De Persoonlijke Papieren Van Joachim Gauck, Marianne Birthler En Roland Jahn Een Vergelijkende Biografie Over De Beheerders Van De Stasi-Archieven
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
De persoonlijke papieren van Joachim Gauck, Marianne Birthler en Roland Jahn Een vergelijkende biografie over de beheerders van de Stasi-archieven Afbeelding 1: Van links naar rechts Roland Jahn, Marianne Birthler en Joachim Gauck. Gefotografeerd door: Steffen Freiling, gefotografeerd op: 14/03/2011, gepubliceerd door: BStU, titel: ‘Aufgaben, Geschichte und Struktur’, website: http://www.bstu.bund.de geraadpleegd op: 26/03/2015. Maaike van den Berg Studentnummer: 10182071 Masterscriptie Master Geschiedenis: Duitslandstudies Universiteit van Amsterdam Aantal woorden: 19.291 Eerste lezer: dr. Moritz Föllmer Tweede lezer: prof. dr. Beatrice de Graaf 1 juli 2015 1 2 Nur eines wunderte mich. Nämlich die Geschwindigkeit, mit der hier Gegenstände weggeschmissen wurden. Wenn Geschichte erst in den Dingen verständlich wird, dachte ich, dann kann man hier nichts mehr verstehen, weil es nichts gibt, womit man sich erinnern kann. Die Ostdeutschen, die ich kenne jedenfalls, sind keine Bewahrer, heben nichts auf, lassen nichts liegen, nicht für später, nicht für irgendwann, im Keller nur Kohlen, auf dem Dachboden nur Bretter oder kein Dachboden. Man muss sich, dachte ich etwas verwirrt, schon selbst zuerst zerlegen, bevor man von anderen erobert werden kann. Und das machen Ostdeutsche mit Freude.1 Ich nahm mir vor, mir alles einzuprägen, jede Einzelheit, für später. Wie mein blauer Paβ ein gewisses Aufsehen erregte bei dem rotblonden drahtigen officer, der die Papiere der Einreisenden genau und streng kontrollierte, er blätterte lange darin, studierte jedes einzelne Visum, nahm sich dann das mehrfach beglaubigte Einladungsschreiben des CENTER vor, unter dessen Obhut ich die nächsten Monate verbringen würde, schließlich richtete er den Blick seiner eisblauen Augen auf mich: Germany? - Yes. East Germany. – Weitergehende Auskünfte zu geben wäre mir schwergefallen, auch sprachlich, aber der Beambte holte sich Rat am Telefon. Diese Szene kam mir vertraut vor, das Gefühl der Spannung kannte ich gut, auch das der Erleichterung, als er, da die Antwort auf seine Frage wohl befriedigend gewesen war, endlich das Visum stempelte und mir meinen Paβ mit seiner von Sommersprossen übersäten Hand über die Theke zurückreichte: Are you sure this country does exist? – Yes, I am, antwortete ich knapp, das weiβ ich noch, obwohl die korrekte Antwort »no« gewesen ware und ich, während ich lange auf das Gepäck wartete, mich fragen muβte, ob es sich wirklich gelohnt hatte, mit dem noch gültigen Paβ eines nicht mehr existierenden Staates in die USA zu reisen, nur um einen jungen rothaarigen Einreisebeamten zu irritieren.2 1 Andrea Hanna Hünniger, Das Paradies. Meine Jugend nach der Mauer (Stuttgart 2011) 15. 2 Christa Wolf, Stadt der Engel oder The Overcoat of Dr. Freud (Frankfurt am Main 2010) 9, 10. 3 4 Inhoudsopgave Voor- en dankwoord 6 Toelichting op woordgebruik 8 Inleiding 9 Status quaestionis 11 De vergelijkende biografie 17 Brongebruik 19 Hoofdstuk 1: Leven in de DDR 24 Joachim Gauck 25 Marianne Birthler 30 Roland Jahn 36 Samenvatting 41 Hoofdstuk 2: Leven na de DDR 43 Joachim Gauck 44 Marianne Birthler 52 Roland Jahn 59 Samenvatting 67 Conclusie 69 Appendix 75 Abstract 75 Lijst van afkortingen 76 Organogram BStU (2015) 79 Tabel met het totaal aantal personeelsleden BStU (1991 - 2015) 80 Tabel met het aantal aanvragen Stasi-dossiers BStU (1991 – 2015) 81 Bibliografie 82 5 Voor- en dankwoord Midden in het centrum van Berlijn, direct achter de Alexanderplatz, is het hoofdkantoor gevestigd van de Bundesbeauftragten für die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes der ehemaligen Deutschen Demokratischen Republik (BStU). Deze overheidsinstelling houdt zich bezig met de verwerking van het Stasi-verleden. In het pand achter de BStU zetelt Die Linke. Deze linkse politieke partij heeft haar wortels in de communistische partij van de DDR en kan rekenen op de steun van vele voormalige Stasi-medewerkers. Opvallend genoeg gaan zowel de medewerkers van de BStU als Die Linke tussen de middag naar de naburige kantine van de Volksbühne am Rosa-Luxemburg-Platz om er Eisbein mit Sauerkraut te eten. Het BStU-kantoor zelf is gevestigd aan de Karl-Liebknecht-Staβe. Deze straat gaat in westelijke richting over in Unter den Linden en eindigt bij de Brandenburger Tor, waar Berlijners 25 jaar geleden stonden te juichen op de Muur. Tegenwoordig rijden er toeristen in het kader van een Trabi-safari richting de Rijksdag. In de Rijksdag worden Oost- en West-Duitsers, voormalige Stasi-medewerkers en mensen die door de Stasi werden bespioneerd vertegenwoordigd door Bondspresident Joachim Gauck, die in zijn vorige functie de BStU leidde, en Bondskanselier Angela Merkel. Beiden groeiden op in de DDR en bekleden nu de belangrijkste posten in het herenigde Duitsland. Kortom, in het Berlijnse stadslandschap tussen de Karl-Liebknecht-straβe en de Rijksdag lijken het communistische dictatoriale verleden en het pluralistische democratische heden zich ongedwongen door elkaar heen te bewegen. In het najaar van 2012 had ik het geluk om hier een kijkje te mogen nemen, door als stagiaire aan de slag te gaan op de onderzoeksafdeling van de BStU. Deze masterscriptie is geschreven naar aanleiding van deze stage en komt voort uit mijn fascinatie voor de BStU en de mensen die er werken. Er zijn een aantal personen die ik hartelijk wil bedanken omdat zij mij in de afgelopen jaren advies en steun gaven voor het schrijven van deze scriptie. Allereerst mijn begeider Moritz Föllmer die geduldig wachtte totdat ik de onderzoeksmaster Geschiedenis aan de VU had afgerond en mij vervolgens steeds met goede raad en veel enthousiasme bijstond. Ten tweede mijn collegae bij de BStU: Anita Krätzner, Mark Schiefer en Martin Stief. Met hen heb ik heel wat gelachen, gehuild, afgepraat en ideeën uitgewisseld. Zonder hen was mijn tijd bij de BStU heel wat minder bijzonder geweest. Ten derde mijn docenten op de UvA die bij de stage betrokken waren of geadviseerd hebben over een scriptie-opzet: Willem 6 Melching, Hanco Jürgens en Krijn Thijs. Ten vierde mijn mede-studenten op het P.C. Hoofthuis met wie ik met mooi weer heel wat kopjes koffie heb gedronken en broodjes heb gegeten onder toeziend oog van Multatuli: Roos Dix, Nienke Varkevisser, Merel Roolvink, Lenneke Eggink, Dagmar Blokker, Joppe Schaaper en Casper Vuurmans. Ten vijfde mijn docenten aan de VU: Susan Legêne en Ben Peperkamp gaven hun mening over mijn scriptieopzet, Anneke Ribberink gaf literatuurtips met betrekking tot het schrijven van een vergelijkende biografie en Mirjam Dorgelo dacht mee over interessante focuspunten in mijn scriptie. Tot slot de mensen die wekelijks of zelfs dagelijks met mij en mijn scriptie hebben meegeleefd: Marieke Oomen, Bart Lubbers, Boyke, Rosa, Wietse en Ole, Hermien van den Berg – ten Hove, Wim van den Berg en natuurlijk Adriaan Bronkhorst. 7 Toelichting op woordgebruik In deze scriptie heb ik een aantal keuzes gemaakt met betrekking tot het woordgebruik en hun schrijfwijze. Hieronder wil ik mijn overwegingen nader verklaren. Ten eerste heb ik de woorden ‘daders’, ‘slachtoffers’ en ‘meelopers’ consequent tussen aanhalingstekens gezet om te benadrukken dat deze woorden contextafhankelijk zijn. De aanhalingstekens zijn niet bedoeld om het leed of de daden van mensen te bagatelliseren of in twijfel te trekken. Ten tweede gebruik ik in het algemeen het woord Stasi (een afkorting van Staatssicherheit) en niet de officiële aanduiding Ministerium für Staatssicherheit of de afkorting MfS. De term Stasi wordt namelijk zowel in het Nederlands als in het Duits vaker in het publieke domein gebezigd en is daarmee bekender dan de officiële naam. Ten derde wil ik iets zeggen over de schrijfwijze van de beide Duitslanden in de Koude Oorlog. DDR staat voor Deutsche Demokratische Republik. Het was echter geen democratische staat. In dit werkstuk zal ik de DDR daarom als naam noemen, niet als afkorting. De aanduiding BRD werd in de DDR gebruikt als afkorting voor de Bundesrepublik Deutschland. In de Bondsrepubliek zelf werd deze afkorting echter niet gehanteerd. Als ik verwijs naar het westelijke deel van Duitsland tijdens de Koude Oorlog spreek ik daarom over de Bondsrepubliek en niet van haar afkorting. Ook als het gaat over de schrijfwijze van Oost- en West-Duitsland en Oost- en West-Berlijn neem ik de West-Duitse manier over. In de DDR werden deze plaatsaanduidingen zonder verbindingsstreepje geschreven. Ten vierde geef ik Duitse begrippen of aanduidingen (bijvoorbeeld Bundesbeauftragte, Wende, Aufarbeitung) en boek- en filmtitels schuingedrukt weer. De namen van Duitse organisaties (bijvoorbeeld politieke partijen, ministeries, de BStU) schrijf ik niet schuingedrukt. 8 Inleiding De BStU is een Duitse gouvernementele organisatie die zorgt draagt voor de materiële erfenis van de Stasi. Het gaat hierbij om een niet geringe nalatenschap; de BStU is verantwoordelijk voor 111 kilometer dossiers over personen, 41 miljoen systeemkaarten met persoonsgegevens, 15.000 zakken met papiersnippers, 1,7 miljoen foto's, 27.300 audiodocumenten en 2820 films.3 Al deze objecten zijn gearchiveerd en liggen verspreid in de depots van de verschillende lokale vestigingen in het voormalige Oost-Duitsland. Sinds de oprichting in 1991 is de BStU niet alleen verantwoordelijk voor het behoud en de reconstructie van deze archieven, maar draagt het ook zorg voor de uitgave van dossiers, voor het onderzoeken van het Stasi-verleden en voor de voorlichting over dit verleden.4 De Stasi-Unterlagen-Gesetz (StUG) schrijft voor dat de BStU verantwoordelijk is voor de Erfassung,