5

‘Vroeger zaten d’r ook echt arbeiders in de Kamer, nu niet één’

Philip van Praag liet in het vorige nummer van S&D zien dat in Nederland een nieuwe vorm van verzuiling aan het ontstaan is tussen praktisch en theoretisch geschoolden, waarbij praktisch geschoolden steeds minder vaak ‘links’ stemmen. Politieke par­ tijen die deze nieuwe verzuiling willen doorbreken moeten er beter op letten dat ook praktisch geschoolden zich door hen vertegenwoordigd weten in de politieke arena.

KJELL NOORDZIJ, WILLEM DE KOSTER & JEROEN VAN DER WAAL

Kjell Noordzij is als promovendus cultuursociologie en politieke sociologie verbonden aan de afdeling bestuurskunde en sociologie van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Willem de Koster en Jeroen van der Waal zijn als respectievelijk hoogleraar algemene sociologie, in het bijzonder cultuursociologie, en hoogleraar stratificatiesociologie verbonden aan dezelfde afdeling

Voor een onderzoek naar politiek wantrou- de PvdA. Hoewel de PvdA niet het centrale wen onder praktisch geschoolden spraken gespreksthema was, kwam de partij wel her- we in 2019 intensief over de politiek in het haaldelijk spontaan ter sprake. algemeen en politici in het bijzonder met 26 De geïnterviewden kunnen worden ge- burgers die als praktisch geschoolden kunnen rekend tot de traditionele achterban van de worden aangeduid. Veel van de deelnemers PvdA. Hun opmerkingen over de partij, en aan ons onderzoek waren ten tijde van het vooral waarom zij deze de rug hebben toege- gesprek werkloos of hadden een praktisch keerd, zijn in dat opzicht zeer relevant voor beroep en geen van hen had een hbo- of wo- de partij. Omdat het onderzoek in 2019 plaats- opleiding.1 Tijdens de open gesprekken, die vond gaan de opmerkingen niet in op de actu- veelal in kleine groepen en op verschillende ele politiek — en gaan ze ook niet altijd over de locaties in het land plaatsvonden, stond de in- huidige politieke hoofdpersonen — maar dat breng van deelnemers zelf centraal. Hierdoor doet niet af aan de lessen die hieruit getrok- spraken zij niet alleen over hun wantrouwen ken kunnen worden. Drie soorten denkbeel- in de politiek en politici, maar ook over speci- den over de PvdA komen uit de gesprekken fieke politieke partijen en politici, waaronder naar voren, waarvan de eerste twee ook al in

S& D Jaargang 78 Nummer 4 Augustus 2021 6 Noordzij, De Koster & Van der Waal ‘Vroeger zaten d’r ook echt arbeiders in de Kamer, nu niet één’

eerder commentaar op de electorale crisis van tegenovergestelde.’ Samen met Sylvia, 62 jaar, de partij worden genoemd. valt het hem bijvoorbeeld op dat Lodewijk Als eerste vinden sommigen dat de PvdA ­Asscher tegen wetten is die hij eerder zelf door beleid voorstaat waar zij zich niet in kunnen de Kamer heeft geloodst. In een ander inter- vinden, in het bijzonder waar het gaat om view neemt Peter, een 60-jarige deurwaarder economische thema’s zoals herverdeling of en ambtelijk secretaris, het de PvdA kwalijk pensioenen. Dit komt niet doordat de meesten dat ze in Rutte II ‘volkshuisvesting [hebben] rechts georiënteerd zijn. Integendeel, juist op kapot gemaakt [en] nu proberen ze dat weer economisch terrein zijn veel van de deelne- als oppositiepartij [te] repareren’. Volgens mers aan ons onderzoek links georiënteerd. ­Peter tast dit de geloofwaardigheid van zowel Zij schrijven veel van wat zij op economisch de partij als die van Asscher aan. gebied om zich heen zien gebeuren — terecht Een derde, laatste, visie op de PvdA richt of onterecht — toe aan een falende PvdA die zich specifiek op de manier waarop degenen niet voor hun standpunten pleit of verkeerde met wie wij spraken zich verhouden tot de keuzes heeft gemaakt. Dit stelt hen teleur, om- politici van de partij, iets wat naar ons beste dat de PvdA zich volgens hen juist hard moet weten vooralsnog sterk onderbelicht blijft in maken voor deze thema’s. bestaande evaluaties van het verlies van stem- men voor de PvdA.

Mensen die voor de politiek geleerd ‘Als ze aan de macht zijn, dan hebben­ beweren ze dit, zitten ze in de De deelnemers aan ons onderzoek halen oppositie, beweren ze het verschillende redenen aan waarom zij niet op de PvdA-politici zouden stemmen of tegenovergestelde’ waarom ze deze politici zelfs wantrouwen. Zo beschuldigen zij de politici van een gebrek aan autoriteit en daadkracht, wat niet verrast aangezien goed gedocumenteerd is dat prak- Zo zegt Elisabeth, 62 jaar, dat Lodewijk As- tisch geschoolden gemiddeld genomen meer scher ‘staat voor […] wat de PvdA niet moet autoritaire voorkeuren hebben.3 zijn: […] de afbraak van sociale werkplaatsen, Vooral de oudere deelnemers zagen die en noem maar op’.2 In een ander gesprek autoriteit en daadkracht nog wel bij oud PvdA- vertelt Cornelis, een 53-jarige expeditieme- politici. Johannes, een 56-jarige boer, spreekt dewerker, dat hij van huis uit altijd had mee- zijn waardering uit voor politici als Wim Kok: gekregen om op de PvdA te stemmen door ‘Die stond er gewoon, […] dat was echt een mi- ‘wat ze regelde voor het volk: […] pensioenen, nister.’ Gerrit, een 54-jarige postbode, plaatst uitkeringen, als je werkloos was […]’. Robert, politici als Kok en Den Uyl, waarvan het leek 60 jaar, is het met hem eens dat die tijd voorbij ‘alsof die in staat waren om een veel zwaarde- is: ‘Dan praat je over de tijd van Joop den Uyl.’ re last op hun schouders te nemen’, tegenover Een tweede visie op de PvdA onder onze politici van tegenwoordig, waarvan hij ‘de deelnemers aan het onderzoek is dat de partij indruk [krijgt] dat een aantal niet hard genoeg ongeloofwaardig is vanwege regeringsdeelna- met hun vuist op tafel kunnen slaan’. me aan Rutte II. Harm, een 57-jarige metaalbe- Veel van de deelnemers ervaren een gebrek werker, krijgt hierdoor een slecht gevoel bij de aan vertegenwoordiging door de PvdA-politici PvdA: ‘Als ze aan de macht zijn, dan beweren die verder gaat dan een vermeend gebrek aan ze dit, zitten ze in de oppositie, beweren ze het daadkracht: ze zijn teleurgesteld in de afwe-

S& D Jaargang 78 Nummer 4 Augustus 2021 Noordzij, De Koster & Van der Waal ‘Vroeger zaten d’r ook echt arbeiders in de Kamer, nu niet één’ 7

zigheid van arbeiders en praktisch geschool- in de rechterlijke macht, de overheid, maar den bij de PvdA. PvdA-politici zouden weinig ook in ons nieuwgekozen parlement.4 Dit inzicht en affiniteit hebben met de leefwereld maakt niet alleen dat de inhoudelijke stand- van ‘de gewone man’. Staan voor ‘de gewone punten van hoger opgeleiden meer weerklank mens, voor ons’ ziet Esther, een 41-jarige typis- vinden in de volksvertegenwoordiging, maar te, als ‘de taak van de PvdA’. Maar hier slaagt de betekent ook dat de gebruiken, levensstijl en partij niet in, vindt zij. het wereldbeeld van hoger opgeleiden het po- Ook Harm vindt de PvdA ‘niet meer wat litieke domein domineren.5 ‘ie was: […] als je zoveel jaar terugging, zaten Eerder onderzoek heeft laten zien dat d’r ook echt arbeiders in de Kamer’. Volgens veel praktisch geschoolden en inwoners van Harm heeft dit deels te maken met een over- perifere gebieden ervaren dat politici ver van vertegenwoordiging van ‘mensen die voor de hen verwijderd staan. Daarnaast hebben zij politiek geleerd hebben, […] d’r is in principe vaak het idee dat politici niet goed weten wat niet één die voorheen arbeider was’. Hetzelfde er in hun levens speelt en ervaren ze gevoe- zien we bij de 57-jarige taxichauffeur Jolanda. lens van onderschikking, achterstelling en Zij benadrukt dat oud-FNV-voorzitter Wim Kok wantrouwen.6 Tegen deze achtergrond is het haar aansprak om ‘waar hij vandaag komt en geen verrassing dat de relatieve onderverte- waar die terechtgekomen is. […]. Als je van genwoordiging in de politiek onder praktisch FNV’er […] opgeklommen bent en je kan daar- geschoolden met zich meebrengt dat zij zich vandaan doorstappen in de politiek, dan heb op een heel andere manier tot de politiek en je het in mijn ogen goed gedaan en dan kom volksvertegenwoordigers verhouden dan je uit een ervaringssituatie. Dat je weet waar- hoger opgeleiden. Dat leidt niet in de laatste over je spreekt en dat je weet wat de mensen plaats tot versterking van het idee dat prak- bezighoudt.’ tisch geschoolden minder geschikt zouden Het is niet alleen de werkervaring van zijn voor de politiek.7 PvdA’ers die zou getuigen van hun geringe in- Aan de hand van onze diepte-interviews zicht in de leefwereld van de deelnemers aan met praktisch geschoolden hebben wij deze ons onderzoek. Ook de observatie dat veel po- gevoelens van afstand tot politici grondig litici er simpelweg anders uitzien dan ‘de ge- onderzocht. Wat maakt specifiek dat zij veel wone man’ en een andere levensstijl hebben, politici als ver verwijderd van hun leefwereld wijst volgens onze deelnemers op de afwezig- zien en wat betekent dit voor hen zelf? En heid van de arbeider. Hendrik, een 53-jarige hoe speelt deze afstand precies een rol in de elektricien, onderstreept het belang hiervan manier waarop zij tegen politici aankijken? als hij zegt dat het voor SP- en PvdA-politici wel Onze gesprekken leggen, in lijn met bovenge- degelijk uitmaakt of ze ‘in een eenvoudig col- noemde literatuur, diepgewortelde gevoelens bertje met een broek en schoenen [staan], [of] van culturele afstand tot politici bloot: deel- in driedelig pak’. nemers zien menig politicus als iemand die losgezongen is van wat zij ‘het volk’ noemen. Culturele afstand Wie precies tot ‘het volk’ behoren wordt niet heel nauwkeurig gedefinieerd maar de aan- Juist het beeld dat menig PvdA-politicus is los- duiding blijkt vooral bedoeld te worden voor gezongen van ‘gewone mensen’ raakt aan een een homogene groep die afstaat van en zich breder gevoel niet voldoende vertegenwoor- verzet tegen een geprivilegieerde, hoogopge- digd te worden door politici. Dat veel prak- leide elite.8 tisch geschoolden dit zo ervaren is niet gek, Uiteraard is er al geruime tijd volop aan- aangezien hoger opgeleiden in vrijwel alle po- dacht voor populistische politici als Geert litieke domeinen oververtegenwoordigd zijn: Wilders, die door middel van hun retoriek

S& D Jaargang 78 Nummer 4 Augustus 2021 8 Noordzij, De Koster & Van der Waal ‘Vroeger zaten d’r ook echt arbeiders in de Kamer, nu niet één’

‘het volk’ een stem proberen te geven in de po- ‘bij dat gedebatteer [hoef] je alleen maar een litiek. Daarbij wordt populisme vaak beschre- uur in de lucht te praten’. ven als een communicatiestijl waarbij politici Als laatste hebben onze deelnemers het zich uitspreken over het volk. De in ons onder- idee dat veel politici op hen neerkijken en zoek blootgelegde ervaren culturele afstand tot zichzelf beter voelen. Dit zou niet alleen blij- politici is iets anders dan een behoefte aan zul- ken uit de negatieve manier waarop politici ke populistische retoriek.9 Drie aspecten van zouden denken over de politieke voorkeuren culturele afstand worden door de deelnemers en denkbeelden van onze deelnemers — zo aan ons onderzoek veel aangedragen. hadden sommigen het idee dat politici hen Als eerste zien zij menig politicus als niet racistisch vinden vanwege hun kritiek op sensitief voor de manier waarop zij — en daar- immigratie of culturele diversiteit — maar bij- mee ‘het volk’ — leven. En als sommige politici voorbeeld ook door het uiterlijk en de manier al weten hoe ‘het volk’ leeft en waarmee zij te van spreken van veel politici. Dit gaat hand maken krijgt in het dagelijkse leven, dan vin- in hand met het gevoel dat men niet erkend den ze dat ze ‘daar gewoon schijt aan hebben’, wordt in het politieke domein. Sylvia, die zoals de 56-jarige Pauline het verwoordt. actief protesteert tegen het beleid in haar pro- Net als bij de manier waarop onze deel- vincie, heeft bijvoorbeeld het idee dat er niet nemers over PvdA-politici spraken, wordt naar haar geluisterd wordt en dat zij wordt dit vooral toegeschreven aan de hogere op- ‘weggezet als een tokkie […] omdat je geen leidingsniveaus van politici, wat maakt dat scholing hebt gevolgd’. ze andere (werk)ervaringen hebben, maar ook aan hun levensstijl. Zo zegt Thomas, een Representatie en erkenning 24-jarige kraanmachinist, dat ‘als je nu kijkt naar de helft van de Kamer: of ze zitten nog op Welke lessen biedt ons onderzoek naar poli- school of ze komen net van school. […] Je hebt tiek wantrouwen onder praktisch geschool- helemaal nog niets bereikt, en dan gaan ze zo- den de PvdA als zij het vertrouwen van prak- iets doen. Weet je wel, ze weten m’n God niet tisch geschoolden wil terugwinnen? Allereerst hoe het werkt.’ Veel van onze deelnemers zien beperkten onze diepte-interviews zich niet politici niet als goede vertegenwoordigers van alleen tot aspecten waarop politici worden ge- ‘het volk’ en wuiven beleidsvoorstellen vaak wantrouwd, maar hebben ze ook blootgelegd weg als overbodig of schadelijk. welke politici juist wel worden gewaardeerd. Een tweede aspect van de culturele afstand Dit zijn vooral politici die hun verbinding met die onze deelnemers ervaren tot politici is de ‘het volk’ tonen, die op een ‘normale’ manier manier waarop zij praten. Veel politici zouden spreken en die zich niet verheven tonen boven omfloerst praten in plaats van direct. Ook dit ‘het volk’. heeft gevolgen voor de manier waarop over Deze politici zijn volgens de deelnemers politici wordt geoordeeld. Deelnemers aan niet alleen op rechts te vinden: ook aan de ons onderzoek vinden dat hieruit blijkt dat linkerkant van het politieke spectrum zijn er politici een gebrek hebben aan integriteit en politici die het goed doen. Zo zou Lilian Marij- autoriteit. nissen ‘contact hebben met de burger’ en ‘ver- Zo zegt Dennis, een 31-jarige vrachtwagen- binding met het volk’ tonen. Ook SP-Kamerlid chauffeur, dat politici ‘een mooi verhaal voor , die in de Tweede Kamer geregeld [zitten] te houden, ja, waar ze eigenlijk don- zijn tatoeage toont onder een T-shirt, roept bij dersgoed zelf al weten dat ze dat helemaal niet de 29-jarige Anouk het idee op dat er ‘toch iets waar kunnen gaan maken, of überhaupt een normaals bij’ zit: ‘Jij past bij mij’, zegt ze over poging gaan doen om het waar te maken’. Een hem. Ondanks hun universitaire opleidingen ander voorbeeld wordt gegeven door Pauline: zenden Marijnissen en Kwint dus diverse sig-

S& D Jaargang 78 Nummer 4 Augustus 2021 Noordzij, De Koster & Van der Waal ‘Vroeger zaten d’r ook echt arbeiders in de Kamer, nu niet één’ 9

nalen uit waaruit de mensen die we hebben stijl van politici waarmee onze deelnemers gesproken opmaken dat ze dichtbij hen staan. een grote culturele afstand ervaren. Dit heeft Hoewel een academische opleiding één van er ongetwijfeld aan bijgedragen dat Fortuyn, de signalen van culturele afstand is waar onze ondanks zijn academische achtergrond, werd deelnemers het over hadden, laat dit zien dat gezien als iemand die dicht bij ‘het volk’ stond. het opleidingsniveau niet allesbepalend is: Dit draagt ook bij aan de beantwoording verschillende signalen van culturele afstand van de vraag waarom de traditionele achter- en nabijheid worden gewogen, waarbij het zo ban van de PvdA in toenemende mate voor kan zijn dat bijvoorbeeld een directe manier rechts kiest. In tegenstelling tot politici van van praten of een niet-elitair uiterlijk de door- veel linkse partijen, slagen rechtse politici erin slag geeft. om zich al dan niet bewust te profileren als Als hier één les uit getrokken kan worden, sterk verbonden met praktisch geschoolden. is het dat het bereiken van praktisch geschool- den voor linkse partijen nog geen gelopen race is. En gezien de grote waarde die onze deelne- mers hechten aan de mate waarin een poli- Culturele afstand hangt ook ticus zich met hen verwant toont, zou dit, in tegenstelling tot wat vaak wordt beweerd, zelfs samen met de manier waarop kunnen zonder hiervoor een nieuwe positie politici praten en eruitzien op culturele thema’s in te nemen of de partij te profileren op sociaaleconomische thema’s.10 Het is van belang de gevoelens van misken- ning van ‘de gewone man’ weg te nemen die Net als de eerder genoemde Lilian Marijnis- de PvdA en haar politici bij veel kiezers lijken sen of Peter Kwint, roepen VVD-politici Klaas op te roepen. De arbeiders lijken niet vergeten Dijkhoff en , PVV-politici Geert door de partij, ze zijn afwezig in de partij. En, Wilders en of (CDA) juist omdat PvdA-politici ver af zouden staan en bij veel mensen gevoelens van de arbeiders, ligt het verwijt dat zij neerkij- op van herkenning door de manier waarop zij ken op ‘de gewone man’ al snel op de loer. praten (recht door zee), waar zij wonen (in de Hans Spekman, van 2012 tot 2017 voorzitter regio) of hun levensstijl (een voorliefde voor van de PvdA, deed in lijn hiermee een oproep carnaval en bitterballen). Veel praktisch ge- aan links om zich af te vragen waarom men- schoolden herkennen zich in deze politici, en sen kiezen voor (radicaal)rechtse partijen. Hij voelen zich zo door hen erkend. Daarbij bieden stelt dat links open moet blijven staan voor populistische en (radicaal)rechtse partijen de mening van anderen en niet moet ‘verval- de traditionele achterban een thuishaven len in blinde arrogantie’: ‘Het is gemakkelijk doordat zij gevoelens van miskenning hebben om mensen met een andere mening weg te gepolitiseerd. zetten als niet serieus te nemen verdwaalde De Partij van de Arbeid kan lessen trekken schapen.’11 uit de steun voor bovengenoemde politici en De vraag van Spekman was ook in 2002 al partijen door in te zetten op haar geloofwaar- relevant, toen het NRC Handelsblad sprak met digheid wanneer zij het heeft over de arbei- PvdA-verlaters, waarvan velen kozen voor Lijst ders: representatie en erkenning staan daarbij Pim Fortuyn.12 Naast ideologische stemmotie- voorop. Het is uiteraard niet gezegd dat dit au- ven, hekelden velen de vermeende ‘arrogantie’ tomatisch leidt tot de 38 zetels die de partij in van Ad Melkert en prezen zij Fortuyns moed 2012 behaalde. Alhoewel veel deelnemers aan en daadkracht. Daarmee onderscheidde hij ons onderzoek ‘volkse’ politici als Marijnissen zich sterk van de omfloerste communicatie- en Kwint waarderen, wordt hun keuze in het

S& D Jaargang 78 Nummer 4 Augustus 2021 10 Noordzij, De Koster & Van der Waal ‘Vroeger zaten d’r ook echt arbeiders in de Kamer, nu niet één’

stemhokje vanzelfsprekend ook beïnvloed de PvdA het als een van haar hoofdopdrachten door de thema’s die op dat moment het debat ziet de maatschappelijke tegenstellingen te domineren en of een partij hun inhoudelijke verkleinen, doet ze er goed aan vaker politici standpunten deelt. Toch kan de herkenning uit de traditionele achterban naar voren te en erkenning van de leefwereld van praktisch schuiven en zichtbaar werk te maken van het geschoolde burgers een belangrijke rol spelen herkennen en erkennen van de leefwereld van bij herstel van vertrouwen met de kiezer. Als praktisch geschoolden.

Noten 5 Schakel, Wouter & Armen Psychology, 41(3), pp. 461-478; Hakhverdian. (2018). Ideologi- De Jong, Laura (2020, 18 sep- 1 Noordzij, Kjell, Willem de cal congruence and socio- tember). Filosoof Michael J. Koster & Jeroen van der Waal. economic inequality. Euro- Sandel: De elite ziet te weinig (2020). “They don’t know what pean Political Science Review dat succes óók komt door it’s like to be at the bottom”: 10(3). pp. 441-465; Ridgeway, toeval, geluk en aanleg. De Exploring the role of per- Cecilia L. (2014). Why status Volkskrant. ceived cultural distance in matters for inequality. Ameri- 8 Canovan, Margaret. (1999). less-educated citizens’ discon- can Sociological Review 79(1), Trust the people! Populism tent with politicians. British pp. 1-16. and the two faces of demo- Journal of Sociology. 6 Cramer, Katherine J. (2016). The cracy. Political Studies, 47, pp. doi:10.1111/1468-4446.12800. Politics of Resentment: Rural 2-16. 2 Omwille van privacyredenen Consciousness in Wisconsin and 9 De Vreese, Claes H, Frank Esser, gebruiken wij gefingeerde the Rise of Scott Walker.Chi - Toril Aalberg, Carsten Reine- namen in dit stuk. cago: The University of Chi- mann, & James Stanyer. (2018). 3 Lipset, Seymour Martin. (1961). cago Press; Mckenzie, Lisa. Populism as an expression of ‘Working-class Authoritarian- (2017). The class politics of political communication ism’: A Reply to Miller and prejudice: Brexit and the land content and style: A new per- Riessman. British Journal of of no-hope and glory. British spective. The International Sociology 12(3), pp. 277-281; Van Journal of Sociology. 68(S1), pp. Journal of Press/Politics, 23(4), der Waal, Jeroen & Willem de S265-S280; Williams, Joan C. pp. 423-438. Koster (2015). Why Do the Less (2017). White Working Class: 10 De Lange, Sarah. (2017). Waar- Educated Oppose Economic Overcoming Class Cluelessness om oude witte mannen niet Globalization? A Test of Three in America. Boston: Harvard genoeg zijn. S&D 2017/2, pp. Explanations in the Nether- Business School Publishing. 24-31; Van Praag, Philip. (2017). lands. European Journal of 7 Laurison, Daniel. (2016). Social Dit zijn de kernthema’s. S&D Cultural and Political Sociology class and political engage- 2017/3, pp. 5-14. 2(3/4), pp. 313-344. ment in the United States. 11 Spekman, Hans. (2020, 20 no- 4 Boven, Mark en Anchrit Wille. Sociology Compass, 10(8), vember). Makkelijk, om men- (2017). Diploma Democracy: The pp. 684-698; Spruyt, Bram, sen met een andere mening Rise of Political Meritocracy, Toon Kuppens, Russell Spears weg te zetten als niet serieus Oxford: University Press; Van & Jochem van Noord (2020). te nemen verdwaalde scha- Dam, Jan en Marcel Ham (2021). Talking politics? Educational pen. De Volkskrant. De aanstaande Kamer is nau- category salience reinforces 12 Van der Kris, Jeroen. (2002, 11 welijks vrouwelijker, een beet- differences in people’s wil- mei). Melkert is een arrogante, je kleurrijker en: heel erg hoog lingness to participate in deli- rare man NRC Handelsblad. opgeleid. Sociale Vraagstukken. berative initiatives. Political

S& D Jaargang 78 Nummer 4 Augustus 2021