Da Staten Kom Til Nord-Troms
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Da staten kom til Nord-Troms Økonomisk modernisering i fire Nord-Tromskommunar i eit innanfrå- og utanfrå-perspektiv, 1945 – 1970. Av Ketil Zachariassen Hovudoppgåve i historie Institutt for historie, hausten 1998 Det samfunnsvitskaplege fakultetet Universitetet i Tromsø Forord Takk til studentar og tilsette ved institutt for historie ved Universitetet i Tromsø. Takk til Hallvard Tjelmeland for inspirerande rettleiing, Oddvar Svendsen som sette meg på ideen om å skrive om Nord-Troms og Troms Kraft for stipendet. Tromsø 15/9 1998. Ketil Zachariassen 2 Innhaldsliste 1.0 INNLEIING 7 1.1 Problemstillingar 10 1.2 Teori og metode 12 1.3 Kva er Nord-Troms? 18 Kart 1. Nord-Troms 19 1.4 Val av tidsperiode og periodisering 20 1.5 Tematisk avgrensing 23 1.6 Kjelder og bruken av dei 26 1.7 Tidlegare forsking på moderniseringa av Nord-Troms 1945 - 1970 28 DEL 1. GJENREISINGA – EIT NYTT NORD-TROMS? (1945-1950) 31 KAPITTEL 2. ØKONOMISK, POLITISK OG KULTURELL MODERNISERING I NORD-TROMS FRAM TIL 1950 32 2.1 Nedbrenninga av Nord-Troms hausten 1944 32 2.2 Sterk folkeauke 33 2.3 Sysselsettingsstuktur og næringsstruktur 34 2.4 Økonomisk og politisk oversyn (ca. 1870 til 1935) 37 2.5 Ut av den økonomiske krisa 40 2.6 Politisk mobilisering for arbeidarrørsla 1930 til 1950 44 2.7 Konsolidering eller svekking av fiskarbondetilpassinga? 46 2.8 Kulturell modernisering 49 KAPITTEL 3. GJENREISINGA – I SPENNINGA MELLOM PLANAR UTANFRÅ OG ØNSKA INNANFRÅ 56 3.1 Den første planen for gjenreisinga 56 3.2 Tilbakeflyttinga 60 3.3 Ein ny plan for gjenreisinga 62 3.4 Bustadgjenreisinga – “hjelp-til-sjølvhjelp” 64 3.5 Store svingingar i sysselsettinga 69 3.6 Krav innanfrå om utbygging av kommunikasjonane 70 3.7 “Elektrisk kraft til hjemmene og til industrielle formål” 74 3.8 Gjenreising og modernisering av produksjonslivet 78 3.9 Brot eller kontinuitet 82 3 DEL 2. FRÅ “PROBLEMET NORD-NORGE” TIL “PROBLEMET NORD- TROMS” (CA. 1950 – 1960) 85 KAPITTEL 4. FRÅ GJENREISING TIL NORD-NORGEPLANEN 86 4.1 Krav innanfrå om hjelp frå staten også etter gjenreisinga 86 4.2 “Problemet Nord-Norge” og Studieselskapet for Nord-Norsk Næringsliv 94 4.3 Bakgrunnen for Nord-Norgeplanen 96 4.4 Målsetting og tiltak i Nord-Norgeplanen 99 4.5 Nord-Norgeplanen – ei nyskaping? 101 4.6 Frå pessimisme til optimisme i Nord-Troms 104 KAPITTEL 5. “PROBLEMET NORD-TROMS” OG NORD-TROMSPLANEN 108 5.1 Behov for meir elektrisk kraft i Nord-Troms 108 5.2 Problema i Nord-Troms blir aktualiserte 110 5.3 Nord-Tromsplanen 115 5.4 Reaksjonane på Nord-Tromsplanen 118 5.5 Krava om industrireising og kraftutbygging blir aktualiserte på nytt 119 5.6 Nord-Troms interkommunale tiltaksråd – ny strategi for problemløysing 121 DEL 3. DISTRIKTSPOLITIKK, KRAFTUTBYGGING OG GRYANDE MODERNISERINGSKRITIKK (CA. 1960 – 1970) 123 KAPITTEL 6. FRÅ NORD-NORGEPLAN TIL DISTRIKTENES UTBYGGINGSFOND 124 6.1 Ønske innanfrå om vidareføring av Nord-Norgeplanen 124 6.2 To moderniseringsstrategiar for primærnæringane 126 6.3 Distriktenes Utbyggingsfond - målsetting og tiltak 130 6.4 Distriktenes Utbyggingsfond - eit resultat av distriktspress? 131 6.5 Distriktenes Utbyggingsfond - brot eller kontinuitet? 133 6.6 Distriktenes Utbyggingsfond – i samsvar med ønska innanfrå? 134 KAPITTEL 7. NY STRATEGI FOR KRAFTUTBYGGING I NORD-TROMS 136 7.1 Stamlinjeplanen og Olsborgmøtet 136 7.2 Utbygging av Guolas, Kvænangsbotn eller begge delar? 139 7.3 Strid om eigarskapet i Kvænangen kraftverk 142 7.4 Guolas blir bygd ut 146 7.5 Utbygginga av Kvænangsbotn og Guolas – eit resultat av krav innanfrå? 149 7.6 Kraftforsyninga i Nord-Troms – integrasjon og spørsmål om samanslutning 149 KAPITTEL 8. SKJERVØY BLIR PRØVE- OG VEKSTSENTER 153 8.1 Fråflytting og sentralisering i Skjervøy kommune 153 8.2 Krav om særskilde tiltak for tettstaden Skjervøy 156 8.3 Bakgrunnen for vekstsenterpolitikken 158 8.4 Ideen om Skjervøy som vekstsenter voks fram 160 8.5 Styresmaktene si vurdering av planane om tettstaden Skjervøy som vekstsenter 164 8.6 Frå spirande regionalisme til motstand mot Skjervøy som eit regionalt senter 167 8.7 Strid om lokaliseringa av prøvesenter i Troms 170 8.8 Prøve- og vekstsenterpolitikken – ei nyskaping? 171 8.9 Skjervøy som prøvesenter - eit resultat av ønske innanfrå eller utanfrå? 172 8.10 Kritikk av vekstsenterpolitikken 173 4 DEL 4. NASJONAL HOMOGENISERING, MEN VEDVARANDE SKEIVE STRUKTURAR (1945 – 1970) 176 KAPITTEL 9. RASJONALISERING OG INDUSTRIALISERING 177 9.1 Store endringar i sysselsettingsstrukturen i Nord-Troms 177 9.2 Spesialisering og nye yrkeskombinasjonar 182 9.3 Rasjonalisering og modernisering av primærnæringane 186 9.4 Vekst i sekundærnæringane 192 9.5 Store svingingar i sysselsettinga og høg arbeidsløyse 194 9.6 Verknadene av dei statlege industrialiseringstiltaka 197 9.7 Næringsmiddelindustrien, motor i industrialiseringa av Nord-Troms 202 KAPITTEL 10. SENTRALISERING, KULTURELL HOMOGENISERING OG BASTION FOR ARBEIDARPARTIET 207 10.1 Stor fråflytting, men stabilt folketal 207 10.2 Aukande sentralisering og fråflytting frå utvær 211 Kart 2. Skjervøy 213 10.3 Etterkrigstida - eit kulturskifte i Nord-Troms? 216 10.4 Framleis Arbeidarparti bastion, men gryande moderniseringskritikk 222 KAPITTEL 11. FØRESTELLINGAR, DRIVKREFTER OG SPENNINGAR 228 11.1 Gjenreisinga – grunnlaget blir lagt 228 11.2 Førestillinga om “problemet Nord-Troms” 229 11.3 Drivkrefter i moderniseringspolitikken 230 11.4 Spenningar i moderniseringsprosessen 231 11.5 Nasjonal homogenisering, skeive strukturar og sårbar økonomi 233 11.6 Grunnlaget for eit nytt Nord-Tromsbilete 235 KJELDER 237 LITTERATUR 239 TABELLOVERSYN 246 5 6 1.0 Innleiing På 1990-talet har det vore ei aukande interesse for regional- og lokalhistorie generelt og nordnorsk historie etter 1945 spesielt. Den særlege interessa for nordnorsk historie har samanheng med krise i fiskeria, EU-kamp, auka fråflytting, etnopolitisk mobilisering og den rivande utviklinga Nord-Norge har vore gjennom etter krigen. Aldri før har endringane i landsdelen vore så store over så kort tid; ei utvikling som har endra og transformert dei fleste samfunnsforholda i landsdelen, og som i dag gjer at Nord-Norge står framfor store utfordringar. Samanliknar ein Nord-Norge med resten av landet i 1950, hadde landsdelen svært høg sysselsetting i primærnæringane, lite industri, låg produktivitet, svært spreitt busetting, dårleg utbygde kommunikasjonar og lågt utdanningsnivå. I dag er Nord-Norge på det næraste lik resten av landet. Nærings- og sysselsettingsstrukturen, graden av urbanisering, inntekts- og utdanningsnivået, helse- og velferdstilbodet og kommunikasjons- og kulturtilbodet er no omlag den same i Nord-Norge som i resten av landet. Endringane har likevel ikkje vore særeigne for Nord-Norge; også i resten av Norge har det skjedd store strukturelle endringar. 1 Det særeigne for Nord-Norge er at endringane har vore mykje større og gått mykje raskare enn i resten av landet. Særleg store og særleg raske har endringane vore i Nord-Troms. I 1945 var omlag alt som var skapt av menneske på austsida av Lyngenfjorden brunne ned eller sprengt etter tyskarane sine herjingar hausten 1944. Men allereie før øydelegginga var området i ei særstilling. Det var det minst industrialiserte området i den minst industrialiserte landsdelen i Norge; området hadde sjølv etter nordnorsk målestokk svært høg sysselsetting i primærnæringane og svært låg grad av spesialisering. Området var prega av kulturelt og etnisk mangfald gjennom å vere eit samfunn med samar, kvenar og nordmenn. I dag er Nord-Troms ein del av det seinmoderne, nasjonale og homogene fellesskapet. Likskapen mellom Nord-Troms og resten Norge er langt meir slåande enn ulikskapen, men også her finn ein dei lokale særdraga og det pluralistiske mangfaldet som kjenneteiknar vår tid. Eit særtrekk ved etterkrigstida i Norge er den sentrale og aktive rolla staten har hatt i utviklinga av samfunnet. Særleg har staten vore sentral i transformasjonen av Nord-Norge og Nord-Troms. For det første gjennom tiltak som hadde økonomisk utvikling av Nord-Norge og 1 Tjelmeland 1996(B): 72ff. 7 Nord-Troms som siktemål - gjenreisinga på 1940-talet, Nord-Norgeplanen og Nord- Tromsplanen på 1950-talet og utpeikinga av Skjervøy som prøvesenter på 1960-talet. For det andre gjennom tiltak som omfatta heile landet, slik som skipinga av Distriktenes Utbyggingsfond og andre statlege låneinstitusjonar. I tillegg kom tiltak som hadde eit meir allment mål om utvikling av velferdssamfunnet, men som også bidrog til omforminga og endringa av Nord-Norge og Nord-Troms. Til grunn for tiltaka som har hatt Nord-Norge eller Nord-Troms som særskilt siktemål har vore ei oppfattning av landsdelen som “problemet Nord-Norge” - eit område med særskilde problem på grunn av einsidig og svakt næringsliv med låg produktivitet, med høg og urasjonell sysselsetting i primærnæringane, høg arbeidsløyse og stor fråflytting. Bileta av Nord-Norge Samfunnsvitaren Petter Arbo har nyleg vist korleis to ulike bilete av landsdelen har prega samfunnsdebatten om den økonomiske utviklinga i Nord-Norge etter krigen.2 Det første biletet var - den tilbakeliggjande og underutvikla landsdelen. I stor grad viser det korleis staten har oppfatta Nord-Norge, her er det “problemet Nord-Norge” som er i fokus. Eit bilete først skapt av driftige sosialøkonomar på 1930-talet og vedlikehalde av nordnorskepolitikarar gjennom heile etterkrigstida. I eit slikt bilete blir årsakene til problema knytt til utviklingshemmande faktorar i landsdelen, og det har legitimert statleg innsats for å utvikle og industrialisere landsdelen. 3 Men, det har også ført til at nordlendingane har vore sett på som kravstore, med forventningar om at staten skal løyse alle problem. Dette har samfunnsvitaren Erik Oddvar Eriksen kalla for “politikkens janusansikt”. 4 Han hevdar at det har ført til klientisering, stigmatisering og stor grad av statsavhengigheit, og at landsdelen av den grunn i liten grad har klart å utnytte ressursane som er og har vore i landsdelen.5 Samfunnsvitaren Ottar Brox var den første som for alvor problematiserte utviklinga i landsdelen etter krigen. Det var biletet av den tilbakeliggjande og underutvikla landsdelen Brox gjekk til angrep på i boka Hva skjer i Nord-Norge? (1966) og seinare i boka Nord- Norge, fra allmenning til koloni.(1984).