveelheid microhabitats per water.E r werd naar gestreefd een represen­ tatief beeld te krijgen vand e aanwezige fauna.Allee n inhe t Wijboschbroek werd een afwijkende methode aangewend. Hier is inprincip e gekozen voor een onvolledige bemonstering,waar ­ bijca . één uur per monster uitgetrokken werd. Dito m eenre ­ delijk dicht monsterpuntennet,versprei d over hetWijbosch ­ broek, teverkrijgen ,noodzakelij k om eenverantwoord e typo­ logie op te stellen. De temporaire wateren enondiep e moerassen werden inhe t vroege voorjaar bemonsterd:maart ,apri l en eventueel mei.D e diepere permanente wateren werden over het algemeen injun i of juli bemonsterd. Tijdens het onderzoek in hetWijboschbroe k blekend e lengte van de watervoerende periode end e zuurgraad essentiële fac­ toren te zijnvoo r de samenstelling van demacrofauna - levensgemeenschappen. Op 1e n 2jun i 1983 isdaaro m van 57 monsterpunten inhe tWijboschbroe k en 6punte n inhe t land­ goed Heeswijk de waterdiepte en de zuurgraad bepaald. Boven­ dien isgedurend e demaande n juni,jul i en augustus 1983ca . elke 14dage n de waterdiepte van deze 57punte n gemeten om het tijdstip vandroogvalle n te bepalen.

^._Verwe£king de£gegeven s

Demacrofaun awer d voor zover mogelijk gedetermineer d tot op soortniveau,me t uitzondering van de Oligochaeta (Borstelwor­ men). D edeterminatieliteratuu r staat vermeld inpar .VII I A. Indi t rapport zijn alleen de voor de beoordeling relevant lijkende soorten ind e tabellen opgenomen. Zij zijngerang ­ schikt volgensoecologisch emaatstaven . De nomenclatuur is volgens de Limnofauna Neerlandica (Mol, 1984). De relatie met de hydrologie end everanderinge n daarin staan bijd e interpretatie der gegevens centraal.I n hoofdzaak heb­ ben we temake nme t temporaire wateren,waarva n de watervoe­ rende periode door depeilwijziginge n ind e Zuid-Willemsvaart kanveranderen . Debetekeni s van dezeveranderinge n voor de fauna is tendel e ingeschat met behulpva n de bestaande lite­ ratuur (o.a.Cuppen , 1980;Molle r Pillot & Krebs,1981 ; Mohrig, 1969). Belangrijke aanvullingen werden echter verkre­ gendoo r hetonderzoe k inhet Wijboschbroek. Inhet rapport hierover worden veranderingen ind e aquatische macrofauna on- - 41-

der invloedva nhydrologisch ewijziginge nnauwkeurige raange ­ geven.Teven si svoo rdi tgebie d eentypologi eopgestel dva n deaquatisch elevensgemeenschappe n (ziehe tafzonderlijk e deelrapport).D econclusie sva ndi tonderzoe k zijnoo kbruik ­ baar inee ndee lva nd eoverig eterreinen . Inenkel egevalle n isoo ksprak eva nveranderin gva nd e waterkwaliteit;verminderd e kwel,aanvullin gme tsoortvreem d oppervlaktewater ofwijziginge n ind einvloe dva nd eZuid - Willemsvaarto pd esamenstellin g vangrond -e noppervlakte ­ water.Voo rd einterpretati ehierva nwer dgebrui kgemaak tva n vaakpe rdiergroe pwisselend e literatuur.Voo rbijzonde rin ­ formatiewer dvaa kee nberoe pgedaa no p vakspecialisten.Hu n namenzij nvermel do ppag .2 .

Zoalsuiteengeze to ppag .2 8i sd eschaarshei d vanee nle ­ vensgemeenschapal sgehee lal sbelangrijkst ewaardecriteriu m genomen.Ove rd emat eva nvoorkome nva nd eafzonderlijk e soortenbestaa nechte rno gnauwelijk spublikaties .I noverle g metenkel edeskundige n isdaaro mallereers tee nschattin gge ­ maaktva nhe taanta luurhokke n inNederland ,waari nvee lge ­ vondenen/o fbelangrijk esoorte nvermoedelij kvoorkomen . Daarbiji sgekeke nnaa rhe taanta lbekend evondste ni nNeder ­ land (eneventuee ldaarbuiten )e nhe tvereist emilie upe r soort.Vervolgen s zijndi esoorte no pbasi sva ndi taanta l uurhokken ingedeeld inzeldzaamheidsklassen : kl. 1(algemeen )i nmee rda n 1000 uurhokkenvoorkomen d kl.2 (verspreid ) in30 0to t 1000 " " kl.3 (vri jzeldzaam )i n10 0to t30 0 " " kl.4 (zeldzaam )i n3 0to t10 0 kl.5 (zeer zeldzaam)i nminde rda n3 0 " " Omd emat eva nvoorkome nva nee naquatisch elevensgemeenscha p alsgehee lt ebeoordele n isgele top : -d ezeldzaamheidsklass epe rsoor t -d eoecologisch eeise npe rsoor t -d esoortenrijkdo mva nd elevensgemeenscha p -d eevenwichtighei dva nsamenstellin gva nd elevensgemeen ­ schap (bv.extree mhog eaantalle nva nenkel esoorten ) -d emat eva nstorin gdoo ranthropogen einvloede n -d eveldgegeven sva nd ehabita te nd eoverig ebeschikbar e abiotischegegevens . - 42-

Het blijft altijd discutabel,o f hetvoorkome n van eenbe ­ paalde levensgemeenschap in Nederland goed is ingeschat.O m echter binnen het onderhavige onderzoek zo uniform mogelijk te werk tegaan , zijnd e belangrijkste kenmerken van een aan­ tal afzonderlijk gewaardeerd e monsters vastgelegd en benut bijd eoverig e waarderingen. Deze kenmerken zijn: - het aantal soorten met de hoogste zeldzaamheidsklassebin ­ nen eenmonste r: 3 ofminde r soortenme t zeldzaamheidsklasse 2 indiceert kl.1 4 ofmee r soorten met zeldzaamheidsklasse 2indiceer t kl. 2 2 ofmee r soorten met zeldzaamheidsklasse 3 indiceert kl. 3 2 ofmee r soortenme t zeldzaamheidsklasse 4indiceer t kl.4 1 ofmee r soorten met zeldzaamheidsklasse 5 indiceert kl.5 - soortenrijkemonster s komen in een hogere klasse.Dez e soortenrijkdom isafhankelij k van de ter plaatse gebruikte bemonsteringsmethode. Ind e regel geldt als soortenrijk: bij levensgemeenschappen van temporair water 10 taxa bij zeer zuur water of bij eikeblad als substraat 8 taxa bij (semi-)permanentewateren ,ondiep e poelen en moerassen 25tax a bij levensgemeenschappen van diepe eutrofewatere n 30taxa . - ise r sprakeva n ernstige storing en/of onevenwichtigheid dan wordt een Saa nd e klasse toegevoegd; hetmonste r komt daarbij ind e regel niet in een lagere klasse. De internationale of regionale zeldzaamheid van verschillende van de hier bestudeerde levensgemeenschappen is indez e waar­ derin gsmethod e ingebouwd. De bovenbeschreven waarderingsmethode is alleen van toepas­ sing opd eonderzoekmethod e en-resultate n van hetonderhavi ­ ge onderzoek langsd e Zuid-Willemsvaart.

VI. D. De amfibieën

J_._Veld^werJ

Het onderzoek van de amfibieën werd gekoppeld aan het vogel- onderzoek omdat de onderzoeker zichdaarbi j regelmatig door het hele terrein moet verplaatsen.Pe r deelgebied werden twee- tot zesmaal inhe t lenteseizoen waarnemingen verricht. Alle terreintypen (vaakoo k grote stukken cultuurland) binnen - 43

een deelgebied werden onderzocht,maa r ingee n vand edeelge ­ bieden was sprakeva n een integrale inventarisatie. Om deze reden werdend e aantallen of dichtheden in zeer ruimemarge s genoteerd. Als aanvulling werdengegeven s gebruikt,verzamel d tijdens hetvegetatie-onderzoe kdoo r M.Th.veerkam pe n tij­ denshet macrofauna-onderzoe kdoo r C.M. visser. De bij het Herpetogeografisch archief vand e Nederlandse Vereniging voor Herpetologie en Terrariumkunde bekendegege ­ venswerde n opgevraagd en vormden aanvullingen ofgave n in­ zicht ind e situatie inhe t verleden. Deze laatste bron zal, indien geciteerd,steed s expliciet genoemd worden. Zowelo p het gehoor alsme t het oog werden amfibieënvastge ­ steld en gedetermineerd.D e volwassen exemplaren leverden zelden problemen,d e Groene kikkers werden indien gevangen steeds totd e soortgedetermineer d met behulpva nd e biome­ trische gegevens zoalsvermel d in Sparreboom (1981). Larven werden vaak met een loupe gedetermineerd,voora l die van Rana temporaria (Bruine kikker),o m er zeker van te zijn dat het niet om Rana arvalis (Heikikker) handelde.Allee n van het Wijboschbroek en landgoed Heeswijk werdenverspreidings - kaarten gemaakt.

—•_^a.a.£Ae-rAniL

Inovereenstemmin g met de algemeen gekozen waarderingsmethode moet de voor een bepaald terreindeel te kiezen waarderings­ klasse aangeven,ho e schaarsd e ter plaatse aangetroffen am- fibieëngemeenschapnationaa l of regionaal gezien is.Hierbi j gaat het zowelo m de soortensamenstelling also m de grootte vand e populaties. In Nederland komen 15soorte n amfibieën en één hybride voor. Twee soorten zijn beperkt tot Zuid-Limburg envie r soorten zijnmomentee l zeldzaam tot zeer zeldzaam (Knoflookpad,Zwem - voetsalamander,vuursalamande r en Boomkikker). Vand e overige 9 soorten zijnAlpenwatersalamander ,Kamsalamande r en Heikik­ ker vrij schaars.Rugstreeppa d en Kleine watersalamander zijn slechtsplaatselij k algemeen,d e laatste vooral in het rivie­ rengebied en het Utrechts-Hollandse weidelandschap. Gewone pad,Bruin e kikker en Groene kikker hebben eenmee r over het gehele land gespreid voorkomen. Dit allesglobaa l gebaseerd opSparreboo m (1981).Ove r dichtheden en exacte uurhok- frequentie is weinig bekend. De algemene waarderingsschaal - 44-

(ziepag . 31) kano mdez e redenmaa r globaal worden benaderd. Gekozen isvoo r een schaalverdeling, waarbij de regionale (provinciale) mate van voorkomen wordt ingecalculeerd,al s volgt: klasse 0 ongeschikt terrein:gee n amfibieën klasse 1 uitsluitend Gewone pad,Bruin e kikker,Grote ,Mid ­ delste of Kleinegroen e kikker;aanwezighei d van slechts éénva n deze soorten óf de eerste twee samen in klein aantal (minder dan 10eiklompen/pa ­ renpe r 10ha ) klasse 2 -Gewon e pad en Bruine kikker samen voorkomend en tenminst e éénva n beide ingroo t aantal (meer dan 10eiklompen/pare n per 10ha ) - Gewone pad en/of Bruine kikker (ingroo t of klein aantal)met éénva nd e Groene kikkersoorten - eenva n beide Groene kikkersoorten of hunhybri ­ de ingroo t aantal klasse 3 Grote én Kleine Groene kikker en/of Kleine water­ salamander en/of Rugstreeppad klasse 4 voorkomen van een ofmee r vand e soorten:Kamsala ­ mander,Alpenwatersalamander , Heikikker klasse 5 voorkomen van een ofmee r vand e soorten:Knoflook - pad, Zwemvoetsalamander,Vuursalamander , Boomkik­ ker. Soorten van klasse 5werde n inhe tonderzoekgebie d niet aangetroffen.

VI.E. De vogels

1.Het veldwerk

Deonderzoekmethod e werd geheel afgestemd opd e vraag ofe r ind e teonderzoeke n gebieden waarden voorkomen,di e bij een verandering ind e waterhuishouding (metnam everdroging ) ge­ vaar lopen teverdwijnen . Concreet gesteld luidtd e vraag af­ hankelijkva n het onderzoekgebied: - isd emoerasvogelgemeenscha p rijk ontwikkeld? (Zwemeenden, Rallen,Blauwborst ,Rietzangers ) - bevatten moerasbosjes of vochtige broekbossen een rijk ont­ wikkelde loofbosvogelgemeenschap? (bv.hog edichthede n van Houtsnip,Nachtegaal ,Sprinkhaanrietzanger ,Bosrietzanger ) - 45 -

- zijne r kwetsbare (natte) weidevogelgebieden? (Watersnip, Grutto,Tureluur ,Gel e kwikstaart,Roodborsttapuit) . In enkele gevallen werd het onderzoek meer afgestemd op te nemenmaatregele n of opd emogelijkhede no m de vogelstand te verbeteren door een bepaalde inrichting vand e aan het kanaal grenzende zone (zie onder). Per gebied werdenminimaa l drie bezoeken afgelegd,waarbi j doelgericht naar vochtgevoelige soorten werd gezocht.Min ­ stens één-,vaa k tweemaal werd een bezoek ind e nacht of avondschemering gebracht om Rallen en Houtsnippen te inven­ tariseren.Som swer d hierbij gebruik gemaakt van eencasset ­ terecorder met roepgeluiden (Rallen)o f zang (Sprinkhaanriet- zanger).Waa r mogelijkwer d van bestaande inventarisatiesge ­ bruik gemaakt of werden losse waarnemingen vanderde n ind e inventarisatie begrepen. De inventarisaties zijn eerder een kwaliteitsbepaling dan een precieze bestandsopname (de aantallen zijnminima) . In hetWijboschbroe k en het landgoed Heeswijkwer d een integrale inventarisatie gemaakt;d emethod e vandez e inventarisaties isbeschreve n inhe t rapport over het Wijboschbroek. Inee n aantal gevallen richtte hetonderzoe k zichvoorname ­ lijko f uitsluitend opd e vogelwereld inee n smalle zone langs het kanaal,onafhankelij k van de hydrologische toestand of teverwachte n wijzigingen daarin.Di t om inzicht te krij­ gen ind e absolute schadedoo r de kanaalverbreding of bouw van viaducten,d e invloed van alternatieven ofmaatregele n of demogelijkhede n bij herinrichting.

^._Waa£d^r^ng

Voor de waardering vand e avifauna isd e schaal van 0 t/m 5, zoals oppag . 31 beschreven,toegepast . Steeds is uitgegaan van de aantallen end e verspreiding zoalsgegeve n ind e Atlas van de Nederlandse Broedvogels (Teixeira, 1979). Sommige aan­ talsschattingen van karakteristieke oud-loofbossoorten werden door de co-auteur R.G.Bijlsm agewijzig d op grond van achter­ afverkrege n inzicht uit publikatie van niet ind e atlasver ­ werktmateriaal . Een en ander leidde tot het volgende: klasse 5 niet binnen het kader vandi t onderzoek voorkomend klasse 4 - broeden vanWespendie f en Grauwe klauwier - broekbos:voorkome nva n Houtsnip,Nachtegaa l en - 46-

Sprinkhaanrietzanger,te nminst e 2va ndez esoor ­ teni nhog edichthei d (zietoelichting ) - ouder loofbos:mee rda n2 paa rpe r 100h ava nte n minste6 karakteristiek e soorten (zietoelich ­ ting) klasse3 -broede nva nWespendief ,Grauw eklauwie ro fIjsvo ­ gel - broekbos:voorkome nva n2 bovengenoemd esoorten , waarvan 1i nhog edichtheid ,o fall e3 d esoorte n inlager edichthede n - ouderloofbos :mee rda n2 paa rpe r 100h ava n4 à5 karakteristiek esoorte n - halfopenlandschap :Roodborsttapui ti nee ndicht ­ heidva n5 o fmee rpaa rpe r 100'n a(zi etoelich ­ ting) -ope nweidelandschap :weidevogelgemeenschap ,10 0 tot 150punte npe r 100h a (zietoelichting ) klasse 2 -broekbos :voorkome nva n 1o f 2va nbovengenoemd e soorteni nlager edichtheden ,o f slechts 1soor t inhog edichtheid . - ouderloofbos :mee rda n2 paa rpe r 100h ava n2 à 3karakteristiek esoorte no fmee r soortenmaa r ingeringer edichthei d - halfopenlandschap :Roodborsttapui t indichthei d lagerda n5 paa rpe r 100h a - openweidelandschap :weidevogelgemeenschap ,5 0 - 100punte npe r 100h a klasse 1 -gee nsoorte nva nd ebroekboslevensgemeenscha pe n maximaal 3karakteristiek esoorte nva nhe toude r loofbos,waarva nhoogsten s 1soor td edichthei d van2 paa rpe r 100h aoverschrijdt ,gee nRood ­ borsttapuit inhalfope nlandscha pe nd eweidevo - gelgemeenschapscoor tlage rda n5 0punte npe r10 0 ha. klasse0 -bi jvogel snie tva ntoepassin g

Toelichting

Onderhog edichthei dword tbi jsoorte nva nd ebroekboslevens ­ gemeenschapverstaan : Houtsnip: grotero fgelij kaa n5 paa rpe r 100h a Nachtegaal: grotero fgelij k aan2 0paa rpe r 100h a Sprinkhaanrietzanger:grote ro fgelij kaa n5 paa rpe r 100h a - 47 -

Bijd e Sprinkhaanrietzanger wordt indien beschikbaar het maximum aantalva n verschillende jaren gebruikt,omda t deze soort jaarlijks sterk invoorkome n fluctueert. Onder karakteristieke soorten van hetoud e loofbos worden verstaan: Bosuil,Zwart e specht,Klein e bonte specht,Glanskopmees , Boomklever, Fluiter en Appelvink. Ind e waardering vand e oude-loofboslevensgemeenschap isgee n rekening gehoudenme t het broeden van Appelvinken in kolonie- verband,e r werden binnen dit onderzoek slechts 2 broedparen op 1lokati e geconstateerd (2paa r op 40ha) . De na 1977 algemeen geconstateerde teloorgang van het agra­ risch landschap als broedgebied voor de Roodborsttapuit, rechtvaardigt een hogere waardering dan opgron d van Teixeira (1979)mogelij k is. Dewaarderin g van weidevogels (alleen steltlopers) geschiedt aan de hand van een puntensysteem (vgl.Beintema , 1983). Deze waarderingsmethode isgebaseer d opd emet biotoopeisen samen­ hangende kwetsbaarheid van de betreffende soorten. Zij isoorspronkelij kbedoel d als leidraad bij het aanwijzen van "weidevogelgebieden" die als reservaat aangekocht ofbe ­ heerd dienden teworden .D e norm is ind e afgelopen 10jaa r nietgewijzigd , envoora l toepasbaar opd e "echte"weidevo ­ gelgebieden inHollan d en Friesland. Deelsvanweg e recente achteruitgang van demees t gevoelige soorten zoals Kemphaan,Tureluu r enWatersnip ,deel s vanwege de regionale (Noord-Brabantse) afwijkende situatie,i sd e puntenschaal gewijzigd . gebruikelijkepuntenschaal : gewijzigd epuntenschaa l: Kemphaan 5 pt. per paar 15pt p .pe r paar Watersnip 5 " H n 10 " Tureluur 3 " n il 6 " Grutto 2 " il n 4 " Kievit 1 " •• •i 1 " Scholekster 1 " il tl 1 " Wulp 10 " ii ii 10 " - 48-

VII OVERZICHTVA ND ENATUURWAARDE NE NVERANDERINGE NVA N NATUURWAARDEN

1. Dehuidig enatuurwaarde n

Denatuurwaarde nva nd ei n 1982-1984onderzocht egebiede n zijni nkaar tgebrach to pbijlag e 1a.D enatuurgebiede nzij n hiertoe ind erege lal sgehee lgewaardeerd .D egroott eva n hetonderzocht egebie d alsgehee l isenigszin saangedui ddoo r hetoppervla kva nd erechthoek ,di ehe tgebie dweergeeft . Cultuurland isbi jd eoppervlakbepalin g ind erege lnie tmee ­ gerekend,oo knie tal sdi tvoo ramfibieë no fvogel swaardevo l is.Sommig eva nd egebiede nbestaa nui tmeerder eklein eter ­ reingedeeltent emidde nva ncultuurland . Deaangegeve nwaarderin g komtoveree nme td ehoogst ewaard e diei nee ndergelij kgebie dword taangetroffen ,tenzi jdez e beperkti sto téé ndeellevensgemeenscha pé nto tee noppervla k vannie tmee rda n 1hectare .D enauwkeurig ewaarde-inschat ­ tingpe rterreindee le npe rgroe pva norganisme ni st evinde n ind eafzonderlijk ewaarderingstabellen . Men ziet,da td ehoogst ewaarde nvoorkome n inhe tWijbosch - broek,D eOud eGoore ne nD eOetert .Dez egebiede nwerde nz o mogelijko pdez ewijz eno gondergewaardeerd . Zijhebbe nee n zodanigeige nkarakte r enbevatte nzulk ezeldzam elevensge ­ meenschappen,da thie r zekerva nuniek esituatie sgesproke n magworden .Vel eander egebiede nbereike nd ecategori e4 o f 3.Da tbetekent ,da te rlevensgemeenschappe n zijnaangetrof ­ fen,di ei nd ebetreffend e toestand (aanwezigesoorten ,gaaf ­ heidva nontwikkelin g enz.)o pminde rda n 100respectievelij k 300plaatse n inon slan dvoorkomen .I nee ndee lva nd egeval ­ lenkom tallee nd eaquatisch emacrofaun a zeerplaatselij kto t waarde4 e ni so pd ekaar tcategori e3 aangegeven .D egebie ­ dendi ei nd elager ecategorieë nvalle n (dus2 o f 1)kunne n regionaalen/o fnationaa lgezie nno gva nbetekeni szijn ,maa r hetbetref tda nwe lgeringer enatuurwaarden .

2. Deveranderinge n ind enatuurwaarde n

Deverwacht everanderinge nva nd enatuurwaarde nte ngevolg e vand ekanaalverruimin gworde nweergegeve no pbijlag e 1b.He t bleeknie tmogelij k exactemaatstave nt evinden ,waarbi jall e factorento thu nrech tkomen .He tweergegeve nresultaa ti s - 49-

tot stand gekomen vanuit de beoordeling door hetonderzoeks ­ team. Als basis hiervoor heeft gediend: - demat e van verdroging - deoppervlakt e waarover verdroging of vergraving plaats zal vinden - dehoogt e vand e waardeverliezen - het welo f niet beheerd wordendoo r een natuurbeschermings­ instantie - de niet ind e tabellen opgenomen waarden,al sgenoem d op pp. 32e.v . Ind e omgeving van sluis Schijndel isal ssluislokati e km 111,0 aangehouden. Ind egebiede n nabij Someren isuitge ­ gaan vand e ongunstigste inschatting van dedalin g van het freatischvlak .Maatregele n die zijnvoorgesteld ,maa r ind e tekst nog niet alsvaststaan d zijn behandeld,zij noo k hier buiten beschouwing gelaten. Opdez e kaart zijnoo kmogelijkhede nvoo r natuurbouw aangege­ ven. Hierbij zijn niet inbegrepen de plaatsen,waa r de wijze van landschappelijk e inpassing een positieve bijdrage voor de natuur kan leveren.E r isgezoch t naar gebieden,di e inaan ­ merking zouden kunnen komen voor natuurbouw als compensatie voor verloren gaande waarden. Ind e strook langsd e Zuid-Wil­ lemsvaart bleken echter nauwelijks vandergelijk e gebieden aanwezig. Omdat alleverdrogingsgebiede n end emeest egebie ­ den,di e intensief agrarisch gebruikt worden,nie t inaanmer ­ king komen,bleve n slechts enkele lokatiesover . Reëlemoge ­ lijkheden leken,afgezie n van enkele kleine terreingedeelten, alleen over te blijven inee n kleindee lva nd e Punderman (tenooste n van de Zuid-Willemsvaart bij Someren) eno p het eiland,da t ontstaat tussen Wilhelminakanaal en omleiding Helmond bij Aarle-Rixtel.He t verdrassingsgebied inhe tWij - boschbroek ishierbi j niet aangegeven,omda t de verdrassing een beperking van de kwelinvloed kan betekenen en omdat de aanwijzin g als relatienotagebied geen handvat biedt om tegen­ maatregelen door boseigenaren tevoorkomen . De Punderman isvrijwe l het enigegebied , waar eenmoeras - strook van een aantal ha kan ontstaan,waari n zich eenwaar ­ devolle vegetatie en fauna zal kunnen ontwikkelen. Voor het "eiland" bij Aarle-Rixtel isnade r onderzoek noodzakelijk. Deo pd e kaart aangegeven lokaties voor kleinschalige natuur­ bouw hebbenmerendeel sbetrekkin g op kleine verdrassende stroken langsd edijk ,aanle g van poelen ten behoeve van am- 50-

fibie'énenz. .I nenkel everdrogingsgebiede nzij nbreder enat ­ teoeverstroke ndirec tlang she tkanaa laanbevolen ,waa rver ­ sterkingva nd e"corridorfunctie " (ziepar .4 )wenselij kis . Ditka nbereik tworde ndoo ree nmee rgevarieerd e (dusbrede ­ re)oeverstrook ,voo r smallestroke nnatuurgebie d aankanaal - oflan dzijd eva nd edij k zieverde rpar .4 .

Toenameva nd ebarrièrewerkin gva nhe tkanaa l

Opbijlag e 1ci sd etoenam eva nd ebarrièrewerkin gva nhe t verruimde kanaalweergegeven .Hierbi jzij nd egekoze ndwars ­ profielenbuite nbeschouwin ggelaten .Dez e zijnechte rwé l vanbelang . Ind etrajecten ,waa ree ngehee lnieu wkanaa lme tee nbreedt e van4 8mete rword tgegraven ,ontstaa tee nbelangrijk ebarriè ­ revoo rdivers ediergroepe ne nvoo ree naanta lplante n (bij­ voorbeeldvoo rsoorten ,di edoo rdi ediere nworde nver ­ spreid). voora lvel eniet-vliegend eongewerveld ediere n (slakken,duizendpoten ,spinne nenz .enz. ) komennie tmee ro f nogslecht sbi jtoeva laa nd eoverzijde .Voo r kleinezoogdie ­ ren,reptiele ne namfibieë ni she twellich tnie tonmogelij k deoverzijd et ebereiken ,maa rhe tmerendee l zaldi tnie t probereno fnie thalen .Voo ree naanta lvogel se nzoogdiere n ishe toversteke ner gonaantrekkelijk ,zoda ti nfeit evaa k biotoop-gedeeltenaa néé nzijd eva nhe tkanaa lnie tbruikbaa r zijn. Debarrièrewerkin g isextr ava ninvloe do pplaatsen ,waa rmo ­ menteelrelatie fmee rcontac ttusse nnatuurgebiede nmogelij k is,bijvoorbeel d nabijstede nal s's-Hertogenbosc he nHel ­ mond,di eo p zichee nt égrot ebarrièr evoo rd emeest edier ­ soortenvormen .Juis ti ndez egebiede nword tee ngehee lnieu w kanaalgegraven ,zoda too kallerle in uno gbestaand econtact - mogelijkhede nverbroke nworden .D ekan so plokaa lverdwijne n vanklein epopulatie s isdaardoo r sterkvergroo t (zieoo kp . 33). Verbredingva nd eZuid-Willemsvaar tva n2 4naa r4 8mete r lijktee nrelatiev ekwestie ,maa r iso ppopulatienivea uvaa k tocher gbelangrijk .Me tnam eword toversteke nvoo rvee ldie ­ renminde r aantrekkelijk (dusverlie saa nwaard eva nbiotoop ­ restanten)e nword the trisic obi jhe toversteke naanzienlij k vergroot.Bi jdi tlaatst emoe tme ndenke naa nslecht ezwem ­ merszoal sklein ezoogdieren ,kikker se nvel eongewervelden . - 51

Door verlies van richting,uitputtin g of predatie door vogels en roofvissen zalee n aanzienlijk kleiner percentage deover ­ zijde kunnen bereiken.He t toepassen van een flauw hellend talud in plaatsva n loodrechte stalendamwande n kanmed e daarom van belang zijn.

Bevordering vancontactmogelijknede n ind e lengterichting van het kanaal

Eveneens op bijlage 1czij n trajecten aangegeven,waa r het extra nuttig zou zijnd e contactmogelijkheden tussen natuur­ gebieden ind e lengterichting van het kanaal tevergroten . Voor bepaalde organismen kandit eencompensati e bieden voor verliezen aan contact indwarsrichting . Het Aadal end e Zuid-Willemsvaart hebben historisch gezien al lange tijd gefungeerd alsbaan ,waarlang sorganisme n zich hebben verspreid. Door huizenbouw,modern e landbouw enmo ­ dernere wijze van afwerking vand e oevers van Aa en kanaal zijnd e natuurgebieden indez e regiomee r versnipperd ge­ raakt.Divers e plante- endiersoorte n van beekdalen,maa r ook trekkende zoogdieren alsd e otter worden nu inhu nversprei ­ dingsmogelijkheden ernstig belemmerd. Deonderhavig e kanaalverruiming veroorzaakt een sterkere iso­ latie van natuurgebieden,doorda t de nattere gebiedenge ­ scheiden wordendoo r verdrogingsgebieden (ziebijlag e1d) . Diverse terreingedeelten,di e nu nog als tijdelijko f blij­ vend woongebied voor bepaalde dieren (of als standplaats voor planten) kunnen dienen,gaa ndoo r de verdroging als zodanig verloren. Eenduidelij k voorbeeld ishe tverdrogingsgebie d rond Asten en Someren.Hie r gaan verbindingen verloren zowel op lokaal niveau (bv. De Oetert - De Oude Gooren) also pre ­ gionaal niveau (bv.Groot e Peel- Strabrechtsche Heide). De sterkste vermindering van contactmogelijkheden treedt op bij soorten,di e enige honderden meters tot een kilometer wel kunnen overbruggen,maa r grote verliezen gaan lijden bijaf ­ standen van enkele kilometers.Dez e soorten hebben immersmo ­ menteel nog de beschikking over allerlei kleinemi n ofmee r natuurlijke terreintjes,di e als tussenstation dienst kunnen doen. Het betreft bijvoorbeeld vele kevers,sprinkhanen ,am - fibie'éne n kleine zoogdieren enwellich t ook bepaalde plan­ ten,vlinders ,libelle n enz..Bi j een deel van de betreffende soorten ishe t verbrede kanaal geenonoverkomelijk ebarrièr e - 52-

en speeltd e invloed van eenverdrogingsgebie d zowel inleng ­ te- als indwarsrichting . Hetgaat hierbij vooral om soorten, waarvoor vochtig terrein essentieel is,maa r ook kunnen soor­ ten (bv. kleine zoogdieren) problemen krijgen,doordat een bepaald karakteristiek stukje (eventueeldroog ) natuurterrein door ruimtebeslag van het kanaalverlore n gaat. Bevordering vand e contactmogelijkhedenvoo r laatstgenoemde groep ismogelijk ,doo r langs het kanaal een smalle strook gevarieerd natuurterrein aan te leggen.Ee ndergelijk e strook kan waar nodig onderbroken worden.Variati e inhet karakter van zo'nstroo kmaak t hetmogelijk ,dat bewonersva nver ­ schillend biotoop er van kunnen profiteren,voo r organismen die een vochtig of nat biotoopvereise n ishe t nodig nieuwe natte natuurterreintjes te scheppen. Inverdrogingsgebiede n isdit vrijwel alleenmogelij k direct langshe t kanaal,du s ind e vorm van een natte oeverstrook. Inverdrassingsgebiede n is ind e regeld e andere zijde vand e kanaaldijk aan tebeve ­ len,omda t daar een groterevariati e aan biotopenmogelij k is endivers e kanaalinvloeden zijn buiten te sluiten. Het isnie tmogelij k voor alle organismen,di edoo r de ka­ naalverruiming alsgehee l bepaalde terreinen nietmee r kunnen bereiken,d econtactmogelijkhede n teherstellen . Inhe tgun ­ stigstegeva l kanme n dit echter compenseren,doorda t andere soorten betere verspreidingsmogelijkheden krijgenda n zijd e laatste tientallen jaren hadden.Vaa k liggendergelijk emoge ­ lijkheden ook in andere kanaaltrajecten. Bijvoorbeeld zullen populaties van allerlei dieren nabij 's-Hertogenboschgeïso ­ leerd raken enverdwijnen . Dit is slechts tendel e tevoorko ­ men door contactverbetering ind e lengterichting van hetka ­ naal. De wenselijkheid van contact ishie r dus groot,d emo ­ gelijkheden zijngeringe r dan elders.Verbeterin g vand econ ­ tactmogelijkhede n ten zuidoosten van Zijtaar t isee nvoor ­ beeld van het tegenovergestelde:dit gebied ismomentee l voor allerlei organismen een barrière. Dit kan erger wordendoo r verdroging,maa r ookminde r erg door aanleg van natteoever ­ stroken. Verder moet er opgeweze n worden,da t voor de aanleg van stroken natuur langs het kanaal veelmee r criteria gelden dan dat van de wenselijkheid van contactzones.Vanuit natuurbe- houdsoogpunt zijn bijvoorbeeld ook de potenties voor vegeta­ tie,vogel s (rust !)enz .va n belang. "Corridors" van natteoeverstroke n en/ofmoerasstroke n zijn dus hetmeest van belang in trajecten,di e nu al een barrière - 53 -

vormen of door verdroging een (grotere) barrière zullen gaan vormen. Deze trajecten zijn aangegeven op bijlage 1c.He tbe ­ treftvoora l: - van DeWamber g tot hetWijboschbroe k (verdroging,divers e barrières inoost-west-richting ) - omlegging Helmond (stad aansluitend aandroo g (verdro­ gings-)gebied ) - omgeving Zijtaar t (verdrogingsgebied,ope n cultuurland) - Lierop- provinciegrens (twee nieuwe verdrogingsgebieden). In laatstgenoemd gebied spelen ookd e hogere potenties van natteoeverstroke n voor vogels,omda t dedij k minder door verkeer wordtgebruik t dan elders en erdu smee r rust is.Di t laatste is inno g sterkeremat e hetgeva l inhe t oostelijk deel van het Wijboschbroek.

5. Totaalbeeld vand everlieze n aan natuurwaarden

De bijlagen 1be n cgeve n verschillende aspecten vand ever ­ liezen aan natuurwaarden weer. Zijberuste n op het samennemen van een groot aantal niet onderling vergelijkbare verliezen. De toename van natuurwaarde door een bepaalde wijzeva n in­ richten van oeverzone,kanaaldij kenz .e n een deel vand e te nemenmaatregele n zijn er niet inverwerkt . Het isnie tmoge ­ lijk eenoptelso m van aldez e onvergelijkbaregroothede n te maken. Desalniettemin ishe t nuttig aan tegeven ,waa r de zwaartepunten ind e verliezen en winsten liggen voor hetna ­ tuurbehoud. Allereerst dient hierbij vermeld teworden ,dat een zeer gro­ tebeperkin g van deverlieze n wordtverkrege n door een wijze van uitvoering,zoal smomentee l ter hoogte van hetWijbosch ­ broek en De Oetert wordt voorgesteld. Dus:lokati e van sluis Schijndelo p km 111,2e n ter hoogteva n De Oetert eenkanaal - peilva n 20,45m + N.A.P.. Debelangrijkst e nog mogelijke be­ perkende maatregelen zijn bij De Oetert een verschuiving van het kanaal inoostelijk e richting en bij De Oude Gooren een beperking vand e verdrassing,voora ldie ,welk e wordtveroor ­ zaaktdoo r de omlegging Helmond. De in feite (behoudensmaatregelen ) optredende verliezen lig­ gen zeer verspreid. Degrootst e ishe tverlie sdoo r ruimtebe­ slag bij hetWijboschbroe k (aannemende,dat hetverschi l tus­ sen sluislokatie op km 111,2e n km 111,0hydrologisc h nog van essentieel belang is).Onmiddellij kdaarn amoete n genoemd - 54-

wordend erisico' svoo r DeOeter te nD eOud eGooren .Va n grootbelan g isverder ,da to pvel eplaatse ni nd everdro - gingsgebiedenallerle i kleinerewaarde n verlorengaan ,di e elkvoo r zichnie tvee lt ebetekene nlijke nt ehebben .Tesa - raendrage ndez everlieze ni nernstig emat ebi jto the tver ­ grotenva nd etegenstellin g tussennatuurgebiede ne nagrari ­ schegebiede nove ree ngroo ttotaal-oppervlak .Oo kversterke n zijd eisolati eva nvel epopulatie sva nnatuurgebieden .D e betekenisva ndez e isolatiee nva nd etoenemend ebarrierewer ­ kingdoo rd e Zuid-Willemsvaartal sgehee l isee nschad edi e nieti si nt eschatte n (vgl.Logemann ,1985) .He ti sechte r redelijk,t everwachten ,da tdez eschade ,althan svoo rbe ­ langrijkedele nva nd efauna ,ongevee r wordtgecompenseer d doord enatuurbouwmaatregele naa nd ekanaaloeve r (natteoe ­ verstroken)e naa nd eachterzijd eva nd edijk ,zoal sdi e wordtuitgewerk t inhe tkade rva nd elandschappelijk einpas ­ singva nhe tnieuw ekanaa l (Staatsbosbeheer,afd .Verkeerswe ­ gen,i nvoorb. ). - 55 - - 56 -

-1-*.«&¥#&

s 5^ |& ,,1./

•'«-«j^-'V"

Äfft'S

i - i^ - 58-

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 59 LANDSCHAP 59 BODEM 59 WATERHUISHOUDING 59 HUIDIGENATUURWAARDE N (samenvatting) 60 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 60 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 60 NADEREBESPREKIN GVA ND ENATUURWAARDE N 61 Vegetatie 61 Aquatischemacrofaun a 61 Amfibieën 62 Vogels 63

Relevantebijlagen : bijlage3 e n4 :berekend everanderinge n ind estijghoogt eva n hetfreatisc hwate r bijlage32 :overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad e kanaalaanleg - 59-

SAMENVATTING

DeKoornwaar d isee nhog euiterwaard ,hoofdzakelij kbestaand e uitgraslan d zonderhog eactuel enatuurwaarde .Lang sd ewin ­ terdijk lig tee nlaagt eme tenkel ewielen ,di eo pd emeest e plaatsenster kgestoor d zijn,maa rhe tgehee li sno g inbio ­ logische ngeomorfologisc hopzich tva nbelang .Ee ndee lva n dezewaarde n zaldoo rd eaanle gva nhe tkanaa le nd eplaatse ­ lijkoptredend everdrogin gverlore ngaan .

LANDSCHAP

DeKoornwaar d isee nhog euiterwaar d ind egemeent e •s-Herto- genbosch,te nnoorde nva nEmpel .Tege nd ewinterdij klig tee n langgerektelaagt eme tee ngrien d enenkel ewielen .D eoos ­ telijkehelf tva nd ewaar dword tingenome ndoo ree nzandwin - plas,waarva nhe tmees twestelijk egedeelt e isgedemp tme t afval.Reed svel etientalle njare ni sd ewaar dal sgraslan d ingebruik .D evel emeidoornhage ne nee naanta lknotwilge n zijnlandschappelij kva nbelang .

BODEM

Volgensd eBodemkaar tva nNederland ,bla d 45Wes t (StiBoKa, 1969)bestaa td ebode mva nd eKoornwaar d uitrivie rkle ie n welui tzwar ezave le nlicht eklei .

WATERHUISHOUDING

Hetpei lva nd eMaa si si nhoofdzaa kbepalen dvoo rd egrond ­ waterstanden.Volgen sPhilip se.a . (1983)i sd egrondwater ­ stand rondd ewiele nvrijwe laltij dhoge rda nhe tMaaspeil , zodatgedurend ehe thel ejaa rgrondwate r ind erichtin gva n deMaa sstroomt .Di tgeld too kvoo rhe tmiddeldiep epakket . Doord eoostelij kva nEmpe lgepland egrondwate rwinnin gza l alleenhe tmiddeldiep egrondwate rva nrichtin gveranderen . Hierdoor zalechte rgee nMaaswate ronde rd ewiele n komen.In ­ vloedva nhe tt egrave nkanaa li shierbi jnie tmeegerekend . -6 0

HUIDIGENATUURWAARDE N (samenvatting)

Devoedselrijk egraslande nvertegenwoordige nallee npotentië ­ lebotanisch ewaarden ;zi jzij nnie tvegetatiekundi gonder ­ zocht.D ewiele nzij nvoedselrij ke nd eoever s zijnvertrap t enverstoor ddoo rrecreatie .Plaatselij k isnabi jd ewiele n eenmoerassig e zoneontwikkel dme tgeringer everstoring .Va n deamfibie'é nwerde nallee nd eGroen ee nBruin ekikke rgevon ­ den.Voo rweide -e nwatervogel s isd ebetekeni sva nhe tge ­ biednie tbi jzonde rgroot . Depotentiël ewaarde nva nhe tgebie d zijnhoge rda nd eactu ­ ele.Di tgeld t zowelvoo rhe tgraslan dme td emeidoornhage n enknotwilge nal svoo rd elaagt eme tgriend ,moerasstroo ke n wielen.Dez epotentiël ewaarde n zijnechte rnie ti nd ewaar ­ deringstabel (bijlage32 )verwerkt .Hetzelfd egeld tvoo rd e geomorfologischewaarde .Dez ei sweliswaa ro pvel eplaatse n aangetast,maa rd ehog ewaar dme td elag egeu ltege nd ewin ­ terdijk i sno galtij dva nbelang .

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N (ziebijlag e3 e n4 )

Hett egrave n kanaalza ld e Koornwaard inhe tmidde ndoor ­ snijden.Aa nd e zuidzijdeva nd edij kza lee nslui sworde n gebouwd. Inee ndee lva nhe tgebie d zalhe tfreatisc hvla k5 tot 15(' s winterszelf sto t 25)c mzakken .

VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N

Zoalsui tbijlag e3 2blijkt ,kome nd everwacht everanderinge n vand enatuurwaarde nnauwelijk s ind ewaarderingstabe lto t uiting.Di tkom tvooral ,doorda td epotentiël ewaarde ne nd e geomorfologischeaantastin g nieti nd etabe lzij nweergege ­ ven.Doo rd eplannin gva nhe tkanaa lvla klang sd ezandwin - plasi slaatstgenoemd eaantastin g echternie t zogroot . Deondiep eoeverzone se nmoerassig edele nzulle ndoo rd ever ­ drogingvrijwe lverdwijne ne nzic hwaarschijnlij knauwelijk s opee nlage rnivea uherstellen .Oo khe tonderst edee lva nhe t dijktalud,waa rmomentee lvochtminnend esoorte nstaan ,za l enigeschad eondervinde nva nd ewaterstandsdaling . - 61-

NADEREBESPREKIN GVA ND ENATUURWAARDE N

Vegetatie

Denatuurterreintje sbestaa nui tee naanta lwielen ,bosje se n eengriend .He tmees twestelijk ewie li szee reutroo fe nge ­ stoord (veelflab ), e rheef tzic hgee noevervegetati eontwik ­ keld.He twilggrien d tenooste nerva ni svri jdroog ,e rstaa t veelbrandnete le nwa tnatt eruigtsoorten .He tvertegenwoor ­ digtweini ghog ewaarden .Mee rnaa rhe tooste nlig tee nwie l metaa ntwe ezijde nee ngemeng dpopulier-schietwilgbos ,d e kruidlaagbestaa tvoornamelij k uitsoorte nui td eArtemisie - teaklasse .He twie lheef tdoo rbetredin g eenslech tontwik ­ keldeoeverzone .He tmees toostelij klig the t"Groot eWiel " metee naanta lkleiner ewieltje seromheen .Dez ekleiner e wieltjes zijnhe tmins tgestoord .I nhe twate r isgel eplom p aanwezige naa nd erande nheef tzic hee nmoeraszon eontwik ­ keldva nsoorte nui td ePhragmitete a klasse (Phragmitesaus - tralis,Acoru scalamus ,Sparganiu merectu me nButomu sumbel - latus)he tMagnocaricio ne nenkel esoorte nui the tCalthio n (Lotusuliginosu se nMyosoti spalustris) .He tzij nall esoor ­ tenui tee nvoedselrij kmilieu .D eoever sva nhe t"Groot e Wiel" zelfzij nvoo rhe tgrootst edee lvertrapt . Tussend ewiele nligge nee npaa rpopulierenbosse nme te nzon ­ deree nstruiklaa g vanel se nwil ge nee npopulieren-boomwei ­ de. Ind e kruidlaaghebbe nall ebosje svee lstoringssoorten , maaroo knoga lwa tvochtminnend esoorten . Zevertegenwoordige nweini gwaarde .He tdijktalu d hoewelbe ­ horend tothe tcultuurlan d endu snie tonderzocht ,blijk top ­ vallend soortenrijke nbeva t zekeronderaa nhe ttalu d soor­ tendi eaa nvoch tgebonde n zijn.W evinde nhie ro.a .Trifoli ­ umfragiferum ,Cardamin epratensis ,Holcu slanatus ,Erynchiu m campestre,Cynosuru scristatu se nPeucedanu mcarvifolia .Dez e dijk,hoewe lvoornamelij kdroog ,bezi t zekerwaard edi epo ­ tentieelzelf shoo gis .

Aquatischemacrofaun a

Dewiele nlang sd eEmpels eDij kzij ni ngebrui kvoo rd evis - recreatie.D euitgezett evi sword tbijgevoerd .E rkom too k - 62-

palingvoor .He twate rva nd ewiele noog tgroen ,hoger ewa ­ terplanten komene rslecht si ngering ehoeveelhede nvoor .D e oevers zijnstei le nafgetrapt .Hie re ndaa r isee ngeleide ­ lijkeovergan gva nweilan d naarwater :daa r isee ndrink ­ plaatsvoo rvee .D ewiele nworde nomgeve ndoo rdrog ebosper ­ celen,deel sdoo rweilanden . Demacrofaun alevensgemeenschappe n zijnnie trij kaa nsoor ­ ten.D emeest etax a zijnalgemee n inNederland .D esoorte n indicerendie p (hetwantsj eMicronect ameridionalis )eutroo f waterme t slibo pd ebode m (relatiefgrot eaantalle nveder - muglarvenEndochironomu salbipennis ,Glyptotendipe ssp. ,e n Cricotopussylvestri sagg) .D ekever sva nd efamilie sHydrae - nidaee nHydrophilida e komennauwelijk svoo romda td eoever s afgetrapte nkaa lzijn .E r zijnno gwe lenkel e kokerjuffers gevonden (Mystacideslongicorni se nM .nigra) . Langsd eEmpels eDij klig tno gee nkleiner epoel ,hie ri s geenvisrecreatie . Depoe li sondie pme tglooiend eoever sme tvee lvegetatie .E r zijno.a .rolle nprikkeldraad ,cement ,autobande ne nvelge n gedumpt.D ebode mbestaa tui tee ndikk ezwart e (anaërobe) sublaag,daaro pbevind t zichee ndi kpakke tdraadalgen .He t water ishelder .D elevensgemeenscha pbestaa tui talgemee n voorkomendesoorten ,kenmerken d voorpermanen twater .D ezee r groteaantalle nMollusc a (slakken)e nHirudine a (bloedzui­ gers)e nhe tvoorkome nva nslecht séé nChironomid etaxo n(d e vedermuglarveChironomu ssp )i see nduidelijk e indicatievoo r eenverstoord elevensgemeenschap .Bovendie n ishe taanta l taxaklein .D ezuurstofhuishoudin g zalsterk eschommelinge n vertonen.

Amfibieën

Deamfibieënstan dlijk tweini gontwikkeld ,maa rhe tonderzoe k isnie tvolledig .I nd eslote ndichtbi jd ewiele ne ni nd e ondiepeuitloper sva nd ewiele n zelfwerde nGroen ekikker s aangetroffen;i nslote nveelvuldige rda ni nd evoo rsportvis - serijme tvi sbepot ewielen .Bi jhe tmiddelst ewie lwer dee n paaiplaatsva nd eBruin ekikke rme t7 eiklompe nvastgesteld . Deo pgron dva nbiotoopkenmerke nverwacht eRugstreeppa dwer d nietgevonden ;oo kbi jSparreboo m (1981)staa tdez esoor t langsd eMaa sampe rvermeld . - 63-

Van de kanaalaanleg zijnvoo r de amfibieënstand weinig direc­ tegevolge n teverwachten . Door tweedeling van de huidigepo ­ pulatie lijkend eoverlevingskanse nva nd e oostelijk van het kanaal verblijvende dieren op de langeduu r minder gunstig te worden.

Vogels

Ind e broedtijd isd e Koornwaard niet van groteornithologi - sche betekenis. Deenig e weidevogels zijn Kievit en Scholek­ ster; voorts werden vand e Kwartel 2 roependemannetje se n van de Patrijs 3paa r vastgesteld. Devroege r voor de Koorn­ waard typerende Grauwe gors is inmiddelsverdwene n (zieoo k Teixeira, 1979). Dedri e wielen herbergen Fuut,Wild e eend,Meerkoet ,Water - hoen, Kleine karekiet, Rietgors en Bosrietzanger. Dezelaat ­ ste komtoo k ind e ruigten langsd e Maas veelvuldig voor.Bi j het "Groote Wiel" bevindt zich in populieren een Roekenkolo­ nie van 76 nesten. Inwinte r en voorjaar heeft de zandwinplas een functie als rustplaats en foerageergebied voor waterwild (Futen,Eenden ) en als slaapplaats voor Meeuwen. Ind e zomer broeden erOe ­ verzwaluwen ind e steile wanden (10- 20 paar). De aan de Maasgelege n drassige waard biedt inhe t voorjaar foerageermogelijkheid aan Zwemeenden en Steltlopers. Door het tegrave n kanaal is een geringe invloed vand e plaatselijke verdroging en enig verlies van kwaliteiten door ruimtebeslag aand eMaasoeve r te verwachten. fc' - 64 -

- 65-

POLDERST EROSMALE NE NEMPE L - 66-

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 67 INLEIDING 67 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting) 67 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 68 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 68 MAATREGELEN 68 NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S 68 Amfibieên 68 Vogels 69

Relevantebijlagen : bijlage3 e n4 :berekend everanderinge n ind estijghoogt e vanhe tfreatisc hwate r bijlage30 :kaar tvogel s bijlage31 :overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad e kanaalaanleg - 67-

SAMENVATTING

Inhe tpoldergebie d tennoorde nva nRosmale nwerde nvoorname ­ lijkd eweidevogel sonderzocht .Doo rruimtebesla g enverdro ­ ging zalee nbelangrij kdee lhierva nverdwijnen .Verde rza l hetnieuw ekanaa lee nbarrièr egaa nvorme nvoo rallerle ior ­ ganismen.Bi jdi talle sspele noo kander egepland eingrepen , zodatd ezuiver ekanaalinvloe dmoeilij k isaa nt egeven .D e EmpelsePla sheef tdoo rd e intensieverecreati eallee npoten ­ tiëlebetekenis .

INLEIDING

Deomleidin g 's-Hertogenboschdoorsnijd tte nnoorde nva nRos ­ malenee nope npolderlandschap ,gelege n ind egemeente nRos ­ malene n 's-Hertogenbosch (oostelijkva nEmpel) .Aangezie n behalved eEmpels ePla s (metee nintensiev erecreatie )e nen ­ keledrog ebosje sgee nnatuurgebiede nvoorkomen ,werde nvege ­ tatiee naquatisch emacrofaun anauwelijk sonderzocht . Indi tgebie d zalverdrogin goptrede ndoo ree ngepland e grondwaterwinning oostelijkva nEmpe l (Philipse.a. , 1983). Verder isaa nd eoostzijd eva nhe tnieuw ekanaa lee nproef ­ stationvoo rd evarkensteel tgepland .D egevolge nva nbeid e ingrepenzij nte ndel enie tt escheide nva nd egevolge nva n dekanaalaanleg .He truimtebesla g end ehydrologisch einvloe d vanhe tt egrave nkanaa lzij nweergegeve no pbijlag e3 e n4 . Deinventarisati eheef tbetrekkin go pee ngebie dva n42 5h a (ziebijlag e30 ).

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting;zi ebijlag e3 0e n31 )

Afgezienva nhe tversprei dvoorkome nva nd eGroen ekikke re n hetpaaie nva nBruin ekikker si ne nnabi jd eEmpels ePla s werdengee namfibieë nvastgesteld .D eweidevogelgemeenscha p isredelij kontwikkeld .Juis t inhe tgedeelt ewaa rhe tkanaa l zalworde ngegrave n komenvri jhog edichthede nvoo r (zie kaartbijlage 30).Watersni pe nTureluu rontbrake n in198 3 echtervolledig . - 68 -

GEPLANDE INGREPEN EN WIJZIGINGEN

Deomleidin g 's-Hertogenbosch zalhe tgebie d van zuid naar noord doorsnijden.D e hierdoor veroorzaakte verdroging wordt weergegeven op bijlage 3e n 4. Deze isvoora l ind e zomer­ maanden aanzienlijk:o p 1k m van het kanaal zakthet frea- tisch vlak nog 10à 15cm . De aangegeven verlagingen houden geen rekening met de verwachte gevolgen vand e geplande wa­ terwinning. Ookme t eventuele inlaat van water ten behoeve van de landbouw isgee n rekening gehouden. Medegezie n hetgekoze n profiel zalhe t ruimtebeslag van het tegrave n kanaal aanzienlijk zijn,zeke r incombinati e metd e secundaire verbindingsweg,di e aan de oostzijde van het ka­ naal wordt aangelegd.

VERANDERINGEN VAN DE NATUURWAARDEN

De weidevogelgemeenschap van hetgebie d van 425h a zaldoo r de kanaalaanleg ernstig worden geschaad,o.a . omdat de kern van de huidige verspreiding van de Grutto zalverdwijnen . Het kanaal zaloo k een barrière gaan vormen voor allerlei or­ ganismen,waaronde r amfibie'én endivers e ongewervelde die­ ren. Lokaal gezien kandi t gevolgen hebben voor de handhaving van kleine populaties inhe t gebied ten noorden van 's-Herto­ genbosch. Regionaal gezien ishie r sprakeva n een extra bar­ rière in hetMaasdal ,waa r het contact tussen allerleidier ­ lijke populaties al zeer moeilijk isdoo r twee autosnelwegen, een spoorlijn end e Dieze.

MAATREGELEN

Gezien de overige ingrepen inhe t gebied lijken maatregelen om de weidevogelgemeenschap tehandhave n nietmee r effectief.

NADERE BESPREKING VAN DE GEGEVENS

Amfibieën

De amfibieën zijn slechts onvolledig onderzocht.Versprei d over het helegebie d komen kleine concentraties Groene kik­ kersvoor .Dez e zullen zich inhe t verdrogingsgebied alleen - 69-

kunnenhandhaven ,indie nte nbehoev eva nd elandbou wwate r wordtingelaten .Bruin ekikker swerde nuitsluiten d bijd eEm - pelsePla svastgesteld :ee npaaiplaat sme t± 10eiklompe n juistte nzuide nva nd epla se n5 verschillend eeiklompe ni n depla szelf .D eslote nzij ni nhe talgemee nvisrijk ,hetgee n deomstandighede nvoo r amfibieënnie tgunstige rmaakt .Voo r zijnlandfas e isd eBruin e kikkervermoedelij kaangeweze no p debosschage sron dd eBmpels ePlas .

Vogels

Deweid evogelpopulati e isredelij kontwikeld .Kievite ntone n zichhe tmins teenkenni ge nbroede nva n zeervochti ggraslan d toto pd edroger eakkers .D ehoogst edichthede n komenvoo ro p pasingezaai dgraslan d (samenme tScholekster )e no pdrassi g weilandme tvee lpolle ne noneffenhede n (samenme tGrutto) . Graslandenva ndi tlaatst etyp e komenslecht so penkel e plaatsenvoo re nmoge ngekenmerk tworde nal sd ewaardevolst e enmees tkwetsbar epercelen .D eGrutt obereik thie rzij n hoogstedichtheid ,maa rWatersni pe nTureluu rontbreke nal s broedvogel (vermoedelijk ind emeest ejaren :Teixeira ,1979) . Wulpenverkieze nd ehooilande ne nhu ndichthei d isvoo ree n dergelijkope npolderlan dhoog . DeEmpels e Plasi smee rva npotentiël eda nva nactuel eorni - thologischewaarde . Nad ekanaalaanle g zullenruimtebesla g en,i nvee lgroter e mate,verdrogin ghe tmees tkwetsbar edee lva nhe tgebie daan ­ tasten.Dez everdrogin gheef tee nnivellerend euitwerkin go p desamenstellin gva nd eweidevogelpopulaties .Behalv eactuel e waarden,waa rhe to mee nconcentrati eva nGrutto' sgaat ,ver ­ dwijnen zekerpotentiël ewaarde nme tbetrekkin g totno g vochtgevoeligerweidevogel s (Watersnipe nTureluur) . •*'. : '-> ? - 70 fö '-i/f f, * (ij

* , " ^ - 72-

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 73 LIGGING 73 LANDSCHAP 73 BODEM 73 WATERHUISHOUDING 74 WATERKWALITEITE NBEÏNVLOEDIN GDOO RD EMEN S 74 HUIDIGENATUURWAARDE N (samenvatting) 74 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 75 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 75 NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S 76 Vegetatie 76 Aquatischemacrofaun a 76

Relevantebijlage n bijlage3 e n4 :berekend everanderinge n ind estijghoogt eva n hetfreatisc hwate r bijlage 29:overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad eka ­ naalaanleg - 73-

SAMENVATTING

DeHeini si see nnatuurreservaa tbinne nhe tstedelij kgebie d van 's-Hertogenbosch,hoofdzakelij k bestaandeui tee ndij ke n eenachtta lwielen .D eaanle gva nd e"omleidin g 's-Hertogen­ bosch" zalhie ree naanzienlijk edalin gva nd ewaterstan d veroorzaken.Hierdoo rgaa tee nbelangrij kdee lva nd ehuidig e waardeva nd eoeverzone sverlore n (waardeklasse 3).Minsten s zobelangrij k ishe tfeit ,da td einspanninge nva nd estich ­ ting"Brabant sLandschap "o md everder epotentie st eontwik ­ kelen,doo rd edalin gva nd egrondwaterstan dgefrustreer d worden.Di tlaatst e komtnie ti nd ewaarderingstabe l (bijlage 29)to tuiting .

LIGGING

Het gebied de Heinis is gelegen in het noordoostelijke deel van 's-Hertogenbosch, bij de westelijke afslag van de snel­ weg Utrecht - 's-Hertogenbosch, op een halve tot één km af­ stand van het te graven kanaal. Het is een gedeelte van het voormalige overlaat gebied.

LANDSCHAP

Hetgebie dbestaa tui tee ni nhe tcentru mgelege ndijk ,di e isopgeworpe n ind e 14deo f 15deeeu wo m 's-Hertogenboschte ­ genhe tMaaswate r tebeschermen .Da tdi tnie taltij dsucce s hadgetuig tee nachtta lwiele ngelege naa nbeid e zijdenva n dedijk .Grenzen d aand edij kme twiele nligge nwei -e nhooi - landenvaa kbegrens ddoo rhoutwallen .He tgehel egebie di s voorhe tgrootst edee ldoo rbebouwin g (woon-e nindustriege ­ bied)ingesloten .

BODEM

Volgensd ebodemkaar tva nNederlan d blad 45wes tbehoor td e bodemto td egooreerdgronden .He tzij nleemarm eto tzwaklemi - gezandgronde ndi ed eovergan gvorme ntusse nhe trivierklei ­ enhe t zandlandschap.Volgen sbijlag e8 2va nhe tRGD-rappor t (1984)ligge nd ewiele nbuite nd everbreidin gva nd eholocen e kleime tuitzonderin gva nhe tmees toostelijk ewiel . - 74-

WATERHUISHOUDING

Volgensd ebodemkaar tlig the tgebie do pgrondtra pv geken ­ merktdoo ree nster k fluctuerendegrondwaterstand .D ewater ­ huishouding isechte rdoo rd eontwikkelin g van's-Hertogen - bosch-noord end euitvoerin gva nd eruilverkavelin gMaaskant - Westi nd evijftige rjare nster kgewijzigd .He tgrondwater ­ peili sster kgedaal d enword tconstan tgehouden .Volgen s Kuipercompagnon s (1980)i she twaterpei l ind ewiele nsinds ­ dienéé nto tanderhalv emete rgedaald .O fhe tdiep egrondwa ­ teroo kinvloe dheef to pd ewaterstan d ind ewiele ni snie t bekend.Philip se.a . (1983)verwachte nhie rgee ninvloe dva n denabi jEmpe lgepland egrondwaterwinning .

WATERKWALITEITE NBEÏNVLOEDIN GDOO RD EMEN S

Uiteerde ronderzoe k isvas tkome nt estaa nda tva nd e8 wie ­ len (hoewelall eeutroo f zijn)e r3 ee nredelijk eto tzee r redelijkekwalitei tbezitten . Dewiele ne nd edirect eomgevin g zijni nbezi tva nhe tNoord - Brabantslandscha pe nStaatsbosbeheer .E ri svoo rhe thel e gebied,du sinclusie fhe taangrenzend egrasland ,ee nbeheers ­ planopgestel d waarinhe tgebie d tenooste nva nd eBalkwe g eenoverwegend enatuurbestemmin g krijgt (extensievelandbou w enrecreatie )e nhe tgrootst edee lva nhe tgebie d tenweste n vand eBalkwe g eenrecreatiev efuncti ekrijgt .Momentee li s deinvloe dva nd erecreati ei nhe thel egebie d zeergroo t (sportvisserij). Inmiddel s (anno1985 )i she toverle gme td e gemeente inee nvergevorder d stadium:d ehel eomgevin gva nd e zeswiele nte nooste nva nd eBalkwe g zalverschraal dworden .

HUIDIGENATUURWAARDE N (samenvatting)

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarde nvind tme ni n bijlage29 .Hierbi ji sd ehuidig esituati eal suitgangspun t gekozen.D ewerkelijk ewaard e isechte rhoger ,gezie nhe t feit,da tee ngunstige r beheer invergevorderd e staatva n voorbereiding is.D everschralin g opzic hbetref tdrog egras ­ landen,di ei nhe tonderhavig erappor tnie tbestudeer dwor ­ den.Oo kd epotentie sva nd ewiele nzij nechte rhoge rda nui t dehuidig einventarisati enaa rvore nkom te noo kdez epoten ­ tieszulle nverde rontwikkel dworden . - 75-

Momenteel isbi jdri ewiele nte nooste nva nd eBalkwe gee n relatiefgoed ewater -e noevervegetati eontwikkeld .Oo kd e macrofauna (kenmerkendvoo rvoedselrij kstilstaan dwater ) heeft zichdaa rgoe d kunnenontwikkelen .D evij foverig ewie ­ lenvertone nzee rernstig everstoring ,o.a .doo rvisrecrea - tie.

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Doorhe tdoortrekke nva nd e Zuid-Willemsvaartva nDe nDünge n totd eMaa svind tee npeilverlagin gplaat ste nnoorde nva nd e sluist eBerlicum .D eHeini slig tjuis tbuite nhe tgebie d waarhe tfreatisc hwate r ind ewinte rdaal t (ziebijlag e4) . Ind e zomerechte rdaal the tfreatisc hwate ronde rd eHeini s inhe tweste n 15cm ,oplopen d tot 45c mi nhe tooste n (zie bijlage3 ). Hierbiji sgee nrekenin ggehoude nme tee ncumulatie feffec t vand egepland ewaterwinnin gbi jEmpe le nd ekanaalaanleg . VolgensPhilip se.a . (1983)za ld einvloe dva nd ewaterwin ­ ningo pzic hnie tto taa nD eHeini sreiken .I ncombinati eme t dekanaalaanle g ishe techte rmogelijk ,da td ewaterstandsda ­ lingbi jd eHeini sno ggrote r isda ni nbijlag e3 e n4 word t aangegeven.

VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N

Dedri eweini ggestoord ewiele nvertone nmomentee lee nrela ­ tiefbred eoever -e nondiep-water-zone .O mdez erede ntreed t bijwaterstandsdalin g eenaanzienlij k waardeverliesop .Aan ­ geziend everlagin gva nhe tgrondwate r opee na leerder ever ­ lagingvolg t zaldi tvoo rd evegetatie s ind edirect eomge ­ vingva nd ewielen ,zoal svegetatie sva nhe tmoerasspireaver - bonde nhe telzenbroek ,desastreuz egevolge nhebben .D evege ­ tatiese nfaun ava noever se nondie pwate r zullenzic hte n deleo pee nlage rnivea uherstellen ,afhankelij kva nd ever ­ schillendetalud-vormen .Voora lbi jsteil eonder-watertalud s zalwaardeverlie soptreden .Ee nva nd eklein ewieltje sza l wellicht *szomer sgehee ldroogvallen . Hoeweldi tnie ti nd ewaarderingstabe l (bijlage29 )to tui ­ ting komt,i sd egrondwaterstandsdalin g vooraloo kongunstig , - 76-

omdatd edoo r "BrabantsLandschap "o pgan ggebracht everbete ­ ringdoo rdez edalin g insterk emat egefrustreer d dreigtt e worden.Gezie nd egering eoppervlakte nva nd eoeverzone szo u ditechte roo knauwelijk si nd etabe lmerkbaa r zijn;hoogs ­ tenszoude nbi jd ehuidig evegetati e+ +moge nworde naangege ­ veni nwaardeklass e 3,indie nme nd epotentiël ewaarde nmee ­ telt.Dez e++-e nzoude nda ngehee lo fvrijwe lgehee lverdwij ­ nenn ad ekanaalaanleg .

NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S

Vegetatie

Dedijk ,hoewe lme tee nhog enatuurwaard ee nd egraslande n mettussenliggend eaanplan t zijndroo ge no mdez erede nnie t naderonderzocht .D eaa nvoch tgebonde nvegetatie svinde nw e ine ni nd edirect eomgevin gva nd ewielen . Ind ewiele nheef tzic hee nNymphaeio nontwikkel d enlang sd e randeni nhe twate ree nPhragmition ,hie re ndaa r issprak e vanee nScirpo-Phragmitetum .Lang sd eoevers ,mit sdez enie t te zeervertrap t zijn,vinde nw ed evolgend evegetatietypen : Bidention (bemesting),Phragmition ,Magnocaricion ,Filipendu - lion (vaakee nbred e zone)e nhoewe lschaar see nvegetati e behorend totd eParvocaricetea . Er komeni nhe tgebie d eenaanta lsoorte nvoo rdi eal sbij ­ zonderesoorte n (Londo) zijnaa nt emerken :Lathyru spalus ­ tris,Cirsiu mdissectum ,Juncu sacutiflorus ,Sanguisorb aof ­ ficinalis,Valerian adioic ae nSuccis apratensis . Langsd ewiele nvinde nw eoo kmoerasbosje sva nhe ttyp eAlni - onglutinosae ,Salicio ncinerea ee nhe tPrunetali aspinosae .

Aquatischemacrofaun a

Vand e8 wieltje szij ne r5 (zeer)ernsti gverstoord .He toe ­ ververloopi sabrupt ,d eoever s zijnkaalgelope ne n zijnhie r endaa r ingezakt.He twate rvertoon tee n (zeer)ernstig emat e vaneutrofiërin gvanweg ebijvoere nva nd euitgezett evis , gierlozingen ,bemestin gdoo reende ne nganze ne nlozinge nvi a riolering (Kuipercamps . 1980).He twate roog tgroen .Twe e wielenstaa nminde ronde r invloedva nbovengenoemd efacto ­ ren.I nhe tkleinst ewie li see nmacrofaunamonste rgenomen . -li­

ne oeversva ndi twie lzij ngrotendeel sdich tbegroeid ,z e zijnglooiend .D egeleidelijk eovergan gva nweilan d naarwa ­ ter isee ndrinkplaat svoo rvee .I nhe twate rbevind tzic h flab.D emacrofauna-levensgemeenscha p bestaatui tsoorte ndi e kenmerkend zijnvoo rvoedselrijk ,stilstaan dwate rme tvee l vegetatie.D edichtbegroeid eoever sme tondie pwate rvorme n eenideaa lbiotoo pvoo ro.a .d ekever sIlybiu sater ,Hydro - chuscarinatu se nander eHydrophilidae ,d ekokerjuffer sAg - rypniapagetana ,Oeceti sfurva ,Triaenode sbicolo r,d estaaf - wantsRanatr alineari se nd ewaterschorpioe nNep acinerea . Anderesoorte nindicere nwee ree nopen ,diepe rwate r (bij­ voorbeeldd epluimmu gChaoboru s flavicans)me t zandbodem (de vedermuglarvenCryptochironomu se nStictochironomus) .D ele ­ vensgemeenschap issoortenrij ke nevenwichtig .D ebosje sron d dewiele nzij ndroog :e r zijngee nmacrofauna-soorte ngevon ­ den. - 80-

INHOUDSOPGAVE biz. SAMENVATTING 81 LIGGING,OPPERVLAKTE ,INDELIN G 81 LANDSCHAP 81 BODEM 82 WATERHUISHOUDING 82 WATERKWALITEIT 82 HUIDIGENATUURWAARDE N (samenvatting) 83 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 84 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 84 MAATREGELEN 85 NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S 85 Vegetatie 85 Aquatischemacrofaun a 86 Amfibiëen 88 Vogels 88

Relevantebijlage n bijlage3 e n4 :berekend everanderinge n ind estijghoogt eva n hetfreatisc hwate r bijlage 28:overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad eka ­ naalaanleg - 81 -

SAMENVATTING

De natuurwaarden van het landgoed DeWamber g zijnhoofdzake ­ lijk gelegen inhe topgaan d loofhout (vogels !)e nd emoeras ­ sigedele n nabijd e vijvers.D e kanaalaanleg zal inee n groot deel van hetgebie d nauwelijkso f geenverdrogin g veroorza­ ken,daa r sluis Berlicum zoveel mogelijk naar het noorden is opgeschoven. Schadelijk voor de natuurwaarden isee n eventu­ ele vermindering vand e kwelinvloed en een eventuele aanvul­ ling vand e vijversdoo r toevoer van zeer voedselrijk water uitd e omgeving.Verde r zalhe t nieuwe kanaal een barrière gaan vormen voor diverse kleinediersoorten . Ind ewaarde ­ ringstabellen (bijlage 28) komendez e nadelen echter niet tot uiting.

LIGGING,OPPERVLAKTE , INDELING

Het landgoed DeWamber g isgelege n aand e oostzijde van de omlegging *s-Hertogenbosch ter hoogte vand e geplande "sluis Berlicum" (km 119).He t hier te beschrijven gebied isgehee l gelegen ind e gemeente Berlicum. Hetgebie d ligt 3,5 tot 5m boven N.A.P..He t kanaalpeilbo ­ ven de sluis zal 4,45 mbove n N.A.P.kome n te liggen,benede n de sluis 1,00 m boven N.A.P..Te r plaatse ligt hetmaaivel d ongeveer op 4m . Het bos en houtgewas met inbegrip van ingesloten cultuurland beslaat 182ha . Deprovincial e weg Berlicum-Rosmalen verdeelt hetgebie d in tweedelen .

LANDSCHAP

Het gebied heeft een typisch landgoedkarakter. Inhe t centrum ligt een landhuis,omgeve n door bossen,lanen ,cultuurlan d en waterpartijen.D eWambergsch e Beek is reeds sedert lange tijd genormaliseerd engestuwd . Hetgedeelt e ten westen van de provinciale weg isoverwegen d een gesloten cultuurlandschap. In wijder verband gezien vormt het kleine ondiepe dal vand e Wambergsche Beek een vochtige laagte temidden van eenvolle ­ dig ander landschap,waari n open cultuurland en bebouwing de boventoon voeren.Ongevee r een kilometer noordelijker,rondo m de nieuwbouwwijk Maliskamp,ligge n droge bossen,naa r het - 82-

oostenaansluiten do puitgestrekte r naaldbos.Volgen sRoelof s e.a. (1982,kaartbijlag e5 )kome nechte r ind ehel estree k veelvegetatietype nvoo rdi egebonde n zijnaa nd einvloeds ­ sfeerva nhe tfreatisch eoppervlak .

BODEM

Volgensd eBodemkaar tva nNederland ,bla d 45wes t (StiBoKa, 1969),bestaa td ebode m invrijwe lhe tgehel egebie dui t Beekeerdgronden,bestaand eui tleemar me nzwa klemi gzand . Aand erande ntref tme noo kEnkeerdgronde naan .Ui tonderzoe k doord eRijksgeologisch eDiens tbleek ,da tonde rd evijver s enbosse nee nveenlaa g ligtva nminde rda n 1m dikte .Lee m werdnie taangetroffen .

WATERHUISHOUDING

Volgensd eStiBoK a (1969)heef the tgebie dwestelij kva nd e provincialewe ggrotendeel sgrondwatertra p III,te nooste n vand ewe gv .O phe tlandgoe d isechte ree nnatt edepressi e gelegen,di eaanzienlij k natter is.D evijver sworden ,behal ­ vedoo rrun-of fe nneerslag ,waarschijnlij kgevoe dme tkwel ­ water evenalsd ei nd edepressi egelege n sloot.O.a .i nhe t moerasjetreed tijze rui te nkom tHottoni apalustri s (water­ violier)voor . Inhe tbegi nva ndez eeeu wko nd evijve r ind ezome rworde n aangevuldme twate rui td eLoopgraaf :ee nsloot ,di eparalle l looptaa nd eWambergsch eBee ke ndaarme eoo ki nverbindin g staat.Di tsystee m isa llang etij d inonbrui kmaa r zouher ­ steldkunne nworden .D eWambergsch eBee kzo ukunne nworde n opgestuwd envi adez e slootd ewaterstan do ppei lhouden . Uitgezonderd inzee rdrog ezomer ska neventuee lwate rworde n betrokkenva nd eLeigraa fe nd eA ao fva nd eGroot eWetering . Momenteel zakthe tpei lva nd evijve r indrog ezomer sme t enigedecimeters .Voo r zoverhe tbo so prabatte nligt ,valle n degreppel smerendeel svroegtijdi gdroog .Ee nklei ngebie d naastd egrot evijve r blijftvrijwe lpermanen tmoerassig .

WATERKWALITEIT

DeWambergsch eBee ke nd eLoopgraa fworde ngevoe dvanui t zwaarbemes tcultuurlan de n zijnda noo k zeereutroof .I nd e 83

grote bosvijver werd op 8-12-1984 een zeer hoog chloridege­ haltegemete n (110mg/l) , hetgeen wijst op anthropogene beïn­ vloeding;wellicht spoelen nogal watmeststoffe n invanui t de aan deoostzijd e gelegenmaisakker .

HUIDIGENATUURWAARDE N (samenvatting)

Eengetalsmatig e benadering van de natuurwaarden wordtgege ­ ven inbijlag e 28.

Vegetatie

Inhe t voornamelijk droge parkbos liggen enkele vijvers met laagten en greppels eromheen,di e permanent vochtig zijn. Hierin heeft zich een waardevolle moerasvegetatie ontwikkeld.

Aquatische macrofauna

De parkvijver bevat een soortenrijke levensgemeenschap,ka ­ rakteristiek voor voeselrijk permanent water. Inhe t aanslui­ tendemoera s leeft een rijke levensgemeenschap met soorten, karakteristiek voor voeselrijk semi-permanent water met droogvallende oevers.Enigszin s vergelijkbare levensgemeen­ schappen vindtme n in twee poelenme t pleksgewijz everlan ­ ding.

Amfibieën

DeWamber g isal samfibieë n biotoop tamelijk waardevol:e r komen Kleine watersalamanders (10-20 p.), een groot aantal Gewone padden en watminde r Bruine kikkers voor.Ee nwaarne ­ ming uit 1955va n de zeer zeldzame Knoflookpad kanmoeilij k geïnterpreteerd worden.Het omliggend cultuurland werd onvol­ doende onderzocht.

Vogels

De vogelgemeenschap van het oude loofbos is zeer goed ontwik­ keld. Ondanks het natte karakter zijngee n kwetsbare van wa­ ter afhankelijke soorten vastgesteld. 84-

GEPLANDE INGREPEN EN WIJZIGINGEN

Deomleggin g 's-Hertogenboschdoorsnijd t het westelijk deel van het landgoed.O m ernstige verdroging tevoorkome n is sluis Berlicum zover mogelijk naar het noordengelokali ­ seerd.D e ligging van het freatischvla k zalverandere n over­ eenkomstig bijlage 3e n 4.Hierui t blijkt,da t inhet weste­ lijkecultuurlandscha p tot 80 cmverdrogin g zaloptreden .Te n oosten van de weg Rosmalen-Berlicum, inhe t eigenlijke land­ goed,bedraag td e verdroging alleen in het noordwesten 5to t 10cm . Ook hetpei l ind e grote vijver zalongevee r 5 cm zak­ ken.Wellich t wordtoo kd e kwelinvloed geringer. Ind e ligging,uitvoerin g of functie van wegen rond DeWam - berg zullen geen belangrijkeveranderinge n optreden.

VERANDERINGEN VAN DE NATUURWAARDEN

De belangrijkstevochtgevoelig e levensgemeenschappen zijn te vinden ind emoerassig e gedeelten,waa r het freatisch vlak slechts enkele centimeters zaldalen .Dez edalin g en een eventueleverminderin g van de kwelinvloed kan een geringe vermindering vand e natuurwaarden totgevol g hebben;dez e komt echter ind e waarderingstabel niet tot uiting. Een lich­ tedalin g van hetpei l ind e parkvijver heeftgee n invloed op de natuurwaarden. Indien de eigenaars echter opgron d hiervan meer voedselrijkwate r gaan toevoeren,i s sterkere algenont- wikkeling mogelijk en zijn er wellicht ook ongunstige effec­ teno phe tmoeras ,indie ndat water hier binnendringt. Inhe t uiterste westen wordt eendroo g bosperceel aangesne­ den. Ind emeest noordwestelijkehoe k bedraagtd e verdroging meer dan 60cm , waardoor eendee l van eendroo g bosje in moeilijkheden kan komen.D e invloed vandez e en enkele andere kleine wijzigingen zal echter slechts zeer geringeverminde ­ ring vand e natuurwaarden veroorzaken. Voor amfibieën en andere kleinediere n zalhe t nieuwe kanaal een belangrijke barrièrevormen .Di t heeft geen specifieke invloed op DeWamberg ,maa r maakt incidentele herbevolking vanmi n ofmee r marginale biotopen aand e oostzijde van 's-Hertogenbosch voor bepaalde organismen onmogelijk. - 85-

MAATREGELEN

Vooramfibie'é ni saanle gva npoele naa nweerszijde nva nhe t nieuwekanaa lwenselij k inverban dme td ebarrièrevorming . Voordivers e zoogdieren ishe tva nbelang ,da ttusse nRosma ­ lene nDe nDünge nte nminst eplaatselij k eenzodanig eoever ­ situatieword tgeschapen ,da tuitwisselin g vanpopulatie smo ­ gelijkblijft ,voora lomda thie ree nnauw e"corridor "gelege n istusse nd estedelijk egebiede nva nDe nBosch-Rosmale ne n Berlicum. Hetverdrassend egedeelt ete nzuide nva nslui sBerlicu mleen t zichideaa lvoo rd eaanle gva nee nstroo kmoera saa nd eland - zijdeva nd edijk .Ee ndergelijk estroo kka ndezelfd efunc ­ tiesvervulle nal see nnatt eoeverstrook ,maa rheef tboven ­ dienhe tvoordeel ,da te rgee ndirect e invloed isva nd e golfslag end ewaterkwalitei tva nhe tkanaal . Dezesituati edoe tzic hslecht so penkel eplaatse nlang sd e Zuid-Willemsvaartvoor .

NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S

Vegetatie

Hetparkbo sbestaa tui teikenbo se nnaaldhout .He tzij ndrog e bossenhoewe ld egreppel shie re ndaa r watvochtig eAlno-Pa - dione nAlnio nglutinosa eelemente nbezitte n (Alnionglutino - sa,Prunu spadus ,Athyriu mfilix-femin ae nOsmund aregalis) . Inhe tbo slig tee ngrot evijve rme tNymphae aalb ae nPolygo ­ numamphibium .Lang sd erande nheef tzic hee nsmall emoeras ­ zoneontwikkel dme tsoorte nui the tPhragmition ,he tMagnoca - ricione nsoorte nal sPeucedanu mpalustr ee nHydrocotyl evul ­ gare.O pd emee rgestoord eplekke nheef tzic hee nBidentio n ontwikkeld.Aa nd enoordoostzijd eva nd evijve rbevind tzic h eenmoerassig elaagt eme tstukje selzenbroe kwaari no.a .d e soortenCare xremota ,Potentill apalustris ,Peucedanu mpalus ­ tre,Lysimachi athyrsiflora ,Care xelata ,Myric agal ee nHot - toniapalustri sstaan .Oo kd etwe ekleiner evijvertje sme t veel Potamogetonnatans ,bezitte nee nleuk everlandingszon e metonde rmee r Dryopteriscristata ,Scutellari agalericulat a enPeucedanu mpalustre .Drypoteri scristat a isi ndez estre ­ kenee nzeldzam everschijning .D egreppel si nd enaast eomge ­ vingva nd evijver svoere nhe tgrootst edee lva nhe tjaa rwa ­ ter,e rgroei tvee lHottoni apalustri shetgee no pkwe lduidt . - 86

DeWambergsch e Beekdi e langsd e zuidkant van het landgoed loopt iser g eutroof (Potamogetoncrispus ,Elode a nuttallii, Sagittaria sagittifolia en Glyceriamaxima) .Daa r waar de beek langsd e weilanden stroomt heeft zich eenmooi e gele- plomp-vegetatie ontwikkeld. Aand e westzijde vand e weg Berlicum-Rosmalen ishe t gebied droog. Het bestaat uit eikenlanen en lariks bossen.

Aquatische macrofauna

De grote parkvijver wordt omzoomd door hoge bomen enstrui ­ ken. Het brededee lva n devijve r ontvangt voldoende zon­ licht.D e smalle uitlopers vand e vijver echter zijn sterk beschaduwd. Deoever s van het bredegedeelt e zijn rijk be­ groeid met een dichte oevervegetatie en émergentewaterplan ­ ten. Inhe t water drijven pleksgewijso.a . Nymphaea alba en Hydrocharis morsus-ranae.D e oevers zijnglooiend .O pd ebo ­ dem ligt eendu n laagje detritus. Ind evijve r isvi suitge ­ zet. Ind e vijver bevindt zich een rijke levensgemeenschap van (middel)grootvoedselrij k water,me t veel plantaardig ma­ teriaal.D e schrijvertjes (Gyrinus) hebben voor het zoeken van voedsel open water nodig. De levensgemeenschap iseven ­ wichtig opgebouwd.He t kevertjeHydraen a testacea is inNe ­ derland vrij zeldzaam. Hetmoera s staat inope n verbinding metd e grote parkvijver, 'sWinter s staat er ca 20 cm water; inhe t begin van de zomer staat erminde r dan 5c mwate r of ise r sprake van nattemod ­ der en zijnd e oeversdroog . Er is sprakeva n schaduw,maa r er zijn toch ookwaterplante n aanwezig.O pd e bodem ligtvee l grof tot fijn organisch materiaal.E r zijn tweemonster sge ­ nomen: in hetvoorjaa r en ind e zomer.D e levensgemeenschap bestaat uit soorten kenmerkend voor semipermanent,ondie pwa ­ ter met veel vegetatie (de kevers Hygrotusdecoratus ,Hydro - porus angustatus,Cypho n sp. (1),d e larvenva nd emu g Dixel- la amphibia,d e steekmug Culiseta annulata,d e pluimmug Chao- borus crystallinus en devedermu g Xenopelopia). De kokerjuf­ fer Trichostegiamino r end e slak Anisus leucostoma zijn soortendi e in temporair water voorkomen. Ook enkele soorten van permanent water (wellicht afkomstig van de parkvijver) zijn waargenomen (o.a.d evedermuglarve n Endochironomus dis­ par en Chironomus,d e slak Armiger crista end e bloedzuiger - 87-

Helobdellastagnalis ). D erelatie fgrot ehoeveelhei d kevers vand efamilie sde rHydraenida ee nHydrophilida e komenvoo r opd eoever sne tbi jd ewaterrand .He ti see ngoe dontwikkel ­ delevensgemeenscha pva nvoedselrij kwate rme tee nsemiperma ­ nentkarakter .Di ttyp ei si nNederlan dd elaatst ejare n sterkachterui tgegaan . Tweepoele nligge no pbetrekkelij kkort eafstan dva nelkaar . Degrootst eva nd etwe eword thie rbeschreven .Lang sd eoval e poelstaa nhog ebome ne nee ndicht estruiklaag ,di eaa nd e oeversvoo r schaduwzorgen .D eovergan gva nlan dnaa rwate r verlooptgeleidelijk ;e ri see ndicht eoevervegetatie ,o pen ­ keleplaatse n ise rsprak eva nverlanding .D elevensgemeen ­ schapbestaa tui tsoorte nva nvoedselrij kstilstaan dwater . Sommigesoorte nindicere nwate rme tee nsemipermanen tkarak ­ ter:z ekome njuis ti nhe tondiep eo fverlandend edee lvoo r (dekever s Ilybiusater ,I .quadriguttatus ,Hygrotu sdecora - tus,d elarve nva nd emu g Dixellaamphibi ae nd epluimmu g Chaoboruspallidus) . Anderesoorte nindicere nee n (middel)grootpermanen twate r metvee lvegetati e (o.a.d elibellelarve nAeshn ae nSympe - trum), maa roo kme tope nwate r (o.a.Gyrinus ,he tsehrijver - tje).D elevensgemeenscha p isgoe dontwikkeld .Chaoboru spal - lidusi svri jzeldzaam ;Ilybiu sate re nI .quadripunctatu s komenversprei d totvri j zeldzaamvoor . Hetwate rva nd ebee ki safkomsti g uitzwaa rbemes tcultuur - land.E ri see nzomer -e nee nvoorjaarsmonste r genomen.I nd e zomer ise rgee nstroming .D evegetati ei splaatselij kzee r dichtme tee nbedekkingspercentag eva nc a95 %me to.a .Lemna , Glyceriamaxim ae nSagittari asagittifolia .Submer szij ne r dikkepakkette nElode ae nflab .O pd e zandigebode mlig tee n laagslib .D emacrofauna-levensgemeenscha pbestaa tui tsoor ­ tenkenmerken dvoo r stilstaand,eventuee lzwa kstromend ,voe ­ dselrijkwater .D eMollusca-samenstellin ggeef tee ndicht e vegetatieaan .Enkel esoorte nindicere nee nmodderig ebode m (o.a.d eslijkvlieglarv eSiali slutari ae nd evedermuglarv e Clinotanypusnervosus) .Slecht see nsoor ti srheophiel :d e vlokreeft Gammaruspulex . Hetvoorjaarsbeel dgeef tee nverschuivin g tezie ni nd erich ­ tingva nee nlevensgemeenscha pme tenkel esoorte ndi evoorko ­ men instromen dwater :behalv eGammaru spule xn uoo kd e steenvlieg Nemouracinerea ,d ekokerjuffe r Anabolianervosa , - 88-

de oppervlaktewants Velia,d e vedermuglarven Paratendipes gr albimanus en Diplocladius cultriger. De twee laatste taxa zijn subrheophiel en stellen aan stroming,waterkwalitei t en milieuvariatie inee n beekminde r hoge eisen. Veel borstelwormen indiceren eenmodderig e bodem.Karakteris ­ tieke beekfauna isgoeddeel s verdwenen.

Amfibieën

In DeWamber g zijn Kleine watersalamanders,Gewon e padden en Bruine kikkers waargenomen. Ook ind e nabije omgeving komen Kleine watersalamanders voor. In het archief van de Herpetografische Dienst isee nwaarne ­ ming van de zeer zeldzame Knoflookpad bekend uit 1955.D e precieze lokatie hiervan isnie tmee r te achterhalen (ino f vlakbij DeWamberg) . Deze waarneming is 30jaa r nadat o niet teverwerke n inee n natuurwaardering. Alleen Gewone padden paaien ingroo t aantal (50- 100paar ) op DeWamber g zelf.Voo r Bruine kikkers isvermoedelij k het aangrenzend cultuurland eengunstige r broedbiotoop. Hier werd geen onderzoek verricht.He t aantalpaaiend e Kleine watersa­ lamanders binne n DeWamber g ligtvermoedelij k tussen de 10 en 20 paar.

Vogels

Van 61 soorten vogelswerde n territoria vastgesteld.He ton ­ derzoek was teextensie f om exactedichthede n vast te stel­ len.E r isdankbaa r gebruik gemaakt van waarnemingen van G. Morel te Rosmalen,ui t voorgaande jaren. Devogelgemeenscha pva n het oude loofbos isrij k ontwikkeld. Bosuil (2),Klein e bonte specht (2),Zwart e specht(1) , Glanskop (6),Boomkleve r (3),Fluite r (3)e nAppelvin k (2) komen als broedvogel voor. Het aantal knaagdierenetende roof­ vogels en uilen bereikt eenopvallend e dichtheid: 3paa r To­ renvalken, 2paa r Bosuilen, 2paa r Ransuilen, 1paa r Steenui­ len en 1paa r Kerkuilen broeden binnen het landgoed. De Houtsnip werd niet waargenomen,maa r komt waarschijnlijk wel voor.Ondank s het natte karakter werden geen kwetsbare van water afhankelijke soorten waargenomen. - 90 - 91-

NATUURGEBIEDENBI JDE NDÜNGE N - 92-

INHOUDSOPGAVE biz. SAMENVATTING 93 INLEIDING 93 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting) 93 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 94 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 94 MAATREGELEN 95 NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S 95 Vegetatie 95 Aquatischemacrofaun a 96

Relevantebijlage n bijlage3 e n4 :berekend everanderinge n ind estijghoogt eva n hetfreatisc hwate r bijlage 26:kaar tme tnummerin gva nd eterreinonderdele n bijlage 27:overzich tva nd enatuurwaarden ,voo re nn ad eka ­ naalverruiming -9 3

SAMENVATTING

Denatuurwaarde n inhe tgebie d tennoorde nva nDe nDünge n zijnhoofdzakelij kgelege n intwe eklein emoerasbosjes ,di e vlaktege nd eZuid-Willemsvaar tgelege nzijn ,e nenkel eklei ­ newielen .Oo kd eiet snaa rhe tweste ngelege n zandwinplasi s wellichtwaardevo ldoo ree ngoed ewaterkwaliteit .Onde rin ­ vloedva nd ekanaalverruimin g zullendoo ree naangepast e wij­ zeva nuitvoerin gvrijwe lgee nnatuurwaarde nverlore nhoeve n tegaan .E r zalee nlicht everdrassin goptreden ,di ewaar ­ schijnlijkno genigszin spositiev egevolge n zalhebben .E r zijnmogelijkhede nvoo rnatuurbouw .

INLEIDING

Zoalso pkaartbijlag e 26staa taangegeven ,ligge nlang sd e beboste kadenabi jd e Zuid-Willemsvaartvie r kleinewieltje s (nrs.1 t/ m 4),ee noud eAa-arm ,twe emoerasbosje s (ae nb ) enee npopulierenaanplant .Oo klang sd e Zeedijk (Poeldonk) liggenvie rwiele n (5,6 ,7 e n 8).Mee rwestelij klig tee n grote zandwinplas.D emeest eva ndez ewatere nhebbe nee nho ­ gerehydrobiologisch eda nbotanisch ewaarde .Amfibieë ne nvo ­ gels zijnnie tonderzocht .Overigen sbestaa the tgebie dui t cultuurland,plaatselij kme tvee lbebouwing . DeOosterpia st e*s-Hertogenbosch ,di eonde rgee nva nd eon ­ derscheidendeelgebiede nvalt ,word tonde r "Naderebesprekin g vand egegevens "behandel d bijd eaquatisch emacrofauna .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting;zi ebijlage n 26e n 27).

Debeid ewilgenmoerasbosje sa e nb hebbe nplaatseli jk ee n weiniggestoord evegetati ee nee nkenmerkend emacrofauna ,di e echter nietrij kontwikkel d is.I nbeid eopzichte nbehore n delenva nd ebosje sto twaardeklass e 3.D epopulierenaanplan t heeftee nmati gontwikkelde ,tamelij kgestoord eondergroei , behorend tothe telzenvogelkersverbond . Dewiele nlang sd ekad ee nd eZeedij kzij nvoo rhe tmeren ­ deelster kanthropogee nbeïnvloed .D enrs .4 e n8 hebbe nbo ­ tanischewaarde .Hydrobiologisc hgezie n isvoora lwieltj e nr.4 va nbelang (klass e 3). Hetbeva tee n zeersoortenrijke , gevarieerde levensgemeenschapme tee naanta lsoorten ,di e - 94-

vrijhog eeise nstelle naa nhu nomgeving .He twate rgeef tee n eutroofkarakter .Ee ndee lva nd elevensgemeenscha p issemi - aquatische nzo uo puittreden dgrondwate r kunnenduiden .I n wielnr .3 i sdi talle sminde rgoe dontwikkeld ,d eoverig e wielenzij nva nvee lgeringer ewaarde . Dezandwinpla ste nweste nva nPoeldon kword tvermoedelij k vooree ndee lgevoe ddoo rgrondwater .Dez epla si snie ti n eenwaarderingsklass e ingedeeld,omda tnaa rdergelijk eplas ­ senno gt eweini gonderzoe k isgedaan .Mit sd ewaterkwalitei t goedblijf tka nee ndergelijk epla see nhog enatuurwaard e hebben.D emacrofaun awi js to pee nredeli jk waardevoll e, enigszinsmesotrof etoestand . Voord eoverig eterreingedeelte n zied enader ebesprekin gva n degegevens .

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Dehydrologisch everanderinge nte ngevolg eva nd ekanaalver ­ ruiming staanaangegeve no pbijlag e3 e n4 .E r zalenig ever - drassingoptreden ,di ebuite nhe tnatuurgebie d zalworde nte ­ gengegaan.He tnatuurgebie d tussend ekad ee nhe tkanaa lza l weliet snatte rworden .D eduike rva nd eDungens eloo pza l ietsnaa rhe tooste nworde nverplaatst ,zoda tdez eloo phie r nietmee rdraineren d zalwerken . Ooki nander eopzichte n isgetrach tz omi nmogeli jk natuurge ­ bieddoo r ruimtebeslagverlore nt elate ngaan .He tonderhavi ­ gerappor t isgebaseer d opd etekenin g NBTX.T.84-1325 ,geda ­ teerd 7februar i 1985.Aangenome ni sverder ,da ttusse nhe t kanaale nhe tnatuurgebie d alleenee nfietspa d zalworde n aangelegd.

VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N

Doord ewijz eva nuitvoerin g ishe tverlie sdoo rruimtebesla g vanhe tverbred ekanaa lzee rgering .I ne nron dd ewiele n3 en4 ka nd everdrassin g eenverhogin gva nd enatuurwaarde n opleveren,afhankelij kva nhe tt evoere nbeheer .Ee ndee lva n dewilgenbroekbosje sza ldoo rverdrassin gmee rpermanen t wa­ tergaa nvoere n (endaardoo r hydrobiologisch ietsminde r waardevolworden) ,terwij laangrenzend edelen ,di en umi no f meerdroo g zijn,natte r zullengaa nworde n (endaardoo ri n - 95-

waardestijgen ).He ttotaal-effec t isnie tgehee lvoorspel ­ baar,med eomda too kwaterkwaliteitsveranderinge n teverwach ­ tenzij ne nomda td ewaterstande ne nhe tbehee r nognie t nauwkeurigbeken d zijn.Voo ra ldez e zakenzi eonde rmaatre ­ gelen. Ind eoverig eterreingedeelte n zijngee nveranderinge nva n betekenist everwachten .

MAATREGELEN

Zoweld estroo ktusse nkanaa le nkad eal sd eomgevin gva nd e wielen3 e n4 biede nmogelijkhede nto tverhogin gva nd ena ­ tuurwaarden.Dez emogelijkhede nzij nechte r sterkafhankelij k vand eexact etoekomstig ewaterhuishouding ,du sva nd efeite ­ lijkoptredend everdrassin g (oplang etermijn) .I nhoofdzaa k komend et eneme nmaatregele nnee ro pverlage nva nd ebemes - tingsdruk,zowe lva nhe tgraslan d alsva nd ewiele n (vis­ sers !). Inee ndee lva nhe tterrei n zouee nmaaibehee ro p zijnplaat szijn . Vangroo tbelan g ishe te ro pto et ezien ,da td ewijz eva n uitvoering zodanig zalzijn ,da td evoo rvergravin ggespaard e strooknatuu r nietdoo ronzorgvuldighei dbi jd euitvoerin g (stortenva ngrond ,berijdin g enz.)geschaa dwordt .

NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S

Vegetatie

Debeid emoerasbosje sa e nb zij nva nhe ttyp eSalicio ncine - reae;z ezij nvri jongestoord ,maa rhebbe nee nweini gontwik ­ keldekruidlaag .Te nzuide nerva nligge npopulierenbosse nme t vooree ndee lee nAlno-Padion-ondergroei ,echte r welme tee n gestoordekruidlaag .Aa nd ewestkan tworde ndez ebosje sbe ­ grensddoo ree nkade ,waarlang sd ewiele n 1t/ m4 liggen .D e wielen 1,2 e n3 hebbe ndoo r anthropogene invloeden (zwemmen, sportvisserij )weini gbotanisch ewaarde .D enoordelijkst e (nr.4 )i she tmins tgestoord ;d eoever sgaa ngeleidelij k over inhe tweiland ,waardoo r eree nbred emoeraszon e isont ­ staan.Hieri nstaa nvel ekensoorte nui td ePhragmitetea-klas - se.Aa nd ezuidzijd e ishe tbegrens ddoo r wilgen-e nelzen ­ struiken.I nhe twate r zelfstaa tgel eplomp . - 96-

Vand ewiele nlang sd epoeldonks eZeedij kheef tallee nhe t meestzuidelijk e (nr.8 )no genig espontan ebegroeiing .I n hetvoedselrijk ewate r staatgel eplomp ,witt ewaterleli ee n mattenbiese nlang sd erande ni shie re ndaa ree nmoerasran d ontwikkeldme tsoorte nui td ePhragmitetea-klasse .

Aquatischemacrofaun a

Vand ebeid ediep e 2?-elen_3_eT\_4^ i sd eoeversituati e zeeraf ­ wisselend.D egrot everscheidenhei d aanbiotope nbied truimt e aanrijk emacrofauna-levensgemeenschappen .I nhe tzuidelijk e wieli sd esportvisse ri jintensiever ;he taanta lsoorte ni s erda noo kgeringer . Velesoorte ngeve naa nda the to mvoedselrij kwate rgaat :ee n grootaanta lexemplare ne nsoorte nslakke ne nmineerder s (bijvoorbeeldd evedermuglarve nEndochironomu stenden se nPo - lypedilumg rsordens) .Sommig esoorte nleve ntusse nd ewater ­ planten (diversekokerjuffer so.a. :Limnephilu slunatus ,L . flavicornis,Athripsode saterrimu se nlibellenlarve nva ndi ­ versesoorte nde rCoenagrionidae) .He tkevertj eHydrovatu s cuspidatusleef ttusse nd ewortel sva nwaterplante n indiepe r waterme tsteil eoevers .Ope nwate rechte rword topgezoch t doorhe twantsj eCymati acoleoptrat ae nd eschrijvertje s (Gy- rinus). D ekokerjuffe rAnaboli anervos ae nd evedermuglarv e Conchapelopiamelanop skome nove rhe talgemee nvoo r instro ­ mendwate re nminde r totvri jzelde ni nd egolfsla gzon eva n meren.D evedermuglarve n Limnophyes,Chaetocladiu spige r agg.e nMetriocnemu shirticolli sbehore nto tee nsemi-aquati - schelevensgemeenscha pe n zijnt evinde nin/o pvochtig ebo ­ dems.Mogelij kindicere n zeuittreden dgrondwater . Hetslakj ePisidiu mpseudoshaeriu m (invoedselrijk eplasse n metzandig ebodem) ,he tkevertj eHydrovatu scuspidatu se nd e kokerjufferMystacide snigr a zijni nNederlan dvri jzeldzaam . Inhe tster kbeschaduwd ewate rva nhe twilgenbroe kbi jd e oudeAa-ar mlig tvee lbla de ngro forganisc hmateriaal .D e bodem ishumusrijk .D eoever slope nzee rgeleidelij ka fe n vallen inhe tvoorjaa rdroog .Daa rleve nd esoorte nva ntem ­ porairwate r (bijv.d esla kAplex ahypnoru me nd ekever sHy - draenabritten ie nMicrocar atestacea) .Mee rnaa rhe tmidde n vanhe tbroe kkrijg the twate rgeleidelij kaa nee nsemiperma ­ nentkarakter .Soorte ndi ei ndi tondiep ewate rleve nzij n o.a.d elarve nva nd emu g Dixellaamphibia ,va nd evedermu g - 97-

Xenopelopiae nva nd ekeve rScirtes .Oo ksoorte nkenmerken d voorpermanen twate r komenhie rvoo r:d elarv eva nd eeen ­ dagsvlieg Cloeondipterum ,d ekeve rAgabu ssturm ie nd eve - dermuglarveChironomus .D elevensgemeenscha p isechte rarm , erontbreke nee naanta lkenmerkend esoorte n (o.a.d ekever s derHydroporin ie nAgabin ie nd esteekmugge nde rCulicidae) . Deeutrofiërend ee nmogelij kvervuilend e invloedvanui td e omgeving kand eoorzaa k zijnva nd eachteruitgan gva ndi t broek.I nNederlan d isdi tbiotoo pd elaatst edecenni aster k achteruitgegaan .We l zijnwaarschijnlij khoger epotentie s aanwezig. Dewieltje saa nd eoostkan tva nd eZeedij kzij neutroof .O p debode mva nwie lnr .8 bevind t zichee ndikk elaa gzwart e modder.D elevensgemeenscha p isarm ,3 tax ade rvedermuglar - ven komeni nextree mgrot ehoeveelhede nvoo r (Chironomus, Psectrotanypusvariu se nCricotopu ssylvestri s agg.).Oo ki s een zeergroo taanta lwatervlooie n (Daphnia's)waargenomen . Desoortensamenstellin g duidto pee nster kgestoord esitua ­ tie. Dezandwinpla ste nweste nva nPoeldon ki sca .1 6m diep .He t water ishelder .D ebode mbestaa tui t zande nklein esteen ­ tjes.Plaatselij kgroei tee nweini g algo pd ebodem .D epla s isi ngebrui kvoo rrecreatiev edoeleinden . Delevensgemeenscha p isslecht ste ndel eonderzocht :e rzij n enkelebodemmonster sgenome no pca .2 5- 8 0c mdiepte .Ee n deelva nd etax ai spsammophie l (meestalin/o pd ezandbode m levend),bijvoorbeel dd evedermuglarve nva nCladotanytarsu s enStictochironomus .D eplatwor m Dugesiatigrin aleef to p hardebode mlang sd eoever sva ngrot eplassen ,waa rd egolf ­ slagnie tt ester kis .Molann aangustat a (kokerjuffer)maak t alslarv eee nhuisj eva n zandkorreltjes,ee nander ekokerjuf ­ fer (Cyrnustrimaculatus )maak tvla kvoo rz' npopstadiu mee n huisjeva n zande ndetritus .Beid esoorte nleve nme tAgrayle a multipunctatae nTinode swaener i instromen dwate ro fi nd e oeverzoneva nmere nwaa rd egolfsla gnie tt ekrachti g is.D e wantsMicronect ameridionalu sleef ti ndiepe rwate rda tvoor ­ ali nd ewinter ,tijden she tlarval estadium ,zuurstofrij k is.Tax adi eo pee nvoedselrijk esituati eduide n zijnhie r nietgevonden .Me nzo udaaro mva nee nmee rmesotrof esituati e kunnenspreken .D emogelijkhei d bestaatda ti nander edele n vand epla seutrof esituatie sbestaa n (bijvoorbeeld langsd e oeversme tvee lrecreatie) . - 98-

Ind e omgeving is in sloten op vele plaatsen kwelgeconsta ­ teerd.Waarschijnlij k wordt deze plasoo k nu nog voor eenbe ­ langrijk deel gevoed met grondwater en vertegenwoordigt hij als zodanig een belangrijke waarde. In Nederland isno g maar weinig onderzoek gedaan naar dit soort levensgemeenschappen. Daarom ishe t geven van een waarde-oordeel moeilijk tefunde ­ ren. Meer naar het noordwesten,i nd e gemeente 's-Hertogenbosch, ligtd e Oosterpias. Dezevalt buiten hetonderhavig e deelge­ bied,maa r wordt hier besproken in aansluiting opd e zandwin- plas te Den Düngen. De Oosterpias (eeneerde r gegraven zandwinplas) isc a 22m diep en wordt zeer intensief voor recreatieve doeleinden ge­ bruikt.D e bodem bestaat uit zand,direct onder het zandop- pervlak bevindt zich echter een anaërobe sliblaag. Opd e bodem nabijd e oevers groeit een laagje algen,verde r zijn submerse planten als Elodea nuttalli waargenomen. Hier iseveneen s een bodemmonster genomen.Oo k hier ispsammophie - le faunagevonde n (devedermuglarve n Stictochironomuse n Cla- dotanytarsuse nd e slak Potamopyrgusjenkinsi ;beid e laatste ingrot e aantallen). Het voorkomen vano.a . de slak Valvata piscinalis,d e vedermuglarven Endochironomusalbipennis ,Pa - rachironomusg r arcuatus,Cricotopu s sylvestris,C . intersec- tuse nd e borstelworm Stylaria lacustris indiceertvoedsel - ri jkdom . Waarschijnlijk isd e oeverzone van deze plas ookmee r meso- troof geweest,maa r o.a. door de zeer intensieve recreatie overgegaan inee n eutrofesituatie . - 100 -

%-2>-)k>„- •'.

', <. '-• f* • •J \*i: : ^ Ï .È,t-^ - " • A ; • .-., ."• *" .- =J .• -

-„ fc'

• î Vi,

• V"'-'

«s*

,%J ^jfffe< - 102 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 103 INLEIDING 103 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N 103 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 105 VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N 105 MAATREGELEN 105 - 103 -

SAMENVATTING

De verruiming van de Zuid-Willemsvaart heeft indi t gebied waarschijnlijk zeer weinig invloed opd e natuurwaarden,med e gezien de waterhuishoudkundige maatregelen,di e inhe t kader vand e op handen zijnde ruilverkaveling genomen zullenwor ­ den.D e inrichting van de strook langs het kanaal verdient nadere aandacht.

INLEIDING

Aan de zuidzijde van het kanaal,i nd egemeente n Berlicum en Schijndel, ligt een uitgestrekt cultuurlandgebiedme t enkele kleine bosrestanten.Aangezie n cultuurland buiten de onder­ zoekopdracht viel, isaa ndit gebied nauwelijks aandachtbe ­ steed,hoewe l verandering van de natuurwaarden (o.a.berme n en houtwallen) wél teverwachte n is. Hetmerendee l van het cultuurland wordt intensief agrarisch gebruikt.Doo r de lage ligging (o.a.kwel ) ishe t echter plaatselijk nat.D e Bodemkaartva n Nederland,bla d 45west , geeft vrijwel overal grondwatertrapV aan,d.w.z .na t ind e winter,maa r droog ind e zomer.Gedurend e het jaar 1981-1982 werden danoo k opvel e plaatsen waterstandsverschillen van meer dan 1m geconstateerd. In het kader van Ruilverkaveling St. Oedenrode zijn plannen gemaakt om ind e zomer water int e laten vanuit de Zuid-Willemsvaart.Hierdoo r zullen dewater ­ huishouding en de waterkwaliteit ind e sloten in sterke mate worden gewijzigd.

DEHUIDIG E NATUURWAARDEN

Algemeen

Een getalsmatige benadering van de natuurwaarde van devocht - eisende vegetatie en aquatische macrofauna ind e bosjesword t gegeven inbijlag e 25.D e waarde vanminde r vochtgevoelige deellevensgemeenschappen isongetwi jfel d groter,med e omdat de bosjes (evenals heggen e.d.) van belang zijn als "tussen­ station" voor verspreiding vanorganisme n indit open cul­ tuurlandschap. In het kader van de verruiming van de Zuid- Willemsvaart werd dit aspect niet nader onderzocht. 104 -

Vegetatie

De drie bosjes in 'tWou d zijndrog e eikenbosjes (Zomereik) met hakhoutondergroei; één bosje bevat veel Grove den.All e liggen zeo p rabatten.D e struiklaag bestaat uit Lijsterbes , Vuilboom,Amerikaans e eik, Zomereik,vlie r en Bergvlier,maa r ook uitvochtminnend e soorten als:Els ,Grauw e wilg en Vögel- kers (Prunus padus). Ook de kruidlaag,di e spaarzaam ontwik­ keld is,beva t vochtminnende soorten als Pijpestrootje,Wede ­ rik,Hennegras ,Witbo l enWijfjesvaren .E r isnoga l wat sto­ ring opgetreden:Hennepnete l en Braam komen abundant voor; vooral hetdriehoekig e bosje isnoga l gestoord. Hoewel de bosjes er nudroo g uit zien wijst het aantal vochtminnende soorten ind e kruid- en struiklaag op een natter verleden.

Aquatische macrofauna

De kleine bosrestanten ind e buurt bijd e Schietbaanlaan be­ vatten geenmacrofauna-levensgemeenschappen . Deze percelen zijnwe l sterk begreppeld,hetgee n duidt op hogere waterstan­ den invroeger e tijden. De poel in het bosje bijd e Braakveldhoeve is zeer eutroof. Inhe t cultuurland liggen greppels en/of sloten die op enkele plaatsen bemonsterd zijn.D e soortensamenstelling ise r veel minder karakteristiek voor temporair water dan ind e niet veraf gelegen bospercelen van hetWijboschbroek . De temporai­ re soorten zijn relatief geringer inaantal ,zoal s de slak Stagnicola glabra end e pluimmug Mochlonyx culiciformis.D e veel eisende soorten,di e inhe tWijboschbroe k veel voorkomen ontbreken hier,bijvoorbeel d het kevertje Helophoruspumilio , de slak Anisus leucostoma en de vedermuglarve Trissocladius brevipalpis.Greppel s die verder van hetWijboschbroe k ver­ wijderd zijn zullen wellichtminde r karakteristieke temporai­ re soorten herbergen.D e begeleidende soorten (dat zijnsoor ­ ten die zowel in temporair als inpermanen t water kunnen le­ ven endaaro m inNederlan d algemeen voorkomen) zijn indez e cultuurland-greppels relatief veel talrijker,bijvoorbeel d de kevers Agabus bipustulatus,Anacaen a globulus,A . limbata en Ochthebiusminimus .Bovendie n komen ermee r soorten en exem­ plaren voor die inmodderbodem s of grof tot fijn organisch materiaal leven,zoal sOligochaet a (borstelwormen) enChiro - nomus (verdermuglarve).D everonderstellin g dat de natuur- - 105 -

waarden vooral inbosgebiede n gezochtmoete n worden en niet incultuurlan d wordt hiermee bevestigd. Deze levensgemeenschappen zijnda n ook niet bijd e waardering opgenomen. De bermsloot voert voornamelijk water af uit cultuurland, maar ook enkele loopjesva n hetWijboschbroe k wateren erop af. De bermsloot kangestuw d worden.D e levensgemeenschap is opdivers e plaatsen bekeken en isove r het algemeen soorten­ armme t weinig exemplaren per soort.D e soorten komen inNe ­ derland algemeen voor invoedselrijk e wateren.

GEPLANDE INGREPEN EN WIJZIGINGEN

Bijd e verruiming van de Zuid-Willemsvaart zal sluis 2ge ­ sloopt worden,waardoo r bovenstroomsva n dit punt het kanaal- peil zal dalen van 6,53 tot 4,45 m boven N.A.P.. Indit tra­ ject zalverdrogin g optreden,zi e bijlage 5e n 6. Omdat in het kader van de ruilverkaveling de waterhuishouding volledig zalworde n gewijzigd (o.a.doo r inlaat van water ind e zo­ mer), za ld e verdroging waarschijnlijk geringer zijn dan uit genoemde figuren naar voren komt. Over het verbrede kanaalgedeelte zalee n hoge brug worden aangelegd. Ter plaatse liggen geen natuurlijke elementen van betekenis.

VERANDERING VAN DE NATUURWAARDEN

De invloed van de peilverlaging ind e Zuid-Willemsvaart zal ter hoogte van de bosjes volledig worden overvleugeld door de kwalitatieve en kwantitatieve invloed van de ingrepen tenbe ­ hoeve van de ruilverkaveling. Om dezelfde reden zalwaar ­ schijnlijk ook de bermsloot niet verdrogen,maa r wélva n ka­ rakter veranderen.

MAATREGELEN

Aansluitend opd emaatregele n in ruilverkavelingsverband kan de inrichting van de strook langs hetverbred e kanaal eenpo ­ sitieve bijdrage leveren tot behoud en zelfs lichteverho ­ ging van de huidige natuurwaarden. Hierbij zalvoora l gedacht moeten worden aan hetopene n of vergroten vanverspreidings ­ mogelijkhedenva norganisme n indit open cultuurlandschap. - 106 -

Hetmees t inaanmerkin g komen indi tverban d natteoeverstro ­ kene nstroke nstuikgewas .O pdez ewijz eword tcompensati e verkregenvoo rd etoegenome nbarrièrewerkin g inee nruime r gebied (ziebijlag e 1ce npar .VII.4) . - 108 - 110-

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 111 LIGGING 111 LANDSCHAP 111 BODEM 112 WATERHUISHOUDING 112 WATERKWALITEIT 112 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (SAMENVATTING) 113 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 114 VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE NONDE RINVLOE DVA N 114 DEKANAALVERRUIMIN G (SAMENVATTING) MAATREGELEN 115 NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S 116 1.Vegetati e 116 2.Aquatisch emacrofaun a 118 3.Amfibieë n 120 4.Vogel s 121

Relevantebijlage n Bijlage 5e n6 :berekend everanderinge n ind estijghoogt eva n hetfreatisc hvla k Bijlage 24:overzich tva nd enatuurwaarde n inhe tAada lt e Berlicum,voo re nn ad ekanaalverruiming . -111-

SAMENVATTING

Inhe t Aa-dal teBerlicu m liggen vier oude Aa-armen,ee n moe­ rassige terreinverlaging (bij Hersend) en een ten dele bebost landgoed rond de ruïne van Seldensate.D e Aa-armen zijn regi­ onaal van belang; zevorme n een zuidelijke uitloper van een biotoop,dat inhe t pleistocene deel van Noord-Brabant vrij­ welontbreekt .Enkel e sloten nabij Seldensate hebben eenge ­ voelige vegetatie en/of herbergen een populatie van de Kleine watersalamander. De kanaalverruiming zal hoogstens ind e winter invloed hebben op de waterstanden in hetgebied ,daa r deze vanuit de Aao p peil gehouden worden.Toenemend e eutrofiëring zal hiervan echter het gevolg zijn,hetgee n de levensgemeenschap indi ­ verse opzichten nadelig zal beïnvloeden.D e aquatische macro­ fauna zaloo k ind e bermsloot langsd e Zuid-Willemsvaart ach­ teruitgaan .

LIGGING

Bij het graven van de Zuid-Willemsvaart ishe t riviertje de Aa in zijngehee l aan de noordzijde van het kanaal komen te liggen.Bi jd e normalisatie van de Aa rond 1940 zijnver ­ spreid langsd e gehele loopenkel e dode armen inhe t land­ schap achtergebleven.Verde r ligt rondom de ruïne van het huis "Seldensate" een natuurgebied met eenoppervlakt e van 11 ha.A ldez e terreinen liggen direct langsd e Aa,minde r dan 600mete r van de Zuid-Willemsvaart.

LANDSCHAP

Hetda l van de Aa isgeomorfologisc h sterk veranderd door het graven van de Zuid-Willemsvaart rond 1825 end e normalisatie van het riviertje rond 1940.Oo k de bebouwing domineert op vele plaatsen het landschap.Toc h zijn vele restanten vand e vroegere toestand bewaard gebleven ind e vorm van dode armen van de Aa en hoge randen,di e inhe tda l doordringen ("don­ ken"). Ee n deel van de Aa-armen islandschappelij k opvallend door een smalle rietzoom en/of enig struweel.Elder s ishe t dalvaa kmee r open van karakter.Rondo m de ruïne van Selden­ sate liggen enige hectaren droog loofbos.Te n slotte vindt men aand e noordwestzijde,nabi j hetHersend ,enkel e terrein- - 112 -

verlagingen,di evóó rd enormalisati egemaak tzij no mgron d teverkrijge nvoo rhe topwerpe nva nee ndij k tegend eover ­ stromingenva nd eAa . Hetcultuurlan d inhe tgebie dword tintensie fagrarisc hge ­ bruikt.

BODEM

Volgensd eBodemkaar tva nNederland ,bla d4 5wes t (StiBoKa, 1969), bestaa td ebode m ind elag edele nva nhe tAa-da lui t eenmengelin gva nlag eenkeerdgronde ne nbeekeerdgronden ,i n dehog erande nva nhe tda lui thog eenkeerdgronden .Volgen s onderzoekva nd eRijk sGeologisch eDiens t isgee nvee nva n betekenisaanwezig .Te rplaats eva nd ezuidoostelij kgelege n dodeAa-arme nto tSeldensat ewer dgee nlee maangetroffen ,i n demee r noordwestelijkgelege nlag edelen ,o.a .nabi jhe t Hersend,bedroe gd edikt eva nd eleemlaa g ind ebovenst e12 0 cmminde rda n5 0cm .

WATERHUISHOÜDING

Delag edele nva nhe tda lhebbe nvolgen sd eBodemkaar tva n Nederland,bla d 45west ,steed sgrondwatertra pIII ,d ehog e delenV Io fVII .Bovenstroom sva nslui s2 (te rhoogt eva n Seldensate,bi jMiddelrode )bedraag the tkanaalpei lmomentee l 6,53m bove nN.A.P. ;di ti smee rda nee nmete rhoge rda nhe t maaiveld ind elag edele nva nhe tAa-da lte rplaatse .Benede n sluis2 i she tbestaand ekanaalpei l4,4 5m bove nN.A.P . Hetstuwbehee rva nd eA ai smomentee lva ngrot einvloe do pd e grondwaterstanden inhe tdal .I nd ewinte r heeftdi trivier ­ tjeee nontwaterend e invloed,terwij li nd ezome r zoveelmo ­ gelijkwate rword tvastgehouden .I nd edrog ezome rva n198 2 lagend egrondwaterstande n inhe tAa-da lda noo ksteed smin ­ derda nee nmete r lagerda ni nd edaaraa nvoorafgaand e (aan­ vankelijknatte )winter .Oo kd ehoger erug ,waaro pd edorpe n Berlicume nMiddelrod egebouw d zijn (ruimtwe emete rhoge r danhe tAa-dal) ,ka nee nstabiliserend e invloed hebbeno pd e grondwaterstanden inee ndee lva nhe tnatuurterrein .

WATERKWALITEIT

Ind edod eAa-arme nspele ngee nverontreinigend e invloeden. Doord ete ndel ezwar ebemestin gva naangrenzen dcultuurlan d - 113 -

ishe twate r echterovera leutroof ,som szelf szee reutroof . Indrog eperiode n ind ezome rword twate r ingelaten,da tuit ­ eindelijk afkomstig isva nd eA at eHeeswijk .Di twate ri s volgensgegeven sva nd eGemeenschappelijk eTechnologisch e DienstOost-Braban tvaa kzee rrij kaa nstiksto fe nfosfo r (hettotal estikstofgehalt eva ngefiltreer d water kanoplope n totbove n 10mg/l!) .He tbiologisc h zuurstofverbruik isech ­ termeesta llaag .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting)

Algemeen

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd evastgesteld e natuurwaarden wordtgegeve n inbijlag e24 .D eAa-arme n zijnte ndel eoo k geomorfologischva nbelang .

Vegetatie

HetAa-da lvorm thie ree nzuidelijk euitlope rva nhe trivie ­ rengebiedme tvegetaties ,di ei nhe tKempisc hdistric t schaarsto tzee rschaar svoorkomen .D eoud eAa-arme nzij n zeerrij kaa ndrijvend ewaterplante n (Watergentiaan,Waterle ­ lie,Gel eplomp) .Lang sd erande nheef tzic hee nsmall emoe ­ raszoneontwikkel dme tveela lsoorte nui td eRietklasse . Langs^dedij kbi jHersen dligge nverland egate nme tKrabbe - scheer,moerasvegetati ee nmoerasbos .Krabbeschee r isi n Noord-Brabantbuite nhe trivierendistric tweini galgemeen . Hetloofbo so md eruïn eSeldensat e isee ndroo gparkbos .En ­ kelegreppel si nd ebuur tontvange nkwelwate r enbevatte nee n vochtminnendevegetati eme to.a .Koningsvaren . Debermsloo tbeva ti ndi tgebie dweini ghog ewaarden .

Aquatischemacrofaun a

Delevensgemeenschappe n ind eAa-arme n zijnkenmerken dvoo r stilstaandvoedselrij kwater .Zi jzij nsoortenrijk ,maa rbe ­ staanmerendeel sui talgemee nvoorkomend e soorten.D egreppe l end epoe lbi jd eruïn eva nSeldensat e zijnvoo rd emacrofau ­ nava ngering ebetekenis .D ebermsloo therberg tee nlevensge ­ meenschapva nsemipermanen twate rme tee nenkel ekwelindica - tor;te nminst eee ndee lva nd ecompartimente nheef twaar ­ schijnlijkee nvri jhog enatuurwaarde . - 114 -

Amfibieën

DeAa-arme nvorme ngee noptimaa lbiotoo pvoo ramfibieën ;al ­ leend eGroen ekikke r komti nredelij kgroo taanta lvoor . Kleinewatersalamander swerde nuitsluiten d aangetroffeni n eensloo teve nte nooste nva nSeldensate .

Vogels

Hoewel'enkel evri jschaars evogelsoorte nal sdoortrekke rwer ­ denvastgesteld ,broedde n in198 3allee nmi no fmee ralgemen e soortenaa nd eAa-armen .Regionaa lgezie n isd eFuu tal s broedvogelva nbelan go pd enoordelijk eAa-ar mbi jMiddelro ­ de.

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Bijd everruimin gva nd e Zuid-Willemsvaart zalslui s2 ge ­ slooptworden ,waardoo r bovenstroomsva ndi tpun the tkanaal - peilza ldale nva n6,5 3 tot4,4 5m bove nN.A.P. .D et ever ­ wachtenverdrogin g isweergegeve n inbijlag e5 e n6 .I nwer ­ kelijkheid zald everdrogin g aanzienlijkgeringe r zijn,omda t ind ezome rwate rvanui td eA aza lworde n ingelateno md ewa ­ terstand inhe tcultuurlan do ppei lt ehouden .Oo kd edod e Aa-armen zijno pdi tsystee maangesloten .Wé l isi nd ewinte r nogenig edalin gva nhe tpei li ndez earme nmogelijk .D etoe ­ nemende inlaatva nzee rvoedselrij kwate r uitd eA aza lee n produktieverhoging ind eslote ne nAa-arme nveroorzaken , waardooroo kmee r slibo pd ebode m zalworde nafgezet .I n langedrog ee nwarm eperiode n zaloo khe tzuurstofgehalt e aanzienlijk kunnendalen .I nd ebermsloo tza lhe twaterregim e sterkworde ngewijzigd . Overhe tverbred e kanaalza l eenhog ebru gworde naange ­ legd.Dez eza lgee nnadelig e invloedo pd enatuurwaarde nheb ­ ben.

VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE NONDE RINVLOE DVA ND EKANAAL ­ VERRUIMING (samenvatting)

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd everlieze n innatuurwaard e wordtgegeve n inbijlag e24 .Hieri nzij nd everlieze nva nd e verschillendeAa-arme ne nomliggend e slootjessamengenomen . - 115 -

Degrootst e achteruitgang zaloptrede n ind e Aa-arm tussen Aa en kanaal nabijMiddelrode .Hie r zal namelijk de daling van het freatisch vlak 25 à 30c m bedragen,zoda t zeer veel hy­ pertroo f Aa-water zalworde n toegevoerd. Bij de bermsloot isal s uitgangspunt gekozen,dat dezeover ­ eenkomstig de hydrologische gegevens reeds ind e winter of vroeg inhe t voorjaar zaldroogvallen .Aanvulle nme t Aa-water zou evenmin de huidige kwaliteiten in stand houden (zieonde r maatregelen).

Vegetatie

Bij beide sluislokaties lopen kwelslootjes gevaar minder of geen kwelwater teontvangen ,waardoo r de huidige vegetatie zijn hogere waarden verliest.Bi j hypertrofie van de zuide­ lijke Aa-arm teMiddelrod e zullen de hier aanwezige soorten uit eenmati g voedselrijkmilieu ,zoal sWatervorkj e en Kik­ kerbeet ,verdwijnen .

Aquatische macrofauna

Naarmate meer Aa-water zalworde n toegevoerd zullenmee r soorten,di e afhankelijk zijnva n een goede zuurstofhuishou­ ding (ofanderszin s van niet tevoedselrijk e omstandigheden) verdwijnen. De verschillende compartimenten van de bermsloot zullen slechts een soortenarme aquatische levensgemeenschap herbergen.

Amfibieën/vogels

Aangezien ook demeest e sloten kunstmatig op peil gehouden zullen worden, isgee n achteruitgang teverwachten .

MAATREGELEN

Wellicht isoverle g mogelijk over de waterhuishouding vand e bermsloot en het winterpeil van de Aa-armen. - 116 -

NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S

1.Vegetati e

Directeomgevin gva nd eruïn eva nSeldensat e

Hetbo srondo md eruïn eva nSeldensat e isee ndroo gparkbo s metbeuken .He tlig tvoo rhe tgrootst edee lo pgrondwater - trapVI .Allee n inee nenkel egreppe le nlang sd eslotgrach t staanwa tvochtminnend eplanten . Aand enoordwest-zijd eva nSeldensat eloop tee npa devenwij ­ digaa nd eA awaarva nd elaanbeplantin gme tei khie re ndaa r isuitgebrei d totee nbosj eme tPopulus ,Corylu savellana , Prunuspadu se nAlnu sglutinosa .D eondergroe i isnoga lge ­ stoorde nrij kaa nArtemisietea-soorten .vochtminnend eplan ­ tenal sCalamagrosti scanescens ,Deschampsi acespitosa ,Hol - cuslanatu se nSolanu mdulcamar a komenvoora lnaa rd ekan t vand eA ato evoor . Deeikenlaa nlang sd ezuidwestzijd ebeva tee ndrog evegetati e met ind estruiklaa g Frangulaalnus ,Prunu sserotin ae nBetu ­ iapendula .I nd ekruidlaa gvinde nw ed esoorte nMolini acoe - rulea,Deschampsi a flexuosa,Holcu smolli se nFestuc arubra . Langsdi tpa dloop taa nbeid ezijde nee ngreppe lme thie re n daaree nwaardevoll evegetati eva no.a .Sali xcinerea ,Alnu s glutinosa,Athyriu m filix-femina,Osmund aregalis ,Scirpu s sylvaticus,Care xremota ,Oenanth eaquatic ae nHottoni apa ­ lustris.Dez egreppel szulle nwe lkwelwate rontvangen . Meernaa rhe tweste nva nSeldensat eaa nbeid ezijde nva nd e Aalig tee nklei ndroo gbosj eva nPopulie re nelzenhakhou t metee nster kgestoord eondergroei .He tdee lte nnoorde nva n deA aword tzelf sdoo r schapenbegraasd .

De_oude^Aa-arme n

Erligge nvie roud eAa-arme n indi tda lt eBerlicum ;ee nbi j Hersend,ee nbi jSeldensat ee ntwe ebi jMiddelrode .Z eligge n allevie r inhe tcultuurland .D ewatervegetati ee nd esmall e moerasstrook erlangs isi nd evie r armennagenoe ggelijk .D e watervegetatiei sopvallen drij kaa nnympheïd eplante nals : Nymphoidespeltata ,Nupha r luteum,Nymphae aalb ae npotamoge - tonnatans .Verde rvinde nw esoorte nal sButomu sumbellatus , Potamogeton lucens,Elode anutallii ,Ceratophyllu mdemersum , - 117 -

Riccia fluitans,Hydrocha ri smorsus-rana e en lokaal Stratio- tes aloides. Het zijn alle soorten vanmati g tot zeer voed- selrijk water.Stratiote s aloides is inNoord-Braban t een weinig algemeen soort,di e alleen ingebiede n met kwel lijkt voor te komen. Demoerasran d langshe t water bestaat voor hetgrootst e deel uit soorten uitd e orde der phragmitetalia en het Bidention. Spaarzaam en slecht ontwikkeld treffen we hier endaa r een Calthion en een Filipendulion aan.Slecht s zeer plaatselijk heeft zich een struweel en zelfs een bosje ontwikkeld. Langsd e dijk bij Hersend liggen enkele terreinverlagingen ontstaan door opwerping van de dijk om het gebied tegenover ­ stroming van de Aa te beschermen. Eengedeelt e van deze laagte isbegroei d metontoegankelij kmoerasbo s van Salix en Alnusglutinos ame t ind eondergroe i Iris pseudacorus,Sola ­ num dulcamara en Urtica dioica.Dele n zijn "dichtgegroeid" met Stratiotes aloides en Hydrochari smorsus-ranae ,ander e delen bevatten een openmoerasvegetati e met een enkele Salix cinerea koepel.Dez emoerasvegetati e bestaat uit soorten uit de Phragmitetalia,Filipendulion ,Calthio n en uitd e klasse der Parvocaricetea zoalsd e soorten Potentilla palustris,Ra ­ nunculus flammula,Epilobiu m palustre,Veronic a scutellata en Stellaria palustris. De bermsloot inhe t Aa-dal teBerlicu m grenst overal aan het cultuurland,bezi t een weinig bijzondere vegetatie,di e op een zeer voedselrijke situatie duidt.

Veranderjonge nna_d £J

Zowel bijd e sluislokatie op km 109,2al so p km 111 vindte r ind e naaste omgeving van de ruïneva n Seldensate inhe t voorjaar een waterstandsverlaging plaatsva n 5to t 10cm . Daar het bos zelfdroo g is zald e schade zich beperken totd e enkele greppel inhe t gebied.Voora l de waardevolle greppels langs het pad ten zuidwesten van Seldensate lopen het risico minder kwelwater teontvange n hetgeen gevaar oplevert voor een soort als Osmunda regalis (onderstreepte soort ind e lijstva n Londo, 1975). D e hier gelegen oude Aa-arm onder­ vindt bij beide sluislokaties een waterstandsverlaging van ongeveer 5cm . De bovengenoemde waterstandsverlagingen zullen vermoedelijk niet gecompenseerd worden door inlaat van water uitd e Aa. -118-

Bijd eAa-arme nt eMiddelrod e isdi twé lhe tgeval .I nfeit e hebbenw ehie rdu snie tt emake nme tdalin gva nd ewater ­ stand,maa rwé lme tee ntoenemend eeutrofiëring ,gezie nd e zwarestikstof -e nfosfaatbelastin gva nd eA a (ziepag .113) . Eengroo tdee lva ndez eminerale n zalnie tme the twate rdoo r debode mweglekken ,maa rdoo rd eplantengroe iworde nopgeno ­ mene ni nd ekringloo pgebracht .D evegetatie s zullendaar ­ door zekerongunsti g beïnvloedworden .Bovendie n ishe td e vraag,o foo kd ewinterwaterstande ngecorrigeer d zullenwor ­ den.Z oniet ,da nza ldi tvoora lvoo rd ezuidelijk eAa-ar m nadeligzijn . Deoud eAa-ar me nhe tmoerasj ebi jHersen dalsmed ehe tbosj e tenweste nva nSeldensat elang sd eA aligge ni nee ngebied , waargee nwaterstandsveranderinge n zijnvoorspeld .

2.Aquatisch emacrofaun a

Huidigenatuurwaarde n

Deoever sva nd eoud eAa-arme nzij nsom ssteil ,som sglooi ­ end.D eoevervegetati e isredelij kafwisselend . Inhe twate r drijveno.a .Nupha r lutea,Hydrocha ri smorsu sranae .D ebode m iszandi gme tee nlaagj edetritus .Dez evariatie sstaa nbor g vooree nsoortenrijk emacrofaun a levensgemeenschap.E r isee n grootaanta lsoorte nslakken ,bloedzuigers ,kever se nveder - muglarven.Oo kdivers esoorte nlibelle n (Zygopterae nAnisop - tera)e nkokerjuffer skome nvoor .D ekokerjuffe r Oecetisla - custrisleef to pzandig ebodem sme tweini gdetritu se nbouw t zijnhuisj em.b.v .zandkorrels .D eander e kokerjuffersge ­ bruikenplantaardi gmateriaa lvoo rhu nhuisjes .D eschrijver - tjes (Gyrinusmarinus )leve ndeel stusse nd evegetati emaa r zijnvoo rhe tzoeke nva nvoedse lafhankelij kva nope nwater . Zebeschrijve ncirkel sove r hetwateroppervla k enkunne nz o deo phe twate rgevalle n insectengrijpen .He tkevertj eCer - cyonlaminatu s isvoo rhe teers t inNoord-Braban twaargeno ­ men.Soorte ndi e inee nmodderlaa g levenzij nslecht si nzee r geringeaantalle nwaargenomen .D elevensgemeenscha p iseven ­ wichtigopgebouwd . Deoud eAa-ar m tenweste nva nSeldensat eword tgebruik t als viswater.He taanta ltax ai ndi ear m isminde rgroot ,moge ­ lijkspeel td eroo fdoo rdi evi see nrol . -119-

Om het landgoed Seldensate ligt een droge greppel.Binne n in het terrein ligt een sterk beschaduwde greppel,di e deels geen water voert.Daa r waar de greppel iets breder en dieper wordt staat water.E r ligt een dik bladpakket op de bodem.E r zijn tijdens een korte steekproefmaa r drie taxa ingrot e hoeveelheden waargenomen (Chironomidae,Asellida e en Oligo- chaeta). De ietsdieper e poel isvee lminde r beschaduwd,e r groeit ook enige vegetatie.Wolke n schrijvertjes en schaatsenrijdertjes (resp.Gyrinu s en Gerris) bewogen zichove r het wateropper­ vlak. Er issprak e van voedselrijk permanent water. De bermsloot bestaat telkens uit kortere door dammetjesge ­ scheiden delen. Per deel kand e diepte variëren van ca. 10c m totca .6 0 cm.Telken s zijn er kwelverschijnselen waargenomen (bacterievlies, ijzervlokken,opalescent e kleur van hetwa ­ ter). D e levensgemeenschappen zijnvri j soortenrijk met (se­ mi)permanent e soorten die invri j voedselrijk water leven.Z e kunnen korte perioden van droogte verdragen.Dergelijk e le­ vensgemeenschappen worden steeds schaarser inNederland . De inon s land zeldzame oppervlaktewants Gerris rufoscutellatus ishie r waargenomen.

Vej^anderj^gejnnajt e kanaalyerrui min g

Ind e Aa-armen bijMiddelrod e zal het peil niet of weinig da­ len,maa r wél zal zeer voedselrijk water worden ingelaten (ziepag . 6).Doo r sterkere ontwikkeling van vegetatie of fy- toplankton zal zich een dikkere sliblaag opd e bodem ontwik­ kelen. Daarmee samenhangend zald e soortenrijkdom van dema ­ crofauna achteruit gaan.Soorte n die direct of indirect af­ hankelijk zijn van een redelijke zuurstofhuishouding zullen kunnen verdwijnen (metnam ed e kokerjuffers,Trichoptera) .D e kokerjuffer Oecetis lacustrisheef t zand nodig voor hetbou ­ wen van zijn huisje.Bi j aanwezigheid van een dikke sliblaag zalhi jverdwijnen . Soorten die leven inmodderbodem s kunnen zich ingrot e aantallen gaan ontwikkelen (o.a.d e vedermug- larve Chironomus). Het freatisch vlak ind e buurt van de ruïne van het huis Seldensate zal bij beide sluislokaties ind e zomer ca 5 cm en ind e winter ca 10c mdalen .D e zeer arme levensgemeenschap ind e zeer sterk beschaduwde greppel zaldoo r de verkorting van de watervoerende periode goeddeels verdwijnen.D e iets - 120 -

dieperepoe lza l 'szomer sdroo g koment estaan .D esoorte n diee rn uleve neise ngedurend ehe thel ejaa rwater ;dez e zullenda noo kverdwijnen . Naverloo pva ntij d kunnene rsoorte nvoo r ind eplaat sko ­ mendi ei ntemporai r water leven.D ezee rgeïsoleerd eliggin g vand epoe lza le rd eoorzaa kva nzij nda tdez eherbevolkin g slechtsi nbetrekkelij kgering emat e zalplaat svinden . Bijee nlokati eva nslui sSchijnde lbi jk m109, 2za lhe tfre - atischvla k ind ebuur tva nd ebermsloo t ind ezome rc a3 5c m eni nd ewinte rmee rda n3 5c mdalen .D eondieper edele n(e n dati see ngroo tdee lva nd ebermsloot )valle ndroog .D ele ­ vensgemeenschappen zullene rverdwijnen .D edieper edele nva n debermsloo t zullenno gmaa ree nkort etij d ind ewinte rwa ­ tervoeren .Daari nkunne nslecht senkel esoorte nkarakteris ­ tiekvoo ronbeschaduw d temporairwate r leven,di eweini gei ­ senstelle naa nhu nomgeving .D ekwelafhankelijk esoorte n (o.a.he tkevertj eHydroporu snigrita )zulle nverdwijnen . Bijee nlokati eva nd eslui sSchijnde lbi jk m11 1za lhe t freatischvla k ind ezome r 25c me ni nd ewinte rmee rda n2 5 cmdalen .Oo k indi tgeva lza lee ngroo tdee lva nd eberm ­ slootdroogvallen .D edieper edele nzulle n ietslange rwate r voerenda nbi jee nlokati ebi jk m 109,2.E rzoude nwellich t ietsmee r soortenkunne nleven .

3.Amfibieë n

Dooree nrij kontwikkeld evisstan de nhe tweini gvoorhande n zijnva nondiepte no fglooiend eoever szij ngee nva nd evie r Aa-armenoptimaa lamfibieënbiotoop .D eGroen ekikke r komti n allevie rd earme nvoor ,steed si nredelij kgroo taantal .1 5 tot3 0kwakend emannetje spe rarm ,waarva nd emeest e (±30 ) ind eAa-ar m tennoorde nva nd eA abi jMiddelrode .D emeest e exemplarenbetroffe nd ehybrid eMiddelst egroen ekikke r (Rana esculenta). Gewonepadde nwerde nallee n ind eAa-ar m tennoorde nva nd e Aabi jMiddelrod ee nbi jSeldensat eaangetroffen .I nbeid e gevallenvel etientalle nparen .Bruin ekikker swerde n inbei ­ degevalle nsame nme td epadde nvastgesteld .Allee nbi jSel ­ densate innoemenswaar dgroo taanta l (±2 5eiklompen) . Salamanderswerde no pgee nva ndez evie r lokatiesaangetrof ­ fen.I nee ndiep esloo teve nte nooste nva nSeldensat ekome n - 121 -

enkele tientallen paren Kleine watersalamandersvoor .Het terrestrisch milieu ind eonmiddellijk e nabijheid is niet gunstig;mogelij k bevindt zich hun zomerbiotoopmee r weste­ lijk. Na_de_kanaalverruimin g is ind e Aa-armen alleen een sterkere eutrofiëring teverwachten . Deze zalo p de amfibieën weinig invloed hebben.Oo k de sloten zullen tenminst e 'szomer s op peil gehouden worden. Een eventuele lichte verdroging van het terrestrisch milieu nabij Seldensate en wellicht ook opande ­ re plaatsen kand e populaties,me t name vand e Kleine water­ salamander,ongunsti g beïnvloeden. Een voor de amfibieënstand gunstige maatregel^ zou zijn het inrichten van niet door vissers en vee betreedbare oevers langsd e Aa-armen.

4.Vogel s

Ingee n van de vier gevallen werden hoge avifaunistische waarden vastgesteld. Opmerkelijk zijn waarnemingen van Blauw- borst enWaterra l ind e Aa-armen bij Berlicum en het broeden van Fuut en Kleine karekiet ind e Aa-arm ten noorden van de Aa bijMiddelrode .Het voorkomen van rallen en kwetsbare riet- enmoeraszangvogel s blijft beperkt tot kortstondig pleisterende doortrekkers. Futen profiteren van de rijke visstand.Vanweg e onvoldoende ondiepten komen weinig zwemeenden (alleen Wilde eend) envan ­ wege onvoldoende rust enoevervegetati e geen duikeenden voor.Meerkoe t enWaterhoe n zijn algemeen. Eventuele peilwijzigingen ind e winter en toename van de voedselrijkdom zullen geenmerkbar e invloed op de vogelstand hebben. - 122 - - 124 -

INHOUDSOPGAVE blz.

SAMENVATTING 125 INLEIDING 125 LIGGING,OPPERVLAKTE ,INDELIN G 125 LANDSCHAP 126 BODEM 126 WATERHUISHOUDING 127 WATERKWALITEIT 128 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting) 128 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 130 VERANDERINGEN IND EWATERHUISHOUDIN G 130 VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE NBI JSLUISLOKATI E 131 OPK M 109,2 (samenvatting) VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE NBI JSLUISLOKATI E 133 OPK M11 1 (samenvatting) MAATREGELEN 135 NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S 136 1.Vegetati e 136 2.Macrofaun a 141 3.Amfibieë n 142 4.Vogel s 143

Relevantebijlage n bijlage 13: Chloridegehaltenoppervlaktewate r bijlage 14: Dehuidig ee nd et everwachte nveranderin gva n dewatervoerend eperiod eva ngreppe lZ 6 bijlage 15: Oppervlaktenva nbos -e nstruikgewa sbiotope ne n cultuurland Bijlage 16: Nummeringva nd epercele n bijlage 17: Vegetatiekaart bijlage 18: Bemonsteringspuntenaquatisch emacrofaun a bijlage 19a:Macrofaun atemporair ewatere n bijlage 19b:Macrofaun ava nd ebermsloo t bijlage20 : Amfibieën (onderzocht 1983e n1984 ) bijlage 21: Kaarttyperend evolgel s bijlage22 : Overzichtaanta lterritori a bijlage 23: Waarderingsgetalleni nhe tkade rva nhe tonder ­ zoeklang sd eZuid-Willemsvaar t (pergroe porga ­ nismen) - 125 -

SAMENVATTING

Hetgebie domva tdivers etype nbos ,afgewissel dme tcultuur - land.D ebelangrijkst ewaarde n zijngelege n inenig etiental ­ lenhectare nvochtig ebosse ne ngriende nme tee nvochtminnen - deruigtvegetati ee nee nkarakteristiek evogelstand .D efaun a vand e 'szomer sdroogvallend egreppel si sva ninternational e betekenis.D ebermsloo taa nd ewe glang sd e Zuid-Willemsvaart isme tnam eva nbelan gal spaaiplaat svoo ramfibieën . Indienslui sSchijnde lgelokaliseer d zouworde nbi jk m109,5 , zali nhe tgehel egebie dsterk everdrogin goptreden ,waarbi j dehoger enatuurwaarde nvrijwe lgehee lverlore ngaan .Indie n gekozenword tvoo rd elokati ebi jk m11 1 (ongeveerhalverweg e hetgebied) ,zij nd ewaardeverlieze ngeringer ,maa r nogal ­ tijd zeeraanzienlijk .He tverdrassend eoostelijk egedeelt e zoui ndi tgeva ld ehuidig ewaarde n kunnenbehouden . Maatregelen zijnnie tzinvo lindie ngekoze nzo uworde nvoo r desluislokati ebi jk m 109,5.Word td eslui sverplaats tnaa r km111 ,da nblijve nd ewaarde nva nd ebermsloo taanzienlij k hoger,indie nhe twate rva nhe taangrenzend ecultuurlan dnie t viadez ebermsloo tword tafgevoerd .D ewaarde nva nhe tver ­ drassendeoostelijk egedeelt eworde nster kafhankelij kva n hetbeheer .Bi jaankoo pe ngerich tbehee r kunnend enatuur ­ waardenda nzelf stoenemen .

INLEIDING

Debossen ,gelege nbi jkastee lHeeswij ke ntusse nd eA ae nd e Zuid-Willemsvaartwestelij kva nd eHeeswijks ebrug ,worde n hiergezamenlij k behandeldonde rd enaa m "LandgoedHeeswijk" , ongeachtd e (huidige)eigendomssituatie .He tgebie d isuit ­ voerigeronderzoch tda nd emeest eander egebieden ,o.a .wer d eenvolledig evogelinventarisati everricht . Hetonderzoe kvon dplaat si n1982 ,me taanvullinge n in198 3 en 1984.He trappor t isi nhoofdzaa kgeschreve n in1983 .

LIGGING,OPPERVLAKTE ,INDELIN G

Hetgebie d isgelege naa nd enoordzijd eva nd eZuid-Willems ­ vaart,tusse nkanaalkilomete r 112,5e n 110,i nd egemeente n Schijndele nHeeswijk-Dinther .D ebegrenzin gva nhe tonder ­ zoekterreinblijk tui tbijlage n 16-21.He tgebie d ligt6 to t - 126 -

7,5m bove nN.A.P. ,he tkanaalpei lte rplaats ebedraag t 6,53m . Hetbo se nhoutgewa sbeslaat ,me t inbegripva n2 7h aingeslo ­ tencultuurland ,ongevee r 70h a (ziebijlag e 15).He trivier ­ tjed eA averdeel the tgebie d intwe eongevee rgelijk edelen : hetgedeelt e tussend eA ae nhe tkanaa lvorm tee nlanggerekt e strook,gehee lbinne n30 0m va nhe tkanaa lgelegen ;aa nd e overzijdeva nd eA astrek the tbosgebie d zichui tto to p1 k m vanhe tkanaa l (zieo.a .bijlag e17) . Voord eevaluati eva nd egevolge nva nd ekanaalverruimin g werdee nindelin ggemaak t intwe edelen :te nnoorde ne nte n zuidenva nd eAa .Achteraf ,toe nd etweed esluislokati eo pk m 111,2e nd ebijbehorend ehydrologisch egegeven sbeken dwer ­ den,wa see nindelin govereenkomsti g de"spinnewebkaarten " (bijlage6 )logische rgeweest .

LANDSCHAP

Hetgebie d isgelege n inhe tda lva nd eAa .Tusse nd eA ae n hetkanaa lword the tlandscha pbepaal ddoo rvochtig ebosse n engrienden ,waartusse nenkel egraslanden .Aa nd enoordzijd e vand eA aoverheers tmee r hetlandgoedkarakter :me nvind te r hetkastee lme tlane nva nei ke nbeu ke nenkel eboerderijen . Hier liggen zowelvochtig eal sdrog ebosse ne nee noud eAa - armslinger tzic hdoo rhe tlandschap .D eA ai sgenormaliseer d rond1940 . Voord eaquatisch efaun ai sva nbelang ,da tvoora lte nzuide n vand eA ai nvel epercele ndiep egreppel saanwezi gzijn . Deenig esemipermanent esloo t isd ebermsloo tlang sd eZuid - Willemsvaart.

BODEM

Volgensd eBodemkaar tva nNederlan d (StiBoKa,1969 )behoor t debode m inhe tgedeelt etusse nA ae nkanaa lgrotendeel sto t deleek-/woudeerdgronde nme tgrondwatertra pV ,bestaand eui t zandigeleem .Overigen skome nenk -e nbeekeerdgronde nvoo r meta lo fnie tlemi gfij nzand ,grondwatertra pV Ie nIII . Blijkensonderzoe kva nd eRijk sGeologisch e Dienst (1984) ligtd ebovenzijd eva nd eleemlaa g inhe tzuidelij kgedeelt e plaatselijk 1- 1 1/ 2m onde r hetmaaiveld . - 127 -

Ombosbou wmogelij k temake n isee ngroo tdee lva nhe tgebie d meero fminde rdie pbegreppeld ,waarbi jd etussenliggend ege ­ deelten (rabatten)werde nopgehoogd .D eomhooggebracht egron d opd erabatte n kanlemige re nkalkrijke r zijnda nd eoor ­ spronkelijkebovengrond .

WATERHUISHOUDING

Tenbehoev eva nhe tgeohydrologisc honderzoe kzij ntwe ese ­ rieslandbouwbuize ngeplaats t (raai06 0e n 063).Volgen sfi ­ guur 17bva nRWS-not a83. 7 (Roijen,1983 )lig ti nd ewinte r hetfreatisc hvla ktusse nA ae nkanaa lo p5 1/ 2- 6 m bove n N.A.P.,i nd ezome ro pminde rda n5 m bove nN.A.P. .Ron d194 0 isd eA agenormaliseerd ;di theef tee ngedeeltelijk everdro ­ gingva nhe tgebie d tengevolg egehad .Allee ni nnatt eperio ­ denheef td eA aee nster kontwaterend e invloed (zieo.a .d e isohypsenkaarten,fig .1 7va nnot a 83.7).Hierdoo r ligtal ­ leeni nd ewinte rhe tfreatisc hvla k inhe toud eAada laa nd e noordzijdeva nd ehuidig eA alage rda naa nd ezuidzijde . Onder invloedva nd eleembode m tussenA ae nkanaa lblijf tdi t terreingedeelte innatt eperiode no pvel eplaatse nnat ,on ­ danksd evel egreppels .Hie re ndaa r kanzelf see ngedeelt e onderwate r staan.Blijken swaarneminge n in198 2e n 1983lei ­ dendergelijk e situatiesi nd ezome rechte r nietto taanvul ­ lingva nhe tpei lva nd egreppels :evenal si nhe tWijbosch - broekvalle nd egreppel skennelij kdroog ,al she tfreatisc h vlakbenede nd egreppelbode m komt (inme i- juli )e nherstel t zichdi tpa swee r inhe tnajaa r (voornader e informatiezi e hetrappor tWijboschbroek ,pag .W 22) . Debermsloo tval tallee ndroo g inlang edrog ezomers .He t westelijkegedeelt eval tda naanzienlij keerde rdroo gda nhe t oostelijkedeel .Doorda tduiker sontbreke n zijnd everschil ­ lendedele nva nd ebermsloo tonafhankelij kva nelkaar .I n 1984wa swaa r tenemen ,da td ekwe lvanui the tkanaa li nd e verschillendecompartimente nnie tgelij kis . Volgensd ekwel-/infiltratiekaar t (RWSnr .83.27 )treed tpo ­ tentiëlekwe lo pva ndie pnaa rondie pgrondwate r (vgl.rap ­ portWijboschbroek) .I novereenstemmin g hiermeevon dKlin k (1983)plaatselij kee nvri jhoo g kalk-e nbicarbonaatgehalte . - 128

WATERKWALITEIT

Zoalsbovenvermel d treedt tenminst e plaatselijk kwelop .He t water ind e greppels tussen Aa en kanaal blijkt in zijn samenstelling tendel eoveree n te komenme t grondwater,te n delemee r met getransformeerd en ingedampt regenwater (Klink, 1983). In hetvoorjaa r varieerde de door onsgemete n pHva n 6,2 tot 7,1;Klin k vond op 20-6-1983 een variatie van 6,7 tot 8,0. Aan de zijde van de weg blijkt pekelhoudend water inhe t gebied door tedringen ;o p enige tientallenmeter s van de weg vond Klink soms nog meer dan 5me q CL~/liter,terwij l deba ­ siswaarde lag op 0,5 meq/1 (zie bijlage 13).Verde r werden elders inhe t terrein somshog e kaliumgehalten geconstateerd. De Aa heeft ind e zestiger jaren een bijzonder slechte water­ kwaliteit gehad; deze isd e laatste tijd verbeterd. Deoud e Aa-arm bevatte zeer eutroof stilstaand water.Ein d mei 1983 werd deze geschoond en uitgebaggerd,waarn a water van de Aa doorgeleid werd. Dit laatste zaloo k ind e toekomst regelma­ tig gebeuren.He twate r zaldaardoo r zeer eutroof blijven en afzetting van zeer voedselrijk slib iswaarschijnlijk .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting)

Algemeen;

Een getalsmatige benadering van de natuurwaarden per deelgebied wordt gegeven inbijlag e 23.Hierbi j ishe t landgoed Heeswijk als een zelfstandige eenheid beschouwd. In werkelijkheid kanvoora l hetgebie d tussen de Aa en het ka­ naal niet losgezie n worden van het aand e overzijde van de Zuid-Willemsvaart liggende Wijboschbroek.Bi jd e beoordeling van de bermsloot zullen ook gegevens gebruikt worden van bermslootgedeeltenoostelij k en westelijk van het onderhavige traject.

Vegetatie;

Het zijnvoora l de populierenbossen,me t eenondergroe i die tot het Elzen-vogelkersverbond gerekend kan worden,e n de in het voorjaar end e winter natte wilgengrienden,me t een vaak mooi ontwikkelde natte ruigtvegetatie behorend tot het 129 -

moerasspireaverbond,di ed e waarde end e kwetsbaarheid voor ontwatering van hetgebie d bepalen.O p één plaats is zelfs de zeer zeldzame Moesdistel (Cirsium oleraceum) gevonden.D e op veel plaatsen kruidenrijke bermsloot bevat soorten die op kwelwijzen .

Macrofauna:

In eengroot deelva n de 'szomer sdroogvallend e greppels is de levensgemeenschap van temporaire wateren goed ontwikkeld, het best nog inenkel e percelen tussen Aa en kanaal. Enkele keversoorten zijnvermoedelij k inon s land zeldzaam. De Ie- vensgemeenschap alsgehee l isva n internationaal belang (zie pag. 175).Da t inhet gehel e gebied kwel een algemeen ver­ schijnsel ise no p enkele plaatsen lichte totmatig e stroming optreedt,wordt bevestigd door het voorkomen van een aantal hiervoor karakteristieke diersoorten. De bermsloot heeft een geheel afwijkende fauna van (semi-) permanent vrij voedselrijk water.Dez e fauna isvri j rijk ontwikkeld enva n een type dat de laatste decennia opvel e plaatsen verdwenen is.

Amfibieën;

De bermsloot heeft een voor Noord-Brabant rijke amfibieën- stand. Kleine watersalamander,Gewon e pad,Groen e en Bruine kikker hebben er hun paaiplaatsen;d e laatste drie komen in groot aantal voor. Het aangrenzend bosgebied is zeer geschikt als leefmilieu buiten de paaitijd.D eoverig e sloten zijn als paaiplaats minder van belang. Ten noorden van de Aa komen ind e oude Aa-arm enkele grote paaiplaatsen van Bruine kikkers voor.Groen e kikkers zijn hier veelminde r talrijk dan ind e bermsloot en Gewone pad ontbreekt vrijwel.D e natte griend aand e Aa-arm isbelang ­ rijk buiten de voortplantingsperiode.

Vogels:

De belangrijkstevochtgevoelig e soort isd e Houtsnip;dez e komt hier in aanzienlijk lagere dichtheid voor dan inhe t Wijboschbroek.Verde r isvoora ld e dichte Nachtegalenstand van belang naast het voorkomen van de inNederlan d vrij schaarse Sprinkhaanrietzanger. - 130 -

Hetcultuurlan dbuite nd ebosgebiede n isornithologisc hva n weinigwaarde .D evogelgemeenscha pva noud eloofbosse n isre ­ delijkontwikkeld ,maa r nieter ggevoeli gvoo rveranderinge n ind ewaterhuishouding .

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Volgensd eoorspronkelijk e planning zouslui sSchijnde lge ­ bouwdworde nbi jk m 109,2,waardoo r hetkanaalpei l inhe ton ­ derhavigetrajec tzo uzakke nva n6,5 3 naar 4,45+ N.A.P. .He t alternatief isee nsluislokati ebi jk m 111,ongevee rhalver ­ wegehe thie rbesproke ngebied .D everschille n ininvloe d tussenbeid evariante nzij nuitsluiten dgelege n ind ewijzi ­ gingenva nd ewaterhuishouding .Bi jd etweed evarian tzij n ookenig emaatregele n tegenverdrassin gonontkoombaar . Hethie r besprokengebie dword ti ngee nva n beidevariante n beïnvloeddoo rwijziginge n ind eligging ,d euitvoerin go fd e functieva nwegen .

VERANDERINGEN IND EWATERHUISHOUDIN G

Indienbi jd everbredin gva nd eZuid-Willemsvaar tslui s Schijndelgelokaliseer dword to pk m109, 2za lhe tpei li nhe t onderhavige trajectverlaag dworde nva n6,5 3 naar 4,45m + N.A.P..D et everwachte nverlagin gva nhe tfreatisc hvla ki n hetonderhavig egebie dword tweergegeve n inbijlag e 5.Hier ­ uitblijkt ,da tnabi jhe tkanaa lhe tfreatisc hvla kaanzien ­ lijklage r zalkome nt eliggen :zowe li nd ezome ral si nd e winter ind egrootte-ord eva n3 5cm .Te rhoogt eva nhe tkas ­ teelbedraag td eberekend everlagin g ind ewinte r 15cm ,i n dezome r 20cm .D everlagin gva nhe tfreatisc hvla kleid tto t eenverkortin gva nd ewatervoerend eperiod eva nd etemporair e wateren (hoofdzakelijkgreppels) .Voo rnader etoelichtin g hierover ziehe tonderzoekrappor tWijboschbroek .Al svoor ­ beeld kandiene ngreppe lZ 6 ,waarva nd eperiode ,da the t freatischvla kbove nresp .onde rd egreppelbode m staat,word t weergegeven inbijlag e 14.I nhe t (droge)voorjaa rva n198 2 zoubi jsluislokati eo pk m109, 2he tfreatisc hvla kreed s eindmaar tdefinitie fonde rd ebode mva ndez egreppe lzakken , in198 2wa sda tein dmei .Oo k inhe tnajaa r zalhe tgrondwa ­ terpeilo pee nlate rtijdsti pbove nd egreppelbode m komene n - 131 -

ind ewinte r zalhe twate rminde rda n 10ca nbove nd egreppel ­ bodemstaan . Indiend eslui sverplaats tword tnaa r km11 1word the tka - naalpeil (momenteel6,5 3m + N.A.P. )te nweste nva ndi tpun t verlaagd tot4,4 5m ,te nooste nhierva nverhoog d tot8,5 5m + N.A.P..D et everwachte nveranderinge nva nhe tfreatisc hvla k wordenweergegeve n inbijlag e6 .D everdrogin g inhe thie rt e besprekengebie d zalaanzienlij kgeringe r zijnda nbi jd evo ­ rigevariant ,aa nd eoostzijd eva nd eslui sza lechte rver - drassingoptreden .D egevolge nva nverdrassin g zijnster kaf ­ hankelijkva nd et eneme ntegenmaatregelen .Indie nd egehel e bermslootvana fd eduike rva nd eBiezenloo p (km109,3 )za l gaanafwatere no phe tkanaa londe r sluisA ,za ld enatuur ­ waardeva nd ebermsloo tster kdalen .I nhe thiernavolgend e wordte rva nuitgegaa nda the tcultuurlan daa nd eoostzijd e ennoordzijd eva nhe tbosgebie d zalafwatere nvi aslote ni n derichtin gva nd eA ae nda td ebermsloo tlang she tbosgebie d hiermeenie ti nverbindin g zalstaan .Verde r isvoo rd ebe ­ oordelingstabelal suitgangspun tgekozen ,da ti nd ebosse n zelfee naanta lgreppel sza lworde nverdiept ,maa rda tgee n rigoureuzemaatregele n zullenworde ngenomen .D elicht evoor ­ delenva nd egering eresterend everdrassin g kunnennie to f nauwelijks ind etabelle nto tuitin g komen.Me nzi everde r hieroverd eparagraa f"Maatregelen " (pag.135 )

VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE NBI JSLUISLOKATI EO PK M109, 2 (samenvatting)

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarden ,ongevee r2 0 jaarn ad egepland epeilverlagin g ind eZuid-Willemsvaart , wordtgegeve n inbijlag e 23.Hieri ni szichtbaar ,da tme tna ­ med ehog enatuurwaarde nvrijwe lgehee lzulle nverdwijnen . Watbetref td evervangbaarhei dma ggestel dworden ,da tdez e vrijwelnihi l is.Evenal si nhe tWijboschbroe k (pag.172 )i s deabiotisch euitgangssituati e inHeeswij kz óuitzonderlijk , dathe tnie tmogelij k isdezelfd e situatieelder st eschep ­ pen,med erekenin ghouden dme the tfeit ,da the tvoorkome ne n dehandhavin gva nsoorte nt eHeeswij k insterk emat egekop ­ peldza lzij naa nd eaanwezighei dva ndezelfd esoorte n inhe t nabijgelegenWijboschbroek . Ookvoo rverder everantwoordin gva nhe tonderstaand elez eme n hetonderzoekrappor t"Wijboschbroek" . - 132 -

Vegetatie;

Het elzenbroek en vermoedelijk ook degriendcultuu r zullen volledig verdwijnen. Door verdroging, toenemende mineralisa- tie enverruigin g zald e ondergroei van de populierenbossen, die voor een deel tot het Elzen-vogelkersverbond behoren, verdwijnen en plaatsmake n voor monotone braam- enbrandne ­ telvegetaties. In eendergelijk e toestand kan aan deaanwezi ­ ge populierenbossen slechts een beperkte waarde worden toege­ kend.

Macrofauna:

De sterke verkorting van de watervoerende periode vand e greppels leidt tot een verdwijnen van een belangrijk deel van de kenmerkende soorten van temporaire wateren.Mischie n kan de levensgemeenschap in het natte griendkavel nr. 11 zich voor een belangrijk deel,maa r welove r een kleiner opper­ vlak,handhaven . Ook kwelindicatoren zullen nietmee r voorkomen.D e specifieke levensgemeenschap van de bermsloot zal zich niet kunnen hand­ haven alsdez e vaker gaatdroogvallen .Slecht s voor enkele minder kenmerkende soorten van temporaire wateren zullen de omstandigheden ind e bermsloot geschikt worden.

Amfibieën:

Bij waterstandsdaling enverminderd e kwel zald e bermsloot geheel of grotendeels ongeschikt worden als paaiplaats,ter ­ wijl uitwijkmogelijkneden ten zuiden van de Aa niet voorhan­ den zijn.He t aangrenzende elzenbroek- engriendencomple x zal tedroo g worden als leefmilieu buiten devoortplantingstijd . Deoud e Aa-arm kan bij handhaving van de huidige situatie (op peil houdenme t water uitd e Aa) inwaard e enigszins toene­ men.

Vogels:

De belangrijkste achteruitgang zal liggen ind e sterkvermin ­ derde foerageermogelijkneden voor de Houtsnip en het verdwij­ nenva n een groot deel van de terreinvariatie die voor de - 133 -

Nachtegaal van belang is.Bi jverdwijne n van degriendcultuu r zullen ook Sprinkhaanrietzanger,Bosrietzanger ,Klein e kare- kiet en Rietgors invoorkome n achteruit gaan.Wa t deze laat­ ste soorten betreft kan alleen bijd e Sprinkhaanrietzanger van aanzienlijke waardevermindering gesproken worden,daa r de andere soorten inNederlan d algemeen voorkomen.

VERANDERING VAN DENATUURWAARDE N BIJ SLUISLOKATIEO P KM 111 (samenvatting)

Ten westen van de sluis zullen inprincip e dezelfde ver­ schijnselen optreden als bij de voorgaande sluislokatie,al ­ leen ingeringer emate .D everanderinge n ind e bermsloot zijn moeilijk in te schatten,omdat de nauwkeurige uitvoering nog niet bekend is.I n ieder geval zullen de gevolgen van dever ­ schillende uitvoeringswijze nvoo r de verschillende deelle- vensgemeenschappen nietgelij k zijn.Het zelfde probleem be­ staat bij de inschatting van de gevolgen van een lichte rest- verdrassing inhe t bosgebied oostelijk van de sluis.Me n zie hierover ook pag. 131 en pag.135 . Deveranderinge n ind e natuurwaarden zijngetalsmati g aange­ geven inbijlag e 23. De teverwachte n wijzigingen ind e hydrologie (zie bijlage 6) zijn gebaseerd op een enigszins onjuiste sluislokatie (111,0 i.p.v. 111,2). De werkelijke verliezen zullendaaro m geringer zijnda n inonderstaand e tekst en ind e waarderingstabel wordt aangegeven.

Vegetatie;

Doordat demees t waardevolle grienden en populierenbossen in het westelijke verdrogende deel liggen zullenoo k bij deze sluislokatie grote waardeverliezen ind e vegetatie optreden. Door de verdroging treedt verruiging op tot ten slotte een monotone braam- en brandnetelvegetatie overblijft. Oostelijk van km 111 zullen bijongewijzigd e waterhuishouding of zeer lichte verdrassing geenmerkbar e veranderingen ind e vegetatie optreden.Wé l isenig e achteruitgang van de kwali­ teiten van de bermslootmogelij k (ziepag .131) . - 134 -

Aquatischemacrofauna ;

Tenweste nva nd eslui szulle nd everlieze nva ndezelfd eaar d zijnal sbi jsluislokati e 109,2.D egevolge n zullenechte ri n demeest egevalle nminde rdesastreu szijn .D ebermsloo tza l hierjaarlijk sdroogvallen ;allee nsoorte ndi eweini geise n stellenzulle nzic hhie rhandhaven . Tenooste nva nd eslui skunne ngreppels ,di eiet slange rwa ­ tergaa nvoeren ,i nbetekeni swellich t ietstoenemen .Ee n rijkerelevensgemeenschap ,kenmerken dvoo r temporairwater , zalzic hda nkunne nontwikkelen .I nd ebermsloo t zalzic hee n gevarieerde levensgemeenschapva npermanen twate rvestigen , indienhe twate rva nhe tmee r naarhe tooste nliggen dgebie d wordtomgeleid ,zoal sonde r "Maatregelen" (pag.135 )word t voorgesteld.

Amfibieën;

Indiend ebermsloo tnie tvoo rdoorvoe rva nwate rword tge ­ bruikt,za ld esituati ebovenstroom sva nd eslui svoo rhe t paaienva namfibieë ngunstige r wordenda ni nd ehuidig etoe ­ stand.D eBruin ekikke r kanbovendie noo ko pdivers eplaatse n ind ebosse ngaa npaaien ,omda tdez egreppel slate rzulle n droogvallen.Verde r wordend ebosse noostelij kva nd eslui s gunstiger alsleefmilie uvoo rall eamfibieë nbuite nd epaai - tijd. Doord everdrogin g inhe twestelijk egedeelt ezulle nd eBrui ­ nekikker sdaa rechte rgee ngeschik tleefmilie umee rvinden . DeGroen ekikke r zali ndi tgedeelt ester kachterui tgaa ne n beperktworde nto td edod eAa-arm . Aangezienhe toostelijk edee loo kn ureed svoo ramfibieë n verreweg hetbelangrijks t is,i she tt everwachte nda td eto ­ talestan dbi jdez evarian t ietsvoorui tka ngaan .

Vogelsj_

Voord evogelsoorten ,di ebegunstig dworde ndoo rvochtig ebo ­ demo fvochtafhankelijk eterreinstructure n zalhe tgedeelt e westelijkva nk m11 1minde rgeschikt ,he toostelijk edee lwa t gunstiger worden.Di tzo ukunne nresultere n inee nlicht eaf ­ nameva nd eNachtegaal ,terwij ld eSprinkhaanrietzange rzic h indrog ejare nbete r zalkunne nhandhave nda nmomentee lhe t - 135 -

geval is.D eHoutsni pza l (intotaal )nie tmerkbaa r toe-o f afnemen.

MAATREGELEN

Deverdrogin gva nhe tgebie dbi jdalin gva nhe tkanaalpei l lijktnie tda nme tuiters t kostbaremiddele n tegent egaan . Verplaatsenva nd eslui sSchijnde lverde r stroomafwaartsda n km11 1 iswegen sd ehog ekoste ne nbijkomend eprobleme nnie t ind ebeschouwin gbetrokken . Indiend eslui sword tgebouw dbi jk m11 1 isd eafvoe rva nhe t extrakwelwate rva nbelang .T ésterk everdrassin g isoo kvoo r eendee lva nd enatuurwaarde nnie tgunstig . Debosgebiede ne ngriende noostelij kva nk m 111kunne nbi j (niett esterke )verdrassin g inwaard etoeneme ne naldu scom ­ pensatiebiede nvoo r waardeverliezen inhe tdee lte nweste n daarvan.Di ti sechte r sterkafhankelij kva nhe tt evoere n beheer.Voora lrigoureuz emaatregele ntege nverdrassin gheb ­ benongunstig e invloedo pd enatuurwaarden .He tgunstigs tzo u zijnal she tgebied ,da tsind sd enormalisati eva nd eA a (rond 1940)ster kverdroog d is,wee r ietsnatte r zouworden . Echter nietz ónat ,da tbepaald ebospercele n zoudenafster ­ ven.Ee noptimal etoestan d isvrijwe lallee nt everkrijge n door aankoope ngerich tbeheer . Dewaard eva nd ebermsloo tblijf the tgrootst ,wannee r zomi n mogelijkwate rvanui the tcultuurlan dvi ad ebermsloo tword t afgevoerd.Voo rd emacrofaun a ind ebermsloo t isnamelij k handhavingva nd ewaterkwalitei tva nbelang ,voo rd eamfibie - eni sstromin gongunstig .He tstaa twe lvast ,da td edamme n tussend ebermslootcompartimente nva nduiker smoete nworde n voorzien,hetgee nd everschille n tussend edivers edele na l nivelleert.D egunstigst evarian t isda ndie ,waarbi jhe twa ­ terva nhe toostelij ke nnoordelij kva nd ebosse ngelege n cultuurlandvi ad eA a (ofee nsloo tlang sd eAa )afwatert .D e bermsloottusse nk m 110e nk m11 1ka neindige n inee nvast e dam.Indie nhe twate rbenede ndez eda mnie tmetee nnaa rhe t kanaalword tgevoerd ,maa rvi ad e (verdrogende)bermsloo tto t km11 2doorloopt ,word tdaa roo k ietsva nd enatuurwaarde n behouden,a lza ldi twate rgrotendeel svi ad ebode mwegvloei ­ en. Watbetref td eliggin gva nd eduiker si she the tgunstigst , alsdez enie tz ólaa gliggen ,da td ehoge rgelege ncomparti - - 136 -

mentengehee lleeglopen .Bi jsluislokati eo pk m11 1 ishe t nuttigenig epaaiplaatse nvoo r amfibieënaa nt elegge n inhe t verdrassende (ofalthan snie tverdrogende )gebied .

NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S

1.Vegetati e

Pppulier^nbossen

Hetzij nd ebosse n 1,2 ,3 ,9 ,24 ,25 ,10 2e n 103aa nd eka - naalzijdeva nd eA ae nd ebosse n 13,17 ,18 ,10 5e n10 7aa n deoverzijd eva nd eA a (ziebijlag e 16). Dezebosse nkunne n eenstruikondergroe ihebbe nva nwilgengriend ,ó fee nmee rna ­ tuurlijkestruiklaa gva nAlnu sglutinosa ,Prunu spadus ,Fra - xinusexcelsio re nCorylu savellan a (welo fnie tgehakt) ,ó f inhe tgehee lgee nstruiklaa gbezitten .D enatuurlijk ekrui - denondergroeiheef tee nhog ebedekking ,behalv e ind ehoger e endroger edelen ;voora lsoorte nui td eArtemisietali avulga ­ riskunne nhog eabundantie sbereike n (bv.bi jbo s 1,102 ,10 3 en 18). Zijnd ebosse nnatte r enminde rgestoor de nvoedselrijk ,da n komene rmee r soortenui td eklass ede rPhragmitete ae nd e ordede rMolinietali avoor .Daa rvel epopulierenbosse no pra ­ battenstaan ,zie nw edez evochtminnend evegetati e ine naa n derande nde rgreppels ,terwij lo pd erabatte nvaa kee ndro ­ geree nmee r nitrofielevegetati estaa t (9,25).E r zijnoo k percelenme tnauwelijk ssoorte nui td eArtemisietali a (107). Opvel eplaatse n zienw ed evoorjaarssoor tRanunculu sficari - a,maa rd eplekke nme tAnemon enemoros ae nPrimul aelatior , diee rno gove r zijn (vgl.SBB-rapport ,1958 )zij nschaar se n beperktto td erande nva nd epercelen .O péé nplaat si sd e zeldzameCirsiu moleraceu mgevonde n(9) . Devegetatiekundig eeenhei dwaarto ew edez evegetati ekunne n rekenenvarieer tva nderivaatgemeenscha pUrtic adioic a(Arte - misietea)vi averschillend ederivaatgemeenschappe nva nhe t Alno-Padionto tderivaatgemeenschappe nva nhe tCircaeo-Alni - on,zi eBruen se.a. ,1975 .Ee nontwikkelin g totee nPruno - Fraxinetum,waarto ej esommig evegetatie sva nhe tWijbosch - broek (metdezelfd ebode me ndezelfd egrondwatertrap )kun t rekenen,i shie rnergen s (meer? )aanwezig . - 137 -

Grienden

Aand ekanaalzijd eva nd eAa :2a ,5 ,6 ,8 ,22 be n 101 (2ai s eigenlijkee npopulierenbo sme tgriend-ondergroei ,doc hz ó natda td ekruidenvegetati emee rovereenkoms theef tme td e grienden).Aa nd eoverzijd eva nd eA avinde nw egrien d21 , 20ae n 11. Degriende nworde nno gsteed sme ttussenpoze nva nenkel eja ­ rengesneden .Dez eextensiev emenselijk e invloed,gecombi ­ neerdme td enatt ewinter -e nvoorjaarssituatie ,heef tzee r soortenrijkenatt eruigtvegetatie sdoe nontstaan .Dez enatt e ruigtbestaa tui tsoorte nal sValerian aofficinalis ,Filipen - dulaulmaria ,Thalictru mflavum ,Lysimachi avulgaris ,Lythru m salicariaetc , behorend tothe tFilipendulion .He tzij nzee r kwetsbarevegetatie sva ngrot ebetekenis .D egriende no pee n mindernatt eondergron dvertone ngelijkeni sme the tAlno-Pa - dion;z ebevatte nvee lbossoorte ni.t.t .he tvorig etyp e (Stachyssylvatica ,Prunu spadus ,Humulu slupulus ,Athyriu m filix-feminaenz.) . ind emeest egriende nvinde nw ei nhe t voorjaar Ranunculusficaria .

El^en^broekbos(bo s7 )

Eenbo szonde rpopulieren ,voornamelij kbestaand eui topgaan ­ deelze n (Alnusglutinosa) .Me td estruik -e nkruidlaa gvorm t hetee novergan gva nhe tnatt eAlnio nglutinosa e (greppelse n lagedelen )naa ree nAlno-Padionvegetati e (rabatten).D e kruidlaagbeva tvee lnatt eruigt .

^ijten-po£u^i^renbos_sen(bosse n4 )

Hetzij nd evoornamelij kdroger ebossen .Hoewe lhe taanta l bossoortengrote r isda nbi jd evoorgaand etypen ,heef the t eenzee rsoortenarm eondergroei ,di eplaatselij knoga lge ­ stoord is.Enkel edele nstaa no prabatten ;hierlang si sno g eenrestan tAlno-Padio naanwezig .I nee ndee lvinde nw eVinc a minore nLamiu mgaleobdolo nssp .montanum .He tkasteelbo sbe ­ staatui thoogopgaand eeike n (Quercusrobur) .He ti see nge ­ heeldroo gbo sme tee ngestoorde ,nie tnatuurlijk eonder - groei. - 138 -

12iken-_enjae^tenlane n

De landschappelijk fraaie lanen,toegangswege n tot het kas­ teel, liggen vaak hoger dan de directe omgeving. Zijvertone n wat deondergroe i betreftgelijkeni sme t de eikenbossen,af ­ gezien van de wegbermplanten en hetgroter e aandeelva n de grassen.

Sloten ejic^ude_Aa-^rme n

Behalve deoud e Aa-armen ise r weinig permanent water aanwe­ zig.Wé l lopen er vaak wat diepere (soms ijzerhoudende)grep ­ pels langsd e percelen;hie r vinden we Phragmitesaustralis , Glyceriamaxima ,Glyceri a fluitans,Callitrich e platycarpa, Caltha palustris eno p één plaats Elodea nuttallii. Demeest e van deze greppels vallen al in het voorjaar droog. Een slootme t een afwijkende vegetatie isd e bermsloot langs de ventweg van de weg Den Bosch - Helmond. De soortensamen­ stelling wijst op kwel:Char a vulgaris subsp.crassicaulis , Charaglobularis ,Hottoni a palustris,Scirpu s sylvestris en Juncus subnodulosus.Dez e sloot bevat op demeest e punten ook ind e zomer nog water,afhankelij k van de weersomstandighe­ den. Ind e oude Aa-arm stond vóór de schoning in 1983Nupha r lute­ um in het water.Aa n deoeve r domineerde Glyceriamaxima . Verder kwamen voor Carex acutiformis,Care x riparia,Sparga - nium erectum en irispseudacorus .Di t allesgeeft aan,da t heto m zeer voedselrijkwate r gaat.Vana f 1983word t regelma­ tig water uit de Aa ingelaten en devoedselrijk e toestand zal daardoor gehandhaafd worden.

^e_verwachten efjec_t_van_de_^r^ndwaterjtaindsdaling__o pd eve - getat^Le

I Hetverdwijne n van zeldzame en bijzondere soorten, nl. Primula elatior,Cirsiu m oleraceum, Osmunda regalis en Lamium galeobdolon ssp.montanum . II Hetverdwijne n van soortenme t een stikstofgetal 1,2 e n 3,nl .Equisetu m arvense,Cirsiu m palustre,Deschampsi a cespitosa,Equisetu m palustre en Dryopteriscarthusiana . III Hetdoo r verruiging verdwijnen van de voorjaarsflora: Anemone nemorosa,Primul a elatior en Ranunculus ficaria. 139 -

IV Ookzulle ne rveranderinge n ind evegetati eoptrede nal s gevolgva nd everanderd eaëratie .Voo r sluislokatieo p km109, 2geldt ,da ti nhe tgebie d tussenA ae nkanaa l sprake isva nee nGVG-dalin gva n2 5to t3 5cm .

De_sl_ujLsloJçatieo pk m IPOL'1.

Voord epopulierentxjsse nbeteken the tvoorgaande ,da tzulle n verdwijnen: - eendee lva nd estruiklaa g (Alnusglutinosa ,Sali xcine ­ rea); - allesoorte nui td ePhragmitetali ae nd eord ede rMolinie - talia; - enkelesoorte nui td eQuerco-Fagetea :Ranunculu sficaria , eenkensoor tui td eklass ezelf ,e nkensoorte nva nhe tAl - no-Padion,nl .Athyriu m filix-feminae nStachy spalustris . Ind etoekomstig evegetati e zullensoorte nui td eArtemisie - teaee ngrot eplaat sinnemen .W ezulle ndu snaas tee ndegra ­ datieva nstructuu r eenveranderin g zienva nCircaeo-Alnio n- Alno-Padion- Artemisietea-gemeenschappen ,wa tee ngrot ever ­ armingbeteken tvoo rdi tgebied .I nd edroger ebose nza loo k eenverarmin goptreden ,welk ezic hmanifesteer t inee nafnam e zowelva nhe taanta lsoorte nal si nd ebedekkin g ervan,en/o f wekrijge nee nsterk etoenam eva nRubus . Watbetref td epoulierenbosse n aand eoverzijd eva nd eAa : Bos 105lig tvoo ree ngroo tdee lo pG tVI ;w evinde nhie r voornamelijk afreatofytene nhe t isnoga lgestoord .Allee nd e noordpuntheef tee nvochtminnend evegetati ee nlig too ko pG t III.Bi jee nverwacht ewaterstandsdalin g van 15c mza lallee n dezenoordpun tschad elijden .Bo s 107lig to pG tIII .Me tee n verwachteGVG-dalin gva n± 1 5c m zalda tbetekenen ,da tsoor ­ tenme tvochtgeta l8 ,9 e n 10verdwijnen .Verde r zullenhie r dooree nverhoogd emineralisatie ,hoewe ln uweini gaanwezig , soortenui td eArtemisiete aee nro lgaa nspelen .Voo rbo s1 7 en 18geld thetzelfd eal svoo rbo s 107,me tdi tverschil ,da t deArtemisiete ahie rn ua lrijkelij kvertegenwoordig d zijn. Gjr^enden:he ti sd evraa go fdez ecultuu r nieti nzij ngehee l ingevaa r is,hoewe lwilge nhe ti nkalkrijk ebode m langkun ­ nenuithouden .Voo rd ekruide ne nnatuurlijk estruiklaa g geldtwee rhetzelfd eal svoo rd epopulierenbossen :d esoorte n metvochtgeta l7 ,8 ,9 e n1 0zulle no pde nduu rverdwijnen . - 140 -

De schade zal hier echter groter zijndoordat het aantal "natte" soorten,,voora l uitd e hogere vochtklassen,grote r is dan bijd e populierenbossen. Griend 11 ligtvolgen sd e bodemkaart 1:50.000o pG tVI .Di t isnie t inovereenstemmin g met de werkelijke situatie:he t is nl. het natste griend dat hier voorkomt. Elzejibroekbos:e r ishie r sprake van een fragmentarische ont­ wikkeling van hetAlnio n glutinosae.Di t zalgehee l verdwij­ nen als soortenme tvochtgeta l 7, 8,9 en 10verdwijnen . Eikenbos&e n^n__—_ 1aner i: daa r het aandeel vand e vochtminnende soorten hier gering is,za ld e schade ook beperkt zijn. jËPL£.te-n_eü£. uf3e_A^_JirroeJl:d e weinige sloten die er zijn zullen eerder inhe t jaar droogvallen. Ditgeeft vooral ind e berm- slootme t een kwelindicerende vegetatie een groot waardever­ lies. De lange dode Aa-arm zalevenal s in 1983me t Aa-water op peil gehouden worden.

De sluislokatie op km 111

Ook bijdez e sluislokatie zal ten zuiden van de Aa inhe tge ­ hele westelijke deel een waterstandsdaling optreden van 5to t 25cm .Het oostelij k deel blijft zijnwaard e behouden,d e grootste waarden echter liggen ind e natte westelijkevegeta ­ ties, inprincip e zullendez e vegetaties eenzelfde verande­ ring ondergaan als beschreven bij sluislokatie 109,2. Aan de noordzijde van deA a zullend egriende n en populieren­ bosjes tussen de dode Aa-arm end e Aa in hetvoorjaa r een grondwaterstandsdaling ondergaan van 10to t 25cm .He t grote griendcomplex vlakbijd e Aa zaldu sgehee l verdrogen enal ­ leen het complex dicht bijd e oude Aa-arm zal ietsva n zijn waarde behouden. Ind eoud e Aa-arm zelf zal 'szomer s water uitd e Aa ingelaten worden,dit is zeer voedselrijk water maar aangezien de vegetatie een zeer voedselrijk karakter aangeeft zale r nietvee lveranderen . Ten noorden van deoud e Aa-arm isd edalin g van degrondwa ­ terstand inhe t voorjaar gering:ongevee r 5cm .Di t zal een lichte verruiging tengevolge hebben en Osmunda regalis die rijkelijk aanwezig is inbo s 107 zalgevaa r lopen te verdwij­ nen. - 141 -

2.Macrofaun a

Degreppeldichthei d isvoora lhoo gi nee naanta lgrienden , waarvand emeest etusse nd eA ae nd eZuid-Willemsvaar tlig ­ gen,vri jdiep egreppel skome nvoo r inhe telzenbroek .D epo - pulierenbossen zijnvaa kondie pbegreppeld ,terwij lhe tcul ­ tuurlan dvoora laa nd erande ngreppel sva nbetekeni sheeft . Tennoorde nva nd eA ai sallee ngrien dnr .1 1er gnat . Aldez egreppel svalle njaarlijk sdroog ;voo rd ebermsloo t geldtdi tallee n indrog ezomers .I nd égreppel stusse nA ae n kanaalkom to pvel eplaatse nroes tvoor .Bovendie n ise r lichtestromin g inenkel egreppel swaa rt enemen .D echemi ­ schegegeven s (Klink,1983 )wijze ni nvel egevalle no pgrond ­ waterkwaliteit.Toc hdoe nz eoo kvermoeden ,da the tgehel e gebied tussenA ae nkanaa londe r invloedva nallerle istorin ­ genstaat .I nhe tnoordelij kdee lva nhe tgebie dvertoon tee n greppelee nlicht ee nee nloopj eee nmatig estroming .Bi j beidei srespectievelij k eensterk ee nee nmatig eroestvor - mingwaa r tenemen . Intabe l4 betreffe nd eeerst eze smonster s (t/m113 )grep ­ pelste nzuiden ,d evolgend e zesgreppel se nee nloopj ete n noordenva nd eAa .Ee ndee lva nd everschille ntusse nd emon ­ stersberus to phe tmomen tva nmonsternam e (zied eko pva nd e tabel).D elevensgemeenscha pva ntemporair ewatere n issoor - tenrijke ngaa fontwikkeld .Hoewe luiters tzeldzam esoorte n nietzijn "aangetroffen ,zij nvel especifiek esoorte naanwe ­ zig, dievri jen gto tdi tmilie ubeperk tzijn .Ee nbelangrij k gedeelte isdaardoo r inNederlan de ndaarbuite nschaars ,bij ­ voorbeeldd ekever sHydraen abritteni ,Hydroporu sneglectus , Helophorusnanus ,Helophoru sstrigifron se nHelophoru spumi - lioe nd emugge nTrissocladiu s spec,e nMochlony xculicifor - mis. Enkelesoorte nwijze no pee nzwa kzuu r karakterva nhe t water. Demonster s 118e n11 9betreffe ngreppel si ncultuurland ;d e specifiekee ngevoelig esoorte nzij nhie rda noo kschaarser . Opd epunte n 113e n 115treed tlicht estromin ge nsterk e roestvormingop .voora lmonste r 113beva tenkel esoorte ndi e opkwe le nlicht estromin gduiden .He tloopj elang she tpopu - lierenbosnr . 107 (monster 114)stroom tmati g snel;e ri soo k roestvorming.Hoewe lzic hhieri nee naanta lkwel -e nstro - mendwater-soortenbevinden ,i sd estorend e invloedva nhe t cultuurland ind eomgevin gaa nd esoortensamenstellin g te 142 -

zien.D ebennsloo ti ste rplaats enie tvolledi g bemonsterd. Uitd ebeschikbar egegeven sva nd egehel eberrasloo t (tabel5 ) blijktechter ,da tee nsoortenrijk efaun aaanwezi g is.Derge ­ lijkelevensgemeenschappe nworde ni nNederlan d steedsschaar ­ ser.To td emee rbijzonder esoorte nbehoor td ewant sHebru s ruficepsruficeps .Bovendie n isd ei nNederlan d zeldzameGer - risrufoscutellatu swaargenomen .He tgehee lmoe tgereken d wordento td ezee rgoed eNederlands e slootlevensgemeenschap- pen. Napeilverlagin g zald elevensgemeenscha pva ntemporair ewa ­ terenzic hslecht sfragmentarisc hhandhaven ,zoal sreed so p pag.9 i svermeld .D esoorten ,di ekarakteristie k zijnvoo r temporair watere ndi eoo khog eeise nstellen ,zulle ngee n gelegenheid krijgeno mhu nlevenscyclu st evoltooien ,wannee r degreppel sslecht skort etij dpe rjaa rwate rbevatten ,juis t dewa talgemener ee nminde reise nstellend esoorte nzulle n zichkunne nhandhaven ,bijvoorbeel d steekmuggenva nd ege ­ slachtenAëde se nCuliseta ,larve nva nd ekeve rMicrocar a testaceae nee naanta lnie ti nd etabe lgenoemd ebegelei ­ ders.Oo kzulle nd ekwelindicatore nverdwijnen . Afgezienva nhe tvervalle nva nd einternational ebetekeni s zald egemeenscha p ind everdrogingsgebiede n slechtsar mont ­ wikkeld zijne ndu si nklass e2 o f 1 vallen.Ee nuitzonde ­ ring indi topzich tvorm td enatt egrien d tennoorde nva nd e Aa (kavel11) ,waa rbi jsluislokati eo pk m11 1 (enee nlicht e verdroging)ee nredelij krijk elevensgemeenscha pva ntempo ­ rairewatere nt everwachte nis . Despecifiek erijk egemeenscha pva nd ebermsloo t zalzic hbi j sluislokatie 109,2nie tkunne nhandhaven ,doorda thi jvee l langer zaldroogvalle nda nn uhe tgeva lis .E rzulle nzic h enkelenie tveeleisend esoorte nva ntemporair ewatere nvesti ­ gen.Bi jsluislokati eo pk m11 1za lzic hbovenstroom sva nd e sluisee nlevensgemeenscha pva npermanen twate rontwikkelen . Indiend e invloedva nhe toostelijke r gelegencultuurlan de n vanwegenzou tbeperk tworden ,ka ndi tee nsoortenrijk ege ­ meenschapva nee nschaar styp eworden .

3.Amfibieë n (onderzochti n198 3é n 1984),zi ekaar tbijlag e 20.

Veelamfibieë nmake ngebrui kva ntemporaire ,ondiep ewatere n omzic hvoor tt eplanten .O pd everspreidingskaar tva nd e4 - 143 -

aangetroffensoorte ni see nconcentrati et ezie ni nd eooste ­ lijkeparte nva nd ebermsloot .Rede nhierva n iswaarschijn ­ lijkee ntraditionel eaanpassin gaa nee ngunsti gvoortplan ­ tingsmilieu . Uitwaterstandmetinge n injun ie njul i 1983blee kda tdez e delenva nd ebermsloo tnie tuitdrogen ,zelf snie ti nee nzee r drogee nwarm ejulimaand .Mogelij k isdi td e invloedva n kwelwater.O pd emeest eander eplaatsen ,uitgezonder dd eoud e Aa-arm,droogd ehe twate r in198 3o pi nd eeerst edecad eva n juli.Voo r Kleinewatersalamande re nGroen ekikke r isdi tee n succesvollevoortplantin g beperkendeo fzelf sverhinderend e factor,vanweg ehe trelatie f latemetamorfosere nva nd elar ­ ven.Gewon epa de nBruin ekikke r zijni ndi topzich tminde r kwetsbaar,e nvertone nee nruimer espreidin g inhu npaai - plaatskeuze.Toc hwer dd ehoofdmoo tva ndez esoorte no p slechtsenkel eplaatse ngevonden :d eoostelijk eparte nva nd e bermsloot (Gewonepa d 175va nd e 200"paar" ,Bruin ekikke r4 5 vand e24 0"paar" )en :d eoud eAa-ar m (Bruinekikke r 85va n de 240"paar" ). He tpaaie nva nee nzee rgroo taanta lpadde n opéé nplaat si skenmerken dvoo rd esoort .He tmerendee lva n deGroen ekikker sbetro fd eKlein eGroen ekikke r (Ranalesso - nae),d emees to pee nlandleve nafgestemd eva nd edri eGroen e kikkersoorten.D eMiddelst eGroen ekikke rwer doo k inenkel e gevallenvastgesteld ,dez e isnie tuitgesproke naa nwate ro f landgebonden .I nd eoud eAa-ar mwerde n in198 43 0roepend e mannetjesgetel d tegen8 0i nd eoostelijk eparte nva nd e bermsloot.i n198 3ko nd eAa-ar mwegen sdoorstromin g vanAa - water inverban dme tstuwbouwwerkzaamhede nnie tnauwkeuri g wordenonderzocht .Mogelij kwa sd esituati e in198 4no gnie t geheelhersteld . Vand eKlein ewatersalamande rwerde nslecht s2 vrouwtje sge ­ vangene nein djun ilarve ngevonden ,d esoor tkom tlang she t kanaali noostelijk ee nvervolgen szuidoostelijk erichtin g vrijwelcontin u ind ebermsloo tvoor ,vergezel ddoo rd eKam - salamanderdi et eHeeswij knie twer dwaargenomen . Alsterrestrisc hmilie uzij nhe tcomple xva nnatt egriende n enElzenbroe k tenzuide nva nd eA ae nd egriende nte nnoorde n vand eA ava ngroo tbelang .

4.Vogel s (ziebijlag e 21e n22 )

Bijlage 22geef tee noverzich tva nall ezeker ee nwaarschijn ­ lijkebroedvogelsoorten .Soorte nwaarbi jva nee npositiev e - 144 -

relatieme tvochti gmilie usprak eis ,zij nme tee n+ i nd e kantlijnaangeduid .D etabe li sgesplits t inlandgoe d (met ingeslotencultuurland )e nagrarisc hope ngebied ,voo r70 % grasland.

Bebostgebied .

Hetz odich tnaas telkaa rvoorkome nva nhoo gopgaand ,deel s oudloofbo sva nEi ke nPopulier ,e nlage rgelege nvochtig eo f nattegriende ne nElzenbroe kme tpermanen twate r ind eA ae n deoud eAa-arm ,breng tuiteenlopend evogelgemeenschappe nbi j elkaar.Echte rdoo rd eklein eoppervlakte ne nhe tontbreke n vangevarieer dopgaan d loofbose nech tmoera szij nzowe ld e vogelgemeenschappen vanou dloofbo salsoo kdi eva nvochti g broekbosnie toptimaa lontwikkeld . Zoalst everwachte nblinke nenkel ejuis tbi jovergangssitua ­ tiesgebat esoorte nuit ,al sbelangrijkst ed eNachtegaal .Va n drieaa nvochti g terreingebonde nsoorten ,Sprinkhaanrietzan - ger,Bosrietzange r enKlein eKarekiet ,alsmed eva nd eNachte ­ gaalwer dee nverspreidingskaar tgemaakt .D eHoutsni pka n nieti nkaar tworde ngebrach to mtechnisch eredenen .He t staatvas tda t3 verschillend emannetje she tgebie dbezochte n tijdensbaltsvluchten ,maa rva nontmoetinge nme tvrouwtje si s nietsgebleke n (3waarn.) ,i ntegenstellin g tothe tWijbosch - broek.Mogelij k ishe tterrei nvoo rd eHoutsni pmee rvoedsel ­ bronda nbroedterrein .

Na_peilye rj^aging .

Bijlage rgrondwaterpei ldroog the tgebie deerde r inhe t voorjaar uit,waardoo rd egreppel sminde rgeschik tworde n voorHoutsnippenfoerage .Teven sza ld edoo rverschi li n vochtigheidveroorzaakt evegetatie-afwisselin g minderuitge ­ sprokenzijn ,waardoo rd edichthei dva nm.n .Nachtegaa lza l teruglopen.Kom the tzove rda td egriendculture sverdwijnen , danword too kd ei nNederlan dvri jschaars eSprinkhaanriet - zangergedupeerd .He tdroger eoud eloofbo ska nbuite nbe ­ schouwinggelate nworden ;d ehieraa ngebonde nvogelsoorte n zullenzic hgoe dhandhaven . - 145 -

Agrarischg_eb ied .

Hetonderzocht e cultuurland bleek van geringe ornithologische kwaliteit. Echt natgraslan d bevond zich alleen ind e uiter­ steoosthoe k en hier waren 5h agraslan d eengunstig e uitzon­ dering op het totale oppervlak (er bevonden zich 5p .kievit , 1 p.patrij s en 1p . steenuil). De kenmerkende Veldleeuwerik en Graspieper ontbrakengeheel . Na peilverlaging zal het agrarisch land een nog armer beeld opleveren. ~-y - T4# 147 -

HETGEBIE DVA NHEESWIJ KTO TVEGHE L - 148 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 149 LIGGING 149 LANDSCHAP 149 BODEM 149 WATERHUISHOUDING 150 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (SAMENVATTING) 150 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 151 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 152 MAATREGELEN 152 NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S 153 1.Vegetati e 153 2.Aquatisch emacrofaun a 156 3.Amfibieë n 158 4.Vogel s 159

Relevantebijlage n bijlage5 e n6 :berekend everanderinge n ind estijghoogt eva n hetfreatisc hvla k bijlage 11:kaar tme tnummerin gva nd ebosgebiede n bijlage 12:overzich tva nd enatuurwaarden ,voo re nn ad e kanaalverruiming - 149 -

SAMENVATTING

Hetonderzoekgebie domva tee ntienta lverspreid ebosjes ,twe e oudeAa-arme ne nee ni nafzonderlijk ecompartimente nverdeel ­ debermsloot .Enkel ebosje se nd ebermsloo thebbe ni nveler ­ leiopzich tee nvri jhog enatuurwaarde ,ee nande rdee lva nd e bosjesi sverdroog de ngeëutrofieerd .Va nbijzonder ebeteke ­ nisi see npopulati eva nd eKamsalamander ;dez ediere npaaie n ind ebermsloo tte rhoogt eva nd ebosje s8 e n9 . Door invloedva nd ekanaalverruimin g zald ewaard eva nd e bosjese nd eAa-arme nnauwelijk sveranderen .D ebermsloo tza l echter zijnhog ewaarde nverliezen ,indie nhierdoo rovertol ­ ligwate r zalworde nafgevoerd .

LIGGING

Tussend eA ae nd eZuid-Willemsvaar tlig tte rhoogt eva n Heeswijke nDinthe ree nhalf-ope ncultuurlandschap ,behoren d totd egemeent eSchijnde l (kanaalkm 106-110).He t natuuronderzoekheef tzic hbeperk tto td ehie rgelege n bosjes,o pbijlag e 11genummer dva n 1to t10 .

LANDSCHAP

Hetlandscha pi si nhe tonderhavig egebie d zeergevarieerd . Opengedeelte nme topvallend eagrarisch ebebouwin g zijn schaars.D epolulierenplantage se nmoerasbosje sgeve nsommig e delenee ngeslote nkarakter .Plaatselij k zijnn ahe tnormali ­ serenva nd eA aron d 1940dod earme nblijve nliggen . Dehoogteverschille n zijngering ,zoda the tgebie do pd e meesteplaatse nnie tal see nbeekda lword tervaren .Oo ki n destroomrichtin g (vanzuidoos tnaa rnoordwest )bedraag the t vervalslecht songevee r 11/ 2m o p4 km .

BODEM

Volgensd eBodemkaar tva nNederland ,bla d4 5oost ,bestaa td e bodemte rplaats eva nd ebosje svrijwe lovera lui tbeekeerd - gronden,bestaand eui tlemi g fijnzand .Dichte rbi jd eA a wordendez eafgewissel dme tenkeerdgronden .Allee n inhe t uiterstenoordweste nkome nleek-/woudeerdgronde nvoor ,be ­ staandeui tzandig eleem .Volgen sonderzoe kva nd eRijk sGeo - - 150 -

logischeDiens t isd eleemlaa g ind ebovenst e 1,2m o p diverseplaatse nmee rda n0, 5m dik .O pander eplaatse ni s echterminde ro fgee nlee maanwezig .Vee nva nenig ebetekeni s komtblijken sdi tonderzoe knauwelijk svoor .

WATERHUISHOUDING

Hetonderzoekgebie d ligtbinne nhe tAada le no pd eran ddaar ­ vane ni sbi jd enormalisati eva nd eA aron d 1940mee ro f minderontwaterd .D eBodemkaar tvà nNederlan d (StiBoKa,1976 ) geeftvoo rd elag edele ngrondwatertra pII Iaan ,voo rd e bosjesnabi jhe tkanaa lV .Ui td eRWS-gegeven sblijkt ,da t potentieel kweloptreedt . Debermsloo t ismomentee lverdeel d ingescheide ncompartimen ­ ten,waarva nee nklei ngedeelt ewate r afka nvoere ne nd e overigedele nallee nfungere nal szaksloot .Kennelij k ishie r sprakeva nkwe lui td eZuid-Willemsvaart .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting)

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarde nvind t men inbijlag e 12.Hieri nkom td ebetekeni sva nd ebosje svoo rd e verspreiding vanorganisme nnie tto tuiting .Hoewe lee naan ­ zienlijkdee lva nd ebosje sdroo go fverdroog d is,zo ubestu ­ deringva nminde rvochtgevoelig eorganisme nwaarschijnlij k nietvee lhoger enatuurwaarde nopleveren .Wé lzij nwaar ­ schijnlijkhoger epotentie saanwezig ,di ei nhe tonderzoekre ­ sultaatnie tvoldoend eto tuitin gkomen .

Vegetatie

Inhe tgebie d liggenee naanta lklein ebosjes ,waari nbijn a overalpopuliere nstaa ningeplant .Z ezij nveela lverdroog d enhebbe nvaa kee ngestoord ebrandnetelrijk eondergroei . Delenva nbosj e4 ,6 ,7 ,8 e n9 hebbe nee nondergroe iva nhe t Elzen-vogelkersverbond.Bosj e7 ,8 e n9 hebbe ni nhe t voorjaar zelfsee nuitbundig eanemonenvegetatie .Bo s7 i s verstoorddoo rwoon -e nvakantiebestemming . Tweeoud eAa-arme n indi tgebie dvertegenwoordige nvegetatie - kundigweini gwaarde .D ebermsloo ti splaatselij kva ngroo t belang. - 151 -

Aquatischemacrofaun a

Omdatd emeest ebospercele ndroo g zijn,kom te rnie to fnau ­ welijksaquatisch emacrofaun avoor .Slecht senkel egreppel s voeren ind ewintermaande nwater ;d elevensgemeenscha pi s daarnie trij kontwikkel d ene rzij nduidelijk eeutrofiërend e invloedenvanui the tcultuurland .Wé lzij nkwelindicatore n waargenomen. Deoud eAa-arme nhebbe nee neutroo fkarakter . Deva nelkaa rgescheide ndele nva nd ebermsloo tbevatte n soortenrijkelevensgemeenschappen ,kenmerken dvoo rvri jvoed - selrijkwate rme tee nsemipermanen tkarakter .Di ttyp ele ­ vensgemeenschappen isd elaatst edecenni aster kachteruitge ­ gaan inon sland .O pvel eplaatse n issprak eva nkwel .

Amfibieën

Openkel eplaatse n ino fnabi jd ebosje skome npaaigezel - schappenva nBruin ekikke re nGewon epa dvoor .D ebermsloot , vooralhe toostelijk edee ldaarvan ,i svoo ramfibieë nva n bijzondergrot ebetekenis .I n198 3werde ngrot eaantalle n Kleinewatersalamander se nvri jgrot eaantalle nKamsalaman - dersaangetroffen .Beken d is,da tdez ehie rreed svel ejare n paaien. Naastd egeschikthei dva nd ebermsloo t ishierbi j deaanwe ­ zigheidva nterrestrisc hbiotoo p (bosjes)va nbelang .D e nauwkeurigeliggin gva nd evastgesteld epaaiplaatse n isweer ­ gegeveno pbijlag eW 5 va nhe trappor tWijboschbroek .

Vogels

Eendee lva nd ebosje si sva nbelan gvoo rd esoorte nva nhe t broekbos,me tnam ed eNachtegaal .Va ndez esoor tbroedde ni n 1983:i nbosj e 11 p. ,bosj e5 1 p. ,bosj e7 2 p .e nbosj e8 3p. .D eSprinkhaanrietzange r werdallee ni n198 1vastgestel d (bosje 1),d eHoutsni pfoerageer twé li nhe tgebied ,maa r broedte rvermoedelij kniet .

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Hetprofie lva nd eZuid-Willemsvaar t zalaa nd eoverzijd e (zuidzijde)worde nverruimd .D ehuidig eslui snr .3 kom tt e - 152 -

vervallene nd enieuw eslui s"Schijndel "za lverde rstroomaf ­ waartsgebouw dworde n (bij km109, 2o fbi jk m 111).Allee n bijd eeerstgenoemd esluislokati e zalbosj enr .1 verdrogen ; deres tva nhe tgebie d zalbi jbeid esluislokatie svolgen s bijlage5 e n6 verdrassen . Behoudensnade roverle g zald everdrassin gdoo rmaatregele n wordentegengegaan .D ebermsloo t zalhierto ewaarschijnlij k nietverbree d hoevent eworden ,maa rd ecompartimente n zouden daarbijme telkaa r inverbindin ggebrach tworden .Doo rd e sterkedoorstromin g end everanderd ewaterkwalitei t zald e bermslootda nva nkarakte rveranderen . DeHeeswijks ebru g zalworde nvervange ndoo ree nhog ebrug . Hetviaduc tza lbosj e 1rakeling spasseren .Verder everande ­ ringeni nhe twegenpatroo n zullennie toptreden .

VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N

Gezienhe tbovenstaand emoe tworde naangenomen ,da tvoo rd e meestebosje snauwelijk sveranderinge noptreden .I nd eaa nd e bermslootgrenzend ebosje s (nrs.2 ,3 ,4 ,8 ,9 e n10 )i see n zeer lichteverdrassin g nietuitgesloten . Eengetalsmatig e inschattingva nd enatuurwaarde nn ad eka ­ naalverruimingvind tme n inbijlag e 12.Indie ni nd eooste ­ lijkedele nva nd ebermsloo tminde rwijziginge noptreden , zullend egevolge nva nd eingrepe nhie rwellich tminde rde ­ sastreuszij nda ni saangegeven .Hierto ezoude nd eontwikke ­ lingenoo k ind etoekoms tmoete nworde ngevolgd .

Vegetatie

Alsbosj enr .1 lich tverdroog tza lhie rweini g schadeoptre ­ den,omda td evegetati eva nhe tbosj emaa r eengering ewaard e vertegenwoordigt.I nd eoverig ebosje sworde ngee nverande ­ ringenverwacht . Debermsloo tza lbi jgroter ewaterafvoe r engroter evoedsel - rijkdomzij nhog enatuurwaard everliezen ;he tsterks t ind e westelijkedelen ,waa rd eaanvoe r hetgroots tza lzijn .

Aquatischemacrofaun a

Hiervoorgeld thetzelfd eal svoo rd evegetatie .I nbosj enr. 1 werdgee naquatisc hmilie uaangetroffen .D egehel ebermsloo t zalhe tkarakte r krijgenva npermanen teutroo fwater . - 153 -

Amfibieën

Debermsloo tza lvrijwe longeschik tworde nal spaaiplaat s voor amfibieëndoo rd estroming ,d eonderhoudswerkzaamhede n eneventuel eprofielwijzigingen .

Vogels

Voord evogelwerel d zijngee nveranderinge nt everwachten .

MAATREGELEN

Voorald eoostelijk edele nva nd ebermsloo t zoudenz omoge ­ lijkva ngrot everanderinge ngevrijwaar d kunnenworde ndoo r dedoorvoe rva nwate r tebeperke no fzelf sa lhe twate roos ­ telijkva nD eKnooker snaa rhe tnoorde na ft eleiden . Hoewelhe thandhave nva nee nsuccesvoll eoud epaaiplaat sal ­ tijdd evoorkeu r verdientbove nhe taanlegge nva nee nnieuw e (waarvanhe tsucce sno gmoe tworde nafgewacht) ,i she tzee r gewensti ndi tgeva l (ook)ui tt ezie nnaa rnieuw elokaties , waar salamanderszoude nkunne npaaien .Behou dva nd e populatiei sme tnam evoo rd eKamsalamande r belangrijk (Zuiderwijk,1984) .Aangezie nhe tkanaa lee naanzienlijk e barrièrevormt ,kunne nhe tbes tmogelijkhede naa nbeid e zijdenva nhe tkanaa lworde noverwogen .He tverdien t aanbeveling nat egaa no fi nparticulie r terreinte r compensatiepoele nkunne nworde naangelegd .

NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S

Debosje si ndi tgebie d zijngenummer dva n 1to t 10 (ziebij ­ lage 11).Verde r liggene ri ndi tgebie d tweeoud eAa-arme n enee nbermsloo tdi eplaatselij kva nbetekeni sis .

1. Vegetatie

Bosje_J_ :ee npopulie renbo so pgrondwate rtra pII Ie nV ,zonde r eenontwikkeld e struiklaag,maa r welhie re ndaa ree n struik.D ekruidenondergroe i isster kgestoor de nbestaa t voornamelijk uitsoorte nva nd eArtemisiete aklasse .I nhe t westentege ndi tbo saa nlig tee nwilgengriend ,di ekennelij k delaatst ejare nster kverdroog d is,getuig ehe tzee rabun - 154 -

dantvoorkome nva nCalamagrosti scanescens ,Phalari sarundi - naceae nUrtic adioica .Verde r komene rno gwa tnatt eruigt - kruidenvoor .He tword tbegraas ddoo rschapen . Bosje2 :ee npopulierenbosj eme tee nArtemisiete aondergroe i methie re ndaa rno gee nenke lAlno-Padion-element .Lang sd e slootjeslang she tbo sgroei twa tnatt eruig tme tweini gna ­ tuurwaarde. Bosje3 :jong ee noud epopulierenaanplan tme tee ngestoord e ondergroei.E rlang se ne rdoo rlope nslootje sme tee nvoch ­ tigeruigtvegetatie . Bosjje_4 :he tnoordelijk ebo si see npopulierenaanplan tme t eenAlno-Padio neronde r (hakhout).Aa nd enoordzijd estaa t eenri joud eknotwilgen .He tbo sstaa to prabatten ,d egrep ­ pelseri nzij nechte rdroog .He tgrootst egedeelt eda to pd e kaartal sbo sstaa taangegeve n isee npopulierenboomweide . Bosjje5^ :ee npopulierenaanplan tme tal sondergroe iee nwilg ­ griend.D ekruidlaa g isgestoor de nbestaa tvoornamelij kui t soortenui td eklass ede rArtemisiete ae nRubus . OudeAa-ar mbi jbosj e6 :dez eAa-ar mgrens taa nee nmaïsak - ker,i szee reutroo fe nbeva tweini gvegetatie .Lang sd eran d heeftzic hlang sd eboszijd eee nar mFilipendulio nontwik ­ keld. Bosje^6_ :tege nd eoud eAa-ar mlig tee npopulierenbo so pra ­ batten,d egreppel szij nechte rgehee ldroog .Onde rhe tpopu ­ lierenbosstaa tee nstruiklaa gva nhe ttyp eAlno-Padion ,d e kruidlaag isechte rgestoord ,e rstaa tvee lUrtica ,Galeopsi s enCalamagrosti scanescen se nhe ti svoora ldichtgegroei dme t Rubus. Aand eoverzijd eva nd ewe glig the tbosj eo pee npercee lda t alo pd ekaar tva n 1830al sbo sstaa taangegeven .He tbestaa t uitee nverwaarloos d hakhoutme td esoorte nAlnu sglutinosa , Prunuspadu se nFraxinu sexcelsio r waarinopgaand eeike ne n populierenstaan .D ekruidenlaa g isdi eva nee ndroge rtyp e Alno-Padionvegetati e (bg.Deschampsi acespitos a Circaeo- Alnion ). Bosje^ Ij ditcomple xbestaa tui tbo swaartusse ne nwaarlang s delenva nee noud eAa-ar mliggen .He tbo si sal scaravanter ­ reini ngebrui ke nhie re ndaa r zijne rpriv étuintje si n aangelegd.He t isva noorspron gee nAlno-Padio nvegetati edi e alshakhou t ingebrui k isgeweest .He t isn uster kver ­ droogd.Ee ndee li sbegroei dme topgaan deiken-berkenbos . Overali nhe tterrei nstaa tAnemon enemorosa .Ee ndee lva nd e - 155 -

oude Aa-arm isverlan d totee n hoogopgaand rietmoeras,echte r door een hoog hekomgeven ,waardoo r wed e waarde niet hebben kunnenvaststellen .Ee n deelva n de Aa-arm isal sprivé-zwem - bad ingebrui k end e rest ligt tegen een zwaar bemest cul­ tuurland ,me t een randbegroeiing van Glyceriamaxima ,Phala - risarundinace a en Phragmites australis. Aan dewestzijd e vand e weg ligtoo k een Alno-Padionbosje , ook hier vinden we Anemone nemorosamaa r verder isd eonder - groei erg gestoord. Bosjje8^ :oo k dit perceel staat al als bosperceel in 1830o p de kaart.He t isee n populierenbosme t een Alno-Padiononder- groei,geëxploiteer d alshakhout .He t hele bos is begreppeld, maar deze greppels zijnvoo r het grootste deel droog.O pd e drogere delen staat ook veel berk en eik als hakhout.D e nat­ tere delen zijn iets ruiger vaak met veel braam. Anemone nemorosa en Ranunculus ficaria zijndoo r het hele bos domi­ nant aanwezig. Ook Polygonatummultifloru m komtvee l voor. In het noordoostelijke deel ishe t hakhoutomgeze t inee n boom­ weide,waa r nog welvoora l rond de oude stompen veel anemonen staan. Deze vegetatie isonde r tebrenge n bijd e basisgemeenschap Anemone nemorosa Circaeo-Alnion ,he t type 4ui t deWij - boschbroekkartering . JËP-ËJfLiL : P°Pulierenk°s met een weinig gestoorde vrij droge Alno-Padion ondergroei met Anemona nemorosa,behoren d totd e basisgemeenschap Anemone nemorosa Circaeo-Alnion Bosje^10 ;populierenbo s zonder struiklaag met een Artemisie- teaondergroe i en een enkele natte ruigtesoort. Bermsloot:voora l de delenva n de bermslootdi e langs natuur- terreintjes lopen zijnvaa k mooi ontwikkeld. Ze zijn weinig ruig met zeer bloemrijke kantenme t soorten uitd e Molinieta- liamaa r ook soorten alsJuncu s subnodulosus,Care x nigra (Parvocaricetea) en Carex vesicaria. Inhe t water zelf staat opvee l plaatsen Chara vulgaris subsp.crassicauli s en Chara globulari se n naast Alisma plantago-aquatica ook Alisma lanceolata.

Veranderingen nad e kanaalverruiming

Sluislokatie op 109,2k m Alleen het westelijke bosje (1)lig t inee ngebie d datonge ­ veer 5c mverdroogt inhe tvoorjaar . Daar dit bosje quavege - - 156 -

tatie weinig waarde vertegenwoordigt en alvoo r een groot deel verdroogd is zaldit weinig schade opleveren.All e ande­ regebiede n liggen inee n verdrassingsgebied, zij zullen dus weinig schade ondervinden,al s we aannemen dat de verdrassing door tegenmaatregelen teniet zalworde n gedaan. De bermsloot echter zal inhe tverdrassingsgebie d waarschijn­ lijk doorgetrokken en eventueel verbreed worden.D edele n van deze bermsloot langs en nabij natuurterreinen vertegenwoordi­ gen vaak een hoge waarde,dez e zullen,doorda t zewate r gaan afvoeren enoo k eutrofer worden,i nwaard e achteruitgaan. Slui^loka-tJ^opJ_1J _k m Bijdez e sluislokatie liggen alle bosjes inhe tverdrassings ­ gebied. Debermsloo t zalwee r net als bijd e sluislokatie op 109,2 kmextr a water gaan afvoeren waardoor deze zijn hoge natuurwaarde verliest.

2. Aquatische macrofauna

I)e_hjaidig_e__natuurwaa£den

Demeest e percelen zijndroog .Ee n aantal ervan zijn begrep- peld,waarui t blijkt dat "vroeger" de waterstanden hoger ge­ weestmoete n zijn.Slecht s enkele greppelsvoere n ind ewin ­ termaanden water of zijnmodderig . Demacrofaunalevensgemeen - schappen zijn niet rijk;e r zijn relatief weinig soorten ka­ rakteristiek voor temporair water. Enkele soorten die inhet Wijboschbroek opvee l plaatsen voorkomen ontbreken hier (bij­ voorbeeld de vedermuglarve Trissocladius brevipalpis,he t ke- vertje Helophorus pumilio en de slak Anisus leucostoma). Daarentegen zijn enkele soorten aangetroffen die vanuit het cultuurland afkomstig zijne n niet in temporair water in bos­ percelen thuishoren (metnam e de vedermuglarven Chironomus, Cricotopuse n Paratanytarsus). In enkele greppels ligt een dikke zwartemodderlaa g opd ebo ­ dem en bevindt zich een dik algenpakket inhe twater . Een oudeAa-ar m heeft een zeer voedselrijk karakter,me t soorten die inNederlan d algemeen voorkomen. De bermsloot bevat een soortenrijke levensgemeenschap karak­ teristiek voor semipermanent tamelijk voedselrijk water.Di t type levensgemeenschap isd e laatste jaren achteruit gegaan. Alleen inhee ldrog e zomers zakt hetgrondwaterpei l beneden de greppelbodem. In sommige delenontbreke n de temporaire - 157 -

soortene nkome nsoorte nvoo rdi ekort eperiode nva ndroogt e kunnendoorstaa n (desla kRadi xperegr ae nd ekeve rHydropo - rusdorsalis) .I nander edele nva nd ebermsloo tkome nwee r welenkel etemporair esoorte nvoo r (zoalsd esla kStagnicol a glabrae nd ekeve rHydroporu snigrita) .O pdivers eplekke ni s kwelwaargenomen .

Veranderingva nnatuurwaarde nbi jkanaalverruimin gme tslui s Schijndelo pk m109, 2

Indiend eslui sSchijnde lbi jk m 109,2kom tt eligge nza lhe t freatischvla kbi jpercee lnr .1 ' szomer sc a8 c me n 'swin ­ tersc a 10c mdalen .I ndi tpercee li sechte rgee naquatisch e macrofauna levensgemeenschapaangetroffen .Bi jd eoverig e percelen issprak eva nstijgin gva nhe tfreatisch evla kzowe l ind ezome ral si nd ewinter .Al sgevol ghierva nza ld e watervoerendeperiod eva nd egreppel slange rworden .Di ti s voordivers esoorten ,di eee nlanger ewatervoerend eperiod e eisengunstig .D eeutrofiërend e invloedenvanui tcultuurlan d zullenwe lblijve nbestaan ,daaro m zullenech tveeleisend e soortenhie rhoogsten stijdelij kd egreppel sbevolken . Indienmaatregele n tegenverdrassin gworde ngenome nverval t devoo rd emacrofaun agunstig einvloed . Hetfreatisc hvla k zali nd ebuur tva nd ebermsloo t ind ezo ­ mer inhe tweste nmee rda nc a 15c me ni nhe tooste nc a 10- 15c mstijgen ,i nd ewinte r inhe tweste nmee rda n 15c me n inhe tooste nc a 10- 1 5cm .Di theef tal sgevol gda td e bermslootpermanen twate rgaa tvoeren .D esoortenrijkdo mza l groterworden ,maa rvoornamelij kbestaa nui talgemee nvoorko ­ mendesoorten .D etemporair esoorte nzulle nverdwijnen .

Veranderingva nnatuurwaarde nbi jkanaalverruimin gme tslui s Schijndelo pk m11 1

Indiend eslui sSchijnde lbi jk m11 1kom tt eligge nza lhe t gehelegebie d tussend ewe gHeeswijk-Schijnde le nVeghe lver - drassen .Voora ldichte rbi jd eZuid-Willemsvaar t isdez ever ­ drassing sterkerda nbi jd elokati ebi jk m109,2 . Inprincip e ishie rhetzelfd everhaa lva ntoepassin g alsbi j desluislokati ebi jk m 109,2.Oo khie rgeld tda the tpositie ­ veeffec tva nverdrassin ggehee lo fvrijwe lgehee ltenie tge ­ daanka nworde ndoo rtegenmaatregelen . - 158 -

3. Amfibieën

Inaansluitin go plandgoe dHeeswij kwer dd ebermsloo tsyste ­ matischbemonster d engekarteerd .D eresultate nhierva nzij n weergegeveno pkaartbijlag eW 5 va nhe trappor tWijbosch - broek.He tachterliggen dcultuurlan d end e 10bosje swerde n steekproefsgewijsonderzocht ,evenal sd eAabroeke nbi j Veghel.Binne nd ezon eva n 1-1 1/2 kmva nhe tkanaa lwerde n inapri l 1983ove ree nlengt eva nrui m3 k mslote n inhe t cultuurland afgelopen,waarva nrui m2 k mte nzuide ne n 1k m tennoorde nva nd eAa .

Resultaten

Inhe tAada lwer dd eBruin ekikke r regelmatig inklei naanta l (1-3 eiklompenpe rplaats )vastgesteld .I nee nklein emoe ­ raspoelbi jDinthe re ni nd eAabroeke nwerde ngroter epaaige - zelschappengevonde nva nresp .1 3e n2 0eiklompe n (voornoemde poelwer d inaugustu s 1983gedemp tme tpuin) .Gewon epadde n werdenslecht so péé nplaat si ngrot egetal e (meerda n 50paa r inbosj e7 )vastgesteld .Groen ekikker se nKlein ewa ­ tersalamanders zijnuitsluiten d ind eAabroeke nwaargenomen , beidei ngroo taantal :tientalle nKlein ewatersalamander se n 40roepend eGroen ekikkermannetjes . Dehoogst ewaarde nligge noostelij ko pdi ttraject .D erela ­ tieme td ebosje swer dnie tgoe donderzocht . Bermsloot.I ntegenstellin g totd esituati ebi jlandgoe d Heeswijkkome nBruin ee nGroen ekikke rweini ge nGewon epa d inhe tgehee lnie ti nd ebermsloo ttusse nHeeswij ke nVeghe l voor.Opvallen d ishe tgespreid evoorkome nva nd eKlein ewa ­ tersalamander enda tva nKamsalamander s (±2 0paar )oostelij k vanLaverdon k (km108) .Beid esalamandersoorte nvinde nhu n hoogtepuntron dk m10 7bi jd ebosje s8 e n9 (Kilsdonk/De Knookers).Westelij kva nk m10 8werde nuitsluiten d larvenva n Kleinewatersalamander saangetroffen .D eliggin gva nd epaai - plaatsen kanzonde rmee r inverban dgebrach tworde nme td e kwaliteitenva nd ebosje s8 e n9 .Dez ebosje svorme nee nge ­ schiktterrestrisc hmilie uvoo rsalamanders .

^ewlgen_van_djeJ^anaalverruimin g

Zowelbi jsluislokati eo pk m109, 2al sk m11 1za lverdrassin g optreden.Doo rd etegenmaatregele n zaldez eechte rwaar - 159 -

schijnlijk zógerin g zijn,da td egevolge n inhe tcultuurlan d end emeest ebosje svermoedelij k nietmerkbaa r zullenzijn . Defuncti eva nd ebermsloo tal sdoorvoerend ewaterloo pheef t echtergrot egevolge nvoo rd edaa r levendeamfibieën .Onder ­ houdswerkzaamheden,wijziginge nva nhe tprofie le nd evoora l inhe tvroeg evoorjaa r teverwachte nstromin gmake nd eberm - slootvrijwe lgehee longeschik tal spaaiplaat svoo rsalaman ­ derse nander eamfibieën .

Maa.t£egelen

Metnam ed eKamsalamande r bevindtzic hi nNederlan d inee n kwetsbarepositi e (Zuiderwijk, 1984).Versterkin gva nd eaa n deoverzijd eva nhe tkanaa llevend epopulati e inhe tWij - boschbroek isdaaro mva ngroo tbelang .He tblijf techte rzee r wenselijkdoo rd eaanle gva nenkel epoele noo kaa nd enoord ­ zijdeva nhe tkanaa lee npopulati e tebehoude n (Kilsdonk- Knookers,k m106, 8- 107,3).

Vogels

Opdi ttrajec twerde nallee nd e 10bosje sonderzoch te nnie t hettussenliggend ecultuurland . Doord egering eoppervlakte ne nd erelatie fvee l optredende randsituatiesvertoon td evogelbevolkin ghie rovereenkomste n metdi eva nlandgoe dHeeswij ke nva kK i nhe tWijboschbroek . Doord eonderling eafstande nvorme nd ebosje sgee necht eeen ­ heid.Hierdoo r zijnme tnam evoo rd eHoutsni pslecht senkel e vandez ebosje sva nbelang .Baltsvluchte nva nmannetje saf ­ komstig uithe tWijboschbroe kvoere nzelde nove rhe tkanaal . Waarnemingenhierva nbi jd ebosje s 1, 2, 3e n5 duide no pee n mogelijkbelan gva ndez ebosje sal svoedselgebied ;broede n lijktonwaarschijnlijk . Nachtegalenbroede n invie rva nd etie nbosjes :bosj enr .1 (1p.) ,nr .5 (1p.) ,nr .7 (2p. )e nnr .8 (3p.) .Doo rd e kleineoppervlakte n zijnd edichthede nnie tbetrouwbaa rui t tedrukke n inaanta lpare npe r 10o f 100ha . DeSprinkhaanrietzange r werd in198 1 inbosj e 1vastgesteld , maarontbra k in1983 . Opgron dva ndez ewaarneminge nkunne nd ebosje s 1,5 ,7 e n8 inwaarderingsklass e 2,d eoverig e inklass e 1ingedeel dwor ­ den. Deeventuel e functieva nd ebosje sal sfoerageergebie d - 160 -

voorHoutsnippe nwer dhierbi jnie ti nbeschouwin ggenomen . Bijsluislokati eo pk m109, 2i si nd ezome r inbosj e 1ee n geringeverdrogin g teverwachten ;dez eza lgee nwaardever ­ schuiving ind eavifaun averoorzaken .D eeventuel elicht e verdrassing inee ndee lva nd eoverig egevalle nza loo knie t ind eavifaun amerkbaa rzijn . - 162 -

.,- "•'€ - 164 -

INHOUDSOPGAVE biz.

Kaartva nhe tgebie d 165 SAMENVATTING 166 INLEIDING 168 LIGGING,OPPERVLAKTE ,INDELIN G 169

DEUITGANGSSITUATI E 170 Hetlandscha p 170 Debode m 170 Dewaterhuishoudin g 170 Dewaterkwalitei tva nd eoppervlaktewatere n 171 Dehuidig enatuurwaarde n 172

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 177 VERANDERINGEN IND EWATERHUISHOUDIN G 178

VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE NONDE R 179 INVLOEDVA ND EKANAALVERRUIMIN G MAATREGELEN 184

Bijlagenva nhe tAlgemee nrapport ,waarnaa r indi trappor tverweze nwordt : Bijlage 2 Overzichtdosis-effect-relatie s(naa r Reijnene.a. ,1981 ) Bijlage 5 Berekendeveranderinge n instijghoogt e freatischvla kt.p.v .slui sA (km109,5 ) Bijlage6 Berekendeveranderinge n instijghoogt e freatischvla kt.p.v .slui sA (km111 ) Bijlage 10 WaarderingstabelWijboschbroe k

- 166 -

SAMENVATTING

HetWijboschbroe k omvat eenvri j uitgestrekt complex van bos­ sen (338ha )me t ingesloten cultuurland.Aspectbepalen d isd e populierencultuur, maa r daarnaast komen ook eikenbos,grien d en naaldhout voor. Demeest e bossen liggen op rabatten. Ind e bodem isee n laag Brabantse leem aanwezig,di e van west naar oost zandiger wordt. Het zuidoostelijkgedeelt e ishoge r gelegen en hetgrondwa ­ terpeil ligt hier inhe t algemeen dieper onder het maaiveld (Gt V,V* ,VI )da n inhe t nattere westelijkedee l (GtIII) . Inhe t gehele gebied is kalkrijk (lithogeen) grondwater aan­ toonbaar,maa r inhe tweste n isd e kweldruk wat hoger enove r eengrote r deelva n het jaar aanwezig dan inhe toosten . Indien sluis Schijndel wordtgebouw d op km 109,2 zal inhe t westelijk deel over eengroot oppervlak verdroging optreden, bij sluislokatie op km 111,2 blijftd e verdroging beperkt.D e natte vegetaties van het ELzenvogelkersverbond lijden inhe t eerste geval ernstige schade,o.a .omda t bepaalde vegetaties (type7 en 8va n bijlage W 1)vrijwe l niet buiten het verdro- gingsgebied voorkomen.Bi jd e aquatische macrofauna is sprake van een nationaal en internationaal gezien zeer zeldzamele ­ vensgemeenschap. Deze is inhe t westelijke enmiddelst e deel van het Wijboschbroek bijzonder soortenrijk ontwikkeld en zal bij sluislokatie 109,2 zeer zware verliezen lijden.Bi jd e amfibieën bedragen deverlieze n indit geval enige tientallen procenten van de totale populaties van hetgebied .Va n de broekbosvogels ishe t voorald e Sprinkhaanrietzanger,di e meer dan 30%achterui t zalgaan ,terwij l o.a.Nachtegaa l en Houtsnip kleinereverlieze n zullen lijden. Verschuiving van sluis Schijndel naar km 111,2 brengtd ever ­ liezen terug tot ind emeest e gevallen enkele procenten van het totaal.Daarnaas t treedtda n nog eenvergelijkbaa r ver­ lieso pdoo r het ruimtebeslag van hetverbred e kanaal en het nieuwe viaduct.* Een overzicht vand e natuurwaarden end e veranderingen daarin vindtme n inbijlag e 10.D e eventuele gevolgen van verdras- sing zijnhie r buiten beschouwing gelaten,omda t nog niet is vastgelegd, inhoeverr e verdrassing door maatregelen van het Waterschap zalworde n tegengegaan en omdat enkele ongunstige gevolgenmoeilij k zijn in te schatten. Overigens zouee n

* Inverban d metd e aanleg van het spuikanaal (zie noot op pag. 177) ishe t totale waardeverlies ruim 10% 167 -

lichte verdrassing voor de natuurwaarden gunstig zijn.Oo k de verliezen door verdroging of ruimteverliesva n cultuurland zijnniet inbijlag e 10aangegeven .Dez e zijn wélva n belang, daar het hier toekomstig relatienota-gebied betreft.Aange ­ zien ook het verlies van een strook eikenbos en enkele klei­ nereverlieze n onvoldoende ind e tabel zichtbaar zijn,lig t hetwaardeverlie s bij sluislokatie 111,2no g ind e grootte­ orde van 10% van de totale huidige waarde.* De zeer waardevolle biotopen inhe tWijboschbroek ,di eme t name bij sluislokatie op km 109,2verlore n gaan,zij n niet vervangbaar elders en zijnoo kmoeilij k tecompenseren . Maatregelen om de schade tebeperke n kunnen gericht zijn op vermindering van de verdroging,beperkin g van het ruimtebe­ slag enverleggin g van deverbindin g Schijndel-Heeswijk. Het huidige tracéva n deze verbinding via De Steeg isvoo r dena ­ tuur bijzonder ongunstig, zeker wanneer door vervanging van de brug door een viaductmee r verkeer aangetrokken zalwor ­ den. Mede inverban d met de aanwijzing van grote stukken cultuur­ land als relatienota-gebied ishe t nuttig er naar te streven de verdrassing in stand te houden.Di to pvoorwaarde ,dat ri ­ goureuze tegenmaatregelen door boseigenaren voor kunnenwor ­ den. Natuurbouw ismogelij k ind e strook langs het kanaal ten oos­ tenva n De Steeg. Hier doen zichgunstig emogelijkhede nvoo r om te komen totee n waardevolle vegetatie op het talud van de dijk. Inee n bredeondiep e oeverstrook en/of een drassige strook langsd e dijk kunnen zichbepaald e typen natte levensgemeen­ schappenontwikkelen ,di emomentee l inhe tgebie d ontbreken. Indien een dergelijke strook nieto f weinig toegankelijk is zijn erme t name bijzonderemogelijkhede nvoo r deontwikke ­ ling van de avifauna. Verder isva n belang,dat voor de achteruitgang van de amfi- bieënstand (voornamelijk aan de noordzijde van de Zuid-Wil­ lemsvaart) compensatie kanworde n geboden door aanleg vanex ­ tra paaiplaatsen (voldoende diepe poelen) in hetWijbosch ­ broek.

* Inverban d met de aanleg van het spuikanaal (zie noot op pag. 177) ishe t totale waardeverlies ruim 10% - 168 -

INLEIDING

HetWijboschbroe k wordt indit rapport naar verhouding beknop­ ter behandeld dan de overige terreinen.Wegen sd e bijzondere natuurwaarden ishie r namelijk eenmee r gedetailleerd onder­ zoekverricht ,waarove r een afzonderlijk rapport verschijnt. Daarom ontbreken inhe tonderhavig e rapport uitvoerige be­ schrijvingen, zowelva n landschap,bode m en waterhuishouding alsva n de verschillende deellevensgemeenschappen. Bijverwijzin g zullen pagina's en bijlagen van het afzonder­ lijkeonderzoekrappor tworde n aangehaald alsW ... - 169

LIGGING,OPPERVLAKTE ,INDELIN G

Hetgebied ,da thie r inzij ngehee lword taangedui dal s"Wij - boschbroek",i sgelege naa nd ezuidzijd eva nd eZuid-Willems ­ vaart,tusse nkanaalk m 111,6e n 106,i nd egemeent eSchijn - del.He tonderzoekgebie d wordtaa nd ezuidzijd ebegrens ddoo r deBaksdijk ,Martemanshurk ,Broeks eWe ge nOud eDij k (zied e kaarto ppag .165) .He tbo se nhoutgewa sbeslaa tee noppervla k van33 8ha .Voo rvegetatie ,aquatisch emacrofauna ,amfibieë n envogel sblee khe tbegri p"bo se nhoutgewas "nie tgelijk ,zo ­ datklein everschille n ind egroott eva ndi toppervla kvoor ­ komen. Zoweld eabiotisch eomstandighede nal sd enatuurwaarde nverto ­ neni ndi tgebie dee ningewikkel dpatroo nme tweini gduidelij ­ kegrenzen ,i nd eteks tword tvaa kgesproke nove rhe tweste ­ lijkgebie d (tenweste nva nD eSteeg) ,he tmiddengebie d (tus­ senD eStee ge nd eLobbenhoef/Dinthers eDijk )e nhe t (zuid-)- oostelijkgebied .Te nbehoev eva nd enatuurwaarderin gwer d voorali nhe tweste ne nmidde ngekoze nvoo ree nfijner everde ­ ling,zoda ttotaa l 10vakke n zijnontstaa n (zied ekaar to p pag.165) .D ebegrenzin gva ndez evakke n iso psommig e plaatsenvri jwillekeurig .E r isechte rgestreef dnaa ree n indeling,waarbi jd edele nme tenigszin sovereenkomstig e betekeniszovee lmogelij kbinne néé nva kvallen .I nverban d metd ekleinschalighei d end eliggin gva nslui sSchijnde li s hetwestelijk ee nmiddelst egedeelt e inkleiner evakke n opgesplitstda nhe tzuidoostelij kdeel . - 170-

DEUITGANGSSITUATI E

Hetlandscha p

Hetgebie d isbijzonde rvlak .He thel tomlaa g innoordweste ­ lijkerichting :he tuiterst e zuidoostenlig to pongevee r 8,5m ,he tnoordweste no p6, 5m bove nN.A.P. .D eafstan d tus­ senbeid euiteinde nbedraag tongevee r 5km .Oo ki nd edirect e omgeving zijnd ehoogteverschille ngering . Aspectbepalend zijno pd emeest eplaatse nd epopulierenbosse n inallerle istadi ava nonderhou de nontwikkeling .Vaa k ishe t struikgewasonde rd epopuliere n zeerdicht . Plaatselijkvind tme neikenbos ,grien de nvoora li nhe tzuid ­ oostenoo knaaldhout .Boomweiden ,graslan de nenkel eakker s liggenmerendeel sverspreid ,zoda tee nzee rafwisselen dgehee l isontstaan .D emeest ebosse nligge no prabatten .D egreppel s valleni nhe tvoorjaa ro fd ezome rdroog .He tzuidoostelij k deeli si nall eopzichte nhe tdroogst ,maa roo khie rvind tme n natterepercelen .

Debode m

Inhe talgemee ngesproke ni sd ebode mva nhe tgebie d rijkaa n leem.He tsterks ti sdi ti nhe twestelij kgedeelte ,waa rd e meestebosse nzij ngelege no pLeekeerdgrond :zandig eleem ,be ­ ginnendo pminde rda n4 0c mdiepte .Mee rnaa rhe tooste nvind t meni nd elager edele nBeekeerdgronden ;dez e zijni nhe tge ­ biedtusse nD eStee ge nd eLobbenhoe f ("middendeelva nhe t Wijboschbroek")lemige rda ni nhe toosten .D ehoger edele ni n hetoostelij kgebie dworde ni nhe talgemee ngekenmerk tdoo r Veldpodzolgronden. Bijd eaanle gva nd ebosse ni svee lbodemmateriaa lvanui td e greppelsbove no pd erabatte ngebracht .Hierdoo r isvaa kkal k naarbove ngehaal de ni sd ekalkrijkdo mva nd ebode m zeerva ­ riabel.

Dewaterhuishoudin g

Hetfreatisc hgrondwate r stroomtongevee rva noos tnaa rwest , evenwijdigaa nd eZuid-Willemsvaart .D egronde ni nhe tooste ­ lijkdee lva nhe tWijboschbroe k hebbengrondwatertra pV e nV* , plaatselijkVI ,d eleekeerdgron d inhe tweste nheef tgrondwa - - 171 -

tertrapIII .O pdivers eplaatse n inhe tweste nzij ni nwinte r envoorjaa rgrondwaterstande nva nongevee r 20c monde rhe t maaiveldnormaa l (bijlageW 16).Oo khie r zakthe twate rech ­ ter ind ezome rvaa kto t 1m diepte .Mee rnaa rhe tooste nwer ­ dennie tzulk ehog evoorjaarsgrondwaterstande nvastgestel d (bijlagenW 17,18) . Uitvergelijkin g tussenhe tpei lva nfreatisc hwate r endie p grondwater blijkt,da ti nhe tgehel eWijboschbroe kpotentiël e kweloptreedt .I nhe twestelij kdee li sd ekweldru kechte rho ­ gere ni sove ree ngroo tdee lva nhe tjaa rd estijghoogt eva n hetdiep ewate r ietshoge rda ndi eva nhe tfreatisc hwater .I n hetoostelij kdee lva nhe tgebie d isdi tallee ni nd enazome r hetgeval .Oo kui tchemisc honderzoe kblijkt ,da ti nhe tgehe ­ leWijboschbroe k kalkrijk (lithogeen)wate raanwezi g is (pp.w 24vv.) . Metuitzonderin gva nd egroter ewaterlope ne nenkel ediep e poelenvalle nall eoppervlaktewatere nvrijwe lel kjaa rdroog . Hetbetref tvoora lenig eduizende ngreppel sva nzee rverschil ­ lendebreedt ee ndiepte ,a lo fnie tme thorizontal eafstro ­ ming.He tmomen tva ndroogvalle n ligtbi j alleo fd emeest e greppelsbinne néé no ftwe eweke nnada the tgrondwate r toton ­ derd egreppelbode m isweggezakt .

Dewaterkwalitei tva nd eoppervlaktewatere n

Degroter ewaterlope n (Biezenloop,Steegsch eloo pe nMolenhei - deseloop )voere nwate ra fva ngrot elandbouwgebieden ,d ebei ­ delaatst eoo keffluen tva nd e rioolwaterzuiveringsinstallatie teSchijndel .Di twate rdring tbi jopstuwin g ind ezome roo k eenaanta lkleiner eloopje sbinnen . Demeest epercele n zijnmi no fmee ronafhankelij khiervan . Dewaterkwalitei tva nd egreppel si sda nafhankelij kva ndi e vanhe tgrondwate r terplaats ee nva nhe trotten dmateriaa lo p debode mva nd egreppels .Ee nzee rlag ezuurgraa dwer dvastge ­ steld ingreppel si nnaaldbospercele n (pH3, 7- 4,2) .Elder s ishe twate r lichtzuu rto tlich talkalisch .Waa rvee lmes t wordtgebruikt ,zowe li ncultuurlan d alsi nsommig epopulie - renbossen,blijk too khe toppervlaktewate r duidelijkgeëutro - fieerdt ezijn . - 172 -

De huidige natuurwaarden iVlgemeen

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarde npe rdeelge ­ biedword tgegeve n inbijlag e 10.Aangezie nd evakke n zeeron ­ gelijkva ngroott ezij n (ziekaar to ppag .165) ,kom td e waardepe reenhei dva noppervla k nietto tuitin g inhe taanta l ++-en.Med edaaro m isi nd etabe lhe taanta lhectare nbo spe r vakvermeld . Hetonderzoe knaa rd everschillend e deellevensgemeenschappen heeftuitgewezen ,da td enatuurwaarde n inhe tWijboschbroe k aanzienlijkgrote r zijnda nverwach twa s (vgl.d enot ava n Rijkswaterstaat,1978) .Hiervoo r zijnverschillend eredene n aant egeven .O pd eeerst eplaat shebbe nd evochtig e bosgebiedenvóó r 1980zowe li non slan dal sdaarbuite nweini g aandachtgekregen ,zoda tnie tbeken dwas ,waari nd ewaard eva n dezegebiede neigenlij kgelege nwas .Daarme esamenhangen dwa s nietbekend ,da tbi jd ebeoordelin g insterk emat erekenin g gehoudenmoe tworde nme tbodemgesteldhei d ensamenstellin gva n hetgrondwater .Overigen si she tee nvri jalgemee n verschijnsel,da tbi jnauwkeurige r onderzoekonverwacht e waardenaa nhe tlich tkomen . Dehog ewaarde n inhe tgebie d zijnvoora lhe tgevol gva nd e volgendeomstandigheden : -d ebodem^bestaa tvoo ree naanzienlij kdee lui tBrabants e leem,di evaa kmi no fmee r totaa nhe tmaaivel d komte nel ­ dersvaa k ind egreppel sdagzoomt .Di tbodemtyp ekom ti non s land slechtsove ree nbeperk toppervla kvoor .Extensiev epo - pulierencultuur engriende nvind tme nelder svoora lo pvol ­ ledigander ebodemtype n (veen,zand ,klei) ; - hetoptrede nva nkwe lui td ediep eondergron d zorgtvoo ree n gunstigekwalitei tva nhe tgrondwater .Med ei ncombinati e metd ebodemgesteldhei d end ewijz eva nbewerkin g ind eaf ­ gelopeneeuwe n isd ekalkrijkdo mva nd ebode mvee lhoge rda n ind emeest eander epleistocen egebieden ; - hetgrot etotaaloppervla kva nhe tWijboschbroe k isongetwij ­ feldoorzaa kva nhe tfeit ,da tvel eplant -e ndiersoorte n zichhie rdoo rd ejare nhee nhebbe nkunne nhandhaven ; -d eruimtelijk evariati e isdoo rd ewijz eva nbehee rbijzon ­ dergroot .D enatuurwaarde nhange nnau wsame nme td eklein ­ schaligeextensiev eboscultuur . - 173

Vergelijkingme tvel eander evochtig ebosgebiede n inNederlan d endaarbuite nwijs tuit ,da tdez ei nd erege lslecht see n kleindee lva nd ei nhe tWijboschbroe kaangetroffe nlevensge ­ meenschappenherbergen . Inpleistocen egebiede nlijk tdi tsame nt ehange nme tgeringe ­ rekalkrijkdom / inholocen egebiede nme tgroter evoedselrijk ­ dom.Klein emi no fmee rgeïsoleerd eterreine nkunne nhu nsoor ­ tenrijkdomverlore nhebben ,a lo fnie tdoo r storendeinvloede n vanbuiten . Zoalsi nd ealgemen e inleiding (pp.2 8vv. )word tuiteengezet , isnaas td ei nd etabelle naangegeve nwaarde nvaa kno gsprak e vanander enatuurwaarden .I nhe tWijboschbroe k speelti ndi t verband,zoal soveral ,o pd eeerst eplaat sd esluipende ^af ­ takeling ("salami-effect").D eoecologi eva nsoorte n isvaa k onvoldoendebeken do mbi jd edoo ron sgevolgd emethod eachter ­ uitgango fverdwijne nt ekunne naangeven .Nauwkeurige ronder ­ zoekzo uoo kbinne nd eonderzocht egroepe nno gwaarde naa nhe t lichtbrengen ,di eove rhe thoof dgezie nzijn . Watbetref td e^ery^ng_baa£hei dka ngestel dworden ,da the t Wijboschbroekal szodani gnie tvervangbaa r is.Di thang tsame n metd egunstig ecombinati eva nkenmerken ,genoem do pd evorig e pagina.He tza li nvel egevalle nonmogelij k zijn,verlieze n vanlevensgemeenschappe n ofsoorte nelder st ecompensere nvoo r dezelfdelevensgemeenscha po fsoort . Debeoordelin gva nd enatuurwaarde nword tgebaseer do ponder ­ zoekva nvegetatie ,aquatisch emacrofauna ,amfibieë ne nvo ­ gels.Onderzoe kva nandere_groepe nva norganisme n zali nd e meestegebiede ngee nessentiee lande rbeel dopleveren .I nhe t Wijboschbroekma gme naannemen ,da td ebijzonder ebodemge ­ steldheidee nbijzonder elevensgemeenscha pva nbodemorganisme n mogelijkmaak too kbuite nhe taquatisch emilieu .Soorten ,di e momenteelafhankelij k zijnva nd elangdurig ehog eliggin gva n hetfreatisc hvla k inhe twestelij kdee lva nhe tgebied ,kun ­ nenn akanaalverbredin g inmoeilijkhede nkomen .Voorbeelde n zijnpaddestoelen ,wormen ,loopkever senz. .Onderzoe kva ndez e endergelijk egroepe nzo uon sinzien she tn uverkrege nbeel d alleenversterken ,maa rnie tessentiee lwijzigen . Wélmoet ,o.a .i nverban dme the tvoorgaande ,vermel dworden , datd eeijœnbosse ni nd etabe londergewaardeer d worden.Di t hangtsame nme the tfeit ,da teikebla d inafgevalle ntoestan d slechtverteerbaa r ise ndaardoo ronde reike nvaa kgee nrijk e bodemflorae n-faun avoorkomt .Anderzijd svervul td eei ki n - 174 -

Europavoo rd eterrestrisch efaun avaa kee nsleutelfuncti e (Elton,1966 ). D eaanwezighei dva nverspreid eeikenbosse nver ­ hoogtd ewaard eva nhe ttotaal ,omda thierdoo r allerleirela ­ tiesmogelij k zijn.Di tword tonvoldoend e ind etabelle naan ­ gegeven,omda tlevensgemeenschappe nva ngroe nbla de nhou t nietonderzoch t zijne n"eikenbos "o pzic hi nNederlan dnie t zoschaar sis .Ee nande raspec t is,da tvoo rd emen see nbo s vanzwar eeiken ,zoal se ri nhe twijboschbroe kenkel evoorko ­ men,ee nvri jgrot e"niet-natuurwetenschappelijke "waard e heeft.Dez eonderwaarderin g isallee nva nbelan g inverban d metextr aruimtebesla gva nhe tverbred e kanaal,omda teiken - bossenweini gdroogtegevoeli g zijne nte ndel ei nhe tzuidoos ­ tenva nhe tgebie dvoorkomen . Eenessentiee lgemi si nhe tonderzoe k tenslott ei sd eactuel e enpotentiël e^a^^^v^n^^^c^al^ujur^and ^Di tspeel tme tnam e inhe tWijboschbroek ,omda ti nhe tkade rva nd erelatienot a eengroo taanta lcultuurlandpercele n totbeheers -o freser ­ vaatgebied zullenworden .Ee noverzich thierva ngeef the tbe ­ treffenderappor tva nStaatsbosbehee r (Stooker,1984) .Momen ­ teelblijk tee naanta lgraslande nme tee nGlanshaververbond - karakter (Arrhenaterion)botanisc hva nbelan g tezijn ,terwij l eenwa thoge rpercentag e zwaarbemes ti se nallee npotentiee l vanbelang .N arealiserin gva nd eplanne n zalzowe ld ewaard e vand egraslande nal sdi eva nd eaangrenzend e loopjes,slote n enbospercele naanzienlij k stijgen (uitgaandeva nd everonder ­ stelling,da td einvloe dva nhe tkanaa lnie tzo uworde ngewij ­ zigd).

Vegetatie

Totd emees twaardevoll evegetatie sva nhe tWijboschbroe kbe ­ hoortd eondergroe iva nee naanta lpopulierenbosse ne nenkel e grienden.He tbetref tvegetatie sva nzowe ld edroger eal sd e natterebosse nva nhe tElzen-vogelkersverbon d (Alno-Padion). Dezee rwaardevoll edroger etype nzij nmerendeel sgelege ntus ­ senD eStee ge nd eLobbenhoef .Me nvind te renkel enationaa l ofregionaa lgezie n zeerzeldzam esoorte nzoal sKnikken dna - gelkruid (Geumrivale) ,Zwart erapunze l (Phyteumanigrum )e n Boskortsteel (Brachypodium sylvaticum).D emees twaardevoll e vegetatiesbehore nto ttyp e5 o pd evegetatiekaar t (bijlageW 1). Zijkome nhe tmees tvoo r insmall estroken ,me tnam eaa n deperceelranden .D ezee rwaardevoll enatt etype nworde nnie t - 175 -

gekenmerktdoo rgrot ezeldzaamheden ,maa rdoo ree ngav eont ­ wikkeling.D emins tverruigd epercele nhierva n (type7 o pd e vegetatiekaart)ligge nrondo mD eStee ge nwestelij kdaarva n (vakkenD e n B). Bijd e ietsverruigd een/o fenigszin sver ­ droogdepercele nzij nvaa kvoora ld egreppelrande nva nbelang . Ookelder svind tme no pschral egreppelrande no flang spade n vaakvegetaties ,di efraa iontwikkel de nlandelij ko fregio ­ naalgezie nzeldzaa mzijn . Vermeldma gverde rworde nd ebijzonder erijkdo maa nSlank e sleutelbloemen (Primulaelatior )e nBosanemone n (Anemonenemo - rosa),di ehe tWijboschbroe koo kvoo rhe too gee nbijzonde r aanziengeve n (bijlageW 2) . Dewaard eva nhe tgebie d isnie tuitsluiten dgelege n ind eop ­ timaalontwikkeld epercelen .Doo rd egrot evariati e inruimt e entij dka nhe tzijn ,da tee nverruigin gsamenhang tme tee n tijdelijke toestand,waari nlate ree nverbeterin g komt,bv . bijhe toude rworde nva nhe tbos .Oo kd ezeldzamer eplanten ­ soortenzij nnie taltij dgebonde naa nd eplaatse nme td ege ­ ringstestoring ,bijvoorbeel d inhe tgeva lva nd eMoesdiste l (Cirsiumoleraceum) .

^q^a^ische_mac£0^auina

Deduizende ngreppel se nd eversprei dvoorkomend e kleine wa­ terloopjesherberge nee nzowe lnationaa lal sinternationaa l gezienzee rwaardevoll edierenwereld .D egrot evariati e inty ­ peni sdaarbi jva nbelang .D esoortenrijker egemeenschappe ni n hetweste ne nmidde nva nhe tgebie dherberge nd emeest ezeld ­ zaamheden,waarva n sommige (waaronderdivers ekever -e nveder - mugsoorten)gebonde nzij naa nd enatter edelen ,terwij lander e (bv.d ekever sAgabu sneglectu se nHelophoru spumilio )oo k verspreidove rhe thel eWijboschbroe kvoorkomen .Vermeldens ­ waard ishe tvoorkome nva nd ekreeftachtig eSiphonophane sgru - bei,di ei ntientalle njare nnie tmee r inNederlan dwa saange ­ troffene noo k invel eander edele nva nWest-Europ anauwelijk s meer schijntvoo r tekomen . Ind ewaarderingstabe l (bijlage 10)i snie tzichtbaar ,da td e hogergewaardeerde levensgemeenschappen inhe toostelij kgebie d nietdezelfd ezij nal si nhe tmidde ne nwesten .D emees twaar ­ devollegemeenschappen ,behorend eto td etype nD 7 ,8 e n9 va n hetdeelrappor tWijboschbroe k (bijlagenW 4 e nW 45),kome ni n hetoostelij kdee lva nhe tgebie dnie tvoor . - 176 -

Ookd einternational ebetekeni sva nhe tWijboschbroe k komti n dewaarderingstabe lnie tvolledi g totuiting ,hoewe ldez ei n principe ind ewaarderingsmethod ei singebouw d (ziepag .42 ) Eenaanta lpercele n zounamelij ko pgron dva nnational eover ­ wegingena li nklass e5 komen .

Amfibieën

Hetgebie d isrij kaa namfibieën .Va nbijzonder ebetekeni si s hetvoorkome nva nd eKamsalamander ,di e inon slan dsteed s schaarser wordt.Va nd eKlein ewatersalamande rwerde n 10paai - plaatsengevonden .Beid esoorte nzij nafhankelij kva nwa tdie ­ peregreppel so fpoelen ,di eto tlaa ti nd ezome rwate rbevat ­ ten.D erijkdo maa ngreppel se nvochti gterrestrisc hbiotoo p isoorzaa kva nhe twij dversprei d entalrij kvoorkome nva nd e Bruinekikker .D eGewon epa dpaai tplaatselij k ingroo taan ­ tal.D eKlein ee nMiddelst egroen ekikke r zijnschaars ,omda t devereist emi no fmee rpermanent ewatere nvrijwe lontbreken .

Vogels

HetWijboschbroe kherberg tee ngoe dontwikkeld ebroekbosvogel - gemeenschap.Typisch ewaterstandsgevoelig esoorte nzij nhie r Houtsnip,Nachtegaa le nSprinkhaanrietzanger .D ebeid eeerst ­ genoemdesoorte nbereike n inhe tgebie dnationaa lbezie nhog e dichtheden.All edri ed esoorte nkome ni nhe tnatter eweste ­ lijkedee lmee rvoo rda n inhe tdroger e zuidoosten.Va nd e vogelsva nhe touder eloofbo sverdien tme tnam evermeldin gd e Wespendief,ee ni non slan dschaars eroofvogel ,di egevoeli g isvoo rrustverstoring . - 177 -

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Volgensd eoorspronkelijk eplannin g zouslui sSchijnde lge ­ bouwdworde nbi jk m 109,2.Te nweste ndaarva nzo uhe tkanaal - peilzakke nva n6,5 3m naa r 4,45m .He talternatie f isee n sluislokatiebi j km11 1vrijwe lgehee l inhe tweste nva nhe tWijboschbroek . Deverschille ntusse nbeid evariante n zijnvoornamelij kgele ­ geni nd egroott eva nhe tverdrogings -e nverdrassingsgebied . Bijd esluislokati ebi jk m 111 isee nbreder ebermsloo tnodi g omverdrassin g tegent egaa ne novertolli gwate r aft evoe ­ ren.I nhe tgedeelt etusse nd ehuidig eslui s3 e nd etoekom ­ stigeslui sSchijnde lza lhe tkanaalpei lstijge nva n6,5 3naa r 8,55m bove nN.A.P. . Voord everbredin gva nhe tkanaa lza lva nhe thel egebie dee n strookgron dworde nafgesneden .D ebreedt eva ndez estroo k wordto pgron dva nvoorlopig eplanne nte rhoogt eva nd ebosge - biedenwestelij kva nD eStee ggeraam do p2 8m * ,oostelij kva n DeStee go p3 6m .Te rhoogt eva nhe tcultuurlan d ishe truim ­ tebeslagvaa k ietsmee r (variërendva n3 6to t5 0m) . DeHeeswijks eBru g zalverdwijne ne nworde nvervange ndoo ree n viaductte rhoogt eva nk m109,5 .Te rplaats eva nhe tviaduc t gaatee nstu kbo sverloren .Volgen she tvoorlopi gontwer p wordtoo khe tbosgebie d ind eboch tva nD eStee genigszin s aangetast.Vanui tdi tpun tka noo kwegenzou the tgebie dgaa n binnendringen. Verder zald everbeterd enoord-zuid-verbindin g eenverbredin g vanD eStee gnoodzakelij kmaken ,zoda too kd efietser sveili g kunnenrijden . Opd egenoemd easpecte nza lworde nteruggekome n inhe thoofd ­ stuk"Maatregelen" .

* Nahe tgereedkome nva nhe tmanuscri pbleek ,da tvoo rd eaanle g vanee nspuikanaa llang sd eslui see nextr astroo kgron dva n 25m breedt enodi g is.Di tbetekent ,da ti nhe tuiterst ewes ­ tenva nhe tgebie d (westelijkva nd eLiekendonksch e Steeg;= VakA )ee nstroo kva n5 3m i nplaat sva n2 8m breedt everlore n zalgaan .Di tbetref tongevee r 2h anatuurgebie dextra . - 178 -

VERANDERINGENI ND EWATERHUISHOUDIN G

Det everwachte nverdrogin g enverdrassin g bijd etwe ever ­ schillendesluislokatie sword taangegeve no pbijlage n5 e n6 . Indiend eslui sword tgebouw do pk m 109,2,za ld everdrogin g veelsterke r zijne nee nvee lgrote rgebie domvatten .I nwer ­ kelijkheid isd everdrogin gme tnam ei nd enabijhei dva nd e Zuid-Willemsvaartno g ietsernstige rda no pbijlag e5 staa t aangegeven (ziepp .W 31-32).Bi jsluislokati eo pk m 111za l deverdrogin g inwerkelijkhei dee niet skleine roppervla kbe ­ strijken,omda td eberekeninge n zijngebaseer do pk m111,0 , terwijld ejuist elokati ek m111, 2is . Destijghoogt eva nhe tdiep egrondwate r zaliet ssterke rdale n dandi eva nhe tfreatisc hwater ,zoda td ekwelintensitei tza l afnemene nplaatselij ko ftijdelij k kanomslaa n ininfiltra ­ tie.Oo kverdrassin g kanverminderin gva nd ekweldru k totge ­ volghebben . Dewatervoerend eperiod eva nd egreppel si nhe tverdrogingsge - bied zal,afhankelij kva nd eliggin gva nd egreppe le nd ere ­ genvale nverdampin g inee nbepaal djaar ,me tenig eweke nto t enigemaande nverkor tkunne nworde n (ppW 33-34). Deo pbijlage n 5e n6 aangegeve nverdrassin g zali nwaar ­ schijnlijknie to fslecht si nminder emat eoptreden ,omda t dezebehouden snade roverle gdoo rmaatregele nva nhe twater ­ schapza lworde ntenie tgedaan ,voo r zoverdi tslecht sonvol ­ ledig zougebeure nzij nnegatiev eeffecte nzoal smaatregele n doorparticulier egrondeigenaars ,binnendringe nva nkanaal ­ watere nplaatselij kgeringer e invloedva ndie pgrondwate r moeilijk int eschatten .Overigen si sverdrassin g inhe talge ­ meengunsti gvoo rd enatuurwaarden . - 179 -

VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE NONDE RINVLOE DVA ND EKANAAL ­ VERRUIMING

Denatuurwaarde ndi en ad ekanaalverruimin g nogaanwezi g zul­ lenzij n (ongeveer 20jaa rn ad euitvoerin gde rwerken) ,wor ­ denpe rdeelgebie dweergegeve n inbijlag e 10.Voo rd ebegren ­ zingde rdeelgebiede n zied ekaar to ppag .165 .Evenal si n anderegebiede ni se rva nuitgegaan ,da tgee nwerkelijk e verdrassingseffecteni nhe tgebie dmerkbaa r zullenzij ne nda t ookgee nmaatregele ndaartege ndoo reigenare nzulle nzij n ondernomen.Uitgangspun tvorme nd eingrepe ne nwijziginge n zoalsbeschreve no ppag .177 . Inovereenstemmin gme tpag .1 2zij noo khie rd ewaardeverlie ­ zeni nhe tcultuurlan dbuite nbeschouwin ggelaten .Doo rruim ­ tebeslag zalongevee r 6h acultuurlan dverdwijnen .He tbetref t hierterreingedeelten ,di e inhe trappor tva nStaatsbosbehee r overhe trelatienotagebie d (Stooker,1984 )staa naangegeve n alsreservaatsgebie d zonderhog eactuel ewaarde .Bi juitvoe ­ ringva ndez eplanne n zoudenzi jechte r sterki nwaard e stij­ gen.Enkel ehectare ngraslan de nboomweide ndi everdrogin g zoudenondergaa nhebbe nvolgen sgenoem drappor tn ureed see n hogewaarde .Oo kd ehie r teverwachte nwaardeverlieze nzij n nieti nd ewaarderingstabe lmeegerekend ,behalv evoo r zoverd e verliezenbetrekkin g hebbeno pamfibieë no fvogels . Eveneensnie tmeegereken d zijnd egevolge nva neventuel etoe ­ nameva nnaaldhou t inverdrogingsgebieden ,terwij ld ewaarde ­ verliezenva neikenbosse ndoo rextr aruimtebesla gva nhe tka ­ naalnie tvolledi g ind etabe lto tuitin g komen (vgl.pag . 173). Te nslott ekunne noo kbinne néé nwaarderingsklass ever ­ liezenoptreden ,di enie ti nd etabe lzichtbaa rzijn .

Veranderingenbi jlokati eva nslui sA o pk m109, 2

Vegetatie

Denatt evegetatie sva nhe tElzen-vogelkersverbon d (Alno- Padion)zij ngevoeli gvoo rverlagin gva nd egrondwaterstand . Ditbetekent ,da tvrijwe lhe tgehel egebie d tenweste nva nk m 109,2ster ki nwaard eza ldalen .D eiet sruiger evegetatie s (type9 )dale ndaarbi jvaa kva nwaardeklass e3 naa r klasse2 of 1.D eweini ggestoord evegetatie sva ntyp e7 zij nz óge ­ voelig,da tzi ja lbi jzee rgering everanderinge nva nkwanti - - 180

teito fkwalitei tva nhe tgrondwate r hungrot ewaard e (klasse 4o f5 )verlieze n (vgl.he tschem ao pbijlag e 2). Ind erege l zullend esoorte nme tvochtgeta l9 ,8 e n7 i ndez evolgord e verdwijnen (ziepag .W 4 7e nbijlag eW 44).Omda tdez elaatst e vegetatiesvoornamelij k ind evakke nD e nB voorkomen ,za lva n ditzeldzam evegetatietyp e inhe tWijboschbroe kweini gover ­ blijven.Hetzelfd egeld tvoo rd ewaardevoll egreppelrand-vege - tatiesva ntyp e8 . Dedroger evegetatie sva nhe tAlno-Padio nzij nminde rgevoeli g voorgrondwaterstandsverlaging .I nhe tmees twaardevoll etyp e (nr.5 o pkaartbijlag eW1 )zulle nechte rd emees tgevoelig e (waaronder enkelezeldzame )soorte nwé lverdwijnen ,zelf sbi j zeergering everlagin gva nhe tfreatisc hvlak .Hierdoo r isee n waardevermindering teverwachte n inenkel evegetatie sva ndi t typenabi jD eSteeg .D egrot emeerderhei d vandez evegetatie s ligtechte r ietsmee roostelij ke nza lnie tdoo rd epeilverla - gingworde nbeïnvloe d (vgl.bijlag e5 e nbijlag eW 1) . Door ruimtebeslagva nhe tverbred e kanaale nhe tnieuw evia ­ ducttreed tee nverlie so pva ni ntotaa l9, 4ha ,waaronde ree n aantalnatt epopulierenbosgedeelte n inhe tweste n (vakkenA e n B),ee nstroo keikenbo si nva kB e nenkel e (tendel ewaarde ­ volle)stukke nbo sva nverschillen d typeoostelij kva nD e Steeg (vak K).

Aqjaa^ische_mac£o^auna

Desoortenrijk egreppelfaun ava ntyp eD 8 e n9 za ldoo rd e verdroging inhe twestelij kdee lva nhe tWijboschbroe kmee r danee nkwar tva nhe thuidig eareaa lverliezen .D eachteruit ­ gangva nd epopulatiegroott eva nd esoorte nza lno gsterke r zijndoo rd egroter egreppeldichthei d inhe tnatt ewestelijk e gebied.D egevoeligst e soortenzulle ndaarbi jd emeest eschad e lijdene nwellich tte ndel ei nongunstig ejare nui the thel e Wijboschbroekverdwijnen . Enkeletijdelij kwatervoerend e loopjeszulle noo khu nhuidig e karakterverliezen ,waardoo rva ndi tzeldzam ebiotoo poo kmin ­ dervoorbeelde n zullenoverblijven .Elder si nhe tlan d ishe t merendeelva ndergelijk e loopjesó fmee r agrarischbeïnvloe d ófster kverzuurd . Deverlieze ndoo r ruimtebeslagva nhe tverbred e kanaale nhe t viaducttaste neveneen sd ebovengenoemd ewaardevoll egemeen ­ schappenaan .D everlieze ni nva kA betreffe nte ndel ed ege - 181 -

stoordegreppel sva ntyp eD 10.I nva kB zij nd everlieze n ernstiger,hoewe lprocentuee llan gnie tva nz ogrot ebetekeni s alsd everdrogingsinvloed .

Am^ibieën

Doorverkortin gva nd ewatervoerend eperiod eva ngreppel se n verdrogingva nhe tterrestrisch emilie u zalhe tmomentee lz o nattegebie d inhe tweste nzij nbetekeni svoo rd eamfibieën - standgrotendeel sverliezen .Di tbetref tvoora ld eKlein ewa ­ tersalamander end eBruin ekikker .Va nd etotal eamfibieën - standva nhe tWijboschbroe kzulle nenig etientalle nprocente n verlorengaan .Aanle gva npaaiplaatse n inhe tverdrogingsge ­ biedbied tgee ncompensatie ,omda the tterrestrisch ebiotoo p indez eomgevin g sterk inkwalitei tza lafnemen .

Vogels

Deverdrogin g inhe tweste ne nd edaarme esamenhangend everan ­ deringen inhe tbiotoo pzulle nee nachteruitgan gva nd ebroek - bosvogelst ezie ngeven .Naas talgemener esoorte nal she tWa - terhoenzulle nd edri emee r specifiekesoorte n (Houtsnip, Sprinkhaanrietzanger enNachtegaal )merkbaa rachteruitgaan . BijHoutsni pe nNachtegaa l ligtd eachteruitgan g ind egroot ­ te-ordeva n 10%va nd etotal epopulatie ;bi jd eSprinkhaan ­ rietzanger zaldi tte nminst e30 %zij ne nwellich taanzienlij k meer,indie nrelatie fsterk ebosbouwkundig ewijziginge nworde n doorgevoerd. Hetextr aruimtebesla gva nhe tverbred ekanaa lza ld estan d vand eNachtegaa lme t 10%verminderen ,di eva nd eBosrietzan - germe tbijn a20% .Alle stesame nza lva nd emees twaardevoll e delenva nhe tbiotoo pva nd ebroekbosvogelgemeenscha pminde r dand ehelf td ehog ewaard e (klasse4 )behoude n (ziebijlag e 10).

Veranderingenbi jlokati eva nslui sA o pk m11 1

Vegetatie

Vooralenkel enatt evegetatie sva nhe tElzen-vogelkersverbon d (Alno-Padion)zulle ni nsterk emat everdrogen .He tbetref t vooralpercele nva ntyp e8 e n9 ,maa roo kenkel epercele nva n - 182 -

hetzee rwaardevoll e type7 worde nwellich tno gjuis t aangetast.Omda td ehydrologisch eberekeninge n zijngebaseer d opsluislokati e km111, 0e nd ejuist elokati ek m111, 2is ,i s deschad ewaarschijnlij kgeringe rda nd ewaarderingstabe l (bijlage 10)aangeeft .He tgrot everschi lme tlokati e 109,2i s iniede rgeval ,da tvee lmee r natteAlno-Padionvegetatie s behoudenblijven ,waaronde r alleo fvrijwe lall evoorbeelde n vanhoger ewaardeklassen . Eeneventuel elicht everdrassin g zouvoo rd evegetatie-ontwik ­ kelinggunsti g zijn,indie ndez egee ntegenmaatregele nva n grondeigenaars zouuitlokken . Hetruimtebesla gva nhe tverbred ekanaa le nhe tviaduc t isge ­ lijkaa nda tbi jlokati e 109,2* .Verlie sva nee nstroo kva n tenminst e 28m breedt emaak ti ndi tgeva lee naanzienlij k deelva nhe ttotal everlie suit .Te nooste nva nD eStee gwor ­ denenkel epercele nzodani gaangetast ,da the trestan tzic h nietmee r zalkunne nhandhaven .Relatie fernstig eschad eza l wordentoegebracht ,indie ndoo rd eaanle gva nhe tviaduc td e toenemendeverkeersintensitei t aanpassingenaa nD eStee gnood ­ zakelijkzo umaken .Ieder everbredin go felk eander etechni ­ scheingree pbi jD eStee gbeteken tee naantastin gva nenkel e botanisch zeerwaardevoll epercelen . Allestesame n ist everwachten ,da td etotal everlieze nbi j ditalternatie fno gongevee r 5%va nhe toppervla kva nver ­ schillendevegetatietype n kunnenbedrage n* .

Aq^a^i^cjie_mac£of_auna

Bijdez evarian tbetreffe nd everlieze nslecht senkel evri j totzee rwaardevoll epercele n ind evakke nA ,B e nK e nee n nieto pbijlag e 10zichtbaa rverlie si nva kE .Gaa tme nui t vank m111, 2i nplaat sva n 111,0da nza lhe tverlie si nva kB nogiet sgeringe r zijn.Relatie fbelangrij k isi ndi tgeva l hetverlie sva nee nstroo kvoo rd everbredin gzelf . Binnendez estroo kkom thie re ndaa ree nsoortenrijk egreppel ­ faunavoo re nee nongestoor d temporair loopjeword tee nstu k ingekort.Lang sD eStee g zouvoora lontwaterin go fbinnendrin ­ genva nmee rwegenzou tongunsti g zijn.Afgezie nva ndi tlaat ­ steproblee m zullenbi jdez esluislokati ed etotal everlieze n enigeprocente nva nd etotal ewaard eva nhe tgebie dbedragen .

zieechte rd enoo to ppag .177 ;he ttotal everlie si srui m5% , voorhe teikenbo smee rda n10% . - 183 -

Evenalsbi jd evegetati e isee neventuel everdrassin ggunstig , indiendez egee ntegenmaatregele n zouuitlokken .

Inhe tuiterst eweste nblijf too kbi jdez esluislokati eee n verliesva n5 à 10 % vand etotal epopulati eva nBruin ekikke r enKlein ewatersalamande roptreden .Indie nd everdrassin g eldersnie tvolledi gdoo rmaatregele nword ttenie tgedaan , zullend epopulatie sva nvrijwe lall esoorte ndaa rvoordee l vanhebben .Waarschijnlij kgaa the tdaarbi jslecht so menkel e procentenva nd ehuidig epopulaties ,tenzi joo kpaaiplaatse n wordenaangeleg d (zieonde r "Maatregelen").

Vogels

Inhe tuiterst eweste nza lhe tbiotoo pva nd eBosrietzange r enigeschad elijde ndoo rverdrogin g (ziebijlag eW 6),maa r hetstaa tnie tvast ,o fdez edaaro pster kza lreageren .D e overigesoorte nva nhe tbroekbo szulle nnauwelijk snadee lva n depeilverlagin gondervinden .Eventuel everdrassin g zougun ­ stig zijnvoo rd eSprinkhaanrietzanger . Onafhankelijkva nd esluislokati e isd einvloe dva nhe truim ­ tebeslagva nhe tverbred ekanaal ,waardoo roo k indi tgeva ld e Nachtegaalme twellich t 10%e nd eBosrietzange rme tbijn a20 % zalafneme n* .

* Doord eaanle gva nhe tspuikanaa l (zienoo to ppag .177 )zul ­ lend everlieze nme tnam evoo rd eBosrietzange r nogaanzien ­ lijkgrote rzijn . - 184 -

MAATREGELEN

Vermindering vand enatuurwaarde n isi nenkel egevalle ntege n tegaa ndoo rmaatregelen .I nhe tonderstaand e zullendivers e mogelijkhedenworde ngenoemd ,di ete ndel ea li nhe tvoorlopi g ontwerpzij nopgenomen .O pdetail sva nuitvoerin g zali nd e regelnie tworde n ingegaan.Verplaatse nva nslui sA verde r stroomafwaartsda nk m 111i swegen sd ehog ekoste ne nbijko ­ mendeprobleme nnie ti nd ebeschouwinge nbetrokken . Deberekend everdrassin gva nhe tgebie d tenooste nva nslui sA zalvoo rd enatuurwaarde n inbeginse lgunsti g zijn,hoewe ld e waterkwaliteitva nhe tkanaa lda noo kee nongunstig einvloe d zaluitoefenen .Oo kd ekwelinvloe d kanhierdoo rverminderen . Verder zalee ndergelijk everdrassin g kunnenleide nto tmaat ­ regelenva neigenaren ,di ei nbepaald egevalle nee novercom ­ pensatiezulle nbetekenen .Daaro mlijk tee nbeperkin gva nd e verdrassingvoo rd enatuurwaarde nhe tgunstigst ,tenzi jtegen ­ maatregelendoo rboseigenare nvoorkome nkunne nworden .Bi jaf ­ wegingva nee ne nande r speeltoo khe truimtebesla gva nd e bermslootee nbelangrijk erol .Aangezie nd emeest eeffecte n nietvolledi g tevoorspelle n zijn,word te rhie rnie tnade ro p ingegaan. Beperkingva nd everdrogin g tenweste nva nslui sA gebeur t voornamelijkdoo rd eslui szove rmogelij knaa rhe tweste no p teschuiven .Ee nverder ebeperkin g zouvoo rhe tnatuurbehou d zekergunsti g zijn.Di tgeld techte rvrijwe lalleen ,wannee r dezebeperkin g totstan dkomt ,doorda the tkanaa lee ngeringe ­ reverdrogend e invloed zouuitoefenen .He theef tweini g zind e greppelso pee nhoge rpei lt ehoude ndoo r toevoerva nwate r vanbuite nhe tbosgebied .He tsoortvreemd ewate r zouallerle i storingseffecten teweegbrenge ne nmaa rvoo ree nbeperk tdee l vand ehuidig e florae nfaun a (bv.amfibieën )gunsti g kunnen zijn.Toevoe rva nwate r uithe taangrenzend everdrassend edee l vanhe tbosgebie dheef tdi tnadee lminder .Di tlijk techte r slechtszee rplaatselij ke nhoogsten sgedurend eenig eweke n perjaa rmogelijk .Doo rd ester kleemhoudend ebode m zalhe t watervanui td egreppel soo knie tve r inhe tterrei ndoordrin ­ gen. Bijhe toverwege nva ndergelijk emaatregele ne noo kva neven ­ tuelemaatregele nte rbeperkin gva nd ekanaalinvloe dmoete nd e kostene nbate npe rgeva lworde ngeanalyseerd .Bijvoorbeel d speeltda nee nrol ,da tee naanta lpercele nte nweste nva nk m 111 (vakA )momentee lee nminde rhog ewaard ehebbe nonde rin - - 185 -

vloedva nhe tin -e nuitwendi gbeheer ,o.a .doo rrecen tkap ­ pen.Wannee r indez esituati everanderin g komt,ka nee nderge ­ lijkeafwegin gander suitvallen . Beperkingva nhe truimtebesla g ismogelij kdoo rd ekeuz eva n hetprofie l endoo rversmallin gva nhe tkanaal ,d edij ke nd e bermsloot.Ui td einventarisati eblijk t (ziepp .179-183) ,da t metnam etusse nk m11 0e nk m11 1percele nliggen ,waarbi jel k ruimteverliesva nbelan g is.Ee nbeperkin gva nhe truimtebe ­ slagme t 5à 10mete r ishie r zekerlonend .Oo koostelij kva n DeStee ggrenze nenkel ewaardevoll epercele naa nhe tkanaal , nl.bi jk m109, 5e nk m108,35 . Hetviaduc ti nd ewe gSchijndel-Heeswij kza lvolgen she tvoor ­ lopigeontwer pd.d .novembe r 1984enkel ebosje sdoorsnijde n terhoogt eva nk m109, 5e nenig eaantastin ggeve ni nd eboch t vanD eStee g (vgl.pag .177) .Zowe ld einvloe dva nhe tviaduc t alsdi eva nd evoo rd ehan dliggend everder eaanpassinge nva n DeStee g zoudenachterweg eblijve nal sd everbindin g tussen Schijndele nHeeswij kgeleg dwer dbi jd eHouterds eDij kte n westenva nhe tWijboschbroek .Oo kee nverbindin gvi ad eDin - therseDij kzo uminde r schadedoe nda nbi jD eSteeg .Indie n tochvoo rhe thuidig etrac égekoze nwordt ,zo uhe tviaduc t minder schadelijkvoo rd enatuurwaarde n zijn,al she tiet s meer naarhe tweste nzo uliggen .No g ietsbelangrijke r ishe t dan,d eaantastinge ni nd eboch tva nD eStee gto tee nminimu m tebeperken .Wellich t ishe tviaduc t ietsi nt ekorte ne nka n wegenzoutnaa rd ebermsloo tworde nafgeleid .Anderzijd si she t ooknie twenselijk ,da tee nbermsloo tva nD eStee gontwateren d ophe tbosgebie d zougaa nwerke ne nextr amogelijkhede nzo u scheppenvoo rdetailontwaterin galdaar . Deontsluitin gva nhe twestelij kdee lva nhe tWijboschbroe k komtvoora lto tstan dvi aD eStee ge nd ewe glang she tkanaa l richtingHouterds eDijk .Verbeterin gva ndi eontsluitin gonde r invloedva nd enieuw esituati e zounadele nhebbe nvoo rd ena ­ tuur zoweldoo rextr arustverstorin g (juisti ndez ehoe ki s rustvoo rd evogel sva nbelang )al sdoo r intensiveringva n cultuurtechnische ingrepen.Ideaa lzo uzij nal sd ewe gove rd e kanaaldijknie to fz omi nmogelij kberede nzo uworden . Alscompensati evoo rhe tverlore ngaa nva namfibieënpaaiplaat - sene namfibieënbiotoo paa nweerszijde nva nd eZuid-Willems ­ vaarti she tzee rnutti genkel enieuw epoele naa nt eleggen . Dezezoude nhe tbes tgesitueer d kunnenworde ntusse n km11 0e n km 111,bi jk m 108,4e nbi jk m 107,5.Ee nmee r nauwkeurige - 186 -

plaatsaanduiding kanhe tbes ti noverle g totstan dkomen . Inhe toostelij kdee lva nhe tgebied ,waa rhe tkanaa lgrens t aancultuurland ,zo uee nklein ehoutsinge lvoo rd evogel sva n nutzijn .No ggunstige r isee ndrassig estroo kgron d langsd e dijk.D ebetekeni shierva n isafhankelij kva nd ebreedt eva n eendergelijk e strook,va nd ewaterstan d enva nd etoeganke ­ lijkheidva nd edij kvoo rrecreanten .Hetzelfd egeld tvoo rd e aanlegva nondiep eoeverstroke naa nhe tkanaa lzelf .Bi jrus ­ tigeliggin g isee nhee lscal ava nbroedvogel se nwintergaste n mogelijk,waaronde r zelfssoorten ,di e indi tdee lva nd epro ­ vincieNoord-Braban t schaarszijn .Ee ne nande rhang tmed ea f vanconstructi ee nbehee rva ndergelijk eoeverstroken . Zoweld egenoemd edrassig estroke nal sondiep eoeverstroke n kunnenoo kbotanisch ,hydrobiologisc he nentomologisc hva nbe ­ lang zijn.Topwaarden ,zoal sdi emomentee l inhe tWijbosch - broekvoorkomen ,kunne nhierbi jechte r nietbereik tworden . Opd edijktalud ste nooste nva nD eStee gbestaa nbijzonder e mogelijkhedenvoo rontwikkelin g vanee nwaardevoll eschral e vegetatie.Doo rd eexpositi eva nhe ttalud ,he tontbreke nva n verkeere nd eaanwijzin gva nhe taangrenzen dcultuurlan dal s relatienotagebiedma ggesproke nworde nva nvrijwe loptimal e omstandigheden.We li sgrot ezorgvuldighei de nbegeleidin gbi j deuitvoerin gva nbelan g (vgl.Meije r &Derksen ,i nvoorb.) . - 188 - - 189 -

HET AA-DAL VAN VEGHEL TOT KELDONK 190 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 191 INLEIDING 191 HUIDIGENATUURWAARDE N 191 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 192 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 192 MAATREGELEN 193

Relevantebijlagen ; bijlage7 : berekendeveranderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischwate r bijlage33 :kaar tva nhe tgebie dveghe lto tKeidon k bijlage 34:overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad e kanaalverruiming - 191 -

SAMENVATTING

HetAa-da ltusse nVeghe le nKeidon kbestaa tgrotendeel sui t cultuurlandme tenkel epolulierenbosjes .I n1980—'8 1heef te r eenruilverkavelin g plaatsgevonden.Sedertdie nzij nslecht s plaatselijkno gbelangrijk enatuurwaarde naanwezig :ee npopu ­ latieva nd eKlein ewatersalamande rnabi jVeghe le nee nklei n populierenbosjeo prabatte nte nnoorde nva nKeidonk .Allee n ditlaatst eword tdoo rd ekanaalverruimin g bedreigde nwe l voornamelijkdoo rtijdelijk everdrogin gbi jd ebou wva nslui s Erp,indie nhierbi jsterk eonderbemalin gword ttoegepast .

INLEIDING

Hetgebie d tussenVeghe le nKeidon kword tdoorsnede ndoo rd e genormaliseerdeAa ,di egrotendeel s zeerdich tbi jd eZuid - Willemsvaartgelege n is.He thuidig ekanaalpei l is10,5 7m + N.A.P.;he tmaaivel d inhe tAa-da llig tgemiddel do p9 m . Hetlandscha pword tbepaal ddoo rweide ne nenkel epopulieren ­ bosjes;daarnaas tkome noo kmaïsakker svoor .I n1980-*8 1 heeftee nruilverkavelin g plaatsgevonden. Deliggin gva nd ebosje sword tweergegeve no pbijlag e33 .

HUIDIGENATUURWAARDE N

Eengetalsmatig eweergav eva nd enatuurwaarde nvind tme ni n bijlage34 . Binnenee nstroo kva n40 0mete rva nd eZuid-Willemsvaar tlig ­ genvie rweini gwaardevoll epopulierenbosje sme tbrandnetel , hondsdrafe nkleefkrui d ind eondergroe ie nweini gvochtmin - nendeplantesoorten .Voo raquatisch emacrofaun awer dgee nge ­ schiktmilie uaangetroffen . Tennoorde nva nKeidonk ,o prui m 1k mva nhe tkanaal ,lig t eenklei ndriehoeki g bosjenabi jVogelzang .He ti see npopu - lierenboso prabatte nme tdrogere ,maa roo k zeernatt ede ­ len.O pd edroger edele nzie nw eEik ,Lijsterbes ,Bred este ­ kelvarene nKamperfoelie .O pd enatt edele nzie nw eee nvege ­ tatie,di eee novergan gvorm ttusse nvochtig eElzen-essenbos - sene nhe tElzen-verbond .Enkel eva nd esoorte ndi ehie r voorkomen zijn:Zwart eels ,Grauw ewilg ,Vogelkers ,IJl ezeg ­ ge,Gel elis ,Wijfjesvare ne nHop .D emacrofaun awer dhie r nietonderzocht .He tbosj ei srecen tvergroo tme tee ngemeng ­ deloofaanplant . - 192 -

Debermsloo tlang sd eZuid-Willemsvaar tstaa tvoo ree ndee l droog.D eaanwezig e ijzerbacteriënwijze no pkwe l (geheelo f tendel evanui the tkanaal?) .D emacrofaun a iskenmerken d voor (semi-)permanentwater ;d eaanwezig esoorte nstelle nme ­ rendeelsweini geise nwa tbetref twatervoerend eperiod ee n waterkwaliteit. Bijveghe lbevind tzic hee ngrot econcentrati eKlein ewater ­ salamanders (doorschooljeug dwerde ni n198 3binne ntwe ewe ­ kenminimaa l5 0mannetje sweggevangen) .I nhe tgehel egebie d komenGroen ee nBruin ekikker svoor :Groen e kikkersvaa ktus ­ senkanaa le nAa ,Bruin ekikker smee rbenoorde nd eAa . Weidevogelsware nva n 1977to t 1980goe dvertegenwoordigd : jaarlijksbroedde nzelf sWatersnip ,Grutto ,Wul pe nTureluur . Sedertd eruilverkavelin g resterenallee nno gScholekste re n Kievit.He tverban dme tegalisering ,ontwaterin ge nperceel ­ vergroting isdu sduidelijk .

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Doorhe tvervalle nva nslui snr .4 t eVeghe lza lhe tkanaal - peili nhe tonderhavig etrajec tzakke nva n 10,57naa r 8,55m +N.A.P. .Onde r invloedhierva nza li nhe tgehel eAa-da lee n dalingva nhe tfreatisc hvla koptrede n (ziebijlag e 7).D e bermsloot zalhierbi jvrijwe lpermanen tdroogvallen . Dooronderbemalin g istijden sd ebou wva nslui sEr pgedurend e tweejaa ree ngrondwaterstandsdalin g inhe tzuidelij kdee l vanhe tgebie d teverwachten .Te rhoogt eva nhe tbosj ebi j Vogelzang kandez edalin gongevee r 10c mbedragen .Overigen s bedraagtd ete rplaats everwacht edalin gallee ni nhe twin ­ terhalfjaar ruim5 cm . Dekanaalverruimin g zalgee ninvloe dhebbe no pd eliggin gva n wegene nwaterlopen .

VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N

Inhe tbosj ebi jVogelzan g looptd eIJl ezegg e (eenonder ­ streeptesoor ti nd elijs tva nLondo ,1975 )gevaa r tever ­ dwijnendoo rd edalin gva n5 cm .Onde r invloedva nd ewater ­ standsdaling tijdensd esluisbou wza ldi tbosj etijdelij k sterkverdroge ne ndaardoo r alzij nhoger ewaarde nverliezen . Deamfibieë nzulle ndoo rachteruitgan g vanvoornamelij khe t terrestrischmilie uplaatselij kminde r talrijkworden . - 193 -

Aangeziend eoverig enatuurwaarde ngerin g zijn,zij noo kd e verliezenelder snie tva ngrot ebetekeni s (ziebijlag e34) .

MAATREGELEN

Hetverlie saa nnatuurwaarde ndoo rd etijdelijk everdrogin g tengevolg eva nd esluisbou w ist evoorkome ndoo rd eslui si n eengeslote npu tt ebouwen .I ndi tgeva lzo ud ewaard eva n hetbosj ebi jVogelzan gnauwelijk sverminder dworden .Me nzi e hiervooroo khe trappor tove rD eRoost . - 194 - 196 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 197 LIGGING 197 LANDSCHAP,GEOMORFOLOGIE ,BODE M 197 HUIDIGENATUURWAARDE N 197 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 199 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 199 MAATREGELEN 199 NADEREBESPREKIN GVA ND EAQUATISCH EMACROFAUN A 200

Relevantebijlagen ;

bijlage33 :Kaar tva nhe tgebie dVeghe lto tKeidon k bijlage35 :Overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad e kanaalverrui min g - 197 -

SAMENVATTING

Inhe tcultuurlandscha p rondhe tdor p Zijtaar tligge nenkel e bosjese nnatt eterreinen ,di eondank shu ngering eafmetinge n nog inee no fmee ropzichte nnatuurwaard ebezitten .He tbe ­ treft zowelhe tvoorkome nva ni nNederlan d schaarsesoorte n vanplante ne ndiere nal sd efuncti eva ndez eterreine nal s "tussenstation"bi jd everspreidin gva nvochtminnend een/o f houtgewasvereisend e soorten.Doo rd ekanaalverbredin ge n peilverlaginggaa ndez ewaarde nvrijwe lgehee lverloren .O f doeltreffendecompensati e terplaats emogelij k is,blijf t zeerd evraag .

LIGGING

Hetonderhavig edeelrappor tomva the tgebie d aand e zuidwest ­ zijdeva nd e Zuid-Willemsvaartvana fVeghe lto td egepland e sluisErp ,i nd egemeente nVeghe le nEr p (kanaalkm 103- 99,5). Hetgebie dval tbinne nd e (invoorbereidin g zijnde) ruilverkaveling St.Oedenrode .E rligge nenkel eklein ena ­ tuurterreinen,o pbijlag e3 3aangegeve nme td enummer s 1t/ m 5.

LANDSCHAP,GEOMORFOLOGIE ,BODE M

Hetonderzoekgebie dbetref tee ncultuurlandscha pme tplaatse ­ lijkvee lbebouwin gva nhe tdor pZijtaar te nomliggend ene ­ derzettingen.Tusse nd eakker se nweilande nligge nno gwa t houtsingelse nenkel ebosjes .He tgrootst edee lva nhe tge ­ biedmaak tdee lui tva nee ndekzandvlakt eme tenkel eiet sho ­ gergelege nruggen .O penkel eplaatse ndoorsnijd td eZuid - Willemsvaartechte r nogjuis tee nklei ndee lva nhe tAa-dal ; deterreine n3 e n4 zij ni nee ndergelijk elaagt egelegen . Volgensonderzoe kva nd eRijk sGeologisch e Dienst (1984,bij ­ lage32 )kom thie rnabi jhe tmaaivel dgee nvee no flee mva n betekenisvoor .

HUIDIGENATUURWAARDE N

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarde nword tgege ­ veni nbijlag e35 . Hetcultuurlan d isvoo rweidevogel snie tva nbi jzonde rbelan g enoo kaa nd eamfibieë nwer dbuite nd enatuurterreine nwei - - 198

nig aandacht besteed.D e bermsloot herbergt voornamelijk een macrofauna van stilstaand water,di e in Nederland algemeen voorkomt.Benede n de stuw bij Zijtaar t werden enkele stro­ mendwater-soorte n aangetroffen. De Zuid-Willemsvaart heeft ten noordoosten van Zijtaar t een ondiepe verbreding met een rietzoom,di e voor watervogels van belang is (o.a.broedplaat s van de Fuut). De natuurterreinen zullen afzonderlijk worden besproken ind e volgorde 1- 5 (vergelijk kaartbijlage33) : 1.ee n populierenbosje vanminde r dan 1h a ten westen van Doornhoek.He t heeft eendicht e Alno-Padion-ondergroei met een droger type kruidlaag met veel Veelbloemigesalomons ­ zegel.Voo r vochtminnende planten endiere n isdi t bosje, evenals het volgende,nie tva n belang. Andere soorten kun­ nen er echter een tijdelijke (ofblijvende ) verblijfplaats vinden. 2. Ruim 2h agemengd e loofaanplant ten noordwesten van Zij­ taart op Veldpodzolgrond (grondwatertrapV) . 3.Terrei n nr. 3 bestaat uit een perceelme t populieren op grasland en een aangrenzend laaggelegen grasland,da t vrijwel permanent onder water staat.D e vegetatie ise r van weinig belang. Hetpercee lme t populieren bevat enkele zeer voedselrijkepoelen ,di e tijdelijkwate r voeren.Hie r zijn alleen algemeen voorkomende,weini g eisen stellende macrofauna-soorten aangetroffen.He tgeïnundeerd e grasland bevat eveneens zeer voedselrijk stilstaand water metalge ­ menemacrofauna-soorten .E r werd een grote paaiplaats van de Bruine kikker vastgesteld en twee roepende Groene kik­ kers. 4.Ee nmoerassi g terreintje met bosjes van Grauwewil g en een voedselrijk plasjeme t eenverlandingsvegetati e van soor­ ten uitd e Riet-klasse en veel Bosbies.Ondank sd e betrek­ kelijkevoedselrijkdo m werden waardevollemacrofauna-ele ­ menten aangetroffen.He t terrein heeft waarschijnlijk een stepping-stone functie indit overigens sterk incultuu r gebrachte gebied.He t plasje bevat een grote paaiplaats vand e Bruine kikker en ook twee roepende Groene kikkers werden waargenomen. 5.Ee n eikenbosje,dat zelfvri jdroo g is (er loopt een diepe greppel langs),maa r waar nog wel Pijpestrootje staat. In de lengte loopt er een vochtige greppel door, waarlang s zich een Circaeo-Alnion-vegetatie heeft ontwikkeld met veel IJle zegge. - 199 -

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Doord everbredin gva nd e Zuid-Willemsvaart zalee ngroo t stukva nmoerasterrei n nr.4 worde nafgesnede ne nza ld eon ­ dieperietstroo k inhe tkanaa lbi jZi jtaar tverdwijnen .D e laagtenr .3 za lnauwelijk skleine rworden ,omda the tkanaa l hiera lvri jbree dis . Tengevolg eva nd everlagin gva nhe tkanaalpei lva n 10,57 naar 8,55m + N.A.P .za lee nverdrogin goptreden ,di eword t weergegeven inbijlag e7 .Hierui tblijkt ,da td everlagin g vanhe tfreatisc hvla k terhoogt eva nterrei nnr .3 ongevee r 30c mza lbedragen ,i nterrei nn r.4 4 0ca ne ni nbosj enr .5 15cm .D en ureed sdrog ebosje s 1e n2 zulle nminde rverdro ­ gen. Debou wva nee nviaduc tbi jKeidon k zalgee ninvloe dhebbe n opd enatuurterreinen .

VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N

Ind ebosje snrs .1 e n2 zulle nhoogsten sgering everlieze n aannatuurwaarde noptreden ;dez ezulle nbovendie nnie tgele ­ gen zijni nd edoo ron sonderzocht egroepe nva norganismen . Deverlieze n interrei nnr .3 (d elaagt eaa nhe tkanaa lbi j Zijtaart )betreffe nvoora ld eamfibieë n (diee rnie to fnau ­ welijksmee r zullenpaaien )e nd epotentie sva nhe tterrei n voorvogel s (zieonde rmaatregelen) . Hetmoerassig eterrei nnr .4 za lpraktisc hgehee lvergrave n worden.He trestan t zalbijn avolledi gverdrogen .I nbosj e nr.5 za ld enatt egreppe lverdrogen ,waardoo rd evegetati e hiervangehee l zalverruigen .

MAATREGELEN

Terreinnr .3 i spotentiee lgeschik tvoo rvogels ,namelij k indiend erus t zouworde nvergroo tdoo r erstruike nomhee nt e planten.Voo rvegetati ee naquatisch emacrofaun a zijnd epo ­ tentiesgerin gaangezie nd eeutrofiërin g waarschijnlijknie t isa ft eremmen .Omda td everdrogin gongevee r 30c mza lbe ­ dragen,i she twellich tnie tmee r raadzaamvee l kostent ema ­ kenvoo rd eopvijzelin gva nd enatuurwaarde n indi tterrein . - 200 -

Indien vanmoerasj e nr. 4ee n relatief groot deel behouden blijft,verdien t uitgraven van een nieuwe poel,o.a . voor am- fibieën,overweging .Dez e zalechte r alspaaiplaat s alleen van belang kunnen zijn,al soo k het terrestrischemilie u door waterhuishoudkundigemaatregele n van verdroging gevrijwaard wordt. Meer voor de hand liggend lijkt hetdaarom , inhe tverdras - singsgebied ten zuiden van sluis Erp eeno f twee nieuwe poe­ len aan te leggen enwe l vóórdat deoud e paaiplaats inter ­ rein nr. 4verdwijnt . Gezien het feit,dat in het onderhavige gebied de laatste vochtige restanten dreigen teverdwijnen , isd e aanleg van natte oeverstroken direct langsd e Zuid-Willemsvaart zinvol. Hetverbred e kanaal en het verdroogde cultuurland zullenna ­ melijk een grote barrièrevoo r allerlei vochtminnende orga­ nismengaa n vormen,oo k voor soorten,di e zichove r afstanden van enige kilometers kunnen verplaatsen.

NADERE BESPREKING VAN DEAQUATISCH E MACROFAUNA

Gebied 3

Ter hoogte van km 102 isee n populierenperceel met enige kleine poelen,di e temporair water voeren. Het water istroe ­ bel door fijnorganisc h materiaal.E r iser g veeldraadal g aanwezig. Er wordt heel veel zuurstof geproduceerd. Dele ­ vensgemeenschap bestaat uit algemene soorten,di e weinig ei­ sen stellen aand e watervoerende periode end e voedsel-toe­ stand van het water:d e kevers Helophorusc f flavipes,H .c f minutus, H.c f aguaticus,Ochthebiu sminimu s en Colymbetes fuscus.D e levensgemeenschap is zeer eenzijdig opgebouwd.Af ­ gezien van een groot aantal platwormen (cf Dalyellia) komen er keversva n de familiesde r Hydrophilidae,Hydraenidae ,Hy - droporinae en Colymbetinaevoor . Steekmuglarven (Culicidae), vedermuglarven (Chironomidae),waterpissebedde n (Asellidae) of slakken (Mollusca) zijn niet aangetroffen. Dehypertrof e situatie (invloed vanuit zwaar bemest aangrenzend cultuur­ land) ise r de oorzaak vanda tmee r eisen stellende soorten (met named e echt karakteristieke temporaire soorten) zich hier niet kunnen handhaven. Ten oosten van de populierenaanplant ligtee n open perceel dat vanwege zijn lagere ligging onder water staat.He t isge - - 201 -

heeldichtgegroei d met Glyceria fluitans (mannagras),waar ­ tussenvee ldraadwier . Demacrofaun a levensgemeenschap be­ staat uit algemeen voorkomende soorten,kenmerken d voor stil­ staand voedselrijk water,me to.a . de borstelworm Lumbriculus variegatus,d e kevers Haliplus inaequalis,Hydroglyphu s pu- sillus,d e eendagsvlieg Cloeondipterum ,d e kokerjuffer Tri- aenodes bicolor,d e vlokreeft Gammarus pulex end e vedermug- larven Psectrocladius obvius enChironomu s sp.D e wants Cal- licorixa praeusta end e vedermuglarve Psectrotanypus varius indiceren eendynamisch e situatie. Devoedselrijkdo m wordt o.a.veroorzaak t door het aangrenzende zwaar bemeste cultuur- land. Opdez e hoogte isd e bermsloot slechts korte tijd bekeken; juist stroomafwaarts van de stuw,waa r het water snel stroomt.Hie r zijn algemeen voorkomende soorten,kenmerken d voor stilstaand water gevonden. De kokerjuffer Anabolianer ­ vosa,d e kever Potamonectusdepressu s elegans end e vlokreeft Gammarus pulex zijnd e enige stromend water soorten.Va n een levensgemeenschap kenmerkend voor snel stromend water isgee n sprake.

Gebied 4

Ter hoogte van km 100,3 ligt een perceelda t tendel ege ­ bruikt wordt alsmotorcrossterrein . Binnen het parcours ligt een ondiep weinig beschaduwd moeras.D e oevers zijndichtbe ­ groeid en zeer glooiend. Inhe t water bevindt zichvee l flab eno pd e bodem bevindt zichvee ldetritus .D emacrofaun a le­ vensgemeenschap bestaat uit soorten karakteristiek voor semi­ permanent water.Lang sd edroogvallend e oevers leven enkele soorten karakteristiek voor temporair water:d e slak Anisus leucostoma,d e vedermuglarve Paralimnophyes hydrophilus,d e keverlarvenMicrocar a testacea,d e vrij zeldzame Agabusmela - nocornis end e eveneens vrij zeldzame A. uliginosus.Ee nre ­ latief groot aantal soorten leeft opd e oevers net bijd e wa­ terspiegel,zoal sCercyo n convexiusculuse nd e zgn."open - veld-soorten" Ochthebiusminimus ,Helophoru sc f flavipes,H . cf minutus (alle zijn kevers). Soorte n karakteristiek voor semi-permanent water zijnd e zeldzame Agabus unguicularis, Hygrotus decoratus en Hydroporus erythrocephalus (alle zijn kevers). Ook soorten kenmerkend voor voedselrijk permanent water komen voor:d e vedermuglarven Psectrocladius gr sordi- dellus/limbatellus,Cricotopu s sylvestris agg,Chironomu s sp end e steekmuglarve Anophelesmaculipennis-groep . - 202 -

Eengroo taanta lkever sva nd esoor tCymbiodyt amarginell a enoo kd e keverCercyo nmarinu sindicere nee noeve rme t veeldetritus .D ewant sCallicorix apraeust akom tvoo ri n waterenme tee ndynamisch esituatie ,zoal sbijvoorbeel d hetster kvoedselrijke rworden .Samenvatten d kanme nstel ­ lenda the tmoera sondank sd evoedselrijkdo mno gwaarde ­ volleelemente nherbergt . - 204 -

-?.?' ' .- '•»'

# )V.- • 206 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 207 LIGGING 207 LANDSCHAP 207 BODEM 207 WATERHUISHOUDING 208 DEHUIDIG E NATUURWAARDEN 208 Vegetatie 208 Macrofauna 209 Amfibieën 209 Vogels 209 GEPLANDE INGREPEN ENWIJZIGINGE N 209 VERANDERINGEN VAN DENATUURWAARDE N 210 MAATREGELEN 210

Relevante bijlagen; bijlage 7:berekend e veranderingen ind e stijghoogte van het freatisch water bijlage 33:kaar t van het gebied van Veghel tot Keidonk bijlage 36:overzich tva n de natuurwaarden voor en nad e kanaalverrui min g - 207 -

SAMENVATTING

Het staatsnatuurreservaat De Roest bij Keidonk bestaat uit twee complexen vanmoerasbosje s met aanliggende vochtige graslanden.Vegetatiekundi g behoort het totd e vijf bestege ­ bieden langsd e Zuid-Willemsvaart. Het zal nietdoo r dever ­ ruiming van het knaaal worden beïnvloed,maa r tijdensd e sluisbouw kanverdrogin g optreden gedurende ruim twee jaar. Gezien de aard van bodem envegetati e kandit een blijvende schade opleveren. Ditbetref t waarschijnlijk vooral devege ­ tatie end e bodemfauna.D e schade aand e amfibieën- envogel ­ stand isvermoedelij k slechts tijdelijk.

LIGGING

Ter hoogte vand e geplande sluis B,aa nd e noordoost- en oostzijde van hetdor p Keidonk (gem.Erp ) liggen enkele voch­ tige tot natte bosjes envochtig e graslanden behorende tot het staatsnatuurreservaat De Roost (zie kaart bijlage33) .

LANDSCHAP

Het reservaat bestaat uit twee gedeelten,ee n noordelijk en een zuidelijk deel,beid eme t broekbosjes en eromheen liggen­ de vochtige graslanden met eengezamenlij k oppervlak van 10,4ha .He tgebie d isva n oorsprong eenoud emeande r van de Aa.Voo r en tijdens de Tweede Wereldoorlog ishie r klot (bos- veen) gestoken.Ee n aantal gaten inverschillend e verlan- dingsstadia zijndaa r nog een overblijfselvan .He t natuur­ terrein isbi jd e uitvoering van de ruilverkaveling Veghel- Erp uitgespaard temidden van een open agrarisch cultuurland­ schap.

BODEM

Volgensd e bodemkaartva n Nederland,bla d 45 oost en 51west , bestaat de bodem uit lage enkeerdgronden en beekeerdgronden, merendeels bestaande uit leemarm of zwak lemig fijn zand. Volgens StiBoKa (1963) is er ook veen aanwezig. - 208 -

WATERHUISHOUDING

DeRoos ti see nlaaggelege ngebie d tenopzicht eva nzij nom ­ geving.D eoverheersend egrondwatertra pi sIIa .I nee nsmall e strookte nzuide nva nd ewe g "DeRoost "kom tgrondwatertra p IIIavoo r evenalsi nd enoordoost-pun tva nD eRoost .N ad e ruilverkaveling ishe tgrondwaterpei l inD eRoos tiet somlaa g gegaan.D egraslande nware nechte r tijdenson sbezoe k injun i 1982no gzee rnat .D ewaterafvoe r vindtgrotendeel splaat s viaee nnieu wgegrave n (gestuwde)waterloo pdi elang sd e oostzijdeva nhe tgebie d naard eA astroomt .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N

Hetgebie d isnie ti nall efacette nonderzocht ,aangezie nhe t meerda n 1k mva nd e Zuid-Willemsvaart isgelege ne nnie tbe - invloed zalworde ndoo rpeilwijzigingen .Ee ngetalsmatig ebe ­ naderingva nd enatuurwaarde n ist evinde n inbijlag e36 .

Vegetatie

Hetnatuurgebie d bestaatui tnatt esoortenrijk egraslanden , moerasbosjes,populierenbo se nope nruigten . Graslanden:dez evochtig evoedselrijk egraslande nbevatte n dominant:Agrosti sstolonifera ,Glyceri afluitans ,Holcu sla - natuse nAlopecuru sgeniculatus .E rkome nvel esoorte nui t hetCalthio nvoo rals :Care xdisticha ,Lotu suliginosus ,Se - necioaquatilis ,Juncu sarticulatu se nMyosoti spalustris . Ook zijne rschral edele nme tsoorte nui td eCaricetali aal s Juncussubnodulosus ,Care xnigr ae nRanunculu sflammula .O p denatt edele nkome nCare xacuta ,Care xvesicari ae nEleocha - rispalustri svoor .D egraslande n zijnoo kopvallen d rijkaa n Calliergonellacuspidata . Moerasbos:d emoerasbosje shebbe nee nhog enatuurwaard edoo r hunhog emat eva nongestoord eontwikkeling ,zi jvorme nhe t eindstadiumva nd everlandin g ind eveenputten .Syntaxono - mischhore ndez ebosse nto the tAlnio nglutinosa ee nhe tAl - no-Salicetumcinereae .D ebinnenst edele n zijnvolkome non ­ toegankelijkme tpolle nCare xelata ,Lycopu seuropaeus ,Iri s pseudacorus,Solanu mdulcamar ae nRibe snigrum .O penkel e plaatsen komtd emee rmesotrof esoor tPotentill apalustri s voor.O pd eovergan gva nhe tbo snaa rhe tgraslan d heeftzic h - 209 -

een Filipendulion ontwikkeld met onder meer de soorten:Fili - pendula ulmaria,Thalictru m flavum,Valerian a officinalis, Stachys palustris en Calamagrostis canescens. Populierenbos:dez e bosjes beslaan een kleine oppervlakte en hebben een weinig waardevolle ondergroei van Urticadioic a en Galium aparine. Op enkele plaatsen isee n natte ruigtvegetatie ontwikkeld met naast soorten als Glyceria maxima,Phragmite saustralis ,Ca - lystegia sepium en Rubus soorten ook soorten uit het Filipen­ dulion o.a. Sanguisorba officinalis. Op enkele plaatsen inhe t gebied komtd e voorjaarssoort Ane­ mone nemorosavoor . Degraslande n zullen na een beheer gericht op verschraling in de toekomst nog in waarde stijgen;oo k zullen de ruigtvegeta- ties na eengeregel d maaien inwaard e stijgen.

Macrofauna

De aquatische macrofauna werd niet onderzocht.He t gebied lijkt vooral van belang voor semi-terrestrische en terrestri­ sche levensgemeenschappen van vochtige bodem.

Amfibieën

Ind e oude Aa-restanten paaien zeer grote gezelschappen Groe­ ne kikkers (totmee r dan 50mannetje s tegelijkertijd roepend injun i 1983).Klein e watersalamander,Bruin e kikker en Gewo­ nepa d zijn hier in klein aantal aanwezig.

Vogels

Devogelwerel d werd niet onderzocht.

GEPLANDE INGREPEN EN WIJZIGINGEN

Volgens hydrologisch onderzoek door de Rijkswaterstaat zal het gebied door deverruimin g van de Zuid-Willemsvaart niet worden beïnvloed (ziebijlag e 7).Indie n echter sluisB niet inee n gesloten put zalworde n gebouwd, zal tijdens de bouw van de sluis (gedurende 2jaar ) een waterstandsverlaging van 10à 15c moptreden . - 210 -

VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N

Devegetati eva nhe tmoera se nd enatt egraslande n iszee r gevoeligvoo ree nno gverder ewaterstandsverlagin g (volgend opd everlagin gn ad eruilverkaveling) ,oo ka li sdi tslecht s voor tweejaar .D enatuurlijk everlandingssuccessi eza lver ­ stoordworde ne nd egraslanden ,di evoo ree ndee lo pveenbo - demliggen ,zulle nindroge n(irreversibel) . Deaquatisch emacrofaun ava nd eAa-restante ne nslote nza l zichvermoedelij kte ndel ekunne nhandhave ne nvoo ree nande r gedeeltekunne nherstellen .Ee nproblee mhierbi j zald ege - isoleerdeliggin gva ndi tnatuurgebie d zijn.Bi jd efauna-ge ­ meenschappenva nd emoerassig ebode m zijnzowe ld ehandhavin g alsd eherstelmogelijkhede nproblematischer .D eblijvend e schade zalhie rte nminst e evengroo t zijnal sbi jd evegeta ­ tie. Bijd eamfibieë ne nvogel sza lhe therste lwaarschijnlij k volledig zijn.E rbestaa tee nklei nrisico ,da ti ncombinati e metee nzee rdrog ezome rd everdrogingskla pvoo r éénva nd e aanwezigesoorte nnie ti so pt evangen .Di tzo uda nd eKlein e watersalamandermoete n zijno fee neventuee lnie topgemerkt e soort (Knoflookpad?) .

MAATREGELEN

Deschad eaa nhe tnatuurreservaa t zalt eondervange nzij n doorminde ronderbemalin gto et epasse nbi jd esluisbouw ,zo ­ datgee nverdrogin g terhoogt eva nD eRoos toptreedt . - 212 -

1 V > >. -

af, > - ^

7 :. *-•*: J- ,

*:.-.".* " '»'.-' .

, ,^'^'^ , '

'•V'-'•• ' * - 213 -

HETTRAJEC TTUSSE NSLUI SER PE NBEE KE NDON K - 214 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 215 LIGGING,INDELIN G 215 LANDSCHAP 215 BODEM 216 WATERHUISHOUDING 216 WATERKWALITEIT 217 HUIDIGENATUURWAARDE N 217 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 218 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 218 MAATREGELEN 218 NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S 219 Vegetatie 219 Aquatischemacrofaun a 220 Amfibieën 221 Vogels 221

Relevantebijlagen : bijlage 7:berekend everanderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischwate r bijlage37 :indelin gva nhe tonderzoekgebie d bijlage38 :overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad eka ­ naalverruiming - 215 -

SAMENVATTING

De natuurgebieden tussen sluisEr pe nBee ke nDon k zijn alle gelegen aand ezuidwestzijd eva nd e Zuid-Willemsvaart.He t betreft vooral eenaaneengeslote n bosgebied,waarva nmet nam e een strook loofhoutva n5 0to t15 0mete r breedte langshe t kanaalee nhog e natuurwaarde heeft.Ee nbelangrij k deel hier­ van zaldoo r ruimtebeslag verloren gaan.Herste l isgroten ­ deelsmogelij kdoo r aanleg vanee nnieuw e loofhoutzone.D e waardeva nverde r vanhet kanaa l gelegen bosgedeelten (plaat­ selijkme tee nsoortenrijk e greppelfauna) wordt nietdoo rd e kanaalverruiming beïnvloed.He tbetref t echter merendeels droge naaldhoutbossen. De bosjes ind eBoerdonksch e Kampen,i nhe tda lva nd eGoor ­ loope ni nd eVoorbeem d zijnmomentee l sterk verdroogd. Inhe tgehel e gebied geldt,da tee nlicht e verdrassing gun­ stig zouzij nvoo r denatuurwaarden . Hierover isnade r over­ legme the tWaterscha p nodig.

LIGGING, INDELING

Hett ebeschrijve n gebied ligtaa nd ezuidwestzijd e vand e Zuid-Willemsvaart vanafd egepland e sluisEr pto taa nBee ke n Donk.He tnatuurgebie d bestaat voornamelijkui tbossen ,beho ­ rende totd ecomplexe n HetLijn t (gem.Erp )e nd eBoerdonk ­ sche Kampen (gem.Lieshout) .Aa nd ezuidzijd e hiervan,i nhe t dalva nd eGoorloop ,ligge n enkele kleine loofbosrestanten. Overigens zijnte ndel e brede houtsingels aanwezig enzij ne r wellichtmogelijkhede n voor natuurbouw. De benaming vand eonderdele n blijktui tkaartbijlag e37 .

LANDSCHAP

Ter hoogte van de bosgebieden doorsnijdt de Zuid-Willemsvaart het punt van samenkomst van twee oost-west verlopende dek- zandruggen. Aan de zuidzijde hiervan ligt het dal van de Goorloop; deze beek buigt onder invloed van de hoge rug af naar het oosten. De zuidelijke rug is ter hoogte van de Zuid- Willemsvaart ontgonnen: op de rug ligt de Veerweg met boerde­ rijen en akkerland. De noordelijke rug is wat lager gelegen en is geheel beplant met naaldbos (Het Lijnt) . Beide ruggen - 216 -

komen samen juist rondd e Zuid-Willemsvaart,aa nd e oostrand van een iets lager gelegen gedeelte,d e Boerdonksche Kampen. Momenteel ishie r een smalle zone loofhout aanwezig,afgewis ­ seldme t stroken grasland. Restenva noud e houtwallenverra ­ den,dat ook enkele voormalige cultuurlandpercelen bebost zijn. Noordelijkva n het naaldbosgebied ligt eengrootschalig eont - ginningsvlakte met rechte kavels enverspreid e boerderijen. Langsee ndee lva nd e kanaaldijk ligt een brede houtsingel.

BODEM

Volgens de Bodemkaart van Nederland ,bla d 51 oost,i so pd e hoge zuidelijke ontginningsrug en inhe t loofbosgedeelte van de Boerdonksche Kampen een hoge zwarte enkeerdgrond ontwik­ keld en ind e naaldbosgebieden van Het Lijnt een veldpodzol- grond.He t noordelijke ontginningsgebied en hetda l van de Goorloophebbe n een beekeerdgrond met een zavel-o f kleidek. Al dezegronde n bestaan uit leemarm en zwak lemig fijn zand. Volgensd e Rijks Geologische Dienst (1984) komt alleen inhe t dalva nd e Goorloopplaatselij kmee r dan 0,5 m leem tot 1,20 m onder hetmaaivel d voor.

WATERHUISHOUDING

Het oppervlaktewater inhe t gebied wordt in verschillende richtingen afgevoerd. Het noordelijke gebied (Het Lijnt, gem.Erp ) watert via enkele sloten parallel aand e Zuid-Wil­ lemsvaart af naar het noorden. De Boerdonksche Kampen wateren af naar het westen.He t zuidelijkebeekdal ,i nd e gemeente Beek en Donk,water tvi a de Goorloop af naar de oostzijde van het kanaal. Degrondwaterstande n inwinte r envoorjaa r zijn tendel e rond het jaar 1980verlaag d door maatregelen inhe t kader van de ruilverkaveling Erp.D e Bodemkaart van Nederland,bla d 51 oost, uitgave 1981 (bewerkt in 1978)geef t voor een groot deel vand e ontginning aand e noordzijde envoo r hetda l van de Goorloop inhe t zuiden grondwatertra p IIIaan ,voo r de bosgebieden echter V tot VI.Blijken smetinge n door Rijkswa­ terstaat in het jaar 1981—'82kwame n hoge grondwaterstanden (minder dan 40 cmonde r hetmaaiveld ) alleen voor direct aan de Zuid-Willemsvaart. - 217 -

Het kanaalpeil bedraagt over dit traject 12,75m boven N.A.P.. Debosgebiede n liggen opongevee r 12,5to t 14m boven N.A.P..He t kanaal heeft hier dus een enigszins verdrassende invloed, zoals blijkt uitd edoo r Rijkswaterstaatvervaardig ­ de isohypsenkaarten.Aangezie n geen raaien van grondwater­ standsbu ize ndoo r het bosgebied gelegd zijn,ontbreke n hier­ voor gedetailleerde gegevens.

WATERKWALITEIT

De waterkwaliteit van de Goorloop isd e laatste jaren volgens de landelijke en provinciale normen goed. Door de belasting met effluent end e aanwezigheid van enkele overstorten moet echter welva n zeer eutroof water gesproken worden. De klei­ nere waterlopen zijn zwaar belastmet meststoffen uitd e a- grarische omgeving. Ind e bosgebieden liggen echter diverse sloten,di e niet onder invloed van landbouw en bebouwing staan. Het water hierin ismerendeel s zuur.

HUIDIGE NATUURWAARDEN (samenvatting)

Dehoogst e natuurwaarden indit gebied zijngelege n inhe t bosgebied Het Lijnt.Ee n smalle strook tot op 150m vand e Zuid-Willemsvaart bestaat hier voor eengroo t deel uitvoch ­ tig loofbos op rabatten.Me n vindt er een vrij kenmerkende vegetatie. Door de aanwezigheid vanvee ldoo d hout isdez e strook ook ornithologisch van belang.Enkel e diepere greppels in Het Lijnt herbergen een goed ontwikkelde macrofauna-ge­ meenschap,karakteristie k voor temporair,voedselarm , (zwak) zuur water. Hetgrootst e deel van het bosgebied heeft echter nauwelijks watervoerende greppels. Debospercele n en het cultuurland van de Boerdonksche Kampen zijnverdroogd ,evenal sd e richting Beek en Donk gelegen loofhoutbosjes langsd e Goorloop en ind e Voorbeemd. Denoordran d van Het Lijnt isva n belang voor Bruine kikkers buiten de paaitijd. De ind e waarderingstabel vermelde waar­ den hebben betrekking op ééngrot e paaiplaats van Bruine kik­ ker en Gewone pad,e n een aantal kleinere paaiplaatsen,all e gelegen in cultuurland. - 218 -

GEPLANDE INGREPEN EN WIJZIGINGEN

Door de kanaalverruiming gaat een strook van 50 à 60mete r van het huidige bosgebied verloren.He t kanaalpeil zal niet worden gewijzigd,maa r door de verruiming van het profiel wordtme t name ind e zomer een stijging vanhe t freatisch vlak van 5 à 10c mverwach t (zie bijlage 7). Voor de natuur­ waarden zoudit opd emeest e plaatsen gunstig zijn,maa r de indirecte gevolgen zijn beslist nadelig. Uitoverle g metWa ­ terschap de Aa bleek namelijk,da t slotengegrave n ofaange ­ past zullen worden om de huidige situatie te kunnen handha­ ven.Enerzijd s betekentdi t plaatselijk een extra ingreep, anderzijds vormen steeds land- en bosbouw en nietd e natuur­ waarded e basis,waaro pd e waterhuishouding zalworde n afge­ stemd. Voor de beoordeling vand e verandering vand e natuurwaarden wordt daarom (evenals elders in "verdrassingsgebied") aange­ nomen,dat als resultante van alle ingrepen geen verdrassing of verdroging zaloptreden . Zie echter ook onder "Maatrege­ len".

VERANDERINGEN VAN DE NATUURWAARDEN

Het waardevolle vochtige loofhout langs het kanaal in Het Lijnt end e Boerendonksche Kampen zalvergrave n worden.Daa r waar het kanaalpeil boven hetmaaivel d van de naaste omgeving komt te liggen,za ldoo r kwel uit het kanaal weer een dras­ sige zoneontstaan . Daar deze dan onder naaldhout komt te liggen,za l zij zeker minder waardevol zijn.Ee ndee l vand e verliezen kan eventueel tijdelijk zijn: zieonde r "Maatrege­ len".

MAATREGELEN

Gezien de bijzonderewaard e van de strook langsd e Zuid-Wil­ lemsvaart kanvoora ldoo r vermindering van het ruimtebeslag hetverlie s aan natuurwaarden beperkt gehouden worden. Hetverlie sva n een loofhoutzone zal slechts tijdelijk zijn, indien in een even brede strook het huidige naaldhout vervan­ gen wordtdoo r loofhout. Volledig herstel van de levensge­ meenschap zal echter tientallen jaren duren en blijvend ver­ liesva n enkele soorten iswellich t onvermijdelijk. In ieder - 219 -

geval isherste l van een zobree d mogelijke strook loofbos lonend en zullen hierdoor de huidige waardenmerendeel s te­ rugkeren. Een lichte verdrassing door het achterwege laten van tegen­ maatregelen isvanuit natuurbehoudsoogpunt gunstig. Omdat een deel van het gebied momenteel wordt beheerd door de stichting "Brabants Landschap" engezie n de recente verdroging ind e Boerdonksche Kampen isoverle g over dit punt van grootbe ­ lang. Ontsluiting vand e kanaalzone door goed berijdbare wegen is vooral voor de vogelwereld ongunstig.

NADERE BESPREKING VAN DE GEGEVENS

Vegetatie

^^rfankx:he_K mjpen e.n_hetLijji t

Inee n smalle strook langs het kanaal,achte r dedijk ,lig t een vochtig eikenberkenbos op rabatten,o pd emeest e plaatsen met hakhout er onder van Alnusglutinosa ,Quercu s robur en Frangula alnus.Di t bostype gaat verder van het kanaalove r inee ndennenbos .Naas t een aantal secundair verdroogde delen langs het kanaal (Boerdonksche Kampen) komenoo k zeer natte delen voor (Het Lijnt), waar injun i 1982overa l water ind e greppels stond.Hie r komen soorten voor alsOsmund a regalis, (ook ind e Boerdonksche Kampen), Athyrium filix-femina,Moli - niacaerulea ,Holcu s lanatus,Care x acuta (ind e greppels) en hier endaa r Sphagnum fimbriatum.

Go^r^Loop

Langsd e benedenloopva n de Goorloop ligtee n aantal restan­ ten bos,di e alle zeer sterk verdroogd zijn.He t zijn voor hetmerendee l populierenaanplantingen opverruig d grasland. Inhe t zuidwesten langsd e Goorloop ligt een populierenbosje met eendicht e struiklaag van Alnus glutinosa,Fraxinu sex ­ celsior en Quercus robur maar met eenverstoord e kruidenon- dergroei van voornamelijkUrtic a divica.

Voorbeemd

Ind e Voorbeemd ligtee n drietal bosjes.Ee n oud elzenhakhout met Prunus padus en Salix cinerea heeft eendrog e kruidlaag - 220 -

van voornamelijkHolcu slanatu se n Rubus spec.Di t bosje is omgeven door hooilanden van Holcus lanatus waarlangs een rij oude knotwilgen staat (Salix alba). Verde r betreft het een populierenboomweide en een populierenbos met een struiklaag van Alnusglutinos a en alsdominant e soort ind e kruidlaag Urticadioica .

Aquatische macrofauna

Van 'tLijn t zijn een aantal percelen langshe t kanaal zeer sterk begreppeld maar droog.Waarschijnlij k ishe t er vroeger natter geweest. Dicht bij het kanaal voeren enkele greppels (korte) tijd wa­ ter,afhankelij k van dediept e van de greppel. De soorten­ rijkdom in een diepe beschaduwde drinkput aand e rand van een weiland isvanweg e de geïsoleerde ligging enhe t kleineop ­ pervlak niet groot.Enkel e goed vliegende kevers uitperma ­ nent water (Agabus sturmii en Hydroporus planus) en een kever diemee r in semi-permanentwate r voorkomt (deacidophiel e Hy­ droporus incognitus) en enkele soorten karakteristiek voor temporair water (desteekmuglarve nAede s cantans en A.punc - tor (acidobiont),d e keverlarven Microcara testacea en Agabus chalconotus) zijn er gevonden.Daarnaas t komen enkele weinig eisende soorten voor:d e kevers Agabus bipustulatus,Helopho - rusc fminutus ,H .c f aquaticus en H.c f flavipes.Nie t diepe greppelsme t eikeblad als substraat zijn ook soorten-arm. Naast enkele begeleidende taxa komen soorten karakteristiek voor temporair water voor: d e larven van de steekmug Aedes cantans en A. punctor (acidobiont),va nd e pluimmug Mochlonyx culiciformus enva n de kokerjuffer Trichostegia minor. Een onbeschaduwde sloot loodrecht op het kanaal langs een weiland is waarschijnlijk voedselrijker. Hetdee l (ca.7 5 m)dat dichter bijd e Zuid-Willemsvaart ligtvoert permanent water. De rest valt (indroge ) zomersdroog . Hetpermanen t watervoe­ rendedee l herbergt een soortenrijke levensgemeenschap be­ staande uit algemeen voorkomende soorten. De vedermuglarve Zavrelimyia nubila indiceert kwel. Opgroter e afstand (meer dan ca. 200 m)va n het kanaal is 't Lijntdroog .Slecht s enkele diepe greppelsvoere n water.Ee n greppelme t pijpestrootje (Molinia caerulea) met voedselarm (zwak) zuur water enmet niet veel loofblad opd e bodem is soortenrijk. Naast enkele permanente soorten (de keversAga - - 221 -

bus sturmii en Dytiscus sp (1)) zijne r aantal semi-permanen­ te soorten gevonden:d e kevers Hydroporusgyllenhalii ,H .pu - bescens (beide acidobiont), H . incognitus end e steekmuglarve Aedes cinereus (beide acidophiel). Bovendien zijn er diverse temporaire soorten aangetroffen:d e larveva nd e steekmugAe ­ des punctor (acidobiont),va n de vedermug Paralimnophyeshy - drophilus,va nd e kever Microcara testacea end e volwassen kever Agabusmelanocorni s (acidophiel). De larven van deve ­ dermuggen Macropelopia sp,Polypedilu m cf uncinatum,Psectro - cladius platypus en Telmatopelopia nemorum zijn een kenmer­ kende combinatie van (semi) temporaire,zur ewateren .D e soortenrijke levensgemeenschap is evenwichtig opgebouwd en karakteristiek voor dit milieu.Ee n greppelmet blad van de Amerikaanse eik (Quercusrubra ) en naalden vand e Grovede n (Pinus sylvestris) opd e bodem isvee l soortenarmer;he twa ­ ter isvoedselar m en zuur. De temporaire soorten:d e steek­ muglarve Aedes punctor end e kevers Hydroporus melanarius (beide acidobiont), Agabusmelanocorni s (acidophiel),d e "land"-kokerjuffer Enoicyla pusilla end e niet karakteristie­ kebegeleide r Anacaena globulus zijndaa r gevonden.

Amfibieën

Inhe t bosgebied komen geen paaiplaatsen van amfibieënvoor . Ter hoogte van de toekomstige sluisB isee ngrot e paaiplaats van Gewone pad en Bruine kikker,mee r verspreid inhe t cul- tuurland komen nog enkele kleine paaiplaatsen van Bruine kik­ kers voor.I nd e gehele noordrand van Het Lijnt isd e Bruine kikker buiten de paaitijd zeer talrijk.

Vogels

Door de aanwezigheid vanvee l dood houtheef t zich ind e 12,7 haou d bos end e eiken-berkenlaan een rijk vogelleven ontwikkeld.Va n de Zwarte specht zijn twee broedparen aanwe­ zig,va n de Groene specht één enva n de Grote bonte specht vier.D e Kleine bonte specht werd tot nu toe alleen injanua ­ ri,maar t enoktobe r waargenomen, zodat broeden onzeker is. Door de overvloed aan voedsel en natuurlijke nestholtenbe ­ reiken spechten enmeze n zeer hoge dichtheden. Veel roofvogels (Havik,Sperwer ,Buizerd ,Torenval k enBoom ­ valk) zijn er broedvogel.O p plaatsen waar een hoge kroonlaag en een goed ontwikkelde struiklaag voorkomen,kom td e Fluiter tot broeden (maximaal 2paar) . Zeer waarschijnlijk broedt ook de Houtsnip. - 222 - - 223 -

EIJCKENLUSTE ND ELAARDON K (Beeke nDonk ) - 224 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 225 LIGGING 225 LANDSCHAP 225 BODEM 225 WATERHUISHOUDING 226 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N 226 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 226 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 227 MAATREGELEN 227 NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S 227 Vegetatie 227 Aquatischemacrofaun a 228 Vogels 229

Relevantebijlagen ; bijlage8 : berekendeveranderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischwate r bijlage39 :overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad e kanaalverruiming bijlage43 :berekend everanderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischvla kbi jd eomleggin g Helmond - 225 -

SAMENVATTING

Hetlandgoe d Eijckenlustontleen tzij nnatuurwaard evoora l aand eoud eeikebome ne nplaatselij k aanwezige,maa rnie t rijkontwikkeld evochtminnend ebosvegetaties .Slecht szee r plaatselijk isd eaquatisch emacrofaun ava nbelang .Doo rd e sterkeverdrogin g nad ekanaalverruimin g zullendez evegeta ­ tiee nmacrofaun a zicho pvel eplaatse nnie tkunne nhandha ­ ven,hoewe ld egrach te nd eslote nz ogoe dmogelij ko ppei l gehoudenzulle nworden .Doo rruimtebesla gva nwege ngaa tee n strookaa nd ezuidran dva nhe tlandgoe dverloren . Ind eLaardon k (bijd eBroekkant ,oostelij kva nEijckenlust ) liggenenkel evri jdrog epopulierenbosjes ,waari nslecht s zeergering ewaardeverminderin g teverwachte nis .

LIGGING

Nabijd ebebouwd eko mva nBee ke nDonk ,aa nd eoostzijd eva n de Zuid-Willemsvaart,lig the tlandgoe d Eijckenlust,me tee n totaleoppervlakt eva nongevee r 40ha .Aa nd eoverzijd eva n deAa ,te nzuide nva nd eBroekkant ,vind tme nd eLaardonk : eencultuurlandscha pme tenkel eklein ebosrestanten .

LANDSCHAP

Hetlandgoe d Eijckenlust isgelege ntusse nee nboch tva nd e Aae nee nwestelijk eaftakkin gva ndi triviertje .He tkastee l zelfi somgeve ndoo ree nringgracht ,zoda the tgehee lbijzon ­ derwaterrij k is.Buite nd eringgrach tvind tme nbred ehout ­ singelsme tte ndel ezee roud eloofbomen ,enkel epopulieraan - plantingen,ee nklei neikenbosj ee nwa tgrasland . DeLaardon ki see nafwisselen dcultuurlandschap ,doorsnede n dooree nbeekje ,d eBroe kAa .Versprei dove rhe tgebie dlig ­ genenkel eklein epopulierenbosjes .

BODEM

Inbeid egebiede nbestaa td ebode mgrotendeel sui tbeekeerd - grondenme tleemar me nzwa klemi gfij n zand;zi jhebbe nee n zavel-o fkleide kva n 15à 4 0c mdikte .Voo ree nzee rklei n gedeeltelig the tnatuurterrei no phog ezwart eenkeerdgrond , respectievelijko plaarpodzolgrond . - 226 -

WATERHUISHOUDING

Ter hoogte van Eijckenlust ligt het kanaalpeil momenteel op 14,95m boven N.A.P.,di t isongevee r eenmete r boven het maaiveld inhe tda l van de Aa.Voo r het landgoed ishe twa ­ terhuishoudkundig beheer van de Aava n grote invloed;he tri ­ viertje werkt vooralontwaterend .D e gracht wordt zoveelmo ­ gelijk op een constant peil gehouden. Hetgrootst e deel van hetgebie d heeft volgensd e Bodemkaartva n Nederland,bla d 51 oost,grondwatertra pIII . De bosjes ind e Laardonk liggen ongeveer een kilometer vand e Zuid-Willemsvaart. De Broek Aa heeft hier ontwaterende in­ vloed.Ee nva n de bosjes had (in 1978? )grondwatertra p VI, deoverig e grondwatertrap III.

DEHUIDIG E NATUURWAARDEN (samenvatting)

Denatuurwaard e van het landgoed Eijckenlust is voornamelijk gelegen ind e prachtige eikenlanen,ee n eikenbos end e sloot- randen inhe t weilandencomplex aand e noordzijde. Zoweld e populierenbossen alshe t eikenbos zijn tamelijkdroog ,me t wél een aantal vochtminnende plantesoorten. Inhe t eikenbos ligt een tijdelijk watervoerende greppel met een karakteris­ tieke,maa r niet soortenrijke fauna. Devogelgemeenscha p van het oudere loofbos en broekbos zijn weinig ontwikkeld. Van belang ishe t (incidenteel ?) broeden vand e Ijsvogel.D e amfibieénwerde n onvolledig onderzocht; bijzondere soorten werden nietopgemerkt . Depopulierenbosje s ind e Laardonk zijn tamelijkdroog ;d e rabatsloten voerenmeesta l geen water. Ind e struiklaag end e kruidlaag komen slechts plaatselijkvochtminnend e soorten voor.

GEPLANDE INGREPEN EN WIJZIGINGEN

Ter hoogte van Eijckenlust zald e Zuid-Willemsvaart aand e oostzijde nietverbree d worden.We l zaldoo r wijzigingen in de ligging van de rijksweg en de weg naar Gemert een droog eiken-beukenbosjegrotendeel sverdwijnen ,evenal she t zuide­ lijk deelva n de laan langsd e Aa. De huidige sluis nr. 6kom tt e vervallen en iets zuidelijker wordt de nieuwe sluis Aarle-Rixtelgebouwd . Inhe t tussenlig- - 227 -

gendegedeelt e zal het kanaalpeildale n van 14,95 naar 12,75m + N.A.P..Hierdoo r zalo p het landgoed verdroging op­ treden:nabi j het kanaal ruim 35 cm,i nhe t oostelijkdee l ongeveer 10c m (zie bijlage8) . Ind e Laardonk isee n verlaging vand e grondwaterstanden te verwachten ind e grootte-orde van 5 cm (ziebijlag e8) . Bijd e berekende verlaging van het freatisch vlak isgee nre ­ kening gehoudenme t deverdrassend e invloed van omlegging Helmond bovenstroomsva n sluisAarle-Rixte l (zie bijlage 43). O p het hier beschreven gebied zaldez e invloed echter minimaal zijn.

VERANDERINGEN VAN DE NATUURWAARDEN

Door de sterke grondwaterstandsdaling inhe t landgoed Eij- ckenlust zullen de vochtminnende planten uitd e populieren- bossen en het eikenbosje verdwijnen. De greppels zullen voor hetgrootst edee ldroogvallen ,waardoo r hier demooi e randve- getaties end e karakteristieke macrofauna verloren zullen gaan. indienoo k enkele sloten aand e noordzijde oppei lge ­ houden worden zald e waterkwaliteit hier geheel veranderen. Voor de amfibieën zal het terrestrische biotoopminde r gun­ stig worden.Va n de vogels zald e Nachtegaal door biotoopver­ anderingen achteruit gaan.

MAATREGELEN

Het isnutti g na tegaan ,i nhoeverr e een hoger stuwpeil van de Aad edalin g van het freatisch vlak kan tegengaan.Daar ­ naast ishe t wenselijk eenmogelijkhei d teontwikkele n om ook indrog e zomersd e waterpeilen op het landgoed in stand te houden.

NADERE BESPREKING VAN DE GEGEVENS

Vegetatie

Op het landgoed Eijckenlust zijnprachtig e laanbeplantingen bestaande uitoud e Zomereiken;d e kruidlaag isdroo g metal ­ leenWitbo l en Smeerworte l alsvochtminnend e soorten.He t bos op het landgoed bestaat voornamelijk uit populierenbossen met een Brandnetelondergroei waarin toch vrij regelmatig vocht­ minnende soorten worden aangetroffen. Dit zijno.a . Riet, - 228 -

Zwarte els,Grauw e wilg,Vogelkers ,Engelwortel ,Scherp e zeg­ ge, Smeerwortel en Harig wilgeroosje. Langs de populieren­ percelen liggen slootjes met soorten uitd e Rietklasse en hier endaa r uit het Moerasspireaverbond.Aa n de noordkant ligt een eikenbos (Zomereik)me t een Alno-Padion-ondergroei van hetdroger e typeme t o.a. Ruwe smele, Hop,Vogelkers ,E s en Zwarte bes.Aa nd e zuidkant van het landgoed ligt nog een droog eiken-beuken-bosje.Te n zuidenva n de Hannoverse dreef ligt eencomple x weilanden met slootjesdi e een mooie randvegetatie bezitten. Dit betreft soorten voornamelijk uit de Rietklasse en hetMoerasspireaverbond ,maa r ook soorten als IJle zegge,Bosrus ,Moerasrolklave r en Koekoeksbloem.

Ind e Laardonk liggen eendrieta l populierenbosjes,o prabat ­ ten. Ze zien er echter heden tendag e droog uit hoewel er ze­ ker ind e struiklaag maar ook ind e kruidlaag vochtminnende soorten voorkomen. Hetoostelijk e bosje aand e Biezenweg is een eiken-berken bosjeme t Vlier,Meidoorn ,Lijsterbe s enVo ­ gelkers ind e struiklaag. Ind e kruidlaag domineert de Braam.He twestelijk e bosje isvochtige r met Grauwe wilg, Zwarte elsmaa r ookme t veel Eik. Ook ind e kruidlaag vindt men vochtminnende soorten alsWitbol ,Rietgra s en Gewonewe ­ derik;verde r isdez e kruidlaag erg gestoord. Het populieren- bos ten noorden vandez e bosjes heeft eengestoord e Brandne- tel-ondergroei. Een bosje ten westen van Broekkant,lang sd e weg naar Gemert, isee n populierenbosme t een struiklaag (uitgegroeid voorma­ lig hakhout) van Zwarte els,Ei k en Vlier.Oo k staat er in het westelijke drogere deel wat naaldhout. De kruidlaag is erg gestoord; inhe t oostelijkedee l voornamelijk Brandnetel, Kleefkruid en Zevenblad en inhe t westelijke deel isdez e kruidlaag bijnagehee l afwezig.

Aquatische macrofauna

Ind e afgesloten greppel inhe t eikenbos ligteikeblad .D e bodem is'lemig . De waterdiepte is 20to t 30cm . De levensge­ meenschap bestaat uit soorten karakteristiek voor temporair water:d e keversMicrocar a testacea en Hydraena britteni,d e bloedzuiger Dina lineata end e steenvlieglarve Nemouracine ­ rea. De soortenrijkdom is niet groot,omda t door het eikeblad een aantal voor temporair water kenmerkende soorten hier niet kunnen leven. - 229 -

Vogels

Devogelgemeenscha pva n ouder loofbos is slecht ontwikkeld. Van de kenmerkende soorten werd alleen de Kleine bonte specht aangetroffen (in 1982:1 broedgeval) . In 1983werde nvie r territoria van de Nachtegaal geteld. Houtsnip en Sprinkhaanrietzanger werden niet waargenomen. Vermeldenswaard zijnhe t broeden van een paar Kerkuilen en een paar Ijsvogels in 1983.Va n andere jaren zijngee ngege ­ vens bekend. - 239, - - 231 -

HETLAA RE ND ELIESHOUTSCH EBEEMDE N - 232 -

INHOUDSOPGAVE blZ.

SAMENVATTING 233 INLEIDING 233 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N 233 Vegetatie 233 Aquatischemacrofaun a 234 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 235

Relevantebijlagen :

bijlage8 : berekendeveranderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischwate r bijlage37 :indelin gva nhe tonderzoeksgebie d bijlage40 :overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad e kanaalverruiming 233 -

SAMENVATTING

Voorald enatt ehooilande ne nee naanta lkwelslootje se n greppelsva nHe tLaa rvertegenwoordige nee nhog enatuurwaar ­ de,di ezelf sbi jee ngering edalin gva nhe tfreatisc hvla k ingevaa r komt.I nd e Lieshoutschebeemden ,ee ncomple xva n populierenbossen,zij nd ewaarde nminde rhoo ge ni s(gezie n deeveneen s zeergering ewaterstandsdaling ) slechtsgerin g waardeverliest everwachten .

INLEIDING

HetLaa r isee ncomple xva npopulierenbosse n ennatt egras ­ landeni nd egemeent eAarle-Rixtel ,aa nd enoordzijd eva nhe t Wilhelminakanaal.D eLieshoutsch ebeemde nbevatte nee naanta l populierenbossen aand ewestzijd eva nd eGoorloop ,voorname ­ lijki nd egemeent e Lieshout.Ee ne nande r isaangegeve no p kaartbijlag e37 . Eendee lva nHe tLaa rheef tvolgen sStibok a (1981)grondwa - tertrapII .E r komtvee lvee nvoor ,te ndel emee rda n 1m vanafhe tmaaivel d tot 1,2m onde rhe tmaaivel d (RijksGeolo ­ gische Dienst,1984 ,bijlag e 64). Debosje sva nd eLieshout ­ schebeemde nhebbe nvolgen sdez ebronne nte ndel egrondwater - trapIII ;i nd ebovenst e 1,2m word thie rmee rda n0, 5m lee m aangetroffen. Tengevolg eva nd ekanaalverruimin g wordti nbeid egebiede n eengrondwaterstandsdalin g vanongevee r5 c mverwach t (zie bijlage 8). Inhe thiernavolgend eword taangenomen ,da tee n peilveranderingva nhe tWilhelminakanaa lnie tno gee nextr a dalingva nhe tfreatisc hvla k zalveroorzaken . Amfibieëne nvolgel swerde ni ngee nva nbeid egebiede nonder ­ zocht.

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarde nword tgege ­ veni nbijlag e40 .

Vegetatie

HetLaa r

Eenpopulierenbo so pvoormali g vochtighooiland ,me tvel e greppels.I ndez egreppel si see nMagnocaricion-vegetati e - 234 -

ontwikkeld met Carex elata en Carex acuta.I n het perceel zelf staan soorten als:Lythru m salicaria,Angelic a sylves­ tris,Glyceri a fluitans,Cirsiu m palustre,Lychni s flos-cucu- li, Rumex acetosa,Cardamin epratensi s en Calamagrostisca - nescens.Oostelij k tegen het populierenbos aan ligt een nat voedselrijk hooiland met Carex cuprina,Holcu s lanatus,Equi - setum palustre en Polygonum amphibium. Westelijk van het populierenbos ligt een zeer waardevol nat hooiland ('t Weike).Hieri n komen soorten voor als:Care x disticha (zeer veel), Caltha palustris (veel),Myosoti spa ­ lustris,Lychni s flos-cuculi (alle soorten uit het Calthion), Filipendula ulmaria en Valeriana officinalis (soorten uit het Filipendulion),Care x nigra,Valerian a dioica,Peucedanu m pa- lustre, Ranunculus flammula,Orchi smajalis , Potentillapa ­ lustris,Hydrocotyl e vulgaris en Menyanthes trifoliata (alle soorten uitd e klassede r Caricetalia). Achter 'tWeik e ligt een ruiger zeer nat rietland met Filipendula ulmaria,Care x acuta,Calth a palustris en enkele Salix-struikjes. Inhe the ­ legebie d liggen laaggelegen voedselrijke graslanden met waardevolle slootjesme t Hottonia palustris en Ranunculus a- quatilis somsno g omgeven door een houtwal van else nwilg . Hoeweldez e graslanden nu rijk bemest zijn isd e potentiële waarde vandez e graslanden groot.

De_KieshoutseheJsearide n

Een complex populierenbossen,waarva n eendee l opgrasland , eendee lme t een brandnetelondergroei en eendee lme t een Al- no-Padion-ondergroei.Bi jdez e laatste isnie t alleen de struiklaag maar ook de kruidlaag goed ontwikkeld met vele vochtminnende soorten zoals:ijl e zegge,penningkruid ,gel e lis, kale jonker en hennegrasmaa r ook veel brandnetel.

Aquatische macrofauna

Inhe t noord-oostelijkepopulieren-percee l bij 'tLaa r liggen opca . 20m afstand van elkaar enigeondiep e greppels.D ele ­ vensgemeenschap ind e nattegreppel s is kenmerkend voor voed­ selrijk temporair water.Enkel e vrij zeldzame soorten zijne r gevonden:d e bloedzuiger Dina lineata,d e keversHelophoru s strigifrons en Hydraena britteni.Ander e temporaire soorten zijn:d e slak Anisus leucostoma,d e keverlarveMicrocar ates - - 235 -

tacea,d esteekmuglarve nCuliset amorsitan se nAnophele scla - viger,d esteenvlieglarv eNemour acinere ae nd eplatwor mDa - lyelliaviridis .Oo kd elarv eva nd ekokerjuffe rLimnephilu s incisus/affinisi se raangetroffen .D elevensgemeenscha pi s soortenrijke nevenwichti g opgebouwd.O pvel eplaatse n ise r sprakeva nkwel .D eijzerrijk e slootdi elang sdi tpercee l ligtstaa ti nverbindin gme t zwaarbemes tcultuurlan de n heeftee ndikk esapropeliumlaa g opd ebodem .D elevensgemeen ­ schapi se rzee rsoortenarm . Ind eLieshoutsch ebeemde nzij nallee nondiep egreppel saan ­ wezig,di evoo raquatisch emacrofaun aweini ggeschik tbiotoo p bieden.

VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N

Degering ewaterstandsdalin gva nongevee r 5c m zalallee nva n invloed zijno pd ezee rgevoelig esoorten .Di ti svoora lva n belang inHe tLaar ,omda thie rvel eva ndergelijk esoorte n voorkomen.I nd e Lieshoutschebeemde n zalwellich too kee n enkelesoor t ingevaa r komen,doc hdi tka ni nd ewaarderings ­ tabel (bijlage40 )nie tto tuitin ggebrach tworden . ,'f1- ~iZ'".'""'

'-L, IS 1 .' ,

,..Ä.S,:;

: * T -/*

%l""\

.- 1 " •>» - 237 -

DE LANGE BEEMD, DE EEUWSELS EN DE WOLFSPUTTEN - 238

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 239 LIGGING,INDELIN G 239 LANDSCHAP 239 BODEM 240 WATERHUISHOUDING 240 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting) 241 Vegetatie 241 Aquatischemacrofaun a 241 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 241 VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N 242 MAATREGELEN 243 NADEREBESPREKIN GVA ND EHUIDIG ENATUURWAARDE N 244 Vegetatie 244 Aquatischemacrofaun a 246

Relevantebijlagen ; bijlage41 :Overzichtskaar tva nhe tgebie d tennoorde nva n Helmond bijlage42 :Overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad eka ­ naalaanleg bijlage43 :Berekend everanderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischvla kbi jd eomleggin g Helmond - 239 -

SAMENVATTING

Ten noorden van Helmond ligtee n groot aantalgriende n enan ­ dere bosjesmi n ofmee r verspreid inhe tda lva n de Aa.Ee n deel hiervan isvochti g tot zeer nat enheef t een hogena ­ tuurwaarde. Ook inhe t cultuurland komen nog waardevolle ele­ menten en hoge potentiële waarden voor,waarschijnlij konde r invloed van kwelva n regionaal grondwater. Door ruimtebeslag van het tegrave n kanaal endoo r verdroging tijdensd e uitvoering treedt aanzienlijk waardeverliesop , hetmeest inhe t zuidoostelijkgelege n griendencomplex,hie r aangeduid als "DeWolfsputten" . Hier isoo k uiteindelijk eni­ ge verlaging van de winterwaterstanden enverlie sva n kwel te verwachten,voora l naverlagin g van het kanaalpeil tot 14,75 m (dit inafwijkin g vand e door Rijkswaterstaatver ­ strekte hydrologische gegevens). Verder zalhe t nieuwe kanaal een belangrijke barrièregaa nvormen ,waardoo r de natuurge­ bieden indez e streek meer versnipperd worden. Het isva n belang verdroging tijdensd e uitvoering van de werkzaamheden te beperken of tevoorkomen .Verde r verdient natuurbouw langshe t kanaal aanbeveling.Met name liggen er mogelijkheden inhe tdriehoekig e eiland tussen hetoud e en nieuwe kanaal en hetWilhelminakanaal .Natt e oeverstroken zijn hetmees t functioneel inhe tdrog e traject langsd e stad Helmond.

LIGGING, INDELING

Vanaf de geplande sluisAarle-Rixte l looptd e omlegging Helmond door het Dalva n de Aa.He tgebie d ten noorden van de weg Aarle-Bakel zalworde n aangeduid alsd e Lange Beemd,te n zuidendaarva n hetgebie d tussen de huidige Zuid-Willemsvaart end e Nieuwe Aa alsd e Eeuwsels end e gebieden aand e rech­ teroever van de Nieuwe Aa alsd e Wolfsputten. Zie kaart bij­ lage41 .

LANDSCHAP

Ind e Lange Beemd wordt hetda l van de genormaliseerde Aa, dat enige honderdenmeter s breed is,aa nd e oostzijde be­ grensd door een iets hoger gelegen gedeelte,dat opd egeo - morfologische kaart blad 51 als laag landduin wordt aange­ duid.He t gebied isvrijwe l geheel inagrarisc h gebruik.E r - 240 -

liggenenkel epopulierenbosje se nloofhoutsingels .Aa nd e oostzijdeva nhe tlanddui nstroom td egenormaliseerd eBroe k Aa. Ind eEeuwsel si she tagrarisc hgebrui k inhe talgemee nex ­ tensiever.He tgrot eaanta lmoerasbosje sme tvee lwilge ne n rieti shie raspectbepalend .I nd eWolfsputte nlig tee nri ­ oolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI),omgeve ndoo rdroo g loofhout.Aa nd e zuidzijdeslui tdaaro pee ngrien d aanva n ongeveer 20ha .Mee rnaa rhe tooste nvind tme nno gwa tloof ­ hout,kleinschalig egraslandjes ,ee nmoerasj ee noo kee n kleinenaaldhoutaanplant . Inhe tzuidelij kgedeelt eheef td eHelmonds enieuwbouwwij k "DeEeuwsels "ee ndominerend einvloed .

BODEM

Volgensd eBodemkaar tva nNederland ,bla d 51oos t (Stiboka, 1981),bestaa td ebode m inee ngroo tdee lva nd eLang eBeem d end eEeuwsel sui tBeekeerdgronde nme tee nzavel -o fkleide k van 15-40c mdikte .Plaatselij k ind eEeuwsel se nvoora li n deWolfsputte ntref tme nMadeveengronde naan ,i n laatstgenoemd gebiedoo kMoe rig eeerdgronden ,beid eo pzand . Tenslott ekome no penkel eplaatse nno ghog ezwart eenkeerd - grondenvoor ,me tnam ei nhe tnoordelij kdee lva nd eLang e Beemd.

WATERHUISHOUDING

Hetgebie dword tontwater ddoo rd e (Nieuwe)A ae nd eBroe k Aa.Ron dd erioolwaterzuiveringsinstallati e isd ewaterhuis ­ houdinggestoor ddoo rgraafwer ke ndiep eontwateringssloten . Elderskome nvee l ijzerrijke slotenvoor ,di emerendeel son ­ diepontwateren .Vermoedelij ktreed ti nee ngroo tdee lva n hetgebie d kwelo pvanui the tregional egrondwater . Volgensopnam ei n 1978 (?)(StiBoKa ,1981 )overheers t ind e LangeBeem dgrondwatertra p III,i nd eEeuwsel sI Ie nIII ,i n deWolfsputte n IIe ni nd emee roostelij kgelege nhoger e gronden VI.D emaaiveldhoogt e inhe tAada lloop tva n 15,4m bovenN.A.P .i nhe tzuide nto trui m 14m aa nd enoordzijd e vand eLang eBeemd .He tpei lva nd ehuidig e Zuid-Willemsvaart ligto p 14,95m .D everdrassin g langshe tkanaa lspeel tech ­ terdoo rd eontwaterend e invloedva nd eA ahoogsten si nhe t zomerhalfjaaree nrol . - 241 -

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting)

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarde nword tgege ­ veni nbijlag e42 .Amfibie'é ne nvogel swerde nnie tonder ­ zocht.Behalv ed ei nd ehiernavolgend egenoemd enatuurterrei ­ nenkome nno genkel edrog eo fster kgestoord ebosje svoor , b.v.te nnoorde nva nd eWolfsputten ,nabi j Scheepstale ni n deDierdonksch eBeemden .

Vegetatie

Ind eLang eBeem d isvoora lee nna tbosj eva nGrauw ewil ge n Zwarteel sva nbelan gvoo ree nvochtminnend evegetatie ,even ­ alsee naanta lgreppel se ngreppelrande n inhe tcultuurland . Overigens zijnd ebosje smi no fmee rverdroog d engestoord . Vand eEeuwsel sval tallee nhe tnoordelijke ,o pkaartbijlag e 41aangegeve ngedeelte ,binne nhe tonderzoekgebied .E rlig t eenvri jgroo tcomple xva nnatt egriende nme tvegetaties ,di e tothe tElzen-voge lkersverbon de nhe tMoerasspireaverbon dbe ­ horen.Ee naanta lnatt eweilande nheef tpotentiee lhog ewaar ­ de. Ind eWolfsputte nkome ndroger ee nnatter edele nvoo r, meren ­ deelswilgengriend .Me nvind te rto the tElzen-voge lkersver ­ bondbehorend ewaardevoll e kruidenvegetaties,maa roo kdiver ­ sestoringsgemeenschappen .

Aquatischemacrofaun a

Monstersva nd eaquatisch emacrofaun awerde nallee ngenome n ind eWolfsputten .I nd eLang eBeem d zijnnauwelijk svoo rma ­ crofaunabelangrijk egreppel saanwezig ,tenzi ji nhe tcul - tuurland.Aa nd eEeuwsel swer donvoldoend eaandach tbesteed . Degreppel si nd eWolfsputte nherberge n levensgemeenschappen vanstilstaand ee nzwa kstromend etemporair ewateren ,me tdi ­ versekwelindicatoren .I nhe talgemee n zijnd egreppel snie t rijkaa nsoorten ,maa rd emacrofaun a iszee r karakteristiek enbeva tplaatselij kweini g storingselementen.

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Deomleggin g Helmondva nd eZuid-Willemsvaar t looptmidde n doord eLang eBeem d end eWolfsputten .Omda the thie ree nge - 242 -

heelnieu wkanaalgedeelt ebetreft ,i sd einvloe dva nhe t ruimtebeslaggroot .I nd eLang eBeem d komtbovendie nee n nieuweaansluitin go phe tWilhelminakanaal . Hetkanaalpei lza li ndi ttrajec taanvankelij k 14,95,late r 14,75m bove nN.A.P .zijn .Volgen sbijlag e4 3za lhe tonder ­ havigegebie ddaarbi jverdrasse n (vgl.Roijen ,i nvoorb. :no ­ ta 84.16).Aangenome nwordt ,o.a .gezie nd eaanwezighei dva n eendoorlopend eleemlaa genkel emeter sonde rhe tmaaiveld , datd everdrassin g zichnie tve rva nhe tkanaa l zaluitstrek ­ ken:o penig ehonderde nmeter safstan dbedraag td everhogin g vanhe tfreatisc hvla kno gslecht s 10c m (ind e zomer).He t gebied "DeEeuwsels "za lda noo knie tworde nbeïnvloed . Bijnader ebestuderin gmoete nbi jdez everwacht everdrassin g enigekanttekeninge ngemaak tworden .Allereers tgaa td ebere ­ keningui tva nee nkanaalpei l 14,95,terwij ldi tuiteindelij k 14,75wordt .O pd etweed eplaat smoe too kd ewintersituati e ind ebeschouwinge nbetrokke nworden .Da nblijkt ,da ti nee n grootdee lva nd eWolfsputte nhe tkanaa l (voorali nhe twin ­ terhalfjaar)verdrogen dgaa twerken .Di tgezie ngrondwater - trapI Ii ndi tgebie d (plaatselijk staathe ti nd ewinte r plase ndras! )e nd ehoogteliggin g (merendeelstusse n 15,0e n 15,4m + N.A.P.) .Me tnam e zaloo kd ekwe lnabi jhe tmaaivel d hiervrijwe lgehee lwegvallen . Eenande rproblee m isd e aanlegfaseva nhe tkanaal .Volgen s mondelingemededelin g zalhe tkanaa li nde ndrog egegrave n wordento taa nd eleemlaag ,di ezic ho penig emeter sdiept e onderhe tmaaivel d uitstrekt.Di tza longevee r eenhal fjaa r duren.I ndi eperiod e isee nvri jsterk everdrogin g tever ­ wachten.Rekenin gmoe tworde ngehoude nme tee ndalin gva nhe t freatischvla kva nenig edecimeter sto to pee nafstan dva n bv.50 0meter .Di tbeteken tee ntijdelijk everdrogin gva n vrijwelgehee ld eLang eBeem de nd eWolfsputten .I nd eEeuw ­ sels zald einvloe d nietmerkbaa r zijn. Degepland ehog ebrugge nzulle nweini g schadeaa nd enatuu r veroorzaken.

VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N

Door ruimtebeslaggaa t ind eWolfsputte nee ngroo tdee lva n eenvochti ggrien dverloren ,evenal see ndee lva nee nvochti g eiken-populierenbosje.I nd eLang eBeem dgaa tvanweg ed e nieuweaansluitin g naarhe tWilhelminakanaa lee nhee lbosj e 243 -

verloren,da tvoo rd ehelf tui tdroo geikenbo sbestaa te n voord eander ehelf tui tna twilgenbos . Verder isi nd eWolfsputte nee ntijdelijk everdrogin gt ever ­ wachten,di evoo rgevoelig eelemente nva nvegetati ee nfaun a eenblijvend eschad eka nbetekenen ,voora loo komda t inee n verdrogingsperiodeverhoogd emineralisati ee nee nstoringsve ­ getatiegaa noptreden .Bovendie n zulleni nee ngroo tdee lva n deWolfsputte nd ekwelinvloe dvermindere ne nd ehog ewinter ­ waterstandenuitblijven ,wannee rhe tkanaalpei lza lworde n teruggebrachtto t 14,75m + N.A.P. .Ee ne nande rheef tto t gevolg,da thie rvrijwe lall ehoger ewaarde nverlore nzulle n gaan.Ee ne nande r isweergegeve n ind ewaarderingstabe l (bijlage42) . Inhe thel egebie dgaa the tnieuw ekanaa lee nbelangrijk e barrièrevormen .Populatie sva nallerle iplante -e ndiersoor ­ tenzulle nhierdoo rva nelkaa rgescheide nworden .He tkanaa l werktme eaa nee nversnipperin gva nnatuurgebiede n indez e streek.Bi jhe ttoepasse nva nstale ndamwande nzulle nvel e dieren,di e inhe tkanaa lterech t komen,verdrinken ,waaron ­ deroo kdivers ezoogdieren .

MAATREGELEN

Bijhe tgrave nva nd eomleggin g Helmond ishe tva nbelang , datd enatuurgebiede n zoveelmogelij kontzie nworde nbi jd e wijzeva nuitvoering .Da twi lzeggen ,da tbv .he tberijde n vannatuurterrei ne nhe tstorte nva ngron ddaa rword tverme ­ den. Ind eWolfsputte nzo ud etijdelijk everdrogin g sterkbeperk t kunnenworde ndoo rtevore ndamwande nt eslaa nto ti nd eleem - laag.Overigen si she tgebrui kva ndamwande nzee rongunstig , omdat (invergelijkin gme tee n flauwhellen d talud)d ebarri ­ ère-werkingva nhe tkanaa lvergroo tword te nvel ediere nzul ­ lenverdrinken . Hettoepasse nva nnatt eoeverstroke ne nhoutsingel so mver ­ spreidingsmogelijkheden ind elengterichtin gva nhe tkanaa l tebevordere n (ziehoofdstu k VII)i svoora lzinvo laa nd e oostzijdeva nhe tkanaal .He tzo uvoora lnu thebbe ni nzuide ­ lijkerichting ,omda td esta d Helmond enhe tdrog ebosgebie d tenooste nhierva nmomentee lee nbelangrijk ebarrièr evor ­ men.D evochtige rgebiede nte nnoorde ne nte nzuide nva nHel ­ mond staanmomentee lallee ndoo ree nsmall estroo knatuu raa n - 244 -

dewestzijd eva nd esta dme telkaa r incontact .Uiteraar d heftme ndoo ree nnatt eoeverstroo k nietd enieuw ebarrièr e op,maa rme nbreng tee nnieu w (andersoortig)contac tto t stand,da tva nvergelijkbar ebetekeni ska nzijn . Tussend eoud ee nd enieuw eZuid-Willemsvaar t enhe tWilhel ­ minakanaalontstaa tee nlangwerpi geiland ,da t zalverdras - sen.Di tgebie d komtgehee lgeïsoleer d teligge ne nka nal s zodanigee nhog ewaard e krijgen,voora lvoo rvogels .Bestem ­ ming totnatuurgebie d komtdaaro m sterki naanmerking .I ndi t gevaldiene noo kd ebotanisch ee n (niet-ornithologische)fau - nistischepotentie st eworde nonderzocht .Ee nbelangrijk e factor is,da td eA ao pdi teilan dgee nafvoerfuncti emee r zalhebben .

NADEREBESPREKIN GVA ND EHUIDIG ENATUURWAARDE N

Vegetatie

De_Lange_Beemd

Hetnoordelijkst ebosj ei see npopulierenbo sme tee nlicht e struiklaagva nSalix ,viburnu mopulu se nSambucu snigr ani ­ gra.He theef tee ngestoord e kruidenondergroeime tdominan t Urticadioic ae nverde rvoedselrijk enatt eruigtsoorte nal s Eupatoriumcannabinum ,Epilobiu mhirsutum ,Calystegi asepium , Phragmitesaustrali se n (weinig)Filipendul aulmaria . Vanhe tmiddelst ebosj ei she tdee ltege nd eNieuw eA aaa n eendroo geikenbo sme tee ngestoord eondergroei .I nd e struiklaag (licht):Prunu sserotina ,Viburnu mopulu se nCra ­ taegus.I nd ekruidlaa g isUrtic adioic adominan te nvind t menverde ro.a .Glechom ahederacea ,Stellari amedi ae nRubus , naastvel ekal estukken .He tgedeelt etege nd eZuid-Willems ­ vaartaa ni svochti g totzee rnat .He ti see nbosj eva nSali x cinereame tAlnu sglutinosa .I nd ekruidlaa g zijnaanwezig : Ribesnigrum ,Calth apalustris ,(weinig )Solanu mdulcamar a Irispseudacoru se nvee lPo atrivialis . Het zuidelijkstebosj ei see npopulierenbo sme tee ngestoord e ondergroei.He tlig ttege nd ebebouwin gaan . Tussend ebosje sligge nee naanta lvochtig emaa rvoedselrijk e graslandenme tdominan tHolcu slanatus .E rtusseni nligge n ijzerrijkeslootje sme tEquisetu m fluviatilee nOenanth ea - quatica.D eslootrande n zijnbloemrij k envoedselarme rme t - 245 -

Valeriana officinalis,Filipendul a ulmaria,Lychni s flos-cu- culi en Cirsium palustre (Filipendulion). Langsd eBroe k Aa ligt in het noorden een klein droog eiken- berkenbosje. Alleen Prunus padusverraad t hier een wellicht natter verleden.D e kruidlaag bevat geen freatofyten.He t bos ten noorden van de Heuvelse Brug isoo k een overwegend droog bos,hoewe ldele no p ondiepe rabatten liggen.D e Broek Aa zal dit bosontwater d hebben. Het isafwisselen d bebostme t naaldhout endroo g eikenberkenbos,waari n alleen Prunus padus op een vochtiger verleden kan wijzen, inhe t perceel tegen de Broek Aa ligtongevee r halverwege een restant van een oude Aa-arm. Hier groeien Salix cinerea,Alnu sglutinosa , iris pseudacorus,Ribe s nigrum,Solanu m dulcamara en Lysimachia vulgaris.

De_Eeuwsels

Ter hoogte van kanaalkm 89,8 tussend e Zuid-Willemsvaart en de Nieuwe Aa ligt een populierenbos met gestoorde onder- groei.Te n zuiden van de Peterhof ligtee n complex wilge­ grienden omgeven door extensief gebruikte natte graslanden. Inhe t hele gebied liggen ijzerrijke greppels.D e verder zui­ delijk gelegen bosjesvalle n buiten het onderzoekgebied. Hetgriendgedeelt e tegen de Zuid-Willemsvaart aan is zeer nat. Vegetatiekundig behoort het tothet Alno-Padion,me t een waardevolle ondergroei met soorten o.a.behorend e tot hetFi ­ lipendulion: Calamagrostiscanescen s (codominant), Filipendu­ la ulmaria (abundant), Phragmite saustralis ,Cirsiu m palus­ tre,Valerian a officinalis,Equisetu m fluviatile en Ranuncu­ lus ficaria (codominant). Ind e restva nd e grienden zijnd e Filipendulion-vegetaties beperkt tot zones langs greppels en enkele lagedelen .Overigen s domineert hier Urticadioica . De weilanden worden extensief gebruikt en zijn in een aantal gevallen zeer dras; ze hebben grote potentiële waarde.Momen ­ teel zijno.a . aanwezig: Holcus lanatus,Glyceri a fluitans, Cardamine pratensis,Rume x acetosa,Alopecuru sgeniculatus , Anthoxanthum odoratum,Polygonu m amphibium, Poatrivialis , Festuca pratensis enCare x acuta.

£e_Wol^sj>u_tten

Ten zuiden van dewaterzuiverin g ligtee n boscomplex van 20ha ,da t voor het grootste deel uit willgriend bestaat. In - 246 -

hetnoordooste nligge nee npaa rpercele nme tee nsparrenaan - planteronder .Te nzuide nhierva nlig tee npopulieren-eiken ­ bosjeme tee nAlno-Padion-ondergroei .Dez ekruidenondergroe i isnoga lafwisselend .E r zijniet sdroger edele nme to.a .Ru - bus,Deschampsi acespitosa ,Stellari amedi ae nAjug areptans ; verderdele nme tdominan tHolcu slanatus ;natt epoele nme t Lycopuseuropaeus ,Menth aaquatica ,Po atriviali se nSolanu m dulcamarae ndele nme tnatt eruig t(Filipendulion) . Degriende nbehore nsyntaxonomisc hto the tAlno-Padion .D e kruidlaagbestaa tui td emooier eruigtkruidengemeenschappen , hoewelo pverdroogd ee nanderszin sster kverstoord edele nmo ­ notonevegetatie sva n Phalarisarundinacea ,Holcu slanatus , Calamagrostiscanescen se nRubu svoorkomen .Voora li nhe t vochtige zuidwestelijkedee l komenvee lvaa k ijzerrijkegrep ­ pelsvoor .Hie rvind tme nvaa kwaardevoll evegetatie svan : Carexpseudocyperus ,Menth aaquatica ,Lotu suliginosus ,Hot - toniapalustris ,Calth apalustris ,Oenanth eaquatica ,Galiu m palustre,Calliergonell acuspidat ae no penkel eplaatse nCa ­ rexrostrat ae nCare xnigra .

Aquatischemacrofaun a

Ind eWolfsputte ni she tnoordelijk egedeelt ester kontwa ­ terd.D egreppel si nhe tmiddelst ee nzuidelijk edee lva nhe t gebied zijnijzerrijk .Oo kd eWaterviolie r wijsthie ro pkwe l evenalsee naanta lmacrofauna-soorten ,bv .d eVedermugge nNa - tarsiacf .punctat ae nChaetocladiu spige ragg .e nd eKeve r Hydroporusnigrita .Oo k zijnenkel etypisch ebewoner sva n stromendwate raangetroffen :d eSteenvlie g Nemouracinere ae n deVedermuglarve nProdiames aolivace ae nDiplocladiu scultri - ger.D eoverig efaun ai smerendeel skenmerken dvoo rtemporai ­ rewatere n (bv.Hydaen abritteni ,Telmatopelopi anemorum , Trochetabykowskii ).D efaun aal sgehee lwijs ti nd emees t gunstiggelege ngreppel s (bv.midde n inhe tgriend )o pmati g voedselrijkmilie ume tweini g storing.I nd eondiepere ,mees t korterwatervoerend egreppel s isd efaun asoortenarme re n minderwaardevol . 248 -

V-ÄP^J

yi' 'tr

'j:''À||'V;_3£V;^ gr

Vi, ;, ^; - 250 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 251 LIGGING 251 LANDSCHAP 251 BODEM 251 WATERHUISHOUDING 251 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N 252

Relevantebijlagen ; bijlage41 :Overzichtskaar tva nhe tgebie d tennoorde nva n Helmond bijlage43 :Berekend everanderinge nva nd estijghoogt eva n hetfreatisc hvla kbi jd eomleggin g Helmond 251 -

SAMENVATTING

Hetstaatsnatuurreservaa t "DeBieze ne nMilschot "i srij kaa n nattebiotopen ,waaronde r populierenbossen enschraalgraslan ­ den.D eactuee lgezie nmees twaardevoll egedeelte nligge n oostelijkva nd ehalfverhard ewe g "DeBiezen" .Aangezie n zelfsi nd ewestelij kva ndez ewe ggelege nbosse ngee nin ­ vloedva nd ekanaalverbeterin g wordtverwacht ,word ti nhe t hiernavolgende slechtsee nbeknopt eaanduidin ggegeve nva nd e belangrijkstenatuurwaarden .

LIGGING

Hetstaatsnatuurreservaa t "DeBieze ne nMilschot "i sgelege n ind egemeente nAarle-Rixtel ,Bake le nMilheez ee nGemert , enigekilometer ste nnoorde nva nHelmon d (ziekaar tbijlag e 41). Hethie r tebespreke ngedeelte ,genaam d "DeBiezen" , ligtongevee r eenkilomete rvana fd egepland eomleggin g Hel­ mond,i nd egemeent eAarle-Rixtel . (Hetmee r zuidwestelijk gelegenbo saa nd ebovenloo pva nd eBroe kA aword tbehandel d indeelrappor tR :Lang eBeem de.a.. )

LANDSCHAP

Hetreservaat ,inclusie fhe taankoopgebied ,bestaa tvoo ree n grootdee lui tloofbos ,voora lva nPopulier ,maa roo kZomer - eik.He twestelij kdeel ,genaam d HetBroek ,i soverwegen di n gebruikal scultuurgrasland ;di t ismerendeel svri jto tzee r nat.He toostelij kdee li she tmees tgesloten .Hie rvind tme n o.a.d eeikenbosse ne nd edoo r Staatsbosbeheer beheerde schraalgraslanden.

BODEM

Volgensd eBodemkaar tva nNederlan d (StiBoKa,1981 )lig the t grootstedee lva n DeBieze no pMoe rig eeerdgrond ,bestaand e uitmoerig ebovengron do pzand .

WATERHUISHOUDING

Hetgehel egebie dheef tvolgen sStiBoK a (1981)grondwatertra p IIo f III.D emeest epercele nva nhe tbosbouwkundi g beheerde - 252 -

populierenbosworde ndoo r tussenliggendegreppel sontwaterd . Deeikenbosse nligge no prabatten .Vermoedelij ktreed tkwe l opva nregionaa lgrondwater ,maa rhierove r bestaangee nexac ­ tegegevens .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N

Heti nverban dme td ekanaalverbeterin g meestrelevant ewes ­ telijkegedeelt ei sweliswaa r aankoopgebiedva nhe treser ­ vaat,maa rbestaa tmomentee lgrotendeel sui tintensie fge ­ bruiktgraslan d enbosbouwtechnisc hbeheerd epopulierenbos - sen.' sWinter si sdi tgedeelt e zeerna te ne ri sovera l sprakeva npotentiël ewaarden .Dez ezulle npa sn aaankoo p goed tothu nrech tkomen . Depopulierenbosse nhebbe nee nvoedselrijk eondergroei ,waar ­ inovera lBrandnete le nander esoorte nui td eBijvoetklass e domineren.Lang sd egreppel se no plaaggelege ndele nkome n voedselrijkevochtminnend eruigtsoorte nvoo ral sLeverkruid , Engelwortel,Hari gwilgeroosje ,Rietgra se nSmeerwortel .D e struiklaag,indie naanwezig ,i slich te nbestaa tui tZwart e els,Vogelker se nWilgen ,waarlang svee lHo pomhoo gklimt . Naastd epopulierenbosse n zijne rtwe eklein edrog eeikenbos ­ jese nee nzee rna twaardevolle r elzenbroekbos (meto.a . Zwarteels ,Vogelkers ,Grauw ewilg ,Elzezegge ,Rod ee nZwart e bese nHop) .Ee nmoerasbosj e ind enoordwesthoe k isverdroog d doorgrot eontwateringsgreppels .D eweilande n zijnall ezwaa r bemest.E rligge nenkel edrassig egraslande nme tdominan tGe ­ kniktevossestaart . Degreppel slang sd epercele n (depopulierenbosse n zelflig ­ gennie to prabatten ) zijn zeer ijzerrijke nbevatte nkwelin - dicatoren:Waterviolie r (zeerveel) ,Watertorkrui d enGewon e waterranonkel (weinig).Lang sd erande nva nd egreppel sstaa t veelElzezegg ee nIJl ezegge .I nd ebosse nzel f (uitgezonderd hetnatt eelzenbroek ) komendez esoorte nnie tvoor .Kennelij k wordtkwelwate rdoo rd egreppel sweggevangen ,maa rheef tdi t kwelwatero pd evegetati eva nd epopulierenbosse n weinigin ­ vloed. Demacrofaun ava nd egreppel se nloopje swer d slechtsplaat ­ selijkonderzoch te nbevatt enoga lwa tstoringsindicatoren . Overigensi si ndi tgedeelt enie tzovee loppervlaktewate r aanwezig. - 253 -

Naarhe tooste nto egaa tdi tvoedselrijk evochtig ebo sove r invoedselarme rEikenberkenbo so prabatten .Bovendie nligge n eree naanta lwaardevoll enatt ehooilandpercelen .Hoewe lde ­ lenva nhe tEikenberkenbo see ndroo g karakterhebbe n(inclu ­ siefd egreppels ) zijne roo kzee rwaardevoll evochtig edele n met Kussentjesmos,Veenmossen ,Pijpestrootj ee nWitbol .D e greppelshebbe ni ndez edele nwee ree nAlno-Padion-elzen ­ broek-karakte rme tsoorte nal sVogelkers ,Grauw ewilg ,Zwart e els,Wijfjesvaren ,E lzezegge ,IJl ezegge ,Gel eli senz. .I n hetzuidooste ngaa the tarmer eEikenberkenbo swee rove ri n voedselrijkpopulierenbo sme to pd eovergan g zeervee lStijv e zegge. Ingreppel se nslote ni ndi toostelijk egedeelt ewer dee n zeersoortenrijk emacrofaun aaangetroffen .Ee ndee lhierva n iskenmerken dvoo rtemporai r water,bv .d eVedermuglarve nPa - ralimnophyeshydrophilus ,Trissocladiu sbrevipalpi se nTelma - topelopianemoru me nd esla kAplex ahypnorum .Ander eslakke - soortenontbreke nvrijwel ,hetgee n inovereenstemmin g isme t devel eaanwezig esoorte nva nweini gvoedselrij kwater .Me t named esoortenrijkdo mbi jd e keversi sgroot ;aangetroffe n werdd ezeldzam eLaccorni soblongus ;verde r Hydrochusangus - tatus,Hydrochu sbrevis ,Copelatu shaemorrhoidalis ,Hydropo - rusmelanarius ,H .neglectu se nH .striol ae nvel eandere . Vand eamfibieë nwerde nallee nd eBruin ekikke re nd eGewon e padvastgesteld .Gewon epadde no ptwe elocatie s indiep eslo ­ tene nBruin e Kikkerso p 19plaatsen ,variëren dva nkarre - spoor totdiep esloot .D ebroeddichthei d vand eBruin ekik ­ kerbedraag t 16eiklompe npe r 10h ae ni shierme eslecht s weiniglage rda ndi ei nhe tWijboschbroe k (18/10ha) .Waar ­ schijnlijk komenoo ksalamander svoor ,a lwerde ndez enie t opgemerkt. Devogelbevolkin gva nD eBieze nword tgedomineer ddoo rd evo - gelgemeenschapva nd eoud ee nmiddeloud eloofbosse n(Boomkle ­ ver,3 paa r Kleinebont espechten ). Vogelsoorte nva nmoera s enmoerasbo s komenweini gvoor .Moerassi g biotoopi so pt e kleineschaa laanwezi g (zeerplaatselij krietmoeras ,grien d enelzenbroek) .Waterral ,Wintertalin g enWatersni pkome nwe l voor,maa r broedennie tjaarlijks .D epotentie sdi ehe tpopu ­ lierenboste naanzie nva nvochtgevoelig esoorte nheeft ,wor ­ dendeel stenie tgedaa ndoo rhe tbosbouwtechnisch ebeheer .D e Sprinkhaanrietzanger ontbreektgehee le nd edichthede nva n bv.Nachtegaal ,Bosrietzange r enHoutsni pzij nlage rda ndi e inhe tWijboschbroek . - 254 -

Gezien het feit, dat de belangrijkste gedeelten van dit re­ servaat ver buiten het invloedsgebied van de Zuid-Willems­ vaart (omlegging Helmond) gelegen zijn, werd geen waarde- ringstabel gemaakt. 256 -

*

INHOUDSOPGAVE blz.

SAMENVATTING 259 LIGGING 259 LANDSCHAP 260 BODEM 260 WATERHUISHOUDING 260 WATERKWALITEIT 261 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N 261 Vegetatie 261 Macrofauna 263 Amfibieën 263 Vogels 264 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 264 VERANDERINGENVA NNATUURWAARDE NN AKANAALVERBREDIN G 264 Vegetatie 265 Macrofauna 265 MAATREGELEN 265

Relevantebijlagen : bijlage44 :overzich tva nd enatuurwaarde n inD eOud eGooren , voore nn ad ekanaalverruimin g - 259 -

SAMENVATTING

Hetnatuurreservaa t DeOud eGoore ni sgelege naa nd ewestzij ­ deva nd e Zuid-Willemsvaart tenzuide nva nslui s9 .He theef t eenoppervla kva nrui m8 ha ,bestaand eui tbroekbosvegetatie s entussenliggend enatt ehooilanden .D ebode mbestaa tui t veen. Hetreservaa theef tee neige nwaterhuishouding .D ekwe lvan ­ uithe teerst ewatervoeren dpakke t isiet ssterke rda ni nD e Oetert.I nverban dhierme ezij nd ehierva nafhankelijk ele ­ vensgemeenschappenbete rontwikkeld .D egraslandvegetatie s bevattendivers esoorte ndi eee nminde rvoedselrij kmilie u indiceren.I nd ebroekbosse n komtee nkarakteristiek e kwel- moerasfaunavoor ,di ei nNederlan d uiterstzeldzaa m ise noo k eldersi nWest-Europ a zeerschaars . Vooramfibieë ni she tterrestrisch emilie uzee rgeschikt , maare r zijnslecht sweini ggeschikt epaaiplaatsen .Voo ree n goedeontwikkelin gva nd ebroekbosvogelgemeenscha p ishe tre ­ servaatt eklein . Hetgrave nva nd eomleggin g Helmonde nd everruimin gva nhe t huidigekanaalprofie lzulle nmogelijkerwijz eto tenig ever - drassing inhe treservaa tleiden .Hierdoo r zouhe trelatiev e aandeelva nhe tregional egrondwate rverminderen .Doo rd e mindergunstig ewaterkwalitei t komenda nzowe ld ehuidig e hooilandvegetatiesal sd eperspectieve nva nhe tverschra - lingsbeheer ingevaar .D ekwelmoerasfaun azo ui nwaard each ­ teruitgaan ,o.a .doo r "verdrinking";dez e zoumaa r tendel e door reservaatsbeheer en"opschuiving "va n hetoptimal emi ­ lieugehandhaaf d kunnenworden . Naar allewaarschijnlijkhei d kanverdrassin gvoorkome nworde n doord enieuw edamwan dvolledi g telate naansluite no pd eon ­ derliggendeleemlaag .Indie ndi tonvoldoend e zouzijn ,i she t gewenstaa nd ehan dva nnauwkeuri gonderzoe k teexperimente ­ renme triskanter emaatregelen ,zoal she taanpasse nva nd e bermsloot.He tverlage nva nhe tkanaalpei l zouextr averlie ­ zengeve ni nD eOeter te nka nallee nheroverwoge nworde nal s nauwkeurigergegeven sbeken dzijn .

LIGGING

DeOud eGoore nlig tongevee r 4k mte nzuide nva nHelmond ,aa n dewestzijd eva nd e Zuid-Willemsvaart,te nzuide nva nslui s 9.He ti see nnatuurreservaa tva nStaatsbosbeheer .He topper ­ vlakbedraag trui m8 ha .He tgebie d ligt 19à 2 0m bove n N.A.P.. - 260

LANDSCHAP

Hetreservaa tlig ti nhe tda lva nd eA ae ni sdoo rhe tgrave n vand e Zuid-Willemsvaartenigszin sgeïsoleer d hiervankome n teliggen .Ee nkwar tva nhe tgebie dword tingenome ndoo r hooiland enhe toverig egedeelt edoo rna telzenbroekbos .

BODEM

Opd eBodemkaar tva nNederlan d (StiBoKa,1981 )staa td ebode m aangegevenal sMeerveengrond ,me t zandondiepe rda n 120cm . VolgensJanse n (1984)i she tvee nplaatselij kmee rda n2, 5m dik.

WATERHUISHOUDING (grotendeelsnaa r Jansen,1984 )

Doortoestromin gva nlithogee ngrondwate r (kwel)e nee n slechteafwatering ,di egehandhaaf d bleefdoo rd eaanle gva n de Zuid-Willemsvaart,i she tveengebie dme t zijnoorspronke ­ lijkelevensgemeenscha p instan dgehouden .N ad eruilverkave ­ lingva n 1955-'60heef tD eOud eGoore nee neige nwaterhuis ­ houdinggekregen .Lang sd enoord- ,west -e nzuidzijd ewer d eenbovenloo pva nd eGoorloo pgesitueerd ,di edien tte rafwa ­ teringva nd eomliggend eweilanden .D edrainerend ewerkin g vandez eloo po phe treservaa t isbeperkt .D ehoofdontwate ­ ringvind tplaat svi ad eoorspronkelijk eloop .Dez estroom t innoordelijk erichtin gdoo rhe tgebie d enmond tvi aee nvas ­ tedrempe l ind enieuw eloo puit .D edetailontwaterin gge ­ schiedtvi aondiep egreppels . Hetgebie d ligto pgrondwatertra p Ie nII ,d egrondwater ­ stand fluctueertweinig .I nee ngroo tdee lva nhe tgebie d staathe tgrondwate r 'swinter sto taa no fiet sbove nhe t maaiveld en 'szomer soverwegen d 10-20c monde rhe tmaaiveld . Vrijwelhe thel egebie d staatonde r invloedva nkwe lui td e ondergrond.He tpotentiaalverschi l is' szomer sva n0 to t 25c m (inhe tnoordooste nhe tgrootst )e n 'swinter sva n2 5 totmee rda n7 5cm .Dez epotentiaalverschille n zijngrote r dani nD eOetert .I nee nzon eva n5 0m lang she tkanaa li s kwelui the tkanaa lgeconstateerd .He tkanaalpei l (20.47) ligtaanzienlij khoge rda nhe tmaaivel d inhe treservaa t (merendeels 19-19,5m + N.A.P.) .D ewatertoevoe rdoo rkwe l zorgti nzij ntotalitei tvoo ree nconstant ewaterbewegin gi n - 261 -

debovengron d (plaatselijkoo kove rhe tmaaiveld) ,waardoo r steedsverversin gva nhe twate roptreed .

WATERKWALITEIT

Uitgegeven sva nRemmer s (1983a)blijk the taangevoerd e grondwater eennie tvolledi ggerijp tsecundai ralkalië nka ­ rakter tehebben .D eonvolledig everzadigin gme tCa2 +e n HCO3-word tveroorzaak tdoo rd earmoed eaa ncalcie t ind eon ­ dergrond.He tgrondwate rme thog egehalte naa nCa2 +e nHCOß - isaangetroffe n inhe twestelij kgedeelte .I npeilbuize nna ­ bijhe tkanaa le ni nd ewaterlope n ishe twate rverrijk tme t Nad. OokKlin k (1983e nongepubl. )mee t zeerhog echloride ­ concentraties inhe tgebied .He thog echloridegehalt e ind e bermsloot (tot5 à 7 meq./ l= 20 0mg/l ) zalvoornamelij khe t gevolg zijnva nhe tpekelstrooie no pd erijksweg .D everhoog ­ dechloridegehalte n inhe tzuidelijk ee ncentral edee lva n hetreservaa tzulle ndeel she tgevol g zijnva ninfiltrati e vanpekelwate r endeel safkomsti g zijnui td eZuid-Willems ­ vaart. Eenzee rgeïsoleer ddee li nhe tnoordweste nva nhe treservaa t heeft zowellag echloridegehalte nal see nlag ealkaliniteit .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N

Eengetalsmatig ewaarderin gvoo rd everschillend edeellevens - gemeenschappen ist evinde n inbijlag e44 .Zoal soo kbi jD e Oeterti suiteengezet ,geef tdez etabe lee nonvoldoend ein ­ drukva nd efaunistisch ewaard eva nd egraslanden ,omda t graslanden zonderoppervlaktewate r bijaquatisch emacrofaun a inklass e0 vallen .D eterrestrisch egraslandfaun a isi nD e OudeGoore nnauwelijk sonderzocht ,maa rvermoedelij kuiters t waardevolontwikkeld .

Vegetatie

Dehoogst enatuurwaarde n zijngelege n ind egraslanden .Ech ­ teroo kd enatt ebroekbosse nvertegenwoordige nee n zeerhog e waarde.Voo ree nuitgebreid evegetatiekundig ebeschrijvin g vand egraslande nword tverweze nnaa r Remmers (1983c). Deuurhokfrequentieklasse n (UFK's)worde ntoegelich to pp . AB8 (rappor tD eOetert) . - 262

Graslanden

Binnend e graslanden worden grofweg twee hoofdtypen onder­ scheiden,namelijk : - gemeenschappen,behoren d tot hetVerbon d der grote Zeggen met elementen uithet Dotterbloemverbond end e Kleine zeg- ge-gemeenschappen. Ze zijngelege n opd e laagstedele n van het reservaat,waa r 'swinter s hetgebie d geïnundeerd ise n 's zomershe t water totmaximaa l 40 cmonde r hetmaaivel d staat.Z e liggen over het hele reservaat verspreid. Hetgrondwate r kan verrijkt zijn (door kanaalwater,wellicht via het loopje inhe tge ­ bied komend). Zeldzame plantesoorten zijn:Waterdriebla d (UFK5 ),Klein e valeriaan (UFK 5)e nMoerasstreepzaa d (UFK4) . - gemeenschappen,behoren d totd e Gemeenschap metWaterkruis - kruid. Deze behoren totd e schralere typen uit het Dotter­ bloemverbond,met overgangen naar de Veldrusgemeenschap en de Kleine-zegge-gemeenschap. Ze zijngelege n opd e hogere delen van het reservaat,waa r het water ind e winter tot aan hetmaaivel d staat en 'szo ­ mers totmaximaa l 40 cmonde r hetmaaivel d daalt.Dez eve ­ getaties liggen opd e oostelijkepercele n tegen de Zuid- Willemsvaart aan,echte r ook inhe t westelijkedee l tegen de bovenloopva n de Goorloop. Kenmerkende soorten zijn: Veldrus,Ratelaar ,Zwart e zegge,Blauw e zegge,Gevlekt e or­ chis (UFK6 ) en Breedbladigeorchi s (UFK6) .

Bojweg^tjities

De natste bossen,behoren d tot het Elzenverbond,bevinde n zich evenals in De Oetert langs de stroompjes. Kenmerkende soorten zijn:Zwart e els,Elzenzegg e (beide kensoorten van het Elzenbroek), Bosbies en Stijve zegge. Opd e drogere delen vinden we elementen uithe t Elzen-essen- verbond,Moerasspireaverbon d engaa n Brandnetels een grotere rolspelen . Plaatselijk i sd e associatie van Grauwewil g en Zwarte els ontwikkeld. 263 -

Macrofauna

DeOud eGoore nherberg tevenal sD eOeter tee nzee rwaardevol ­ lekwelmoerasgemeenschap ,di eechte r inD eOud eGoore nduide ­ lijkoptimale r ontwikkeld is.Dez elevensgemeenscha pka n slechtso penkel eplaatse ni nNederlan d voorkomene ni soo k internationaalgezie n zeer zeldzaam.Ee ngroo tdee lva nd e gegevensi st evinde nbi jKlin k (1983). Inhe tcentral edee lva nhe treservaa tzij nme tnam ei nhe t voorjaar taxaaangetroffe ndi e karakteristiek zijnvoo rper ­ manentekwelsituaties .Daarto ebehore ntax adi eregionaa l (de vedermug Krenopelopia binotata),nationaa l (dekokerjuffe r Beraeapullata )o fzelf sinternationaa l (desteenvlie gNemou - radubitan se nd edeel sno gonbeschreve n (!) vedermuggenNeo - zavrelia,Zavreli apentatom ae nParapsectr astyriaca )zee r zeldzaam zijn.Ander e (deelsterrestrische )tax a (zoalsd e vedermuggen Paraphaenocladiusimpensus ,P .cf .irritus ,Pseu - dorthocladiuscurtistylu se nMetriocnemu shygropetricu sagg. ) zijnkarakteristie kvoo r nattebodem sme tee nstabiel ewater ­ huishouding. Watbetref td eoecologisch eeise nstaa the tvast ,da tee n deelva nd esoorte nee npermanent e zwakkewaterbewegin gdoo r ofove rd ebovenst ebodemlaa gvereist .Vrijwe lzeke r is,da t zichhieronde r ooksoorte nbevinden ,di edirec to findirec t afhankelijk zijnva nd echemisch esamenstellin g vanhe tuit ­ tredendegrondwater .

Amfibieën

InD eOud eGoore nwerde nuitsluiten d Gewonepadde ne nBruin e kikkersvastgesteld .Voo rd eBruin ekikker sgeld tdezelfd e veronderstelling alste naanzie nva nD eOetért ,namelij kda t hetgebie dee nbelangrijk e plaatsinneem tal sterrestrisc h milieuvoo rdiere ndi ehu npaaiplaat si nhe tomringend ecul ­ tuurlan dhebben . Ind e KleineA awerde nGewon epa d (10-15),Klein ee nMiddel ­ stegroen ekikke raangetroffe n (resp.minde rda n5 e nmee r dan 10mannetjes) .Dez edri esoorte nplante nzic hsuccesvo l voort,waarbi jvee llarve nme td estroo mme eafdrijven . - 264 -

Vogels

DeOud eGoore nherberg tee nweini gontwikkeld ebroekbosge - meenschapme t slechtséé nva nd edri ekarakteristiek esoor ­ ten.Va nd eNachtegaa lwerde ntwe eterritori avastgesteld , Sprinkhaanrietzangere nHoutsni pontbraken .Va nd emoerasvo - gels,di e inD eOeter tee nwezenlij kaspec tva nd eavifaun a vormen,kome nuitsluiten dd e zeeralgemen ee nweini gkarak ­ teristiekesoorte nvoor :Wild eeend ,Waterhoen ,Rietgor se n Bosrietzanger.Doo rhe tklein eoppervla k komend epotentie s vanhe tbiotoo pnie tto tuiting . Vermeldenswaard ishe tbroede nva nd eBuizer d in198 3(mis ­ luktbroedse lo pee na leerde rgebruik t nest).

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Degepland everbredin gva nd eZuid-Willemsvaar tvind taa nd e oostzijdeplaats .He tkanaalpei lblijf tnagenoe ghetzelfd e namelijk 20,45m + N.A.P. .Te ngevolg eva nee nverminderd e bodemweerstand kanbi jee nkanaalverbredin g enigeverdrassin g optreden (Roijen,1984a) .Di teffec t zoume tnam ekunne nop ­ tredenbi jd eaansluitin gva nd eomleidin g Helmond,waarbi j hetkanaalbodemoppervla kster ktoeneemt .Ee nhierui tvolgend e geringeverdrassin g zoubi jD eOud eGoore ndirec ta lleide n totongewenst e inundatiese nwaterstagnatie .Bovendie nzo u hetgrondwate rverde r worden"verrijkt "me tminerale ne nzou , doord erelatiev everminderin gva nd ekwelstroo m uithe teer ­ stewatervoeren dpakke td ewaterkwalitei tongunsti gworde n beïnvloed. Dezemogelijkhei d ishie rechte r nietaannemelijk .Volgen s onderzoekdoo rd eRijk sGeologisch e Dienstresteer tte r plaatseva nd eOud eGoore nbi jd eaansluitin gva nd eomlei ­ ding Helmonddirec tonde rd enieuw ekanaalbode mca .3 m leem.Doo rdez eleemlaa g endoo rdamwande nto ti nd eleemlaa g wordthe tkanaa lal she twar eafgesloten .D ekan so pkwe lva n enigeomvan gvi ad e3 m dikk eleemlaa gword tzee rgerin gge ­ acht.

VERANDERINGENVA NNATUURWAARDE NN AKANAALVERBREDIN G

Vooree ngetalsmatig ebenaderin gva nd egevolge nvoo rd ever ­ schillendedeellevensgemeenschappe nword tverweze nnaa r bij­ lage44 .Amfibieë ne nvogel szulle ndoo rd everanderinge n - 265 -

nieto fnauwelijk sworde nbeïnvloe d enworde ndaaro mhie r nietnade rbesproken .D evegetati ee nmacrofaun aworden ,in ­ diengee nextr averdrassin goptreedt ,i nprincip eoo knie t beïnvloed.Indie nechte rvi ad ekanaalbode mwe lextr akwe l zouoptrede n (zeergering ekan saanwezig) ,da nzo udi t indi t uiterstgevoelig egebie ddirec tconsequentie shebben .

Vegetatie

Voord egraslandvegetatie shebbe nee nmogelijk everdrassin g enverrijkin gva nhe tgrondwate r totgevolg ,da te ree nont ­ wikkeling ind erichtin gva nhe tminde rwaardevoll eVerbon d dergrot eZegge ngaa toptreden .Hierbi jworde nd en uaanwezi ­ gesoorte nui td eschraler e Kleine-zegge-gemeenschappeni n hunbestaa nbedreigd .He tgrootst egevaa r looptda nhe tsoor ­ tenrijkee nmees twaardevoll egraslan d inhe tooste nva nD e OudeGoore ntege nd e Zuid-Willemsvaartaan . Ookzoude nd ewaterkwaliteitsveranderinge n opde nduu rlimi ­ terend werkeno phe tresultaa tva nhe tverschralingsbehee r vand egraslanden .

Macrofauna

Deinternationaa lbelangrijk ekwellevensgemeenscha p komtvoo r inee nmoerassi gmilie uwaa rgrondwate r uittreedte nwe gka n stromen.Verhogin gva nd ewaterstan d zouleide nto t"verdrin ­ king"va ndi tmilieu ;he ti sda nno gmaa rd evraag ,o fme n b.v.doo rbegreppelin g eeneve ngunstig esituati eteru gka n krijgen."Opschuiving "va nhe toptimal ebiotoo pnaa rhe twes ­ teni smaa r inbeperkt emat emogelijk .Verde r ise rda ngrot e kans,da td everslechterin gva nd ewaterkwalitei tee nnega ­ tieveinvloe d zaluitoefenen ,med egezie nd et everwachte n wijzigingen inhe tfunctionere nva nhe tsystee mal sgeheel . Ookbi jd egraslandfaun a ist everwachten ,da td emees tka ­ rakteristiekeelemente nall eo fte ndel egevoeli g zijnvoo r dewaterkwalitei te ndaaro m kunnenafneme no fverdwijnen .

MAATREGELEN

Overd emat eva nverdrassin gbestaa tno genig eonzekerheid , maar aangezienhe to m zeerhog enatuurwaarde ngaat ,i she t wenselijkn ureed smaatregele nt ebeschouwe no mverdrassin g tevoorkomen . - 266 -

De afmetingen van de kwelsloot langsd e oostrand van hetre ­ servaat kunnen weliswaar voortdurend aand e in feiteoptre ­ dende verdrassing worden aangepast,maa r (afgezienva n het ernstige ruimteverlies) zouee n dergelijke sloot ook hetge ­ wenste regionale kwelwater kunnen wegvangen.Daardoo r zouda n ook deverhoudin g kwelwater/infiltratiewater ongunstig beïn­ vloed worden.Gunstige r zouhe t zijn,doo r dewijz eva n uit­ voering van de omlegging Helmond en het aan De Oude Gooren grenzende kanaalgedeelte de verdrassende invloed tebeper ­ ken.Me t name ishe tva n belang,d e nieuwedamwan d volledig te laten aansluiten opd e onderliggende leemlaag. Indien deze beperking wellicht onvoldoende is,i sd e aangewezen werkvolg- orde: 1.d e hydrologische,hydrochemisch e en biologische toestand zeer nauwkeurig vastleggen en volgen (vóór en tijdens het graven van de omlegging Helmond enz) 2.extr amaatregele n nemen (b.v.begreppeling , eventueel ook aanpassing vand e kwelsloot) 3.correctie s toepassen afhankelijk van de ontwikkeling in het reservaat. Indien een eventuele verdrassing te nietgedaa n zoumoete n wordendoo r eenverlagin g van het kanaalpeil (vanb.v . 5 a 10cm) ,za lhe t voordeel voor De Oude Goorenmoete n worden afgewogen tegen de nadelen voor De Oetert. Dit isechte r niet mogelijk zonder deze beide exact te kennen.He t iswenselijk , eerst zoveelmogelij k andere maatregelen te treffen. - 268 -

"'•: **' • ••

j v'2' .°

y.'iïC'.'. >~> .' A

.> î

•y --a '«•..

•1-;

"«. ."-Ij, ,r- "" - ' • •••£ • ,.

-f,A" ,v" " - 270 -

INHOUDSOPGAVE blz .

SAMENVATTING 271 LIGGING 273 LANDSCHAP 273 BODEM 273 WATERHUISHOUDING 273 WATERKWALITEIT 275 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N 275 Algemeen 275 Vegetatie 276 Macrofauna 277 Amfibieën 278 Vogels 279 GEPLANDE INGREPEN ENWIJZIGINGE N 280 VERANDERINGEN VANNATUURWAARDE N NA KANAALPEILDALING 281 Vegetatie 281 Macrofauna 281 MAATREGELEN 282

Relevante bijlagen.: bijlage 45:overzich t vand e natuurwaarden in De Oetert,voo r en nad e kanaalverruiming - 271

SAMENVATTING

Hetnatuurreservaa t DeOeter t isgelege naa nd ewestzijd eva n de Zuid-Willemsvaart terhoogt eva n sluis 10;he theef tee n oppervlakva nongevee r 20ha .He tbestaa thoofdzakelij kui t broekbosvegetatiese ntussenliggend enatt ehooilanden .Vrij ­ welovera lword td ebode mgevorm ddoo ree nveenpakke t (tot meerda n3 m dik ). Hetreservaa theef tee neige nwaterhuishouding .D ekwe l vanuitd eondergron d end etoestromin gvanui td ehoge r gelegenZuid-Willemsvaar t zijngering ,maa rd ewaterstan d wordtdoo r stuwbeheer opee nhoo gpei lgehouden .Aa nd ezijd e vanhe tkanaa lstaa nenkel egedeelte npermanen tonde rwater . Deafvoe rword tgeregel ddoo ree nstu waa nhe tein dva nee n oudeloo pva nd e KleineAa ,di ei nd elengt edoo rhe t reservaatstroomt . Dehoogst enatuurwaarde n zijngelege ni nd ete ndel eonge ­ stoordeelzenbroekbossen .D ehie raangetroffe nmacrofauna-le ­ vensgemeenschapva nkwelmoerasse n isnationaa le ninternatio ­ naalgezie n zeer zeldzaam.Dez egemeenscha ptreed tallee no p binnen 140m va nd eZuid-Willemsvaart .Al sgevol gva nwater ­ stagnatie isdez egemeenscha p invergelijkin gme tD eOud e Goorenminde rontwikkeld ,maa ree naangepas tbehee rmaak tn u nogee noptimal eontwikkelin gmogelijk .Mee rnaa rhe tweste n isee nonverzadigd e zoneaanwezig ,plaatselij kgevoe ddoo r eenkwelstroo mva nregionaa lgrondwate r uitd ediep ezandon - dergrond.D egraslande n indi tgedeelt ehebbe nte ndel eee n zeerwaardevoll evegetatie . Vooramfibieë ni she treservaa tvoora lal sterrestrisc hmili ­ euva nbelan g inverban dme td egrot evochtigheid ;he taanta l geschiktepaaiplaatse n isechte rgering .D evogelwerel dva n hetmoerasbo si szee rgoe dontwikkeld .Terrestrisch ebodem ­ fauna,paddestoele ne ndivers eander edeellevensgemeenschap - penwerde nnie to fnauwelijk sonderzocht ,maa roo khieronde r zijnbijzonder ewaardevoll eelemente nt everwachten ,zoal s voord ebodemfaun ava nhe tnoordoostelijk egraslan dreed s werdaangetoond . Verlagingva nhe tkanaalpei lva n22,4 0naa r20,4 5m + N.A.P . zalgee nspectaculair edalin gva nhe tfreatisc hvla k inhe t reservaatto tgevol ghebben :to to p7 5m va nhe tkanaa lword t eendalin gva nenig ec mverwacht .He trisic oi sechte rreëel , datdoo rhe twegvalle nva nd ekweltoevoe r (vanuithe tkanaa l - 272 -

en/ofvanui the teerst ewatervoeren d pakket)allee nno gstag ­ nerend regenwater bovenhe tmaaivel d aanwezig kanblijven .I n ditgeva lverdwijn td ekwelmoerasfaun ae noo kall emogelijk ­ hedeno mdez efaun ano gverde r totontwikkelin g telate nko ­ men.Voo rd evegetati eva nd egraslande ne nwaarschijnlij k ookvoo rbepaald efauna-elemente n zijnaanzienlijk ewaarde ­ verliezent everwachten ,al sdoo rverminderin gva nd ekwe ld e kwaliteitva nhe tcapillair ewate rverander t (vanlithotroo f naaratmotroof) . Eenhoge r kanaalpeilzo uvoo r DeOeter tvrijwe lall erisico' s wegnemen.He ti snie tduidelijk ,o fsterker everdrassin gi n DeOud eGoore nda nvoldoend eeffectie f istege nt egaan .D e belangrijksterisicoverlagend emaatrege lvoo r DeOeter ti s verderhe topschuive nva nhe tkanaa lnaa rhe toosten .Bi j5 0 meterverschuivin g zalhe tfreatisc hvla k inD eOeter tvrij ­ welongewijzig dblijven .D einvloe dva nd epeilverlagin go p dekwe lvanui the teerst ewatervoeren d pakket zalgeringe r zijn;afgewach tmoe tworde no fi nhe treservaa tno gvoldoend e kwel zalrestere n (zowelme the too go pd egraslande nal s voord ekwelmoerassen) .Omda td ekwe lvanui the tkanaa loo k indi tgeva l zalwegvallen ,blijf the trisic obestaan ,da t voord emacrofaun ava nkwelmoerasse n teweini gwaterbewegin g overblijft. Doord eafstromin gva nstagneren dwate r uithe tmoerasbo st e verbeterenkunne nd ehuidig epotentie svoo rd emacrofaun abe ­ tergerealiseeer d worden.Al sdi tgecombineer d zoukunne n wordenme tee nhoge r stuwpeili nhe tafvoerloopje ,zo ud ein ­ vloedva nd ekanaalpeilverlagin go phe tfreatisc hvla kver ­ vallen.Ee ndergelij kstuwpei lheef techte roo kee nongunsti ­ geinvloe do pd everhoudin g kwelwater - infiltratiewateri n hethel ereservaat ,aangezie nda nmee r regenwaterword tvast ­ gehouden. Toevoerva nwate r uitd eVuil esloo to fd e (huidige)Klein e Aakom tnie ti naanmerkin g wegensd esamenstellin gva ndi t water. Indienbeslote nword tt eexperimentere nme td epeile nva nhe t loopjei nhe treservaat ,i she twenselij kd ehuidig etoestan d nauwkeuriger vastt elegge ne ngedetailleer d tevolgen ,zowe l inhydrologisc hal sbiologisc hopzicht . - 273 -

LIGGING

DeOeter tlig tongevee r 7k mte nzuide nva nHelmond ,aa nd e westzijdeva nd e Zuid-Willemsvaartbi jslui s 10(kanaalk m 78).D eoppervlakt ebedraag tca .2 0ha .He ti see nnatuurre ­ servaatva nStaatsbosbeheer .He tgebie d ligto pongevee r2 1 tot 22m bove nN.A.P. .

LANDSCHAP

Hetreservaa tlig ti nhe tda lva nd eA ae nd eKlein eA ae ni s doorhe tgrave nva nd e Zuid-Willemsvaartgeïsoleer dva nhe t Aa-dalaa nd ewestzijd eva nhe tkanaa lkome nt eliggen .D e graslandenbedekke nongevee ree nkwar tva nhe toppervlak ;d e restword tingenome ndoo rmoerasbosvegetatie se nee nklei n bosgedeelteme teiken . Aand ewestzijd eva nhe tgebie d looptd egenormaliseerd e KleineAa .D evroeger eloo pva ndi tbeekj elig tgehee lbinne n hetreservaat ,va nhe tzuidweste nnaa rhe tnoorden ,e nmond t aand enoordzijd e ind eKlein eA auit .Te nweste nva nhe tge ­ biedlig tee nrelatie fhooggelege nou dbouwland .He tloop to p tot2 4m + N.A.P. ,du srui m2 m hoge rda nhe treservaat .

BODEM

Volgensd eBodemkaar tva nNederlan d (StiBoKa,1981 )lig the t gebiedo pee nMeerveengrond ,me t zandondiepe rda n 120can . VolgensJanse n (1984)i she tvee nzee ronregelmati g vandik ­ te,i nhe tzuidooste nva nhe treservaa t komtgee nvee nvoo r eni nhe tzuidwestelijk edee llig tee nhumeuz eleemhoudend e zandlaag,di ehe tvee n (enverde r naarhe tzuide nd ezandon - dergrond)bedekt . Plaatselijkzij nno gspore nva nmoer -e noerkuile nt evinden , waar inhe tverlede nrespectievelij kvee ne nijzeroe rgesto ­ kenwerd .

WATERHUISHOUDING (zieJansen ,1984 ;Roijen ,i nvoorb. )

Door toestromingva nlithogee ngrondwate r enee nslecht eaf ­ wateringwer d inhe tlaaggelege nbekke ntusse nd eZuid-Wil ­ lemsvaart,e nd eKlein eA an ahe tgrave nva nd eZuid-Willems - 274 -

vaartee nnatt esituati ei nstan dgehouden .He tkanaalpei l ligto p22,4 0m bove nN.A.P. ,di t isongevee r eenmete rbove n hetmaaivel d inD eOetert . Nad eruilverkavelin gva n 1955-'60heef tD eOeter tee neige n waterhuishouding gekregen.D eKlein eA aaa nd ewestran d end e Vuilesloo taa nd e zuidrandva nD eOeter thebbe nnauweli jk s eenontwaterend e invloedo phe treservaat .N azwar eregenva l isinundati emogelij kvanui td e KleineAa ,namelij kbi jhe t inlaatpunti nhe tzuidweste ne nbi jd edrempe laa nd enoord ­ oostzijde.Dez einundatie szij nvoo rd enatuurwaarde nonguns ­ tige ne rword tda noo knaa rgestreef ddez et evoorkomen .D e afwateringva nD eOeter t zelfgeschied tvi ad eoorspronkelij ­ keloo pdoo rhe tgebied .Dez emond tui to pd eKlein eA avi a debovengenoemd edrempe laa nd enoordoostzijde . Hetgebie d ligto pgrondwatertra pI e nII ;d egrondwaterstan d fluctueertweini g (±2 5c mverschi ltusse nzomer -e nwinter ­ stand). Onde r invloedva nregional egrondwaterstrome ntreed t kwelo pui td eondergrond .Ondank she thog ekanaalpei li s door Jansen (1984)i nd e zonelang she tkanaa lgee npotenti ­ aalverschilaangetoond .He tbetreffend eonderzoe k (o.a.d e peilbuislokaties) wasoo knie to pdez evraa gafgestemd .Vol ­ gensee nlate r (beperktopgezet )onderzoe kva nhe tI.C.W . (Wit,ongepubl. ) ise rechte ree nbeperkt e invloedva nhe t kanaali nee ntongvormig estroo kva nca .10 0m breedte .He t betrefthie rhoogstwaarschijnlij kee noud eloo pva nd eAa . Ookdoo rhe tdijklichaa mzel fdring tvermoedelij kwa twate r (Roijen,i nvoorb.) . Hoeweld edrukverschille n kleinzijn ,zorg td ewatertoevoe r vanuithe teerst ewatervoeren d pakkete nd e Zuid-Willemsvaart vooree npermanent ehorizontal ewaterbewegin gaa nhe topper ­ vlak.O pd emeest eplaatse n isdez ewaterbewegin gminimaal . Plaatselijk isd ewaterdiept emee rda n3 0c me ni sd ever ­ blijftijd zólang ,da tva nstagneren d watermoe tworde nge ­ sproken.I nd estroo kto t5 0à 150m va nhe tkanaa lstaa the t water inhe tbroekbo svrijwe lpermanen tbove nhe tmaaiveld . Elderskome ndergeli jk enatt esituatie snie to fnauweli jk s voor eni se ree nonverzadigd ezone . Inhe tzuidelij kgedeelt ekom tplaatselij k infiltratievoo r (Jansen,1984 ). - 275 -

WATERKWALITEIT

VolgensRemmer s (1983a)word ti nhe tbeekda lonvolledi gge ­ rijptsecundai ralkalië ngrondwate r aangevoerd.D earmoed e aancalcie t ind eondergron d ise rd eoorzaa kva nda tgee n verzadigingme tCa 2+ enHCO3 "i sopgetreden . Aand eoostzijd e (grenzend aanautowe g+ kanaal )wer ddoo r Wit (ongepubl.)plaatselij k wateraangetroffe nme tee nhoo g chloridegehalte:to t 100,o péé nplaat szelf sto tmee rda n 200mg/l .Di tbetref twaarschijnlij kmederendeel sinfiltre ­ rendkanaalwate r (zieonde rwaterhuishouding) ;o plaatstge ­ noemdpun ti swellich tinvloe dva npekelstrooie no pd erijks ­ wegd ehoofdoorzaak . Hetwate r ind eVuil esloo te nd eKlein eA ai szee rvoedsel - rijkonde r invloedva neffluen tva nee n zuiveringsinstallatie enva nwate r uitintensie fgebruik tagrarisc hgebied .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N

Algemeen

Vooree ngetalsmatig ebeoordelin gva nd enatuurwaarde nword t verwezennaa rbijlag e45 . Hetmilie u isplaatselij kz óuitzonderlijk ,da tee nverge ­ lijkbarelevensgemeenscha p slechtso penkel eplaatse n inon s landvoorkomt ,zoda twaardeklass e5 (opminde rda n3 0plaat ­ senvoorkomend )eigenlij kno gee nonderwaarderin gbetekent . Diti saangetoon de nbesproke nbi jd emacrofauna .Divers e groepen (paddestoelen,bodemfauna ,vlinder senz. ) zijnechte r nieto fnauwelijk sonderzoch te nbi jee ndee lhierva nzij n ook zeerhog ewaarde nt everwachten ,wellich t zelfsove r grootoppervlak .Vlinder se nvel eander egroepe nprofitere n inD eOeter tva nee n zeergunstig ecombinati eva nbiotopen , b.v.bo se nvochti ghooiland .Allee nove rdagvlinder si see n rapportbeschikbaa r (Reitsma,1982) ;divers elandelij kgezie n schaarsesoorte nblijke nvoo rt ekomen . Dewaarderingstabe l kanoo kto tonderschattin g leidenomda t degraslande nzonde roppervlaktewate r bijaquatisch emacro ­ faunai nwaardeklass e0 vallen . - 276 -

Vegetatie

Hetreservaa tbestaa tui tgraslanden ,broekbosvegetatie se n eendroge reikenbos .D egraslande nworde njaarlijk seen -to t tweemaalgehooid .Voo ree nuitgebreid evegetatiebeschrijvin g vand ehooilande nword tverweze nnaa r Remmers (1983c). In hethiernavolgend eword tva nd ezeldzamer esoorte nvaa kd e uurhokfrequentieklasse (UFK)vermeld .Di ti see nmaa tvoo rd e mateva nvoorkome nva nee nplantesoor t inNederland ,geba ­ seerdo p"uurhokken "va n5x 5 km.Hiervoo r isv.d .Meijde n e.a. (1983)gevolgd . (UFK3 :11-2 9uurh. ,UF K4 :30-79 , UFK5 :80-189 ,UF K6 :190-410 )

De_g£ajsljinden

Degraslande nkunne ni nvie rvegetatiekundig ehoofdtype nwor ­ deningedeeld : - behorendeto t 2(3 )gemeenschappe n uithe tGrot eZeggenver ­ bond.Di tbetref the tgrootst edee lva nd egraslanden .Z e liggenvoornamelij ki nhe tnoordelij kdee lva nhe treser ­ vaato p 100-200m va nhe tkanaal ,o pzee rdrassig evoedsel - rijkeplaatsen .Zowe l 'szomer sal s' swinter si se rpoten ­ tiëlekwe laanwezig .Mi no fmee r zeldzameplantesoorte n zijn:Slank esleutelbloe m (UFK 5),Klein evaleriaa n (UFK5 ) enPaardehaarzegg e (UFK4) . - behorend totee ngemeenschap ,di eee novergan gvorm tva n hetDotterbloemverbon d naarhe tGrot eZeggenverbond .He t ligti nhe tcentral edee lva nD eOeter te ni sminde rdra s danhe tvorig etype .' sWinter si se rpotentiël ekwe laan ­ wezige n 'szomer snie to fnauwelijks .Enkel ebelangrijk e soorten zijn:Slank esleutelbloe m (UFK 5), Bosbies (UFK6 ) enAdderworte l (UFK6) . - behorend tothe tBiezenknoppen-Pijpestrootjesverbond .He t ligto pd ehoogst edele nva nhe tterrein ;e ri sgee nkwe l aanwezig.Belangrijk esoorte nzijn :Blauw ezegge ,Veldrus , Bosbies (UFK6 )e nAdderworte l (UFK6) . - behorend totd eovergan gGlanshaververbon d enDotterbloem ­ verbond.He tbetref tee ngraslan daa nd eoostzijd ebinne n 100m va nhe tkanaa le nenkel ei nhe tweste ntege nd eKlei ­ neAa ,zowe li nkwel -al si ninfiltratiegebied .He tgebie d inhe tooste nka nsom sgeïnundeer d zijn.Belangrijk esoor ­ tenzijn :Moesdiste l (UFK 3), Knolsteenbreek (UFK4 )e n Slankesleutelbloe m (UFK5) . - 277

De_Bossen

Debosvegetatie sbehore nvoornamelij kto the tElzenverbond . Voorali ndi edele nwaa rvee lwate rword tafgevoer d komen zeernatt e (weiniggestoorde )bosse nvoo rme tElzenzegge , Zwarteel s (beidekensoor tva nhe tElzenbroek) ,Bosbies ,Dot ­ terbloem enStijv ezegge .O pd eovergan gva nhe tElzenbroe k naard egraslande ne ni nhe tzuide nlang sd eZuid-Willems ­ vaart isd eassociati eva nGrauw ewil ge nZwart eel sontwik ­ keld. Inhe tzuide nkome noo kdroger ebosgedeelte nvoo rme telemen ­ tenva nhe tE Lzen-voge lkersverbond ,maa roo k Zomereik,Berk , Lijsterbese nwa tmee rBraa me rin .Bovendie nlig ti nhe t westentege nd eKlein eA aee npercee leikenbo sme tgestoord e ondergroei.

Macrofauna

Defaun ava nkwelmoerasse ne nwellich too kee ndee lva nd e graslandfauna isva nuitzonderlij k belang (zieonde r"Alge ­ meen").Me tuitzonderin gva nhe tnoordoostelijk egraslan d werdallee nd eaquatisch emacrofaun aonderzocht .Ee ngroo t deelva nd egegeven sword tuitvoerige rbesproke ndoo r Klink (1984). D ebetekeni sva nd eterrestrisch e faunakom tnie tto t uiting ind ewaarderingstabel :d egraslande nvalle nhie ri n waardeklasse0 . Hetgraslan d inhe tnoordooste nva nhe treservaa tstaa t• s winterspla se ndras .D emacrofauna-levensgemeenscha pbestaa t blijkensmonster so p 5e n 15maar t 1984ui tsoorten ,di e langdurig natte,maa rweini ggeïnundeerd ebode mvereisen ,zo ­ alsParaphaenocladiu simpensu se nPseudorthocladiu scurtisty - lus.Va nbelan g isd evonds tva nd eWapenvlieglarve nOxycer a trilineatae nOxycer acf .meigeni .Dez elaatst esoor ti s nieuwvoo r Nederland;he ti sechte rmogelijk ,da the tee n verwante (maaroo kzeldzame )soor tbetreft . Hetmeanderende ,zee rzwa kstromend eloopj eword tnauwelijk s bewoonddoo r soortenva nstromen dwater .I nd eomgevin ghier ­ vanwijze ndivers evedermuglarve no pkwel ;Krenopelopia ,Na - tarsia,Chaetocladiu spige ragg .e nMetriocnemu shygropetri - cusagg. .E rwerde ntwe einternationaa l zeldzamediersoorte n van kwelmoerassenaangetroffen :d esteenvlie g Nemouradubi - tanse nd evedermu g Parapsectrastyriaca .D ekwellevensge - - 278

meenschap komt alleen voor inee n zone binnen 120m va n de Zuid-Willemsvaart,voornamelij k ind e strook tussen 25 en 70m .Hi j isechte r slechtsweini g ontwikkeld end e karakter­ istieke zeer zeldzame soorten zijn er kennelijk schaars.Es ­ sentieel voor deze gemeenschap isee n permanente zwakkewa ­ terbeweging, eengering e waterdiepte en waarschijnlijk ook een bepaalde chemische samenstelling. Indit milieu werd ook de in Nederland zeldzame steekmug Mansonia richardii gevon­ den.D e oecologische eisen van de soort zijn echter nogon ­ voldoende bekend. Hetgrootst e deel vand e moerassige oostelijke zone van het reservaat wordt ingenomen door stagnerend water van 5-50 cm diepte.D e bodem isbedek t met een laag rottend blad enon ­ danks de (geringe) kwel ise r maar weinig doorstroming. Hier vindtme n een levensgemeenschap van bospoelen,bestaand e uit algemene soorten vanvoedselrijk ,dynamisc hmilieu . Bijaan ­ gepast beheer (eendunn e waterlaag,di e relatief meer ver­ verst wordtdoordat overtollig water weg kan stromen) kan hier de waardevolle levensgemeenschap van kwelmoerassen over een groter oppervlak tot ontwikkeling komen. Deze potentiële betere ontwikkeling isva n groot belang,daa r het hier om een zowel nationaal als internationaal gezien zeer zeldzamele ­ vensgemeenschap gaat,di e zich in De Oetert (en De (JudeGoo ­ ren) toto p heden heeft kunnen handhaven. Meer westelijk inhe t reservaat,o pmee r dan 100m va n het kanaal,worde n weinig plas-en-dras-situaties aangetroffen en ontbreekt het kwelmoerasvrijwe l geheel.He t kwelwater komt wél tengoed e aand evegetati e end e bodemfauna (o.a.doo r capillaire opstijging),maa r nauwelijksaa n aquatischemacro ­ fauna. Inhe tvri j schaarse oppervlaktewater komen naast kwelindicatoren ook hier endaa r soorten van temporairewate ­ renvoor .

Amfibieën

In het reservaat werden 4 soorten + eenhybrid e vastgesteld. Paaiplaatsen bevonden zich hoofdzakelijk in eendiep e sloot, die naar de Kleine Aa ontwatert enmet een schuif isafgeslo ­ ten,e n inee n poel ten westenva n de Kleine A. De Kleine watersalamander komtaa n weerszijden vand e Kleine Aavoor . Opbeid e plaatsen werden injun i 1984 larvenaange ­ troffen en lijkt het om kleine paaigezelschappen tegaa n van minder dan 10paar . - 279 -

Gewonepadde npaaie no pdezelfd etwe elokatie se no péé n plaatsaa nd ezuidoostran dva nhe tgebied . Ind epoe lpaaid e eentwintigtal ,o pbeid eander eplaatse nee ntienta lparen . Groenekikker skome nallee ni nd epoe le nd eKlein eA avoor . Zoweld eKlein eal sMiddelst egroen ekikke r zijngedetermi ­ neerd.I nd epoe lteld eee nkoo rva nroepend emannetje s1 7 exemplaren,o ptwe eplaatse ni nd e KleineA a 3to t 5exempla ­ ren. Bruinekikker szij nhe tmees talgemee ne nhe tmees tgesprei d inhe tgebie d aangetroffen.He thog eaanta ltweedejaar se n volwassendiere nston d ingee nverhoudin g tothe taanta l (6) paaiplaatsen.Vermoedelij k isD eOeter tbelangrij k alster ­ restrischmilie uvoo rvee li nd eweilande nte nnoorde ne nte n zuidenva n DeOeter tpaaiend eBruin ekikkers .Gee nva nd e paaiplaatsenwa suitzonderlij kgroot .I nd epoe le nvoornoem ­ desloo tee ntienta le no pvie roverig eplaatse n 2,5 ,6 e n6 eiklompen. Hettroebele ,vegetatieloze ,overschaduwd ewate r isvoo rd e meesteamfibieënsoorte nongeschikt .D eAlpenwatersalamander , waarvoordi tcriteriu mnie tgeldt ,wer dnie taangetroffen ; hetvoorkome nva ndez esoor ti sechte rnie tuitgesloten .

Vogels

DeOeter therberg tee ngoe dontwikkeld emoerasbosvogelgemeen - schap,zoal sblijk tui tonderstaan d inventarisatie-overzicht:

1977/79 1981 1983 Wintertaling 2 1 2 Waterral ? 1 1 Kleine bonte specht 1 ? 1 Nachtegaal (2-3) 10 9 Sprinkhaan rie tzange r ? 2 1 Rietzanger (1) - - Bosrietzanger + 12 7 Wielewaal 2 3 2 Rietgors 2 2 2

Degepubliceerd ewaarneminge nui t 1977-'79zij nfragmenta ­ risch;d evastgesteld eaantalle n zijndoo rd egevolgd emetho ­ det elaag .I n 1981wer dnauwkeurige rgekarteer d enui td e gegevens komenkarakteristiek ehog edichthede nva n zangvogels - 280 -

naarvoren .D edichthede nva nNachtegaal ,Sprinkhaanrietzan - ger,Bosrietzanger ,Tuinfluite re nTjiftja f zijntwee -to t viermaalz ohoo gal sdi ei nhe tWijboschbroek .Hoewe lbi j groteoppervlakte nd edichthede n stelselmatig lageruitvalle n danbi jklein eoppervlakte n (cf.Berthold , 1976),i she ti n ditgeva lduidelijk ,da td econtinu eafwisselin gva nmoeras ­ bose nzee rnatt egraslandje svoo roptimal eomstandighede n zorgt.Oo kWaterra le nWintertalin g zijni n198 1aangetrof ­ fen. In 1983werd ,he tverzameld emateriaa l inogenschou wnemende , vooralgele to pHoutsnippen ,echte r zonderresultaat .Wel ­ lichtvorm td egering eoppervlakt eva nhe tgebie dhie ree n beperkende factor,i nd eoud ewilge nbroed tjaarlijk sd e Kleinebont especht .

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Deverbredin gva nd eZuid-Willemsvaar tword tuigevoer daa nd e oostzijdee ntas tdu she treservaa tnie taan .Slui s 10e n1 1 wordengesloop te nbove nd et ebouwe nslui sF word tee nka - naalpeilingestel dva n20,4 5m + N.A.P. .Te rhoogt eva nD e Oetertbeteken tdi tee ndalin gva n2 mete r tenopzicht eva n hethuidig epeil ;he tnieuw epei llig tbenede nhe tmaaivel d vanhe treservaat . VolgensRoije n (invoorb. )houd tdi tin ,da te rdirec tlang s hetkanaa lee ngrondwaterstandsdalin g optreedtva ncirc a 15cm .D edalin gva nd egrondwaterspiege l zalzic hvoortzet ­ tento to pee nafstan dva n7 5m va nhe tkanaal ,waa rhi jno g 2c mza lbedrage n (ditalle sgebaseer do pee n5 c mhoge rka - naalpeil,nl .20,5 0m + N.A.P.) . Ook ishe tnie tondenkbaar , datee ndalin gva nd estijghoogt eva nhe tgrondwate r inhe t eerstewatervoeren dpakke t zalplaatsvinden .I nda tgeva lza l dekwel ,di ei nD eOeter ta lnie ter ghoo gwas ,vermindere n of zelfsgehee lwegvallen .He tgevol ghierva n is,da td eper ­ manentewaterbewegin g (doorstroming,verversing )verminder t ofwegvalt .D echemisch esamenstellin gva nhe tgrondwate r zal dani nongunstig ezi nverandere nal sgevol gva nhe trelatie f groteraandee lva nhe tneerslagwate rhierin . Aangeziend ekwe lui the teerst ewatervoeren d pakketgerin g is, ishe tee nbelangrijk evraag ,o fd ekwe lui the tkanaa l nietvoo ree nessentiee lgedeelt ebijdraag taa nd elicht ewa ­ terbewegingove rhe tmaaivel d inhe tmoerasbos .Omda tn ad e - 281 -

peilverlaginggee nkwelwate r uithe tkanaa lmee rhe treser ­ vaatbinne n zalkomen ,ka noo khierdoo rd epermanent ewater ­ stroming inhe treservaa ttenie tworde ngedaan .

VERANDERINGVA NNATUURWAARDE NN AKANAALPEILDALIN G

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd ewaardeveranderinge nword t gegeven inbijlag e45 .Amfibieë ne nvogel szulle ndoo rd e veranderingennie to fnauwelijk sworde nbeïnvloe d enworde n daaromhie rnie tnade rbesproken .

Vegetatie

Degraslande nligge nmerendeel smee rda n 120m va nd eZuid - Willemsvaart.Oo ka lvind thie rgee ngrondwaterstandsdalin g plaats,toc hza lee neffec tva nd ekanaalpeildalin g kunnen optredendoo rd everanderin gva nd ewaterkwalitei tva nhe t bovenstegrondwate r t.g.v.afnam eva nd ediep ekwel .D esa ­ menstellingva nd evegetatie sbehorend eto the tDotterbloem ­ verbond enhe tVerbon dde r Grotezegge nza lda nverandere n o.a.doo rhe tafneme no fverdwijne nva n (zeldzame)kenmerken ­ desoorten ,terwij lhe taandee lva nsoorte nui td eGlansha - verordee nhe tMoerasspireaverbon dtoeneemt . Demomentee lte ndel evolledi gongestoord e broekbossenkunne n plaatselijk ietsdroge rworden .He ti sechte rd evraag ,o f zijhierdoo rmerkbaa r inwaard e zullenafneme ne no fdi tnie t gecompenseerd wordtdoo r eenlicht ewaardeverhogin g inge ­ deelten,di en uvrijwe lpermanen tgeïnundeer d zijn.

Macrofauna

Degraslandfaun aza lwaarschijnlij ko pvergelijkbar ewijz e beinvloed wordenal sd evegetatie ,da twi l zeggenda td e soortendi eafhankelij kzij nva nd ehuidig egrondwaterkwali ­ teitkunne nafneme no fverdwijne nal sd ekweldru kva nhe tre ­ gionalegrondwate rvermindert .Wellich tbetref tdi tda nver ­ liesva nwaardeklass e5 . Voord e kwelmoerasfaunai sd ebelangrijkst ekwestie ,i nhoe ­ verreno gwaterbewegin g overhe toppervla k endoo rd eboven ­ stebodemlaa g zalblijve noptreden .I nel kgeva lza ld ewa ­ tertoevoervanui the tkanaa lwegvallen .Indie nd ewatertoe ­ voervanui the teerst ewatervoeren d pakketonvoldoend e iso f - 282 -

wordt,verdwijne nd ebestaansmogelijkhede nvoo rdez elevens ­ gemeenschape noo kd emogelijkhede no mdez eno gverde rto t ontwikkeling telate nkomen .

MAATREGELEN

VolgensRoije n (invoorb. ) zoubi jee nkanaalpei lva n20,9 0m +N.A.P .gee nveranderin gva nhe tfreatisc hvla ki nD eOeter t optreden.Di tpei lzo uwé lee nsterker everdrassin g inhe t reservaat "DeOud eGooren "veroorzaken . Dedrainerend ewerkin gva nd eZuid-Willemsvaar tn apeilverla ­ ging kanworde nbeperk tdoo rd ekanaa lwan d (resp.d ekanaal ­ bodem)me tee nverlengd edamwan d aft esluite no fte rplaats e vand ester kdoorlatend e zandtong (zieonde rwaterhuishou ­ ding)me tee nleemlaa g tedichten .Ee ndergelij keffec tka n ookbereik tworde ndoo rhe tkanaa lnaa rhe tooste no pt e schuiven.Bi j5 0mete rverschuivin g zalhe tfreatisc hvla ki n DeOeter tvrijwe longewijzig dblijven .Bi jall ehie rgenoemd e maatregelenval td etoevoe rva nwate rvanui the tkanaa lweg . Dedoorstromin gva nd ekwelmoerasse nmoe tda ngehee lgereali ­ seerdworde ndoo r kwelvanui td edieper eondergrond .E rbe ­ staattwijfel ,o fdez ekwe lhiervoo rvoldoend e is.Bovendie n bestaathe tgevaar ,da too kdez ekweldru kdoo rhe tnieuw eka ­ naalpeilverlaag d zalworden . Hetzie te rnaa ruit ,da tverschuivin g vanhe tkanaa lnaa r hetooste nhe tgunstigs t is.Zowe ld einvloe do phe tfrea ­ tischvla kal sdi eo phe teerst ewatervoeren d pakketi nD e Oetertworde nda nwellich tvoldoend ebeperkt .He ti swense ­ lijk,da noo kd ewe gnaa rhe tooste nt everplaatse no md e zoutbelastingva nhe treservaa tt everminderen .He tgrave n vanee ndiep ebermsloo tlang sd ewe g isongunstig ,aangezie n dezekwe l"we g kanvangen" . Qnd ehog epotentie sva nd ekwelmoerasse nto tontwikkelin gt e latenkome ni she tnodi gd elangdurig estagnati eva nwate r tegent egaan .Ee nhoge rpei lva nhe tafvoerloopj eza li ndi t opzichtwellich taverecht swerken .Indie ndi tnie the tgeva l is,zo udez elaatst eoplossin gdalin gva nhe tfreatisc hvla k kunnentegengaan .Vermoedelij k isdez eoplossin g echteron ­ aantrekkelijk,omda tda novera li nhe treservaa tmee rregen ­ water zalworde nvastgehoude ne nd everhoudin gkwelwater/in ­ filtratiewaterdu si nongunstig e zinwijzigt . - 283 -

Hetwate r ind eVuil esloo te nd eKlein eA aheef tee nzodani ­ gekwaliteit ,da tdi twate r zomi nmogelij k inhe treservaa t terechtmoe tkomen .He tka ndu snie tgebruik tworde nal sre ­ medietege nverdroging .Oo k inverban dme the tPeelrijt-pro - jecti she tva nbelan gverder einundati eva nD eOeter tt e voorkomen . Alvorensto texperimente nme td eregelin gva nd ewaterhuis ­ houdingbinne nhe treservaa tove r tegaa ni she tnodi gd e huidigetoestan dva nd ekwelmoerasse n (metnam ed emacrofau ­ na)nauwkeurige rvas tt eleggen .D eeffecte nva nd ekanaal ­ verruiming eneventuel emaatregele n zijnallee nt ebeoorde ­ len,al sd etoestan d eenaanta ljare nnauwkeurige rgevolg d wordt.

- 285 -

HETHOUTBROEK ,D EVLERKE NE.A . - 286 -

INHOUDSOPGAVE blz.

SAMENVATTING 287 INLEIDING 287 BODEM 288 WATERHUISHOUDING 288 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting) 288 Algemeen 288 Vegetatie 289 Aquatischemacrofaun a 289 Amfibieën 289 Vogels 290 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 290 VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N 291 Algemeen 291 Vegetatie 291 Aquatischemacrofaun a 291 Amfibieën 292 Vogels 292 MAATREGELEN 292 NADEREBESPREKIN GVA ND EHUIDIG EGEGEVEN S 292 Vegetatie 292 Aquatischemacrofaun a 293

Relevantebijlagen ; bijlage 9 a-d:Berekend everanderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischvla kt.p.v .slui sF (km74,3 )e nslui s G (km67,2 ) bijlage46 :Overzichtskaar t bijlage47 :Isohypse nva nhe tfreatisc hvla ke nhe teerst e watervoerendpakke t bijlage48 :Overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad eka ­ naalverruiming - 287 -

SAMENVATTING

Ind egemeent eSomere nligge nte nweste nva nd eZuid-Willems ­ vaart (behalveD eOetert )ee ngroo taanta lvri jklein eto t zeerklein enatuurterreinen ,waarva ne r1 7zij ngenummer de n aangegeveno pbijlag e46 .D emeest eva ndez eterreine nzij n momenteelaa nt eduide nal sbosje se nhebbe nee ndrassig e laagteo fpoel :vermoedelijk erestante nva nee nvroege rwa ­ terloopje.Voora ldez elaagte nzij nbotanisc he nfaunistisc h waardevol.E romhee nvind tme ndroge rbos . Doord ekanaalpeilverlagin gza li nd emeest ebosje smee ro f minderverdrogin goptreden .Oo k zalhierdoo rwaarschijnlij k dekwelinvloe dvermindere ne nd e invloedva nwate rva nagra ­ rischeherkoms ttoenemen .Voo rd evegetati ebeteken tdi tal ­ lesee nverruiging ,voo rd elevensgemeenschappe n inhe twate r eenster kverminderd ehoeveelhei d biotoop,ee nkorter ewater ­ voerendeperiod ee nee nongunstige rwaterkwaliteit . Behalved edirect everlieze naa nnatuurwaard e zullenoo kd e verspreidingsmogelijkhedenva nvochtgevoelig eorganisme ni n hetgehel elag egebie d tussenAste ne nd eStrabrechtsch ehei ­ deaanzienlij kafnemen .D everspreidingsmogelijkhede nva nwa ­ ter-e noeverbewoner skunne nverbeter d wordendoo ree n"cor ­ ridor"va nnatt eoeverstroke n langshe tkanaal .O pdez ewijz e treedtcompensati eo pvoo rhe tverspreidingsprobleem ,a lbe ­ treftdi tvoo ree ndee lnie tdezelfd esoorten ,di e ind ehui ­ digesituati ei nhe tgebie dvoorkomen .

INLEIDING

Tenweste nva nd eZuid-Willemsvaart ,va nkanaalk m7 3to t80 , ligti nd egemeent eSomere nee ngroo taanta lvochtig ebosjes , merendeelsi nhe tda lva nd eKlein eA ae nzij nzi jstroom ­ pjes.I nverban dme td et everwachte nverdrogin g (ziebijlag e 9 a-d)i sd ebreedt eva nhe tonderzoekgebie d tenweste nva n Somerenmee rda n3 km .Amfibieë ne nvogel swerde nallee non ­ derzocht ind eVlerkens eBeemde n (nr. 4). Voord eliggin ge nd enummerin gva nd ebosje s ziebijlag e 46.Twe ebosje ste nzuidweste nva nd enrs .14-1 7ware nver ­ droogd enwerde nnie tnade ronderzocht . - 288 -

BODEM

Volgensd eBodemkaar tva nNederland ,bla d 51oos t (StiBoKa, 1981)ligge nd ebosje snrs .1 ,2 ,3 ,5 ,6 e nee ndee lva n9 opMeerveengron dme tzan dondiepe rda n 120can ,o pgrondwater - trapII .D enrs .4 ,7 ,8 ,9 (te ndele) , 10,1 1e nee ndee l van 12ligge no pBeekeerdgron dme tlemi gfij nzan dme tee n zavel-o fkleide kva n 15à 4 0cm ,o pgrondwatertra p III.D e bosjes 13t/ m 17ligge no pEnkeerdgronde nme tfij nlemi gzan d opgrondwatertra pIII . Allebosje sligge ni nhe tda lva nd eAa ,d e KleineA ao fzij - lopendaarvan ,i nd erege lgrenzen d aanhoger egronden .

WATERHUISHOUDING

Vrijwelall ebosje sligge nlang see ngenormaliseerd e loop.I n eenaanta lgevalle nheef tdez eloo pee nontwaterend ein ­ vloed.D evaa kzee rnatt edele ni nd ebosje szulle nvermoede ­ lijkdele nva nd eoorspronkelijk eloo pzijn . Volgensgegeven sva nRijkswaterstaa t (bijlage47 )ligge nall e bosjesi npotentiee lkwelgebied .Gezie nd egegeven sva nd e OudeGoore ne nD eOeter te nd evel eijzerrijk egreppel si n hethel egebie d iswaarschijnlij ko pvel eplaatse nsprak eva n kwelva nregionaa lgrondwater .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting)

Algemeen

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarde nword tgege ­ veni nbijlag e48 .Amfibieë ne nvogel s zijni ndez etabe l weggelaten,aangezie ndez eslecht splaatselij kwerde nonder ­ zocht. Vrijwelall ebosje sbestaa nui tdroger egedeelte ne nnatt e delenme tee no fmee r poelen.Ondank sd einvloe dva nhe tom ­ liggendecultuurlan d zullenvel ewaardevoll eelemente nzic h waarschijnlijkoo k ind etoekoms tkunne nhandhave ndankzi jd e kwelva nvermoedelij kregionaa lgrondwater . Naasti nd etabe laangegeve nwaarde naa nd egezamenlijk ena - tuurterreintjes"o pzich "hebbe ndez eee nbelangrijk efuncti e voord everspreidin gva ndivers eplante ne ndiere ni ndi t deelva nNöord-Brabant .Di tbetref tvoora lsoorten ,di estuk ­ kencultuurlan dva nenig ehonderde nmeter swél ,maa r stukken - 289 -

vanenig ekilometer snie to fnauwelijk skunne noverbrugge n (par.V IA 3 b). Inverban dme td ekanaalverbeterin g zijn voorald esoorte nrelevant ,di ebovendie nvochtig eo fnatt e biotopenvereisen .

Vegetatie

Opd edrog edele nva nd emeest ebosje sstaa neikenberkenbos - sen,meesta lrelatie fvoedselrij kme tsoorte nal sBosanemoo n enSalomonszegel .O pd enatt edele nvind tme nvegetatie sva n hetElzenverbond ,som sme tovergange nnaa rhe tËLzenvogel - kers-verbond.Dez enatter evegetatietype nzij nvaa kweini g gestoord enzee rwaardevol .I nd ebosje snrs .4 ,9 ,1 1e n1 2 komenz eove rrelatie fgrot eoppervlakte nvoor .I nvel ebos ­ jeszij nijze rrijk egreppel saanwezig ,a lo fnie tme tWater ­ violier.I nbosj enr .4 (Vlerkens eBeemden ),da tee nreser ­ vaat isva nStaatsbosbeheer ,ligge noo kenig ehooilanden , waarvane réé nzee rna te nweini gbemes tis .

Aquatischemacrofaun a

Deonderzocht epoele ne ngreppel sherberge n ind everschil ­ lendebosje see nvri jovereenkomstig emacrofauna .Dez ei ska ­ rakteristiekvoo r temporaire,nie tt evoedselrijk ewateren , somsme tee nenkel ekwelindicator .Naas tweini ggestoord ewa ­ terenkome noo kmi no fmee rontwaterd een/o fvanui the tcul ­ tuurlan dme tvoedingsstoffe nverrijkt epercele nvoor .D ewei ­ niggestoord epoele ne ngreppel szij nvri jto tzee rwaarde ­ vol.Hoewe lslecht see nenkel e zeldzameresoor ti sgevonden , zijndergelijk esoorte nbi jnauwkeuri g onderzoeko pdivers e plaatsent everwachten .

Amfibieën

Alleeni nd eVlerkens eBeemde n (nr.4 )werde nd eamfibieë n onderzocht.I n198 3zij nuitsluiten d Bruinekikker si ngroo t aantalaangetroffen .I n 1984oo kMiddelst egroen ekikker si n deHeivelds eloo pe nKlein ewatersalamander si nd esloot ,di e hetgebie d inhe tnoordooste nverlaat ,juis tbuite nhe tre ­ servaat.Va nd esalamander swerde nallee nlarve ngevangen , zodatee naantalsschattin g nieti st egeve n (vermoedelijk 5 à 10paar ). - 290 -

Vogels

Alle bosjes zijn te klein voor een goede ontwikkeling van een broekbosvogellevensgemeenschap. Er werd dan ook geen systema­ tisch onderzoek naar de vogelbevolking verricht. Voor soorten van gevarieerd cultuurlandschap zijn de bosjes echter zeker van belang. In de Vlerkense Beemden werd een territorium van de Nachtegaal vastgesteld. Deze soort zal zeker op meer plaatsen in het gebied voorkomen.

GEPLANDE INGREPEN EN WIJZIGINGEN

Na de kanaalverbreding worden sluis 10 en 11 gesloopt en ter hoogte van Someren wordt de nieuwe sluis Someren gebouwd. Het kanaalpeil tussen deze sluis en sluis 11 zakt van 24,98 tot 20,45 m boven N.A.P., tussen sluis 10 en 11 van 22,40 tot 20,45 m, verder naar het noorden blijft het peil gelijk (20,47 wordt 20,45 m). De te verwachten veranderingen van de grondwaterstand zijn berekend voor twee verschillende kD- waarden, namelijk 200 en 500 m^/aaq (bijlage 9 a-d). Voor het inschatten van de waardeveranderingen voor de natuur zal in het hiernavolgende die kD-waarde worden aangehouden, die voor de natuur het ongunstigst is. Voor de bosjes ten noorden van de E3 is dat in de regel kD 200 mV<3, voor de andere bosjes vrijwel steeds kD 500 m2/d. Volgens de berekeningen (bijlage 9 a-d) liggen dan: - buiten de 5 cm - verdrogingslijn de nrs 2, 3 en 8 in het gebied met 5 - 10 cm verdroging de nrs 1, 5, 6, 9, 13, 14, 15, 16 en 17 inhe tgebie dme t 10- 1 5c mverdrogin g nrs,10 ,1 1e n1 2 - inee ngebie dme tongevee r 15c mverdrogin g nr.4 inee ngebie dme t 25- 3 5c mverdrogin g nr.7 . Deverlagin gva nhe tfreatisc hvlak ,tezame nme the tt ever ­ wachtengewi jzigd estuwbelei d ind ezomer ,zulle noo kee n wijzigingveroorzake nva nd esamenstellin gva nhe twater .E r zali nhe talgemee nminde r kwelinvloed zijne nmee rregenwa ­ tere nwate rva nagrarisch eherkoms tbinnendringen .I ndi t verband speeltee ngrot erol ,da tvrijwe lall enatuurterrei ­ nengelege n zijnaa nwaterloopjes . Dekanaalverbeterin g zalgee nander evoo rhe tonderhavig eon ­ derzoek relevantewijziginge nme t zichme ebrengen .I nande r verband speeltwe lee nverhogin gva nd eafvoe rva nd eKlein e Aa (doorwate r uitd e Peelrijt).Dez ekwesti eword ti ndi t rapportbuite nbeschouwin ggelaten . 291 -

VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N

Algemeen

Deverlieze naa nnatuurwaarden ,voo r zoverwee rt egeve ni n tabelvorm,zij nt evinde n inbijlag e48 .Hieri nkom tnie tto t uiting,da tdoo rd esterk everdrogin g rond Somerenallerle i vochtminnendee nwaterbewonend esoorte nverminderd emogelijk ­ hedento tverspreidin g zullenkrijgen :d emeest ebosje szul ­ lennamelij kvee lvroege r inhe tjaa rdroo g staane nd eklei ­ nerelandschapselemente ndichte r bijhe tkanaa lzulle nzelf s geheelverdrogen .Voo ree naanta lsoorte nzulle nd et eover ­ bruggenafstande nhierdoo r tegroo tworden . Doord everdroging ,he tvermindere nva nd ekwelinvloe d enhe t toenemenva nd einvloe dva nwate rva nagrarisch eherkoms t (al ofnie tvi aopstuwin gva nloopjes )zulle nd evochtgevoelig e levensgemeenschappen invrijwe lall eaanwezig enatuurterrei ­ nenoo kaanzienlijk edirect eschad eondervinden .I nverdro ­ gendeveenbodem sza loo ksterker emineralisati eoptreden .

Vegetatie

Defacto r kweli si ndez ebosse nmomentee l zekermed ebepa ­ lendvoo rhe tweini gruig ekarakte rva nd eondergroe i (weinig Brandnetel,Leverkruid ,Smeerwortel ,Liesgra senz.) .Al sdez e kwelvoo ree ndee lwegval t zaldu soo kd eaar dva nd evegeta ­ tieveranderen .D everdrogin g zali nhe talgemee ndoo rver ­ hoogdemineralisati eee nverruigin gva nd ebosse nto tgevol g hebben,terwij lhe toppervla kva nd epoele ne nelzenbroekve - getaties zalafnemen . Degrootst ewaardeverlieze n zullenoptrede ni nd ebosje s4 , 9,1 1e n 12.Hie r komenzee rwaardevoll enatt evegetatie s voore nd edalin gva nhe tfreatisc hvla k zale r 10to tmee r dan 15c mkunne nbedragen .D everlieze nhebbe nhie rvoora l betrekkingo pelzenbroekachtig evegetaties ,maa roo khe t waardevollenatt ehooilan dbi jbosj e4 (VlerkenseBeemden) , behorend tothe tDotterbloemverbond ,za lva nkarakte rveran ­ deren.

Aquatischemacrofaun a

Doord edalin gva nhe tfreatisc hvla kvalle nvee lpoele n vroeger inhe tjaa rdroo ge nee ndee lva nd epoele n zalaan - - 292 -

zienlijkkleine rva noppervla kworden .Ondiep egreppel szul ­ lenvrijwe lhe tgehel ejaa rdroogvallen .Di talle si si nern ­ stigemat et everwachte ni nd ebosje snrs .1 ,4 (grasland ), 7,9 ,10 ,1 2e n 17.Oo ki nvrijwe lall eoverig eterreine nza l echterenig eachteruitgan goptreden .Hierbi ji svoora loo kd e (onder"Algemeen" )genoemd everanderin gva nd ewaterkwalitei t vanbelang .

Amfibieën

Voord eamfibieë ni svoora lachteruitgan g vanhe tterrestri ­ schemilie u invrijwe lhe tgehel egebie d teverwachten ,oo k buitend egenummerd enatuurterreinen .D eKlein ewatersalaman ­ der zoui nopeenvolgend eongunstig ejare nlokaa lkunne nver ­ dwijnen.Herbevolkin g vanuitD eOeter te nmigrati edoo rhe t cultuurland zullenove r kleineafstande nno gvoorkomen ,maa r overgrot eafstande nvrijwe lnie tmeer .

Vogels

Doord everruigin gva nd evegetati ekunne nklein ewijziginge n ind evogelstan doptreden .

MAATREGELEN

Afhankelijkva nd ewerkelijk eoptredend edalinge nva nhe t freatischvla k kani noverle gme td elandbouwkundige nee n stuwbeheerworde nbepaald ,waarbi jd eschad ezovee lmogelij k beperktblijft .Hierbi jmoe t zoweld ekwantitei tal sd ekwa ­ liteitva nhe twate r ind egate ngehoude nworden . Verspreidingsmogelijkhedenvoo rvel evochtgevoelig eo fwater - bewonendeorganisme nkunne nster kworde nbevorder ddoo rhe t aanleggenva nnatt eoeverstroke nlang she tkanaal ,zoda tee n "corridor"va nzui dnaa rnoor ddoo rhe tgehel egebie dgehand ­ haafdblijft .

NADEREBESPREKIN GVA ND EGEGEVEN S

Vegetatie

Opd edrog edele nva nd emeest ebosje sstaa neikenberkenbos - sen,di esyntaxonomisc hvaa kmee rovereenkoms tvertone nme t 293 -

deQuerco-Fagetea-klass eda nme td eQuerc oroboris-Betuletu m (vand eQuercete arobori-petraeae) .Enkel evoorkomend esoor ­ tenzijn :Quercu srobur ,Betuia ,Frangul aalnus ,Rubu sspec , div.,Anemon enemorosa ,Polygonatu mmultiflorum ,Molini acae ­ ruleae nGeu murbanum .O péé nplaat si nbo s 10staa ti ndez e vegetatieOsmund aregalis . Opd enatt edele n isee nAlno-Padion-vegetati eontwikkel dme t Alnusglutinosa ,Fraxinu sexcelsior ,Prunu spadus ,Care xre - mota,Deschampsi acespitos ae nDryopteri sfilix-femina . Devegetati eo pkletsnatt estukke nbehore nsyntaxonomisc hto t overgangennaa rhe tAlnio nglutinosa eme td esoorte nCare x elongata,Care xelata ,Solanu mdulcamara ,Lycopu seuropaeus , Calthapalustris ,Iri spseudacoru se nRibe snigrum . Voorald enatter ee nweini ggestoord evegetatie sva nhe tAl ­ no-Padio ne nAlnio nglutinosa e zijnzee rwaardevol ;zi jzij n overgroter eoppervlakte n aangetroffen ind ebosje s4 ,9 ,1 1 en 12.Verde rook ,maa r inkleine roppervlak ,i nd enrs .2 , 5,6 e n16 .Bosse nva nee ngrote roppervla kaa nvochti grij k eikenbosvind tme ni nd enrs .4 ,1 0e n12 . Bosje4 i see nreservaa tva nStaatsbosbehee r (vlerkenseBeem ­ den).Hie r isee naanta ljare ngelede nCaru mverticillatu m aangetroffen.Dez esoor ti sd elaatst ejare nnie tteruggevon ­ den.Naas teikenbo sligge nhie ree naanta lpercele nna tgras ­ land.Ee n zeerna tweini gbemes thooilan d behoortsyntaxono ­ misch tothe tCalthio npalustris ,me tvee lFilipendulion - soorten.O pd edroger edele nstaa nsoorte nal sPotentill ae - rectae nJuncu sconglomeratus .O ptwe eplaatse ni sDactylor - hizamaculat agevonden .D eander ehooilande n zijndroge re n meerbemest ;wé li se rSuccis apratensi saangetroffen .

Aquatischemacrofaun a

Aanall ebossen ,behalv ed enrs .7 ,8 ,1 3e n 15i see nbezoe k gebracht.D enrs .4 ,9 ,1 2e n 17zij nnade ro pmacrofaun aon ­ derzocht. Ind epercele n1 ,2 e n3 ligge ngrot epoelen .Grot ehoeveel ­ heid flabe nfij norganisc hmateriaa l zijnee ngevol gva nd e eutrofiërendeinvloede nvanui the tomringend ecultuurland .D e percelenworde nontwater ddoo rmidde lva nklein eoverloopjes ; dewaterdiepte nva nd epoele nzij nda noo kvri jgerin g (min­ derda n 10cm) . Ijzervlokkene nbacterievlie sindicere nuit ­ tredendgrondwater . - 294 -

Bosnr .4 zel fi sdroog .E rloop tee nvoedselrijk eafvoer - slootdoorheen .Echte r aand ezuidkan tlig tee nlage rgelege n natgraslan dme tondie pwate r (minderda n 10cm) .D erijk e levensgemeenschap iskarakteristie kvoo r zwakzuu rtemporai r waterme to.a .d eSteekmu g Aedespuncto re nd ekever sHydro - porustristis ,Hydraen abritten ie nHelophoru sstrigifrons . Ind epercele n5 e n6 ligge nondiep epoelen ;dez ezie ne rer g voedselrijkui tme tvee ldraadal g inhe twater . Inee naanta lafvoergreppel si nbo s9 zij nindicatie svoo r uittredendgrondwate rgevonde n (ijzervlokken,bacterievlie s end ekeve rHydroporu snigrita) .D egreppel szij nvoedselrij k (metdikk ealgenpakketten )e ne rlig twa t slibo pd ebodem . Deva noorspron g temporairwatervoerend egreppel si nee nka ­ veli nhe tweste nva ndi tbo sstaa nonde r invloedva nopstu ­ wingva nd e KleineAa ;d ewatervoerend eperiod ee nhe tstro ­ mingsregiemworde ndaardoo rverstoord .Storingsindicatore n zijnda noo kaanwezig .D egreppel sligge nca .8 0c mbenede n maaiveld. Eenlaagt ei nee ndee lva nhetzelfd ebo snr .9 ,dichte rlang s deweg ,heef tee ndikk eveenbode mva nmee rda n8 0cm .D ewa - terdiepte isca .1 0cm .Oo khie r isee nindicato rvoo ruit ­ tredendgrondwate rgevonde n (deVedermuglarv eChaetocladiu s pigger agg.).D erijk elevensgemeenscha p iskarakteristie k voor temporair,zwa kzuu rwate r (Hydraenabritteni) ,me tgro f organischmateriaa l (Agabusstriolatus ,Hydroporu smemno ­ nius), nie tvoedselrij k (Telmatopelopianemorum ,Polypedilu m uncinatum).D elevensgemeenscha p isevenwichti gopgebouw de n vertoontgee nvor mva nstoring .D eaquatisch emacrofaunage - meenschap istemporai rva nkarakter .D edikk eveenlaa gblijf t welpermanen tvochtig . Depercele n 10,1 6e n1 7vertone nenig egelijkeni s indi e zin,da ttelken si nee noverigen sdroo gpercee lee nvaa kve ­ getatierijkeondiep epoe lligt .I nee nenke lgeva l (bv.nr . 17)word the tpercee lontwater dvi aee ngreppeltje .He twate r isnie tdiep :ca .1 5cm .D eoever szij nglooiend .I nzo' n moerassigepoe l (nr.17 )i see nsoortenrijk elevensgemeen ­ schapgevonden ,karakteristie kvoo r zwakzuu r (Aedespunc ­ tor), veni g (Hydrochusbrevis ,Hydroporu sumbrosus) ,vri j voedselarm (Telmatopelopianemorum )water .I nee ngreppe lte n zuidenva ndi tpercee lgroei to.a .Waterviolier . Debosse n1 1e n1 4zij npractisc hdroog .D eperceelseheidin - genva nbo s 11voere nvoedselrij k water (metvee lal ge nfij n organischmateriaal )a fva nachterliggen d cultuurland.IJzer - - 295 -

vlokkene nbacterievlie s indicerenuittreden dgrondwater . Bosnr .1 2heef tenkel epercele nme tgreppel se npopuliere n oprabatten .Ove rhe talgemee nzij nd elevensgemeenschappen , karakteristiekvoo rtemporai r water,redelij kgoe dontwik ­ keld.Ee naanta lsoorte nindiceer tzwa kzuu rwate r (Aedes punctor,Hydraen abritteni) ,da ttamelij kvoedselar mto tta ­ melijkvoedselrij ki s (Telmatopelopianemoru mé nTrissocladi - usbrevipalpis) .Ee nondiep epoe l (naasthe tpadvindershuis ) iszee rsoortenarm . 4 •**,'*

**,, *-' E, - 297 -

HETAADA LTUSSE NSLUI S 10E NSLUI S1 1 - 298 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 299 INLEIDING 299 BODEM 299 WATERHUISHOUDING 299 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting) 300 Vegetatie 300 Aquatischemacrofaun a 300 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 301 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 301 MAATREGELEN 302 NADEREBESPREKIN GVA ND EHUIDIG ENATUURWAARDE N 302 Vegetatie 302 Aquatischemacrofaun a 303

Relevantebijlagen ; bijlage 9 a-d:Berekend everanderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischvla kt.p.v .slui sF (km74,3 )e nslui s G (km67,2 ) bijlage47 :Isohypse nva nhe tfreatisc hvla ke nhe teerst e watervoerendpakke t bijlage49 :overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad eka ­ naalverruiming - 299 -

SAMENVATTING

Tussend eZuid-Willemsvaar te nd eA aligge ndivers ewaarde ­ vollegraslandpercelen ,ee nmoerasj ee nenkel ebosjes .I nhe t bijzonder zijnoo kd eaanwezig egreppel se ngreppelrande nva n belang,vrijwe lall enatuurwaarde n zullendoo rvergravin ge n verdrogingverlore ngaa n (ziebijlag e 49).Ee nbijzonde rver ­ lies,da tnie ti nd ewaarderingstabe lto tuitin g komt,i she t optredenva nee nbarrièr e ind everspreidingsmogelijkhede n voorvel eorganismen ,doorda tall evochtig ebiotope ntusse n Asten-Somerene nD eOeter tzulle nverdwijnen .Voo rdi tlaat ­ steverlie ska ncompensati egebode nworde ndoo rd eaanle gva n eennatt eoeverstrook ,a lzulle nhie rnie tdezelfd elevensge ­ meenschappenal sd ehuidig eto tontwikkelin gkomen .

INLEIDING

Aand eoostzijd eva nd eZuid-Willemsvaart ,i nd egemeente n Somerene nAsten ,stroom td egenormaliseerd eA avrijwe lge ­ heeldoo rcultuurland .I nhe thie rt ebespreke ngedeelt etus ­ senslui s 10e nslui s 11ligge nenkel eklein ebosjes ,di e echterdoo rdivers emenselijk eactiviteite nernsti gverstoor d zijn.Enkel egraslandpercele n tussend eA ae nhe tkanaa lzij n weinigbemest .Hieraa n isaandach tbesteed ,omda t ind enot a vanRijkswaterstaa t (1978)plaatselij k eenhog enatuurwaard e isaangegeven .

BODEM

Debode mva nhe tgebie dbestaa tui tMeerveengronde n (StiBoKa, 1981).volgen sonderzoe kdoo rd eRijk sGeologisch eDiens t (1984)i sd eveenlaa gminde rda n 1m dik .O pvel eplaatse n komthe tvee naa nhe toppervlak .

WATERHUISHOUDING

Hethuidig ekanaalpei l (22,40m + N.A.P. )lig tvoora li nhe t noordelijkdee lva nhe tAada liet shoge rda nhe tmaaiveld . Daardoor komeni nhe tgedeelt etusse nA ae nkanaa lvee ldras ­ sigesituatie svoo r (grondwatertrapII )e nlope ne ree naan ­ talkwelslote nvana fd ekanaaldij knaa rd eAa .Wellich tbe ­ trefthe tte ndel ekwe lva nregionaa lgrondwater .I nel kge - - 300 -

vallig the tda lvolgen sgegeven sva nRijkswaterstaa ti nee n gebiedme tpotentiël ekwe l (ziebijlag e47) .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting)

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarde nword tgege ­ veni nbijlag e49 .Amfibieë ne nvogel swerde nnie tonder ­ zocht.Plaatselij k ishe tgebie dvoo rdez egroepe n zekerva n belang.Z oha dee nbaltsend eWatersni phie rvermoedelij kzij n territorium. Ind ewaarderingstabe l komtnie tto tuiting ,da the tgebie d vanbelan g isal s"steppin g stone"voo rd everspreidin gva n organismen innoord-zui d richting.Zi ehiervoo rd eparagraa f "veranderingva nd enatuurwaarden" .

Vegetatie

Denatuurwaarde nva ndi tgebie d zijngelege ni nd enatt e graslanden,ee nmoerasj ee nee npaa rpopulierenbossen .He t meestwaardevo lzij nenkel egraslandpercele ndirec tlang she t kanaalme to.a .soorte nui the tDotterbloemverbon d enoo k soortenva nschrale rmilie uzoal sVeldru se nEgelboterbloem . Langsd e ijzerrijkegreppel svind tme nsoorte nva nhe tMoe - rasspireaverbonde nvoora lhie roo kd eBosbie s (kwelindica- tor). Hetmoerasj ete rhoogt eva nk m76, 7heef tee ngoe dontwikkel ­ devegetati eva nvoedselrij kmilieu .Me tnam ed eovergan gva n hetmoera snaa rhe tomliggend eweilan d isbotanisc hgezie n waardevol. Depopulierenbosse nhebbe nee ngestoord eondergroe ime t plaatselijkwa tmee rvochtminnend esoorten .

Aquatischemacrofaun a

Dewaarde nva ndi tgebie d zijnvoora lt evinde n ind egrep ­ pels (perceelscheidingen)tusse nhe tkanaa le nd eAa .Hoewe l voedselverrijkingvanui the tcultuurlan doptreedt ,zij nsoor ­ tenrijkee nwaardevoll e levensgemeenschappenontwikkel donde r invloedva nuittreden dgrondwate re nstroming .D ewaard e hiervankom tsterke r totuitin gda nbi jd evegetatie ,omda t voordi tmilie uweini g specifiekeplantensoorte ne nvee lspe ­ cifiekediersoorte nbestaan . - 301 -

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Doord everbredin gva nd e Zuid-Willemsvaart zald ehelf tva n destroo ktusse nkanaa le nA averlore ngaan .Te nnoorde nva n kanaalkm7 7betref tdi tvrijwe ld ehel estrook ,indie n (omD e Oetertt esparen )he tkanaa liet snaa rhe tooste nverleg d wordt,verde r zali nhe tzuidelij kdee lva nhe tgebie dwaar ­ schijnlijkee nzwaaiko mworde naangelegd ,waardoo roo kplaat ­ selijkee nbreder estroo kverlore n zalgaan . Hetkanaalpei lte rplaats edaal tva n22,4 0naa r20,4 5m + N.A.P..Bovenstroom sva nslui s 11treed tzelf see ndalin go p van4, 5m .Hierdoo r zali nhe tnie tt evergrave ngedeelt e volgensbijlag e9 a- dverdrogin goptreden .I nhe tongunstig ­ stegeva l (kD50 0m^/d )betref tdi t ind ezome rte nnoorde n vank m7 71 5à 2 5cm ,te nzuide nhierva n2 5à 6 5cm .Oo kbi j kD20 0m2/ dtreed tee naanzienlijk edalin gva nhe tfreatisc h vlakop :va n 10c mi nhe tnoorde nto tongevee r 40c m inhe t zuiden.Oo kd edru kva nhe tgrondwate rva nhe teerst ewater ­ voerendpakke t zalo pvergelijkbar ewijz evermindere n (Roij- en,1984 :bijlag e 16Be n17B) . Dedalin gva nhe tfreatisc hvla k zalworde ngevolg ddoo rin - klinkingva nd ebodem .Voo ree nklei ndee lgebeur tdi trecht ­ streeksdoo r uitdroging,grotendeel sechte rdoo rveraardin g (mineralisatie).

VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N

Doord evergravin gva nte nminst ed ehelf tva nhe tgebie d gaanvrijwe lall ehoger enatuurwaarde nverloren .Dez ezij n namelijkvoornamelij kgelege n ind eaa nhe tkanaa lgrenzend e percelen,waa rd ekwelinvloe dgroo t is.I nd eoostelijk eper ­ celen,waa rd eA aee nsterker eontwaterend e invloedheeft , zalhe tfreatisc hvla koo kno g zodanigdalen ,da tva nd ena ­ tuurwaardenvrijwe lniet sza loverblijven .Wé lza lhe tmaai ­ veldhie rn averloo pva ntij d ietszakke ndoo r (verdere)in - klinking.O pingeklonke nbode m isechte r (o.a.doo rstruc ­ tuurwijziging)allee nno gee nstoringsvegetati e teverwach ­ ten. Naastd everliezen ,zoal sdi eto tuitin gkome ni nd ewaarde ­ ringstabel (bijlage49 )i sva nbelang ,da tdez enatt estroo k momenteelva nbetekeni si sal sverbindingsschake lvoo rd e verspreidingva norganismen .Med edoo rd evariati e invochti ­ gebiotope nkunne nallerle isoorte nhie ree ntijdelij ko f - 302 -

langduriger levensmilieuvinden .Ee ndee lva nd eaangetroffe n macrofauna-soorten zouhierva nee nvoorbeel d kunnen zijn.N a dekanaalverbeterin g zalhe tgebie d tussenAsten-Somere ne n DeOeter tee nbarrièr egaa nvormen ,di evoo rvel esoorte n nieto fmoeilij kt eoverbrugge n zalzijn .

MAATREGELEN

Deverlieze naa nnatuurwaarden ,di edoo rhe truimtebesla g wordengeleden ,zij nnie tdoo rmaatregele n teondervangen . Hetlijk too knie tzinvol ,doo ruitgravin gva nd estroo ktus ­ senA ae nkanaa lt eprobere nee nnatt estroo kt eherstellen . Hetnieuw ekanaalpei llig tt elaa ge nd eA azo u ófwelblij ­ venontwatere nófwe l incidenteelgaa n infiltreren,hetgee n geziend ekwalitei tva ndi twate rongunsti gis . Voorvel eorganisme n kanee nnieuw everspreidingscorrido r wordengeschape ndoo rmidde lva nnatt eoeverstroke n langsd e Zuid-Willemsvaart.Di tgeld tnie tvoo rd ekwelindocatore ne n soortenva nschrale rna tgrasland .Anderzijd szulle nhie ran ­ derenatt ebiotope n (vooraloeversituaties )ontstaan ,di e voor allerleivochtminnend e soortenmogelijkhede nbiede nvoo r tijdelijkeo fblijvend evestiging .Me nka nee ndergelijk e strookda nbeschouwe nal scompensati evoo rd ei nd evorig e paragraafvermeld enie ti nd etabe lverwerkt everliezen .

NADEREBESPREKIN GVA ND EHUIDIG ENATUURWAARDE N

Vegetatie

Graslanden

Vand egraslande nligge nd enatst edele nlang she tkanaal .Z e wordennaa rd eA ato edroge rdoo rd edrainerend ewerkin gva n deAa .D emeest enatt egraslande n (meto.a .Holcu slanatu se n Cardaminepratensis ) zijnzwaa rbemes te nhebbe nvoora lee n potentiëlenatuurwaarde . Opee npaa rplaatse nligge noo kwa tminde rbemest egraslan ­ den.Hie rvinde nw enaas tbovengenoemd esoorte nGlyceri a fluitans,Rume xacetosa ,Agrosti sstolonifera ,Vici acracca , Prunellavulgaris ,maa roo ksoorte nui the tCalthio nal sCa - rexdisticha ,Lotu suliginosus ,Juncu sarticulatu se nMyoso ­ tispalustri se nsoorte nva nvoedselarme rmilie ual sRanuncu ­ lusflammul ae nJuncu sacutiflorus .Ee ngraslandperceeltj e - 303 -

terhoogt eva nk m7 6 (alaangegeve ni nRijkswaterstaat ,1978 ) bevatzee rvee lCare xacut ae nScirpu ssylvaticus . Ookd egreppelrande ntusse nd ezwaa rbemest egraslande nheb ­ benee nvoedselarme r karakter.Hie rvinde nw enaas tbovenge ­ noemdesoorte noo ksoorte nui the tFilipendulio nal sFilipen - dulaulmaria ,Valerian aofficinalis ,Lysimachi avulgaris ,Hy ­ pericum tetrapterum enCirsiu mpalustre .Oo kPulicari adysen - tericakom tregelmati g langsd egreppelrande nvoor .Hogero p langsdez erande nvinde nsoorte nui the tArrhenateretu mela - tioral sLeucanthemu mvulgare ,Festuc apratensi se nphleu m pratense.I nd egreppel szelf ,di ezee r ijzerrijk zijn,zie n wevegetatie sontwikkel dva nScirpu ssylvaticus ,Equisetu m fluviatilee nphragmite saustralis .Lang she tzeggerijk e grasland terhoogt eva nk m7 6zij ngreppel sme tee nzee r rij­ kevegetati eva nCare xacutiformis .

Moeras

Inhe tmoerassig epercee lte rhoogt eva nk m76, 7staa no pd e natste,nie tbegaanbare ,dele nGlyceri amaxima ,Glyceri a fluitans,Typh alatifolia ,Sparganiu merectum ,Iri spseudaco - ruse nCare xacutiformis .He theef tdu see nvoedselrij kka ­ rakter.Naa rhe tweilan d toevinde nw eovergange nme tCalthi - on-e nFilipendulion-soorte n ente nslott egaa td evegetati e over inna tgrasland .

Populierenbossen

Depopulierenbosse nhebbe nee ngestoord evoedselrijk eonder - groeiva nUrtic adioica ,Galiu maparin ee nCalystegi asepium , echterwe lme tvochti gmilie u indicerendesoorte nal sPhrag ­ mitesaustralis ,Filipendul aulmaria ,Symphytu mofficinale , Calamagrostiscanescens ,Lysimachi avulgaris ,Sali xcinere a en,weini gvoorkomen d Alnusglutinos ae nprunu spadus .

Aquatischemacrofaun a

Deondiepe ,smalle ,doo roevervegetati eoverschaduwd egrep ­ pelstusse nd epercele nworde no.a .gevoe dme tkwelwater , 'sWinter streed tstromin gop ,' szomer svalle nsommig egrep ­ pelsdroog .D evri jzeldzam ekeve rAgabu spaludosus ,d e steenvlieglarveNemour acinerea ,d elarve nva nd evedermugge n - 304

Conchapelopiamelanop se nMacropelopi ae nd ewant sVeli acap - raizij nstromend-water-soorten .D evri jzeldzam e keverHy - droporusdiscretu se nd evedermuglarve n Zavrelimyianubil ae n Chaetocladiuspige r agg.kome nvoo rbi juittreden dgrondwa ­ ter.E rbevinde nzic hvee lijzervlokke ne nee nbacterievlie s in/ophe twater .D evedermuglarv e Psectrotanypusvariu si s eenstoringsindicator ;zij naanwezighei d hangtvermoedelij k samenme tvoedselverrijking . Ind eweilande nka nplaatselij k langetij dva nhe tjaa rwate r staan.D esoortenrijkdo m ise rredelij kgroot .D emeest e soortenkome nalgemee nvoo r instilstaan dvoedselrij kperma ­ nentwater .O pondiep eplekke n komenoo k soortenva nsemi ­ permanentwate rvoo ro.a .d evri jzeldzam ekeve rHydaticu s seminiger.Plaatselij k isoo kee nsoor tva ntemporai rwate r aangetroffen:d evedermuglarv e Paralimnophyeshydrophilus . Kwel-en/o fstromingsindicatore n zijnhie rweini ggevonden . - 306 -

"-•/'tiS,

. •:. il,?'--, •>

^,ï^ ^ ** - 308 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 309 LIGGING,OPPERVLAKT E 309 LANDSCHAP 309 BODEM 310 WATERHUISHOUDING 310 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N 310 Algemeen 310 Vegetatie 311 Aquatischemacrofaun a 312 Amfibieën 312 Vogels 313 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 313 VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N 314 MAATREGELEN 314

Relevantebijlagen ; bijlage 9 a-d:Berekend everanderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischvla kt.p.v .slui sF (km74,3 )e nslui s G (km67,2 ) bijlage47 :Isohypse nva nhe tfreatisc hvla ke nhe teerst e watervoerendpakke t bijlage 50:Kaar tvogels :enig ewaarde-indicatiev evogelsoor ­ ten,broedvogel s in198 3 bijlage51 :Overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad eka ­ naalverruiming - 309 -

SAMENVATTING

Hetonderzoeksgebie d bestaatvrijwe lgehee lui tgraslanden , gelegentusse nd eZuid-Willemsvaar te nd eAa ,me tenkel ebos ­ jese ndoodlopend eonverhard eweggetjes .Ee naa nd ekanaal - dijkgrenzend estroo k isi nd ewinte ro pvel eplaatse ndras ­ sig.D eaanwezig enatuurwaarde nzij nmerendeel snie tbijzon ­ derhoog ,o.a .doo rd ezwar ebemesting .He tgebie d komtech ­ ter inaanmerkin go mdoo rnatuurbou wverlieze nelder st ecom ­ penseren.Hierto e kanhe tbes tee nstroo kgron dlang she tka ­ naalto tmoera sworde nomgevormd .O.a .gezie nd edalin gva n hetfreatisc hvla k zalhe ttenminst ei nhe tnoordelij kdee l nodig zijnd ebode mt everlage nme tmaximaa l5 0cm . Eeni nhe tnoorde nva nhe tgebie dnabi jd eA aliggen dmoeras ­ bosza ldoo rverdrogin gvrijwe lall ewaard everliezen .Verde r gaandoo rvergravin gdivers eterreingedeelte nva nvri jhog e waardeverloren .

LIGGING,OPPERVLAKT E

DePunderma n isee ngebie d inhe tAadal ,i nd egemeente nSo ­ merene nAsten ,aa nd eoostzijd eva nd eZuid-Willemsvaart , tussenkanaalkilomete r 72e n75 .He thie rt ebespreke ndee l vanhe tgebie d ligtvoo rhe tgrootst edee li nd egemeent eSo ­ merentusse nhe tkanaa le nd eA ae nheef tee noppervlakt eva n ruim 100ha .

LANDSCHAP

Hetonderzocht egebie dbestaa tgrotendeel sui tee nsmall e (gemiddeld 300m brede )stroo ktusse nA ae nkanaal ,va nouds ­ her ingebrui kal sgrasland .Aa nd eoostzijd eva nd eA awer ­ denallee nenkel ebosje sonderzoch tnabi jd erioolwaterzuive ­ ringsinstallatie tenzuide nva nAsten . DeA ai sgehee lgenormaliseer d enla g inhe tzuidelijk ege ­ deelteeertijd siet sverde roostelijk .D eonverhard ekanaal - dijk isd eenig etoegangsweg ;allee ni nhe tzuiden ,bi j km72, 1 ligtee nbru gove rd eAa .Verde r zijne renkel ezan - dige,iet sopgehoogde ,doodlopend edwarsweggetjes ,waarlang s eikeno fpopuliere nstaan ,vaa kme tondergroe iva no.a . Braam.Oo ko pd ekanaaldij kstaa novera leiken . Erlig tee nachtta lbosje sva nverschillen d karakter inhe t - 310 -

gebied:merendeel spopulierenbos ,maa roo kenkel emoerasbos ­ jes.Z ehebbe nee ngezamenlij koppervla kva nrui m 10ha .

BODEM

Volgensd eBodemkaar tva nNederland ,bla d5 1oos t (StiBoKa, 1981),bestaa td ebode mvrijwe lovera lui tlag eenkeerdgron - den,bestaand eui tlemi gfij nzan dme tmoe ri gmateriaa lbe ­ ginnendtusse n4 0e n8 0cm .I nhe tzuide nkome noo kmeerveen ­ grondenvoor .Volgen sonderzoe kva nd eRijk sGeologisch e Dienst (1984)i sd eveenlaa gminde rda nee nmete rdik .

WATERHUISHOUDING

Hetgebie dheef tgrondwatertra pIII ,i nhe tzuide nplaatse ­ lijk il (StiBoKa,1981) .D ebermsloo tlang sd ekanaaldij k voertweini gwate re nword tvoortduren donderbroken .Lood ­ rechthiero pvoere nsmall eslootje stusse nd epercele nijzer - rijkwate r afnaa rd eAa .D eeerst e5 0m vana fhe tkanaa li s inhe twinterhalfjaa ro pvel eplaatse ndrassig .He tbetref t hierwaarschijnlij kkwe lvanui td eZuid-Willemsvaart .Di tge ­ zienhe tfeit ,da tvolgen sdoo r Rijkswaterstaatverzameld e gegevensd estijghoogt eva nhe tfreatisc hvla klang she tka ­ naalhoge r isda ndi eva nhe teerst ewatervoeren d pakket.O - verigenslig the tAada lvolgen sdez egegeven si nee ngebie d metpotentiël ekwe l (ziebijlag e47) . Hetnaa rd eA aaflopend edee lword tkennelij k ietsmee ront ­ waterde nblijf too k 'swinter saa nhe tmaaivel ddroog .Ee n moerasbos inhe tnoorde nnabi jd eA ablijf tlangduri g nate n wordtwaarschijnlij kdoo rregionaa lkwelwate rgevoed .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N

Algemeen

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd egevonde nnatuurwaarde n wordtgegeve n inbijlag e 51.Behalv ed eactuel ewaarde nzij n hieroo kd epotentiël ewaarde nva nbelang .Dez ezij nnie ti n dewaarderingstabe lverwerkt .D eafwezighei dva nverhard ewe ­ gene nbebouwin gbiede nmogelijkhede nvoo rnatuurlijk eont ­ wikkeling,di eelder sveela lontbreken .Ee ne nande r zalna ­ deraa nd eord ekome ni nd eparagraa f"Maatregelen" . — 311 —

Vegetatie

Denatuurwaarde n indi tgebie d liggeni nd epopulierenbossen , degemengd eloofbosaanplant ,d emoerasbosjes ,d evochtig e graslandene nd egreppel sme thu ngreppelrandvegetatie .Bo ­ vendienstaa nbijn aovera llang sd ekanaalwe ge nd eonverhar ­ dewege nvaa kouder eeiken . Ind evochtig egraslande n (voorali nd estroo klang she tka ­ naal)dominere nWitbo le nGeknikt evossestaart .Vel egraslan ­ denzij nechte r zwaarbemes te nhebbe ndaardoo r eenlag eac ­ tuele,maa rvaa kee nhog epotentiël ewaarde .D evaa kminde r voedselrijke,ijzerrijk egreppel svoere nkwelwate raf .Z e hebbenwaardevoll evegetatie sva nHolpijp ,Rie t (tot5 0m vanafhe tkanaal) ,Moeraszegg ee nzelf splaatselij kPadde - rus.Oo kd ebloemrijk egreppelrandvegetatie szij nwaardevol , metsoorte nui the tDotter -e nMoerasspireaverbond . (Dezeve ­ getatieskome noveree nme tdi elang sd egreppel si nhe tge ­ biedtusse nslui s 10e nslui s 11e nworde nuitgebreide rbe ­ schreven inrappor tAD. ) Demeest epopulierenbosse nvertegenwoordige ngee nhog ewaar ­ de.Z ebezitte nvaa kee ngestoord ebrandnetelondergroei ;ech ­ terwe lme tvochtminnend e soortenui the tMoerasspireaver ­ bond.He tpopulierenbo so pk m74, 3heef tmee rwaarde .E ri s eenstruiklaa g aanwezigva nZomereik ,Grauw eel se nvogelker s enhe theef tee ngevarieerd e kruidenondergroei.I ndi tbo s liggenvel enatt estukke nme tMoeraszegge ,Grauw ewilg ,Riet , Bitterzoete nKoninginnekruid . Hetgebie dbezi tno gtwe enatt ewilgenmoerasbosje se nee n tweetalverdroogd emoerasbosjes .D evegetatie ,di eee nvoed - selrijkmilie uverraadt ,bestaa tui to.a .Grauw ewilg ,natt e ruigtkruiden,Scherp ezegge ,Brandnete l (veel!)e no pd enat ­ steplekke nMannagras .D etwe everdroogd emoerasbosje sligge n helemaali nhe tzuide naa nd eoost -e nwestzijd eva nd eAa . Hierligge noo kee naanta lpercele nme tjong egemengd eloof - houtaanplant (vanStaatsbosbeheer) .Dez ehebbe nweini gna ­ tuurwaarde. Aand eoostzijd eva nd eA ate nzuide nva nd erioolwaterzuive ­ ringsinstallatie ligtee npopulierenbo sme tee nzee rdicht e struiklaag (Alno-Padion).D ekruidlaa g isnie ter gwaarde ­ vol.Hi jbeva techte rnaas tvee lBrandnetel ,Braa me nKleef - kruidwe lvee lvochtminnend e soortenal sHennegras ,Riet , Witbol,Waterpeper ,Wolfspoo te.d. .He tbosj eaa nd eA ate n - 312 -

westenhierva n isee npopulierenaanplan to pweiland . Demee roostelij kgelege nbosje szij ni nhoofdzaa kdroog .

Aquatischemacrofaun a

Dewaarde nva ndi tgebie dzij ngelege n ind etalrijk egrep ­ pels,di eo.a .kwelwate rva nhe tkanaa lafvoeren ,e ni nd e moerasbosjes.D elevensgemeenschappe n ind egreppel szij naf ­ hankelijkva nkwe l (Hydroporusnigrita ,Chaetocladiu spige r agg.)e nte ndel eoo kva nhe ttemporair ekarakte rva nd e greppels (Hydroporusnigrita ,Hydraen abritteni) .Soorte nva n stromendwate r zijne rnauwelijk sgevonden . Hetster kbeschaduwd emoerasbo ste rhoogt eva nk m74, 8 (nabij deAa )word tvoo ree ndee lgevoe dme tuittreden dgrondwater . Hieropwijze nd evedermuglarv eChaetocladiu spigge r agg.e n dekeve rHydroporu snigrita .He tnoga lvoedselrijk ewate ri n hetmoerasbo s isondiep ;d eoever svalle n *szomer sdroog . Diti she tbiotoo pva nd ekever sHydroporu snigrit ae nHy ­ draenabritten ie nd evedermuglarv eParalimnophye shydrophi - lus.He tmidde nva nhe tmoera si spermanen tva nkarakter . Daaromleve ne roo klarve nva nd eSteekmu gAnophele smaculi - pennise nd eVedermugge nChironomu s (ingrot ehoeveelheid )e n Psectrocladiusgr .sordidellus/limbatellus .Dergelij ktyp e moerasbos isd elaatst edecenni a inNederlan d sterkachterui t gegaan.D egreppel si nd eomgevin gva ndi tbosj ezij nzee r ijzerrijk. Deoverig ebebost epercele n (aanbeid ezijde nva nd eAa )zij n over hetalgemee ndroo gme tplaatselij k eennatt egreppe lo f poel.Dez ezij nsom ser gvoedselrijk .D elevensgemeenschappe n vanaquatisch emacrofaun a zijne rredelij kgoe dontwikkeld , maarvertegenwoordige ngee nech thog ewaarden .

Amfibieën

Hetwate r inhe tnoordelij kdee lva nd ePunderma nlijk tme ­ rendeelsongeschik tvoo r amfibieën:small eslootje sme tij - zerhoudend stromendwater .We lwer dhie r inee nmoerasbosj e metvee lmenselijk eactivitei tee ngrot epaaiplaat sva n Ge­ wonepadde n (enBruin ekikker s? )aangetroffen .I nhe tzuide ­ lijkdee lwer dee npaaiplaat sva nBruin ekikker sgevonde ni n ondergelopenweilan d (5eiklompen) . - 313 -

Vogels

Deornithologisch ewaard eva nd ePunderma nword t inhoofdzaa k bepaalddoo rhe tvoorkome nva nenig ezangvogelsoorte nva nhe t opene nhalfope nvochtig egrasland ,me tnam eGraspiepe r (7 p.)fGel ekwikstaar t (1p.) , Roodborsttapuit (6p.) ,Bosriet - zanger (7p. ), Grasmu s (5p. )e nWielewaa l (3p.) . (Tussen haakjes:he taanta lpare n in1983 /zi ekaar tbijlag e50) . Met namehe ti nrelatie fhog edichthei d broedenva nd eRoodborst ­ tapuiti sva nbelang . Weidevogelskome nal sbroedvoge lnie tvoor .

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Terhoogt eva nd eboch ti nd eZuid-Willemsvaar t (km74 )za l denieuw eslui sF worde ngebouwd .Tusse nk m7 4e n7 5zak the t kanaalpeilva n24,9 8m to t20,4 5m + N.A.P. .Bove nslui sF blijfthe tpei lvrijwe longewijzigd . Det everwachte nveranderinge n ind eliggin gva nhe tfrea - tischvla kworde nweergegeve n inbijlag e9 a-d .Hierui t blijkt,da ti nhe tmees tnoordelijk edee lva nd ePunderma n hetfreatisc hvla kaanzienlij k zaldalen ,wellich t zelfsmee r dan5 0cm .Te rhoogt eva nk m7 4za ld edalin gvolgen sdez e gegevensvrijwe leindigen .I nwerkelijkhei dmoete nechte rd e lijnen,di eaa nd ewestzijd eva nhe tkanaa lzij ngetekend , meerdoorlopen ,zoda tvla k langshe tkanaa lee nwa tsterker e dalingmogelij k is (Roijen,mondel .meded.) .Di tbetekent , datd enatt estroo klang she tkanaa lwellich tto tk m7 3za l verdwijnen. Destijghoogt e inhe teerst ewatervoeren dpakke tza lte r hoogteva nk m7 3ongevee r 5c mdalen ,te rhoogt eva nk m7 42 5 à5 0c m (Roijen,1984 :bijlag e 16B e n 17B) . Dedalin gva n hetfreatisc hvla k zalworde ngevolg ddoo r inklinkingva nd e bodem.Voo ree nklei ndee lgebeur tdi tdoo ruitdroging ,gro ­ tendeelsechte rdoo rveraardin g (mineralisatie). Doorruimtebesla gva nhe tverbred ekanaa lgaa tee nstroo kva n ongeveer 25m evenwijdi g aanhe tkanaa lverloren .I nd eboch t isgee nruimteverlies ,omda td eslui sgehee laa nd ewestzijd e wordtaangelegd .O pee nnade rvas tt estelle nplaat sword t waarschijnlijkee nhog ebru ggebouwd . - 314 -

VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N

Doord everdrogin gva nhe tnoordelij kdee lva nhe tgebie d verliezend ewaardevoll emoerasbosje se nkwelgreppel saldaa r hunwaarde .He tpopulierenbo sbi jk m74, 3za lzij nvochtig e karakterverliezen .Oo ki nhe tmiddengedeelt e ishe twaar ­ schijnlijk,da td ewaard eva nd ekwelgreppel se ngreppelran - dene nd epotentiël ewaarde nva nd egraslande nte ndel ever ­ lorengaan .Voo r zoverhe tfreatisc hvla ko pde nduu rdoo r inklinkinghoge r komtt eligge nzij nhierva ngee npositiev e gevolgenvoo rd elevensgemeenschappe n teverwachten ,omda td e bodemstructuur dani nongunstig e zingewijzig dis . Vand eamfibieë nzulle nallee nd eBruin ekikker si nhe tzui ­ delijkdee lzic hhandhaven . DeRoodborsttapui tka ndoo rbiotoopverlie sal sgevol gva ndi ­ rectruimtebesla g enverdrogin gee nderd eto td ehelf tva n zijnbroedpare nverliezen .Oo kvoo renkel eander ezangvogel s zoalsGraspieper ,Grasmu se nWielewaa l zijnverlieze n (ind e grootte-ordeva nee nkwar tto tee nderd eva nd ebroedplaat ­ sen)t everwachten . Eene nande r isweergegeve n ind ewaarderingstabel ,bijlag e 51. (Ditalle sbehouden st eneme nmaatregelen ,zi eonder. )

MAATREGELEN

Doord eafwezighei dva nbebouwin ge ndoorgaand ewege nleen t hetgebie d zichbete rda nander evoo rnatuurbouw .Gezie nd e teverwachte nverdroging ,inclusie fd everminderin g vand e stijghoogteva nhe teerst ewatervoeren dpakket ,lijk td e planningva nee ngroo tnatuurgebie d hierechte rnie treëel . Wél ishe tmogelij kee nstroo kmoera sva n4 0à 5 0m breedt e langshe tkanaa laa nt elegge ntusse nk m7 2e n74 .Afhanke ­ lijkva nd eoptredend everdrogin g zalhe tnodi g zijndez e strookenig edecimeter s (totmaximaa l5 0c maa nd enoordzij ­ de)a ft egraven .Oo kee neventuel etoplaa gdi edoo rontwate ­ ring (doord eAa )ingeklonke n ismoe tworde nverwijderd .E r moetrekenin gworde ngehoude nme the tfeit ,da taanvankelij k deverdrogin gme e zalvalle ndoo r tijdelijksterker einfil ­ tratievanui the tnieu waangelegd ekanaal . Hetaa nt elegge nmoera ska ncompensati ebiede nvoo rdivers e verliezeni nhe tzuidelijk eAadal .Weliswaa r zalhe tgrondwa ­ terhie rnie tdezelfd eoptimal esamenstellin g hebbenal si n - 315 -

delenva nD eOeter te nD eOud eGooren ,maa rvoo ree naanta l ietsminde rgevoelig eplante ne ndiere nva ndi tbiotoo pi s eenuitbreidin gva nd elevensmogelijkhede n zeerwaardevol . Ditvoora look ,omda to pdez ewijz ed everspreidingsmogelijk ­ hedenva nvel esoorte n ind elengterichtin gva nhe tAada l sterktoenemen .Va noudshe r kwam indi tda lo pvel eplaatse n moerasvoo re nwaarschijnlij ki se rno gee nredelijk ekwe l uitd edieper eondergrond . Eengunstig eomstandighei d is,da td egrondwaterstroo mvana f hetcultuurlan dsteed si nd erichtin gva nd eA agaat ,zoda t vervuilinge neutrofiërin gva nee neventuel estroo knatuurge ­ bieddoo rhe tresterend eagrarisch egebie dnie tt everwachte n is.

- 318 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 319 LIGGING. 319 LANDSCHAP 319 BODEM 320 WATERHUISHOUDING 320 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting) 320 Vegetatie 320 Aquatischemacrofaun a 321 Amfibieën 321 Vogels 321 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 322 VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N 322 MAATREGELEN 323 NADEREBESPREKIN GVA ND EHUIDIG ENATUURWAARDE N 323 Vegetatie 323 Aquatischemacrofaun a 325 Amfibieën 325 Vogels 326

Relevantebijlagen : bijlage 9 a-d:Berekend everanderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischvla kt.p.v .slui sF (km74,3 )e nslui s G (km67,2 ) bijlage47 :Isohypse nva nhe tfreatisc hvla ke nhe teerst e watervoerendpakke t bijlage52 :Kaar tpaaiplaatse namfibieë n bijlage53 :Kaar tva nee naanta lbroedvogelsoorte n in198 3 bijlage 54:Overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad eka ­ naalverruiming - 319 -

SAMENVATTING

Onderd enaa m Starkrieto f"D eGrienden "word tee ncomple x vangriende ne nloofbosse nsamengeva taa nd eoostzijd eva nd e Zuid-Willemsvaarttusse nkanaalk m7 0e n72 .D ehoger enatuur ­ waarden (waardeklassen3 e n4 )zij ngelege n ind enatt e grienden,i nd enatt edele nva nhe telzen-eikenbo se ni nd e velekwelgreppels . Dewaardeverlieze nonde r invloedva nd ekanaalverbeterin g zijngerin ge nworde ni nhoofdzaa kveroorzaak tdoo rruimtebe ­ slagva nhe tverbred ekanaal .E rzij nbelangrijk emogelijkhe ­ dento tverhogin gva nd enatuurwaarde ndoo rlang she tkanaa l eennatt eoeverstroo ke nee nstroo khoutgewa saa nt eleggen .

LIGGING

Behalveonde rd enaa mStarkrie ti sdi tgebie dbete rbeken d als"D eGrienden" ;dez enaa mheef the tt edanke naa nd euit ­ gebreidegriendcultuur .He ti sgelege naa nd eoostzijd eva n de Zuid-Willemsvaart,aa nweerszijde nva nd e (nieuwe)A ate r hoogteva nSomeren-Eind ,tusse nkanaalk m7 0e n72 .He tonder ­ zoeksgebied beslaatongevee r 52ha .

LANDSCHAP

DeStarkrie ti see ncomple xva nvochtig egriende ne nloofbos ­ sen (populier,berk ,es) ,gelege ni nhe tAada ltusse nd e Zuid-Willemsvaart inhe tweste ne nhe thoge rgelege ncultuur - landme tnaaldbosse n inhe toosten .Lang sd eZuid-Willems ­ vaartlig tee nzandwal ,ontstaa ndoo rhe topgeworpe nmateri ­ aaltijden she tgrave nva nhe tkanaal .Tusse nd eZuid-Wil ­ lemsvaarte nd eoud eA a (reedsi nd e 17eeeu wgenormaliseerd ) isi nd ezestige rjare nd enieuw eA agegrave nvanweg ed ewa ­ teroverlastdoo rd epeelontginningen . Langsd eZuid-Willemsvaar te ni nd enoordoosthoe ktusse noud e ennieuw eA aligge nee naanta ldrog eeikenberkenbospercelen . Tevensligge ntusse nd eoud ee nnieuw eA aee naanta lklein ­ schaligevochtig egraslanden .He tgriend -e nbomenteeltcom - plexi svoo ree ngroo tdee lal sproefterrei n inbehee r bijd e afdelingbosbou wva nStaatsbosbeheer .D eres tva nhe tgebie d isi nbezi tva nverschillend eparticulier eeigenaars . - 320 -

BODEM

Inhe tgrootst edee lva nhe tnatuurgebie d komti nd ebode m eenveenlaa gvoo r (RijksGeologisch eDienst ,1984 :bijlag e 66).Volgen sd eBodemkaar tva nNederlan dvind tme nte nweste n vand eA anaas tMeerveengronde n (grondwatertrapII )oo kBeek - eerdgronden (grondwatertrapIII ), te nooste nva nd eA aoo k Gooreerdgronden (grondwatertrapIII) .

WATERHUISHOUDING

De (nieuwe)A adateer ti nzij ngehee lui td ezestige rjare n eni ste rplaats evri jdie pgelegen ;hi jvoer twate r afva n zwaarbemes tcultuurlan dbi jOspel .He tmaaivel dnabi jd eA a ligtiet slage rda nhe thuidig ekanaalpei l (24,98m + N.A.P.).Oo kd estijghoogt eva nhe twate rva nhe teerst ewa ­ tervoerendpakke t isvaa khoge rda nhe tmaaiveld .Volgen s doorRijkswaterstaa tverzameld egegeven slig td eStarkrie ti n eengebie dme tpotentiël ekwe l (ziebijlag e47) . Tussenhe tkanaa le nd eA alope nda noo kvel eroestig esloot ­ jes,di ekwelwate r afvoerennaa rd eAa .I nhe tgedeelt eaa n deoostzijd eva nd eA a (tussennieuw ee noud eAa )staa ndoo r opstuwingenkel eperceelgedeelte n toti nd evoorzome ronde r water.E rligge nverde renkel estromend eontwateringsslote n enee naanta londiep egreppels .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N (samenvatting)

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarde nword tgege ­ veni nbijlag e 54.Dez etabe lheef tallee nbetrekkin go phe t bose nenkel edirec taangrenzend eope nterreinen .

Vegetatie

Hetcomple xbestaa tuit : -droo gEikenberkenbos ; -vochtig eElzen-eikenbosse n (voormalig hakhout); -griende nme tsoortenrijk eruigtkruidenondergroei ; -populierenaanplan to pbegreppeld evoormalig eweilanden ; - loofbosaanplantal sEs ,Berk ,Wil ge nPopulie rme tsoorten - armeruigtkruidenvegetaties . Hetzij nvoora ld enatt egriende ne nd enatter edele nva nhe t - 321 -

Elzen-eikenbos,gelege ntusse nd enieuw ee noud eAa ,di ehog e totzee rhog ewaard ebezitte n (waardeklasse3 e n4) .

Aquatischemacrofaun a

Aanweerszijde nva nd eA aligge nenkel edieper ee nvel eon ­ diepe ijzerrijkegreppel sme tlevensgemeenschappe n kenmerkend voorvoedselrij ktemporai r totsemipermanen twater .Plaatse ­ lijkindiceer td emacrofaun a (zwak)zur ee niet svoedselarme - reomstandigheden .D ehoger ewaarde nzij nt evinde n ind e greppels,di edoo r kwellanger etij dwate rvoere n (vaaksemi ­ permanent)me tgro forganisc hmateriaa lo pd evenig ebodem . Dezewaarde n zijnvaa khoge rda nd evegetatiekundig ewaarden , omdatvoo rdi tmilie uweini g specifiekeplantesoorte ne nvee l specifiekediersoorte nbestaan .Wannee r zichee ndikk esapro - peliumlaago pd ebode mbevind tka nd ewaard ewa tlage rzijn . Inhe tnoorde nva nd eStarkrie tlig tee ndoo rster kverva l snelstromen d loopje (benedenloopva nd eoud e Aa),waari nen ­ keletypisch ebeekbewonend esoorte n zijnaangetroffen .

Amfibieën (ziekaar tbijlag e52 )

Ind eStarkrie tkome n3 (4)soorte namfibieë nvoor :d eGewon e pad,d eGroen ekikke r (tweesoorte ne nhu nhybride )e nd e Bruinekikker .D eGewon epa do péé nlokatie ,Groen ee nBruin e kikkersmee rverspreid ,d eeerst e indieper ,d elaatst ei n ondieper water,voo rGroen ekikker si sd eA ate rplaats eoo k eenbelangrij kvoortplantingsbiotoop ,me tnam evoo rd eGrot e groenekikke r (Ranaridibunda) .Ondank she togenschijnlij k zeergeschikt ebiotoo plukt ehe tnie td eaanwezighei dva nsa ­ lamandersvas tt estellen .

Vogels (ziekaar tbijlag e53 )

DeStarkrie t isee nornithologisc h soortenrijke nwaardevo l gebied.Voora ld edeel szee rnatt egriende nte nooste nva nd e Aaherberge nee nrij kontwikkeld ebroekbosvogelgemeenschap . Hetvoorkome nva nme tnam eWintertaling ,Waterral ,Sprink - haanrietzanger,Klein ekarekiet ,Bosrietzanger»Nachtegaa le n Wielewaal ishiervoo r kenmerkend. Vermeldenswaard ishe tbroede nva nd eRoodborsttapui to pd e overganggrien d- kruidenrijk eAa-oever . - 322 -

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Door ruimtebeslagva nhe tverbred ekanaa lza lva nhe tweste ­ lijkdee lva nhe tgebie dee nstroo kva nte nminst e 25m ver ­ lorengaan .Verde rword tzowe laa nd enoordzijd eal saa nd e zuidzijdeva nhe tgebie dee nvast ebru ggebouwd .D eexact e liggingva nd eviaducte n isno gnie tbekend . Hetkanaalpei lblijf tte rhoogt eva nd eStarkrie tvrijwe lon ­ gewijzigd.Zuidelij kva nd et eslope nslui s 12za ldi tpei l echterdale nva n27,0 1 tot25,0 0m + N.A.P. .D et everwachte n veranderingen ind eliggin gva nhe tfreatisc hvla kworde n weergegeven ind ebijlage n9 a-d .Hierui tblijkt ,da thoog ­ stensi nhe tuiterst ezuide nva nd eStarkrie tee ngrondwater ­ standsverlagingva nongevee r 5c mza loptreden .He toverig e gebied kantijdelij kenigszin sverdrassen .He tgevaa rbe ­ staat,da tdi tza lleide nto tmaatregelen ,di ei nlater eja ­ renee novercompensati eva nhe tverdrassingseffec t kunnenbe ­ tekenen.

VERANDERINGENVA ND ENATUURWAARDE N

Bijd everbredin gva nhe tkanaa lza ld ehog ezandwa lverlore n gaan,inclusie fee ndee lva nee ndrog ewa lloodrech to phe t kanaale nenkel estukke ndroo gEikenberkenbos . Deeventuel etijdelijk everdrassin g zal (behoudenstegenmaat ­ regelen)i nd ebetreffend eperiod eeni gpositie feffec theb ­ ben,bijvoorbeel ddoorda td evochtminnend eplantesoorte ne n diversediersoorte ntijdelij k inaanta le nverspreidin gkun ­ nentoenemen .O plang etermij nza ldi teffec tnie tva ngrot e betekeniszijn . Degering edalin gva nhe tfreatisc hvla k inhe tuiterst ezui ­ denza lwaarschijnlij kgee nmerkbaa r effecthebben .Doo r ruimtebeslagva nhe tverbred e kanaalworde nd egreppel s2 5m ingekort.Omda td eafstan d totd eA amomentee longevee r 300m bedraagt,beteken tdi tee nverkortin gva n 10%e nbovendie n eenwaterverlie svoo rhe toverig egedeelt e (naverloo pva n tijd)va neveneen s 10%.Duidelijk egevolge nzij nhierva nnie t teverwachten ,tenzi ji ncombinati eme td egering everdrogin g inhe tmees tzuidelijk edee lva nhe tgebied . - 323 -

MAATREGELEN

Ommaatregele ntege neventuel etijdelijk everdrassin g tebe ­ perkeno ft evoorkome n zalhe tnodi g zijntijdi goverle gt e plegenme td eafdelin gbosbou wva nStaatsbosbehee r enwel ­ lichtoo kme tander eboseigenaars . Tercompensati eva nd egroter ebarrièrewerkin gva nhe tver ­ bredekanaa le nhe teffec tva nd everdrogin g tenzuide nva n hetgebie d ishe taanlegge nva nee nnatt eoeverstroo kzin ­ vol.I ndi tkanaalgedeelt e zijnd emogelijkhede nvoo rvogel s indergelijk enatt eoeverstroke ngrote rda nelders ,omda td e kanaaldijk aand eoostzijd eweini gword tbereden ,zoda te r meer rustis . Verder ishe twenselij kee nstroo khoutgewa steru gt ebren ­ gen,a lo fnie to pee nverhoogd e zandwal.N aee ntussenstadi ­ umme tvee lbre m zouzic hi nhe tlaatst egeva lo pmi no fmee r natuurlijkewijz eee nvoedselar meikenberkenbo skunne nont ­ wikkelen.

NADEREBESPREKIN GVA ND EHUIDIG ENATUURWAARDE N

Vegetatie

Tussenoud ee nnieuw eA ate rhoogt eva nd eEeuwsels eloo p liggenee npaa rvochtige ,zee rwaardevoll eouder ebosse nva n voornamelijkQuercu srobu re nAlnu sglutinos ae nverde rBetu ­ iapendula ,Sorbu saucuparia ,Fraxinu sexcelsio r enprunu s padus (weinig).D edele nlang sd enieuw eA ae ni nminder ema ­ tedi elang sd eoud eA azij niet sdroge rme tvee lRubus ,Hol - cuslanatus ,Molini acaerulea ,Anthoxantu modoratum ,De - schampsiacespitos ae nOsmund aregalis .He tmiddendee li s nat,som szelf szee rna te ni jzer rij kme tFilipendulion-soor - ten,Care xelata ,Calth apalustri se nSali xcinerea . Eenzee rna tmiddendee lme tgekapt ezwar eelze ne nnieu win ­ geplanteesse nbeva tee nzee rwaardevoll e kruidlaagme tCal ­ thapalustris ,Peucedanu mpalustre ,Galiu mpalustre ,Care x elata,Care xpseudocyperus ,Care xcurta ,Care xrostrata ,Vio ­ lapalustris ,Ranunculu sflammula ,Valerian adioica ,Sali x cinereae nJuncu ssubnodulosus .He tgebie d iszee rmosrij k meto.a .vee lCalliergonell acuspidata ,Calliergo ncordifoli - ume nClimatiu mdendroides .Remmer s (pers.meded. )geef tvoo r ditgebie d Sphagnumop . Ooki nd eweilande nvinde nw enatt estukke nme tee nwa t schralerevegetati eme tonde rmeer :Holcu slanatu s(domi - - 324 -

nant),Cardamin epratensis ,Stellari apalustris ,Hydrocotyl e vulgaris,Lotu suliginosus ,Galiu mpalustre ,Lychni sflos-cu - culi,Myosoti spalustris ,Ranunculu sflammula ,Juncu sarticu - latus,Prunell avulgari se nCalliergonell acuspidata . Tenzuide nva nd eEeuwsels eloo plig tee ngroo twilggrienden - complex,waa rd ewaterstan ddoo ropstuwin g ind ewinte rzee r hoog is.D eondergroe i iszee rgevarieer dva nbrandnetelruig ­ teto tvochtig eruigt eme tEupatoriu mcannabinum ,Filipendul a ulmaria,Calystegi asepiu me nPhragmite saustralis ,naas t goedontwikkel dValerianeto-Filipenduletu me nstukje sCalthi - on-achtigevegetati e (Carexdisticha ,Lotu suliginosus ,Myo ­ sotispalustris ,Ranunculu s flammula).Oo k komensoorte nvoo r alsCare xrostrata ,Scirpu ssylvaticus ,Juncu sconglomeratu s enPeucedanu mpalustre .I nd etalrijk egreppel se nslote n zienw eHottoni apalustris ,Potamogeto ntrichoide se nPotamo - getonnatans . Inhe tzuidelij kgebie dte nooste nva nd eA alig tee npopu ­ lierenaanplan to pee nvoormali gbegreppel d weiland.Ee n griend,waarva nhe tgrootst edee lgekap t is,heef tee nzee r gevarieerde kruidenrijkeondergroe ime tveela lvochtminnend e ruigtesoortenal sValerian aofficinalis ,Filipendul aulmaria , Stachyspalustris ,Angelic asylvestris ,Eupatoriu mcannabi ­ num,Peucedanu mpalustre ,Cirsiu mpalustre ,Juncu seffusus , Calamagrostiscanescens ,Lysimachi avulgaris ,phalari sarun - dinaceae nChamaenerio nangustifolium .Aa nd ezuidoostkan t ligtno gee nrestan tloofbo s (voormalighakhout )va nAlnu s glutinosa,Betui apendula ,Frangul aalnu se nQuercu srobur ; verderee njong egemengd eloofaanplant .Di tdee lva nhe tge ­ bied iswa tdroger ;i nd ekruidlaa g zienw evee lRubus ,Dry - opteriscarthusiana ,Dryopteri sdilatata ,Galeopsi stetrahi t enHolcu smollis . Tenweste nva nd eA aligge nee npaa rpercele nvoormali gel ­ zenhakhoutme tal sondergroe iHolcu smollis ,Agrosti stenuis , Deschampsiacespitosa ,Molini acaerule ae nvee lRubus .Verde r liggene rvel epercele nloofhoutaanplan t (Populus,Betuia , Salix,Fraxinus) .D eondergroe ihierva n isvaa kee nweini g waardevolleruigtevegetatie :Phalari sarundinacea ,Eupatoriu m cannabinum,Phragmite saustrali se nCalystegi asepium .I nd e vaak ijzerrijkegreppel stusse nd epercele ndomineer tGlyce - riafluitans . Tegend eZuid-Willemsvaar tlig tee npercee ldroo geikenber - kenbosme t ind estruiklaa g Frangulaalnus ,Sorbu saucupari a - 325 -

eni nd ekruidlaa gRubu s (dominerend),Molini acaerule ae n Dryopterisdilatata .Oo kd ehog eriche lloodrech to phe tka ­ naalheef tee nvergelijkbar evegetati eme tbovendie nvee l Festucarubr ae nAgrosti stenuis .

Aquatischemacrofaun a

Dedoo r kwellanger etij dwatervoerende ,ijzerrijk egreppel s metdikk esapropeliumlaa go pd ebode mkunne nsoortenrijk ele ­ vensgemeenschappenbevatte nme tsoorte ndi ekwe len/o fstro ­ ming indiceren (deSteenvlie g Nemouracinerea ,d evedermug - larvenZavrelimyi anubila ,Macropelopi agoetghebuer ie nChae - tocladiuspige r agg.).Dan k zijd elanger ewatervoerend epe ­ riodekunne nsoorte nal sd evri jzeldzam ekeve rRhantu sgra - peie rleven . Ind evenig egreppel so fpoele nzonde rdikk esapropeliumlaa g enzonde rvee lijzervlokken ,waa rhe twate rhelde r is,kome n behalved ebovengenoemd e kwel-e nstromingssoorte noo kacido - biontesoorte nvoo r (devri jzeldzam e keversHydroporu smela - narius,H .tristi se nH .gyllenhalii )e nacidophiel esoorte n (devri jzeldzam ekever sHydraen abritteni ,Agabu smelanocor - nise nHydroporu snigrit ae nd eVedermuglarv eTelmatopelopi a nemorum).Waa rgro forganisc hmateriaa lo pd ebode mligt , vindtme nd ezeldzam ekeve rLaccorni soblongu se nd evri j zeldzamekever silybiu sguttige r enHydaticu sseminiger . Dehierbove ngenoemd esoorte nzij nkarakteristie kvoo rtempo ­ rair totsemipermanen twater .D edoo r kwelgevoed evenig e greppels,di elan gwate rvasthouden ,vorme nee nideaa lbio ­ toopvoo rdez esoorten .Va nbelan g isoo khe tgrot eaanta l greppelse npoele ni nd eStarkriet . Inhe tnoorde nlig tee nloopje ,da tdoo r sterkverva l ind e richtingva nd eA azee rsne lstroomt .He twate r isdeel saf ­ komstigui tcultuurland .Daaro mkome ne renkel ealgemen e soortenvoor ,di evaa kreagere no porganisc hmateriaa lo pd e bodem.Maa rdan k zijd esnell estromin g kunnenzic henkel e typischebeekbewoner shandhaven :d elarve nva nd eKriebelmu g Odagmiacf .ornatu me nva nd eVedermu g Odontomesafulva .

Amfibieën

DeGewon epa dwer dvastgestel do péé nlokati e (ongeveer2 0 paar)i nee ndiep eontwateringssloot .D eGroen ekikke r aand e - 326 -

randva nhe trietmoeras ,i nenkel ediep eslote ne ni nd eAa , deBruin ekikke ro pee n 14-talplaatse n inondieper eslote n engreppels .All epaaiplaatse n zijno pd ekaar t (bijlage52 ) weergegeven.Salamander swerde nnie twaargenomen ,waarui t nietma gworde nafgeleid ,da tz egehee lontbreken .Me tnam e voord eKlein ewatersalamande rlijk the tterrei nzee rge ­ schikt,zowe ltijden sd eaquatisch eal sd eterrestrisch efa ­ se. Vand eGroen ekikke rwerde nall edri ed edoo rSparreboo m (1981)genoemd etype naangetroffen :d eKlein egroen ekikke r (Ranalessonae ), d eMiddelst egroen ekikke r (Ranaesculenta ) end eGrot egroen ekikke r (Ranaridibunda) .D eeerst etwe eo p diverseplaatse n inhe tterrein ,d elaatstgenoemd euitslui ­ tend ind eA a (tweeexemplare nwerde ngevange ne nai sR .ri ­ dibundagedetermineerd) .

Vogels

Opd ekaar t (bijlage53 )zij nd evoo rd evochtig ekwaliteite n vand eStarkrie tkenmerkend evogelsoorte ningetekend . Degriende nte nooste nva nd eA aherberge nee nrij kontwik ­ keldebroekbosvogelgemeenschap .I nd enatt egriende ne nhe t rietmoerastreffe nw eWintertaling ,Waterral ,Klein ekarekie t enRietgor saan ,terwij l ind erecen tgekapt egriende n Sprinkhaanrietzangerse nzee rvee lBosrietzanger sbroeden .I n dehoo gopgeschote nwilgenbosje shebbe nzic hNachtegaa le n Wielewaalgevestigd .Algemener e zangvogelsbereike nzee rhog e dichtheden ind ejong estadi ava npopulieraanplan te nkaprij - pegriende n (Fitis,Tuinfluiter ,Tjiftjaf ,Spotvogel ,Gras ­ mus,Tortelduif) . Dedrog epercele naa nhe tkanaa lverhoge nwe ld ediversitei t vand evogelbevolking ,maa rherberge ngee nvoo rd ewaterhuis ­ houdinggevoelig esoorten .O pd eovergan gva ngekap tgrien d naard ekruidenrijk eAa-oeve r broedde in198 3ee npaartj e Roodborsttapuiten. Houtsnippenwerde nnie tvastgesteld . - 328 -

' -e-, -

t l\ 'J-

^?„- - 329 -

HETGEBIE DTUSSE NSLUI S1 2E NSLUI S1 3 - 330 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 331 LIGGING,LANDSCHA P 331 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N 331 GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N 332 VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N 332 MAATREGELEN 333

Relevantebijlagen : bijlage 9 a-d:Berekend everanderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischvla kt.p.v .slui sF (km74,3 )e nslui s G (km67,2 ) - 331 -

SAMENVATTING

Tussenslui s1 2e n 13loop the tkanaa lt emidde nva nee nvri j grootschalig cultuurlandschapme tverspreid ebebouwing .Enke ­ lebosperceeltjes ,ee nmoerasj ee nd ehuidig ekanaaldij k+ bermsloothebbe nvoora lee nfuncti evoo rd everspreidingsmo ­ gelijkhedenva nvelerle iorganismen .Doo rruimtebesla ge n verdrogingword tdez efuncti ester kaangetast .Compensati e hiervani smogelij kdoo rlang she tverbred ekanaa lee nnatt e oeverstrooke nee nstroo khoutgewa saa nt eleggen .

LIGGING,LANDSCHA P

Tussenslui s 12e nd eprovinciegren slig taa nweerszijde nva n de Zuid-Willemsvaartee ncultuurlandscha pme tverspreid ebe ­ bouwing.Plaatselij kzij nhoutsingel se nbosrestante naanwe ­ zig,maa rme tnam eaa nd eoostzijd e ishe tlandscha pvaa k meeropen .Te nweste nva nhe tkanaa llig tee npoeltje ,omge ­ vendoo rrietmoeras . Wegensd et everwachte nverdrogin g strektehe tonderzoe kzic h uitto to p2 k mva nhe tkanaal .Amfibieë ne nvogel swerde n nietonderzocht .

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N

Dewaarde nva nd erestante naa nnatuurterrei nbinne n2 k mva n hetkanaa lzijn ,voo r zoverdi e ind eopgesteld ewaarderings ­ klassenkunne nworde nuitgedrukt ,nie thoog :he tbetref tuit ­ sluitendwaardeklass e 1e n2 e nvaa kontbreke noo kd evocht - gevoeligelevensgemeenschappen .D enatuurlijk elandschapsele ­ mentenhebbe nechte rvoora lbetekeni sal s"steppin gstone " voord everspreidin gva ndivers eorganismen .Di tgeld tzowe l voorhe tt ebespreke nmoerasj eal svoo rd edroger ebosrestan ­ tene nenkel ehoutsingels .Oo kd ehuidig eoostelijk ekanaal - dijke nd edaarlang slopend esloo tzij ni ndi topzich tbe ­ langrijk. Inverban dme tdez especifiek enie ti ntabelle nui tt edruk ­ kenwaard e isafgezie nva nee nwaarderingstabel .Behalv ed e kanaaldijk+ bermsloo tzij nd evolgend enatuurlijk eelemente n aanwezig: 1.Te nnoordweste nva nslui s 13,te rhoogt eva nk m68,3 ,lig t eenpoel ,omgeve ndoo ree nvoedselrij krietmoerasje ,t e middenva ncultuurland .He tterrei nword tdoo rd enabijge - - 332 -

legenwaterloo pgedraineerd .He tcultuurlan dheef tee n sterkeeutrofiërin g veroorzaakt,hetgee no.a .to tuitin g komtdoo r sterkeontwikkelin gva nkroo se ndraadalgen .D e macrofaunaomva to.a .no genkel eschaar svoorkomend eke ­ versoorte n (Copelatushaemorrhoidalis ,Hydrochar acaraboi - dese nHydrochu scarinatus )e ni nd eoeverzon e komenenke ­ lesoorte nva ntemporair ewatere nvoo r (Microcaratesta - cea,Paralimnophye shydrophilus) . 2.Aa nweerszijde nva nhe tkanaal ,te rhoogt eva nk m69, 4- 69,6,ligge nenkel edrog ebospercele n temidde nva ncul - tuurland.zi jzij nte ngevolg eva nhu nliggin g zowelhy ­ drologischgestoor d alsdoo rmeststoffe nverrijkt . 3.Oostelij kva nslui s 13lig tee njong eloofhoutaanplan to p voormaligcultuurland .E ri sgee nwaardevoll ekruidenon - dergroeiontwikkeld . 4.Aa nd ewestzijd eva nd eZuid-Willemsvaart ,o pte nminst e 2k mva nhe tkanaal ,ligge nno genkel ebospercelen ,di e watnatte r zijn.Ee nondiep epoe lrespectievelij kee naan ­ taldieper egreppel sherberge nhie ree nwaardevoll emacro ­ fauna-gemeenschap,kenmerken dvoo rvri jvoedselarm ,zwa k zuur,temporai rwater .

GEPLANDEINGREPE NE NWIJZIGINGE N

Desluize nnrs .1 2e n 13worde ngesloop te niet szuidelijke r wordtd enieuw eslui sG gebouwd .Te rplaats eva nslui s1 3 komtee nhog ebrug .Doo rd edalin gva nhe tkanaalpei lnoorde ­ lijkva nd enieuw eslui sza lee nvri jsterk everdrogin gop ­ treden,di ewellich tto to p 1à 1 1/ 2 kmva nhe tkanaa lmerk ­ baar zalzij n (ziebijlage n9 a-d) .

VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N

Terplaats eva nhe tonde r nr.1 genoemd emoerasj eword tee n verlagingva nhe tfreatisc hvla kverwach tva n 10à 1 5cm . Hierdoor zalee naanzienlij kdee lva nd enatuurwaarde nverlo ­ rengaan ,voora loo kdoo rverkleinin gva nhe toppervla ke n verderetoenam eva nagrarisch einvloeden . Debospercelen ,genoem donde rnr .2 ,zulle nno g ietsverde r verdrogen.Ee nduidelijk e invloedhierva no pd evegetati ei s niett everwachten ,aangezie nd evegetati en ureed sster kge ­ stoorde nweini gdroogtegevoeli gis . - 333

Dekanaaldij kaa nd eoostzijd e zalgehee lvergrave nworde ne n debermsloo tza lee ngroo tdee lva nhe tjaa rdroogvallen .D e oostzijdeva nhe tverbred ekanaa lkom tmidde ni nhe tmomen ­ teelzwaa rbemest eagrarisch egebie d teliggen ,zoda td ehui ­ digenatuurwaarde ndaa rnie tzulle nterugkeren . Destepping-stone-functi eva nhe tmoerasje ,d ebermsloo te n eventueleander eklein elandschapselemente n zalster kt elij ­ denhebbe nva nd everdroging .Voo rdivers eorganisme n zaldi t verdroogdegebie d+ he tverbred ekanaa lee nbarrièr egaa n vormenbi jhu nverspreiding .D ecultuurlandslote nkunne ndez e functievoo rd emeest eorganisme nnie tvervullen .

MAATREGELEN

Tercompensati eva nd ebarrièrewerkin g vanhe tverbred eka ­ naale nd everlieze naa nklein elandschapselemente n isvoora l eennatt eoeverstroo klang sd eZuid-Willemsvaar twenselijk . Geziend erustig eliggin gva ndi ttrajec t (weinigverkee ro p deoostelijk edijk! )zij nvoora loo kd emogelijkhede nvoo rd e vestigingva nvogel si ndez estroo kzee rgunstig . Watbetref td eaanwezig eklein elandschapselemente n inhe t cultuurland ishe tva ngroo tbelang ,da tdez ezovee lmogelij k gehandhaafd blijvenvoo rd everspreidingsmogelijkhede nva n plantene ndiere n (ziebv .Logemann ,1985) .Voo rd evochtmin - nendesoorte nzij nvoora ld eKievitsloo pe nd evochtig ebos ­ perceleni nd eDiepenhoe k (genoemdonde r nr.4 )va nbelang . Voorvel eander esoorte nverdien too kd everspreid eaanwezig ­ heidva ndroger ebospercele ne nhoutsingel sd eaandacht .I n ditverban dmoe too kd eaanle gva nee nnieuw estroo khoutge ­ waslang sd ekanaaldij kaanbevole nworden . -;'•--$• ';-"

^.-,i.' -y;..,:

. ."*. t."

'•«...V *. .«, v-T*' , •*» - 336 -

INHOUDSOPGAVE biz.

SAMENVATTING 337 LIGGING 337 LANDSCHAP 337 BODEM 337 WATERHUISHOUDING 337 DEHUIDIG ENATUURWAARDE N 338 Algemeen 338 Vegetatie 338 Aquatischemacrofaun a 338 VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N 339

Relevantebijlagen ; bijlage 9 a-d:Berekend everanderinge n ind estijghoogt eva nhe t freatischvla kt.p.v .slui sF (km74,3 )e nslui s G (km67,2 ) bijlage47 :Isohypse nva nhe tfreatisc hvla ke nhe teerst e watervoerendpakke t bijlage55 :Overzich tva nd enatuurwaarde nvoo re nn ad eka ­ naalverruiming - 337 -

SAMENVATTING

DeKievitsloo pe nomgevin gbestaa nui tee nvri jsma lbeekda l juistte nzuide nva nd eprovinciegren saa nd ewestzijd eva n deZuid-Willemsvaart .I nd emoerassig eovergangszone sworde n vrijhog enatuurwaarde nbereikt .Dez eworde nnie tdoo rd eka ­ naalverruiming beïnvloed.

LIGGING

Hetda lva nd eKievitsloo pi sgelege n ind eprovinci eLimbur g aand ewestzijd eva nd eZuid-Willemsvaart ,te rhoogt eva nd e geplandeslui sG .D eonderzocht enatt eterreingedeelte nlig ­ genongevee r eenkilomete rva nhe tkanaal .

LANDSCHAP

Deloo pi sgegrave n inee nster k incultuu rgebrach tgebied . Dedirect eomgevin gva nd eloo pi smoerassig ,te ndel ebe ­ plantme to.a .Schietwilg .Oo kte nzuide nhierva nlig tno g eenmoerasj ei nhe tcultuurland .

BODEM

Hetdalletj eme tee nbreedt eva nca .10 0m bestaa tvolgen sd e Bodemkaartva nNederlan d uitvlierveengrond .I nd eomgevin g vindtme nGooreerdgronden ,plaatselij kte nnoorde nva nhe t daloo kveldpodzolgronden ;beid ebestaand eui tlemi gfij n zand.

WATERHUISHOUDING

Deonderzocht elag edele nhebbe ngrondwatertra pI e nII ,d e omliggendegronde ngrondwatertra pV .Oospronkelij kwaterd ed e loopa fnaa rhe tweste ne nvormd ed ebovenloo pva nd eHugter - beek.Momentee lword the twate rvi aee nnieu wgegrave nwater ­ loopnaa rhe tnoorde nafgevoerd . Volgensdoo r Rijkswaterstaatverzameld egegeven slig the tda l inee ninfiltratiegebied :d estijghoogt eva nhe twate rva n heteerst ewatervoeren d pakketblijf tongevee r eenhalv eme ­ teronde rdi eva nhe tfreatisc hvla k (ziebijlag e47) . - 338 -

DEHUIDIG ENATUURWAARDE N

Algemeen

Eengetalsmatig ebenaderin gva nd enatuurwaarde nword tgege ­ ven inbijlag e 55.Amfibieë ne nvogel swerde nnie tonder ­ zocht.

Vegetatie

Alleentwe emoerasje ste nooste nva nd eBloemstraa tbehore n instrikt ezi nto the tonderzoekgebie d (binnen 1k mva nd e Zuid-Willemsvaart).He tzuidelijk emoerasj eheef tvee lope n water;me nvind te rsoorte nal sMattenbies ,Klein elisdodde , Waterzuring,Riet ,Gel eli se nGel ewaterkers .D eloo pword t begrensddoo r Grauwewilge ne naa nd enoordzijd egaa the t moerasgeleidelij kove r inhe tweiland .Juis tdez eovergan g iser gwaardevo lme tsoorte nal sSnavelzegge ,Wateraardbei , Watertorkruid,Moeraswilgeroosje ,Kattestaar tenz. . Hetwestelij kva nd eBloemstraa tgelege ngedeelt ebestaa tui t hogeropgaan dmoerasbo sva nSchietwil ge nPopulier .

Aquatischemacrofaun a

Langsd eZuid-Willemsvaar t zijnd edrassig eweilande nvi a kleineafvoergeultje sontwaterd .Verde rnaa rhe twesten ,aa n deoostzijd eva nd eBloemstraat ,staa tee nlage rgelege ndee l vanee nweilan dee ngroo tdee lva nhe tjaa ronde rwater . Hierdoor isee nmoerasj egevorm dme thog epollen ,waartusse n kleinepoeltje sme tgro forganisc hmateriaa lo pd ebodem .He t ondiepewate r iszwa kzuur ,helde re nove rhe talgemee nsemi ­ permanentva nkarakter .D elevensgemeenscha p ise rzee rwaar ­ devol.O.a .zij ne rd ezeldzam ekever sAgabu sunguiculari se n Hydraenapalustri sgevonden . Inhe toostelij kva nd eBloemstraa tgelege nmoerasbo sstag ­ neerthe twater .E rlig tee ndikk esublaa go pd ebodem ;he t water isoo khie rnoga lvoedselrijk .He t (semi)permanente moerasme ttemporai rnatt eoever sherberg tee nnie trij kont ­ wikkeldelevensgemeenschap .Allee nhe tkevertj eLimnebiu sa - lutai svri jzeldzaam .Di ttyp emoera si sd elaatst edecenni a schaarsgeworden . - 339 -

De (voormalige)Kievitsloo pzel fherberg tee nlevensgemeen ­ schap,di ebestaa tui talgemee nvoorkomend esoorten ,kenmer ­ kendvoo rnoga lvoedselrij kstilstaan dwate rme tee ndikk e sublaago pd ebodem .D edich tbegroeid eoever sworde ni n natteperiode noverstroomd ;vermoedelij k ishie ree nwa t waardevoller levensgemeenschapontwikkeld .

VERANDERINGVA ND ENATUURWAARDE N

Dekanaalverbeterin g zalgee ndirect eo f indirecteinvloe do p ditgebie dhebben .Volgen sd eberekeninge n (Roijen,1984 )za l hiergee nhydrologisch everanderin goptreden . /'•^..W

i » "'' ' z - 341 -

DETERMINATIELITERATUU RAQUATISCH EMACROFAUN A

Brohmer,P. , 1974.Faun avo nDeutschland.-Heidelberg ,58 0pp . Davies,L. ,1968 .A ke yt oth eBritis hspecie so fSimuliida e

(Diptera)f-Freshw.Biol .Ass .Sci.Publ. ,24 :12 6pp . Disney,R.H.L. ,1975 .A ke yt oBritis hDixida e (Diptera).- Freshw.Biol .Ass .Sci.Publ. ,31 :7 8pp . Dresscher,Th.G.N .e nL.W.G .Higler ,1982 .D eNederlands e bloedzuigers,Hirudinea.-Wet.Med.K.N.N.V. , 154:6 4pp . Freude,H. ,K.W .Hard eun dG.A .Lohse ,1971 .Di eKäfe rMit ­ teleuropas.Ban d 3.Goeck eun dEvers.-Krefeld :1-15 6 Galewski,K. ,1980 .Thir dstag elarva eo fEuropea nspecie so f AgabusLeac h (Coleoptera,Dytiscidae).Pol.Pism .ent. ,50 : 3-69 Geijskes,D.C .& J .va nTol ,1983 .D elibelle nva nNederlan d (Odonata).-Bibl.K.N.N.V. ,31 :36 8pp . Groot,J.M.D .de ,1974 .Determinatie-tabe lvoo rd eNederland ­ seHelophorussoorten :14-21 . (In:D eNederlands esoorte n vanhe tgenu sHelophoru sF . (Coleoptera,Hydrophi - lidae).Doctoraalverslag,R.U .Leide ne nR.M.N.H. ,Leiden ) Hartog,C .den ,1962 .D eNederlands eplatworme n(Tricladi - da).-Wet.Med.K.N.N.V.,42 :4 0pp . Higler,L.W.G. ,i nvoorbereiding .Determinatie-tabe lvoo rhe t bepalenva nfamilie ,geslach te nsom szelf sd esoor tde r Europese,i nhe twate r levendeTrichoptera-larve n Hiley,P.D. , 1976.Th eindentificatio no fBritis hLimnephili d larvae (Trichoptera).-Syst.Entomol.,1 :147-16 7 Hynes,H.B.N. , 1977.A ke yt oth eAdult san dNymph so fth e BritishStoneflie s(Plecoptera).-Freshw.Biol.Ass.Sei . Publ.,17 :9 2pp , Janssen,A.W .& E.F .d eVögel ,1965 .Zoetwatermolluske nva n Nederland.-N.J.N.,Amsterdam : 160pp . Klausnitzer,B. ,1977 .Bestimmungstabelle n fürdi eGattunge n deraquatische nColeopteren-Larve nMitteleuropas .Beitr . Ent.,Berlin ,27 :145-19 2 Klink,A.G. ,1982 .Descriptio no fMochlony xtriangulari sn . sp.an da ke yt oth elarvae ,pupa ean d imagineso fth epa - learcticspecie so fMochlony x Loew (Diptera:Chaobori - dae).-EntomologischeBerichte n42 :150-15 5 Luther,A. ,1955 .Di eDalyeleiide n (Turbellaria, Neorhabdocoela).Ein eMonographie.-Act a Zool.Fenn. ,87 : 89-91e n155-16 1 - 342 -

Macan,T.T. ,1970 .A ke yt oth eNymph so fBritis hSpecie so f Epheraeroptera.-Freshw.Biol.Ass.Sei.Publ.,20 :6 8pp . Mohrig,W. ,1969 .Di eCulicide nDeutschlands .Untersuchunge n zurTaxonomie ,Biologi eun dÖkologi ede reinheimische n Stechmücken.-Parasitolog.Sehr.Reihe,18 :26 0pp . Moller Pillot,H.K.M. ,1984 .D elarve nde rNederlands eChiro - nomidae (Diptera). (Inleiding,Tanypodina e& Chironomini) - -Nederl.Faun.Meded.,1A :27 8pp . Moller Pillot,H.K.M. ,1984 .D elarve nde rNederlands eChiro - nomidae (Diptera). (Orthocladiinaesens ulato).-Neder1. - Faun.Meded.1B :17 6pp . Nieser,N. ,1982 .D eNederlands ewater -e noppervlakt ewant ­ sen (Heteroptera:Nepomorph ae nGerromorpha).-Wet.Med . K.N.N.V.,155 :10 3pp . Nilsson,A.N. ,1982 .A ke yt oth elarva eo fth eFennoscandia n Dytiscidae (Coleoptera).-FaunaNorrlandica ,2 :4 5pp . Parma,S. ,1969 .Note so nth elarva ltaxonomy ,ecolog yan d distributiono fth eDutc hChaoboru sspecie s (Diptera, Chaoboridae).-Beaufortia,17 :21-5 0 Tolkamp,H.H. ,1975 .Tabe lvoo rd edeterminati eva nd eNeder ­ landsezoet -e nbrakwate r Gammariden.-LH/NB,Wageningen :7 pp. Tolkamp,H.H. ,1982 .Tabe lvoo r hetonderscheide nva nwater ­ pissebedden (Asellidae)i nNederland.-Waterscha pZuive ­ ringschapLimburg ,Roermond :6 pp . - 343

OVERIGELITERATUU R

Beintema,A.J. ,1983 .Weidevogels.-In :Rijksinstituu tvoo r Natuurbeheer,1983 .Natuurbehee r inNederland ;Dieren .Pu - doc,Wageningen :141-15 1 Berthold,p. ,1976 .Methode nde rBestandserfassun g inde rOr ­ nithologie:Übersich tun dkritisch e Betrachtung.-J.Orn. , 117:1-69 . Both,J.C .& G .va nWirdura ,1981 .Waterhuishouding ,bode me n vegetatieva nenkel eGelders enatuurgebieden.-R.I.N.-rap ­ port81/1 8 Burggraaff,M .e.a. ,1979 .Milieukarterin g- methoden ,toe ­ passinge nperspectief.-Pudoc ,Wageningen .22 4pp . Cuppen,H.P.J.J. ,1980 .D emacrofaun a inee naanta ldroogval ­ lendee npermanent estilstaand ewatere n inhe truilverka ­ velingsgebied Brummen-Voorst.-Region.Milieuraa dOost-Ve - luwe,Apeldoorn .11 2pp . Cuppen,J.G.M. ,i npress .Th einfluenc eo facidit yan dchlo - rinityo nth edistributio no fHydroporu sspecie s (Coleop- tera:Dytiscidae ) inth eNetherlands.-Entomol .Basilien - sia Didden,C. ,1982 .Relati etusse ngrondwaterregim ee nvegeta ­ tie.-DienstWaterbehee r Prov.Gelderland ,Arnhem .1 8pp .+ bijl. Ellenberg,H. ,1979 .Zeigerwert ede rGefässpflanze nMittel ­ europas.-2eAufl.Script aGeobot. ,9 : 1-122 Elton,Ch.S. ,1966 .Th epatter no f animalcommunities.-Lon ­ don.43 2pp . Grontmij,1982 .Vegetatie-onderzoe kWEHNOB-gebied.-Arnhem .8 0 pp.+ bijl . Heukels,H. ,R.v.d .Meijde ne.a. ,1983 .Flor ava nNederland. - -Groningen.58 3pp . Jansen,P.C. ,1983 .D egevolge nva nveranderinge n ind ewa ­ terhuishoudingvoo rd evegetatie .I.C.W .Not a 1476.1 5 pp.+ bijl . Jansen,P.C. ,1984 .D ewaterhuishoudin g ind enatuurreserva ­ ten"D eOud eGooren ,D eOeter te nD eBerken " inhe tzuide ­ lijkPeelgebied.-I.C.W .Not a 1493.2 4pp .+ 3 3fig . Jongkind,C , 1981.D ePaddestoelen.-Natuu r enLandscha pi n Goirlee nd eHilver ,4 :1-2 8+ bijl . Remmers,R.H. ,1983a .D ekalkpotentiaa lal srelevant eparame ­ tervoo rhe tnatuurbeheer.-I.C.W .Not a 1481.2 7pp . - 344 -

Remmers,R.H. ,1983b .D egenes eva nlithogee ngrondwate re n daarinoptredend eregional everschillen.-I.C.W .Not a 1482.1 6pp . Remmers,R.H. ,1983c .Vegetatie sva nenkel ereservate ni n beekdalenva nhe tzuidelij kPeelgebied.-I.C.W .Not a1487 . 29pp .+ bijl . Remmers,R.H .& P.C .Jansen ,1980 .D einvloe dva nchemisch e factoren ingrondwate r enbode mo penkel evegetatietype n inhe tCRM-reservaa t "GrootZandbrink".-I.C.W .Not a1181 . 37pp . Rlink,A. ,198 3Hydrochemisch e inventarisatieva nhe topper ­ vlaktewater in2 gebiede nlang sd e Zuid-Willemsvaart.-Hy- drobiol.Adviesbur.,Wageningen .3 4pp . Rlink,A. ,1984 .Enig ehydro(bio)logisch easpecte nva nhe t natuurgebied DeOeter t inhe tzuidelij kPeelgebied.-Hydro - biol.Adviesbur. ,Wageningen .1 4pp .+ bijl . R.N.M.I.,1981-1984 .Maandoverzichte nva nhe twee r inNeder ­ land.-Jaa rg. 78-8 1 Ruipercompagnons ,1980 .'s-Hertogenbosch ,beheers -e nin ­ richtingsplanD eHeinis.-Rotterdam/Arnhem .9 3pp .+ bijl . Logemann,D. , 1985.Natuurlijk everbindingswege nvoo rplan t endier.-Natuu r enMilieu ,85/4 :4-8 . Margadant,W.D .& H .During ,1982 .Beknopt eflor ava nd eNe ­ derlandseBlad -e nLevermossen.-Zutphen .51 7pp . Meijden,R .va nde re.a. ,1983 .Standaardli js tva nd eNeder ­ landseFlor a 1983.-Rijksherbarium,Leiden ,3 2pp . Mohrig,W. ,1969 .Di eCulicide n Deutschlands.-Parasitolog. Sehr.Reihe,1 8 Mol,A.W.M. ,1984 .Limnofaun aNeerlandica .Ee nlijs tva n meercelligeongewerveld ediere naangetroffe n inbinnenwa ­ terenva nNederland.-Nieuwsbrie f E.I.S.-Nederland,15 : 1-124 Moller Pillot,H .& B .Rrebs ,1981 .Concep tva nee noverzich t vand eoekologi eva nChironomidelarve n inNederland.-sin e loco,4 1pp . Philips,J.G.H. ,M.A .de nHoe d& G .v.d .Velde ,1983 .Ver ­ volgonderzoek naarmogelijkhede nvoo rgrondwaterwinnin g in denabijhei dva nEmpel.-R.I.W.A. ,SWO-83.207 . Reijnen,M.J.S.M. ,A .Vreugdenhi l& H.M .Beije ,1981 .Vegeta ­ tiee ngrondwaterwinnin g inhe tgebie d tenzuide nva nBre ­ da.-R.I.N.,Leersum .Rappor t81/24 .14 0pp . - 345

Reitsma,J.M. , 1982.Behee rva nvochtig ehooilande ni n"D e KleineAa " (N.Br.)i nrelati eto tvoorkomen ,verspreidin g enterreingebrui kvoo rdagvlinders.-rapp .sin eloco ,7 5 pp.+ bijl . Roelofs,H.J .e.a. ,1982 .Landschapsecologisch e relatiesvi a hetgrondwate ro pnationaa le nregionaa lniveau. -D eDor ­ schkamp,Wageningen .Rappor t 317.12 2p p+ bijl . Roijen,E.M.E. ,1983 .Berekenin gveranderin ggrondwaterstan ­ dent.g.v .d everbeterin gva nd eZuid-Willemsvaar t inhe t trajectDe nDungen-Erp.-Rijkswaterstaat .Not a 83.7.Maas ­ tricht Roijen,E.M.E. ,1984 .Berekenin gveranderin ggrondwaterstan ­ dent.g.v .d everbeterin gva nd eZuid-Willemsvaar to phe t trajectHelmond-Nederweer te nbi jd eomleidin g DenBosch. - -Rijkswaterstaat,Maastricht .Not a84.1 3 Roijen,E.M.E. ,1984a .Proe fkanaalpeilwijzigin gZuid-Wil ­ lemsvaarttusse nslui s9 e nslui s10.-Rijkswaterstaat , Maastricht.Not a84.19 . Roijen,i nvoorb .Grondwaterstandswijziginge nnatuurgebie d "DeOetert".-Bijlag ebi jRoijen ,1984a .8 pp .+ bijl . Roijen,i nvoorb .Ee nglobal eafschattin gva nd et everwach ­ tengrondwaterstandsveranderinge n t.g.v.d eaanle gva nd e Zuid-Willemsvaartron dHelmond.-Rijkswaterstaat ,Maas ­ tricht.Not a84.16 . RijksGeologisch eDienst ,1984 .Geologisc honderzoe k tenbe ­ hoeveva nhe tgeohydrologisc honderzoe kbi jd eZuid-Wil ­ lemsvaartverbetering.-Haarlem.5 7p p+ 8 4bijl . Rijksinstituutvoo rNatuurbeheer ,1977 .Beïnvloedin gva nd e biologischebetekeni sva nhe tMaasheggengebie d bijBoxmee r doord eaanle gva nee ndij kte nbehoev eva nRijkswe g 77.-Leersum.3 1pp . Rijkswaterstaat,1978 .Analys everbeterin g Brabantsee nMid ­ den-Limburgse Kanalen.-77p p+ bijl . Schep,J. , 1982.Ee nbeheersschet svoo rhe tnatuurreservaa t DeRoost.-SB Bconsulentscha pN.Br. ,rapp .nr .20-827-8 . Sparreboom,M. ,red. ,1981 .D eamfibieë ne nreptiele nva nNe ­ derland,Belgi ëe nLuxemburg.-Rotterdam .28 4pp . Staatsbosbeheer,afd .verkeerswegen ,i nvoorb .Verbredin g Zuid-Willemsvaart;landschapsplan.-utrecht . StiBoKa,1963 .D ebodemgesteldhei dva nhe truilverkavelings ­ gebied"Veghel-Erp".-Rappor tnr .597 . StiBoKa,1969 .Bodemkaar tva nNederland ,Bla d4 5west , 's-Hertogenbosch.1:50.000.-16 2 pp+ bijl . - 346 -

StiBoKa,1976 .Bodemkaar tva nNederland ,Bla d4 5oost , •s-Hertogenbosch.1:50.000.-20 9 pp.+ bijl . StiBoKa,1981 .Bodemkaar tva nNederland ,Bla d5 1oost ,Eind ­ hoven.1:50.000.-10 2 pp.+ bijl . Stooker,G. ,1984 .Beheersvisi erelatienotagebie dWijbosch - broek.-Staatsbosbeheer,dienstv .Nb. ,rapp .nr.20-841-1 . Tilburg.4 1pp .+ bijl . Teixeira,R.M. , 1979.Atla sva nd eNederlands eBroedvogels. - *sGraveland .43 1pp . Vlasblom,A.G. ,1971 .Biolog yo fAplex ahypnorum .Furthe rin ­ vestigationsint oth elif ecycl ean dsoi ldependenc eo f thewate r snailAplex ahypnorum.-Basteria ,35 :95-10 8 Westhoff,V .& A.J .De nHeld ,1969 .Plantengemeenschappe ni n Nederland.-Zutphen.32 4pp . Wiggins,G.B. ,R.J .Macka y& I.M .Smith .1980 .Evolutionar y andecologica lstrategie so fanimal si nannua ltemporar y pools.-Arch.Hydrobiol. ,Suppl .58 :97-206 .