2. 1970-1990 Yılları Arasında Sovyetler Birliği'nde Türkoloji
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T. C. İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 1970-1990 YILLARI ARASINDA SOVYETLER BİRLİĞİ’NDE TÜRKOLOJİ ÇALIŞMALARINDA “SOVETSKAYA TÜRKOLOGİYA” DERGİSİ ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Janetta KANKAVİ 1110080007 Anabilim Dalı: TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI Programı: TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Ali DAŞMAN EYLÜL 2014 T. C. İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 1970-1990 YILLARI ARASINDA SOVYETLER BİRLİĞİ’NDE TÜRKOLOJİ ÇALIŞMALARINDA “SOVETSKAYA TÜRKOLOGİYA” DERGİSİ ÖRNEĞİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Janetta KANKAVİ 1110080007 Anabilim Dalı: TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI Programı: TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Ali DAŞMAN EYLÜL 2014 ÖNSÖZ Tarihi Türklük bilimi araştırmalarında; Türkiye, Almanya ve Rusya merkezli Türkoloji Araştırmaları ekolü’nün ayrı bir yeri ve önemi vardır. Tarihi, kültürü, sanatı, siyaseti ve kimliğiyle Avrupanın Kuzey uç bölgelerinden Hint Yarımadasına kadarki coğrafi alanda var olan Türkler ve Türkoloji; Rusya ve Rus Türkologlarının (özellikle 1857-1991) bilimsel, siyasi ve kültürel açıdan her dönem öncelikli araştırma alanına girmiştir. Kazan, St. Petersburg, Bakü şehirleri başta olmak üzere Türkoloji alanında kurmuş oldukları enstitü, bilimsel araştırma merkezleri ve yetiştirdikleri dilci, arkeolog, halkbilimci ve sanat tarhiçileriyle dünyada bu alandaki çalışmalara yön vermişlerdir. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren kadim Türk halkının devleti, ordu yönetimi, kültürü, sanatı şu veya bu şekilde Çin, Roma, Bizans, Emevi, Abbasilerden günümüz İtalya, Almanya, Macaristan, Polonya, İngiltere, Amerika, Fransa gibi devletlere kadar bu ülke bilim adamlarının ilgi ve odak noktasına dönüşmüştür. Bu ilginin nedeni kimi zaman korku, kimi zaman da hayranlık neticesinde ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte Rus Türkolojisinin güçlü, tutarlı, kalıcıetkinliği diğer araştırmaları gölgede bırakmıştır dersek yanılmayız. Rusyanın Türkolojiye ilgisi ve bu alandaki araştırmalarını XVI. yüzyıla kadar götürmekle birlikte Rus Türkolojisini tarihi açıdan üç ana bölümde ele almak gerekir: I. Dönem: Çarlık dönemi kuruluşundan 1917 yılına kadarki devir II. Dönem: 1917-1991 SSCB dönemi III. Dönem: 1991 Sonrası Rusya Federasyonu dönemi Rus Türkolojisinin yakın tarihinin canlı hafızası ve aynası niteliğini taşıyan “Sovetskaya Turkologiya”dergisinin Türk dil, edebiyat, tarih, sanat, halkbilim, etnoğrafya vd. alanlarda yayımlanan binlerce kitap, süreli yayın, monografi arasında ayrı bir yeri ve önemi vardır. 1926 yılı Bakü’de gerçekleştirilen Türkologların Uluslararası I. Genel Birlik Kurultayında alınan karar gereği dergi, ilk önce Bakü’de, daha sonra Moskova’da ve tekrar Bakü’de ( 1970 ve sonrası) uzun soluklu yayın hayatına devam etmiştir. Türkolojinin tün alanların içeren (gramer, fonetik, morfoloji, sentaks, Türk dillerinin gelişme dönemleri, edebi dil ve ağızlar, kuramsal yaklaşımlar, Türk dilbiliminin kuram ve metodolojik sorunları, sözlükbilim, etnoğrafya, alfabe meseleleri, terim prensipleri vd. ) bilimsel araştırma yazılarının bir araya getirildiği dünyadaki en önemli süreli yayınlardan biri hâline gelmiştir. Dergi yalnız Rus Türkologların değil yabancı Türkologların bilimsel çalışmalarını da yayımlayan uluslararası dergi niteliğini kazanmıştır. Türkiye’de genel anlamda Türkoloji alanında çalışma yapan yüksek lisans, doktora düzeyindeki öğrencilerin yanısıra, akademisyen ve araştırmacıların Kiril alfabesi ve Rusça bilmemesi nedeniyle Rusça yazılı kaynaklara ulaşamamaktadır. “Sovetskaya Turkolgiya” dergisi, son yüz yılda Türkoloji çalışmalarının tarihi kronolojik arşivini oluşturan süreli yayındır. İşte bu nedenle dergide (1970-1990 yılları arası) yayımlanan makalelerin indeksi ve Türkçe çevirilerini hazırlamak ve değerlendirmesini yapmak bu çalışmanın ana hedeflerinden biri olmuştur. Sözkonusu bu çalışmanın Kiril ve Rusça bilmeyen Türk araştırmacı, yüksek lisans ve doktora öğrencilerine faydalı olacağı düşünülmüştür. Tez dört bölüm ( I. Giriş, II. 1970-1990 Yılları Arasında Sovyetler Birliğinde Türkoloji Çalışmaları, III. Sovyet Döneminde Türk Edebiyatı ve Folkloru ile İlgili Çalışmalar, IV. Sonuç), Kaynakça ve EK’ten oluşmaktadır. Bu tezin konu olarak tarafımıza verilmesi, araştırma, yürütme ve değerlendirme safhasında yardımlarını esirgemeyen hocam Yrd. Doç. Dr. Ali Daşman’a, sabrından dolayı eşim ve kızıma teşekkürü borç bilirim. Eylül 2014 Janetta KANKAVİ İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ......................................................................................................... ii ÖZET........................................................................................................................... iii ABSTRACT ................................................................................................................ iv 1. GİRİŞ .................................................................................................................... 1 1.1. Rusya’da ve Sovyetler Birliği’nde Türkoloji Gelişimi ................................. 1 1.2. Sovetskaya Türkologiya Dergisi ve Amaçları ............................................. 11 2. 1970-1990 YILLARI ARASINDA SOVYETLER BİRLİĞİ’NDE TÜRKOLOJİ ÇALIŞMALARI ........................................................................................................ 16 2.1. Gramer ile İlgili Yapılan Çalışmalar ........................................................... 16 2.2. Fonetik ile İlgili Yapılan Çalışmalar ........................................................... 19 2.3. Morfoloji ile İlgili Yapılan Çalışmalar ........................................................ 26 2.4. Sentaks ile İlgili Yapılan Çalışmalar. .......................................................... 35 2.5. Leksikoloji ve Leksikografi ile İlgili Yapılan Çalışmalar ........................... 49 2.6. Diyalektoloji ve Dialektografi ile İlgili Yapılan Çalışmalar. ...................... 62 2.7. Terminoloji ve Etimoloji (Toponimi, Antroponimi, Onomastik, Patronimi) ile ilgili Yapılan Çalışmalar.................................................................................... 68 2.8. Orhun-Yenisey Yazıtları ............................................................................. 74 2.9. Altay Dilleri Teorisi .................................................................................... 80 3. SOVYET DÖNEMİNDE TÜRK EDEBİYATI VE FOLKLORU İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR .......................................................................................................... 87 4. SONUÇ ............................................................................................................. 100 İNDEKSLER ........................................................................................................... 107 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 248 KISALTMALAR A.g.e.→Adı geçen eser DLT→Divanu Lügati’t-Türk OYY→Orhun-Yenisey Yazıtları BTDA→Bölgesel Tarih Diyalektlerin Atlası KB→Kutadgu Bilig Rus. →Rusça Kum→Kumukça Özb. →Özbekçe Uyg.→Uygurca ii Üniversitesi : İstanbul Kültür Üniversitesi Enstitüsü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Programı : Türk Dili ve Edebiyatı Tez Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Ali DAŞMAN Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans - Eylül 2014 ÖZET 1970-1990 YILLARI ARASINDA SOVYETLER BİRLİĞİ’NDE TÜRKOLOJİ ÇALIŞMALARINDA “SOVETSKAYA TÜRKOLOGİYA” DERGİSİ ÖRNEĞİ. Janetta KANKAVİ Bu çalışmanın konusu Sovyetler Birliğinde 1970-1990 yılları arasında yapılan Türkoloji araştırmalarıdır. Türkoloji ile ilgili materyaller Rus kaynaklarına göre seçilmiş ve “Sovetskaya Türkologiya” dergisi bu çalışmanın en önemli kaynağı olmuştur. Bu dergide Rus ve Sovyet Türkologlarının Türk Dilbilimi alanında gerçekleşen çalışmaları yer almaktadır. Türkoloji araştırmaları Türk Dilleri, Gramer, Fonetik, Morfoloji, Sentaks, Leksikoloji ve Leksikografi, Diyalektoloji ve Diyalektografi, Eski Türk Yazılı Metinler ve farklı dil konuları üzerinde gerçekleştirilmiştir. “Sovetskaya Türkologiya” dergisi sadece Rus ve Sovyet Türkologların çalışmalarını değil yabancı Türkologların çalışmalarını da bir araya getirmektedir. “Sovetskaya Türkologiya” dergisinde yapılan Türkoloji çalışmalarında Türk Dili Tarihi ve Türk Edeb Dili üzerine araştırmalar da yer almaktadır. Türkoloji araştırmalarında özellikle dil alanında farklı araştırma yöntemleri kullanılmıştır. Bunların arasında en önemlisi karşılaştırmalı-tarihsel yöntemdir. “Sovetskaya Türkologiya” dergisi belirli bölümlerden oluşmaktadır ve her bölümde çeşitli dilbilimsel araştırmalar bulunmaktadır. “Personalia” bölümünde Türkologlar hakkında bilgi verilmektedir. Anahtar Kelimeler: Türkoloji gelişimi, Rus ve Sovyet Türkologları, Türk Dilleri, Türk Edeb Dili, Türk Dili Tarihi, Bilimsel Türkoloji araştırmaları. iii University : Istanbul Kültür University Institute : Institute of Social Sciences Department : Turkish Language and Literature Programme : Turkish Language and Literature Supervisor : Yrd. Doç. Dr. Ali DAŞMAN Degree Awarded and Date : MA - September 2014 ABSTRACT TURCOLOGY RESEARCHES IN THE SOVIET UNION BETWEEN 1970- 1990 “SOVIET TURCOLOGY” JOURNAL, AN EXAMPLE Janetta KANKAVİ The subject matter of this study is connected with Turcology researches in the Soviet Union between 1970-1990. The materials onTurcology researches were taken from Russian sources and the “Soviet Turcology” journal is the main source of this study. This journal includes The Russian and Soviet Turcologists’ scientific investigations and their comments on the different spheres of the linguistics. Turcology researches focus on Turkic