Januar 2017 Časopis Inženjerske Komore Crne Gore

časopis Inženjerske komore Crne Gore januar 2017 19 Časopis Inženjerske komore Crne Gore godina 7 / br. 19

[email protected] impresum Izdavač: Inženjerska komora Crne Gore

Za izdavača: Boris Ostojić, dipl.inž.el.

Uređivački odbor: Arh. Ljubo Dušanov Stjepčević, predśednik Doc. dr Željka Radovanović, dipl.inž.građ. Vladimir Slavić, dipl.inž.el. Prof. dr Milorad Burić, dipl.inž.maš. Velizar Čađenović, dipl.inž.zop.

Urednica: Jelena Pavićević

Graﬁ čko oblikovanje: Nikola Latković

Štampa: „Grafo Group“ Podgorica

Tiraž: 700

Fotografija na naslovnoj strani: Detalj iz Župe Nikšićke Autor: Luka Zeković

INŽENJERSKA KOMORA CRNE GORE Sadržaj epicentar Aktuelnosti iz IKCG 4 pkcg očekuje rast građevinske aktivnosti slobodan vukajlović Veliki izazovi, problem radna snaga 8 Budućnost budućnosti je u sadašnjosti 64 piše: Borislav Vukićević pogled Svĳ et u izgradnji 14 sonja radović jelovac Arhitektura mora da osluškuje prirodu 74 koji su benefiti od novog piše: Nina Vujačić nameta Na računu i naknada za energĳ u iz obnovljivih izvora 22 perspektiva Neočekivani grad Vasilĳ e Abramović 86 povezivanje elektroenergetskih sistema Uzemljenje u potrazi za idealnim gradom stubova na dalekovodu 400 kV Čevo - Pljevlja 26 Poklonici svjetlosti i znanja 92 piše: Nikola Vučinić piše: Mileta Bojović korišćenje hidropotencijala bijenale u veneciji 2016 rijeke gračanice Španĳ a - Zlatni lav za nacionalnu postavku 98 Eliminisanje nepovoljnih uticaja 31 piše: Borislav Vukićević piše: Miodrag Kaluđerović oko nas energetski sistemi ii Polokovska eksplozĳ a 108 Reverzibilne hidroelektrane u republikama 37 piše: Nina Vujačić bivše SFRJ piše: Boško Bogetić drugačiji pogled projekat Kritične potrebe 116 U Tivtu sačuvana tradicĳ a brodogradnje 42 piše: Marina Vujačić piše: Siniša Luković knjiga o kani: andrija markuš fenomen koji je definisao Poželjna prepoznatljivost 118 grad pod rumijom Formiranje urbanog jezgra 50 arheotok piše: Mladen Stojović Po sjevernom obodu Zetske ravnice II 124 piše: Slobodan Čukić u sredini Prostorno planiranje u seizmičkim područjimaa 56 arhiv Prva sĳ alica u Crnoj Gori 132 piše: Mentor Llunji piše: Velizar Radonjić table of contents

4 EPICENTER: News from ECM 64 SLOBODAN VUKAJLOVIĆ The future of the future is in the present 8 CEM EXPECTS GROWTH IN CONSTRUCTION ACTIVITIES Written by: Borislav Vukićević Great challenges, labor problem 74 SONJA RADOVIĆ JELOVAC 14 THE VIEW Architecture needs to listen to nature World under construction Written by: Nina Vujačić

22 WHAT ARE THE BENEFITS OF THE NEW LEVIES 86 PERSPECTIVE Electricity bill includes charges The Unexpected City by Vasilĳ a Abramović for energy from renewable sources 92 IN SEARCH OF THE IDEAL CITY: Devotees of light and knowledge 26 CONNECTING ELECTRIC POWER SYSTEMS Written by: Mileta Bojović Grounding of 400 kV overhead transmission line towers section Čevo – Pljevlja 98 VENICE BIENNALE 2016 Written by: Nikola Vučinić SPAIN - Golden Lion for best national pavilion Written by: Borislav Vukićević 31 USE OF HYDROPOTENTIAL OF GRAČANICA RIVER Eliminating adverse impacts 108 AROUND US Written by: Miodrag Kaluđerović Explosion of colors as in Pollock paintings Written by: Nina Vujačić 37 ENERGY SYSTEMS Pumped-storage hydropower plants in former Yugoslavia 116 A DIFFERENT VIEW Written by: Boško Bogetić Critical needs Written by: Marina Vujačić 42 PROJECT Tradition of shipbuilding in Tivat kept alive 118 THE BOOK „KANA“ BY ANDRĲ A MARKUŠ Written by: Siniša Luković Desirable distinction

50 PHENOMENON THAT DEFINED TOWN UNDER RUMĲ A 124 ARHEOTOK Forming of the urban core On the northern edge of the Zeta plain Written by: Mladen Stojović Written by: Slobodan Čukić

56 IN THE MIDDLE 132 ARCHIVE Spatial planning in seismically active areas The ﬁ rst light bulb in Montenegro Written by: Mentor Llunji Written by: Velizar Radonjić

2 januar 2016 Za naše novo druženje potrudili smo se da od relevantnih U novom broju “Pogleda” bavimo se graditeljskim izazovima sagovornika dobĳ emo odgovore na brojna pitanja koja su iza kojih stoje mladi uspješni inženjeri, a podsjećamo i na aktuelna među inženjerima, među svima onima koji o pro- velika imena koja su našem prostoru dala autetičnost, koju storu razmišljaju savjesno. U središtu naše pažnje su pred- nažalost, u posljednje vrĳ eme, odgovorni sve manje prepo- nosti investicionih projekata koji se realizuju u Crnoj Gori, znaju. Naš sadržaj podrazumĳ eva istraživanja u svim sfera- ali i nedostaci koji ih usporavaju. Prostor posvećen stručnim ma savremenog inženjerstva, a nezaobilazna su i ona koja temama, u novom broju “Pogleda” znatno je bogatĳ i zahva- zahvaljujući arheološkim nalazištima rekonstruišu davne ljujući sve većoj aktivnosti kolega koji približavaju projekte graditeljske umove. Zaštitimo naša obilježja jer će nas zahva- i inovacĳ e iz svih inženjerskih oblasti. ljujući njihovom postojanju razumjeti generacĳ e koje dolaze.

Uređivački odbor ikcg

For our new issue we have tried to obtain answers from relevant inter- viewees to many ongoing questions among engineers and all those who are thinking about space conscientiously. At the center of our attention are the benefi ts of investment projects implemented in Montenegro, but also the disadvantages that slow them down. There are many columns in this issue that are dedicated to specialized topics due to the increa- sing activities of colleagues who present projects and innovations from all engineering fi elds. In the new issue of “Pogled” we are also dealing with architectural challenges of successful young engineers, and remind you of the big names that have given authenticity to our region, the one that is less recognized nowadays. We have also paid attention to the researches in all areas of contemporary engineering, and the ones that reconstruct ancient architectural minds due to archeological fi ndings. We need to protect our legacy upon which the new generations will understand us.

Editorial Board of ECM

2017 januar 3 epicentar

IZBORNA SJEDNICA zahvalim svim strukovnim komorama na Novoizabrani SKUPŠTINE IKCG uvažavanju neformalnog principa ‘rotacĳ e’, predsjednik IKCGi kada je u pitanju kandidovanje za funkcĳ u Boris Ostojić diplomirao je na Elektro- Boris Ostojić, dipl.inž.el predsjednika Inženjerske komore, imajući tehničkom fakultetu u Podgorici, u junu u vidu činjenicu da od osnivanja do danas 1998. godine, na Odsjeku za energetiku jedino iz redova Strukovne komore elektro i stekao zvanje diplomiranog inženjera inženjera nĳ e biran predsjednik Inženjer- elektrotehnike. Nakon diplomiranja, u julu ske komore. Takođe, moram da napome- 1998. godine zaposlio se u Elektroprivredi nem da za razliku od nekih drugih struka Crne Gore AD Nikšić i u ovoj kompanĳ i je oblast elektrotehnike koja se bavi uređe- radio do juna 2015. godine. Radni anga- njem prostora i izgradnjom objekata čini žman u Elektroprivredi Crne Gore započeo samo jedan uski segment elektrotehničkih je u Projektnom birou u Podgorici, gdje je nauka, pa je samim tim zastupljenost inže- radio kao inženjer pripravnik, projektant, njera elektrotehnike u Komori ograničena odgovorni i vodeći projektant. U avgustu 2009. godine imenovan je za tehničkog uglavnom samo na one koji se bave inže- direktora Organizacione cjeline Elektro- njerskom praksom u ovoj oblasti. Zbog gradnja Podgorica. Od januara 2013. godine Ostojić: Svojim radom toga među nama nema u značajnoj mjeri obavljao je funkcĳ u rukovodioca Sekto- pokušaću da dam maksimalan zastupljenih naših uvaženih profesora, ra za održavanja u Funkcionalnoj cjelini koji bi, siguran sam, bili najadekvatnĳ i doprinos očuvanju dosadašnjih Distribucĳ a Podgorica. Trenutno radi na reprezenti Inženjerske komore, kao što je petnaestogodišnjih ostvarenja mjestu šefa Službe za razvoj i planiranje to do sada bio uvaženi prof. dr Branislav i unapređenja Inženjerske u Crnogorskom elektrodistributivnom si- Glavatović. Međutim, imajući u vidu da je komore na svim poljima gdje stemu Podgorica. Pored svih funkcĳ a koje Elektrotehnički fakultet najstarĳ i tehnički je obavljao u Elektroprivredi Crne Gore i se bude ukazala potreba fakultet u Crnoj Gori i da naša Komora ima Crnogorskom elektrodistributivnom siste- preﬁ ks ‘inženjerska’, to mi uliva određenu mu, od 2000. godine je radio i kao spoljnji Podgorica - Na sjednici Skupštine Inženjer- sigurnost da možda i jesam na pravom saradnik u više projektantskih privrednih ske komore Crne Gore, održanoj 15.12.2016. putu. Sve ovo zajedno kod mene izaziva društava, u svojstvu projektanta elektro- godine, jednoglasnom odlukom delegata osjećaj izuzetne časti, ponosa, ali i veli- instalacĳ a jake struje. Član je Inženjerske Skupštine IKCG, za predsjednika Inženjerske ke odgovornosti prema obavljanju visoke komore Crne Gore od 2004. godine kao i komore Crne Gore, ujedno i predsjednika funkcĳ e kakva je predsjednik Inženjerske član Crnogorskog komiteta CIGRE - Me- Upravnog odbora Komore, izabran je Boris komore Crne Gore. Svojim radom pokuša- đunarodnog vĳ eća za velike električne Ostojić, dipl.inž.el. ću da dam maksimalan doprinos očuvanju mreže, koja je samostalna i dobrovoljna Nakon izbora, novi predsjednik IKCG za- dosadašnjih petnaestogodišnjih ostvarenja organizacĳ a koja se na domaćem i među- hvalio se delegatima Skupštine Komore i unapređenja Inženjerske komore na svim narodnom planu bavi stručnim i naučnim na, kako je rekao “velikoj podršci i izboru poljima gdje se bude ukazala potreba. O pitanjima iz područja proizvodnje, prenosa na ovako značajnu funkcĳ u”. tome koje će to aktivnosti biti odluku ćemo i distribucĳ e električne energĳ e, proizvod- “U ime Strukovne komore elektro inženje- donositi na Upravnom odboru kroz Program nje električne opreme i problematikom ra, i svoje lično ime, posebno želim da se rada, uvažavajući Programe rada pojedinih elektroenergetskih sistema.

4 januar 2017 EPICENTER: News from ECM Boris Ostojić, graduated electrical engineer, was elected the president of the Engineers Chamber of Montenegro and the Chairman of the Board at the meeting of the Assembly of Engineers Chamber of Montenegro held on December 15, 2016, by the unanimous decision of the Assembly Delegates of ECM. After the election, the new president of ECM thanked the Assembly delegates at NOVA PARADIGMA what he called "a great support and election for this important position." Apart KORIŠĆENJA HIDRO from the president, other bodies of the Chamber were elected at the meeting. Architect Nebojša Milošević was elected the president of the Chamber Assembly, POTENCĲ ALA CRNE GORE and Mira Radunović, grad.el.eng., as the vice-president of the Chamber Assembly. Podgorica - Okruli sto na temu “Nova paradigma ko- strukovnih komora”, kazao je u svom obraćanju novoizabrani predsjednik IKCG. rišćenja hidro potencĳ ala Crne Gore”, u organizacĳ i Predsjednik Komore je kao vrlo bitnu istakao i saradnju sa Ministarstvom održi- Inženjerske komore Crne Gore, održan je sredinom vog razvoja i turizma i naglasio da će posebnu pažnju posvetiti uspostavljanju decembra u Podgorici, u prisustvu brojnih članova bolje komunikacĳ e. IKCG, saradnika naučnih i državnih institucĳ a Crne Pored predsjednika, na sjednici su izabrani i ostali organi Komore. Za pred- Gore, predstavnika Vlade Crne Gore, CANU, EPCG, sjednika Skupštine Komore izabran je Nebojša Milošević, dipl.inž.arh, dok je Pravoslavne Mitropolĳ e crnogorsko-primorske, za potpredsjednicu Skupštine Komore izabrana Mira Radunović, dipl.inž.el. Inženjerske akademĳ e Crne Gore, profesora sa Veriﬁ kovani su mandati novih članova Upravnog odbora Komore: dr Igbala Ša- tehničkih fakulteta, predstavnika NVO sektora, bović-Kerović, dipl.inž.arh, dr Veljko Radulović, dipl.inž.arh, Suzana Lačković- medĳ a i drugih. Aćimić, dipl.inž.građ, Slavka Žižak, dipl.inž.građ, Rajko Radusinović, dipl.inž.el, Okrugli sto otvorio je prof. dr Branislav Glavatović, Srđan Laković, dipl.inž.el, Borislav Dragović, dipl.inž.maš, Miodrag Macanović, dok je medĳ ator i predstavnik organizatora skupa dipl.inž.maš, mr Slavko Hrvačević, dipl.inž.geol, Velizar Čađenović, dipl.inž.zžs bio mr sc Slavko Hrvačević, dipl.ing.geol. i zop, prof. dr Radovan Bakić, dipl.geograf, Rade Gregović, dipl.ecc. Izvršen je Uvodna izlaganja imali su mr Slobodan Perović (Nova i izbor Nadzornog odbora Komore u sastavu: Dušan Kokić, dipl.inž.građ, pred- paradigma korišćenja hidro potencĳ ala na primjeru sjednik Nadzornog odbora, Jasna Tičić, dipl.inž.arh, Zoran Kaluđerović, dipl.inž. rĳ eke Morače), dr Miodrag Kaluđerović (Korišće- el, mr Tanja Gomilanović, dipl.inž.maš, Mladen Plemić, dipl.inž.geod. nje hidro potencĳ ala rĳ eke Zete i Pive u kontekstu primjene nove paradigme), prof. dr Goran Sekulić Konstitutivna sjednica Upravnog odbora IKCG (Hidrologĳ a slivova rĳ eka Morače, Zete i Pive u kon- Konstitutivna sjednica Upravnog tekstu nove razvojne paradigme), Stanko Vujković, odbora Inženjerske komore Crne dipl.ing. (Metodologĳ a korišćenja baza podataka Gore održana je 22.12.2016. go- sa posebnim osvrtom na korišćenje matematičkih dine, a saglasno Poslovniku o korelacĳ a pri rješavanju hidroloških problema sli- radu Upravnog odbora, sjednici vova Zete, Morače i Pive). su prisustvovali članovi prethod- Cilj okruglog stola je bila razmĳ ena iskustva, tran- nog saziva Upravnog odbora, kao sfer znanja, diskusĳ a u okviru naznačene temat- Prof. dr Glavatović predaje dužnost Ostojiću i članovi novog saziva. Sjednicu je ske oblasti, kao i interaktivni dĳ alog, koji treba otvorio prof. dr Branislav Glavatović, predsjednik Upravnog odbora u pret- da doprinesu unapređenju načina korišćenja hi- hodnom sazivu, zahvalio članovima Upravnog odbora na intenzivnom i vrlo dropotencĳ ala Crne Gore. Sa održanog okruglog kvalitetnom radu, a novom rukovodstvu Komore i Stručnoj službi poželio stola uslĳ edili su zaključci: da vodni resursi Crne puno uspjeha u budućem periodu. Nakon izvršene primopredaje dužnosti, Gore i njen najintenzivnĳ i vodni bilans u ovom predsjedavanje je preuzeo Boris Ostojić. U okviru tačke 2 dnevnog reda, dĳ elu Evrope zaslužuju i zahtĳ evaju poseban nakon sprovedenog glasanja, na mjesto potpredsjednika Upravnog odbora tretman i obavezu nadležnih organa i instituci- Komore, izabran je Miodrag Macanović, dipl.inž.maš. ja. Ocĳ enjeno je da je vodni potencĳ al jedan od

2017 januar 5 in memoriam

najvrednĳ ih resursa Crne Gore, odnosno nog vodoprivrednog sistema Crne Gore. postojeći prirodni uslovi za razvoj hidro Među brojnim ciljevima u razvoju integral- energetike. Ova oblast privredne grane do nih sistema u oblasti vodoprivrede, po- sada je značajno doprinĳ ela pozitivnom sebno treba istaći konsekventne efekte razvoju naše države u mnogim segmenti- poboljšanja režima malih voda, ublažavanje ma, a svakako mora imati sličan značaj i poplavnih talasa, mjere zaštite kvaliteta ulogu i u njenoj budućnosti. Već duži niz voda, vodosnabdĳ evanje, potencĳ alne godina u Crnoj Gori vlada evidentan zastoj irigacione efekte itd. u razvoju hidro energetike, što je jednim dĳ elom bilo uslovljeno i velikim otporom O hidropotencijalima Crne Gore POF. DR BOŽIDAR javnosti za izgradnju novih hidroelektrana. Svi projekti u oblasti korišćenja voda, mo- MILIĆ (1927-2017) raju se posmatrati kao razvojni projekti, s obzirom na značaj i korsit koji mogu da donesu našoj društvenoj zajednici. Izgrad- nja adekvatnih akumulacĳ a koje mogu da Prof. dr Božidar Milić, redovni profesor Uni- doprinesu izravnaju godišnje neravno- verziteta Crne Gore, preminuo je u Podgori- mjernosti rječnih proticaja, zajednički je ci 28. januara. interes brojnih činilaca u okviru integral- Božidar Milić je rođen je 23. novembra 1927. god. godine u Crmničkom selu Limlja- Rješenja za povećanje proizvodnje električne energĳ e ni, opština Bar. Osnovnu i srednju školu Autori radova su ukazali da u idejama koje su prezentovali na Okruglom stolu nisu sa- završio je u Baru i Titogradu. Studije arhi- držane formalne inovacĳ e, nego je njihov cilju bio ostvarivanje novih, kvalitetĳ ih i raci- tekture završio je na Arhitektonskom fakul- onalnĳ ih rezultata u upravljanju i korišćenju vodnih resursa, od izuzetnog interesa za tetu Univerziteta u Beogradu, 1959. godine. širu društvenu zajednicu. Autori radova su ukazali da je aktuelni zastoj u razvoju ener- Doktorsku disertaciju pod nazivom “Urbano getike upravo nastao zbog zastarelih koncepcĳ a u eksploatacĳ i energetskog sistema i i graditeljsko nasljeđe Crne Gore u funkciji nedostatku ideja za njegovo unapređenje, saglasno savremenim tehnološkim dostignu- razvoja sa posebnim osvrtom na istorijski ćima i potrebama društva. Zbog svoje suštine, zastarjela tehnološka rješenja u osnovi razvitak i razvojne perspektive Cetinja” od- rješavaju samo problem proizvodnje električne energĳ e, bez uzimanja u obzir i drugih branio je oktobra 1988. godine na Arhitek- društvenih potreba koje se dĳ elom mogu rješavati racionalnĳ im i savremenĳ im koriše- tonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. njem hidroenergetskog potencĳ ala i vodnosg resursa uopšte. Kako su istakli, njihova Dolaskom sa studija, 1959. godine kao sti- rješenja nude povećanje proizvodnje električne energĳ e iz istih energetskih izvora, uz pendista Opštine Titograd pretežno se ba- poboljšanje uslova života na slivnim područjima naših rĳ eka, unapređenje prirodnog vio prostornim i urbanističkim planiranjem ambĳ enta i obezbjeđenje veće proizvodnje električne energĳ e uz nižu proizvodnu cĳ enu i arhitektonskim projektovanjem. U periodu u odnosu na rješenja iz postojeće razvojne koncepcĳ e. od 1961. do 1969. godine radio je u Zavo- Kvalitetnim diskusĳ ama od strane učesnika skupa, ukazalo se na izrazitu kompleksnost du za urbanizam grada Titograda na mjestu predmetnog pitanja optimizacĳ e korišćenja ukupnog hidropetencĳ ala Crne Gore i isto- rukovodioca Zavoda i glavnog urbaniste i vremeno su istaknuti različiti pogledi na predložena rješenja od strane autora radova. projektanta grada pod čijim je neposrednim

6 januar 2017 stručnim radom i planiranjem urađen Autor je značajnih jedinica iz obla- i saveznih naučnih i stručnih orga- jedan dio arhitektonskih objekata i sti urbanizma i arhitekture u Likov- nizacija i udruženja iz urbanizma i generalni urbanistički plan Titograda noj enciklopediji Jugoslavije, 1984. arhitekture. Bio je član predsjed- 1964. godine, prvi urbanistički plan godine i Enciklopediji Crne Gore, i ništva i sekretar Saveza arhiteka- urađen u Crnoj Gori u organizaciji cr- koautor knjige “Arhitektura XX vije- ta Crne Gore i član predsjedništva nogorskih planera i jedan broj detalj- ka na tlu Jugoslavije”, 1986. Napi- Saveza arhitekata Jugoslavije, član nih urbanističkih planova i studija. sao je i objavio preko 40 stručnih odbora za urbanizam Konferencije Vodio je urbanu i komunalnu regula- radova i ekspertiza. Autor je preko gradova Jugoslavije, član predsjed- tivu Podgorice od 1960. do 1971. go- 50 prostornih, generalnih i detaljnih ništva Saveza urbanista Jugoslavi- dine. Bio je vodeći planer u Projektu urbanističkih planova i urbanističkih je, član komisije Saveznog zavoda “Južni Jadran”, projekat pomoći UN. projekata realizovanih, za područ- za standardizaciju iz arhitektonskog Nakon razornog zemljotresa koji je je Podgorice i Crne Gore. Potpisuje projektovanja, član Savjeta za čovje- zadesio Crnu Goru 1979. godine, preko 20 arhitektonskih projekata iz kovu sredinu i prostorno uređenje izabran je za člana Vlade - Izvršnog oblasti stambenih i javnih objekata, SIV-a, član žirija za dodjelu nagrade vijeća Skupštine SR Crne Gore i prvi realizovanih na području Crne Gore, AVNOJ- a za Crnu Goru, za oblast pro- predsjednik novoosnovanog Repu- posebno Podgorice. Bio je mentor jektovanja i urbanizma i dr. Koautor bličkog komiteta za urbanizam, gra- brojnim diplomcima, magistrantima je izrade elaborata o osnivanju i or- đevinarstvo, stambene i komunalne i doktorantima na fakultetima u Pod- ganizaciji otvaranja Arhitektonskog poslove, na kojoj se dužnosti nalazio gorici, Beogradu, Zagrebu i Ljubljani. odsjeka pri Građevinskom fakultetu u sve do dolaska na Građevinski fa- Od značajnih urbanističkih plano- Podgorici. kultet Univerziteta Crne Gore 1986. va koji su realizovani treba istaći Za stručni rad dobio je sedam nagra- godine. Na Građevinskom fakultetu Generalni urbanistički plan Titogra- da na javnim, saveznim i republičkim u Titogradu biran je u zvanje višeg da, 1965. godine, za koji je dobio arhitektonskim konkursima, pet pla- predavača 1982. godine, a stalni rad- nagradu Oslobođenja Titograda za keta, dva javna priznanja i nekoliko ni odnos zasnovao je 1986. godine, 1965. godinu, Generalni urbanistički zahvalnica, Borbinu nagradu i nagra- nakon završenog mandata u Vladi plan iz 1974. godine, Prostorni plan du Oslobođenja Titograda. Dobit- Crne Gore. U zvanje redovnog profe- Sjevera Crne Gore u Projektu “Južni nik je Zlatne plakete “Boris Kidrič”, sora izabran je 1989. godine. Bio je Jadran”, 1970. godine. Savez tehničkih kultura Jugoslavije, rukovodilac Katedre za urbanizam, Od realizovanih arhitektonskih obje- plakete Zajednica opština Crne Gore arhitektonskog projektovanja, zgra- kata najznačajniji su, Bolničko-kli- za doprinos razvoju međuopštinske darstvo i nacrtnu geometriju, na Gra- nički centar u Podgorici, 1974. godi- saradnje u oblasti planiranja i komu- đevinskom fakultetu. ne, Osnovni Sud u Podgorici, 1981. nalne djelatnosti, plakete Građevin- Naučno istraživačka djelatnost obu- godine, Administrativna zgrada “Dr- skog fakulteta u Podgorici za dopri- hvata veliki broj urađenih i objav- voimpeksa” u Podgorici, 1968. godi- nos u razvoju fakulteta. ljenih radova. Napisao je i objavio ne, Robna kuća “Beko” u Podgorici Bio je redovni član Akademije inže- preko 50 naučnih i stručnih radova 1969. godine, Dom zdravlja u Cetinju njerskih nauka Crne Gore. Za poseb- iz oblasti arhitekture i urbanizma, 1976. godine. ne zasluge u radu odlikovan je 1980. objavljenih u domaćim stručnim pu- Pored stručnog i naučnog rada, ak- godine Ordenom rada sa zlatnim blikacijama. tivan je bio član brojnih republičkih vijencem.

2017 januar 7 PKCG OČEKUJE RAST GRAĐEVINSKE AKTIVNOSTI

veliki izazovi, PROBLEM RADNA SNAGA

Crnoj Gori se očekuje rast građevinske aktivnosti ove toga, od prvog januara 2017. godine u primjeni je Zakon o Ugodine, imajući u vidu realizacĳ u najavljenih velikih in- građevinskim proizvodima, koji podrazumĳ eva usklađiva- frastrukturnih projekata u oblastima saobraćaja, energetike nje poslovanja sa novim standardima, što takođe može biti i turizma, poruka je iz Privredne komore Crne Gore (PKCG). izazov”, saopštili su u intervjuu Pogledu iz Stručne službe “Izazovi sa kojima se suočavaju crnogorske građevinske Privredne komore Crne Gore. kompanĳ e su nedovoljni kapaciteti za realizacĳ u velikih U sektoru građevinarstva je problem radna snaga, poseb- infrastrukturnih projekata, neadekvatna tehnička opre- no kada se radi o zanatima. Nekoliko godina unazad nema mljenost, te nedostatak kvalifi kovane radne snage. Pored interesovanja za upis školskih programa za zanatska zanimanja - zidar, tesar, keramičar koja su defi citarana. “Težak fi zički rad, male zarade, radno angažovanje van mjesta prebivališta, rad na određeno vrĳ eme i nedovoljna Zbog velikog priliva radne snage iz okruženja evidentan je zaštita na radu su osnovni razlozi nepopularnosti ovih zanimanja”, ukazuju rad na crno. Za suzbĳ anje ove pojave potrebno je pojačati iz Privredne komore. inspekcĳ ske kontrole, te smanjiti neformalno zapošljavanje Iz PKCG odgovaraju sa kojim će se što će doprinĳ eti povećanju poreskih prihoda i otklanjanju problemima suočiti sektor građevi- nelojalne konkurencĳ e narstva, kako smanjiti rad na crno,

8 januar 2017 CEM EXPECTS GROWTH IN CONSTRUCTION ACTIVITIES: Great challenges, labor problem The growth in construction activity in Montenegro is expected this year, taking into account the implementation of the announced major infrastructure projects in the fi elds of transport, energy and tourism, is the message from the Chamber of Economy of Montenegro (CEM). "The challenges that Montenegrin construction companies face are insuffi cient capacities for the realization of large infrastructure projects, inadequate technical equip- ment, and a lack of qualifi ed labor. In addition, the application of the Law on Construction Products began on 1st January 2017, including the harmonization of operations with the new standards, which also can be a challenge, " is the statement of the Expert Service of Chamber of Econ- omy of Montenegro for Pogled. CEM explains the problems that the construction sector will face, how to reduce unregistered work, what needs to be changed to achieve better standards in construction and results in this area, which regulations should be changed, the possibility to lower the price of square meters of residential space, the contribution of the Associa- U Crnoj Gori se očekuje rast građevinske aktivnsoti tion of construction and building materials industry. foto: Zoran Đurić

šta treba mĳ enjati da se postignu bolji standardi gradnje i rezultati u ovoj oblasti, koje propise treba mĳ enjati, ima li prostora da bude niža cĳ ena kvadrata stambenog prostora, koji je doprinos njihovog Udruženja građevinarstva i in- dustrĳ e građevinskih materĳ ala…

Sa kojim problemima će se suočiti sektor građevinarstva 2017. godine? “Jačanje konkurentnosti građevinske operative i formiranje adekvatne strukture radne snage u oblasti građevinarstva treba da budu jasni pravci razvoja ovog sektora za naredni period. Sa aspekta približavanja Evropskoj unĳ i ovo predstavlja veliki izazov kojem se mora pristupiti organizovano kako bi bili konkurentni na domaćem i inostranom tržištu.

2017 januar 9 Za 2017. najavljeni su projekti u oblastima saobraćaja, energetike i turizma foto: lusticabay.com

Sektor građevinarstva učestvuje sa 3,8 odsto u stvaranju BDP-a i zapošljava preko 10.000 radnika, ili 5,6 odsto od ukupnog broja zaposlenih osposobljenih za projektovanje, izvođenje radova i zanatsko-završne radove. Ukupna vrĳ ednost izvršenih građevinskih radova za tri kvartala 2016. godine iznosila je 264,3 miliona eura i veća je za 27,8% u odnosu na uporedni period prethodne godine, dok je vrĳ ednost radova mjerena efektivnim časovima rada veća za 14,4%. Samo u trećem kvartalu 2016. godine vrĳ ednost građevinskih radova je veća za 37,2%, u odnosu na treći kvartal prethodne godine, a što je najvećim dĳ elom rezultat intenziviranja radova na autoputu. Imajući u vidu, realizacĳ u najavljenih velikih infrastrukturnih projekata u oblastima saobraćaja, energetike i turizma i u 2017. godini očekuje se rast građevinske aktivnosti. Od prvog marta 2017. godine kreće primjena Zakona o regularizacĳ i neformalnih objekata, čime je stvoren zakonski okvir za rješavanje problema i legalizacĳ u objekata podignutih bez građevinske ili upotrebne dozvole, a sve u skladu sa preporukama Bečke deklaracĳ e i korišćenjem najboljih iskustava iz prakse drugih zemalja. Izazovi sa kojima se suočavaju crnogorske građevinske kompanĳ e su nedovoljni kapaciteti za realizacĳ u velikih infrastrukturnih projekata, neadekvatna tehnička opremljenost, te nedostatak kvaliﬁ kovane radne snage. Pored toga, od prvog janu-

10 januar 2017 Može li se do niže cijene kvadrata stana Kako ste zadovoljni prodajom stanova u Crnoj Gori, ima li prostora da bude niža cĳ ena kvadrata stambenog prostora? “Vlada Crne Gore je nastavkom realizacĳ e projekta 1000+ stanova, obezbĳ edila niže kamatne stope na stambene kredite u iznosu 3,99% ﬁ ksno, što je imalo pozitivan uticaj na prodaju stanova u ovom periodu. Najava smanjenja i/ili ukidanja komunalĳ a za opremanje građevinskog zemljišta može dovesti do smanjenja cĳ ene kvadrata stambenog prostora budući da ova naknada predstavlja veliki izdatak za građevinske kompanĳ e.”

ara 2017. godine u primjeni je Zakon o građevinskim proizvo- potrebno je pojačati inspekcĳ ske kontrole, te smanjiti nefor- dima, koji podrazumĳ eva usklađivanje poslovanja sa novim malno zapošljavanje što će doprinĳ eti povećanju poreskih standardima, što takođe može biti izazov.” prihoda i otklanjanju nelojalne konkurencĳ e”.

Da li ima dovoljno kadra na domaćem tržištu ili mora biti an- Šta treba mĳ enjati da bi se postigli bolji standardi gradnje gažovanih iz regiona, kako smanjiti rad na crno? i rezultati u tom sektoru? “U prethodnim godinama postignut je napredak u dĳ elu viso- “Veće učešće domaćih građevinskih kompanĳ a u realizacĳ i koškolskog kadra. Međutim, problem postoji kada govorimo otpočetih i planiranih projekata, uz prenos iskustva i znanja o zanatima. Već nekoliko godina unazad nema interesovanja inostranih kompanĳ a, može pozitivno uticati na usvajanje EU za upis školskih programa za zanatska zanimanja - zidar, standarda, poboljšanje nivoa gradnje i stručnog nadzora, a sve tesar, keramičar koja su defi citarana. Težak fi zički rad, male u cilju veće bezbjednosti ljudi i stabilnosti i kvaliteta objekata. zarade, radno angažovanje van mjesta prebivališta, rad na Neophodno je jačati konkurentnost proizvoda i usluga u ovom određeno vrĳ eme i nedovoljna zaštita na radu su osnovni sektoru što je moguće kroz investiranje u nove tehnologĳ e i razlozi nepopularnosti ovih zanimanja. opremu (modernizacĳ a i racionalizacĳ a proizvodnih kapaciteta), Na drugoj strani javlja se pritisak velikog broja nezaposlenih dobĳ anje međunarodnih sertifi kata, te usvajanje znanja i novih iz susjednih država (Bosne i Hercegovine, Srbĳ e, Makedonĳ e, programa. Takođe, za napredak ovog sektora potrebno je raditi na Kosova i Albanĳ e). Zbog velikog priliva radne snage iz okru- povezivanju preduzeća u klastere, kako bi imali dovoljno kapaci- ženja evidentan je rad na crno. U cilju suzbĳ anja ove pojave teta i bili konkurentni za učešće na međunarodnim tenderima.”

2017 januar 11 PKCG inicirala izmjene brojnih propisa u korist građevinskog sektora Šta je postignuto u 2016. i šta je konkretni doprinos PKCG, odnosno Udruženja građevinarstva i industrĳ e građevinskih materĳ ala? “Ostvarivanje i unapređivanje zajedničkih zahvaljujući i inicĳ ativi Privredne komore za interesa članova, među kojima su i privredni uspostavljenje minimalnog učešća doma- subjekti iz građevinskog sektora i industrĳ e ćih kompanĳ a. Do sada je kompanĳ i CRBC, građevinskih materĳ ala, prĳ e svega u smi- Ministarstvo saobraćaja i pomorstva izdalo slu jačanja njihove tržišne konkurentnosti i ukupno 54 saglasnosti za angažovanje po- ukupne sposobnosti uspješnog poslovanja, dizvođača (domaćih i stranih kompanĳ a) kao i pomoć u ostvarivanju neophodnih za rad na autoputu. Vrĳ ednost ugovorenih kontakata i komunikacĳ e sa relevantnim radova koji su povjereni domaćim kompani- subjektima iz drugih privrednih sistema i jama iznosi 25,16%, a kako se radovi budu država, su kontinuirana aktivnost Komore. intezivirali CRBC mora dodatno povećati Regionalno povezivanje u oblasti građevi- njihovo učešće na najmanje 30% radova narstva bilo je posebna tema prošlogodiš- (cca 240 mil. eura) shodno odredbama nje Konferencĳ e o ekonomĳ i koju je PKCG Ugovora. Učešćem u ovom projektu naše organizovala u saradnji sa Komitetom za kompanĳ e stiču neophodne reference za istočno-evropske ekonomske odnose iz učešće na tenderima za sve buduće rado- Berlina. Naglašena je neophodnosti boljeg ve, čime postaju konkurentne i za učešće infrastrukturnog povezivanja regiona, što na radovima u regionu. je i jedan od ključnih akcenata ‘Berlinske U prethodnom periodu Komora je u okviru konferencĳ e’ o mjerama podrške zapadnom redovnih aktivnosti inicirala izmjene i do- Balkanu i integracionim procesima. Uz uče- pune brojnih propisa. Jedan od primjera je šće predstavnika vlada regiona i zemalja i Zakon o porezu na nepokretnosti, gdje su EU, istaknutih ekonomski teoretičari, kao na inicĳ ativu Komore kompanĳ e oslobođene i predstavnika međunarodnih ﬁ nansĳ skih plaćanja poreza na građevinske objekte i organizacĳ a, konstatovano je da sve zemlje posebne djelove stambene zgrade u svoji- regiona treba da rade na ostvarivanju zani investitora koji se u poslovnim knjigama jedničkih ciljeva imajući u vidu da su već iskazuju kao ‘investicĳ e u toku’ ili ‘zalihe utvrđeni i podržani glavni saobraćajni ko- gotovih proizvoda’ i koji su namĳ enjeni ridori koji će povezati region. za dalju prodaju, u periodu od tri godine Domaća građevinska operativa je angažo- od godine u kojoj je izdata građevinska vana na izgradnji autoputa Bar - Boljare, dozvola.”

12 januar 2017 Veće učešće domaćih građevinskih kompanĳ a u realizacĳ i otpočetih i planiranih projekata, uz prenos iskustva i znanja inostranih kompanĳ a, može pozitivno uticati na usvajanje EU standarda, poboljšanje nivoa gradnje i stručnog nadzora, a sve u cilju veće bezbjednosti ljudi i stabilnosti i kvaliteta objekata

Da li će biti i/ili da li savjetujete promjenu propisa koji ure- obaveza. Ovo bi se odnosilo na mehanizacĳ u koja se koristi đuju ovu oblast? u dĳ elu eksploatacĳ e koncesĳ a. Ovim bi se omogućila veća “Zakon o javnim nabavkama uređuje uslove, način i postupak konkurentnost proizvoda koncesionara na tržištu. Treba imati nabavke roba, usluga i ustupanja izvođenja radova, zaštitu u vidu da se ova aktivnost povraćaja dĳ ela akcize na gorivo prava u postupcima javnih nabavki, koje sprovode obvezni- već primjenjuje za koncesionare u šumi.” ci primjene zakona, a koji za obavljanje javnih funkcĳ a koriste sredstva iz javnih Od prvog januara 2017. godine u primjeni je Zakon o građevinskim proizvodima, foto: ekapija.cg prihoda. Prethodno izvršenim izmjenama Zakona, smanjeni su troškovi izrade i pojednostavljena je procedura pripreme ponude, povećana eﬁ kasnost sprovođenja samog postupka, uz unapređenje zašti- te prava ponuđača. To je bila i osnovna intencĳ a predloženih izmjena i dopuna od strane predstavnika Komore. U narednom periodu potrebno je ograničiti rokove za donošenje odluke u žalbenom postupku, budući da se često prekorači zakonski rok za odlučivanje i pravosnaž- nost postupka izbora ponuđača. U izmjenama Zakona o akcizama treba pokrenuti inicĳ ativu, za vraćanje dĳ ela plaćene akcize privrednim društvima koja su koncesionari (eksploatacĳ a šljunka iz rĳ eka i jezera, kamena iz kamenoloma i sl.), a koja redovno izmiruju obaveze prema državi po osnovu korišćenja koncesĳ a, poreza i ostalih zakonskih

2017 januar 13 POGLED POGLED POGLED POGLED Marina će biti kapaciteta 220 vezova Svĳ et u izgradnji foto: lazure.me ODOBRENA GRADNJA TRI TUNELA I DVA MOSTA NA AUTOPUTU

Ministarstvo održivog razvoja izdalo je ja se navodi da će građevinski radovi na Ministarstvu saobraćaja građevinske tim tunelima i mostovima biti izvedeni dozvole za izgradnju tunela Klopot, Vi- prema glavnom projektu koji je uradio lac i Preslo, kao i za mostove Preslo i vodeći projektant, inženjer građevinar- Jabuka, na prioritetnoj dionici autoputa stva kineske kompanĳ e China Road and Bar-Boljare. Bridge Corporation (CRBC), Ting Ji Peng. MARINA Tuneli Klopot, Vilac i Preslo se sastoje od Uz CRBC, u projektovanju su učestvovale U OKVIRU KOMPLEKSA “LAZURE” po dvĳ e odvojene tunelske cĳ evi, svaka podgoričke ﬁ rme Geo Maks i Ingenium i za po jedan smjer kretanja, piše Pobjeda. pljevaljski Putin. Kompanĳ a “Imperio Holding”, investitor Dužina lĳ eve cĳ evi tunela Klopot je 985 Ranĳ e su dobĳ ene građevinske dozvo- preko 70 miliona eura vrĳ ednog kompleksa metara, a desne 815 metara. Dužina lĳ e- le za mostove Moračica i Gornje Mrke i “Lazure Marina & Hotel”, dobila je od re- ve cĳ evi tunela Vilac iznosi 815 metara, tunele Vjeternik, Kosman, Jabučki krš, sornog Ministarstva građevinsku dozvolu a desne 950 metara, dok je lĳ eva cĳ ev Gornje Mrke i Mala Trava. za izgradnju marine. Iz kompanĳ e su za tunela Preslo dužine 495 metara, a de- Gradnja prioritetne dionice autoputa Radio Jadran rekli da je dozvola izdata i sna 400 metara. Most Preslo je dužine Smokovac-Uvač-Mateševo, dugačke 41 da je su pripremni radovi počeli odmah. 68 metara, a nalazi se na desnoj saobra- kilometar, počela je 11. maja 2015. go- “Veoma nam je drago što smo konačno ćajnoj traci. Most Jabuka je u lĳ evoj sao- dine, od kada kreće rok od četiri godine dobili tu dozvolu, jer marina igra veoma braćajnoj traci i sastoji se od dva mosta koji kineske kompanĳ e imaju za zavr- važnu ulogu za projekat i za lokalnu za- - dio Jabuka 1 - lĳ evo je dužine 72 metra, šetak radova. U prošloj godini počeli jednicu. Ona će privući veliki broj turista a dio Jabuka 2 - lĳ evo je dužine 575,8 su radovi na nekim od najzahtjevnĳ ih i nautičara u Meljine i Herceg Novi”, na- metara. U desnoj saobraćajnoj traci se objekata autoputa - mostu Moračica i veo je investitor projekta. nalazi most Jabuka dužine 784,4 metra. tunelima Vjeternik i Jabučki krš. Glavni građevinski radovi će početi prvog U rješenjima Ministarstva održivog razvo- februara i trajaće 11 mjeseci sa pauzom za ljetnju sezonu. Marina će biti kapaciteta 220 vezova i njome počinje druga faza izgradnje kompleksa. Uskoro bi trebalo da bude izdata i građevinska dozvola za izgradnju “Apart” hotela sa 110 soba i apartmana i spa centrom sa bazenom. U istorĳ skoj zgradi “Lazareta”, gdje će biti “Lazure” hotel, u toku su instala- cioni, elektro i vodovodni radovi, kao i montaža staklenog krova koji će po- kriti unutrašnji dio dvorišta “Lazareta” Probijanje tunela Jabučki krš (cjelokupan projekat predstavljen je u foto: pink.me prošlom broju Pogleda).

14 januar 2017 THE VIEW: World under construction When it comes to projects to be implemented in the up- coming period in our country the ones that should be PREVOĐENJE RĲ EKE ZETE U JEZERO KRUPAC mentioned are the ongoing construction of the highway, the new strategic project of Montenegrin Electric Enter- Na oko pet hektara zemljišta počeće u nikšićka kompanĳ a prise (EPCG), the construction of the marina in Meljine, 2017. građevinski radovi na strateškom Mehanizacĳ a i pro- new fi ve-star hotel in Budva, etc. The Ministry of Sustaina- projektu Elektroprivrede Crne Gore - pre- gramat zaključila ble Development issued the Ministry of Transport a build- vođenju rĳ eke Zete u jezero Krupac i dalje 11. novembra prošle ing permit for the construction of the tunnel Klopot, Vilac spajanje sa Slanim jezerom nedaleko od godine. Građevin- and Preslo, as well as bridges Preslo and Jabuka on a pri- Nikšića. Sve analize eksperata potvrđuju ski radovi košta- ority section of the highway Bar-Boljare. The realization of punu ekonomsku opravdanost ovog po- će oko 25 miliona strategic project of Montenegrin Electric Enterprise (EPCG) duhvata, jer će se kada cio posao bude eura, a oni podra- - river fl ow deviation of Zeta River into the lake Krupac and the connection of the lake Krupac and the lake Slano – is završen, godišnja proizvodnja najstarĳ e zumĳ evaju izgrad- about to begin. All the analyzes of experts confi rm the crnogorske HE “Perućica" povećati za nju brane na Zeti i full economic justifi cation for this endeavor, for when all oko 30 gigavata, ili između 2,5 do čak nasip uzvodno od the work is completed the annual production of the oldest 3,7 miliona eura. Planirano je da se inve- brane, odvodne i Montenegrin HPP " Perućica " will increase by about 30 gi- sticĳ a isplati za sedam godina, ukoliko dovodne kanale, gawatts, or between 2.5 up to 3.7 million euros. im na ruku budu išle povoljne hidrološke dovodne tunele prilike i cĳ ena struje na berzi, prenose Zeta-Krupac i Kru- crnogorski medĳ i. pac-Slano, komandne zgrade, pristupne ću ostajati suvo, naročito ljeti, dok su iz Očekuje se da građevinske mašine već puteve. Projektu se protive ekolozi, mje- EPCG stizale drugačĳ e poruke da žitelji u junu stignu kod gornjeg toka Zete, u štani naselja Gornje Polje i Zavrh. Bilo je naselja Mokra Njiva, Ćemenci i drugih Gornje Polje. Elektroprivreda je ugovor onih koji su strahovali da će korito Zete neće imati muke sa poplavama tokom s konzorcĳ umom MPM, koji predvodi od Brezovika pa na dalje prema Nikši- kišnih mjeseci. U ekološkom pokretu Ozon ističu da su svjesni značaja ovog projekta, ali i neophodnosti pravilnog upravljanja vodotocima, gdje je rĳ eka Zeta najznačajnĳ a, ne samo za teritorĳ u opštine Nikšić. “Potrebno je uraditi ozbiljnu ekonomsku analizu koja će uzeti u obzir sve potencĳ ale rĳ eke Zete i njenih pritoka, sagledati njen ekonomski značaj, kao i značaj vještač- kih akumulacĳ a Krupac i Slano”, izjavio je direktor OZON-a, Aleksandar Perović. U elaboratu EPCG navodi se da je cilj izgradnje sistema prevođenja rĳ eke Zete u postojeće akumulacĳ e Krupac i Slano i iskorišćavanje visokih poticaja rĳ eke Sve analize potvrđuju ekonomsku opravdanost Zete, koji se danas u retencĳ i Vrtac gube foto: madeinmontenegro.com poniranjem u kraškom terenu.

2017 januar 15 U rekonstrukciju će biti uloženo BUDVA DOBĲ A 2,87 miliona eura, foto: cdm.me HOTEL SA PET HITNA REKONSTRUKCĲ A ZVJEZDICA

U rekonstrukcĳ u zgrada Skupštine Crne Kompanija “S&I Gore, Predsjednika Crne Gore, Ministarstva Invest” d.o.o. iz vanjskih poslova i Ministarstva ﬁ nansĳ a, Podgorice podni- Ministarstva pravde i Vrhovnog držav- jela je zahtjev za nog tužilaštva u naredne dvĳ e godine izdavanje građe- biće uloženo 2,87 miliona eura. Stanje vinske dozvole za ovih zgrada je ocĳ enjeno kao loše, pa izgranju hotelskog im je potrebna hitna rekonstrukcĳ a. Za kompleksa sa pet ovako nešto, država je već podigla kre- zvjezdica “Falcons”

dit iz sredstava EEPPB projekta, piše u u Budvi, sazna- Izgled budućeg Hotela “Falcons” Predlogu plana rekonstrukcĳ e službenih je CdM. Tehnička foto: cdm.me zgrada u državnoj svojini za period od dokumentacĳ a je 2017. do 2019. predata Ministarstvu održivog razvoja je ambiciozan plan s obzirom na to da Pomenute zgrade ne zadovoljavaju stan- i turizma 30. decembra 2016. godine. građevinska sezona u Budvi traje sedam dard energetske eﬁ kasnosti, pa će najve- Hotel bi trebalo da se nalazi uz samu i po mjeseci, pa će se nastojati da se rok ća pažnja biti posvećena upravo tome. obalu, kod pošte u Budvi. Ukupna kva- produži kako bi hotel prve goste možda “Od mjera će se primĳ eniti termoizolaci- dratura sa suterenskim etažama je oko dočekao i u sezoni 2019. godine. ja ravnog krova, termoizolacĳ a fasadnih 30 hiljada kvadrata, a investicĳ a je vri- Autor projekta je profesor Arhitekton- zidova, termoizolacĳ a spoljnih zidova u jedna oko 40 miliona eura. skog fakulteta Univerziteta u Beogradu, suterenu; zamjena fasadne stolarĳ e i in- Hotel će zapošljavati oko 250 ljudi. Priori- Brano Mitrović. stalacĳ a sistema za grĳ anje i hlađenje. tet će imati Budvani i ostali građani Crne Od mjera komfora i priprema objekta Gore. Prema sazna- Hotel će se nalaziti uz samu obalu za primjenu EE mjera biće urađena dje- njima, investitor je foto: cdm.me limična rekonstrukcĳ a elektroinstalacĳ a, već obavio manju djelimična rekonstrukcĳ a sanitarnih čvo- selekcĳ u domaćih rova, hidroizolacĳ a u suterenu, zaštita od ugostiteljsko-hotel- sunca, oluci i povezivanje na sistem za skih kadrova. odvod atmosferske vode”, piše u Planu Ministarstvo o do- dostavljenom Portalu Analitika. zvoli treba da odlu- Realizacĳ om predmetnog plana ispuniće či u prvih 60 dana se postavljeni ciljevi po pitanju unapređe- ove godine, a inve- nja energetskih karakteristika službenih stitor planira da za- zgrada, a time i preuzete obaveze Crne vrši gradnju do kra- Gore u procesu pristupanja Evropskoj unĳ i. ja 2019. godine, što

16 januar 2017 Iglo je moguće instalirati Izgradnja je trajala na svakoj lokaciji punih deset godina foto: inhabitat.com foto: buro247.hr PAMETNI IGLO IZ SLOVENĲ E NAJSKUPLJA GRAĐEVINA U SVĲ ETU MUZIKE

Slovenačka fi rma “Smartdome Constructions” iz Leskoveca kraj Nedavno je održan prvi koncert u novoj zgradi fi lharmonĳ e u Ham- Krškog, osmislila je serĳ u modularnih kuća, nalik kupolama, koje burgu, a javnost je još uvĳ ek podĳ eljena oko toga treba li da se po- se mogu instalirati gotovo na svakoj lokacĳ i. Ove modularne nosi impozantnom građevinom ili treba da raspravlja o tome kako stambene jedinice organske forme, napravljene su tako da se je projekt višestruko premašio budžet i postao vrlo kontroverzan. lagano istaliraju na teren različite konfi guracĳ e i da se skladno uklope u okolni pejzaž. Kupole su izgrađene od čelične konstruk- cĳ e u kombinacĳ i sa ivericom otpornom na vlagu. Obzirom da je ovo modularna konstrukcĳ a, ona se može na jednostavan način lako proširiti, piše “Inhabitat”. Firma “Smartdome Constructions” u svojoj ponudi modularnih igloa predstavila je četiri modela: “Aquadome” za vodeno okruženje, “Treedome” za šumovito okru- ženje, “Snowdome” za predjele u kojima vladaju zimski uslovi, kao i “Skydome” za pravljenje vidikovca. Kupole su izgrađene Muzički i arhitektonski pogodak od čelične konstrukcĳ e u kombinacĳ i sa ivericom otpornom na foto: buro247.hr vlagu. Kupci mogu birati između djelimično transparentnih ili Nakon dugog niza godina i konstantnog povećanja budžeta, pro- potpuno netransparentnih modela, koji su obloženi mineral- jekt zgrade nove fi lharmonĳ e u Hamburgu je konačno završen. nom vunom debljine petnaest centimetara. Svi modeli postav- Prvi koncert je održan, kritika i publika su oduševljeni akustikom ljeni su na platformi od čeličnih stubova tako da se iglo može i izgledom same dvorane te se čini da je “Elbphilharmonie” pun postaviti i na neravnim terenima, kao i u močvarnim oblastima. pogodak u smislu muzike i arhitekture. Ipak, koliko god sama građevina bila svojevrsno remek-djelo moderne arhitekture, ne može se zanemariti činjenica da je od početnog budžeta koji je iznosio 75 miliona eura, trošak na kraju dosegnuo 790 miliona eura. Uz to, gradnja je trebala da bude završena za tri godine a trajala je deset. Arhitekti koji su bili na čelu projekta su iz studĳ a “Herzog & de Meuron”, a objekt su zamislili na obali rĳ eke Elbe u prostoru napuštenog skladišta. Sastoji se od vidikovca, fi tnes Postoje četiri modela objekta centra, luksuznog hotela i, najvažnĳ e, tri velike koncertne dvo- foto: inhabitat.com rane od kojih ona najveća može da prmi do dvĳ e hiljade ljudi.

2017 januar 17 ARHITEKTURA BEZ GRANICA NOVI AERODROM U HRVATSKOJ

Masiv španskog planinskog lanca Sĳ era Grupa stranih investitora pronašla je lo- Morena postao je sastavni i akcentni dio kacĳ u u Hrvatskoj, na području Vrgoračke jedne moderne porodične kuće. Mogu- krajine, gdje planira izgradnju vazdušne će da je rĳ eč o arhitektonskom projektu luke veće od aerodroma u Splitu i Du- kakav još nĳ e viđen. Tim španskog stu- brovniku, piše Jutarnji list. Investitori su dĳ a “UMMOestudio” pristao je na ova- posjetili prĳ e nekoliko mjeseci Vrgorac u kav izazov i oduševio ﬁ nalom. Rĳ eč je tajnosti tražeći na potezu od Dubrovnika o projektu stambene rezidencĳ e koja je do Splita odgovarajuće mikrolokacĳ e za ni manje ni više nego uglavljena u svo- izgradnju međunarodne vazdušne luke. jevrsnu stĳ enu, odnosno dio planine u Paralelno su provjeravali i prostorne pla- Španĳ i. Moderni elementi gradnje sjajno nove gradova i opština kako bi znali je li su se uklopili u već postojeću konstruk- na kojem području moguće realizovati cĳ u koja u cjelini funkcioniše savršeno. planiranu investicĳ u, koja bi bila veća Kamen, mermer, bjelina i prirodni tonovi od splitske i dubrovačke vazdušne luke. glavna su scenograﬁ ja u interĳ eru koji Odgovarajuću lokacĳ u su, kako se do- funkcioniše kao open space. U dnevnoj daje, pronašli tokom vožnje autoputem sobi se nalazi ogroman masiv stĳ ene na području Vrgoračke krajine, a rĳ eč je koja daje poseban akcenat ovog jedin- Porodična kuća uglavljena u stijenu o zemlji na potezu od sela Dragljana, foto:buro247.hr stvenog zdanja. Kozice pa do Raščana. Mjesto se nalazi južno od autoputa i pored parka prirode “Biokovo”, a prednost je što je rĳ eč o kotlini koja je već sada po preglednosti terena pogodna za ovaj projekt.

Vazdušna luka veća od aerodroma Glavna scenografija su kamen u Splitu i Dubrovniku mermer i bjelina, foto: buro 247.hr foto: jutarnji.hr

18 januar 2017 MODERNA ADAPTACĲ A STOPAMA ZAHE HADID

novog objekta sličnog volumena i poveže Na konkursu za novi objekat grada Diri- ih, čineći ovo imanje ugodnim za život. jah pobĳ edio je studio koji je osnovala Od devastiranog imanja nastao je obje- Zaha Hadid, slavna arhitektica koja je kat koji plĳ eni svojim izgledom, a doda- preminula prošle godine u 66. godini. vanjem veze izmeću starog renoviranog Objekat od 8.780 kvadratnih metara dio objekta i nove kuće stvoren je kompleks je programa očuvanja svjetske kulturne oblika slova U. Postojeći objekat, sa- baštine doline Vadi Hanifah u Saudĳ skoj građen od kamena, bio je u potpunosti Arabĳ i koju vodi UNESCO. Čitav objekat urušen. Njegova unutrašnjost i krovni formiran je oko malog jezera, tako da je pokrivač obnovljeni su dok je prvobitni centralni dio organizovan kao atrĳ um. izgled fasade zadržan, kako bi se očuvao Objekat je amorfne forme karakteristične koncept planinske kuće. Novi objekat, za Zahu Hadid, a njen studio (Zaha Hadid sličnog gabarita kao postojeći, i veza Architects) očigledno pomno prati put koji koja ih spaja, obloženi su drvetom ariša je utabala slavna arhitektica. i metalnim panelima crvene boje. Pogled Novi objekat imaće galerĳ u, biblioteku, ka prirodi omogućen je velikim stakle- slušaonice kao i obrazovne prostore za nim panelima koji se mogu pomjerati i sve uzraste. Postoji ideja da se realizuje Kompleks u obliku slova U tako omogućiti izlaz u dvorište. Vode- i naučna institucĳ a u kojoj će se obra- foto: dezeen.com ći se oblikom postojećeg objekta, i na đivati i čuvati rezultati i dokumentacĳ a Seoska kuća nazvana Koldrač, nalazi se u novom je postavljen dvovodni krov dok sa istraživanja na terenu širom Dirĳ aha, Nacionalnom parku Kejrngorms na sjevero- je na ravnoj površini iznad tople veze piše “Designboom”. istoku Škotske i potiče iz XVIII vĳ eka. Pošto izveden zeleni krov, prenosi “Dezeen”. Projekat biroa “Zaha Hadid Architects” je bila potpuno devastirana, britanski arhi- Djelovi fasade se klizno otvaraju i pružaju osmišljen je u skladu s geografskim i tektonski studio “Moxon” dobio je zadatak izlaz na dvorište, a izvedeni su od metalnih kulturološkim kontekstom ove oblasti, s da je potpuno renovira, proširi dodavanjem panela koji se razlikuju od ostatka fasade fokusom na intereakcĳ i između čovjeka jer su talasi postav- i prirode koju deﬁ nišu oaze širom doli- Nova priča stare kuće foto: dezeen.com ljeni horizontalno. ne Vadi Hanifah.

Objekat je formiran oko malog jezera foto: designboom.com

2017 januar 19 U duhu mistične lokacije foto: inhabitat.com PASARELOM DO ARTUROVOG ZAMKA

Prema legend kralj Artur rođen je u zamku Tintagel u blizini Kornvola u Engleskoj. Kako bi se posjetiocima omogućio pri- Jaka veza spoljašnjeg stup ovom istorĳ skom mjestu, organizacĳ a “English Herita- i unutrašnjeg prostora ge” raspisala je konkurs za idejno rješenje pasarele koje bi foto: dezeen.com trebalo da bude u duhu ove mistične lokacĳ e na kojoj se od NAMJERNE PUKOTINE zamka mogu još jedino vidjeti ruševine iz srednjeg vĳ eka. Pobjedično rješenje potpisuju biroi “Ney&Partners i William Fasada zgrade “Sonnesgade” u danskom gradu Orhusu ukra- Matthews Associates” koji su osmislili elegantni most duboko šena je sa jedanaest pukotina koje imaju za cilj da ojačaju vezu fundiran u ovo mistično mjesto. Naime, konstrukcĳ u mosta između spoljašnjeg i unutrašnjeg prostora. Mjestimično postav- čine dvĳ e nezavisne konzole koje se dodiruju u sredini. Ovo ljene šupljine na fasadi omogućavaju da svjetlost ulazi u unu- je klasičan primjer konstrukcĳ e luka na tri zgloba koja se ko- trašnjost objekta. riste za premošćavanje većih raspona. Danski arhitekton- “Projekat baziran je na jednostavnom konceptu: da se obnovi ski studio “Sleth” veza koja je nekada postojala i da se popuni praznina”, na- pri oblikovanju ove Šupljine vode u birou “William Matthews Associates”. poslovne zgrade kao omogućavaju ulazak svjetlosti Prostor između dvĳ e konzole simbolizuje prelazak između foto: dezeen.com primarni materĳ al prošlosti i sadašnjosti, realnosti i legende, poznatog i ne- odabrao je beton, u kojem mjestimično postavljene šupljine poznatog, dodaje se još u saopštenju, a prenosi Inhabitat. omogućavaju da svjetlost ulazi u unutrašnjost objekta. Spo- Kako novode u birou, materĳ al od kojeg će se graditi most ljašnje stepenište, koje je polutransperentno, takođe dopri- biće “jednostavan, izdržljiv i prikladan lokacĳ i” - pasarela nosi prodoru svjetlosti u objekat, prenosi Dezeen. “Tintagel Castle” gradiće se od čelika, škriljaca i hrasta, a Unutrašnjost objekta organizovana je na ﬂ eksibilan način tako da biće završena do 2019. godine. je omogućena laka komunikacĳ a između korisnika na različitim spratovima. Klasična arhitektura će biti kombinovana sa napred- nim tehnologĳ ama zaštite životne sredine. Sa tim u vezi terasni vrtovi će se prostirati na tri hektara, grad će biti tako uređen da se planira smanjenje emisĳ e CO2 za 27%. Dodatne odredbe održi- vost će uključivati sortiranje prĳ e odlaganja smeća, eko-kutĳ e za baterĳ e i odlaganje sĳ alica i stanice za punjnje električnih vozila. Laikovo će se graditi u nekoliko faza, a završetak prve faze je planiran na jesen 2018. godine. Predviđeni rok završetka Konstrukciju čine dvije nezavisne konzole inhabitat.com cjelokupnog projekta je treći kvartal 2023. godine.

20 januar 2017 KULA NA BATERĲ E

Ako automobil može da se pokreće na baterĳ e, zašto se ista tehnologĳ a ne bi mogla upotrebljavati i za zgrade? Ovo je Muzej se djelimično nalazi pod zemljom foto: inhabitat.com osnovni koncept kojim se rukovodio “Frey Architekten” pri projektovanju pametne zelene kule u njemačkom gradu Fraj- POLJSKI MUZEJ PROGLAŠEN ZGRADOM GODINE burgu. Veliku pomoć imali su od “Siemensa” i “Fraunhofer” instituta za solarnu energĳ u koji su razvili pogodan akumulator Narodni muzej Poljske u Ščećinu “Dialogue Centre Przelomy” za skladištenje sunčeve energĳ e. Terase će biti opremljene je proglašen za najbolju zgradu u 2016. godini na “World Ar- solarnim panelima koje će služiti i kao jedna vrsta brisoleja. chitecture Festivalu” (WAF). Projekat je delo “Robert Konieczny “Smart Green Tower” je šesnaestospratna kula na čĳ em vrhu / CHP Promes”. Ovaj podzemni muzej karakteriše talasasti je zeleni krov, koji je osim zelenilom, pokriven i fotovoltričnim javni prostor koji se nalazi na njegovom vrhu. WAF je takođe panelima pogodnim za uslove slabog osvjetljenja. Sva energĳ a proglasio pobjednike i u nekoliko drugih kategorĳ a tokom skladištiće se u litĳ um-jonskom akumulatoru snage 0,5 MWh festivala koji je trajao tri dana u Berlinu. koji će imati pojačanje u vidu vanadĳ um redoks baterĳ a, piše Narodni muzej u Ščećinu “Dialogue Centre Przelomy” je iz- Inhabitat. Umjesto da se koristi standardna naizmenična stru- građen u neposrednoj blizini “Mieczysław Karlovic Szczecin ja (AC) za distibu- Zgrada je inspirisana Philharmonic Hall”, takođe važne zgrade koja je dobitnik cĳ u elektične ener- električnim automobilima nekoliko nagrada. Iz ﬁ rme “CHP Promes” su mislili na to da gĳ e, tim se odlučio foto: inhabitat.com se ne zakloni pogled na “Philharmonic Hall”, pa su shodno za jednosmjernu tome izgradili muzej koji se djelimično nalazi pod zemljom. struju (DC) koja će Na vrhu se nalazi veliki javni prostor koji je popularan među biti konvertovana lokalnim skejterima. u baterĳ i i potom “Ovaj projekat obogaćuje grad i život grada”, rekle su sudĳ e, distribuirana po kojima je predsedavao Dejvid Čiperﬁ ld. “Lokacĳ u su obiljele- zgradi. Višak ener- žila tri istorĳ ska razdoblja - prĳ e Drugog svjetskog rata, period gĳ e koju stvori ova ratnog stanja i poslĳ eratni period razvoja. Sva ova razdoblja kula koristiće se za su učinila da se napravi značajan jaz u samom središtu grada. napajanje okolnih zgrada, što će pozitivno uticati na energetski bilans cĳ elog kvarta.

IZVORI:

gradnja.rs vĳ esti.me buro247.hr

Javni prostor na vrhu inhabitat.com cdm.me gradjevinarstvo.rs foto: inhabitat.com portalanalitika.me dezeen.com pobjeda.me

2017 januar 21 na suprotnoj strani Najveći uticaj na promjenu fiksne naknade ima vjetroelektrana Krnovo foto: Luka Zeković KOJI SU BENEFITI OD NOVOG NAMETA

Na računu i naknada za energĳ u iz obnovljivih izvora

ćana u odnosu na dosadašnju od 0,129 centi za kWh. Iako se zbog toga očekuju veći računi, iz Ministarstva su proci- Fiksna naknada iznosi 0,47316 centi jenili da će biti na istom nivou, za kilovat sat (kWh), povećana je za istu količinu utrošene energi- sa dosadašnjih 0,129 centi je, kao računi za 2016. godinu. Razlog je to što je od ove godine Svi potrošači u Crnoj Gori niža cĳ ena električne energĳ e od one tokom 2016. počinju da plaćaju kroz ra- “Najveći uticaj na promjenu fi ksne naknade ima vjetroelek- čune za struju naknadu za trana Krnovo, čĳ i je ulazak u pogon, kao i u elektroenergetski podsticanje proizvodnje sistem Crne Gore, planiran u toku ove godine”, precizirala je električne energĳ e iz ob- za Pogled Draženka Bećirović Božović, savjetnica ministra novljivih izvora. ekonomĳ e za odnose sa javnošću. Ministarstvo ekonomĳ e je Naknada za vjetroelektrane, male hidroelektrane… plaća utvrdilo Pravilnik o jedinič- se od januarskih računa, koje potrošači dobĳ aju do sredi- noj naknadi za podstica- ne februara. nje proizvodnje električne “U cilju utvrđivanja što tačnĳ eg iznosa naknade, podaci za energĳ e iz obnovljivih izvo- njeno računanje se prikupljaju i obrađuju i objavljuje se Pra- ra energĳ e i visokoefi ka- vilnik do 25. januara za godinu na koju se odnosi. Danom sne kogeneracĳ e u 2017. objavljivanja stupa na snagu”, objasnila je Bećirović Božović. godini, prema kojem fi k- Vlada je 29. decembra prošle godine usvojila izmjene i dopu- sna naknada za to iznosi ne Uredbe o naknadi za podsticanje proizvodnje električne 0,47316 centi za kilovat sat energĳ e iz obnovljivih izvora i visokoefi kasne kogeneracĳ e. (kWh). Naknada je pove- Jediničnu naknadu utvrđuje Ministarstvo ekonomĳ e na go-

22 januar 2017 WHAT ARE THE BENEFITS OF THE tion to encourage electricity genera- necessary for calculating the com- NEW LEVIES: Electricity bill includes tion from renewable sources and high pensation, it is not possible to say charges for energy from renewable eﬃ ciency cogeneration. The Ministry with precision how much will the fee sources of Economy determines the unit fee increase for this year, " said Draženka All consumers in Montenegro will soon annually adopting of the Rulebook to Bećirović Božović, advisor to the Min- begin to pay compensation to encour- regulate it by 25 January of the year for ister of Economy for Public Relations, age electricity generation from renewa- which the fee is determined. for Pogled. This also answers the ble sources. Therefore, higher electric- "In order to determine the accurate question of whether the Ministry of ity bills are expected, despite the fact amount of compensation for 2017, the Economy estimates how the compen- that in January was determined a lower collection of data necessary for the sation would aﬀ ect the growth of elec- price than during 2016. calculation of this compensation is in tricity prices for households and other On 29 December 2016 the Government progress. Given the fact that we are consumers. The fee has not yet been amended the Regulation on compensa- not in possession of all relevant data established.

2017 januar 23 Iz Ministarstva ekonomĳ e su ocĳ enili da su beneﬁ ti ulaganja u obnovljive izvore energĳ e za građane i državu brojni. Svi objekti, nakon isteka perioda koncesĳ e, prelaze u trajno vlasništvo države; dobĳ amo čiste izvore energĳ e, što znači da smanjujemo emisĳ u CO₂ i uticaj od efekta staklene bašte…

Zašto je izmĳ enjena dišnjem nivou donošenjem Pravilnika Uredba o naknadi obnovljivih izvora energĳ e. Podsjećamo koji to reguliše, do 25. januara godine Uredbom o naknadi uređuje se način na postojanje obaveze Crne Gore da za koju se utvrđuje naknada. određivanja naknade za podsticanje transponuje Direktivu 2009/28/EZ o Bećirović Božović je objasnila da se, u proizvodnje električne energĳ e iz ob- promocĳ i korišćenja energĳ e iz obnov- cilju određivanja jedinične naknade, radi novljivih izvora i visokoefi kasne koge- ljivih izvora u svoj zakonodavni sistem, procjena očekivane proizvodnje aktiv- neracĳ e. Vlada je krajem prošle godine kao i da u 2020. godini postigne nacio- ne električne energĳ e svih povlašćenih usvojila izmjene i dopune Uredbe. nalni cilj za udio proizvedene energĳ e proizvođača klasifi kovanih po grupama “Izmjene su donĳ ete zbog neophodnosti iz obnovljivih izvora u ukupnoj fi nalnoj preciziranja određivanja troška balan- objekata na osnovu njihovih energetskih potrošnji energĳ e u iznosu od 33 odsto”, siranju. Kako ovaj trošak fi guriše u for- bilansa za tekuću godinu i raspoloživih naglasila je Bećirović Božović. muli za određivanje jedinične naknade informacĳ a o novim energetskim objekti- Iz Ministarstva ekonomĳ e su ocĳ enili da neophodno je bilo izvršiti izmjene i u ma za koje se može očekivati da će steći su benefi ti ulaganja u obnovljive izvo- tom dĳ elu zbog čega su ovom izmjenom status povlašćenog proizvođača u godini re energĳ e za građane i državu brojni. uredbe uključene i formule. Uvažavaju- za koju se utvrđuje jedinična naknada. “Svi izgrađeni objekti, nakon isteka peri- ći uobičajenu praksu računanja troška Rukovodeći se legislativom EU, Crna Gora balansiranja potrebno je bilo izvršiti oda koncesĳ e, prelaze u trajno vlasništvo je kroz Zakon o energetici sprovela Direk- izmjenu na način da se taj trošak koji države; dobĳ amo čiste izvore energĳ e, tivu 2009/28/EZ o promocĳ i korišćenja nastaje usljed odstupanja planirane što znači da smanjujemo emisĳ u CO2 i energĳ e iz obnovljivih izvora u dĳ elu koji od ostvarene proizvodnje računa kao uticaj od efekta staklene bašte. Zatim, se odnosi na električnu energĳ u i ener- odstupanje u odnosu na vozne redove izgradnjom mHE povećava se standard gĳ u za grĳ anje i/ili hlađenje. koje operator tržišta dostavlja snab- građana kroz sprovođenje postupaka ek- “Samim tim je pokazala spremnost da djevaču i kupcu samosnabdjevaču”, sproprĳ acĳ e - u smislu plaćanja naknade podrži funkcionisanje EU tržišta u oblasti istakla je Bećirović Božović. za zemljište koje je u nepristupačnom

24 januar 2017 Ministarstvo: Pekarama mogu biti i manji računi Iz Ministarstva ekonomĳ e objašnjavaju da, što se tiče uticaja naknade na pri- vredu, projekcĳ e su pokazale da će, za mala i srednja preduzeća (konkretno pekare) račun za električnu energĳ u 2017. godine, ukoliko je rĳ eč o istoj potrošnji kao u novembru 2016. godine, biti i manji za jedan do četiri odsto. “Projekcĳ e su, takođe, pokazale da će vodovodi, kada je rĳ eč o istoj potrošnji na nivou novembra 2016. godine, tako- đe imati umanjenje od jedan do devet odsto”, tvrde iz Ministarstva. Dodaju da, kada je u pitanju uticaj na račun za utrošenu električnu energĳ u, Ministarstvo ekonomĳ e se ove godine u projekcĳ ama fokusiralo na potrošnju reonu”, naglasila je Bećirović Božović. u smislu reprezentativne potrošnje do- Prema Zakonu o energetici, cĳ ena elek- maćinstava od 500 kWh. Izgradnja mHE, dodaje ona, u manje ra- trične energĳ e za domaćinstva i male “I utvrdilo da će iznos računa, koji će zvĳ enim područjima Crne Gore doprinosi kupce je ograničena za period od 2017. se obračunavati u 2017. godini, biti na poboljšanju kvaliteta života u tim područ- do 2019. godine, dok se cĳ ena za ostale istom nivou, za istu količinu utrošene jima, a prilikom realizacĳ e svakog od kupce formira slobodno shodno uslovi- energĳ e, kao računi za 2016. godinu”, tih projekata investitori su u obavezi da ma na tržištu. precizirali su iz Vladinog resora. vode računa o očuvanju prirodne sredine. Regulatorna agencĳ a za energetiku (RAE) “Realizacĳ a projekata izgradnje mHE predviđa izgradnju putne je početkom decembra prošle godine utvrdila regulatorne infrastrukture, izgradnju elektroenergetske infrastrukture, re- prihode i cĳ ene mrežnih operatera kao i iznos naknade za alizacĳ u mnogih projekata kroz višenamjenska rješanja, kao i operatera tržišta električne energĳ e. priliv novčanih sredstava u budžet lokalne samouprave i budžet Prema Zakonu o energetici, dosadašnji javni snabdjevač, države kroz koncesionu naknadu”, kazala je Bećirović Božović. Elektroprivreda Crne Gore, od prvog januara 2017. godine Od prvog januara 2017. kilovat- sat električne energĳ e košta postao je tržišni. 7,97 centi za domaćinstva sa dvotarifnim brojilima, što je 4,7 Snabdjevaču se više ne odobrava regulatorni prihod, a sa- odsto niže nego ranĳ e. Za ostale distributivne kupce, u zavi- mim tim neće se obračunavati ni naknada za snabdĳ evanje, snosti od naponskog nivoa, utvrđena je konačna cĳ ena, pa tako da na računima krajnjih kupaca neće biti ove stavke. za 35 kilovoltnog potrošača kilovat košta 5,1 cent, što je niže “Pored toga, saglasno novim metodologĳ ama naknade za za 5,5 odsto, dok je za desetkilovoltnog umanjena 3,3 odsto. angažovani prenosni i distributivni kapacitet se objedinjuju Cĳ ene za distributivne kupce, koje obuhvataju cĳ enu kilo- i prikazuju jednom stavkom. Isto važi i za gubitke u preno- vat-sata, mrežnih usluga i naknada u prosjeku su umanjene snom i distributivnom sistemu gdje umjesto dvĳ e stavke na 4,5 odsto. Ove cĳ ene ne sadrže porez na dodatu vrĳ ednost računima krajnjih kupaca postoji jedinstvena stavka 'gubici (PDV) i naknadu za obnovljive izvore. u sistemu’”, objasnili su iz većinski državne Elektroprivrede.

2017 januar 25 povezivanje elektroenergetskih sistema i

UZEMLJENJE STUBOVA NA DALEKOVODU 400 KV ČEVO — PLJEVLJA

Dalekovod 400 kV Lastva-Čevo-Pljevlja u cjelini. Dalekovod Čevo - Pljevlja je Osvrt na propise o uzemljenju je prvi vod na realizacĳ i značajnog pro- dio voda Lastva - Pljevlja. Ovaj dio ima stubova dalekovoda jekta povezivanja elektroenergetskih dvĳ e sekcĳ e 400 kV jednostrukih vodo- Projekat uzemljenja stubova na daleko- sistema Jugoistočne Evrope (SEE), Bal- va: Čevo - Brezna (54,4 km) i Kosanica vodu 400 kV Čevo - Pljevlja urađen je u kana sa sistemom Evropske unĳ e preko - Pljevlja (20,4 km) i dvĳ e sekcĳ e dvo- skladu sa Pravilnikom o tehničkim norma- podmorskog kabla između Villannova strukog voda sa 400 + 110 kV: Brezna - tivima za izgradnju nadzemnih elektroe- (Pescara) u Italĳ i i Lastve (Tivat) u Crnoj Njegovuđa (31,3 km) i Kosannica - Pljevlja nergetskih vodova nazivnog napona od 1 Gori. Bipolarni podmorski kabl +/- 500 (10,0 km) - ukupno Čevo - Pljevlja 116,1 kV do 400 kV, službeni list SFRJ 65/1988 kV, oko 390 km dug, je u izgradnji i biće km. Izgradnja dalekovoda Čevo - Pljevlja i SRJ 18/92, (u daljem tekstu Pravilnik). sposoban za prenos 2 h 500 MW u oba povjerena je konzorcĳ umu Energoinvest Pravilnikom su propisani uslovi za pro- pravca. Terminal u Lastvi je takođe u - Sarajevo i Energomontaža - Beograd. jektovanje i izvođenje uzemljenja na izgradnji i treba da bude sabirna tačka Glavni projekt uradila je Energomotaža stubovima dalekovoda, čl. 72 do čl. 95. za transfer raspoloživih snaga u Crnoj gdje je predviđeno uzemljenje stubova, Prĳ e analize projektovanih uzemljenja, Gori, Srbĳ i, BiH sa ambicĳ ama uključe- a detalji primjene uzemljenja dati su u ukratko, da deﬁ nišemo osnovne izraze nja bugarske, albanske i rumunske pre- ovom radu. koji se koriste u ovom tekstu. Uzemlje- nosne mreže i čvršćeg povezivanja svih nje je električno (galvansko) povezivanje Trasa podmorskog kabla ± 500 kV balkanskih zemalja na prenosni sistem u Jadranskom moru između Crne Gore i Italije čelično-rešetkastih stubova sa zemljom. Italĳ e i Evropske unĳ e u cjelini. Oprema za ovo po- Na ovaj način, ovo postaje grandiozan pro- vezivanje je uzemlji- jekat u oblasi prenosa električne energĳ e vač. Uzemljivač je koji će, pored već pomenutog, omogućiti, metalni provodnik i neophodnu energetsku podršku čitavom koji sa klemom za elektroenergetskom sistemu Evropske uzemljenje spaja unĳ e sa južne strane. Na sl. 1 prikazan stub sa referen- je most koji uvodii balkanske zemlje u tnom zemljom pre- evropsko tržište električnom energĳ om ko ekvivalentnog i podiže nivo pouzdanosti funkcionisa- električnog otpora nja elektroenergetskog sistema Evrope rasprostiranja. Ot-

26 januar 2017 CONNECTING ELECTRIC POWER SYSTEMS: Grounding of 400 kV overhead transmission line towers section Čevo - Pljevlja 400 kV transmission line Lastva- Čevo -Pljevlja is the fi rst por rasprostiranja nekog uzemljivača line to the realization of an important project of connect- je električni otpor između uzemljivača ing electric power systems of South East Europe (SEE), the i referentne zemlje. Referentna zemlja Balkans with the EU system via submarine cable between je dio zemlje dovoljno daleko od uze- Villannova (Pescara), Italy and Lastva (Tivat), Montenegro. mljivača tako da se pri odvođenju stru- Bipolar submarine cable +/- 500 kV about 390 km long, je sa uzemljivača u tlo pojavi što manja is under construction and is ought to transfer 2 h 500 MW potencĳ alna razlika na površini zemlje. in both directions. Substation in Lastva is also under con- U praksi razlikujemo tri vrste uzemljenja: struction and it will be the interconnection point between Montenegro, Serbia, and Bosnia and Herzegovina with the a) pogonsko uzemljenje mreže, koristi possibility of market development to Bulgaria, Albania se za uzemljenje neutralne tačke (zvjez- and the Romanian transmission system, and close con- dišta energetskih transformatora) kod prelazni otpor na nections between all Balkan countries to the transmission efi kasno uzemljenih mreža; b) zaštitno stubnom mjestu ne system of Italy and the European Union as a whole. uzemljenje za zaštitu ljudi (i krupne sto- opada značajnĳ e. In this way, it becomes a grand project in the fi eld of elec- ke) od napona dodira i napona koraka Međutim, sa duži- tric power transmission, which will enable the necessary i za zaštitu opreme od velikih struja in- nom traka uzemlji- energy support to the entire EU electric power system from dustrĳ ske frekvencĳ e u slučaju zemljos- vača, progresivno the south region. poja na dalekovodu; c) zaštita od udara raste i talasni otpor groma u dalekovod. uzemljivača, tako Funkcionisanje uzemljenja i njegova da i sa daljnjim povećanjem materĳ ala Vrsta tla ρ (Ωm) pouzdanost ovisi od električne vodlji- za uzemljenje ne dobĳ a se adekvatno vosti, odnosno specifi čne otpornosti smanjenje otpora. To znači da se kod Humus 20 tla i oblikovanja uzemljivača. Srednje dimenzioniranja i oblikovanja uzemlji- Ilovača 40 vrĳ ednosti specifi čne otpornosti tla za vača mora voditi računa o racionalnom Glinasta zemlja 100 potrebe projektovanja uzemljenja data oblikovanju i racionalnoj ugradnji ma- Pjeskulja 300 je u novĳ em Pravilniku o tehničkim nor- terĳ ala za uzemljenje. Na osnovu geo- Pĳ esak 500 mativima za uzemljenja elektroener- loškog izvještaja i vizuelnog pregleda Krečnjak 700 getskih postrojenja nazivnog napona trase dalekovoda može se konstatovati iznad 1000 V, sl. list SRJ br. 61/95, tabela da ima stubnih mjesta lociranih na go- Šljunkovita zemlja 3000 1. Kao što se vidi iz tabele, specifi čni lom kamenitom tlu, zatim, na tlu gdje Kamenito tlo 10000 otpori u zemljištu kao što su humus, se ispod tankog sloja zemlje (oko 0,5 Tabela 1. Srednje vrijednosti specifične otpornosti tla ilovača i glina su mali i lako se posti- m) nalazi kamen i tereni sa humusom žu prelazni otpori uzemljenja, dok na ili glinom duž čitavog profi la iskopa Pomenuti Pravilnik, čl. 72, zahtĳ eva da terenima sa kamenitim tlom to će biti za temelje. Ove činjenice navele su se kod projektovanja uzemljenja stubova vrlo teško ili nemoguće. Pored toga, projektanta da izvrši dodatnu anali- treba koristi i Pravilnik o tehničkim nor- prelazni otpor uzemljenja računa se, zu korišćenja projektom predviđenih mativima za elektroenergetska postro- kao što će se to pokazati, sa prirodnim uzemljivača. U tu svrhu neophodno je jenja nazivnog napona iznad 1000 V, sl. logaritmom (ln) koji po pravilu sporo da se pođe od analize zahtjeva iz Pra- list SFRJ br. 4/74, br. 13/78, i sl. list SRJ raste, pa i sa velikim dužinama traka vilnika o čemu dajemo kratak pregled. br.61/95. Ovaj propis se uglavnom odnosi

2017 januar 27 na uzemljenje postrojenja. Važna odred- temelj stuba djeluje kao uzemljivač i ako energetskih transformatora u mreži uze- ba koja se odnosi i na dalekovode data on ne zadovoljava zahjtevani prelazni mljena bez uređaja za ograničenje struja je članom 3, slika 2, kojom se propisuje otpor, ugrađuju se dodatni uzemljivači. kvara. Povratni put struja zemljospoja spajanje zaštinog užeta dalekovoda sa (3•I0) vodi kroz zemlju preko voda za uzemljenjem postrojenja radi efi kasnĳ eg Uzemljenje u mrežama sa spoj zvjezdišta sa zemljom. Tu se lako “iznošenja” potencĳ ala iz postrojenja. kompenzovanom ili izolovanom detektuju struje kvara i ugrađuje zaštita Ovo spajanje vrši se sa prvog i zadnjeg neutralnom tačkom od zemljospoja, te distantna zaštita s ko- stuba dalekovoda kako je to ilustrova- Kada je u pitanju uzemljenje stubova, jom se obezbjeđuje isključenje prekidača no na slici 2 iz pomenutog Pravilnika. Pravilnik pravi razliku između izolova- na oba kraja dalekovoda u slučaju kvara. nih, čl. 74, i direktno U ovom smislu Pravilnik, čl. 77, zahtĳ eva uzemljenih mreža, da nadzemni vodovi koji pripadaju mreži čl. 77. Sve mreže čĳ a sa efi kasno (direktno) uzemljenom ne- neutralna tačka nĳ e utralnom tačkom moraju imati uređaje direktno uzemljena za brzo automatsko isključenje voda u smatraju se mreža- kvaru kako bi se odstranila opasnost po ma sa izolovanom čovjeka od dejstva razlike potencĳ ala na neutralnom tačkom. mjestu zemljospoja. U takvim mrežama zvjezdišta transfor- Efi kasno uzemljenje matora su izolova- neutralne tačke u mreži na ili su uzemljena Pravilnik, čl. 77, traži da uzemljenje ne- preko impedanse s utralne tačke elektroenergetske mreže Spoj zaštitne užadi dalekovoda sa uzemljenjem postrojenja. kojom se kontrolišu bude efi kasno uzemljeno kako bi se u struje kvara. Tu je uslovima zemljospoja izbjegle opasne Pored pomenutih pravilnika u analizi najpoznatĳ e uzemljenje preko Peter- potencĳ alne razlike na površini zemlje projektovanih uzemljenja koristiće se EU senove prigušnice i često se koristi u oko stuba koje mogu štetno djelovati standard EN50341-1/L.4/ i druga litera- nordĳ skim zemljama. U tim mrežama na živote ljudi ili oštećenje priključe- tura koja se odnosi na ovu materĳ u, te struje zemljospoja traju duže pa je bitan ne opreme u postrojenju. JUS N.B.O.30 dugogodišnja dobra praksa elektropri- napon dodira i napon koraka zbog čega standard, smatra da je mreža efi kasno vredne organizacĳ e Crnogorski elektro- je propisan najviši napon na uzemljenju uzemljena ako je odnos faznog napona prenosni sistem, A.D i drugo. Pravilnik, do 125V kada je stubno mjesto locirano zdrave faze UZf na mjestu zemljospoja i čl. 73, propisuje da metalni stubovi viso- u naseljenim i prometnim mjestima. nominalnog napona mreže manji od 0.8; konaponskih nadzemnih vodova moraju (UZD / UN < 0.8). Ovaj odnos poznat je biti pouzdano povezani sa zemljom. Ako Uzemljenje stubova u mrežama sa kao koefi cĳ ent uzemljenja i ako je ovaj se temeljem stuba ne postiže zadovolja- direktno uzemljenom neutralnom uslov ispunjen onda postoji garancĳ a da vajuće uzemljenje postavljaju se dopun- tačkom mreže je merža efi kasno uzemljena. To istovre- ska uzemljenja, odnosno poduzimaju Direktno uzemljena neutralna tačka mre- menno znači da odnos nultog i pozitiv- se druge dopunske mjere. To znači da že znači da su sva ili većina zvjezdišta nog redosljeda simetrčnih komponenti

28 januar 2017 Tabela 2. Struje kratkih spojeva za perspektivno stanje mreže Struje kratkih spojeva u karakterističnim čvornim ТС 400 kV 2025. godine (А) tačkama mreže I"3psc I'3psc I3psc I"1psc I'1psc I1psc

15.192 14.024 10.043 19.414 18.749 15.935 Lastva 6 5 1 8 5 6 16.780 15.973 11.056 15.869 15.621 13.647 Podgorica 2 3 2 5 8 3 1 21.980 20.730 13.412 20.787 2.399 17.305 Pljevlja 2 2 9 5 3 9 6 12.354 11.664 8.569 12.100 11.871 10.576 Brezna 8 3 1 9 5 8

mreže mora biti manji od 3; (Z0/Z+ < 3). zemljospoja. Interkonektivna mreža 400 Za pravilan izbor i podešavanje zaštite Direktno uzemljena mreža ispunjava taj kV bivše Jugoslavĳ e projektovana je sa potrebno je između osatalog, poznavanje zahtjev pa se u tom opsegu bira zaštita direktnim i efi kasnim uzemljenjem ne- jačine struja kvara, vrĳ eme trajanja kvara mreže, određuju odvodnici prenapona, utralne tačke pa je detektovanje struja i dr. Vrĳ eme eliminacĳ e kvara u efi kasno vrši dimenzioniranje uzemljenja stubo- kvara na dozemnom spoju zvjezdišta s uzemljenim mrežama u principu obuhva- va, određuju izolacĳ ski nivoi za proračun tim i defi nisanje zaštite i dimenzioniranje ta vrĳ eme djelovanja distantne zaštiite izolacĳ e na vodu i dr. Stoga, koefi cĳ ent uzemljenja. Tome je podešena relejna za- od 80 do 250 ms, i vrĳ eme djelovanja uzemljenja je vrlo važan za pravilno kre- štita od struja kratkog spoja (zemljospoj zaštite od otkaza prekidača. Ukoliko se iranje elektroenergetske mreže najviših u direktno uzemljenim mrežama može se nekoliko puta ponovi neuspješan APU napona. Mreže najviših napona na te- smatrati kratkim spojem gdje je povrat- (automatski ponovni uklop) vrĳ eme traja- ritorĳ i bivše Jugoslavĳ e (220 i 400 kV) ni vod zemlja) kao i distantna zaštita za nja kvara se produžava ali ne dostiže 1,0 su direktno uzemljene, prema tome i isključenje voda u početnom i krajnjem s. Kod dimenzionisanja uzemljivača sa Crnogorska 400 kV mreža je efi kasno postrojenju u slučaju kvara kao i zaštita termičkog aspekta prema EU, EN50341- uzemljena. od otkaza prekidača. 1, tačka G.3, dozvoljeno trajanje kvara je do 5.0 s. Automatsko isključenje voda Za određivanje struja kratkih spojeva pri zemljospoju u elektroenergetskom sistemu rade se Uzemljenja stubova predviđena Pravilnik, čl. 77, pozivajući se na efi kasno posebne studĳ e koje moraju obuhvatiti glavnim projektom voda uzemljenu mrežu, kaže, da nadzemni razvoj energetskog sistema za narednih Pravilnik, čl. 78, navodi da stubovi nadze- vodovi moraju imati uređaje za brzo au- desetak i više godina. Struje zemljospoja mnih vodova po pravilu imaju uzemljivač tomatsko isključenje voda pri zemljospo- u karakterističnim čvorovima crnogrske u obliku jednog ili dva prstena oko sva- ju. Cilj je da se vod u kvaru isključi u što prenosne mreže date su u tabeli 2. Ove kog temelja ili oko svih temelja jednog kraćem vremenu (< 0,5 s) i tako odstrani struje dostavila je elektroprivredna or- stuba. Najmanja dubina ukopavanja uze- opasnost od dejstva napona na mjestu ganizacĳ a Crnogorski prenosni sistem. mljivača je 0,5 m, a udaljenost od teme-

2017 januar 29 Armiranobetonski temelj kao uzemljivač Pravilnik, čl. 73, navodi, da ako se temeljenjem stuba ne postigne zadovoljavajuće uzemljenje stuba treba postaviti dopunski uzemljivači, odnosno preduzimaju se druge mjere. Tu se polazi od pretpostavke da armirano-betonski temelj stuba ukopan u zemlju može djelimično da preuzme ulogu uzemljivača. U /L5/ navedeno je eksperimentalno istraživa- nje u Poljskoj i eksperimenti koji su izvedeni u okviru izrade lja, odnosno stuba, studĳ e /L5/ u Srbĳ i. Ustanovljeno je da armirani temelj može kome se uz normalnu i racionalnu upo- mora biti takva da biti tretiran kao ekvivalentna sonda koja se često koristi kao trebu materĳ ala ne mogu postići zado- se postigne povolj- uzemljivač i da prelazni otpor uzemljenja ovisi od specifi č- voljavajući rezultati otpora uzemljenja. nĳ e oblikovanje po- nog otpora tla ρ (Ώ m). Praktična formula za proračun otpora Stubove na takvom terenu ne treba uze- tencĳ ala koji nasta- data je izrazom /L5/: mljavati. Naravno, ova odredba se odnosi je kao pad napona RT = 0,255 ρ +12,0 (Ω) (1) na slučaj kada su samo poneki stub u na impedansi uze- Za specifi čnu otpornost tla 100 (Ωm) otpor stuba bio bi 37,5 kamenitom tlu sa visokim specifi čnim mljivača pri prolazu (Ω) što je i u dobro vodljivom tlu vrlo visoko. Da bi se temelj otporom ali ne na veći broj stubova u struje zemljospoja koristio kao uzemljivač treba armaturu temelja povezati nizu. Naime, realno je da stub koji je po- (varenjem) na anker stuba. U /L5/ je navedeno da su od 14 kroz uzemljivač. Po- gođen zemljospojem preuzme veći dio uzoraka tri temelja pretrpjela pucanje betona pri imputiranju štujući zahtjeve Pra- struje kvara ali i naredni, preko zemnog električne energĳ e od oko 475 kWh. Oštećenje je izazvalo za- vilnika, projektom užeta, preuzimaju dio, a naponski talas grĳ avanje armature i isparavanje vlage iz betona do pritiska su izrađeni nacrti koji po fazi prati udarnu struju, kad nai- koji je mogao izazvati razaranje betona. Uz provjeru armature uzemljivača i prika- đe na veliki otpor uzemljenja odbĳ a se i temelja na dozvoljenu temperaturu (oko 3000S) i obavljanje zani crtežima kako sabira po zakonu refl eksĳ e naponskih i varenja armature za anker u dobro vodljivom tlu moglo bi se slĳ edi: Tip I, prilog koristi ovo rješenje. No, to nĳ e u našoj praksi, jer zahtĳ eva strujnih talasa (u slučaju RUZ = ∞, odbi- 5.7.1 u projektu (dat dodatne proračune, te obezbjeđenje varioca na gradilištu jeni talas dobĳ a dvostruku vrĳ ednost). je kao osnovni uze- dalekovoda i mnogo rizika da se to praktično primĳ eni. Ovakav talas putuje dalje do narednih mljivač); Tip II, pri- stubova ili dostigne do postrojenja gdje log 5.7.2 u projektu, kod tog tipa se na nom žicom F10 mm i namĳ enjeni su za može teško oštetiti opremu. osnovni uzemljivač dodaju dĳ agonalno ugradnju na mjestima gdje je potrebno Pošto je ova trasa dalekovoda na pretežno dvĳ e pocinčane F10 mm žice (trake) du- oblikovanje potencĳ ala radi smanjenja kamenitom zemljištu, bilo da je kamen žine 5 do 20 m svaka; Tip III, prilog, 5.7.3 opasnosti od napona dodira i napona na površini ili plitko ispod humusnog u projektu. Kod ovog tipa su na osnovni koraka na veoma prometnim mjestima sloja, projektant će ovom analizom po- uzemljivač dodata dva prstena oko sva gdje se očekuje često prisustvo ljudi i bliže odrediti primjenu pojedinih uze- četiri temelja. Prvi prsten je sastavni dio krupne stoke. mljivača na trasi dalekovoda i odrediti osnovnog uzemljivača udaljen 1 m od Odrebe čl. 79, Pravilnika, kažu da se tip uzemljenja za svako stubno mjesto. temelja, a drugi prsten oko sva četiri odredbe čl. 78 ne primjenjuju na stu- (Nastavak u narednom broju) temelja na udaljenosti 2 m od stuba. bove koji su locirani u terenu s velikim Oba prstena su izvedena sa pocinča- specifi čnim otporom (kamenito tlo...), u Nikola Vučinić, dipl.inž.el.

30 januar 2017 korišćenje hidropotencijala rijeke gračanice

ELIMINISANJE USE OF HYDROPOTENTIAL OF GRAČANICA RIVER: Eliminating NEPOVOLJNIH UTICAJA adverse impacts In the middle of the last century, part of a project for the use of hydro potential of the Gračanica river was completed, but shortly thereafter redinom prošlog vĳ eka djelimično Glavni potencĳ ali za razvoj Crne Gore ve- abandoned and has never been put je realizovan projekat korišćenja zani su za energetiku, rudarsko-metalur- into operation. This paper states S the reasons why the implementa- rĳ eke Gračanice koji je napušten i ški kompleks i poljoprivredu. Energetski do danas nĳ e stavljen u funkcĳ u. U ovom sektor se ne razvĳ a i zbog toga ne zado- tion of the project was abandoned radu se navode razlozi zbog kojih je napu- voljava svoj osnovni zadatak. Sigurno i and the consequence of this aban- donment of the hydro potential of štena realizacĳ a tadašnjeg koncepta kori- racionalno snabdĳ evanje električnom the river Gračanica remained idle šćenja hidro potencĳ ala rĳ eke Gračanice energĳ om stanovništva i privrede može and unused to the present time. The što je imalo za posljedicu da su značajni da postane glavni kontributor izvoznom proposed new concept can solve the investicioni objekti ostali neiskorišćeni do bilansu Crne Gore zašto postoje izvanred- problems that caused the previ- današnjeg vremena. Predloženom novom ne mogućnosti. Drugi sektor po značaju, ous conceptions remained unreal- koncepcĳ om rješavaju se problemi koji su perspektivno prvi, poljoprivreda, ne ra- ized. The main advantages of the činili da je dosadašnja koncepcĳ a ostala zvĳ a se odgovarajućim intenzitetom zbog proposed concept are elimination of nerealizovana. Osnovne predanosti nove zablude da se u Crnoj Gori poljoprivredna the adverse eff ects on the environ- koncepcĳ e su eliminisanje nepovoljnih uti- proizvodnja može razvĳ ati bez navod- ment, signifi cant rational irrigation caja na čovjekovu okolinu, obezbjeđenje njavanja. Dovoljno je vidjeti da u svim of agricultural land providing, as racionalnog navodnjavanja značajnih poljo- sektorima poljoprivredne proizvodnje, well as larger and more economi- privrednih površina kao i veća i ekonomičnĳ a izuzev u proizvodnji grožđa, imamo tri cal electrical energy production. The concept of installing reversible proizvodnja električne energĳ e. Koncept do 10 puta nižu produktivnost po hek- hydro power plant in the system ugradnje u sistem reverzibilne hidro elek- taru u odnosu na razvĳ ene zemlje upr- Liverovići, Ozrnići and Perućica for trane Liverovići, Ozrnići i Perućica u pred- kos vidnim naporima poljoprivrednika, the new concept has a decisive sig- loženoj koncepcĳ i ima odlučujući značaj. države i obimne pomoći Međunarodne nifi cance. zajednice. Glavni ograničavajući fak- radi tim naučnih i stručnih saradnika U ovom radu se stavlja akcenat na prezentacĳ i tor je činjenica da izdvojili smo u ovom radu - Korišćenje novih rješenja koja će obezbĳ editi navodnjavamo oko hidro potencĳ ala rĳ eke Gračanice - koji kompleksno korišćenje hidro potencĳ ala 1% naših poljopri- je najlakši za shvatanje od strane po- vrednih površina. Iz litičke, poslovne, naučne, stručne pa rĳ eke Gračanice prĳ e svega kroz unapređenje obimne studĳ ske i laičke javnosti. Primjer koji izlažemo ambĳ enta, korišćenje vode za navodnjavanje i i projektne doku- pored praktičnosti i brzih značajnih efe- proizvodnju električne energĳ e mentacĳ e na kojoj kata treba da nas upozori koliko je važe-

2017 januar 31 ći sistem razmišljanja sterilan i da nam kritiku koncepcĳ e iz sredine prošlog vi- jugu do glavnog betonskog kanala Zete. ukaže kako odgovarajući, savremen na- jeka i razloge napuštanja tog koncepta Na ovom vodotoku ostvarena je brana i čin rješavanja problema može da obez- već na prezentacĳ i novih rješenja koja akumulacĳ a Liverovići. Postoje različiti bĳ edi brze i veoma značajne efekte kao će obezbĳ editi kompleksno korišćenje podaci o srednjem višegodišnjem proti- prilog izlasku iz krize u koju zapadamo hidro potencĳ ala rĳ eke Gračanice prĳ e caju Gračanice na proﬁ lu brane Liverovići upravo zbog neadekvatnog pristupa rje- svega kroz unapređenje ambĳ enta, ko- i isti variraju od 2,1 do 4,3 m3/s. Naša šenju problema. Prezentirana rješenja u rišćenje vode za navodnjavanje i proi- istraživanja potvrdila su da su veoma ovom radu izdvojena su iz integralnog zvodnju električne energĳ e. pouzdani podaci RHMZ–Hidrološka služ- koncepta novog načina upravljanja vo- ba-Titograd, današnji Zavod za HMZCG dama Crne Gore, a odnose se na izgrad- O rĳ eci Gračanici Podgorica, pa zbog toga dajemo tabelu nju RHE Ozrnići i adekvatnu elaboracĳ u Sliv rĳ eke Gračanice do njenog ušća u Raspodjele oticaja u slivu rĳ eke Gornje ugradnje osmog agregata u HE Perući- akumulacĳ u Liverovići je 65 km² a pro- Zete za duži vremenski period. Na slici ca. Efekti, ovdje prezentirani, su znatno sječne godišnje padavine u slivu su oko 2 1 je prikazan detalj tabele koji pokazuje veći u kombinacĳ i sa ostalim rješenjima, 300 mm. Rĳ eka Gračanica, lĳ eva pritoka glavne tokove sistema Gornje Zete gdje iako umanjeni, dovoljno govore o pred- Zete, nastaje od niza izvora u Župi Nikšić- se pod pozicĳ om 8 prikazuje dotok Gra- nostima novog načina razmišljanja pri koj. Od izvorišta ovaj vodotok teče kroz čanice u akumulacĳ u Liverovići od 4,18 rješavanju predmetne problematike. područje Župe, prema sjeverozapadu, m3/s prosječno godišnje. U ovom radu se ne stavlja akcenat na do Nikšićkog polja, gdje skreće prema Režim dotoka u akumulacĳ u Liverovći varira u širokom opsegu od beznačaj- nih podzemnih dotoka do intenzivnih dotoka koji povremeno mogu da iznose i preko 100 m3/s.

Razlozi za napuštanje ranĳ e koncepcĳ e Istovremeno sa grdnjom brane Liverovići rađene je i 17 pregrada na rĳ eci Grača- nici i sedam pregrada na njenoj pritoci Mačak kao i mjerna stanica Glušje neposredno na mjestu gdje se Gračanica uliva u akumulacĳ u Liverovići. Na mjernoj stanici Glušje registrovani su prosječni dotoci od 2,2-2,5 m3/s, znatno niži od očekivanih preko 4 m3/s. Navedeno odstupanje nastalo je iz više razloga od kojih su najznačajnĳ i: prvo - pregrade su uticale da se dotoci usmjere u aluvi- on rĳ eke Gračanice i drugo - izgrađena Raspored oticaja unutar sliva Zete 32 januar 2017 mjerna stanica Glušje nĳ e registrovala Navodnjavanje poljoprivrednih površina sve dotoke budući da dio dotoka zao- Izvršena je analiza navodnjavanja poljoprivrednih i drugih površina u uslovima bilazi mjerni profi l lateralno i dio vode konstantnog visokog vodostaja u hidro akumulacĳ i Liverovići. Sve površine koje dolazi u akumulacĳ u Liverovići ispod su na nižoj nadmorskoj visini od 735 mnm navodnjavaće se gravitaciono što će profi la mjerne stanice Glušje. Pražnje- činiti da je navodnjavanje veoma ekonomično. Navodnjavanje će se realizovati u njem akumulacĳ e Liverovići ugrozilo tri glavna pravca i to: gravitaciono navodnjavanje zemljišta ispod kote 700 mnm bi se snabdĳ evanje vodom Željezare koje će se obezbĳ editi na način što bi se iznad sela Ozrnići kod vodostana, na u Nikšiću, presušili bi bunari u zaleđu kraju već izgrađenog tunela ugradila posebna cĳ ev, tj. sistem zahvatanja vode za akumulacĳ e Liverovići i ugrozio bi se navodnjavanje poljoprivrednih površina naselja Ozrnići, Slivlja, Kličeva, Pac Po- biološki minimum u akumulacĳ i. Voda lja, Straševine, Vrtca, Studenaca i Kapina Polja. Druga zona bi se navodnjavala na koja bi se koristila u HE Ozrnići ne bi način što bi se u postojeći otvoreni kanal koji vodi vodu od sela Laz do bazena na značajno doprinosila proizvodnji u HE brdu Žirovnica, u blizini Željezare, ugradila posebna cĳ ev za navodnjavanje i još Perućica jer su veliki dotoci Gračanice jedna cĳ ev kojom bi se vodila voda do rashladnog bazena Željezare umjesto da se voda transportuje postojećim kanalom u kojem se gubi velika količina vode. Na sinhroni sa velikim dotocima Zete koji se ovaj način bi se obezbĳ edila navodnjavanja zemljišta uz rĳ eku Gračanicu, zatim u uslovima intenzivnih dotoka ne koriste Dragovoljići, Rubeža sve do Željezare i prigradskih istočnih područja grada Nikšića. u potpunosti. Predviđeno navodnjava- Obezbjeđenje stalnog visokog nivoa hidro akumulacĳ e Liverovići održavalo bi nivo nje takođe je postalo nesigurno zbog izdani u aluvionu Nikšićke Župe u toku čitave godine na visokom nivou što je za 12 malih dotoka u sušnom periodu. Nave- do 15m iznad postojećeg ljetnjeg nivoa čime bi se povećala izdašnost postojećih deni razlozi relevantni su i u sadašnjem bunara i stvorili uslovi za uspostavljanje novih bunara čime će se obezbĳ edi na- vremenu i smetnja su dobronamjernim vodnjavanje ne samo u ravničarskom dĳ elu Nikšićke Župe već i obodnih zemljišta. zagovornicima da se realizuje nekadaš- Navodnjavanje poljoprivrednih površina je nužan preduslov za razvoj profi tabilne nji koncept. Neki problemi za aktiviranje poljoprivredne proizvodnje. Prinosi u našoj poljoprivrednoj proizvodnji niži su tri ranĳ e koncepcĳ e čak su nepovoljnĳ i do 10 puta u odnosu na prinose u razvĳ enim zemljama. Obezbjeđenje navodnja- nego u vrĳ eme napuštanja izgradnje HE vanja povećaće primarnu proizvodnju, smanjiti troškove i stvoriti uslove za razvoj Ozrnići od kojih su najznačajnĳ i: opre- i prerađivačke industrĳ e na bazi poljoprivrednih proizvoda. ma za HE Ozrnići je prodata, mašinska zgrada je devastirana i kanal za navod- korišćenju do sada izgrađenih djelova za dodatnih 3.500 m dobĳ a se dodatni njavanje je ili uništen ili zaposjednut sistema uz dogradnju novih elemenata pad od 23 m za rad RHE Ozrnići uz obe- od strane lokalnog stanovništva. Zbog sistema čime će se omogućiti kompleksno zbjeđenje da RHE Ozrnići radi u taktu gore navedenih razloga sada se hidro racionalno korišćenje hidro potencĳ ala. sa HE Perućica. Na ovaj način izgrađeni potencĳ al rĳ eke Gračanice ne koristi i Ključni elementi postojećeg i novog siste- cjevovod omogućava da RHE Ozrnići u ne može se racionalno koristiti po poma prikazani su na slici 2. Novi elementi pumpnom režimu puni vodom rĳ eke Zete stojećoj koncepcĳ i. su: produženje izgrađenog cjevovoda; akumulacĳ u Liverovići za vrĳ eme važenja proširenje postojećeg kompenzacionog niže tarife za električnu energĳ u da bi Predložena koncepcĳ a korišćenja hidro bazena Norin i izgradnja Reverzibilne se ista u vrĳ eme visoke tarife koristila potencĳ ala rĳ eke Gračanice hidro elektrane Ozrnići snage 15 MW. za proizvodnju električne energĳ e u RHE Nova koncepcĳ a korišćenja hidro po- Produženjem već izgrađenog cjevovo- Ozrnići i u HE Perućica. U peak režimu tencĳ ala rĳ eke Gračanice zasniva se na da Liverovići-Ozrnići dužine 4.042 m ima oko 3.500 časova rada godišnje ali

2017 januar 33 Sistem RHE Ozrnići

u RHE Ozrnići po osnovu reverzibilnog rada, kolona pet ukupnu proizvodnju u RHE Ozrnići, kolona šest proizvodnju HE Perućica na bazi vode iz RHE Ozrnići. Dalje, kolona sedam prikazuje potrošnju energĳ e za pumpanje u RHE Ozrnići, dok kolona osam daje zbirnu proizvodnju električne energĳ e u RHE Ozrnići i HE Perućica na bazi vode iz RHE Ozrnići. Kolona devet prikazuje ukupan prihod od prodaje vršne energĳ e iz RHE Ozrnići i HE Perućica po osnovu korišćenja vode iz RHE Ozrnići, dok kolona 10 troškove za pumpanje vode, kolona 11 neto prihod koji se dobĳ a kada se od ukupnog off peak režim u pojedinim periodima, GWh gdje je: Eg- količina energĳ e koja se prihoda oduzmu izdaci za pumpanje. a naročito u okviru “off peak 2“ ima vi- može dobiti u RHE Norin pri prosječnom Konačno, kolona 12 pokazuje promje- soke cĳ ene pa predviđamo proizvodnju godišnjem protoku od 1 m³/s; 1 - prosje- ne neto prihoda zavisno od dotoka i u režimu visoke tarife od 4.000 časova čan godišnji protok 1 m³/s; 9.81- ubrzanje promjena cĳ ena električne energĳ e u godišnje. Za instaliranu snagu od 15 MW zemljine teže; 125- neto pad za RHE Norin nižoj tarifi na način što se neto prihod i protok od 15 m³/s godišnja potrebna u m; 0,95- faktor mehaničkih gubitaka; označi sa indeksom 100 pri prosječnom količina vode iznosi: Qg=15*4 000*3 8.760 - broj sati u godini,1.000.000 - godišnjem dotoku od 4 m³/s. Promjene 600=216 000 000 m³ gdje je: Qg- po- faktor za prikaz KWh u GWh. dotoka u akumulacĳ u Liverovići i vari- trebna godišnja količina vode za rad u U tabeli 1 prikazana je proizvodnja u RHE jacĳ e cĳ ena električne energĳ e u nižoj visokoj tarifi ; 15 - protok vode u m³/s; Norin i povećana proizvodnja u HE Peru- tarifi imaju relativno mali uticaj na neto 4.000 broj časova rada u godini; 3.600 ćica kao rezultat korišćenja vode rĳ eke prihod a vrĳ ednosti se dobĳ aju podjelom broj sekundi u času. Gračanice, ugradnje osmog agregata vrĳ ednosti neto prihoda pri prosječnom Potrebna količina vode od 216.000.000 i pumpanja vode iz Kompenzacionog godišnjem dotoku 4 m³/s sa vrĳ ednosti m³ pretstavljala bi prosječan godišnji do- bazena Norin u akumulacĳ u Liverovi- za relevantne dohotke. tok od 6.84 m³/s što znači da je potreb- ći. Kolona dva u tabeli jedan prikazu- Proširenje kompenzacionog bazena Norin no odgovarajuće količine obezbjeđivati je moguće varĳ acĳ e prosječnog godiš- omogućava rad RHE Ozrnići ali ujedno reverzibilnim načinom rada. Prosječan njeg dotoka u akumulacĳ u Liverovići, doprinosi da napajanje HE Perućica bude godišnji protok od 1 m³/s daje u RHE dok kolona tri prikazuje proizvodnju sigurnĳ e. Prostorni uslovi za dogradnju Ozrnići električnu energĳ u od: Eg = 1* na dotoku u RHE Ozrnići. Kolona četiri kompenzacionog bazena su povoljni i 125*9.81*0,95*8760/1 000 000=10.24 prikazuje proizvodnju koja se realizuje omogućavaju da se u sistem uvedu vode

34 januar 2017 Tabela 1: Zavisnost neto prihoda od dotoka Gračanice i cijene električne energije u nižoj tarifi

rječice Bogduše i druge vode koje su se Vrĳ ednosti i proizvodnje na dotoku i u reverzibilnom režimu rada u RHE Norin i HE Perućica zavisno od dotoka gubile u obližnjim ponorima. Prodajna cĳ ena električne energĳ e u VT=60 €/MWh - Kupovna cĳ ena eklektične energĳ e u NT= 30 €/MWh Izgradnjom reverzibilne elektrane omo- Proizvodnja Neto prihod gućeno je da akumulacĳ a Liverovći bude e na maksimalnom nivou tokom čitave godine na način što se u vrĳ eme važe- na e GWh e e u HE e GWh e u 000 € energĳ GWh dotoku reverzibilne energĳ Ozrnići u RHE GWh energĳ GWh Perućica energĳ Potrošnja pumpanje u GWh za vršne Proizvodnja energĳ vršne Prihod od energĳ pumpanje za Izdaci u 000 € u 000 € u%, 4 m³/s=100 za nja niske tarife voda iz kompenzacionog godišnji Prosječni m³/s dotok Red broj Red bazena pumpa u akumulacĳ u Liverovi- 1 2 3 4 5=3+4 6 7=1,2*4 8=6+5 9 10 11=9–10 12 ći. Količina vode koja se pumpa vari- 1 2 20 50 60 240 60 300 1800 1800 1620 96 raće u zavisnosti od prirodnog dotoka 0 0 2 3 30 40 60 240 48 300 1800 1440 1656 98 vode u akumulacĳ u. Bitno je da je uvĳ ek 0 0 akumulacĳ a puna kada se radi u proi- 3 4 40 30 60 240 36 300 1800 1080 1692 100 0 0 zvodnom režimu. Držanjem akumulacĳ e 4 5 50 20 60 240 24 300 1800 720 1728 102 Liverovići na maksimalnom nivou i po- 0 0 5 6 60 10 60 240 12 300 1800 360 1764 104 mjeranjem elektrane na nivo kompen- 0 0 zacionog bazena na kotu donje vode za 6 7 70 0 60 240 0 300 1800 0 1800 106 0 0 RHE Ozrnići od 604 mnm povećava se Prodajna cĳ ena električne energĳ e u VT=60 €/MWh - Kupovna cĳ ena eklektične energĳ e u NT= 20 €/MWh korišćenje energetskog potencĳ ala za 1 2 20 50 60 240 60 300 1800 1200 1680 99 oko 35% samo u elektrani Ozrnići plus 0 0 2 3 30 40 60 240 48 300 1800 960 1704 101 njeno iskorišćenje u visokoj tarifi u HE 0 0 Perućica. Cĳ ena električne energĳ e u 3 4 40 30 60 240 36 300 1800 720 1728 100 višoj trifi uzeta je prema (7). 0 0 4 5 50 20 60 240 24 300 1800 480 1752 104 Navedeni koncept omogućava da je pro- 0 0 izvodnja električne energĳ e konstantna 5 6 60 10 60 240 12 300 1800 240 1776 105 0 0 u toku godine u visokoj tarifi kao i da je 6 7 70 0 60 240 0 300 1800 0 1800 106 konstantan ukupan prihod kako se vidi 0 0 iz tabele br.1, kolona devet pri određenoj cĳ eni bez obzira na hidrološke ulove. Neto prihod varira zavisno od prirodnog i ugradnjom osmog agregata u HE Pe- dotoka u akumulacĳ u Liverovići i od ra- Poređenja sa alternativnim objektima rućica. Ukupne investicĳ e u RHE Norin zlike cĳ ena električne energĳ e u višoj i za proizvodnju električne energĳ e u iznosile bi osam miliona eura ili oko 550 nižoj tarifi ali kako se vidi iz tabele br.1, Crnoj Gori €/MW što je znatno ispod uobičajenih kolone 11 i 12 uticaj oba pomenuta fak- Obezbjeđenje dodatne proizvodnje elek- vrĳ ednosti koje se kreću od 1.000.000 tora na neto prihod je relativno mali i trične energĳ e u Crnoj Gori može se ve- do 2.000.000 €/MW. Ovako niske spe- kreće se od 3-5%. oma efi kasno realizovati u RHE Norin cifi čne investicĳ e ostvaruju se prĳ e sve-

2017 januar 35 Ekološki aspekt mogu aktivirati u kratkom roku do dvĳ e Veoma je rĳ etko da značajni energetski objekti nemaju negativnih uticaja na čovje- godine dok se kod drugih planiranih hi- kovu okolinu. Navedeni objekti nemaju negativnih uticaja na okruženje. Njihovom dro energetskih objekata, u najboljem izgradnjom ostvaruju se brojni pozitivni uticaji na čovjekovu okolinu. Hidro aku- slučaju nova proizvodnja može očekivati mulacĳ a Liverovići uglavnom će biti na, ili blizu, maksimalnog nivoa zbog čega će za šest do osam godina. ona postati izuzetno atraktivan objekat što do sada nĳ e bio slučaj. Oscilacĳ a nivoa Predloženim rješenjem se ostvaruju evi- akumulacĳ e uzrokovale su da je značajan njen dio pretvaran u blato ili devastiran dentni brojni benefi ti. Za investicĳ e od prostor tokom značajnog perioda tokom godine. Nestalna akumulacĳ a nĳ e bila oko 30 miliona eura Crna Gora dobĳ a pogodna za intenzivnĳ i uzgoj ribe a oscilacĳ a nivoa jezera za oko 18 m nepovoljno RHE Norin snage 15 MW i ugrađen osmi je uticala na nivo podzemnih voda u nikšićkoj Župi. Omogućava se efi kasno uprav- agregat u HE Perućica snage 60 MW, a ljanje vodama čime se i doprinosi rješenju problema poplava u okolini Nikšića, osim toga vrĳ ednost elektro energetskog Danilovgrada i Podgorice sve do priobalnog pojasa Skadarskog jezera. Stvaraju se sistema povećava se za preko 100 miliona uslovi za potpuni preobražaj ambĳ enta u okolini jezera Liverovići kao i u znatnom eura. Povećanje proizvodnje u odnosu dĳ elu Nikšićkog polja. Preobražaj bi se realizovao ne samo na poljoprivrednim po- na postojeću proizvodnju u HE Perućica vršinama već i na cjelokupnu vegetacĳ u u domenu gdje je moguće navodnjavanje. se ostvaruje za oko 30% ili 300 GWh i stvaraju se dobri uslovi za navodnjava- ga zbog aktiviranja postojećih objekata MW što je pet do 10 puta manje u od- nje značajnih poljoprivrednih i drugih koji nĳ esu korišćeni. Posebna povoljna nosu na slične objekte. Što se tiče ope- površina. Ne manje važno je i afi rmisanje strana RHE Norin, pored toga što je sam rativnih troškova na nivou HE Perućica nove energetske i razvojne misli ilustro- za sebe visoko profi tabilna, u tome što treba očekivati smanjenje ionako niske vanjem koncepcĳ e korišćenja objekta omogućava dodatne visoke efekte na cĳ ene koštanja po jedinici proizvoda, jer koji su van funkcĳ e i višenamjensko ko- nizvodnoj HE Perućica, posebno kada se proizvodnja povećava za oko 30% uz rišćenje hidro potencĳ ala prvenstveno se u njoj ugradi osmi agregat. Ugradnja neznatno povećanje operativnih troško- za poljoprivredu, unapređenje čovjekove osmog agregata prema Strategĳ a razvoja va. Sljedeća velika prednost izgradnje okolina i povećanu proizvodnju električ- energetike Crne Gore do 2030. godine RHE Norin i ugradnje osmog agregata u ne energĳ e. (6) košta 14 miliona eura ili 233.000 €/ HE Perućica je u tome što se ovi objekti Miodrag Kaluđerović

literatura: Đorđević, B, Sekulić, G, Radulović, M, Šaranović, M.: Vodni potencĳ ali Crne Gore, CANU, Podgorica 2010; Mićko Đ. Radulović: Hidrogeologĳ a karsta Crne Gore, Podgorica, 2000; Hidrološka studĳ a sliva rĳ eke Gračanice, Institut Jaroslav Černi, Beograd 1962; Hydro Works For America, http://www.hydro.org/ wp-content/uploads/2010/12/Pumped-storage5.pdf; The Eurpean Market for Pumped Storage Plants, ecoprog, Cologne, March 2011; Zelena knjiga i nacrt Bĳ ele knjige publikovane 14. jun 2012, str. 76 Gr- bović, M, Tomašević, P, Krivokapić, D, Rad HE Piva u tržišnim uslovima, EPCG, 2014.

36 januar 2017 energetski sistemi ii

REVERZIBILNE HIDROELEKTRANE ENERGY SYSTEMS: Pumped-storage hydropower plants in former U REPUBLIKAMA BIVŠE SFRJ Yugoslavia From the aspect of electricity bal- ance, PSHP are electricity consumers that use surplus of electricity during periods of low electrical demand, and generate electricity into the system when there is higher demand, or PSHP provide a load at times of high electricity output and RHE Fužine je počela da radi 1952. go- U Hrvatskoj je 1984.godine puštena u low electricity demand, enabling additional system peak capacity.. dine u sklopu hidroenergetskog sistema pogon RHE Obrovac (kasnĳ e dobila na- The idea of building a hydro power (HES) Vinodol u Hrvatskoj, kao prva hi- ziv, RHE Velebit). Gornji bazen ove HE plant Koštanica that would use droelektrana ovoga tipa u SFRJ. U ovoj koristi vode Gračaca i vode Zrmanje koje water from the Drina Basin (about RHE je izgrađen tromašinski agregat sna- se prepumpavaju cjevovodom (2100 m) 5% of the water in the lower course ge 5 MVA. U pumpnom režimu koristi se i tunelom (8152 m). Osnovni parametri of Drina), with outstanding energy snaga 4,25 MW, dok u turbinskom - ge- RHE “Obrovac” su: srednji godišnji dotok and economic performances ex- neratorskom režimu snaga iznosi 4 MW. u gornju akumulacĳ u 11,9 m3/s; bruto ists for almost six decades. PSHP U malovodnom periodu RHE Fužine pro- pad 548 m, instalisani protok u turbin- "Koštanica" can infl uence on miti- izvodi vršnu energĳ u. Tokom turbinskog skom režimu 60 m3/s; instalisani protok gation of environmental problems režima dopunjava se akumulacĳ a Bajer, u pumpnom režimu 40 m3/s; instalisana and thus diversion of a river is le- odnosno omogućava se normalan rad HE snaga u turbinskom režimu 2 x 138 MW; gally justifi ed. HPP "Tara - Morača" “Nikola Tesla” na bruto padu 660 m. HE instalisana snaga u pumpnom režimu can become acceptable solution en- vironmentally and in terms of water “Nikola Tesla” (75 MW) je najvažnĳ e hi- 2 x 120 MW; prosječno ostvarena godiš- management, economically justifi ed droenergetsko postrojenje HES Vinodol, nja proizvodnja oko 350 GWh; utrošena and necessary for Montenegro. a izgrađena je iznad Crikvenica. električna energĳ a za pumpanje 310 GWh; planirani broj radnih sati tokom godine oko 1200 h. U Srbĳ i je izgrađena RHE “Bajina Bašta” 1982. godine. Tada je važila za najzna- čajnĳ i i najveći hidroenergetsaki objekat ove vrste u Evropi. Posebno značajna uloga RHE “Bajina Bašta” za rad elektroenergetskog sistema Srbĳ e se ostvaruje nakon raspada SFRJ i odvajanja od UCPT Hidroenergetski sistem “Vinodol” sa RHE Fužine interkonekcĳ e. Osnovni parametri RHE

2017 januar 37 Mogućnost izgradnje velike RHE u Crnoj Gori Skoro šest decenĳ a je prisutna ideja o izgradnji hidroelektrane Koštanica koja bi koristila dio voda iz sliva Drine (prevelo bi se oko 5% ukupnog bila voda na donjem toku Drine), sa izuzetnim energetskim i ekonomskim perfor- mansama. Radi neutralisanja negativnih vodnih bilansa i stvaranja jedinstvenog energetsko-vodoprivrednog sistema u budućnosti, prof.dr Branislav Đorđević je, tokom “Bajina Bašta” su: srednji godišnji dotok u gornju akumulaci- izrade Vodoprivredne osnove Crne Gore (1984) predložio ju 0,55 m/s; korisna zapremina gornje akumulacĳ e 153 x 106 koncepcĳ u sa reverzibilnom RHE Koštanica. Predložena m3 ; energetska vrĳ ednost akumulacĳ e 191 GWh; iInstalisani je šema RHE sa četiri mašine: “koja bi se u prvoj fazi re- protok 129, 2 (104,4) m3/s; instalisana snaga u generatorskom alizovala kao klasična HE. U nekom nedeﬁ nisanom vre- režimu 2 x 307 MW; iInstalisana snaga u pumpnom režimu menskom preseku u budućnosti, kada postane potrebno zbog porasta zahvatanja voda iz toka za vodoprivredne 2 x 308 MW; planirani broj radnih sati tokom godine 1100 h; korisnike, dogradili bi se pumpni agregati, čime bi se vodni planirana godišnja proizvodnja 630 GWh; bilansi Tare i Drine ponovo vratili na prirodno stanje, ali ostvarena godišnja proizvodnja u dosadašnjem radu 652 uz znatno bolje vodne režime, zbog regulisanog protoka GWh; konstruktivni neto pad 572 (579) mnm. Donju akumu- u čeonim akumulacĳ ama. U pereiodu dok elektrana radi lacĳ u čini akumulacĳ a protočne HE “Bajina Bašta”, (slika 2), kao klasično postrojenje, nepovoljni efekti prevođenja a korisna zapremina ove akumulacĳ e iznosi 218 x 106 m3. vrlo uspješno se mogu kompenzirati sa više akumulacĳ a na Tari, Komarnici, Ćehotini i pritokama Lima, dodatne zapremine od preko milĳ ardu m3, koje bi prihvatale po- plavne talase i taj veliki dio vodnog bilansa, koji inače protiče u kratkotrajnim povodnjima, prebacivale bi u malovodne periode, poboljšavajući vodne bilanse na čitavom toku Drine. Time bi se ostvario i izuzetno važan vodoprivredni cilj: regulisanje vodnih režima na toku Dri- ne, što je preduslov za njeno korišćenje za navodnjavanje i druge vodoprivredne potrebe” . Osnovni podaci HE Koštanica su: kota normalnog uspo- ra 1000 mnm; prosječni protok na proﬁ lu Žuti Krš 16,5 RHE Bajina Bašta-šematski prikaz m3/s; instalisani protok 4x23 = 92 m3/s: konstruktivni (“Osnovi hidroenergetike” -2000, R. Živaljević) neto pad 690 m; korisna zapremina akumulacĳ e 198 x U Bosni i Hercegovini je 1979. godine, izgrađena RHE “Ča- 106 m3; instalisana snaga 552 MW; prosječna godišnja pljina” u sklopu HES “Trebišnjica”. Osnovni parametri ove proizvodnja 1332 GWh; tip turbine Pelton; energetska HE su: korisna zapremina gornje akumulaci(Hutovo) 6.5x106 vrĳ ednost akumulacĳ e Žuti Krš na sopstvenom padu m3 ; korisna zapremina donje akumulacĳ e (Svitava) 37x106 333 GWh; energetska vrĳ ednost na padu nizvodnih HE m3 ; prirodni dotok u gornji akumulacioni bazen iz oblasti na Morači 125 GWh; ukupna energetska vrĳ ednost aku- Popova Polja 15,1; minimalni dotok iz akumulacĳ e Gorica 8 mulacĳ e Žuti Krš 458 GW.

38 januar 2017 m3/s; bruto pad 226 m; instalisani protok 225 m3/s; instali- Uloga pumpno - akumulacionih postrojenja(PAP) sana snaga 420 MW; godišnja proizvodnja iz generatorskog Izravnanje DDO može se ostvariti i pumpno akumulacionim režima 278 GWh; potrebna energĳ a za pumpanje iz donjeg postrojenjima (PAP), tako što se pumpanjem iz nižeg u viši u gornji akumulacioni bazen 390 GWh; planirana godišnja nivo akumulacĳ a vrši pumpanje i dopunjavanje akumulacĳ e proizvodnja 620 GWh; iskoristivost raspoložive snage tokom HE ili sistema nizvodnih HE (ako postoji takav sistem). Potre- godine oko 1300 h. ban uslov za energetsku opravdanost pumpnih postrojenja U Republici Slovenĳ i, na rĳ eci Soči u neposrednoj blizini slo- je da visina pumpanja bude značajno manja od turbinskog venačko-italĳ anske granice, puštena je u pogon RHE Avče pada. Ako je Hp << Ht, tada se postižu izuzetno pozitivni efekti instalisane snage 185 MW, 2010. godine. Radi se o najsavre- u ukupnoj proizvodnji akumulacione HE ili sistema nizvodnih menĳ em objektu ove vrste u Evropi sa izuzetno povoljnim teh- HE. Na ovaj način se pored kvantitativnih energetskih efekata ničkim karakteristikama. Može biti sistemska rezerva, služiti postižu pozitivni efekti u poboljšanju kvaliteta proizvedene za kompenzacĳ u reaktivne snage i raditi na automatskoj se- energĳ e koja se može plasirati u vrhove DDO. PAP poveća- kundarnoj regulacĳ i(ASR). Osnovne karakteristike ove RHE su: vaju vodni bilans visoko lociranih akumulacĳ a klasičnih HE. korisna zapremina gornje akumulcĳ e 2,17x106 m3 ; korisna zapremina dornje akumulcĳ e 0,42x106 m3; stepen iskori- šćenja elektrane 0,77; maksimalni bruto pad 521 m; maksimalni protok u pumpnom radu 34 m3/s; instalisana snaga u pumpnom radu 180 MW; godišnja proizvodnja električne energĳ e 428 GWh. EES SFRJ, imao je, 1990. godine, instalisanu snagu RHE od 1284 MW, dok je njihova proizvodnja te godine iznosila 1491 kWh.

Reverzibilna hidroelektrane Avče u Sloveniji

Prikaz pumpno-akumulacionog postrojenja (PAP)

Primjer pumpno-akumulacionog postrojenja Lisina u Srbĳ i, ukazuje na višestruku opravdanost njegove izgradnje, a što se valorizuje na sistemu Vlasinskih hidroelektrana. Vlasin- sko jezero (kota 1213 mnm) ima veliku akumulacĳ u(107 x 106 m3), a mali dotok. Vode Vlasinskog jezera se prevode u sliv južne Morave kroz sistem od četiri hidroelektrane (HE Vrla 1,

2017 januar 39 Planovi za izgradnju RHE HE Vrla 2, HE Vrla 3, HE Vrla 4). Pumpanjem vode iz Božićne u republikama bivše SFRJ rĳ eke sa kote 956 mnm poboljšava se vodni bilans Vlasinskog Ideja o izgradnji RHE “Đerdap III” na lokacĳ i nizvodno od jezera sa 60x106m3 na 142x106m3, što je omogućilo pove- Golupca prezentirana je 1981. godine. Uloga ove RHE bi bila ćanje instalisane snage sistema Vlasinskih hidroelektrana sa da omogući sezonsko izravnavanje voda Dunava sa snagom 57 MW na 128 MW, a time i povećanje godišnje proizvodnje turbina - pumpa, koja bi se realizovala u tri etape po 600 MW. sa 155 GWh na 300 GWh. Voda iz PAP “Lisina” prepumpava Na ovaj način bi se izvršila regulacĳ a dotoka u akumulacĳ i se na visini za oko 350 m, a nakon toga se energetski koristi zapremine 600 x 106 m3. Pumpama kapaciteta 408 m3/s na padu od 880 m. Ovo ukazuje na visoke energetsko-eko- vršilo bi se punjenje vode iz Đerdapskog jezera u periodu nomske efekte ovog pumpno-akumulacionog postrojenja. velikih voda Dunava, u gornju akumulacĳ u (Pesača) na visini Za 1 m3 vode iz PAP “Lisina” se utroši oko 1,06 kWh bazne od 400 metara, čĳ a bi se zapremina povećavala etapno, sa energĳ e, a od 1 m3 vode iz Vlasinskog jezera na kaskadnim 32,5X106 m3 na 580 5X106 m3. Pražnjenje gornje akumula- HE proizvede 1,86 kWh vršne energĳ e. cĳ e bi se vršilo u periodu malih voda Dunava, kroz turbine Pored RHE ”Fužine”, u HES ”Vinodol” u Hrvatskoj, koriste kapaciteta 606 m3/s, u turbinskom režimu, sa ostvarivanjem i dva pumpno-akumulaciona postrojenja (PAP), koja omo- proizvodnje od 2 040 do 5 200 GWh. Izgradnja RHE “Đerdap gućavaju poboljšanje vodnih bilansa i značajno povećanje III” je ostala na nivou ideje, do daljnjeg. proizvodnje ovog HES. Dugo vremena se ukazuje na potrebu izgradnje RHE “Bistrica”, koja je bazirana na donjoj akumulacĳ i HE “Potpeć”, dok bi Zaključci gornja akumulacĳ a bila formirana izgradnjom brane Klak na rĳ eci Uvac (proširenje akumulacĳ e Radojina). Lokacĳ a RHE 1. Sa aspekta bilansa energĳ e, RHE su potrošači električne “Bistrica” bi bila locirana između HE “Bistrica” i HE “Pot- energĳ e koji troše višak električne energĳ e u periodima sma- peć”. Efekti korišćenja akumulacĳ e HE “Kokin Brod” (222 x njene potrošnje, a ulažu električnu energĳ u u sistem kada je 106 m3) kroz proizvodnju HE “Kokin brod” (na padu 56 m), i HE “Bistrica” (na padu 360 m), i HE “Potpeć” kao i radom potrošnjnja najveća, odnosno RHE omogućavaju pomjeranje RHE “Bistrica”, bi bili višestruko valorizovani. Kao i u sluča- energetske proizvodnje iz jednog u drugi vremenski period, ju izgradnje RHE “Đerdap III”, i izgradnja ove RHE je, takođe uz izvjesno bilansno smanjenje ukupne proizvodnje elek- ostala na nivou ideje. trične energĳ e. RHE su vrlo značajne kao potrošač električ- U Makedonĳ i su prisutni planovi za izgradnju 7 RHE: Čebren, ne energĳ e pri smanjenju opterećenja u EES, za rad velikih Galište, Janče, Sretkovo, Mavrovo, Globočica i Demir Kapĳ a. termo blokova i stabilan rad nuklearnih elektrana, kao i za Moguće instalisane ovih RHE se kreću, od 150 do 1 000 MW, smanjenje preliva na protočnim hidroelektranama u složenim a ukupna instalisana snaga ovih elektrana može iznositi do EES. Radom RHE se postižu efekti: obezbjeđivanje visoko- 3 000 MW. manevarske rezerve snage EES; obezbjeđivanje rezervnog U Slovenĳ i, na padu od 710 m, 1981. godine, planirana je iz- opterećenja EES, obezbjeđivanje kompenzacĳ e električne gradnja RHE Kozjak, godišnje proizvodnje od 300 - 400 GWh, sa energĳ e, obezbjeđivanje regulacĳ e snage i energĳ e pri zna- potrebnom energĳ om u pumpnom režimu od 400 - 670 GWh. čajnim promjenama opterećenja EES; obezbjeđivanje proizvodnje reaktivne energĳ e, itd.

2. Reverzibilne hidroelektrane ostvaruju izuzetne ekonomske efekte, tako što se pumpni režim realizuje u periodu niskih

40 januar 2017 opterećenja i jeftine električne energĳ e u EES, a proizvodnja njem voda iz sliva Morače u sliv Tare u sušnom - malovodnom ostvaruje u periodu visokih opterećenja i potreba EES za vrš- periodu godine. Na ovaj način se može dovesti na prirodan nom snagom i energĳ om. Kratkotrajno angažovanje RHE sa nivo (ili poboljšati) bilans voda u slivu Drine. S obzirom, da velikim snagama u generatorskom režimu rada za pokrivanje se negativni energetski efekti prevođanja 22,2 m3/s (ili 16 vršnih opterećenja dnevnog dĳ agrama opterećenja ima svoju m3/s), iz Tare u Moraču na hidroelektrane na Drini, u potpu- izuzetnu ekonomsku opravdanost. Ekonomska valorizacĳ a RHE nosti ih kompenzuju pozitivni energetski efekti akumulacĳ e se realizuje i kada one nĳ esu u pogonu, s obzirom da služe HE “Piva” na nizvodne hidroelektrane na Drini, to se realiza- kao hladna rezerva složenih EES. Aktuelna cĳ ena električne cĳ om RHE “Koštanica” u II fazi izgradnje HES “Tara - Morača” energĳ e na berzama, samo potvrđuje ekonomsku opravda- eliminišu energetski i vodoprivredni problemi u slivu Drine. nost izgradnje i eksploatacĳ e RHE. RHE “Koštanica” može uticati na ublažavanje ekoloških problema, a pravni aspekt prevođenja voda dobĳ a na realnosti. 3. Pumpno-akumulaciona postrojenja(PAP) su se pokazala, HES “Tara - Morača” može postati vodoprivredno i ekološki kao energetski i ekonomski opravdani objekti. Povećanjem prihvatljivo rješenje, ekonomski je opravdano, a energetski bilansa voda visokolociranih akumulacĳ a putem uvođenja neophodno za Crnu Goru. novih voda koje ne pripadaju toj akumulacĳ i, kao i prepum- mr Boško Bogetić, dipl. inž. el pavanjem voda iz susjednih slivova, pod uslovom da je visina pumpanja mnogo manja od konstruktivnog neto pada akumulacione hidroelektrane, daje izuzetne energetsko-ekonomske efekte. Ovi efekti su izraženi kroz povećanje proizvodnje i poboljšanje kvaliteta proizvedene električne energĳ e.

4. RHE “Koštanica” može biti kompromisno rješenje za reali- zacĳ u HES “Tara - Morača”. Budući zahtjev za zahvatima malih količina voda iz Drine, može se nadomjestiti prepumpava-

literatura: JUGEL, VII stručno savjetovanjao hidroelektranama i pumpnoakumulacionim hidroelektranama Jugoslavĳ e, Opatĳ a,9. do 11.novembar,1988. godine; Branislav Đorđević, Hidroenergetsko korišćenje voda, Beograd, 2001; Dr Hrvoje Požar, Snaga i energĳ a u elektroenergetskim sistemima, Zagreb, 1983; Časopis Vodoprivreda, broj 207-208, januar-april, Beograd 2004; Prof.dr Sreten Škuletić, Elektrane, Podgorica 2010; Mr Boško Bogetić, Značaj i razvoj reverzibilnih hidroelektrana sa osvrtom na moguću izgradnju u Crnoj Gori; Jevto Simić, Reverzibilne hidroelektrane, Sarajevi, 2012; Dr Milenko B. Đurić, Mr Aleksandar R. Čukarić, Elektrane, Beograd, 1998; Milan S.Ćalović, Andrĳ a T. Sarić, Planiranje elektroenergetskih sistema, Beograd, 2000; JUGEL, Statistički godišnjak Elektroprivrede SFRJ za 1986. godinu (1956-1986), Beograd, 1987; Dr Ratomir R. Živaljević,Osnovi hidrotehnike, Podgorica, 2014; Vodoprivredna osnova Republike Crne Gore, Podgorica, maj, 2001.

2017 januar 41 I REALIZACĲ

PROJEKTI

Kompanija Navar osnovana je 1992. foto: Siniša Luković Nakon što je u toku 2007. i 2008. sruše- no veliko vojno brodogradilište Arsenal koje je pretvoreno u marinu za mega jahte i nautičko naselje Porto Montenegro, malo ko je mogao vjerovati da će se u Tivtu sačuvati tradicĳ a brodogradnje koja na tivatskom području, po pisanim Danas kompanija tragovima, traje više od šest vjekova. broji 20 zaposlenih

42 januar 2017 PROJECT: Tradition of shipbuilding in Tivat kept alive TAfter the demolition of a large military shipyard Arsenal in pany "Navar Incorporated" invested in the past 25 years, have re- 2007 and 2008, which was turned into a marina for mega sulted in the fact that in Tivat today new ships are designed and yachts and cruising resort Porto Montenegro, a few would have built that are successfully exported to foreign countries. Zgradić thought that the tradition of shipbuilding in Tivat would be kept founded the company "Navar" in 1992, the company that literally alive, the one that, according to written records, lasted for more started with one employee and in the meantime has grown into a than six centuries. respectable medium company with 20 full-time employees, and However, the enthusiasm of a naval engineer Branko Zgradić, a a new and modern nautical and technical center and a small ma- former Arsenal engineer, and major eﬀ orts that his family com- rina in Bonići in Tivat, worth more than ten million.

Navar se bavi malom brodogradnjom i servisom jahti

Tlocrt marine i nautičkog centra Navar

Firma “Navar“ osnovana je 1992. godine. U međuvremenu je ta kompanĳ a koja je krenula bukvalno sa “gole ledine“ i sa jednim zaposlenim, izrasla u respektabilno srednje preduzeće sa 20 stalno zaposlenih radnika, te novim i moderim nautičko- tehničkim centrom i malom marinom u Bonićima kod Tivta

2017 januar 43 Proizvodni program “Navara“ čine tri osnovna modela stakloplastičnih plovila - mala barka pasara “navar 465“, dužine manje od pet metara, motorni brodić “navar 795“ dug skoro osam metara i motorni brod “navar 1025“, dug preko 10 metara

Proizvodni program čine tri osnovna modela Ipak, entuzĳ azam diplomiranog inženjera brodogradnje Bran- ka Zgradića, bivšeg inženjera Arsenala i veliki napori koji je njegova porodična kompanĳ a “Navar Incorporated“ uložila u proteklih 25 godina, rezultirali su činjenicom da se u Tiv- tu i danas projektuju i grade novi brodovi koji se uspješno i izvoze u inostranstvo. Zgradić je fi rmu “Navar“ osnovao 1992. godine, a u međuvremenu je ta kompanĳ a koja je krenula bukvalno sa “gole ledine“ i sa jednim zaposlenim, izrasla “Navar 465“ je barka tipa pasara u respektabilno srednje preduzeće sa 20 stalno zaposlenih radnika, te novim i moderim nautičko-tehničkim centrom i malom marinom u Bonićima kod Tivta, vrĳ ednim više od deset miliona eura. Naime, na prostoru nekadašnje Ribarske zadru- ge u Bonićima, Zgradić je upornim i vrĳ ednim radom uspio da stvori jednu od rĳ etkih fi rmi u Crnoj Gori koje u potpunosti prate najnovĳ a svjetska dostignuća u djelatnosti kojom se bave - u ovom slučaju, malom brodogradnjom i servisom jahti dužine do 40 metara. Njegova kompanĳ a uz sličnu fi r- mu “Monte Marine Yachting“ u Kotoru, trenutno proizvodi i najkompleksnĳ i tehnički proizvod koji pravi neko crogorsko preduzeće - kompletne brodove od stakloplastike i alumi- nĳ uma, dužine između pet i 15 metara. Proizvodni program “Navara“ čine tri osnovna modela stakloplastičnih plovila - mala barka pasara “navar 465“, dužine manje od pet metara, motorni brodić “navar 795“ dug skoro osam metara i motorni brod “navar 1025“, dug preko 10 metara. “Navar 465“ je barka tipa pasara, dužine 4,65 metara preko svega, i širine 1,72 metra. Teška je 350 kilograma a pokreće je vanbrodski motor snage do 10 konja. Cĳ enom od manje od tri hiljade eura za osnovnu varĳ antu, ovo malo plovilo prilagođeno je potrebama i mogućnosti-

44 januar 2017 Najpopularniji model je “navar 795“

“Navar 795“ u “open“ varijanti - otvorena paluba i kokpit za skipera ma većine primoraca - ljubitelja sportskog ribolova i kraćeg boravka na moru. Do sada je napravljeno nekoliko desetina primjeraka ove barke. Najpopularnĳ i model tivatskog brodogradilišta koji je do sada izgrađen u više od 50 primjeraka je “navar 795“ - motorna brodica poludeplasmanske forme trupa, duga 7,95 metara, Najpopularnĳ i model tivatskog široka 2,5 metara i deplasmana 2.200 kilograma. Koliko je taj brodogradilišta koji je do sada izgrađen brod dobro “pogođen“ za potrebe ovdašnjih malo zahtjevnĳ ih u više od 50 primjeraka je “navar 795“ nautičara kojima ipak džep nĳ e pretjerano dubok, govori po- - motorna brodica poludeplasmanske datak da je “navar 795“ do sada prodavan kako u Crnoj Gori, tako i u Hrvatskoj, BiH i u Srbĳ i, a kupuju ga kako ljudi sa ovih forme trupa, duga 7,95 metara, široka prostora, tako i stranci koji imaju vikendice na Jadranu. Osim 2,5 metara i deplasmana 2.200 na Jadranskom moru, ovaj brodić plovi i Dunavom u Srbĳ i, kilograma kao i na Bilećkom jezeru u BiH, a njegovu radnu varĳ antu za

2017 januar 45 Najveći model je “navar 1025“

potrebe svoje privezivačke i službe bezbjednosti u luci koristi tačno 7,1 metara. Brod je u “open“ varĳ anti ali ima poseban i državno preduzeće “Luka Kotor“ A.D. iz Kotota. Ovaj brod drveni jarbol i nosač za tendu što mu daje svojevrsni “retro nudi se u “cabin“ i “opren“ varĳ anti, pri čemu “navar 795“ šmek“. Iako ima dva ležaja u potpalubnoj kabini, “navar sa kabinom nudi salon, mini kuhinju, toalet i kabinu sa dva 7“ zamišljen je za lagano dnevno krstarenje uz obalu, pa je ležaja, te prostranu otvorenu krmu. Pogoni ga brodski dizel opremljen pogonskim motorom “Yanmar“ od samo 30 konja motor renomiranog japanskog proizvođača “Yanmar“ snage sa kojim postiže brzinu od osam čvorova. Brod pored ostalo- 125 konja sa kojim ovaj skladno dizajnirani i veoma čvrsto ga, ima krmenu platformu za kupanje, tzv. shore connection građeni brodić, postiže maksimalnu brzinu od 22, odnosno priključak za napajanje strujom sa obale, električno sidreno krstareću od 16 čvorova. Brod ima dva tanka sa ukupno 224 vitlo, tuš, tank vode od 77 litara i dva tanka za gorivo kapa- litra dizel-goriva i tank od 100 litara za vodu. Standardno citeta po 50 litara. opremljeni “navar 795 cabin“ košta 45 hiljada eura bez PDV- Najveći model u ponudi je 10,25 metara dugi, 3,15 metar širok a sa isporukom u Tivtu. i pet tona težak motorni brod “navar 1025“. Poludeplasmanac Dvadeset centimetara kraći i 100 kilograma lakši “navar 795“ koji može primiti maksimalno do 12 osoba, nudi prostranu u “open“ varĳ anti nema kabinu, već otvorenu palubu i kok- kabinu sa kormilarnicom, salonom koji se pretvara u ležaj za pit za skipera. Ovaj brodić za dnevne izlete može ukrcati do dvĳ e osobe, mini kuhinju, kabinu sa dva ležaja u pramcu, te osam osoba, a cĳ ena mu je osjetno niža od “cabin“ varĳ ante. toalet sa tušem i WC-om. Brod standardno pokreće dva dizel Najnovĳ a verzĳ a ovog broda nazvana je “navar 7“ jer mu je motora “Yanmar“ snage po 125 konja sa kojima postiže mak- izmjenom pramca, nestao tzv. pačĳ i kljun pa je brod dugačak simalnu brzinu od 20 čvorova, a mogu se ugraditi i dva jača “navar 1025“ je izgrađen i za potrebe Pomorske policije Crne Gore

46 januar 2017 “navar 40“ sagrađen za potrebe Primjena jedinstvenih tehnologĳ a Službe traganja i spašavanja na moru

Posebnost kompanĳ e “Navar“ je i to što duvavajći pneumatski obruč koji čitavom Službe traganja i spašavanja na moru je malo tivatsko brodogradilište prĳ e ne- pojasu daje neophodnu tenzĳ u. Brod je Uprave pomorske sigurnosti Crne Gore, koliko godina, prvi put kod nas primĳ e- konstruisan tako da se u slučaju prevr- opremljen je najmodernĳ om navigacio- nilo tehnologĳ u zavarivanja aluminĳ uma tanja, opet sam vrati u ravnotežni polo- nom i komunikacionom elektronikom, prilikom gradnje do sada najvećeg svog žaj, odnosno normalno stanje plovidbe. a na njega se može ukrcati do 12 ljudi. broda - modela “navar 40“. Ovo plovilo “Navar 40” deplasmana je 6,6 tona, dug Pored svoje osnovne namjene - spaša- koje je “Navar” konstruisao u saradnji sa je 12,2 i širok 4,4 metra, a gaz mu iznosi vanja ljudskih života na moru, ovaj brod biroom inženjera Ivana Erdevičkog iz Her- pola metra. Maksimalnom brzinom od 35 može u slučaju potrebe, da do najbliže ceg Novog, je čamac tipa RHIB sa trupom čvorova preko dva vodomlazna propulzora sigurne luke, dotegli neko manje plovilo, od aluminĳ uma opasanim pojasom od “Hamilton JET“ pogone ga dva dizel motora a do sada se “navar 40” već dokazao u specĳ alnog sintetičkog materĳ ala i po- “Yanmar“ ukupne smage 630 konja. Pola nekoliko uspješnih spasilačkih i akcĳ a liuretanske pjene napravljene u Velikoj miliona eura vrĳ edan “navar 40“ koji je tegljenja onesposobljenih plovila na moru. Britanĳ i, a kroz koju prolazi i tanki na- pod imenom SAR-1 izgrađen za potrebe

motora “Yanmar“ snage po 240 konja. Plovilo ima dva tanka pouzdanĳ a plovila sa kojima ta služba raspolaže. Pohvale za gorivo kapaciteta po 200 litara, te tank vode kapaciteta 135 proizvodu malog tivatskog škvera ne uskraćuju ni ostali kupci litara. Standardno opremljeni “navar 1025“ košta 140 hiljada ovog modela: eura bez PDV-a. Osim u varĳ anti male lukuszne jahte, ovaj brod “Raduje nas kad kao državna ﬁ rma, dođemo u priliku da za koji je do sada napravljen u sedam primjeraka, građen je i u naše potrebe možemo kupiti kvalitetan domaći proizvod ka- varĳ anti radnog plovila - napravljena su dva patrolna čamca za kav je ovaj brod. Ovaj pilotski čamac biće stacioniran u Luci Pomorsku policĳ u Crne Gore, dva pilotska čamca za Luku Ko- Kotor, dok će drugi ovakav naš čamac koji je 'Navar' sagradio tor i jedan patrolni čamac za Lučku kapetanĳ u Kotor, a “navar prĳ e dvĳ e godine, ubuduće biti stacioniran u Luci Zelenika“, 1025“ koristi se i kao školsko plovilo za obuku skipera jahti. kazao je, prlikom preuzimanja novosagrađenog pilotskog U praksi se “navar 1025“ pokazao kao izuzetno čvrst i kvali- čamca, krajem prošle godine, izvršni direktor Luke Kotor, Va- tetan brod odličnih maritimnih karakteristika koji je pobrao silĳ e Kusovac. Njihovo novo plovilo posebno je opremeljno brojne komplimente i priznanja u stručnim medĳ ima, a dva u skladu sa speciﬁ kacĳ om i potrebama Pilotske službe Luke broda sagrađena prĳ e sedam godina za crnogorsku Pomor- Kotor koja u zaliv uvodi velike trgovačke brodove, pa mu je i sku policĳ u, potvrdila su se kao daleko najizdržljivĳ a i naj- cĳ ena nešto veća i iznosi 150 hiljada eura.

2017 januar 47 Navar ima I dva bazena za izvlačenje brodova iz mora Angažovani stručnjaci sa velikim iskustvom

Servisni centar “Navar” u Tivtu ima i dva bazena za izvla- čenje brodova iz mora na suvo - manji dimenzĳ a 14 sa 5,5 metara na kojem se nalazi travel lift kapaciteta 60 tona, te veći bazen dimenzĳ a 33 sa 10 metara, na kome radi novo- nabavljeni moderni travel lift kapaciteta 200 tona. Za manipulacĳ u i transport brodova na kopnu, marina raspola- dovno šalje na obu- že sa dvoje daljinski upravljanih dizel-elektrilno-hidrauličnih ku i specĳ alizacĳ e specĳ alnih kolica za jahte - manja kapaciteta 20 tona koja u inostranstvo. Isti- mogu prenĳ eti brod dug do 15 metara, te veća kapaciteta 100 če međutim, da mu tona, koja mogu ukrcati brod težak do 100 tona. Kompleks je najveću problem ima mašinsku, električarsku, motornu, stolarsku, plastičarsku nedostatak mladih i bravarsku radionicu, a u njemu radi 20 stručnjaka sa veli- stručno obrazovanih kim iskustvom, među kojima je šest diplomiranih inženjera tehničkih kadrova - različite struke. Ocu Branku ovdje pomažu i njegova dvojica zanatlĳ a u brodogradnji, mašinsko-metalskoj i elektro-struci sinova, takođe diplomirani inženjeri brodogradnje, Božo i koji su nekada bili preopoznatljivo obilježje Tivta dok je po- Antonio Zgradić, od kojih se ovaj drugi duže vrĳ eme stručno slovao Arsenal, a sa gašenjem tog velikog vojnog brodogra- usavršavao u SAD. Uz standardne dokovske radove na bro- dilišta, postepeno na žalost, nestaju i ljudi tih speciﬁ čnih dovima, nautički centar “Navar” pruža sve ulsuge remonta i visokocĳ enjenih tehničkih vještina. Ipak, uz spremnost brodova sa trupom od drveta, stakloplastike, aluminĳ uma i “Navara“ da u saradnji sa Opštinom i ovdašnjim obrazov- čelika, sve vrste radova na pogonskom, kormilarskom i dru- nim ustanovama podrži obrazovanje ovakvih novih kadrova, gim tehničkim sistemima plovila, kao i proizvodnju i repa- izvjesno je da će se se bogata i duga tradicĳ a brodogradnje racĳ u elemenata brodske opreme od nerđajućeg čelika. i brodoremonta u Tivtu, nastaviti te da će se i ubuduće novi “Pored novogradnje plastičnih i aluminĳ umskih brodova du- brodovi “rađati“ na žine do 15 metara, pružamo i sve servisne i usluge održavanja obalama Boke Ko- brodova dužine do 40 metara. Poslujemo u skladu sa strogim torske. međunarodnim standardima i redovno pratimo sva nova dosti- gnuća u brodogradnji i tehnici, jer smo i ovlašćeni zastupnik za više renomiranih stranih brendova poput kompanĳ a 'Benete- au', 'Bavaria', 'Volvo Penta', 'Yanmar' , 'Suzuki' , 'SeaKeeper' Marina raspolaže specijalizovanim kolicima i 'SeaJet'“, ističe inženjer Branko Zgradić koji svoje ljude re- za transport jahti

48 januar 2017 U nautičkom centru u Bonićima stvoren je i remontni centar

Na poseban zahtjev naručioca iz Budve, izgrađena je i specĳ alno izmĳ enjena va- rĳ anta “navara 1025“ u profesionalnoj ribarskoj varĳ anti, sa izmĳ enjenom i oja- čanom palubom i nagrađem, te specĳ al- nom opremom za izvlačenje mreža, skla- dištenje i čuvanje ulovljene svježe ribe. Ovaj 10 metara dugi brodić može ukrcati tri člana posade kojima je na raspolaga- nju kormilarnica, kabina sa dva ležaja, mini kuhinja i toalet sa tušem, kao i dosta prostora ispod palube za skladištenje ribarskih alata i opreme. Ribarski “navar 1025“ pokreću dva “Yanmara“ snage po 125 konja. U međuvremenu, završeno je i projektovanje još jedne nove varĳ ante “navara 1025“ - vatrogasno-spasilačkog broda koji će se graditi za potrebe marine Porto Montenegro. Pored izmĳ enjene palube i nadgrađa, te posebno ojačanog pramca Remontni centar bez premca broda sa bokobranom za potiskivanje Sve brodove kompanĳ a “Navar” po narudžbi gradi u svojim po- drugih brodova, vatrogasni “navar 1025“ gonima u istoimenoj marini i nautičkom centru u Bonićima kod imaće ugrađenu jaku centrifugalnu pum- Tivta. Ulaganjem od preko deset miliona eura, ovdje je stvoren pu za vodu proizvođača MG Rĳ eka, sa remontni centar bez premca na Crnogorskom primorju za sve dva protivpožarna moniotora, od kojih je vrste brodova dužine do 40 metara i težine do 200 tona. Na- onaj na pramcu daljinski upravljan, dok utički centar raspolaže oprerativnom obalom dugom nekoliko se onaj na krovu kabine pokreće manu- stotina metara, sa ukupno 36 vezova za jahte u moru. Od toga elnio-mehanički. Brod će imati i sistem su 12 vezova za plovila dužine između sedam i 15 metara, 11 za orošavanje trupa i kabine vodenim vezova za brodove duge od 15 do 40 metara, te 13 vezova za mlazom, kako bi se mogao bez opasno- jahte dužine od 20 do 50 metara. Na suvom vezu na kopnu može sti približiti drugom zapaljenom plovilu i se smjestiti preko 200 jahti i manjih plovila, pri čemu “Navar” adekvatno intervenisati. Brod će pogoniti jedini u Crnoj Gori, nudi uslugu skladištenja broda u posebnoj dva “Yanmara“ od po 125 konja, dok će i za to namjenski konstruisanoj hali površine preko 1700 kva- treći takav motor biti ugrađen za pogon drata. Hala čelične konstrukcĳ e pokrivene sendvič-panelima, glavne vatrogasne pumpe. dimenzĳ a je 42 sa 40 metara i visine 18 metara, a može primiti nekoliko brodova dužine do 40 metara. Siniša Luković

2017 januar 49 PHENOMENON THAT DEFINED TOWN UNDER RUMĲ A: Forming of the urban core FENOMEN KOJI JE DEFINISAO GRAD POD RUMĲ OM It is diffi cult to fi nd a town in Mon- tenegro and in region that in just a century has changed not only the FORMIRANJE position of the center, but also the entire urban core for three times, URBANOG JEZGRA as is the case with Bar. This phenomenon defi ned the town under Nebojša Milošević, arhitekta Rumĳ a simultaneously as one of foto: prvatna arhiva the youngest major urban settle- ments in the Montenegrin coast and as a town adorned with a rep- U Crnoj Gori, ali i regionu, teško je naći resentative medieval architectural grad koji je tokom samo jednog vĳ eka heritage. Nebojša Milošević, the čak tri puta mĳ enjao ne samo položaj author of the current DUP Topolice centra, već i kompletnog urbanog jez- (urban core of new Bar, a.c.), an gra, kao što je to slučaj sa Barom. Ovaj architect hired as a designer and fenomen defi nisao je grad pod Rumĳ om supervisor on the reconstruction of uporedo i kao jedno od najmlađih većih “Da bi se bolje sagledala postojeća urba- a large number of cultural goods of urbanih naselja na crnogorskom primor- nistička slika nekog grada, pored prirodnih Bar that are of capital importance, ju i kao grad koji krasi reprezentativno karakteristika i geografskog položaja po- talks for Pogled about the urban srednjovjekovno arhitektonsko nasljeđe. trebno je upoznati i istorĳ at urbanističkog development and spatial planning O urbanističkom razvoju i prostornom razvoja grada. Ovdje možemo dati jedno of Bar during the period in which it "moved" from a steep hill fi ve kilo- planiranju Bara u periodu tokom kojeg se podsjećanje na istorĳ at graditeljstva na meters from the sea to the coast of “selio” sa okomitog uzvišenja udaljenog ovim prostorima, na prostorima opštine Bar, and then once again "moved " pet kilometara od mora do same obale Bar, kako bi pokušali da obrazložimo a few kilometers to the northwest Barskog zaliva, pa potom još jednom nastanak i formiranje gradskih urbanih due to the construction of the port. “pomjerao” nekoliko kilometara prema nukleusa, koji su opredjeljivali razvoj sjeverozapadu zbog izgradnje luke, teško grada u različitim vremenskim periodi- je danas naći referentnĳ eg sagovornika ma. Prĳ e svega, treba istaći da istorĳ ski od Nebojše Miloševića, autora važećeg nĳ e precizno ni utvrđen period nastanka DUP-a Topolice (urbanog jezgra novog grada na ovom području. Postoje indicĳ e Bara, op.a.), i arhitekte angažovanog u da je na ovim prostorima bilo naselje i u svojstvu projektanta i stručnog nadzora Ilirsko doba, a sa sigurnošću se to može Ovaj prostor, Bar, odnosno Stari Bar, u na rekonstrukcĳ i velikog broja kulturnih reći u Rimsko doba. Od svog nastanka, sklopu jedne regionalne saobraćajne mre- dobara Bara od kapitalnog značaja. pa sve po današnjih dana, na ovom po- že istočne i sjevernoistočne balkanske U razgovoru za Pogled, Milošević ističe dručju su se preplitale razne civilizacĳ e obale, predstavljao je, a i danas pred- da je za razumĳ evanje aktuelne urbani- i kulture. Od rimske i vizantĳ ske kulture, stavlja, značajnu tačku i veoma pogodan stičke slike Bara neophodno poznava- preko srednjovjekovnih kultura, do mo- geografski položaj. Relativno pogodnim nje specifi čnog istorĳ ata urbanističkog dernih ostvarenja i rješenja XX odnosno putevima, kroz jedan duži istorĳ ski pe- razvoja grada. sada XXI vĳ eka. riod, ovo područje je bilo povezano sa

50 januar 2017 Plan Pristana arhivske foografije

svim značajnim raskrsnicama duž jadran- ske obale, kao što su: Drač i Skadar, na jugu, i Kotor i Dubrovnik na sjeveru. Oni se vezuju sa zaleđem balkanskog polu- ostrva preko Skadarskog jezera, Duklje i Podgorice, na jednu stranu na 'Onogošt’ (Nikšić) i Trebinje, a na drugu stranu na Rašku, Berane, Peć, Prizren. Glavne prepreke pri povezivanju Bara sa zaleđem predstavljaju planinski masivi, Rumĳ a, Sutorman, Sozina, koji su i danas veoma značajni elementi kod svakog prostornog planiranja razvoja grada. Te- ritorĳ a Bara, kompletno područje koje danas zahvata opština Bar, se prostirala od Dobre Vode prema jugu i Ulcinju, preko barskog polja i Topolice, do Ratca jedina područja i naseobine (naselja) su i ‘Bogorodice ratačke’, koja se prostorno se nalazila i nalaze se i na drugoj strani na sjeveru prostirala do Petrovca na moru ovih planinskih masiva prema obalama (odnosno stare ‘Lastve’). U zaleđu se po- Skadarskog jezera. Kada se gleda u pro- dručje prostiralo do planinskih grebena stornom smislu ovakvo područje je na- Rumĳ e, Sozine, Sutormana i Lisinja, a po- metnulo jedan longitudinalni pravac razvoja grada, duž morske obale. Ovakvom pravcu razvoja Bara su se suprostavljali, ili bolje rečeno da su ga nadopunjavali, nekoliko ortogonalnih pravaca, odnosno područja razvoja koja su zalazila duboko u zaleđe u kopno”, objašnjava na početku razgovora za Pogled Milošević. On ističe da se urbanisticki razvoj Bara Plan Starog Bara može istorĳ ski i prostorno posmatrati začet danas najveći primorski grad Crne ili deﬁ nisati “kroz tri faze, tri cjeline, Gore ali i varošica koja se izvĳ a uz njene odnosno kroz tri poteza u jednom nizu bedeme i okolna naselja. Posmatrano iz ili kroz tri doba u razvoju jednog grada, istorĳ skog aspekta, grad koji je nekada i to Stari grad Bar - Novi Bar (Pristan) - živio opasan i danas sačuvanim monu- Bar (Topolica). mentalnim bedemima bio je u srednjem U geografskom smislu, pod imenom Stari vĳ eku važan trgovački centar i arhiepi- Bar podrazumĳ eva se tvrđava u kojoj je skopsko sjedište u kojem su stolova- Stari Bar 2017 januar 51 Pristan

li kraljevi. Šta u urbanističkom smislu manjih urbanih nu- odlikuje stari grad Bar i da li je moguće kleusa: Podgrad, povući bilo kakvu paralelu između sta- Bartula, Varoš, Gre- rog i novog Bara? tva, Brbot i dr. Prvi “Stari grad Bar predstavlja jedno izuzet- urbanistički nukle- no urbanisticko rješenje, koje je izdržalo usi su bili i manje ‘probu vremena’ i koje je odolĳ evalo i tvrđave kojima su godinama i vjekovima. Na ovoj strmoj, uglavnom branje- približno trougaonoj površini, koja je ni prilazi Baru: Haj vremenom dograđivana skoro sa svih Nehaj, Bogorodi- strana, nailazimo na saobraćajnu mrežu, ca ratačka, Golo koja, iako nepravilnog oblika, podsjeća Brdo, kao najra- na izvjesnu pravilnost i planiranje, tokom nija utvrđenja ili svog nastanka i razvoja. Plan starog grada one podignute u indicira na postojanje deformisane mre- tursko doba (koje su se zvale tabĳ e): i početak formiranja novog Bara se može že antičkog urbanističkog planiranja, sa Ribnjak, Crni Krš i Ljubin Grad. uzeti kao početak XX vĳ eka ili preciznĳ e ulicama postavljenim približno upravno Kao druga faza u urbanističkom razvoju 1912. godina kada su i posljednji stalni jedan na drugu. S obzirom na izvjesnu grada podrazumĳ eva se selidba na oba- stanovnici napustili stari grad Bar. Na geometrĳ sku pravilnost, očigledno je da lu i izgradnja naselja Pristan… obali mora, neposredno ispod brda Vo- ulična mreža nĳ e slučajno postavljena, “Kraj ili početak kraja, u prvom periodu lujice, oko pristaništa koje je tu egzisti- već da je planski trasirana u kasno-antič- razvoja se može uzeti 1878. godina, kada ralo, počelo je formiranje novog naselja. ko ili možda neko poznĳ e doba. Iz same je cnogorska vojska je, pod komandom Formiranje Luke Bar, potreba za razvojem potrebe proširenja grada, kasnĳ e se u knjaza Nikole, oslobodila stari grad Bar. pomorskog i željezničkog saobraćaja su okolini samog grada formiralo nekoliko Silazak iz starog grada na morsku obalu opredjeljujući uslovi za izmještanje grada

52 januar 2017 Grad Bar prije rata, 1887.

iz Starog Bara, na novu lokacĳ u, novi Bar faktor koji uopšte odnosno Pristan. Prvi urbanistički plan formira jedan grad, za novi Bar je uradio italĳ anski inženjer gdje je dobro pla- Coen Cagli (Koen Kalji), početkom prošlog nirano saobraćaj- vĳ eka, 1905-1906. godine, čime su odre- no, odnosno urba- đene osnovne smjernice razvoja jednog nističko rješenje od novog grada, za to vrĳ eme modernog, suštinskog znača- trgovačkog i pomorskog grada. Plan je ja za razvoj grada i obuhvatao prostor od brda Volujica na normalno odvĳ anje jugu do rĳ eke Željeznice, odnosno do života. Tako je bilo i sa novim Barom – gradsko jezgro, sa stanovanjem i svim granice sa Austrĳ om, na sjeveru. Plan Pristanom. ostalim centralnim aktivnostima, kao i je precizno defi nisao prostor nove luke, Osnovni pravci razvoja grada su predo- zaleđe, koje je planom defi nisano kao gradski centar sa trgom i ortogonalno dređeni sa dvĳ e glavne saobraćajnice ‘zona Franca’. Trasa željezničke pruge i postavljenim ulicama. povučene upravno jedna na drugu, a glavna saobraćajnica su bile defi nisane Defi nisan je i prostor oko dvorca na To- koje na neki način egzistiraju i danas. u zaleđu novog grada. polici, turistički prostori kao i prostor za To su saobraćajnica Volujica, Novi Bar Novi Bar - Pristan je egzistirao do sedam- dalji razvoj grada. Kralj Nikola je 1910. - ‘biskupada’ i Željeznička stanica, Ra- desetih godina prošlog vĳ eka, kada je godine i zvanično postavio kamen te- skrsnica - dvorac ‘Topolica’, to su tako- defi nitivno napušten za potrebe razvoja meljac za izgradnju novog grada, novog zvani ‘Krsti putova’. U trouglu između ‘Luke Bar’”. Bara - Pristana. Saobraćaj kao osnovni ovih ulica i morske obale je planirano U posljednjoj selidbi grad se premješta na Topolicu, lokacĳ u koja je, na neki način, bila određena kao najreprezen- tativnĳ i dio opštine samom činjenicom da su na njoj svoje palate podizali posljednji osmanski upravitelj Bara - Selim beg Mustafi ć i crnogorski kralj Nikola I Petrović odnosno, nakratko, njegov zet i budući srpski kralj Petar I Karađorđe- vić. Na “silazak” urbanog jezgra grada na najatraktivnĳ i dio obale čekalo se do 70-ih godina prošlog vĳ eka… “Polovinom XX vĳ eka profesor Somborski je uradio smjernice koje predstavljaju početak planiranja prostora na novoj lokacĳ i, na Topolici, sa glavnom sao- braćajnicom planiranom upravnom na obalu mora i odvajanjem luke od grada. Ovim predlogom je nametnuta nova po- Topolica

2017 januar 53 Generalni urbanistčki plan Bara

vršina razvoja ili dodatna osovina razvoja Defi nisana područja razvoja grada grada, kao i trasa, kojom je planirano da se grad Bar odvoji od Luke Bar. Prvi generalni Po čemu je specifi čan Generalni urbanistički plan novog urbanistički plan, GUP Bara, koji je urađen Bara? 1970. godine predstavlja prvi značajni doku- “Ovaj plan je urađen kao nova generacĳ a urbanističkih ment te vrste, kojim su postavljene osnove planova i prostornog planiranja, nova planerska meto- modernog planiranja grada. Ovaj plan, sa dologĳ a, koja se u to vrĳ eme koristila u Evropi i svĳ etu, a svojim rješenjima, uglavnom nastavlja sa koja je dobrim dĳ elom prilagađena našem sistemu, našem pomjeranjem grada prema sjevero-zapa- području i specifi čnim problemima. Ovim planom, koji du i tako defi niše centar grada na Topolici nĳ e urađen za kompletno područje opštine, su defi nisa- i glavne saobraćajne tokove paralelno sa ne površine, odnosno područja razvoja grada. Može se morskom obalom. Nakon zemljotresa na reći da su, između ostalih značajnih elemenata, osnove crnogorskom primorĳ u, 1979. godine, dat je karakteristike ovog plana, novo pomjeranje centra prema novi značajan podsticaj razvoja grada, koji sjeveru, uvođenje gradske zaobilaznice, koja još uvĳ ek nĳ e je uglavnom usmjeravan revizĳ om GUP-a Bar izgrađjena i defi nisanje velike lučko-industrĳ ske zone. Od iz 1985. godine. U sklopu tehničke pomoći izrade prvog plana na ovim prostorima je prošlo skoro 100 Ujedinjenih Nacĳ a, za područja zahvaćena godina, a moglo bi se reći da centar grada Bara jos uvĳ ek zemljotresom, UNCHR je sa svojom stručnom nĳ e precizno utvrđen ni defi nisan plan pazvoja komplet- ekipom ljudi, na nivou eksperata, rukovo- nog područja”, zaključio je Milošević. dio izradom novih urbanističkih planova

54 januar 2017 za prostor Južni Jadran u periodu od 1983. do 1985. godine. Prof. Ciborovski, kao glavni naučni savjetnik i prof. Radogna, kao glavni planer, su kao Topolica međunarodni eksperti Ujedinjenih Nacĳ a, u foto Anto Baković saradnji sa stručnim licima i institucĳ ama iz Crne Gore i Jugoslavĳ e, rukovodili izradom novog, odnosno revizĳ om GUP-a Bar 1985. godine.”

Stari grad Bar predstavlja izuzetno urbanisticko rješenje foto: Anto Baković, 2007.

2017 januar 55 U SREDINI U SREDINI U SREDINI U SREDINI U SREDINI U SREDINI U SREDINI

PROSTORNO PLANIRANJE u seizmičkim područjima

Prostorno planiranje u seizmičkim Prostorno planiranje i zemljotresi Zaštita od zemljotresa može se “odvĳ a- područjima, između ostalog bavi se ti” u dvĳ e ravni, na onoj individualnoj, i tretiranjem preventivne zaštite od Navikli smo da posmatramo prostor- što znači gradnju sigurnih objekata i no planiranje (aktivnost koja je koliko konstrukcĳ a, i na široj, stvaranjem si- zemljotresa ne samo individualnih korektivno-adaptivna toliko i inovativ- gurnĳ eg ambĳ enta. objekata, već ima za cilj stvaranje sina), kao zbir aktivnosti planiranja, koje Prostorno planiranje za seizmička po- gurnĳ e sredine, manje ranjive na dej- uglavnom imaju za cilj da koncentrišu dručja se u literaturi ozbiljnĳ e pominje stva zemljotresa i drugih prirodnih organizovanje centralnih urbanih ak- počevši od 50-60-tih godina prošlog vi- nepogoda. Prostorno planiranje može tivnosti tj. stanovanja, proizvodnju, jeka. Na području Balkana počelo se pri- biti jedan od instrumenata bolje za- potrošnju, transport i rekreacĳ u. Čak i mjenjivati odmah nakon zemljotresa u krupan metodološki zaokret iniciran od Skoplju 1963. godine, upravo sa izradom štite, bolje amortizacĳ e negativnih Sir Patrick Geddes sa konceptom “istraži generalnog urbanističkog plana ovog efekata zemljotresa, a preporukama prĳ e planiranja” (survey before plan) više grada. Lepeza mjera seizmičke zaštite, i uputstvima, može uticati na “aseiz- je podrazumĳ evao istraživanje ekonom- koje se mogu preduzeti preko planske mičko modiﬁ kovanje” naših gradova. skih i socĳ alnih okolnosti, nego istra- dokumentacĳ e je dosta široka. Zadnje živanje proble- dvĳ e dekade karakterišu se sa većim mi- ma suživota sa gracĳ ama stanovništva, kao i porastom Predviđa se da će do 2050. godine 80% zemljotresima broja stanovnika u gradovima, odnosno svjetskog stanovništva živjeti u urbanim u seizmičkim većom koncentracĳ om stanovništva u četvrtima. Interesantna je činjenica da jačina i područjima njima, što direktno utiče na smanjenje i mogućnost opšte sigurnosti i povećanja seizmičkog učestalost zemljotresa u određenim seizmičkim smanjenja rizika. Predviđa se da će do 2050. godi- područjima nĳ e uticala da se broj stanovnika (amortizacije) ne 80% svjetskog stanovništva živjeti u na tim područjima smanji, već se upravo u tim njegovih efe- urbanim četvrtima. zonama broj stanovnika konstatno povećavao kata. Interesantna je činjenica da jačina i uče-

56 januar 2017 stalost zemljotresa u određenim seizmič- ne mjere koje će omogućiti kontrolisanje Sve što prethodi urbanom planiranju u kim područjima nĳ e uticala da se broj seizmičkog rizika. Tokom određivanja seizmičkim zonama zavisi od seizmičkih stanovnika na tim područjima smanji, zona za stanovanje, proizvodnju i us- podataka lokaliteta/zone koja se plani- već se upravo u tim zonama broj sta- luge, treba nastojati da njihovo “pozi- ra.Tako, svaka planska dokumentacĳ a novnika konstatno povećavao. Tako su cionisanje” bude koncentrisano u zo- treba da sadrži: Kartu seizmičke rejoni- najaktivnĳ e seizmičke zone i ujedno i nama sa najnižom seizmičnošću. Ovim zacĳ e koja obuhvata određeni prostor. najnaseljenĳ e (Turska, Kina, Japan, Pa- se smanjuje seizmički rizik i mogućnost Seizmičkom rejonizacĳ om se određuju kistan, Indonezĳ a). Ovaj podatak je do- za veća oštećenja u slučaju zemljotresa. šira područja u kojima se očekuje po- voljan pokazatelj koji govori da ukoliko Seizmički rizik najjednostavnĳ e se defi - tres jednakog intenziteta, izražen ste- se ne budu preduzele preventivne mjere niše kao - štete koje se očekuju od mo- penima neke ljestvice ili nekim drugim tokom planiranja, posljedice zemljotre- gućih zemljotresa. Štete se manifestuju parametrima. Obično se upotrebljava sa će svakim danom biti katastrofalnĳ e. kao gubitak ljudskih života i ekonomski za prostorne i generalne urbanističke Prostorno planiranje po svoj prirodi i de- gubitak (oštećenja na objektima i infra- planove i dobar je orjentir u prostornom fi nicji ima za zadatak da orjentiše sve strukturi), što govori da seizmički rizik rasporedu seizmičkog hazarda; razvojne projekte u pravcu smanjenja predstavlja odnos ili zavisnost između Karta seizmičke mikro-rejonizacĳ e urba- seizmičkog rizika ili da preduzme poseb- zemljotresa, kao prirodnog fenomena i nih cĳ elina, gradova, naselja. U okviru svobuhvatne aktivnosti društva. Osnovni područja za koje je osnovni stepen po- IN THE MIDDLE: Spatial planning in koncept prostornog planiranja u seizmič- tresa defi nisan seizmičkom rejonizaci- seismically active areas kim područjima je što veća usaglašenost jom postoje zone s mogućim manjim Spatial planning in seismically ac- namjene prostora - zone, kao i usaglaše- ili većim intenzitetom potresa od onog tive areas deals with the protection nost rasporeda objekata sa očekivanim temeljnog. Ako preciznĳ e određujemo against earthquakes of individual intenzitetom zemljotresa na tom prostoru. očekivani intenzitet potresa na manjim buildings, among other, and creat- Zaštita od zemljotresa kroz prostorno područjima (dio grada ili neki važnĳ i in- ing a safer environment, less vulner- planiranje mora pratiti određenu me- ženjerski objekat), onda je to seizmička able to the eff ects of earthquakes todologĳ u i to kroz: Određivanje zone mikrorejonizacĳ a. Upotrebljava se za and other natural disasters. Spatial urbanog razvoja, gradova, novih četvrti, planove koji tretiraju uže površine, za planning can be one of the instru- industrĳ ske zone, zone za rekreacĳ u itd; detaljne urbanističke planove, studi- ments for better protection, better Dekoncentrisanje aktivnosti vezano za je lokacĳ e kao i za ostale urbanističke amortization of the negative earth- proizvodnju, usluge itd; Smanjenje gu- projekte užeg opsega; Tehno-ekonom- quake eff ects, while with the recom- stine izgradnje na naseljenim zonama, ske analize seizmičkog rizika za odre- mendations and instructions it can infl uence the "aseismic modifi ca- odnosno izvršiti rasterećenje a ne ih do- đeni rejon ili urbanu cĳ elinu. Prateće tion" of our cities. datno opteretiti; Namjenu prostora; Nivo karte, između ostalog, treba da govore primjene aseizmičkih mjera u gradnji; i o karakteristikama tla, proizašlih iz Preduzimanje preventivnih mjera. geomehaničkih istraživanja. Karakteri-

2017 januar 57 Naselje zatrpana klizištem- La Končita, Kalifornija 1995, foto: usgs.gov

Veliki infrastrukturni sistemi se moraju koncipirati tako da bi se mogli osposobiti odmah poslĳ e zemljotresa. Ovo podrazumĳ eva činjenicu da se veliki infrastrukturni sistemi planiraju na sigurnim lokacĳ ama i po mogućnosti sa alternativnim rĳ ešenjima (trasama). Radi se o autputevima, željezničkim prugama, komunalnoj infrastrukturi, energetskim sistemima i postrojenjima

Karta koja prikazuje zone podložne likvefakciji za teritoriju Ouklenda, Kalifornija, foto: esri.com

stike tla govore o mogućnostima i rizicima gradnje na određenom terenu, tj. treba da služe kao orjentir za najoptimalnĳ e korišćenje istog. Karte seizmičke mikro-rejonizacĳ e prate i dopunjuju se i drugim kartama kao: seizmotektonskim, geološkim, geomehaničkim i hidrološkim kartama. Ovaj “paket” karti ima za cilj da ukaže na: Detaljan raspored seiz- mičkog rizika u urbanim zonama; Pogodnost za gradnju u urbanim zonama, odnosno nosivost tla, nivo podzemnih voda, zone poplava, nestabilne terene, moguća klizišta, planove seizmički aktivnih rasjeda i dr. Podobne zone treba iskoristiti kao prostor za važne urbane aktivnosti, kao što su: izgradnja važnih indu- strĳ skih objekata, bolnica, univerzitetskih centara,

58 januar 2017 Rasjed po imenu Edžkamb, vidljiv na površini, dužine 7km, prolazi kroz nenaseljeno područje, kampusa i dr. Nepodobne terene u ur- i nakon ovakve “rehabilitacĳ e” mogu se Novi Zeland, foto: civildefence.govt.nz banističkim planovima treba predvidjeti uključiti u planove. U suprotnom, sa seiz- kao zelene zone ili otvorene prostore za mičkog aspekta, ovi tereni su nepodobni. trgove, šetališta itd. Naime, radi se o te- Razlomi (rasjedi) se mogu identiﬁ kovati renima sa mogućnošću pojave klizišta, na seizmičko-tektonskim kartama. Mje- likvefakcĳ e, kao i terenima sklonim po- sta-zone razloma se moraju uzeti u obzir plavama. Inače preporučljivo je uvĳ ek još u fazi razrade ideje-koncepta urbani- obezbĳ editi više zelenih zona, trgova stičkih planova. Objekte od značaja tre- nego što je propisano normama. U slu- ba predvidjeti što dalje od mjesta-zone čaju zemljotresa, ovi prostori mogu biti prostiranja rasjeda. od velike koristi. Urbanistički planovi se važećim zakonskim Tereni sa visokim nivoom podzemnih voda propisima svrstavaju u dvĳ e grupe: Pro- ili oni koji su skloni plavljenju, moraju se storni urbanistički planovi na nivou države poboljšati primjenom hidrotehničkih mjera ili grada i detalnji urbanistički planovi.

2017 januar 59 San Francisco je izgoreo kao posljedica zemljotresa 1906.godine U Tokiju 1923. 80% oštećenja su bila posljedica požara foto: pinimg.com izazvanog zemljotresom, foto: k14.kn3.net Sekundarne opasnosti

Svakodnevna praksa pokazuje da ostale bljenom građevinskom materĳ alu kod Cunami je fenomen koji u vidu ogromnih opasnosti koje su posljedica zemljotre- savremenih objekata u odnosu na one talasa ugrožava naselja pored obale sa, u procesu urbanog planiranja, se s početka prošlog stoljeća. Takođe pro- mora. Obično se pojavljuje na otvorenom uglavnom zanemaruju od strane planera. tiv-požarni sistemi koji su obavezni za moru i okeanima. Planiranje u rizičnim Termin ostale ili sekundarne opasnosti, gotove sve nove objekte su dali svoj zonama, mora predvidjeti sve potreb- obično se odnosi na požare, cunami i doprinos. Faktori kao vjetar i visoka ne mjere kako bi ovaj fenomen prošao poplave, koje su direktna posljedica temperatura takođe utiču na širenje sa što manje posljedica. Kao najčešća zemljotresa. požara. Sa aspekta prostornog planira- mjera zaštite je izrada zaštitnih zidova, Požari su obično posljedica oštećenja nja ne može se mnogo uraditi u ovom stvaranje guste vegetacĳ e pored obale gasovoda, naftovoda ili oštećenja rezer- pravcu. Prirodne prepreke su najbolja mora kao i evakuacĳ a (premještaj) sta- voara goriva. Na stambenim objektima zaštita. Široke ulice, velike javne površine novništva na sigurnĳ e zone. Planiranje oni su posljedica oštećenja raznih insta- mogu igrati ulogu prepreka (barĳ era za prihvatilišta na nivou iznad udara tala- lacĳ a. Vatra je u prošlosti bila osnovni širenje požara). Upotreba građevinskih sa cunamĳ a, može biti dobro rješenje. uzrok razaranja gradova u slučaju ze- materĳ ala koji su otpornĳ i na vatru, do- U detaljnim urbanističkim planovima mljotresa. U literaturi često se spominju datna je mjera koja može pomoći. Ako treba dati uputstva o karakteristikama zemljotresi u San Franciscu 1906. godi- se urbana zona snabdĳ eva gasom ili objekata u ovim zonama. Do sada su se ne ili zemljotres u Tokĳ u 1923. godine, drugim gorivom onda se mora voditi najbolje pokazali objekti sa ramovskom gdje su 80% razaranja bila posljedica računa o kvalitetu instaliranih cĳ evi, a konstrukcĳ om, jer ne pružaju veliki otpor širenja požara. naročito ﬂ eksibilitetu spojeva tih cĳ evi. poplavi na nižim spratovim (većinom se Primjetno je da su u zadnje vrĳ eme po- Pored ovoga treba tehnički omogućiti radi samo o prvom/drugom spratu), što jave požara uzrokovanog zemljotresom automatski prekid snabdĳ evanja gasa je bio i razlog rušenja mnogih objekata. sve rjeđa. Objašnjenje leži u upotrĳ e- sa glavnog izvora.

60 januar 2017 Objekat u Čileu projektovan za zaštitu od cunamija – sa slobodnim prizemljem i bez pregradnih zidova foto: 2.amazonaws.com

Prostorni urbanistički planovi u seizmičkim područĳ ima

Koncepcĳ u budućih trendova razvoja kod prostornih pla- Objekat na plaži u gradu Pang na Tajlandu, nova treba tretirati sa aspekta smanjenja seizmičkog rizi- okvirna konstrukcija sa otvorenim prizemljem ka i to: Adekvatnu raspoređenost i orjentacĳ u stanovnika kao zaštita od cunamija foto: netsolhost.com u prostoru; Kontrola razvoja urbanih sredina sa visokom koncentracĳ om stanovništva i objekata; Prostorno pozicioniranje ekonomskih aktivnosti imajući u vidu nivo seizmičkog rizika; Prostorno pozicioniranje velikih infra- infrastrukturni sistemi planiraju na sigurnim lokacĳ ama strukturnih sistema. i po mogućnosti sa alternativnim rĳ ešenjima (trasama). Kontrola kretanja stanovništva unutar zone koju obuhvata Radi se o autputevima, željezničkim prugama, komunalnoj prostorni plan je važan element koji se može urediti na infrastrukturi, energetskim sistemima i postrojenjima itd. način što će se onemogućiti naseljavanje onih zona na Prostorni urbanistički planovi na nivou opština/gradova, kojima je identifi kovan visok seizmički rizik. imaju glavnu ulogu u defi nisanju namjene prostora unu- Budući opšti razvoj ima za posljedicu rast stanovništva, tar teritorĳ e grada, a preko ovoga i u defi nsanju gustine i a pogotovo njegovo gravitiranje ka urbanim centrima-gra- koncetracĳ e stanovništva kao i same gradnje. dovima. Iz ovog razloga se javlja potreba “intervencĳ e” Dekoncentracĳ a kao i ograničavanje gustine nisu kori- društva s ciljem pravilne i kontrolisane urbanizacĳ e naselja sne samo sa aspekta smanjenja seizmičkog rizika, nego i sa tendecĳ om smanjenja koncetracĳ e, važnog faktora koji zbog poboljšanja kvaliteta života, smanjenja zagađenosti, utiče na smanjenje/povećanje seizmičkog rizika. lakše usluge za građane i dr. Jasno je da je teško promi- Kao što je istaknuto, veliki infrastrukturni sistemi se moraju jeniti gustinu urbanih centara ali je mnogo lakše ograni- koncipirati tako kako bi se mogli osposobiti odmah posli- čiti-orjentisati gustinu budućih centara. Gustina urbanih je zemljotresa. Ovo podrazumĳ eva činjenicu da se veliki centara može se dĳ elom kontrolisati od strane lokalne

2017 januar 61 Uz građevinski bum ide i nesigurnost

Buran razvoj i građevnski “bum” na cĳ elom području Bal- kana, zadnjih godina, nĳ e donio mnogo pozitivnog što se tiče seizmičke sigurnosti. Nedovoljna kontrola pri gradnji, nekontrolisani rast stanovništva u gradovima, sumnjivi kvalitet kako projektne dokumentacĳ e tako i realizacĳ e, su samo neki od faktora koji utiču na nivo seizmičkog rizika. Globalizacĳ a, pored toga što je uticala na istovreme- nom širenju znanja, ideja i informacĳ a u svĳ etu, uticala je i na istovremeno širenje istih problema, pored ostalog i u oblasti urbanog planiranja. Kao najveći nedostatci sa aspekta prostornog planiranja ubrajaju se: nekontrolisani rast seizmičkog rizika, kao posljedica porasta gustine stanovništva u urbanim zonama, nĳ e praćeno analizama vezano za realan nivo seizmičkog rizika, kao ni mjerama za njegovo smanjenje. Na postojećim objektima zbog administracĳ e, kupovinom određenih nastanjenih ili ne- komercĳ alnih razloga, prizemni spratovi su pretvoreni u nastanjenih površina i time “satvoriti” nove slobodne po- objekte biznisa, što je praćeno slabljenjem prvih sprato- vršine. Imamo primjere kada je poslĳ e jakih zemljotresa, va i porastom njihove vulnerabilnosti. Fenomen (učesta- lokalna uprava kupila lokacĳ e sa oštećenim zgradama i la pojava) nadgradnje objekata bez prethodnih analiza pretvorila ih u memorĳ alne parkove, slučaj Meksiko Si- ugrožava stanare kako sa aspekta stabilnosti objekta tĳ a, poslĳ e zemljotresa 1985. godine. Ovi parkovi pored tako i sa aspekta porasta koncentracĳ e stanovništva. Kod zelenila, poboljšavaju mikro-klimu, služe kao mjesto za postojećih stambenih blokova na slobodnim površinama evakuacĳ u u slučajevima nepogoda. U Japanu seizmički izgrađuju se novi objekti čime bitno raste koncetracĳ a, propisi određuju da se u većim gradovima za slučajeve ugrožava kvalitet života i povećava seizmički rizik. Veliki raznih nepogoda obezbĳ edi 3m² parka, zelenila po sta- broj nekontrolisano (divlje) izgrađenih objekata, gdje ne novniku. Tako na primjer za Tokio ovaj zahtjev je praktično malom broju nedostaje projektna dokumentacĳ a, uklopiće neostvarljiv i tretira se kao dugoročan plan na kome treba se u urbanističke planove, što predstavlja zabrinjavajuću raditi, iz prostog razloga što je 1m² u ovom gradu najsku- činjenicu kada se radi o opštoj sigurnosti na zemljotrese. plji na svĳ etu, a što je posljedica nedostatka slobodnih površina. Trenutno grad Tokio može obezbjediti samo 1m² površine parka po glavi stanovnika. Jednu od važnĳ ih aktivnosti pri izradi prostornih planova za gradove, je deﬁ nisanje alternativne putne infrastrukture. Urbani centri treba da imaju najmanje dvĳ e glavne ulice koje se međusobno dopunjuju u slučaju vanrednih situacĳ a. Ulice moraju imati dovoljnu širinu za prevazila-

62 januar 2017 ženje “uskih grla” na ulazima-izlazima iz gradova. Jednom njima tla, oštećuju se više nego objekti sa različitom pe- rĳ ečju, tokom projektovanja putne infrastrukture vodeći riodom vibracĳ a sa tlom. Zbog ovoga, tokom određivanja koncept treba da bude obezbjeđivanje uslova za evakua- etažnosti objekata u detaljnim planovima se mora uzeti cĳ u stanovništva i dopremanje pomoći. u obzir karta prikaza perioda oscilacĳ e tla za posmatra- Osnovne preporuke vezano za planiranje i projektovanje nu zonu. Tako u zonama sa malim periodama oscilacĳ e infrastrukture urbanih zona, a što se deﬁ niše u velikoj tla reda 0.15-0.30 sek, nĳ e preporučljivo planirati niske mjeri u prostornim planovima opština(gradova), sadrže se objekte tj.objekte od 1-3 sprata. Ukoliko je neizbježno u sljedećem: Prostorno planiranje mora izbjeći organizaci- onda se to mora u planu jasno naglasiti. ju infrastrukture samo na jednoj linji (trasi) glavnog puta, Stambene blokove treba koncipirati tako što će se pred- jer u slučaju zemljotresa može doći do potpunog prekida vidjeti slobodne površine ili “zelene zone”, (parkovi, še- saobraćaja; Vodovod (vodosnabdjevanje) ili njegov veći tališta itd.), koje služe kao rekreativne površine, ali koje dio se mora osloniti na sistem slobodnog pada, da ne bi u slučaju elementarnih nepogoda služe kao prostori za bilo potrebe za izvorom električne energĳ e, koji u sluča- privremenu evakuacĳ u građana. ju zemljotresa može biti oštećen; Sistem snabdjevanja Danas u razvĳ enim zemljama, pored karte seizmičke re- gasom, u principu treba izbjeći jer u seizmičkim zonama jonizacĳ e, upotrebljavaju se i karte (ili studĳ e) seizmičke osim direktnih oštećenja od zemljotresa može doći do povredljivosti (vulnerabiliteta). Ova karta pored uobičaje- sekundarnih oštećenja izazvana požarom. Ukoliko je ovaj nih karakteristika objekata (funkcĳ u, lokacĳ u, broj spra- sistem neophodan onda treba obezbĳ editi njegov prekid tova) daje i sljedeće karakteristike: građevinski materĳ al, kroz automatsko isključivanje preko centralnog sistema, vrstu, visinu i veličinu konstrukcĳ e, kvalitet projektovanja koji se aktivira u slučaju zemljotresa; Kombinovani kana- kao i druge karakteristike koje se mogu upotrĳ ebiti kod lizacioni sistemi (za kišnicu i otpadne vode) je eﬁ kasnĳ i vrednovanja vulnerabilnosti, odnosno seizmičkog rizika. od drugih sistema. Preporučuje se izgradnja sistema sa duplim cĳ evima. Mentor Llunji

Detaljni urbanistički planovi u seizmičkim zonama

Tokom izrade detaljnih urbanističkih planova koji predstavljaju detaljnu razradu prostornog (generalnog) plana, obično se defi nišu mnoge karakteristike individualnih objekata ili većih kompleksa.Tom prilikom mora se uzeti u obzir sljedeće: susjedne objekte treba razdvojiti dilata- cionim (seizmičkim) razdjelnicama.To je potrebno kako se ne bi međusobno sudarili-oštećivali tokom zemljotresa. Objekti treba da budu u obliku i po konfi guracĳ i što pravilnĳ i (regularnĳ i).Ranĳ e je rečeno da je konfi guracĳ a jedan od važnĳ ih faktora za seizmičko reagovanje objekata Objekti kod kojih se period sopstvenih vibracĳ a podudara sa periodom vibracĳ e tla, ili su u rezonancĳ i sa pomjera-

2017 januar 63 Slobodan Vukajlović foto: privatna arhiva Slobodan Vukajlović budućnost budućnosti je u sadašnjosti

U epigrafu koji stoji iznad uvoda u njegovu doktorsku disertacĳ u, Slobodan Vukajlović - arhitekta, urbanista, univerzitetski profesor, svestrana ličnost u svakom pogledu, poziva se na tekst objavljen u NIN-u (broj 1060, maj 1971.) i navodi: “Budućnost prošlosti je u budućnosti/ budućnost sadašnjosti je u prošlosti/ budućnost budućnosti je u sadašnjosti”. Vukajlović nam ne otkriva ni naslov teksta iz kojeg preuzima citat, niti ime autora teksta - što treba shvatiti kao zadatak, jedan od mnogih koje nam je ostavio Autorski opus Slobodana Vukajlovića je prĳ e sve- u amanet - i dodaje, opet u funkcĳ i epigrafa, citat na latinskom, bez prevoda: ga i iznad svega plod “partizanske etike”, kako Historia (est) testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia je govorio - iskrene vjere u budućnost, u nas - u vetustatis. (Istorĳ a je svjedok vremena, svjetlost istine, život uspomene, učiteljica generacĳ e koje dolaze, a takođe je i plod čvrstog života, vjesnica starine.) Autor je ovoga puta poznat. To je Marko Tulĳ e Ciceron, rimski državnik i veliki govornik, a naslov djela je De Oratore (O govorniku). stava da čovjek, pravi čovjek, čitavog svog vĳ eka Integralna verzĳ a Ciceronove rečenice - koju, neznatno modifi kovanu, citira mora da doprinosi opštem napretku. Ako Vukajlo- Vukajlović - glasi ovako: vićev opus tumačimo u tom ključu, onda taj opus Historia vero testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia višestruko obavezuje. vetustatis, qua voce alia nisi oratoris immortalitati commendatur? (U čĳ em je to U ovom trenutku - kada su opšte društvene i etič- glasu, osim u govornikovom, istorĳ a - kao istinski svjedok vremena, luča istine, ke vrĳ ednosti na pragu apsolutne dezintegracĳ e i život uspomene, učiteljica života, vjesnica starine - odana besmrtnosti?) kada, shodno tome, ne postoji ofi cĳ elna, državna Ova se dva epigrafa mogu - i moraju - shvatiti kao oporuka Slobodana Vukajlovića, institucĳ a koja bi se bavila crnogorskom savreme- upućena svima koji su u stanju da razumĳ u, a samim tim i da uvaže njegov nom arhitekturom, u prvom redu vrednovanjem i doprinos uređenju našeg fi zičkog okoliša i arhitektonskoj misli na ovim našim zaštitom najznačajnĳ ih ostvarenja, koja, svjedo- prostorima. ci smo, ubrzano nestaju pod naletima privatnog interesa - naša prvenstvena obaveza je da ne dopustimo da koprena zaborava prekrĳ e opus Slobodana Vukajlovića. Na nama je da širimo ri- ječ o jedinstvenim kvalitetima opusa Slobodana Vukajlovića, jer, ne zaboravimo: “...budućnost budućnosti je u sadašnjosti”.

64 januar 2017 SLOBODAN VUKAJLOVIĆ: Future of the future is in the present In the epigraph before the introduction to his doctoral dissertation, Slobodan Vukajlović - architect, ur- od od sredine pedesetih godina prošlog banist, a university professor, ver- vĳ eka do sredine sedamdesetih godina. satile personality in every respect, Minjević je diplomirao 1953. godine na is referring to the article published Arhitektonskom odjelu Tehničkog fakul- in NIN (No. 1060, May 1971) and teta Zagrebačkog sveučilišta. Iste godine states: "The future of the past is in se vraća u Nikšić, i u narednih 10 godina the future / the future of the present - do 1963. kada odlazi u Podgoricu, po is in the past / the future of the fu- njegovim projektima je u Nikšiću reali- ture is the present.“ zovano preko 30 zgrada različitih tipo- The work of Slobodan Vukajlović is logĳ a. Najznačajnĳ a je, svakako, zgrada primarily and above all the result of "partisan ethics," as he used to Doma sindikata i Radničkog univerziteta say – of true faith in the future, in (kasnĳ e Bioskop 18. novembar) na Trgu us - the generations to come, and Save Kovačevića iz 1962. godine, koja it is also the result of a believe that čini - odnosno činila je prĳ e nego što je a man - a true man, has to contrib- uz Dom Sindikata dograđen trgovački ute to the overall progress his en- objekat, jedinstvenu cjelinu sa obližnjim tire life. If we interpret the work of stambenim neboderom, koji takođe pot- Mi smo danas u ulozi govornika na ko- Vukajlović in this manner, then his pisuje Minjević. jega se poziva Ciceron - govornika u či- work is multiple binding. I baš početkom šezdesetih, u trenutku The legacy of Slobodan Vukajlović jem je glasu ta idealna istorĳ a odana kada je stopa industrĳ skog rasta Jugoslavi- is fascinating in every respect, and besmrtnosti. Slobodan Vukajlović je dio je među najvišima na svĳ etu - što rezultira precisely documents his imposing slavne istorĳ e, njegovo ime je jednom za opštim rastom standarda i, posljedično, and very interesting creative work. svagda uklesano u kolektivnu memorĳ u Vukajlović has often pointed out that popuštanjem ideoloških stega, te svoje- Nikšića - i sve što činimo u njegovo ime he is an unswerving advocate of the vrsnom liberalizacĳ om društva, Đorđĳ e - činimo zapravo u ime najsjajnĳ ih tre- International Style, and modernism. Minjević se povlači sa nikšićke scene, nutaka iz istorĳ e grada koji je jednako He was aware of the limitations of a na scenu stupa Slobodan Vukajlović, njegov koliko je i naš. modernist movement - and appar- koji će u drugoj polovini šezdesetih i u Iza nas su 133 godine kontinuiranog ur- ently was willing to question some of prvoj polovini sedamdesetih godina, u banog razvoja Nikšića. Josip Slade-Šilović its most important premises. It pri- domenima arhitektonskog i urbanistič- - hrvatski arhitekt, graditelj i svestrani marily refers to his unwillingness to kog, te spomeničkog stvaralaštva, po- inženjer, rodom iz Trogira, suštinski je give up the past in the name of the staviti vrlo visoke autorske standarde. future - or in other words, the strong odredio formu i strukturu, odnosno mor- Djelovanje arhitekte Vukajlovića je go- sense of the continuity of living in a fologĳ u, te urbani karakter grada pod tovo u potpunosti vezano za Nikšić - i u place he considered his own. Trebjesom prvim regulacionim planom stopu prati dinamični ekonomski razvoj iz 1883. godine. Među arhitektima i ur- grada tokom šezdesetih i sedamdesetih banistima koji su djelovali u Nikšiću od tog trenutka pa do godina prošlog vĳ eka. danas, najdublji trag su nesumnjivo ostavili Đorđĳ e Minjević i Ostavština Slobodana Vukajlovića, u koju sam imao uvid lju- Slobodan Vukajlović. Njihovo djelovanje okvirno pokriva peri- baznošću Davida Delibašića, njegovog unuka, fascinantna je,

2017 januar 65 Dopuna Generalnog urbanističkog plana Nikšića

u svakom pogledu, i vrlo precizno dokumentuje impozantan i iznimno zanimljiv stvaralački opus - gotovo nepoznat mlađim generacĳ ama crnogorskih arhitekata. Vukajlović je često isticao da je nepokolebljivi pobornik in- ternacionalnog stila, odnosno modernizma, ali za razliku od desetak godina starĳ eg Minjevića, i te kako je bio svjestan ograničenja modernisitčkog pokreta - i očigledno je bio voljan da dovede u pitanje neke od najvažnĳ ih modernističkih pre- misa. Što se u prvom redu odnosi na njegovu nespremnost da se odrekne prošlosti u ime budućnosti - ili, dugim rĳ eči- ma, na jak osjećaj kontinuiteta življenja na prostoru koji je smatrao svojim. Vukajlović je među onim pobornicima modernizma kojima je modernistička ideologĳ a bila u drugom planu - i koji su se primarno držali velike istine da je progres neminovno uslovljen napretkom tehnologĳ e. Sa druge strane imamo konstantno Vukajlovićevo pozivanje na heksagon - pravilni šestougaonik, dvodimenzionalnu ge- ometrĳ sku ﬁ guru koju čini šest jednakostraničnih trouglova. On to čini u kontekstu deﬁ nisanja raznorodnih projektantskih obrazaca, u prvom redu funkcionalnih, vrlo upotrebljivih, koji počivaju na idealnom konstituentu - heksagonu - što je na tragu postulata koje početkom šezdesetih promovišu japanski metabolisti. Opet, potraga za paradigmom, za jednostavnim, univerzalnim obrascem rješavanja svih mogućih projektantskih problema koje diktira praksa - u suštini je duboko mo- dernistička. Ali ne treba gubiti iz vida da je kod Vukajlovića paradigmatski samo bazični obrazac - što bi se odnosilo na heksagonalnu mrežu, na primjer - dok se variranja na temu obrasca podrazumĳ evaju i uslovljena su tumačenjem konteksta u funkcĳ i autorske namjere. Slobodan Vukajlović je stekao zvanje diplomiranog inženjera arhitekture na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beo- progresivnim stremljenjima u svĳ etu i aktuelnim trendovima. gradu, 20. novembra 1961. godine. Tema njegovog diplomskog Nikada nĳ esmo bili bliži razvĳ enom svĳ etu nego tada. To je rada je bila “Stari grad” - “Onogošt” u sastavu rekreacionog doba kada Titova Jugoslavĳ a doseže svoje vrhunce, doba kada centra u Nikšiću. U to vrĳ eme se u cĳ eloj Jugoslavĳ i uveliko se konačno okrećemo budućnosti, u punom smislu te rĳ eči. osjeća novi polet, sasvim drugačĳ i od onog udarničkog pole- “U novembru ove godine na Arhitektonskom fakultetu Beo- ta koji je obilježio oskudne godine obnove i izgradnje ratom gradskog univerziteta diplomirao je Slobodan Vukajlović sa opustošene zemlje. Šezdesete su doba hvatanja koraka sa temom iz svog rodnog grada Nikšića”, piše Vlado Mićunović

66 januar 2017 U skladu sa aktuelnim stremljenjima

Arhitektonska praksa Slobodana Vukajlovića je bila sasvim u skladu sa aktuelnim stremljenjima i dešavanjima u tekstu naslovljenom “Stara tvrđava - centar za rekreacĳ u” na jugoslovenskoj i međunarodnoj sceni, a njegova ar- i objavljenom u Politici, 3. decembra 1961. godine. hitektonska rješenja su se gotovo u pravilu dešavala u “Na oko 45 metara dugoj traci crteža, reklo bi se u pomalo prostorima koje je sagledavao sveobuhvatno - u okvirima jedinstvenom radu za ovaj fakultet”, nastavlja Mićunović, pomno prostudiranih urbanističkih rješenja. Arhitektonski “Vukajlović je projektovao restauracĳ u stare nikšićke tvrđave opus Slobodana Vukajlovića je vrlo raznorodan i raznolik. - Bedema - i njeno pretvaranje u rekreacioni centar što bi za I tipološki i kroz bogate varĳ acĳ e određenih tipova. Goto- ovaj industrĳ ski grad u Crnoj Gori imalo višestruke koristi”. vo da ne postoji tipologĳ a u okviru koje se projektantski Vukajlović, budući arhitekt vrlo razvĳ ene imaginacĳ e, osjeća nĳ e oprobao. Nikada nĳ e posezao niti za postojećim, da ima pravo na vizĳ u - pogotovo ako je ta vizĳ a utemeljena u oprobanim rješenjima, niti za svojim ranĳ im rješenjima. realnosti. Josip Sajsl i Dragan Boltar iz Zavoda za urbanizam Svaki novi projektanski zadatak je za Vukajlovića bio izvor Arhitektonsko-građevinsko-geodetskog fakulteta u Zagrebu profesionalnog nadahnuća i novi izazov. radili su od 1954. godine na Generalnom planu Nikšića koji je usvojen 1958. godine - i upravo je u skladu sa tim planom oronulih fasada. O dometima urbanističkih rješenja iz šez- mladi Vukajlović koncipirao svoje urbanističko rješenje šire desetih nismo skloni ni da razmišljamo. Uzimamo ih zdravo zone kojoj je bivša nikšićka tvrđava u centru. za gotovo, što je najbolja potvrda dubokog promišljanja koje “Pored tvrđave, među važnĳ im objektima predviđenim pla- je prethodilo tim rješenjima. nom, ističu se dečji zabavni park, univerzalna letnja pozornica, “Autor se starao da sačuva morfologĳ u kamena. Kamen i sta- rekreacioni sportski centar sa igralištima za tenis, odbojku, klo, to su materĳ ali koje pretežno upotrebljava. Sudar starog košarku, sa kuglanom, prostorom za skokove i dr.” i novog, moderne arhitekture i nasljeđa, tradicĳ e i sadaš- Vukajlović osjeća i pĳ etet prema onima koji su dali živote za njosti, ovde se neće osetiti. Sve je tu izmireno i usklađeno u bolje sjutra. U to ime, u blizini tvrđave locira memorĳ alni trg. originalnoj celini sa jasno izraženim akcentima onog što se “Iznad crvene mrlje, simbola prolivene krvi, koja se pruža zaista i htelo naglasiti. Čuvajući istorĳ sku vrednost tvrđave gotovo preko celog trga, uzdiže se monumentalni obelisk kao spomenika, autor se povodio praktičnošću - nĳ e žrtvovao u obliku uzdignutog mača visokog 20 metara. Okolno zele- savremeni komfor; pored kula sa topovima i puškarnicama dao nilo, koje će se svake godine obnavljati, biće simbol novih, je moderna arhitektonska rješenja. Težio je da, u granicama mladih generacĳ a”. lepog i mogućeg, stavi istorĳ u u sadašnje okvire a sadašnjost Jedna od bitnĳ ih odrednica našeg vremena je sveprisutnost prenese u istorĳ u. I uspeo je - izvanredno”. cinizma - i iz perspektive mlađih generacĳ a Vukajlovićevim Diplomski rad Slobodana Vukajlovića je bio njegov manifest vizĳ ama se može prebaciti patos - međutim, suštinski osjećaji - visoko postavljeni cilj, ujedno i izazov, i sebi - ali i gradu, koji su ranih šezdesetih dĳ elili mladi ljudi poput Vukajlovića, sredini iz koje je ponikao. Svojim diplomskim radom je vrlo bili su duboko humanistički, a povlačili su za sobom i ideal precizno i vrlo samouvjereno defi nisao široko polje svojih uređenog društva. Uz to, Vukajlović je sa fakulteta očigled- budućih stučnih interesovanja. Pozvao se i na heksagonalnu no izašao ubĳ eđen u nužnost zaokruživanja vizĳ e, odnosno mrežu kao osnovu sinteze “istorĳ skog nasljeđa i savremene cjelovitosti vizĳ e, što je još jedna od pozitivnih karakteristika arhitekture”, a heksagon, kao osnovni element, fi gurira i u šezdesetih. To je bilo vrĳ eme kada se ozbiljno planiralo - što pojedinim arhitektonskim rješenjima. Vukajlović je čitavog se i te kako osjeća i dan-danas u fi zičkom prostoru, bez ob- svog vĳ eka insistirao na sprovođenju rješenja koja je dao u zira što je od tada prošlo više od pola vĳ eka i što smo sklo- svom diplomskom radu, što je jedinstven slučaj među crno- ni da sudove o vrĳ ednosti arhitekture donosimo na osnovu gorskim arhitektima.

2017 januar 67 Katolička crkva u Nikšiću Motel “Jastreb” na Trebjesi

poređenje ostvarenja navedenih autora sa Vukajlovićevim ostvarenjem, ide u prilog tvrdnji da je Vukajlovićev pristup U okvirima stambene tipologĳ e - i individualne i kolektiv- projektovanju sakralnog objekta, na stranu konstrukcĳ a na ne - Vukajlović daje toliko različitih tipova, da bi sam napor koju teško da bilo ko polaže ekskluzivno pravo - apsolutno usmjeren u pravcu klasiﬁ kacĳ e tih tipova mogao poslužiti kao jedinstven - kao što je i taj sakralni objekat jedinstven u okvi- osnova za pisanje fakultetskog udžbenika na temu stanovanja, rima Vukajalovićevog opusa. Njegov pristup ovdje počiva na odnosno stambene arhitekture. I dok je većina Vukajlovićevih prilagođavanju rješenja ograničenjima same parcele na kojoj stambenih objekata, što realizacĳ a, što projekata, nastala u se objekat nalazi - uz imperativ snažnog isticanja prisustva modernističkom stilskom ključu, postoji čitava serĳ a objekata objekta u prostoru - čemu je podređeno i geometrĳ sko, odno- gdje se, u većoj ili manjoj mjeri, osjeća njegova potreba za ek- sno strukturalno rješenje. Rezultat je stopostotan, uz opasku sperimentom. Za otklonom od ubitačne monotonĳ e koju nosi da je kvalitete ovog objekta nemoguće sagledati posredno, uniformna stambena gradnja na osnovu provjerenih projek- potrebno je vidjeti ga i doživjeti uživo. tantskih rješenja. Takođe, u dĳ elu Vukajlovićevog opusa koji Među najuspjelĳ im Vukajlovićevim ostvarenjima je Motel se odnosi na stambenu tipologĳ u - pronalazimo najočiglednĳ u “Jastreb” (natel - naturalni hotel) na Trebjesi. Motel je kruna potvrdu teze da njega svaki novi zadatak iznova nadahnjuje urbanističkog plana koji tretira širu zonu brda Trebjesa, po- i da svakom zadatku pristupa neopterećen rezultatima koje znatog nikšićkog izletišta. Jastreb bismo mogli tumačiti kao ima iza sebe - što opet ukazuje na veliku posvećenost pozivu složeno dekodiranje ustaljenih matrica, gdje u osnovi ima- i iskreni užitak u bavljenju svojom strukom. mo tri heksagona, kao adekvatan odgovor na funkcionalne Možda će neko reći da je korĳ en geometrĳ skog, odnosno i programske zahtjeve - a eksterĳ er sagledavamo kao svoje- smjelog strukturalnog rješenja objekta Katoličke crkve u vrsno poigravanje standardnim elementima tradicionalne Nikšiću sa početka sedamdesetih, rĳ eč je o segmentu hi- gradnje, odnosno savremenih interpretacĳ a te gradnje, toli- perboličkog paraboloida izvedenom u armiranom betonu, u ko van standardnih kodova da je to zapanjujuće. Elemente ranĳ im rješenjima Le Korbizjea i Janisa Ksenakisa ili Oskara poput složenog kosog krova, krovnih badža i listri, odnosno Nimajera u okvirima iste tipologĳ e, međutim, čak i površno zabatnih zidova, Vukajlović smjelo interpretira, opet u skladu

68 januar 2017 Motel “Grotto Regina” u Bariju Kapela u Nikšiću fasade (dolje)

sa imperativom postizanja snažnog prisustva objekta u prostoru - i vezuje u pomno zaokruženu, uravnoteženu cjelinu velike izražajne snage. Rezultat je u tolikoj mjeri neuobičajen da poziva na razmišljanja o mogućim paralelama sa dekon- struktivističkom arhitekturom - ako izuzmemo, naravno, da se ovdje sve dešava u domenima osne simetrĳ e. Restoran na jezeru je projekat koji se vezuje za Vukajlovićev Motel Grotto Regina je objekat u Italĳ i, u Barĳ u, na stjenovi- diplomski rad. Rĳ eč je o paviljonskom objektu - u doslovnom toj obali Jadranskog mora - gdje Vukajlović vješto prilagođa- značenju te tipološke odrednice. Ovdje je najinteresantnĳ e va topologĳ u modernističkog linearnog objekta zahtjevnoj to što mladi autor znalački, vrlo precizno - podređuje kon- morfologĳ i terena. Grotto Regina je dokaz da bi Vukajlović cept objekta kontekstu rekreacione zone, odnosno izletišta lako odgovorio svim profesionalnim i stručnim izazovima i pored jezera. Imamo tri prave prizme nad heksagonalnim u sredinama gdje su arhitektonska i graditeljska tradicĳ a osnovama, postavljene sa centrima u tjemenima jednako- neuporedivo dublje ukorĳ enjene nego u Nikšiću i Crnoj Gori. straničnog trougla. Prostoru restorana - koji čine dvĳ e priz- Među Vukajlovićevim objektima kojima je zajedničko da me, okrenute jezeru - pristupa se preko treće prizme - koja počivaju na heksagonalnim matricama, opet imamo širok je okrenuta obali i koja je malo visočĳ a od ostale dvĳ e. Vrlo funkcionalno-programski dĳ apazon. Jedna od linĳ a nas vodi logična dispozicĳ a volumena u odnosu na linĳ u pristupa od restorana na jezeru, preko kapele na gradskom groblju, jasno ukazuje na čvrst projektantski stav - oblikovno zao- do zgrade banke. kružen tzv. naboranom konstrukcĳ im krovova, što daje pri-

2017 januar 69 Dječji vrtić u Nikšiću atrijum (gore desno), interijer (desno)

jeko potrebnu lakoću kombinacĳ i teških zidova obloženih sni trezor - i mogli bismo je svrstati među rĳ etke uspjele realiza- oblutcima i širokih zastakljenih površina. cĳ e iz domena postmodernističke arhitekture na tlu Crne Gore. Odlukom da gradsku kapelu u Nikšiću koncipira nad hek- Dječji vrtić u Nikšiću - Republička nagrada “Borbe” za 1971. sagonalnim rasterom, što rezultira ﬁ nim ritmom trapezastih godinu - zapravo je kružni objekat sa atrĳ umom u središtu. vertikala, Vukajlović unosi izvjesnu dozu decentne dinamike Imamo atrĳ um i prostor oko atrĳ uma - prsten - koji je izdĳ e- u kompozicĳ u - što sasvim odgovara tužnom činu posljednjeg ljen na osam odvojenih kružnih prostora - što, sve zajedno, ispraćaja pokojnika. Ovdje forma u isto vrĳ eme poziva na neodoljivo podsjeća na kuglični ležaj. Ovdje je nemoguće dostojanstvo - strogom, linĳ skom dispozicĳ om volumena - i ne osjetiti lakoću kojom Vukajlović odgovara na programske ukazuje na činjenicu da je smrt zapravo sastavni dio života, i funkcionalne zahtjeve i ograničenja u domenima vrlo neuo- upravo dinamikom. Koncepcĳ ski je opet rĳ eč o pravim priz- bičajenog koncepta. Na stranu hvale vrĳ edan pokušaj da se mama nad heksagonalnim osnovama, s tim da ovdje imamo forma prilagodi sadržaju, odnosno uzrastu korisnika, i da se dvĳ e jasno odvojene grupacĳ e prizmi - u višoj su kapele, a u kroz koncept zaintrigira dječja mašta. Konačno, u korĳ enu nižoj su smješteni svi prateći sadržaji. Gradsku kapelu tre- ovog projekta je očigledno razumĳ evanje dječje psihe, kao ba tumačiti u kontekstu novog vremena - sagrađena je 1969. i čista ljubav koju Slobodan Vukajlović osjeća prema djeci. godine - i potrebe da se ceremonĳ a sahrane uvede u nove, Spomen-dom u Bogetićima, u kombinacĳ i sa javnim i kul- savremene obrasce. turnim sadržajima, još je jedna varĳ acĳ a na temu kružnog Investiciona banka u Nikšiću priziva Salivenove varĳ acĳ e na objekta sa atrĳ umom u središtu. Ovdje je, međutim, Vukajlo- istu temu - i dok Saliven aludira na tradicionalne kovčežiće za vić podredio koncept isticanju memorĳ alne funkcĳ e objekta, čuvanje nakita, Vukajlović je direktnĳ i u simblici - on priziva u mjeri u kojoj to trpe drugi sadržaji. Rezultat je kompozicĳ a čvrstinu fortiﬁ kacionog objekta, šestougaone kule, u funkcĳ i koja danas djeluje krajnje futuristički - i na zanimljiv način zaloga sigurnosti. Investicionu banku doživljavamo kao svojevr- se uklapa u aktuelne planove koji se tiču razvitka Bogetića.

70 januar 2017 Spomen dom u Bogetićima

fasada

osnova fasada

2017 januar 71 Osnovna škola - vježbaonica Pedagoške akademije u Nikšiću maketa i osnova

Heksagonalni sistemi u arhitekturi Koncept Vukajlovićevog konkursnog rješenja Doma zdravlja u Nikšiću, koji je, uz neznatne preinake, očigledno poslu- Slobodan Vukajlović je 21. decembra 1978. godine odbra- žio kao predložak za rješenje objekta Doma zdravlja u Tivtu nio doktorsku disertacĳ u na temu “Heksagonalni sistemi u - treba tumačiti uporedo sa konceptom rješenja Osnovne arhitekturi” na Odsjeku za projektovanje stambenih zgrada škole - vježbaonice Pedagoške akademĳ e u Nikšiću. Sa jed- Instituta za arhitektonsko projektovanje pri Fakultetu za ne strane - u Nikšiću i Tivtu - imamo domove zdravlja konci- politehniku u Krakovu, u Poljskoj. Doktorska disertacĳ e pirane strogo u režimu modernističke, ortogonalne matrice, je kasnĳ e objavljena u izdanju NIO “Univerzitetska rĳ eč” sa zapanjujuće jasno datom šemom komunikacĳ a na koju se Titograd/ Univerzitet “Veljko Vlahović” u Titogradu/ Nastav- logično nadovezuju ili priključuju potrebni sadržaji - dok je nički fakultet - Nikšić. Doktorski rad je bila teorĳ ska kruna vježbaonica, sa druge strane, zapravo isto to, samo u režimu Vukajlovićeve karĳ ere, ujedno i dokaz njegovog nepoko- heksagonalne matrice. Ova Vukajlovićeva intrigantna paralela lebljivog ubjeđenja u svrsishodnost i ispravnost ciljeva i otvara široko polje tumačenja prednosti i mana ortogonalnog oblikovnih motiva koje je sebi odredio još u studentskim i heksagonalnog projektantskog rastera u kontekstu različitih danima. Heksagon je bio Vukajlovićev ključni oblikovni programsko-funkcionalnih zahtjeva. Jedno je sasvim izvjesno motiv, na koji se pozivao tokom cĳ ele svoje plodne kari- - verzirani projektant, poput Vukajlovića, izvrsno se snalazi jere, na najmaštovitĳ e načine. u režimima oba rastera.

72 januar 2017 Razlozi ozlojeđenosti

Slobodan Vukajlović je u svojstvu direktora Projektnog biroa GP “Crna Gora” iz Nikšića predvodio tim tog preduzeća na Konkursu za idejno rješenje dogradnje i rekonstrukcĳ e Hotela Onogošt u Nikšiću. Rješenje Vukajlovićevog tima nĳ e nagrađeno, što je, nakon što su članovi tima imali uvid u ostala konkursna rješenja, izazvalo njihovu veliku ozlojeđenost. Odlomak iz opširne Vukajlovićeve izjave za Vukajlovićev projekat vodo- javnost povodom odluka konkursnog žirĳ a, govori o razlo- onih koji se pozivaju na ﬁ gural- tornja je rĳ etka potvrda, ve- zima te ozlojeđenosti. ne motive, preko projekta koji zano za ove prostore, da se i “Naš projekat ima sljedeće kvalitete: Kako urbano - uklapa- predstavljaju vrlo apstraktne infrastrukturna pozicĳ a može jući se u detaljni urbanistički plan, tako i uslove lokaliteta, stilizacĳ e, do kombinacĳ a ova - i mora - tretirati kao vrlo oz- dispoziciono, funkcionalno sa najuspješnĳ om vezom sa dva pristupa. biljan arhitektonski zadatak. postojećim hotelom, minimalnim intervencĳ ama na posto- Slobodan Vukajlović se opro- Urbanističko uređenje plaže jećem objektu, uz puno poštovanje izvedenih elemenata bao u konzervatorskoj djelat- na Krupačkom jezeru treba po- - kuhinje i ostalih sadržaja u jedinstvenom horizontalnom nosti - primjer za to je uspješan smatrati u kontekstu dopuna i vertikalnom modularnom rasteru, do detalja poštujući prenos manastira Kosjerevo na Generalnog urbanističkog pla- program, lokacĳ u i najbitnĳ i uslov - ekonomičnost. Kom- novu lokacĳ u u Petrovićima - a na Nikšića, iza kojih takođe paracĳ e radi - naših stotinu jednokrevetnih soba identično bavio se i graﬁ čkim dizajnom, stoji Slobodan Vukajlović. On je po površini koliko i hol nagrađenog rada.” čak i uređenjem izloga - što je jednako obzirno i usresređeno dokaz da je bio profesionalac pristupa urbanističkim planovima malog i velikog zahvata. U bez premca - i da nĳ edan zadatak za njega nio bio nezanimljiv. ovom konkretnom slučaju, u svega par poteza, uspĳ eva da Uz konstatacĳ u da opus Slobodana Vukajlovića svakako oba- prizove rivĳ eru na obale jezera. Paviljonski objekat, plažni vezuje na studiozna istraživanja i vrlo pažljiva tumačenja - i bar sa svlačionicama, potvrda je da o arhitektonskim inter- kao jedinstvena autorska cjelina i u kontekstu arhitektonskog vencĳ ama ne smĳ emo suditi na osnovu gabarita objekta, i urbanističkog stvaralaštva na teritorĳ i Crne Gore u drugoj isto kao što ne smĳ emo suditi o urbanističkim potezima na polovini XX vĳ eka - usudio bih se da primjetim da ova sredi- osnovu površine zahvata. Ako je pristup problemu dosljedan, na, nažalost, nĳ e imala dovoljno sluha za vrĳ ednosti na koji- često će se ispostaviti da su manje intervencĳ e projektantski ma je Vukajlović gradio svoj stvaralački kredo. Treba priznati složenĳ e od većih. da smo u ovom trenutku daleko od pronalaženja adekvatne Mali stadion u Nikšiću je lociran neposredno uz Sladeovu re- spone između prošlosti, sadašnjosti i budućnosti na ovim zidencĳ u kralja Nikole. Rĳ eč je o svojevrsnoj interpolacĳ i koja našim prostorima - na čemu je Vukajlović izričito insistirao. se, konceptualno, oslanja na strategĳ u oblikovnog kontrasta. Po svemu sudeći, to je zadatak koji je pred nama. U širokim Sa jedne strane stadiona - istočne - imamo tribinu, dok sa okvirima Vukajlovićevog opusa su, bez sumnje, mnogi pouz- druge strane - zapadne - imamo paviljon koji udomljuje služ- dani putokazi ka rješenju toga zadatka. bene prostorĳ e i ugostiteljski sadržaj. Sponu koja veže dvo- Završavam rĳ ečima Slobodana Vukajlovića iz rezimea njegove rac - objekat koji ima prizemlje i sprat - i prizemni objekat uz doktorske disertacĳ e: “... Sve počinje iznova, jer sve stvari u zapadnu stranu stadiona - Vukajlović je pronašao u simetrĳ i. svĳ etu arhitekture znaju za kolebanja, za sva ta rušenja una- Što se tiče memorĳ alno-spomeničkog segmenta opusa Slo- zad, ali ne znaju za rĳ eč kraj, ne znaju za rĳ eč smrt.” bodana Vukajlovića, opet imamo vrlo raznorodan i raznovrsan dĳ apazon realizacĳ a i projekata - od krajnje ekspresivnih i Borislav Vukićević

2017 januar 73 SONJA RADOVIĆ JELOVAC DIREKTORICA ARHITEKTONSKOG STUDĲ A “SYNTHESIS”

Gostujući profesor na Arhitektonskom fakultetu u Podgorici na predmetu Urbani dizajn, Sonja Radović Jelovac direktorica arhitektonskog studĳ a “Synthesis” iz Pod- gorice, dobitnik je tri nagrade na 25. Me- Sonja radović Jelovac foto: Vladimir Popović đunarodnom salonu urbanizma održanom u Sremskoj Mitrovici u novembru 2016. Multidiscipliniarni tim kojim je rukovodi- la Radović Jelovac je dobio prvu nagradu za “Arhitektonsko-urbanističko rješenje uređenje marine sa svjetionikom i neposredno okruženje”, drugu za urbanistički projekat “Novo groblje-Podgorica”, a kao član naučnog tima treću nagradu u kate- arhitektura gorĳ i “Istrazivanja i studĳ e iz oblasti prostornog i urbanističkog planiranja”. mora da Pored dr Sonje Radovic Jelovac, članovi autorskog tima iz studĳ a “Synthesis” su osluškuje arhitekte: mr Sandra Lalić, Milić Đerković, Marĳ a Knežević, Maja Šćekić, mr Milica prirodu Stanković i Danica Mihaljević-Davidović.

74 januar 2017 SONJA RADOVIĆ JELOVAC, EXECUTIVE Multidisciplinary team managed by architectural team are: Sandra Lalić DIRECTOR OF ARCHITECTURAL STUDIO Radović Jelovac was awarded the ﬁ rst M.Sc., Milić Đerković, Marĳ a Knežević, "SYNTHESIS": Architecture needs to lis- prize for "Architecture and urban de- Maja Šćekić, Milica Stanković M.Sc. ten to nature sign development of the marina with and Danica Mihaljević - Davidović. Sonja Radović Jelovac, executive direc- the lighthouse and its immediate sur- In an interview for "Pogled" Sonja tor of architectural studio "Synthesis" roundings," the second for urban de- Radović Jelovac says that the turning from Podgorica and a visiting profes- sign for a "New cemetery - Podgorica", point in her work was schooling in Italy sor at the Faculty of Architecture in and as a member of the research team at the Department DATA, Environmen- Podgorica on the subject Urban Design third prize in the category of "Research tal design in Rome, and a commitment is the winner of three awards at the and Studies in the ﬁ eld of spatial and to deal more with public space that 25th International Urban Planners Ex- urban planning." brings a higher quality of life, promote hibition held in Sremska Mitrovica in Apart from Sonja Radović Jelovac PhD activities and continue to correspond November 2016. members of the studio "Synthesis" to the broader context.

Kako u razgovoru za “Pogled” Radović smo zapaženi na prvom Crnogorskom i to kako se suptilna linĳ a obale, koja je Jelovac kaže, prekretnicu u njenom radu salonu arhitekture sa projektom uređe- dinamična i uvĳ ek različita od Ulcinja do označilo je školovanje u Italĳ i, na smje- nja obale Đuraševića i Krašića sa prvom Boke Kotorske može učiniti dostupnom, ru za ekološko urbanističko projektova- nagradom u kategorĳ i projekti, zatim javnom i po mjeri čovjeka. Upravo je spe- nje u Rimu, i opredjeljenje da se, nakon uređenje trga Pine u Tivtu, takođe prvo- katr dinamičnosti i različitosti obalne li- projektovanja enterĳ era, bavi javnim nagrađenim radom na Salonu urbanizma nĳ e prikazan u vidu istraživanja i takođe prostorima, koji donose viši kvalitet ži- u Beogradu. Artikulisanjem šetališta, nagrađen na posljednjem Balkanskom vota, u kojima se aktivnosti pospješu- uređenim pontama, prirodnim otvore- arhitektonskom Bĳ enalu u Beogradu”, ju, nastavljaju i korespondiraju sa širim nim bazenima, servisnim punktovima, objašnjava Radović Jelovac. kontekstom. uređenjem prirodnih plaža, aktivira se “Kolege iz Rima su me često podsticale čitav potez obale od par kilometara, u Niste prostorni planer, ali se bavite ure- da dobar enterĳ erista uvĳ ek može da skladu sa planovima višeg reda koji su đenjem prostora. Kako ste uspjeli da postane dobar urbanista, jer je to stvar predvidjali da se ona učini javnom. Ovim prevaziđete jaz između arhitekture i pristupa i integralnog sagledavanja, po- projektom smo pokazali na koji način prostornog planiranja? kazalo se da je to više nego istinito. Još obala može biti dostupna svima i da jav- “Nisam se bavila prostornim planiranjem, na početku karĳ ere 'learning by doing' ni pristup predstavlja neophodan uslov ali je moje usavršavanje kroz akademĳ u pristup postao je moj životni moto kao i za uspješnost ove urbane intervencĳ e, i praksu već dugi niz godina usmjereno to da je širenje spektra i usvajanje zna- kao i to kako se kroz linerano-tačkasto na praktikovanje urbanog dizajna. Imala nja iz različitih disiplina dovodi do toga aktiviranje javnih prostora, implementa- sam priliku da radim u velikim planerskim da se jačaju sposobnosti za rješavanje cĳ om različitih sadržaja i programa, može sistemima i sarađivala sa kolegama koji izuzetno kompleksnih problema koji nisu desiti blizak kontakt sa vodom. Važno je su 20 godina i više prostorni planeri. Ja- strogo u domenu arhitektonsko-urbani- istaći da su projekti vodenih frontova du- sno je da sinergĳ a između arhitekture i stičkog projektovanja. Onda me je kroz goročni projekti i da je učešće javnosti prostornog planiranja ne funkcioniše baš magistarski rad, koji se bavio uređenjem jedan od ključnih elemneta održivosti. najbolje. Urbanista, uslovljen program- obala rĳ eke Morače, ta vrsta angažmana Sinergĳ a između kulture i prirode je već skim zadatkom, pravilnicima, izrađuje pratila cĳ elu decenĳ u, radila sam slične godinama moja inspiracĳ a, relacioni odo- plansku dokumentacĳ u. Pri tome, nema projekte, posebno ovdje u studĳ u, a bili nosi između vode i izgrađenih struktura adekvatne provjere u prostoru i kakva je

2017 januar 75 Mi smo bolji poligon za urbanističko i arhitektonsko projektovanje

Poslĳ e sagledavanja iskustava u Americi i Italĳ i, kako izgleda poređenje sa Crnom Gorom i bavljenjem ovim poslom tamo i ovdje? “Mi smo bolji poligon za urbanističko i arhitektonsko projektovanje. Kolege profesori u Milanu su fascinira- ni mnoštvom radova koje pravimo i koje mogu da vide, koje i materĳ alizujemo. Većina projekta, bude iznešena samoinicĳ ativno na neki viši nivo, iako fromalno to nĳ e zahtĳ evano od projektnog tima. Za mene je to izazov i inspiracĳ a. Npr. za nagrađeni projekat za Novo groblje u Podgorici imali smo prilično skroman budžet, ali smo se uhvatili u koštac i pokušali da damo drugačĳ e od- ranom uspjehu je i Šta je po vama urbani dizajn? govore, mnoštvo detalja i predloga i da konačno, opet doktorska teza koju “Postoji mnogo defi nicĳ a urbanog diza- u sinergĳ i sa prostornim planerima, zadovoljimo for- sam prošle godine jna. Ono što je zajedničko kod svake je mu traženog planskog dokumenta tj. u ovom slučaju odbranila na Univer- sistemsko znanje i razumĳ evanje procesa, urbanističkog projekta. Groblje je jedna od veoma za- zitetu ‘La Sapienza’ odnosno funkcionisanja kompleksnog nimljivih tema arhitektama, rĳ etko kad dobĳ ete priliku u Rimu, koja prika- društveno-ekološkog sistema u cilju da na njima radite. Mišljenja sam da smo učinili korak zuje viši sistemski kreiranja integralnih rješenja koja se dalje, upustili se u istraživačko projektovanje i iskori- pristup u procesu vremenom mogu adpatirariti i unapri- stili priliku da ponudimo mnogo više od očekivanog, ne samo arhitekton- jediti. Urbani dizajn je kolaborativan i pa je i za ovaj projekat nagrađen, drugom nagradom skog-urbanističkog multidisciplinaran proces oblikovanja na Salonu urbanizma u Sremskoj Mitrovici u kategrorĳ i projektovanja, već i fi zičkog okruženja za život u urbanim urbanistički projekti.” u procesu rješevanja sredinama, umjetnost stvaranja mĳ esta, kompleksnih proble- projektovanje u urbanom kontekstu. Piter sinergĳ a sa kontekstom. To me je pod- ma na svim nivoima. Imala sam privilegĳ u Veber defi niše urbani dizajn kao “proces staklo da u studĳ u u razvĳ am eksperi- da komuniciram i sarađujem sa profeso- oblikovanja forme grada kroz vrĳ eme“, mentalni, istraživački pristup u urbanom rima sa Harvarda, čĳ i rad pratim u konti- Džeri Spenser ga je opisao kao ‘stvara- dizajnu koji je stalno bio pospješen mo- nuitetu, da na brojnim konferencĳ ama i nje pozorišta javnog života’.“ jim kontinuiranim usavršavanjem i dao radionicama diskutujemo koji su to viši je rezultate, posebno na prostorima čĳ e principi koji mogu da integrišu različita U tom mutidisciplinarnom pristupu, sa- je rješavanje zahtĳ evalo kreiranje novih znanja da bismo došli do inovativnĳ ih rađaivali ste biolozima, ekolozima, hi- metodologĳ a za kolaborativno strategi- adaptivnĳ ih strategĳ a pri rješavanju da- drolozima... ranje, kao i aparata za provjeru. Urbani tog prostora. Tako je adaptivni urbani “Sve to je danas veoma aktuelno. Prekret- dizajn se nalazi negdje između sveobu- dizajn za mene postao značajan poligon nicu u smislu teoretskog pozicioniranja hvatnih apstrakcĳ a planiranja i konkret- za transdiciplinarni pristup i testiranje i autoriteta sam našla u okviru Odjse- nih pojedinosti arhitekture. Ono ukazuje novih paradigmi.” ka za pejzažni urbanizam na Harvardu na shvatanje građana: život na javnim (GSD). Imala sam priliku da upoznam i površinama. Takođe, doprinos kontini- razgovaram u više navrata sa Čarlsom

76 januar 2017 Napor koji podrazumĳ eva veliku dozu rizika

Kako vidite nova arhitektonska rješenja u Crnoj Gori i Valdhajmom koji je jedan od osnivača kao i svaki istraži- da li se ono što naše arhitekte rade kotira i kako van Pejzažnog urbanizma, jedne nove pa- vački rad, uspjela naših granica? radigme u savremenom urbanizmu, čĳ i sam da pružim te- “Iz Crne Gore to počinje da stiže i da se na internacio- postulati su bili od suštinskog značaja za oretski i praktični nalnoj mapi arhitekata zna za neka naša imena. To u ključne odluke koje sam donosila tokom doprinos, odnosno našem slučaju zahtĳ eva veliki napor i podrazumĳ eva rada na doktorskoj tezi. Što se tiče Evro- da iz pozicĳ e tri teo- dozu rizika. Rĳ eč je o par biroa i pojedinaca iz loklanog pe, praktikovanje pejzažnog urbanizma rĳ e: kolaborativne, konteksta sa internacionalnim iskustvom. i zelene infrastrukture možemo sresti na ekološke, rezilĳ en- Iskustva su potpuno različita, bitno je neodustajati, ko- nekim univerztitetima u Milanu, Londonu tne razvĳ em aparate ristiti šanse, kao što su internacionalni konkursi, saloni, i na sjeveru Evrope i kroz par evropskih koji mogu da koriste izložbe, sve su to prilike za predstavljanje i kreiranje istaknutih urbanističkih praksi. prostorni planeri i mreže kao strukovne platforme. To je prvi korak, zatim Principi pejzažnog urbanizma kao nove urbani dizajneri.” slĳ edi konkretan rad. Nama se desilo poslĳ e projekta paradigme imaju smisla i potporu u ka- za Lušticu i prezentacĳ e kuće u Kolašinu da imamo i pacitetu da se teorĳ ski pokrĳ u ‘teme Ovakav pristup je potencĳ alnog klĳ enta u Švajcarskoj za sličnu tipologi- prostora, teritorĳ e, ekosistema, mreža i potpuno drugačĳ i ju stanovanja. Studio kreće da radi projekat u Norveš- infrastrukture’ da bi organizovali velika od krutih formi na koj, planinski šale (chalet), po tipologĳ i koja je manje urbana područja. Sam termin ukazuje koje smo navikli, prisutna ovdje kod nas, rĳ eč je o turističkoj jedinici na horizontalnost i povezanost ranĳ ih ide u susret prirodi tipičnoj za planinske centre koja volumetrĳ om podsje- ideja da se da se o gradovima teoretiše i izbjegava rigidna, ća na malo veću porodičnu kuću, a sadrži tri do četiri kao o pejzažu, tj. kao ‘multivalentnom pravolinĳ ska rješe- apartmana u gornjim etažama i zajedničke prostore u medĳ umu za stvranje nove forme grado- nja. Da li je to ono prizemlju. Na ovom projektu počinjemo da radimo već va, ali i da se pejzažni elementi uvedu što vas odvaja od od sljedeće sedmice.” u grad što je osnova planiranja modela kolega i vodi ka zelene infrastrukture’.” novim projektima, nagradama? tu u posljednjih 10 godina uzele maha Da li je to moguće izvesti uz krute urba- “Kada čovjek izađe iz svog konteksta, upravo govore o tome. Urbana regenera- nističke planove? pa priznanja za rad dobĳ e od istaknutih cĳ a je relativno novi pristup za spašava- “Moguće je. Moje istraživanje je trajalo autoriteta ili internacionlnih sistema, to nje prostora od grešaka prethodnika. To nekoliko godina i dovelo do toga da je potvrda kvaliteta. Naravno, nĳ e samo se može vidjeti u Holandĳ i, Hamburgu, uradim patent aparat za procjenu koji se to cilj, motivi su uvĳ ek viši.” Milanu... ima stambenih četvrti koje su može primĳ eniti za različite društveno- lĳ epo izgledale na papiru ali se u reali- ekološke sisteme, koji problematizuje Mogu li ovakvi pristupi, poput Vašeg ili zacĳ i nisu pokazale kao dobra rješenja. kako da kreiramo adaptivne strategĳ e u kolega koje slično rade, da pomognu i Ali, dešavaju se i nove veoma uspješne smislu da nešto što smo isplanirali danas nešto da poprave u urbanističkom haosu prostorne intervencĳ e, kroz uključivanje nĳ e zauvĳ ek već da može sukcesivno da o kojem se govori u Crnoj Gori i da na ekologa i osnaživanje dĳ aloga culture- se mĳ enja i kako da se nova saznanja i neki način, ozdrave devastirani prostor? nature, kao i sociologa, koji su ključni infromacĳ e dobĳ ene monitoringom vra- “Trebalo bi da ima spasa, primjeri uspješ- subjekti u procesu urbane regeneracĳ e. ćaju u proces. Dosta je to bilo naporno, nih urbanih regeneracĳ a koje su u svĳ e- I ovdje se opet vraćamo javnim prosto-

2017 januar 77 Enterijer kompanije Filip Moris

rima, zapravo je ključ svake uspješne gorici, koji otkriva cĳ elu mrežu takvih “Da, osnivačice ŽAD-a su moje drage pro- urbane regeneracĳ e, javni prostor. To prostora u Podgorici i koji daju prikaz fesorice i koleginice sa AF u Beogradu. nĳ e fraza, pitanje je samo kako se on konkretnih ideja za oživljavanje javnih (http://www.zad.rs/o-nama/) U jednom koristi, integriše sa čovjekom, sa širim prostora, a koji su sistemski planirani trenutku, kada su zaokruživali koncept i užim okruženjem, koje sadržaje i ak- za određeni tip aktivacĳ e. Postoji više osnivača, zvali su i mene i Biljanu Gligorić tivnosti okuplja, to je umĳ eće. tipova intervencĳ a sa kojima se uveliko iz Crne Gore. Planovi i ambicĳ e su nam Na primjeru Podgorice svugdje se osjeća ugrožen prostor novim objektima ili za- veliki, kao i to da se tokom ljeta krene manjak humanizovanih javnih prostora betoniranim površinama može spasiti, sa nekim aktivnostima u Crnoj Gori. Za i sinergĳ e ljudi na njima, nažalost, time na strateškom, pa onda i na nižim ni- sada ne bih da otkrivam sve pojedinosti smo hendikepirani. Dugo sam razmišljala voima koji to mogu sprovoditi, ali to je jer su ideje još u razvojnoj fazi.” o tome i sa studentima diskutovala kako stvar funkcionisanja institucĳ a sistema. egzistira još mnoštvo neotkrivenih, mar- Imamo li potencĳ ala - da, imamo li pro- Koji su to projekti po kojima je studio ginalnih, a potencĳ alnih javnih prostora stora - da, znanja, načina, sigurno da.” “Synthesis” najprepoznatljivĳ i, koji bi- i urbanih džepova koji čekaju da budu ste izdvojili? valorizovanji. Postoji set veoma uspješ- Žensko arhitektonsko udruženje ŽAD “Studio Synthesis je osnovan prĳ e 10 nih studentskih radova sa Urbanističkog osnovano je krajem prošle godine u Beo- godina, dok sam ja osam godina prĳ e smjera Arhitektonskog fakulteta u Pod- gradu, Vi ste takođe jedna od osnivačica. toga bila aktivna u praksi, posebno na

78 januar 2017 Enterijer kompanije Filip Moris projektima rekonstrukcĳ e i enterĳ era. Šta je najnovĳ e što ste radili na privat- Moj najdraži projekat s početka karĳ ere nim objektima? je projekat enterĳ era Atlas televizĳ e. Taj “Izdvojila bih planisnski šale (chalet) u zadatak je za mene predstavljao više od Zapažen je bio enterĳ er za kompanĳ u Kolašinu, to mi je takođe jedna od dražih projektanstskog izazova, cio projekat Filip Moris. realizacĳ a, a nalazi se u šaramntnom i vodila sam sa režiserom i producentom “Ovaj projekat nastao je kao rezultat ušuškanom ambĳ entu u Dulovinama, u Stankom Crnobrnjom. To je bio složen kreativnog dĳ aloga sa klĳ entom, koji park šumi, okružen je brezama i fanta- zadatak, na velikom prostoru od par hi- nam je ukazao maksimalno povjerenje, stičnom bujnom vegetacĳ om. Objekat ljada kvadrata trebalo je predstaviti kako tako da od usvojene ideje do realizacĳ e je pozicioniran uz linerani niz brezove programski, tehničko-tehnoloski funkci- nĳ e došlo do odstupanja, što je zaista šume koja ovoj lokacĳ i daje autentičnost oniše jedna savremena televizĳ a. Kroz rĳ etkost u arhitektonskoj praksi, naža- i različitost kolorita i sjenke promjenom skice smo Crnobrnja i ja uvĳ ek zajedno lost. Imali smo pogodno vrĳ eme za rad, godišnjih doba. Po čemu nas takođe drugi dolazili do izuzetno kreativnih rješenja. to je ključno, kada vas niko ne pritiska prepoznaju je i Vila ‘S,M,L’ u Krašićima, To mi je jedan od najdražih projekata to- i radite na miru u lĳ epom ambĳ entu. Fi- koja je bila zapažena kao uspješni pri- kom posljednjih 15 godina, a što se tiče lip Moris je jedan od naših posljednjih mjer integralnog projektovanja. aktuelnih, uvĳ ek rado izdvajam radove enterĳ era javnih objekata, iako radimo Ovom realizacĳ om smo pokazali kako koji obrađuju temu javnih prostora.” mnogo privatnih objekata...” se velika površina predviđena planom

2017 januar 79 80 januar 2017 Planinski šale u Kolašinu

može pregrupisati u više volumena i taj način umanjiti vizuelni impact na okru- ženje. Prikaz uspješnosti ove realizacĳ e u pogledu oblikovanja, materĳ alizacĳ e i parternog uređenja se može naći u brojnim inostranim stručnim časopisima, noj volumetrĳ i crnog krova od galvani- kontinurina nadogradnja, osvješćenje portalima arhitektonskim web stranama. ziranog lima koji se sa prednje, južne, i naše individualne povezanosti sa pri- (http://www.archdaily.com/569572/ zadnje, sjeverne fasade spušta gotovo rodom, jačanje relacĳ e priroda - kultura touristic-villa-s-m-l-studio-synthesis)” do kote terena. Istočna i zapadna fasa- još u ranim fazama našeg stvralaštva i da su obložene letvama različitih širina duhovnog razvoja.” Kako spajate moderan pristup u radu i od lučevine i škurama koje su u cjelosti tradicionalne elemente domaće arhitek- pratile raspored vertikala na fasadi. Cilj Ko je Vaš uzor u radu? ture, da li je ova vila (chalet) u Kolašinu ovakve intervencĳ e je bio da se u su- “Većina kolega se bavi arhitektonskim primjer? rovim zimskim uslovima zatvaranjem projektovanjem, to je opredjeljenje. Sreć- “Iako podsjeća na tradicionalnu kuću škura ostavi utsak da je kuća bez otvo- na sam što sam u posljednjem periodu sa sjevera, potpuno je moderna. Glav- ra, nalik stogu sĳ ena, iako kuća obiluje krenula i nekim drugim pravcem. Sam ni cilj u kreiranju koncepta je bio da se bogatim dnevnim osvjetljenjem. To je proces i relacioni elementi su mi bitnĳ i ostvari dobra vizuelna, misaona i ﬁ zička osluškivanje prirode koje ne smĳ emo da od ﬁ nalnog proizvoda - forme, ona je veza sa jedinstvenim ambĳ entom. Forma zanemarimo i po čemu se razlikujemo. potpuno marginalizovana. Znanje o pro- je kompaktna sa naglaskom na svede- Svakako da je potrebno obrazovanje i cesima je primarnĳ e, i u tom pogledu bih

2017 januar 81 Misaona i fizička veza sa ambijentom

za uzora mogla izdvojiti Džejmsa Kornera, američkog pejzaž- nog arhitektu, jednog od teoretičara pejazažnog urbanizam i autora High Linea u Njujorku. Što se tiče autoriteta, koji je mogu slobodno reći više od uzora, već podstrek i podrška, istakla bih profesora Masuda Esmaila koji živi i radi u Veneci- ji, aktivni predavač na par univerziteta u Evropi, inače veoma blizak saradnik i prĳ atelj Paola Portogezĳ a.”

Poslĳ e zapaženog nastupa na prošlogodišnjoj S.ARCH kon- ferencĳ i u Budvi poslali ste projekat i na ovogodišnju, koja će biti održana u Hong Kongu. “Da, to je nagrađeni projekat vezan za uređenje marine na Luštici. Još nĳ e izvjenso da li će ovaj rad ući u uži izbor, sa nestrpljenjem očekujem vĳ esti od organizatora S.ARCH konfe- rencĳ e. Što se tiče projekta, investiotri su htjeli da vide našu vizĳ u tog prostora, kakav pristup bismo koristili i koje bi to bile kreativne strategĳ e, imajući u vidu da je posljednjih godina ova tema prilično zaokupila rad u našem studĳ u. Putem

82 januar 2017 Vila “S,M,L” u Krašićima

pozivnog konkursa, odabrani su radovi koji će predstavljati platformu za budći urbani dizajn javnih prostora u kontaktu sa marinom, kao i različitih sadržaja na samoj marini. Inte- gralnim pristupom kroz hĳ erarhĳ sku postavku su sagledani bitni pravci kretanja, veze i komunikacĳ e sa neposrednim okruženjem i unutar same lokacĳ e, kao i vizuelni kontakt marine sa okruženjem. Tokom razrade izdvojeni su javni prostori koji imaju potencĳ al da prihvate nove sadržaje i budu valorizovani na adaptivan način. Dizajnom javnih prostora predviđene su strategĳ e i dizajn elementi za sljedeće funkcionalo programske cĳ eline: park gateway, marina promenade, amphitheatre gateway, marina promenade i main breakwater & lighthouse.

2017 januar 83 Uređenje marine na Luštici 84 januar 2017 Pored ovog projekta, takođe sam dobila potvrdu da je od strane naučnog odbora S.ARCH konferencĳ e, prihvaćen abstract za jedan moj naučni rad, pa očekujem da će i ova konferencĳ a biti zanimljiva i uspješna kao i prethodna.” Nina Vujačić

Uređenje marine na Luštici 2017 januar 85 SP PE R VA EKTIVA PERSPEKTIVA SP

PERSPEKTIVA PERSPEKTI NEOČEKIVANI GRAD Vasilĳ e Abramović

Vasilija Abramović foto: privatna arhiva

Forma Neočekivanog grada je prilično jednostavna, vodeći je upisavši magistarske studĳ e Arhi- se idejom volumena koji se konstatno mĳ enjaju, i nanovo tekture i urbanizma na prestižnom Arhitektonskom fakultetu u Pragu, deﬁ nišu svoj odnos sa okruženjem. Provokativan momenat pri češkom Tehničkom Univerzitetu jeste upravo tretiranje jedne površine koja leži uz Stari grad (FA CTU) počev od septembra 2012. koji je pod svjetskog zaštitom godine i uspješno magistrirala u junu 2014. godine, sa prosječnom ocjenom A (10). Tokom studĳ a boravila je na “Neočekivani grad, je smješten u Kotoru, Crnoj Gori. Ideja usavršavanju na brojnim internacionalnim radionicama i svoje projekta je da stvori novi javni prostor van zidina Starog gra- obrazovanje proširila i unaprĳ edila pohađanjem više kurseva da, a koji će biti nešto neočekivano, i nešto što ovom gradu na renomiranim Evropskim fakultetima (Politechnico Milano nedostaje. Mjesto za okupljanje, za izlaganje radova, za umjet- 2012. godina - “Interior and Fashion design course”; VUB Uni- nike, muzičare, ali ono što je najvažnĳ e jeste mjesto koje će versity of Brussels 2012. godina - “Light weight structures”; moći da se transformiše i mĳ enja po potrebi i želji onih koji Istanbul Technical University 2013. godina - “Sustainability, ga koriste”, opisuje svoj projekat “The Unexpected city” mla- trending topic of industry”). Dobitnica je brojnih nagrada da i uspješna arhitektica iz Podgorice, Vasilĳ a Abramović. među kojima su nagrada glavnog grada - 19. Decembar za Vasilĳ a Abramović završila je osnovne studĳ e arhitekture na 2011. godinu kao najbolji student Arhitektonskog fakulteta u Arhitektonskom fakultetu u Podgorici, Univerziteta Crne Gore, Podgorici, nagrada za talentovane studente od Ministarstva 2012. godine kao najbolji student u genereacĳ i. Zbog zavidnih prosvjete i nauke Crne Gore, kao i nagrada Praškog fakulteta rezultata na studĳ ama, dobitnik je stipendĳ e za magistarske za izuzetne rezultate na magistarskim studĳ ama. Magistrirala PERSPEKTIVA PERSPEKTI studĳ e poznate Višegrad fondacĳ e. Svoje školovanje nastavila je upravo na projektu “The Unexpected City”, koji se

86 januar 2017

ERSPEKTIVA P VA A ER ASP EKTIVA PERSPEKTIVA PERSPEKTIVA P EKTIVA PERSPEKTIVA PERSPEKTIVA EKT

PERSPEKTIVA PERSP

Lokacija projekta je uz Stari grad Kotor

bavi revitalizacĳ om i budućom vizĳ om napuštene lokacĳ e u pored studĳ a, radi kao asistent na fakultetu u Pragu, a isto- Kotoru, a u sklopu takmičenja jednog od najpoznatĳ ih svjet- vremeno se aktivno bavi praksom i radi u jednoj od prestižnih skih arhitekata - Danĳ ela Libeskinda. Njeni radovi našli su se praških arhitektonskih fi rmi. Na prošlogodišnjem festivalu na više izložbi i salonima urbanizma u regionu i inostranstvu Art Fest u Podgorici predstavila se instalacĳ om “Arhitekta na - u Podgorici, Nišu, Beogradu, putu” gdje je izložila niz foto- Pragu, Odense u Danskoj i Kini. PERSPECTIVE: The Unexpected City of Vasilĳ a Abramović grafi ja iz Crne Gore i svĳ eta Vasilĳ a je radno iskustvo stekla „The unexpected city is located in Kotor, Montenegro. The u vidu zanimljive prostorne radeći na mnogim privatnim idea of the project is to create a new public space outside instalacĳ e. Vasilĳ a smatra da projektima, kao i radom u pro- the walls of the old town, which will be something unex- je neophodno uticati na arhi- jektantskim biroima u Pragu i pected and something that this city lacks. A meeting place tektonsku scenu u Crnoj Gori for the exhibitions of works, for artists, musicians, and – Podgorici. U septembru 2015. unoseći novitete koje imamo the most important - a place that will be able to transform godine dobila je stipendĳ u za na polju tehnologĳ e i dizajna, and change according to necessities and desires of those izvrsnost Ministarstva nauke who use it", Vasilĳ a Abramović, a young and successful i da pažljivo odabranim pro- Crne Gore i upisala doktorske architect from Podgorica, describes her project" The Unex- jektima plasiramo našu zemlju studĳ e na Praškom fakultetu sa pected city ". na svjetskoj sceni. temom “Interaktivna arhitektu- The form of "The Unexpected city" is quite simple, the idea “Forma Neočekivanog grada je ra” koja se bavi arhitekturom of the volumes that are constantly changing and re-de- prilično jednostavna, vodeći budućnosti koja ima mogućnost fi ning their relationship with the environment. The space se idejom volumena koji se adaptabilnosti, fl eksibilnosti i that lies along the old town, which is under protection of konstatno mĳ enjaju, i nanovo odgovara na potrebe korisni- UNESCO, is particularly provocative. "The extension of defi nišu svoj odnos sa okruže- ka kao i sredine. Vasilĳ a već public space on Škurda River along the walls of the Old njem. Provokativan momenat aktivno govori na prestižnim Town of Kotor is a very good example of how we can add jeste upravo tretiranje jedne new layers of architecture in a historical context," Vasilĳ a interaktivnim konferencĳ ama, površine koja leži uz Stari grad Abramović further explains the idea and she points out gdje prezentuje svoje istraživa- koji je pod svjetskog zaštitom. that the design of this complex has its roots in a sound nje i dostignuća na polju ove knowledge of the country and Kotor and its local situation Ekstenzĳ a javnog prostora na zanimljive oblasti. Trenutno, živi despite very limited space to act upon. rĳ eci Škudri uz zidine Starog na relacĳ i Prag-Podgorica, gdje grada Kotora je veoma dobar PERSPEKTIVA

2017 januar 87

P SPEKTIVA PERSPEKTIVA A ER SP PE R VA EKTIVA PERSPESP EK TIVA KT

PERSPEKTIVA PERSPEKTI

Mjesto je osmišljeno da može da se mijenja po potrebi Cĳ eli kompleks leži na platformi koja stoji na čeličnim primjer kako možemo dodati nove le- jere ahitekture u jednom istorĳ skom stubovima i gredama koje su pokrivene, zavisno od potrebe kontekstu”, približava projekat Vsili- i toga da li je prostor unutra ili napolju, različitim vidovima ja Abramović ističući da programsko pokrivnih materĳ ala rješenje ovog kompleksa ima svoje korĳ ene u dobrom poznavanju zemlje i Kotora kao i njegove lokalne situacĳ e uprkos veoma ograni- čenom prostoru na kojem se može djelovati. “Autor voli da kaže da pažljiva ‘akupunktura’ je ono što je dovelo do jednog uspješnog rješenja. Ovakav kompleks postaje omiljeno mjesto ne samo građanima, već i turistima. Ovakav projekat bi uveliko uticao na mnoge nivoe Crne Gore PERSPEKTIVA PERSPEKTI kao države, i vrĳ edi razmisliti o ovakvom rješenju u jednoj

88 januar 2017

ERSPEKTIVA P VA A ER ASP EKTIVA PERSPEKTIVA P EKTIVA PERSPEKTIVA ER KT IVA PERSPEKTIVA

PERSPEKTIVA P

realnoj situacĳ i, iako je projekat urađen u vidu Master teze”, naglašava Ambramović. “Kompleks je baziran na racionalnoj modularnoj jukstapozicĳ i elemenata po sistemu mreže. Cĳ eli kompleks leži na platformi koja stoji na čeličnim stubovima i gredama koje su pokrivene, zavisno od potrebe i toga da li je prostor unutra ili napolju, različitim vidovima pokrivnih materĳ ala. Kocke koje ispunjavaju ovu modularnu mrežu, u ukupnom broju njih 16, se mogu pomjerati - spu- štati i podizati zahvaljujući sistemu teleskopskih stubova. Materĳ al koji se nalazi na fasadi je tanki ﬁ lm - SmartWrap materĳ al novog doba, koji istovremeno Cijeli kompleks leži na platformi koja stoji postaje i interaktivni displej i fasada sa velikim brojem mo- na čeličnim stubovima gućnosti. Jedna modularna kocka iznosila je 7*7m, što daje korisnu površinu od 49m2 po jednom zatvorenom modulu, a zahvaljujući kombinovanju više njih, može se dobiti i do pet puta veći prostor. Ovakva interaktivna kocka ujedno može postati: zatvoreni korisni prostor, platforma za sjedjenje, za predstave itd. Na ovaj način u slučaju potrebe možemo imati jedan prostor koji bi u potpunosti bio javan i otvoren, te na taj način mogao ugostiti pregršt posjetilaca, a sa druge strane u slučaju potrebe korisnog prostora dobili bi smo više objekata u svrsi različitih namjena”, objašnjava Vasilĳ a Abramović. Ona dodaje da je potrošnja energĳ e pažljivo izračunata - jedna ovakva struktura bi u toku perioda svog korištenja postala akumulator energĳ e a ne njen potrošač. “Kompletna konstruktivna shema bila je rĳ eše- na sa više inženjera tehnologĳ e i konstrukcĳ e na Tehničkom Univerzitetu u Pragu, te ovaj projekat postaje Ideja je da se stvori mjesto izvodljiv i realan, čak i u današnjim uslovima. Lokacĳ a nĳ e za umjetnike,muzičare… slučajno izabrana, već kao akcenat na spoj starog i novog, a na mjestu koje je napušteno i neiskorišteno. U Crnoj Gori imamo pregršt ovakvih mjesta koji se ili gotovo uopšte ne

tretiraju, ili se tretiraju na pogrešan način i postaju crne rupe PERSPEKTIVA

2017 januar 89

P SPEKTIVA PERSPEKTIVA A ER SP PE R EKTIVA PERSPESP EK VA TIVA KT

PERSPEKTIVAPERSPEKTI

PERSPEKTIVA PERSPEKTIVA

90 januar 2017

ERSPEKTIVA P A ER SP EKTIVA P EKTIVAVA EKT KT IVA

Struktura kompleksa je poput kameleona PERSPEKTIVA PERSP

Struktura ovog kompleksa, kako ističe mlada arhitektica, je poput kameleona i pruža veliki broj različitih mogućnosti za korištenje lokacĳ e i predstavlja jedan novi vid javnog prostora koji Kotor, a ni jedan u Crnoj Gori trenutno ne posjeduje, ideju arhitekture u transformacĳ i. “Neočekivani grad, postoje takozvani ‘hotspot’, i nešto što nikada neće biti isto, i već viđeno. Novitet u vidu interakcĳ e odgovora na konstantno rastuće i mĳ enjajuće potrebe nas - korisnika, koji iz dana u dan želimo nešto novo, ali u isto vrĳ eme i na potrebe okruženja i prirode u kojoj se nalazi. Zavisno od godišnjeg doba, nivoa vode, osvjetljenja i tem- perature ovaj kompleks ‘diše’ sa uticajama koji ga okružuju i reaguje na promjene istih”, ističe Vasilĳ a.

Kocke koje ispunjavaju ovu modularnu mrežu, njih 16, mogu se spuštati i podizati

gradova”, ističe Abramović naglašavjući da upravo ono što fali našim gradovima jesu slični kompleksi koji mogu podići kvalitet života, umjetničke i arhitektonske scene na nivou cĳ ele države. “U totalu površina ovog projekta iznosila je oko 5000 m2, od čega 1700m2 zauzima platform, od čega je 784m2 ﬂ eksiblnih objekata i 343 m2 ﬁ ksnih objekata. Ispod ovog kompleksa, budući da je nivo vode prilično plitak nalazi se Muzej Boke Kotorske urađen u identičnom obliku ovog divnog zaliva, te na taj na- čin jos više odaje poštovanje ovoj lokacĳ i”, zaključuje Površina projekta iznosi oko 5000 m2 mlada arhitektica. PERSPEKTIVA

2017 januar 91

P SPEKTIVAEKTIVA ER SP polis polis polis polis polis polis U POTRAZI ZA IDEALNIM GRADOM Poklonici svjetlosti i znanja Piše: arh. Mileta Bojović “3. I reče Bog: neka bude svjetlost. I bi svjetlost. 4. I vidje Bog svjetlost da je dobra; i rastavi Bog svjetlost od tame. 5. I svjetlost nazva Bog dan, a tamu nazva noć. I bi veče i bi jutro, dan prvi.”

(Prva knjiga Mojsĳ eva koja se zove Postanje, glava 1, 3-5)

Pohodi i osvajanja Aleksandra Make- Gnosticizam ili borba za svjetlost i saznanje donskog, osim vojnog, političkog i istorĳ skog značaja, koji su obilježili vrhu- Za razliku od hrišćana gnostici vjeruju da je Jehova bog zla i nac i početak kraja jednog carstva i najavili uspon drugog, mraka (demĳ urg), da je stvorio Zemlju i sav materĳ alni svĳ et. u civilizacĳ skom i kulturnom domenu imali su još veći i Ljude je uvjerio da je on jedini bog i da ga treba slaviti i oboža- dugoročnĳ i značaj. Ono što ga je zateklo izvan materĳ alnih vati i da ih drži u vječitom duhovnom neznanju i nametnutom dobara je izuzetno kulturno bogatstvo i raznolikost religĳ a, grĳ ehu i učinjenim zlodjelima, da bi osigurao njihovu pokornost. mišljenja i traganja za saznanjima o svĳ etu, ljudskom rodu i Mit o Adamu i Evi i zabrana da uzmu plodove sa drveta sazna- čovjeku, koja “dosežu s druge strane privida, dajući objaš- nja, da ne bi otvorili oči, razlikovali dobro i zlo i postali kao njenja stvari i pojava”. Bila su to istovremeno i najrazliči- bogovi, smatrali su tĳ a traganja za svjetlošću, koja će im osvĳ etliti um i dušu i najboljim dokazom izbaviti ih iz ovozemaljske tame i zla. Zajednički podsticaj za svoja vjerovanja. za sva ta svojevrsna istraživanja bila je sumnja u postojeće. Zbog toga zmĳ u koja Na osvojenom prostoru Bliskog istoka ukrštale su se civili- je nagovorila Evu da zacĳ e i uticaji Indĳ e, Irana, Mesopotamĳ e, Egipta i raznih uzme jabuku prika- mistika i misionara. Helenska kultura sa svojim fi lozofi ma, zivali su i poštovali a posebno Platonom i njegovim idealizmom i utopizmom, kao dobročinitelja imala je usmjeravajuću ulogu. “To je bio period izuzetne čovječanstva. živosti, intelektualnih poduhvata, kreativnosti, posvećeno- Gnostici smatraju sti i intenzivne duhovnosti.” (Grejsi Henkok i Robert Boval da Potop nĳ e bio ka- - Talisman, str. 111) To je vrĳ eme i kada nastaju dvĳ e nove žnjavanje zla nego religĳ e - gnosticizam i hrišćanstvo. kažnjavanje ljudi, Tumačenje Potopa neodoljivo podsjeća na mit o Vavilonskoj kuli, foto: blogspot.com 92 januar 2017 IN SEARCH OF THE IDEAL CITY: Devotees of light polis polis polis polis polis polis and knowledge Apart from military, political and historical importance the crusades and conquests of Alexander the Great that marked the culmination and the begin- ning of the end of an empire and heralded the rise of another had even bigger and long-term impact in the civilizational and cultural realm. Beyond material goods there was an extreme cultural richness and diversity of religions, opinions and the search for knowledge about the world, humanity and man that "reach from the other side of illusion, giving explana- tions of things and phenomena". At the same time these were most diverse quests for the light that will Do otkrivanja spisa biblioteke u Nag Hamadĳ u 1945.(koji illuminate the mind and soul and rescue them from the earthly darkness and evil. Joint stimulus for all of su prevedeni 1977), saznanja o gnosticizmu proisticala su these researches was to doubt the existing. iz izvještaja njihovih progonitelja. Iz otkrivenih spisa, nastalih do četvrtog vĳ eka, saznajemo i o njihovom tajnom društvu “Organizacĳ i”, zaduženoj da sačuva sveto znanje gnosticizma, suprotstavljajući se univerzalnim silama tame i neznanja, gradeći spomenike koji predstavljaju duhovna mjesta (tj. zvĳ ezde). (Talisman, str.106) potomaka Adama i Eve koji su bili dostigli visok stepen razvo- Istraga neistomišljenika ja, upravljajući fi zičkim svĳ etom pomoću pametnih mašina i koji su se upustili u velika duhovna istraživanja. Trebalo je Istraga gnostika počela je u četvrtom vĳ eku, nakon priznavanja oduzeti svjetlost neposlušnom čovječanstvu, da ne bi razli- hrišćanstva u Rimskoj imperĳ i od strane cara Konstantina, a kovalo dan od noći. Namjera, koja je i realizovana Potopom, ušla je u svoju završnicu krajem vĳ eka, kada je hrišćanstvo bila je da ono malo preživljenih budu “u velikoj pometnji i prihvaćeno kao državna vjera (380) od cara Teodosĳ a. Nĳ esu osuđeni da se dovĳ eka muče, kako bi čovje- im pomogli vapaji da oni nĳ esu jeretici, već čanstvo bilo obuzeto ovozemaljskim brigama, “božji ljudi kojima je Gospod dao pamet da bez mogućnosti da se posveti svetom duhu”. misle, a ne samo da slĳ epo vjeruju, a da bi (Talisman, str. 109) Ovakvo tumačenje Potopa mogli vjerovati moraju sumnjati”. Njihovu neodoljivo podsjeća na mit o Vavilonskoj kuli, istragu inicirao je Konstantinov edikt (324-6) njenom razaranju, rastjerivanju njenih gradite- kojim je napao “zlotvore zablude” i pozvao na lja, i ukidanju jednog jezika da se ne bi mogli istrebljenje jeretika, hrišćanskih i svih drugih. sporazumĳ evati, što govori o uticaju Mesopo- Godine 391. aleksandrĳ ski nadbiskup Teo- tamĳ e i judaizma. Takođe, njihovo poštovanje fi lo podstakao je hrišćane protiv gnostika Ozirisa, boga preporoda “koji stoji pred tamom i pagana koji su se sklonili u hram Sarapej kao čuvar svjetlosti”, govori o uticaju starog (sagrađen 323-284. g. p.n.e.). Svi su pobĳ e- Egipta. Koegzistencĳ a sa ranim hrišćanstvom ni, hram razrušen, a njegova biblioteka sa učvrstila ih je u poštovanju Hrista u simbolič- nenadoknadivom zbirkom antičkih knjiga i noj ravni, a ne kao rođenog od krvi i mesa. svitaka, pokradena i spaljena. Aleksandrijski nadbiskup Teofilo foto: wikimedia.org 2017 januar 93 polis polis polis polis polis polis

Nadbiskup Kirilo je 415. “pomogao” jezivo ubistvo Hipatije foto:prisonersofeternity.co.uk

Osnivač manihejstva - religije svjetlosti foto: danamotor.ir Sljedbenici

Glavne tokove i kontinuitet gnostičke borbe za svjetlost i znanje obezbjeđuju manihejstvo, Bogumili i Katari. Osnivač manihejstva - “religĳ e svjetlosti“ je Mani (216-276), Hepatija je pripadala persĳ sko-vavilonski fi lozof i slikar, koji je nastojao da uče- školi Platona i Plotina nja “tri oca ispravnosti“: Zaratustre, Bude i Hrista objedini u jedan gnostički fi lozofski sistem. Savremenik je Plotina, Slično se “proslavio” i nadbiskup Kirilo koji je 415. godine a poziva se na Platona. (Filozofski rječnik, str.199) Preuzi- “pomogao” jezivo ubistvo Hipatĳ e, izuzetne žene takođe iz ma dualističke principe dobra i zla, svĳ etla i tame, a ideju Aleksandrĳ e, koja je pripadala školi Platona i Plotina, obo- spasenja vidi u znanju. Svĳ et dĳ eli na dva kraljevstva: kra- žavane zbog svojih dostignuća u nauci, fi lozofi ji i književ- ljevstvo svjetlosti i božanskog života, gdje se iskazuje ono nosti. Justinĳ an, koji je vladao Istočnim rimskim carstvom što je vječito i njime upravlja Bog i kraljevstvo tame i ma- (527- 565) prvo je zatvorio Platonovu akademĳ u u Atini 529. terĳ e, kojim upravlja Satana (Princ Tame). Kraljevstvo tame godine (koju je osnovao Platon 380. godine p.n.e.), da ne u sebi sadrži klicu samouništenja i mora biti pobĳ eđeno, bi širila paganske ideje. Potom je osnovao zvaničnu istra- od kraljevstva svjetlosti, ne kažnjavanjem nego nježnošću žiteljsku službu (Quaestiones), sa zadatkom da iskorĳ eni i ljubavlju, ne suprotstavljajući se Zlu niti ga pobjeđujući jeres, ovoga puta manihejsku (pošto je nestalo gnostika), borbom, nego mĳ ešajući se sa njim, da bi konačno iskupi- spaljujući ih na lomači zajedno sa onima koji ih nĳ esu prili Zlo kao takvo. Katastrofi čnim događajem, kada je tama javili. Ostaje nepoznato da li je papa Inoćentĳ e III po tom osvojila svjetlost, rođen je čovjek (prirodni) čĳ i duh pripa- uzoru osnovao Inkvizicĳ u (1233). Povod su mu bili Katari, da kraljevstvu svjetlosti i besmrtan je, a tĳ elo kraljevstvu odnosno katarska jeres u Oksitanĳ i. tame i smrtno je.

94 januar 2017 polis polis polis polis polis polis

Suživot Templara, Katara i Jevreja Mani je ljudsko tĳ elo smatrao tvo- revinom Zla u kojoj je zarobljena Oksitanĳ a je bila istovremeno glavno uporište Templara i Katara i uživali su po- iskra Svjetlosti (Materĳ a i Duh). Otac dršku tamošnjeg plemstva, bez koje se nĳ esu mogle osnivati nove zajednice. Svjetlosti stvara svoje predstavnike Neutralnost Templara u progonima Katara i ako su bili obavezni prema papi “Živi duh“ i “Veliki graditelj“ čĳ i je zbog dobĳ enih povlastica i poreza koje su prikupljali, nameće pitanja njihove zadatak, osim učešća u stvaranju međusobne povezanosti. U isto vrĳ eme u Oksitanĳ i su postojale velike i uvaže- Adama i Eve, da uz pomoć duša ne jevrejske zajednice koje su osnivale cĳ enjene škole talmudskog prava (koje manihejskih izabranika, sagrade su pohađali i jevrejski student iz dalekih zemalja). U primorskim gradovima se “Novi raj” i duhovnu zemlju “koja razvila “važna grada ezoteričnog judaizma i mističkih kosmičkih razmišljanja će zamĳ eniti mračnu, nezgrapnu (kabala). Suživot raznolikih kultura i vjera koje su oživljavale gnostički dualizam ljušturu stare materĳ alne tvorevine i jevrejski misticizam iz prva četiri vĳ eka nove ere u Palestini i Aleksandrĳ i, uni- koja će se raspasti nakon okončanja štili su albižanski krstaški pohodi. projekta”. (Talisman, str. 98-99) Progonjeni Katari utočište u Oksitanĳ i nalazili su jedino kod Templara koji su ih pri- Zahvaljujući zaštiti persĳ skog kralja mali u svoj Red vitezova. Uskoro su i Templari optuženi za jeres, da li zbog izuzetnog Šapura i Mani je mogao propovĳ edati bogatstva i bankarskih poslova ili zbog dualističko - gnostičkih uvjerenja donĳ etih manihejstvo širom Bliskog istoka, sa Bliskog istoka ili primljenih od Katara, ostaje nepoznato. Takođe, ostaje nejasno da bi ga proširio do Sjeverne Afrike da li je Filip V, zvani Filipn Lĳ epi, istragu Templara organizovao (uz pomoć crkve) zbog i Evrope, a na istok do Kine. Uspon jeresi, ogromnog novca koji je dugovao Templarima, a nĳ e htio da ga vrati, ili zbog islama potiskuje ga sa prostora Bli- namjere da se domo- gne njihovih trezora. Uz izuzetnu organizacĳ u uspio je da u petak, tri- naestog oktobra 1307. pohapsi u čitavoj Fran- cuskoj sve dostupne Templare i da ih spali na lomačama. Njihov posljednji Veliki Majstor spaljen je 1314. godine. Veliki broj Tem- Žak de Mola ubijen je 1314. plara koji su izbjegli foto: media1.britannica.com hapšenje pobjegli su u Škotsku i Portugalĳ u. Ostala je legenda da je “Žak de Mola, Veliki Majstor, goreći na lomači, prokleo Filipa Lĳ epog i papu Klementa da izađu pred božji sud u roku od godinu dana. U svakom slučaju papa Klement je umro mjesec dana kasnĳ e, a Filip Lĳ epi nakon sedam mjeseci. Naravno, na opšte veselje.

2017 januar 95 Masakr u Bezjeu foto: lh6.googleusercontent.com

cima. Bili su opismenjeni iznad evropskog nivoa i svi su čitali Biblĳ u koja je bila prevedena na staroslovenski. Svĳ et su smatrali stalnom borbom dobra i zla, svjetlosti i tame, duše i tĳ ela, između onoga što skog istoka, a u okviru Rimskog carstva je progonjen tokom je stvorio Bog jevanđelja i onoga što je stvorio đavo, odno- IV i V vĳ eka. Bogumilstvo se razvĳ a od X do XV vĳ eka na Bal- sno Bog iz Starog zavjeta. Vjerovali su da im je zadatak da kanu (Bugarska, Makedonĳ a, Bosna) i širi na zapad preko uzdignu dušu i oslobode je iz zarobljeništva u tĳ elu, kroz Dalmacĳ e i Italĳ e do Francuske i Britanskih ostrva. Predmet savladavanje tjelesnih strasti, asketizam, post i molitve. su progona Istočne i Zapadne crkve, pošto su proglašeni za Rĳ etki su dostizali nivo “savršenih” koji su prihvatani za jeres, a njihovo učenje za manihejstvo. Sebe su smatrali duhovne starješine, dok su drugi “vjerujući” učestvovali u ranim hrišćanima kojima ne trebaju posrednici niti zgrade obredima, ali su vodili liberalnĳ i život i mogli su imati djecu. (crkve) za obraćanje Bogu. Bili su protiv crkvene hĳ erarhĳ e, Nĳ esu imali posebne sveštenike, učitelje su birali između raskoši, svetaca i klanjanja ikonama, kao i protiv svake vla- sebe, ispovĳ edali su se međusobno i javno. Nĳ esu se sa- sti - svjetovne i crkvene, protiv dobara i bogatstva. Cĳ enili hranjivali u crkvenim grobljima, nego u prirodi. su život i bili protiv ubĳ anja ne samo ljudi nego i životinja; Širenje bogumilstva prema Zapadu i Francuskoj bilo je naj- bili su vegetarĳ anci i paciﬁ sti. Živjeli su od sopstvenog rada, masovnĳ e u Oksitanĳ i, u grofovĳ i Tuluza. Vjernike su zvali ali su bili protiv prisilnog i suvišnog, jer su smatrali da se ne Katari (čisti, oni koji su prošli katarzu, pročišćenje). treba mnogo truditi za zemaljske, materĳ alne stvari. Molili Društveni život i vjerovanja su im bili identični sa onima što su se u prirodi i u svojim kućama, kršćavali su samo odrasle su ih imali Bogumili. Nažalost, progonjeni su mnogo orga- muškarce i žene, jer djeca nĳ esu mogla da shvate smisao nizovanĳ e, surovĳ e i eﬁ kasnĳ e od strane zapadne crkve na tog čina. Obred su vršili ne vodom nego duhovno - knjigom. čelu sa rimskim papom Inoćentĳ em III. Pojava Katara je za- Vjerovali su u vaskrsenje duše, ali ne i tĳ ela. U sveto pričešće bilježena između 1012-1020, a njihova ubĳ anja već od 1022. nĳ esu vjerovali, a krst su smatrali spravom za mučenje na Masovni pohodi (krstaški) za njihovo istrebljenje počinju u kojoj je Hrist razapet, a ne svetim simbolom. Smatrali su da XIII vĳ eku, podpomognuti od strane reda svetog Dominika, vlast nĳ e od Boga nego od đavola. Bili su za jednakost, jer koji preobraćaju “jeretike” (Katare) ubjeđivanjem, inkvizi- svi ljudi su braća. Žene su smatrali ravnopravnim muškar- cĳ om i lomačom.

96 januar 2017 Nimalo hrišćanski prema braći koja drugačĳ e misle, po- tencirajući raskorak između blagog jevanđeljskog Hrista i svirepe institucĳ e crkve. 22.jul 1209. (dan posvećen Marĳ i Magdaleni) upisan je u istorĳ u ne samo Katara nego i hri- šćanske crkve kao dan istrebljenja ukupnog stanovništva (15 - 20.000) grada Bezjea i izjavi opata Arnolda Amalriha. Upitan od strane krstaša vitezova kako da raspoznaju brojne gradske katolike od jeretika koje su došli da pobĳ u, opatov odgovor, izrečen na latinskom, ostao je na zlu glasu u isto- rĳ i: Caedite eos. Novit enim Dominus qui sunt eius. (Pobĳ - te ih sve. Gospod će se već postarati za svoje.) Takođe je zapisano da su gradski vĳ ećnici (katolici) odbili ponudu da stanovništvo Bezjea bude spašeno ako predaju 222 katarska perfecti - “savršenih”, uz obrazloženje da bi se “radĳ e utopili u slanoj morskoj vodi nego izdali svoje sugrađane”. Vođa krstaša bio je Simon de Monfor od avgusta 1209. pa do smrti 1218. Opisivan je kao čovjek koji se “moli, pričešćuje i ubĳ a tako lako kao što diše”. Nasljeđuje ga sin Amori. Luj VIII kreće u žestok pohod na Oksitanĳ u, iste godine umire, da bi njegova žena, regentkinja sina Luja IX, nastavila pohod. Oksitanĳ a je deﬁ nitivno 1229. postal dio Francuske. Posljednje uporište Katara - tvrđava Monsegur, pala je 17. marta 1244, a u jesen 1321. spaljen je posljednji poznati katarski perfektus - savršeni Vilhelm Belibast, 112 godina od pohoda protiv Katara 1209. godine. Bogumilska Crkva u Bosni, matična crkva Katara, nestala je pod najezdom Tura- ka Osmanlĳ a 1463, a bosanska populacĳ a je do kraja vĳ eka prešla u islam. (Talisman, str. 138 - 163)

(Nastavak u narednom broju)

Simon de Monfor foto: wikimeia.org

2017 januar 97 BĲ ENALE U VENECĲ I 2016.

ŠPANĲ A – ZLATNI LAV Piše: arh. Borislav Vukićević ZA NACIONALNU POSTAVKU

Napušteno gradilište u Španiji

edan od ključnih razlo- J ga koji su, početkom 2008. godine, doveli do kraha tržišta nekretnina u Španĳ i- što je za posljedicu imalo dugogodišnju recesĳ u i, posljedično, rekordnu stopu nezapo- slenosti koja je dosegla vrhunac u prvom kvartalu 2013. godine - 26.94 posto - bila je neshvatljiva indolencĳ a političkih eli- ta, koje se nisu obazirale na konstantna upozore- nja od strane političkih analitičara, te ekonomskih i ﬁ nansĳ skih i pozivaju na oprez. Nadu uliva nova Vlada, koju je potkraj stručnjaka - da će se desiti upravo to što se desilo. oktobra prošle godine, nakon desetomjesečne političke blo- A desila se najdublja ekonomska kriza u istorĳ i demokratske kade, sastavio odlazeći - novi premĳ er Marĳ ano Rahoj Brej. Španĳ e - iz koje se danas, nakon osam teških godina jedva Nova Vlada će, po svemu sudeći, ostati na kursu jačanja od- nazire izlaz, mada mnogi među analitičarima upozoravaju nosa sa Evropskom unĳ om i sprovođenja nužnih, ali ujedno na eventualne probleme i rizike na dugom putu ka oporavku i kontroverznih strukturalnih i ekonomskih reformi. Radi se

98 januar 2017 VENICE BIENNALE 2016: SPAIN - Golden Lion for best national pavilion The exhibition entitled "Unfi n- ished" curated by Carlos Quintáns and Iñaqui Carnicero represent- ing Spain at XV Venice Architec- ture Biennale is a direct response to Aravena's request. In the introduction on their website unfi nished.es Quintáns and Carnicero say: “Spain is one of the countries where the practice of architecture has been most aff ected by the economic crisis. There are few places on earth where such large numbers of buildings were built in such a short period of time. The lack of refl ection over whether these projects were necessary or valid resulted in the subsequent aban- donment of many buildings when their completion or maintenance was discovered not to be economically viable.”

Julija Šulc- Dornburg ilustracije iz knjige Moderne ruine: Topografija profita

2017 januar 99 Ogromno nezavršeno naselje Francisco Hernando Nación Rotonda, saobraćajna matrica u mjestu Seseña, u blizini Madrida planiranog naselja koje nikada nije sagrađeno

o reformama ﬁ nansĳ skog tržišta, ﬁ skalnim reformama i reformama tržišta rada, a sve u cilju obnavljanja izgubljenog kredibiliteta Španĳ e na globalnom tržištu, čega se Rahoj dr- žao i u prethodnom mandatu (Rahoj je premĳ er Španĳ e od decembra 2011. godine). Građevinarstvo je cvjetalo u Španĳ i, uz neznatne oscilacĳ e, u periodu od sredine osamdesetih godina prošlog vĳ eka pa sve do sredine dvĳ ehiljaditih. Graditeljske aktivnosti su bile sve intenzivnĳ e, iz godine u godinu, a tržište nekretnina je u stopu pratilo te aktivnosti. Pod upornim pritiskom bankar- skog sektora - kojemu su suštinsku podršku pružale političke elite, podržane od strane vodećih medĳ a - udio građevinskog sektora u španskoj privredi je konstantno rastao. Na vrhuncu rasta, početkom 2007. godine, taj udio je iznosio nevjerovat-

100 januar 2017 nih 17 posto. Rast, međutim, nĳ e bio utemeljen na potražnji, Samo u 2008. godini bez posla je ostalo dva miliona ljudi, odnosno na realnim zahtjevima tržišta, pogotovo posljednjih otprilike pet posto stanovništva. godina prĳ e krize, niti je pratio razvojne trendove u ostalim Poznavaoci prilika u Španĳ i nas uvjeravaju da je šteta koja je u sektorima španske privrede - već je gotovo u potpunosti bio periodu građevinske ekspanzĳ e nanĳ eta u priobalnom pojasu produkt spekulativnog kreditiranja, odnosno zaduživanja kod Mediteranskog mora ogromna i, jednom rĳ ečju - nepopravljiva. banaka, i domaćih i stranih, tako da je pucanje tzv. balona Pomama za brzim profi tom je rezultirala betoniranjem trećine tržišta nekretnina bilo neminovno. mediteranske obale - stvorene su tzv. topografi je profi ta - uz Prvo na udaru je bilo tržište stanova, odnosno stanogradnja, stvaranje nerješivih infrastrukturnih problema. Situacĳ a nĳ e kao grana u koju se najviše ulagalo i u kojoj je obrt bio najve- mnogo bolja ni u zaleđu. ći, dĳ elom i zbog španske tradicĳ e koja je uvjek davala pred- “Često nĳ e lako uočiti ekonomsku krizu. Dugovanja se ne nost posjedovanju stambenog prostora nad iznajmljivanjem. vide. Nemaju oblik, niti miris. Ali ipak, vremenom, ostavljaju Tokom cĳ ele decenĳ e koja je prethodila krizi, u Španĳ i se trag”, kaže Nik Pamgarten u tekstu o krizi u Španĳ i (The New gradilo više stanova nego u Njemačkoj, Francuskoj i Italĳ i Yorker, 2012.). “U Španĳ i se kriza manifestuje, na prvom mje- zajedno. Taj podatak je jasno ukazivao, uz još dvĳ e važne stu, kroz nezavršene i prazne zgrade, mrtvorođene projekte i činjenice: da u Španĳ i živi pet puta manje ljudi nego u tri građevinske mašine koje polako razjeda rđa. Zemlja je zapra- pomenute evropske države i da je špansko tržište stanova vo muzej propalih investicĳ a - avetinjskih gradilišta i praznih prvenstveno bilo okrenuto domaćoj klĳ enteli, da je stanje u zgrada koje niko ne održava - jer se ne isplati. Napuštene vile španskoj stanogradnji bilo apsolutno neodrživo. i neboderi proždiru obalu i okružuju sve španske gradove i “Tražiti od političara, u ono vrĳ eme (neposredno prĳ e kul- sva mjesta. Nakon 150 km vožnje duž Costa del Sol (Obala minacĳ e neodrživog stanja, 2006. i 2007. godine - op.a), Sunca), od Malage do mjesta Tarifa, svjesni ste da apokalip- da nešto preduzmu, bilo je kao da od njih tražite da izvrše sa ne podrazumĳ eva uvĳ ek vatru - već i napuštena naselja i samoubistvo”, govorio je 2012. godine Sesar Molinas, vo- deći među analitičarima koji se bave španskom recesĳ om i autor knjige “Što da radimo sa Španĳ om”, objavljene 2013. Injaki Karnisero (lijevo) i Karlos Kintans podižu Zlatnog lava za nacionalnu postavku na XV Međunarodnoj izložbi arhitekture, Bijenale u Veneciji, 2016. godi- godine - u kojoj piše o sistemskim uzrocima krize u Španĳ i. ne; u pozadini je Alehandro Aravena, umjetnički direktor XV Bijenala arhitekture Stoga ne čudi što su španske političke elite do posljednjeg trenutka uporno istrajavale u stavu koji Molinas izjednačava sa svojevrsnim mitom, nacionalnih razmjera: da je ulaganje u nekretnine najsigurnĳ a investicĳ a, te da cĳ ene nekretnina mogu samo rasti i da tržište nekretnina nikako ne može do- živjeti implozĳ u. Dakle, u trenutku kada je ponuda višestruko nadmašila po- tražnju, pad cĳ ena nekretnina je bio neminovan - i krenula je lavina. Stopa prodaje nekretnina je tokom 2007. godine gotovo prepolovljena, a prosječan pad cĳ ena nekretnina u prvom kvartalu 2008. godine iznosio je 37 posto, što je stopiralo priliv investicĳ a u građevinski sektor, pogotovo stranih, i na gradilištima diljem Španĳ e obustavljene su sve aktivnosti.

2017 januar 101 Španski paviljon na XV Međunarodnoj izložbi arhitekture, Bijenale u Veneciji, 2016. godine eksterijer

stambene blokove, golf-igrališta zarasla u korov i hektare as- spremnost da reaguje, tj. da se uhvati u koštac sa sasvim falta kojega polako guta prašina koju raznose vjetrovi. Novi, novom vrstom problema koje je generisala kriza. Djelujući supermoderni aerodromi u Madridu u Valensĳ i nisu završeni u drastično izmĳ enjenim okolnostima, Arevena je postizao i prepušteni su zubu vremena. Oko gradića Pios, 50 km od zapanjujuće visoke rezultate. Konstantno je dokazivao da Madrida, podignuto je 600 kuća koje nemaju vlasnike, a lo- se do vrlo interesantnih i hvale vrĳ ednih arhitektonskih kalna uprava je izračunala da se gradić, pod ovim okolnosti- rješenja može doći i u uslovima ekonomske oskudice i obe- ma, neće izvući iz dugova ni za 7.000 godina. U Španĳ i imate shrabrujuće političke stvarnosti - pritom strogo uvažavaju- desetke i desetke gradića poput Piosa”. ći potrebe korisnika prostora koje je projektovao. I upravo Alehandro Aravena (Alejandro Aravena), umjetnički direktor je stepen uvažavanja i zadovoljavanja potreba korisnika, XV Međunarodne izložbe arhitekture - Bĳ enale u Venecĳ i najčešće pripadnika nižih i najnižih društvenih slojeva, u 2016. godine - naslovljene “Izvještavanje sa fronta” (Repor- pozitivnoj korelacĳ i prema visini ulaganja, gotovo uvĳ ek ting from the Front), jedan je među vodećim arhitektima sa su to bila minimalna ulaganja, bio ključni kriterĳ um vred- međunarodne arhitektonske scene koji su kredibilitet gradili novanja Aravenine arhitektonske prakse. U tom kontekstu nakon 2008. godine, nakon što je izbĳ anje globalne fi nan- treba tumačiti i poziv koji je Aravena prošle godine - kao sĳ ske krize označilo kraj ere tzv. starhitekture, odnosno kurator XV Međunarodne izložbe arhitekture - Bĳ enale u arhitekata zvĳ ezda (starchitecture- starchitect). Aravenin Venecĳ i - najprestižnĳ e svjetske smotre arhitektonskog kredibilitet počiva na etosu društvene i političke angažo- stvaralaštva i novih ideja - uputio kuratorima i autorima vanosti, te na profi liranoj svĳ esti o posljedicama globalne nacionalnih postavki. Pozvao je, između ostaloga, da se krize, odnosno o modalitetima manifestovnja krize u ozračju otvoreno ukaže na aktuelne probleme sa kojima se struka specifi čnosti bavljenja arhitektonsko-urbanističkom stru- diljem svĳ eta nosi, da se što preciznĳ e defi nišu ti problemi kom. Suštinska odrednica njegove arhitektonske prakse je i da se ponude adekvatna rješenja.

102 januar 2017 Španski paviljon interijer

“Zahtĳ evali smo od svakoga od potencĳ alnih izlagača na izložbi, ponaosob”, bio je izričit Aravena, “da nam pruži što jasnĳ e objašnjenje poente svog izlagačkog projekta. Zašto bismo morali obratiti pažnju na njihov projekat? Zašto bi nas zanimao njihov projekat? To su bila pitanja. Učesnici su morali odgovoriti na najjednostavnĳ i mogući način, jasno, u bazičnim terminima, a da pritom ne dovedu u pitanje bogatstvo i kompleksnost svoje inicĳ alne ideje, odnosno način na koji su deﬁ nisali i adresirali problem koji je u osnovi njihovog projekta.”

2017 januar 103 Núria Salvadó y David Tapias, Cine Lidia, revitalizacija i prena- Fake Industries Architectural Agonism mjena napuštenog kina u stambeni prostor + aixopluc, kuća OE

Postavka naslovljena “Nedovršeno” (Unﬁ nished), kojom je kuratorski tandem Karlos Kintans (Carlos Quintáns) i Injaki Karnisero (Iñaqui Carnicero) predstavio Španĳ u XV Bĳ enalu arhitekture u Venecĳ i, predstavljala je vrlo direktan odgovor na Aravenin poziv. “Španĳ a je”, ističu Kintans i Karnisero u uvodnom tekstu na Internet stranici svoje postavke (unﬁ nished.es), “jedna od država u kojima je arhitektonska praksa najžešće osjetila posljedice krize. Nema mnogo mjesta na zemlji gdje je za tako kratko vrĳ eme podignuto toliko zgrada. Činjenica je da u ono vrĳ eme nismo postavljali pitanja da li su nam neophodni to- liki projekti i da li u tome ima neke stvarne vrĳ ednosti - i to je José María Sánchez García, zgrada koja štiti iskopine rezultiralo ogromnim brojem zgrada koje ili nisu završene, ili u zoni koja pripada Dijaninom hramu u Meridi su napuštene nakon što se pokazalo da njihovo održavanje nĳ e ekonomski održivo”. Pozivajući španske arhitekte i studente arhitekture, putem otvorenog konkursa, da odgovore na temu postavke “Nedo- vršeno”, Kintans i Karnisero su krenuli od konstatacĳ e da Ara- vena zapravo insistira na iskustvima vezanim za momente iz prakse koji su usko povezani sa krizom kroz koju prolazi struka posljednjih desetak godina, ne samo u Španĳ i, naravno, već na globalnom planu. Zatim su akcentirali veliki problem o kojemu struka u Španĳ i, generalno, nĳ e sklona da razmišlja - problem nedovršenih i napuštenih zgrada koje su ostale kao vrlo eksplicitan podsjetnik na krupne strateške greške poči- Ángela García de Paredes & Ignacio Pedrosa, dvije kuće u Oropesi, interpolacija 104 januar 2017 Barozzi/ Beiga, sjedište Upravnog odbora vinske regije Ribera del Duero

Adriá Goula Colectivo Cadelas Verdes: Ana Amado, Marta Ángel Borrego Cubero Fabrika fotografija iz serije Re-edificatoria Marcos y Luz Paz; fotografija iz serije Španski san kulture Matadero, Madrid

njene u bliskoj prošlosti - upravo sa namjerom da se potakne sedam tzv. pogleda - foto serĳ a koje su se redom bavile naj- razmišljanje o temeljnim premisama na putu ka osmišljavanju različitĳ im efektima krize u prostoru. Sve u svemu, prikaza- projektantskih pristupa rješavanju tog problema uz ogradu da ni su najrazličitĳ i aspekati problema sa kojim se Španĳ a, a cilj postavke nĳ e u pukom ilustrovanju stanja - već u potrazi ujedno i španska arhitektonska struka, suočavala u oskudnim za odgovorima na suštinski važan imperativ pozitivnog pre- godinama nakon krize. usmjeravanja djelovanja arhitektonsko-urbanističke struke u Među realizacĳ ama je bilo najviše intervencĳ a na postojećim, budućnosti na način što bi se negativno stanje shvatilo kao najčešće istorĳ skim ili industrĳ skim objektima, u okvirima svojevrsna inspiracĳ a, odnosno polazište budućeg djelovanja. vrlo skromnih sredstava - što je i razumljivo, ako uzmemo u Odgovor struke na poziv kuratorskog tandema je bio impre- obzir da su investicĳ e u nove objekte bile vrlo rĳ etke posljed- sivan, u svakom pogledu. U okviru španske postavku na XV njih godina u Španĳ i što se opet savršeno uklapalo u opšti Bĳ enalu arhitekture prezentovano je 55 recentnih arhitekton- trend prošlogodišnjeg Bĳ enala, koji bi se mogao svesti na skih realizacĳ a - od 500 koliko je prĳ avljeno na konkurs - te konstatacĳ u da su kuratori strogo izbjegavali prezenotvanje 12 predloga - nerealizovanih, eksperimentalnih projekata- i novih, sjajnih kuća.

2017 januar 105 Nicolás Combarro fotografija iz serije Arhitektura i otpor Posebno su interesantne foto-serĳ e, jer predstavljaju vrlo skih arhitektonskih praksi koje su se, mahom, relativno skoro preciznu ilustaracĳ u bizarnosti graditeljske pomame koja je pojavile na sceni - i koje se oslanjaju na svoju kreativnost i vladala u periodu prĳ e krize, posmatrano iz današnje per- spremnost da se bez ostatka posvete svim zadacima, bez ob- spektive. Nerealizovani projekti, od kojih su neki postavljeni zira na njihovu razmjeru i složenost. Nove prakse su, ujedno, u teorĳ sku ravan, neka su vrsta balansa između realizacĳ a i i vrlo sklone dokazivanju da je moguće postići visoke rezul- sumorne stvarnosti prikazane foto serĳ ama. Ipak treba na- trate čak i u okvirima vrlo ograničenih investicĳ a. glasiti da je prednost apsolutno data pozitivnoj praksi, odno- Opšti je utisak, kojemu su se priklonili mnogi među pozna- sno pozitivnom razmišljanju i idejama usmjerenim u pravcu vaocima prilika na međunarodnoj arhitektonskoj sceni, da su rješavanja konkretnih problema. Španci svojom postavkom na idealan način inkorporirali tri Takođe, primjetno je bilo da su mnoge među nacionalnim po- preovlađujuće teme prošlogodišnjeg Bĳ enala arhitekture u Ve- stavkama na XV Bĳ enalu arhitekture insistirale i na uključivanju necĳ i: davanje primata dobro promišljenim intervencĳ ama na različitih pratećih programa, te otvorenih diskusĳ a na pomno postojećim objektima - i uopšte, davanja primata intervencĳ a- odabrane teme - svojevrsnih arhitektonskih ispovĳ edaonica - ma manje razmjere nad projektima krupnĳ e razmjere; pomno kojima su u znatnoj mjeri bile podređene prostorne koncepcĳ e razmatranje problema ﬁ zičkih struktura u kontekstu zamaha postavki. I tu su Španci otišli najdalje sa svojim paviljonom, jer građevinskog sektora, jednako kao i u kontekstu (mogućeg) su predvidjeli mogućnost jednostavnog i brzog podizanja čitave kraha tržišta nekretnina; otklon struke od vodećih arhitekata postavke pomoću posebnog mehanizma, kako bi se, u poseb- i okretanje vodećim teoretičarima- ili, drugim rĳ ečima, potra- nim prilikama, oslobodio prostor za diskusĳ e i druge programe. ga za smislom arhitekture - što svakako podrazumĳ eva i po- “Nedovršeno” je zapravo jezgroviti prikaz ostvarenja špan- sljedičan, osjetan pad interesovanja za arhitektonsku formu.

106 januar 2017 Karlos Kintans (lijevo) i Injaki Karnisero

Tome je svakako doprinĳ ela i odluka Žirĳ a da španskom paviljonu dodĳ eli Alfonso Batalla, fotografija iz serije Zlatnoga lava za nacionalno učešće na Fizička nemogućnost života u svijesti nekoga ko je mrtav XV Međunarodnoj izložbi arhitekture - Bi- jenale u Venecĳ i, 2016. godine. U obrazloženju odluke Žirĳ a stoji da je “Nedovršeno” brižljiv odabir ostvarenja arhitektonskih praksi koje su odlučne u namjeri da demonstriraju umĳ eće pod bilo kakvim uslovima i da dokažu da je moguće kreativno djelovati uprkos svih materĳ alnim i kontekstualnim arhitektonskoj sceni, da Španĳ a, uprkos teškoj krizi, i da- ograničenjima. Injaki Karnisero dodaje, sa svoje strane, da lje važi za najprominentnĳ i evropski prostor kad je rĳ eč o je ključni cilj španske postavke bio da se publici u Veneci- radikalnom pristupu arhitektonskoj praksi i smjelim, u pra- ji pokažu primjeri uspješnog privođenja različitih objekata vilu vrlo maštovitim inovacĳ ama u upotrebi građevinskih namjeni - u svega nekoliko dovitljivih, elegantnih, eﬁ kasnih materĳ ala u funkcĳ i postizanja suptilnih arhitektonskih i ekonomičnih poteza - te da je “odgovoran odgovor” uvĳ ek efekata- i sve to, kao i do sada, u domenima vrlo oskudnih moguć, ako se tome teži. materĳ alnih sredstava. Zaključak bi bio da su Španci svojom postavkom na XV Da li da konstatujemo, na kraju, da u Španĳ i uveliko duvaju Međunarodnoj izložbi arhitekture - Bĳ enale u Venecĳ i, topli vjetrovi koji ukazuju na trendove koji će, vrlo vjerovat- 2016. godine - dali još jednu blistavu potvrdu stavu, iza no, obilježiti djelovanje na polju arhitekture i urbanizma u kojega stoje mnoge prominentne ﬁ gure na međunarodnoj bliskoj budućnosti.

2017 januar 107 AROUND US: Explosion of colors as in Pollock paintings

Current boom of global south is based not only on new, major busi- polokovska ness ventures but rather on recognizing and identifying the “invis- ible” architecture that was treated eksplozĳ a up to the 1990s as unworthy of publishing and mentioning in international journals. The World Stage has changed with the emergence and expansion of a decentralized, but local part of mankind; glo- balized but heterogeneous; rapid but still unbalanced. No more red and blue countries on the world Kao što ustaljena i istinita fraza kaže, istorĳ u pišu pobjednici. Zato svi znamo cĳ elu map, and a wide range of colors ex- priču o Zapadu - Evropi i Sjedinjenim Američkim Državama, dok su ostali akteri u ploded like those on Pollock paint- svjetskoj istorĳ i minimizirani ili, jednostavno, nevidljivi: to se, na primjer, dogodi- ings. lo Kinezima i Japancima tokom Drugog svjetskog rata, Osmanskom carstvu tokom This introduction serves for most of 16. vĳ eka u Evropi, ili rasnoj većini u uobičajenom poimanju Latinske Amerike i us as a window into quite unknown njene nezavisnosti. Ista stvar se događa i u arhitekturi. world architectural endeavors of Trenutni bum globalnog juga temelji se ne samo na novim, velikim poslovnom po- global south which represent more duhvatima, nego prĳ e na priznavanju i prepoznavanju do sada nevidljive arhitek- than 40 percent of the world economy and already include most of the ture koja je do 1990-ih očito tretirana kao da ne zaslužuje objavljivanje i mjesto u world megacities, but according to svjetskim časopisima. Svjetska pozornica se promĳ enila, s pojavom i ekspanzĳ om Western media there is no architec- dĳ ela čovječanstva koje je decentralizovano, ali ipak lokalno; globalizovano, ali ture worthy of recognition. We draw heterogeno; ubrzano, ali još neuravnoteženo. Nema više crvenih i plavih zemalja attention to the following 10 prona mapi svĳ eta, a širok izbor boja, eksplodirao je poput onih na Polokovim slikama. jects created during 2016 to expand Ovakav uvod služi kao prozor u većini od nas prilično nepoznat svĳ et aritektonskih the views of western-centric world. poduhvata globalnog juga, koji predstavlja više od 40 odsto svjetske ekonomĳ e, a već uključuje većinu svjetskih megagradova, ali, prema zapadnim medĳ ima, nema arhitekture dostojne priznanja. Skrećemo pažnju na sljedećih 10 projekata Trenutni bum globalnog juga temelji se iz tog svĳ eta, nastalih to- ne samo na novim, velikim poslovnom kom 2016. godine, kako poduhvatima, nego prĳ e na priznavanju bismo proširili poglede i prepoznavanju do sada nevidljive zapadnocentričnog svĳ e- ta, što nam omogućava da arhitekture koja je do 1990-ih očito uistinu shvatimo razmjere tretirana kao da ne zaslužuje objavljivanje arhitektonskih inovacĳ a i mjesto u svjetskim časopisima na globalnom nivou.

108 januar 2017

OKO NAS OKO NAS OKO NAS NAS OKO NAS OKO

Lideta Market / Vilalta Arquitectura etiopija

Etiopĳ a balansira tokom dekade ekonomskog rasta s pove- ćaim socĳ alnim, ekonomskim i rasnim napetostima. To je još uvĳ ek jedna od 10 najsiromašnĳ ih zemalja na svĳ etu, ali njena rastuća srednja klasa (i strani investitori) zahtĳ evaju više proizvoda i usluga, stvarajući do sada neviđene promjene u svojim gradovima. U glavnom gradu, nova tržnica/pĳ aca crpi inspiracĳ u iz narodne, tradicionalne pĳ ace Mercato, najveće pod otvorenim nebom u Africi. Izbjegavajući stakla i tipologĳ u odvojenih boksova koji su dio savremenih trgovačkih centara (koji nisu djelotvorni, ali predstavljaju naznaku “razvoja”), zgrada djeluje kao ekološki odgovarajuća javna građevina, s tim što otvori na njenoj montažnoj betonskoj “koži” podsjećaju na tradicionalne etiopske uzorke na starim građevinama, koje su služile da se umjeri ulazak svjetlosti u zgradu. Veoma pro- strana unutrašnjost podstiče prirodnu ventilacĳ u, a krov je Nova tržnica crpi inspiraciju opremljen fotonaponskim kišobranima koji su sjajno oružje iz narodne pijace Mercato foto: images.adsttc.com u borbi sa nedostatkom u snabdĳ evanju energĳ om.

2017 januar 109 Struktura podsjeća na tradicionalne argentinske ugljene peći foto: archdaily.com UVA El Paraíso / EDU kolumbija

Iako se još se oporavlja od stigme iz 80-ih i 90-ih godina prošlog vĳ eka kada je bio bojno polje narko kartela, Medelin je danas transformisan grad, a javna ulaganja u arhitekturu odigrala su presudnu ulogu u ovoj renesansi. EDU (Empresa de Desarrollo Urbano de Medellín) je bila uzor u inicĳ ativi da se u grad uvede visoki kvalitet javnih prostora, uključujući i projekte poput Unidades de Vida Articulada (UVA). UVA zgrade umetnute su u gusto susjedstvo, koje naseljava ne baš bogata klĳ entela, i prvenstveno su namĳ enjene da preformulišu ili na neki način udahnu novi život postojećim prostorima koji pružaju mogućno- sti za kulturno programiranje, predstave i sport. EDU je snažan i dobar primjer za druge države i gradske uprave koji bi trebalo da slĳ ede; potencĳ al i uticaj ulaganja u arhitekturu i urbanizmu mogu od gradova napraviti bolja, pravednĳ a mjesta.

Novi život postojećim prostorima foto: archdaily.com Kapela San Bernardo / Nicolás Campodónico argentina

Na istoku provincĳ e Kordoba - na mjestu koje nema ni osnovne komunalĳ e - arhitekta Nikolas Campodonico stopio je prirodu i cigle u kapeli koja predstavlja granicu jednog imanja i otvara se prema širokom polju. Suočavajući se sa izlaskom sunca, prirodna svjetlost svakodnevno okupa kapelicu to- plinom, ozračjem mira i simbolike. U godini kada je cigla je hvaljena zbog svoje svestranosti, popularnosti i dostupnosti na Venecĳ anskom bĳ enalu, Kapela San Bernardo objedinjuje precizno usklađivanje pojedinačnih komada materĳ ala oko nevidljive sfere čĳ i je obim šest metara. Nastala struktura nĳ e samo preﬁ njena, već podsjeća i oblikom i linĳ om na tradicionalne argentinske ugljene peći.

110 januar 2017 Sjajan odgovor na svoje mjesto, foto: metalocus.es

Leixões Cruise Terminal / Luís Pedro Silva Arquitecto portugalija

Leixões terminal za kruzere nĳ e samo lĳ epo izvedeno ﬁ zičko tumačenje mnogobrojnih plovnih tokova koji se na tom mje- Studio daje umjetniku mogućnost fleksibilnosti stu ukrštaju, već i sjajan odgovor na svoje mjesto - u središtu foto: images.adsttc.com prostora koji se priključuje na Souto de Moura, dio Južnog Matosinhos obalnog šetališta i istorĳ skog zdanja Piscinas de Mares - Bazeni na plaži Alvara Size, čĳ a je 50. godišnjica obilje- žena prošle godine. Očekuje se da će zgrada terminala ugostiti više od 130.000 putnika godišnje, a trenutno dĳ eli prostor sa Pomorskim naučno-tehnološkim parkom Univerziteta Oporto. Lokalne zanatlĳ e napravile su šestougaone keramičke ukrase nadahnute portugalskim kalkadama - mozaičnom kaldrmom, da bi proželi modernu zgradu smislom i dali joj osjećaj korisnosti.

Terra Cotta Studio / Tropical Space vijetnam

Radionica Le Duc ha nalazi se na samoj obali rĳ eke Thu Bon, koju dĳ eli sa zajednicama koje rade na proizvodnji terakote i svile. Strukturiran kao trodimenzionalna rešetka od bambu- sa, studio daje umjetniku mogućnost ﬂ eksibilnosti dok radi, dok pĳ e čaj, odmora se, i pohranjuje svoje gotove radove, bez ugrožavanja imovine ako rĳ eka napravi poplavu. Osim što otkriva kvalitativne odlike materĳ ala kao što je bambus i glinena cigla, ovaj projekt je lĳ epa volumetrĳ ska vježba u kojoj je ispletena fasada otkriva malo unutrašnjosti čuvaju- ći privatnost umjetnika, i omogućava prikladnu ventilacĳ u i vezu sa otvorenim prostorom.

2017 januar 111 Javna biblioteka u Konstitusionu

U zagrljaju Tihog okeana i na ušću rĳ eke Maule, Constitu- sion je bio jedan od gradova najviše pogođenih potresom magnitude 8,8 stepeni koji je pogodio Čile 2010. godine. Kao rezultat uslĳ edio je plan javno-privatne urbane transfor- macĳ e; jedan od projekata izgrađen u neposrednoj blizini srca grada, Plaze de Armas, bila je i Javna biblioteka Kon- stitusiona po ideji Sebastiána Irarrázavala. Tri isprepletane kocke od laminirane borovine određuju tri tematska područja projekta; tri vitrine; tri pozivnice za ulazak i tri mjesta za one koji žele pauzu dok hodaju ulicom. U gradu koji se održao zahvaljujući drvnoj industrĳ i, arhitekte su odlučile da kori- stite kvalitetne lokalne stolare i obilje drveta za izgradnju ovog projekta.

Tri isprepletane kocke od laminirane borovine Ozbilja transformacija afričke države foto: archdaily.com foto: images.adsttc.com

Državna osnovna škola za djevojčice/Orkidstudio sijera leone

U državi kakva je Sĳ era Leone, projekti kao što je ovaj su- očeni su, u nastanku, sa mnoštvom problema: ozbiljnim anomalĳ ama u društvu, obrazovnim pitanjima i javnim zdravstvenim krizama. Orkidstudio je postavio pitanje: “Koju uloga arhitektura može da odigra u razdoblju nakon ozbiljne krize?” Izbjegavajući paternalistički pristup i kolektivnu gradnju bolje budućnosti, ovakva arhitektura posebno je korisna jer na svoj osoben način lĳ eči rane slo- mljene zemlje. U ovoj osnovnoj školi, arhitektura aktivira i okuplja djelove društva koji će sigurno doprinĳ eti ozbiljnoj transformacĳ i ove afričke države.

112 januar 2017 Spajanje novih materijala foto: images.adsttc.com

Da Chang Muslimanski kulturni centar/ Architectural Design & Research Institute of SCUT kina

Rapidna urbanizacĳ a Kine stimulisala je planiranje i izgradnju divovskih kulturnih središta, kao simbola ekonomskog razvoja i katalizatora unapređivanja turizma. Urbanističke projekte često karakterišu veliki formalni gestovi, koji omogućuju izvođačima da djeluju samostalno, nevezano za sadržaj, u pokušaju da se dosegne neuhvatljivi “Bilbao efekat”. Iako Kina ima više od 20.000 džamĳ a širom svoje ogromne teritorĳ e, a Islam je treća najpopularnĳ a religĳ a u zemlji (ujedinjuje 10 od 55 pri- znatih nacionalnih manjina), Da Chang muslimanski kulturni centar je iznimka. U Dachangu, muslimanskoj enklavi u blizini Pekinga, ovaj projekat reinterpretira prostornu strukturu dža- mĳ e, čĳ a su tipična odlika lukovi, kupole i islamski simboli, i spaja je sa novim materĳ alima i još većim razmjerama. Kao pokretač kulturnih aktivnosti, arhitektura je, u ovom sluča- ju, pomogala u dovođenju ﬁ zičkog prostora u namjenu, za praktikovanje religĳ e koja ima jake korĳ ene u zapadnoj Kini koja se brzo približava megagradovima na tom dĳ elu obale.

2017 januar 113 Multifunkcionalni prostori

Latinoamerička arhitektura nedavno je zavrĳ edila pažnju projektima koji ponovno procjenjuju javni prostor u gradu. Slična situacĳ a prethodi mnogim izazovima u oblasti dizajna: raspoloživa sredstva su javna i ograničena; prostori koji se stvaraju moraju biti multifunkcionalni u susret mno- gobrojnim potrebama; gradilišta su na ostacima prostora, a zajednica mora brinuti i upravljati novim javnim prostorom, inače je neće biti. Poštujući sve ove uslove, Fernan- da Canales predložila je gradski i kulturni modul (Salas de Lectura) stvoren od betona. Njegova veličina temelji se na drugom modulu: standardnih dimenzĳ a parkirnog prostora (2,5 x 5 metara), uklapa se u preostale prostore u stambenim područjima gradova Latinske Amerike. Odgo- varajući na višestruke programske potrebe, njegov oblik je dizajniran za optimizacĳ u unutrašnjeg prostora, dok je

rješenje zagrĳ avanja takođe nudi četiri konﬁ guracĳ e za Gradski i kulturni modul stvoren od betona pokrivanje niza različitih aktivnosti. Time se osigurava foto: archdaily.com korištenje prostora tokom većine dana, a noću struktura funkcioniše kao fenjer, poboljšavajući bezbjednost okru- ženja, i istovremeno osiguravajući vlastitu.

114 januar 2017 Urbano tkanje luke Kalitea s morem Centar za kulturu Stavros Niarchos Fondacĳ e / Renzo Piano Building Workshop grčka

Ulaganje u olimpĳ sku infrastrukturu često se bolje vraća pri- kreativni pokret stvara nova, zelena pluća grada i spoja urbano vatnim ﬁ nansĳ erima nego gradovima. Grčka, a posebno Atina, tkanje luke Kalitea s morem. Projekat, takođe, stvara dovoljno završila je napuštajući veliki dio sportske infrastrukture izgrađe- solarne energĳ e da bude nezavisan u pogledu električne ener- ne za Olimpĳ ske igre 2004. godine. Međutim, dvanaest godina gĳ e jer jer sam obezbjeđuje. U vrĳ eme kada se projekti iz obla- kasnĳ e, projekat Renca Piana je prenamĳ enio stari parking na sti kulture često vide kao prilika za stvaranje samodovoljnih, mjestu bivše olimpĳ ske staze, spajajući Narodnu biblioteku i upitno odgovarajućih ikona, Centar za kulturu Stavros Niarchos Nacionalnu operu u jednu cjelinu. Koncepcĳ ski deﬁ nisan svojim Fondacĳ e je dobrodošao doprinos. oblikom aviona podignutog nad zemljom, jedan jedini Pianov Nina Vujačić

2017 januar 115 DRUGAČĲ I POGLED KRITIČNE potrebe

prilagođavanja objekata za pristup i i nĳ e važnĳ a od bolnica, škola, sudova. kretanje lica smanjene pokretljivosti i U oktobru smo nekolika puta bili na sa- Piše: Marina Vujačić lica sa invaliditetom za 2014. godinu, stancima u Fondu za zdravstveno osigu- izvršna direktorica Udruženja u čĳ em obrazloženju se konstatuje da ranje, prĳ e i nakon ugradnje stepenišne mladih s hendikepom Crne Gore je u pitanju višegodišnji projekat. Pod- koso podizne platforme, odnosno stepe- sjetiću, u pitanju je Akcioni plan usvo- nišnog lifta. Nakon ugradnje, inače prvi rvi put nakon petnaest napisanih tek- jen 2013. godine, a čĳ e je sprovođenje put tokom korišćenja od strane osoba s Pstova za časopis “Pogled” razmišljam planirano 2014. invaliditetom, lift je blokirao između dva o čemu bih mogla i trebala pisati. I od- I u punom nazivu Akcionog plana je i sprata i tu smo ostali narednih dva sata. luka nĳ e nimalo jednostavna. Ne zato godina sprovođenja, ali za primjenu će, Ovo je rješenje koje godinama unazad što nemam inspiracĳ e, ili što ponestaje ako se budu prilagođavale dosadašnjim kritikujemo i preporučujemo ga samo u tema, već zato što mi se nekada čini da tempom trebati još tri godine. situacĳ ama kad ne postoji drugi način ne proizvodi rezultat. Ponestalje volje i Po toj praksi za sve objekte u javnoj upo- da se pristupačnost omogući. Prvo, če- nade da drugi razumĳ u, prihvataju, potrebi na teritorĳ i Crne Gore trebale bi de- sto je nefunkcionalno, akumulatori se štuju i podržavaju. cenĳ e. Isto toliko, pretpostavljam, i za kvare, ljudi pravilno ne upravljaju njime, Prĳ e par dana kontaktirao me je novi- novosagrađene nakon 2008. od usvajanja ne omogućava samostalnost osoba s nar jedne medĳ ske kuće s pitanjem da Zakona o uređenju prostora i izgradnji invaliditetom, potrebno je mnogo duže li ima napretka u oblasti pristupačno- objekata u kojima nĳ esu ispoštovani vrĳ eme prilikom korišćenja u odnosu sti javnih objekata i koja je institucĳ a standardi pristupačnosti. Nadležni nika- na lift i koriste ga samo osobe s inva- u Podgorici “najkritičnĳ a”. Odgovorila da nĳ esu prihvatili naše predloge da se liditetom, ali ne i drugi građani. Lift je sam da nema jer da ima medĳ i bi prvi bili izvrši revizĳ a građevinskih i upotrebnih praktičnĳ e, ekonomičnĳ e i eﬁ kasnĳ e pozvani od strane institucĳ a da isprate dozvola u dĳ elu ispunjavanja standarda rješenje iako oni koji odlučuju ne raz- događaj “svečanog” obilaska objekta. pristupačnosti uz odgovornost i sankcĳ e mišljaju na prethodno naveden način, Tako smo posjetili Skupštinu Crne Gore, onih koji nĳ esu iste poštovali i obavezu već samo kratkoročno. Sportsko-kulturni centar Univerziteta Crne prilagođavanja. Jasno je i zašto. Jasno Da je napredak spor, dovoljno neprimje- Gore, a planiran je obilazak Ekomomskog je i zašto nikada Ministarstvo održivog tan i da još uvĳ ek ne izaziva pozitivne fakulteta u Podgorici. Primjeri rekonstruk- razvoja i turizma nĳ e pokrenulo portal promjene potvrđuje i činjenica da nĳ edna cĳ e i adaptacĳ e objekata radi njihovog “crne i bĳ ele liste” objekata u javnoj lokalna samouprava nĳ e dobila nagradu prilagođavanja za osobe s invaliditetom upotrebi što je bila jedna od ideja pra- za najbolju praksu u oblasti pristupač- su za državu Crnu Goru toliko izuzetni ćenja pozitivnih, odnosno negativnih nosti po konkursu Zajednice opština događaji i djela od posebnog značaja da primjera u primjeni Zakona. Crne Gore, o čemu sam pisala u julu. se uvĳ ek obilježavaju. Naravno, sve to Još jedan od razloga zašto sam teško mo- Opština Tivat nĳ e se ni kandidovala. Po uz pratnju medĳ a i obraćanja nadležnih gla odgovoriti novinaru koji je postavio mom skromnom mišljenju, imajući u vidu koji govore o velikom dostignuću. pitanje jeste da ne postoji “najkritičnĳ i” stanje u opštinama ova opština je mogla U Zakonu o budžetu za 2017. godinu se objekat. Svi su kritični jer su svi jednako ponĳ eti nagradu. U razgovoru s njihovom može naći “projekat” Akcionog plana važni. A Poreska uprava, ipak, ne može predstavnicom tokom Izbornog panela

116 januar 2017 Grafički prikaz standarda pristupačnosti A DIFFERENT VIEW: Critical needs The Budget Law for 2017 includes Ac- tion Plan of adjustment of facilities for Zajednice opština dobila sam odgovor the access and movement of persons da su smatrali da nemaju dovoljno toga with reduced mobility and persons čime bi ispunili kriterĳ ume za najbolju with disabilities for 2014, with the ex- praksu. Možda objektivna ocjena, ali planation that it is a multi-year project. sa stanovišta zakonskih obaveza, ipak, It is the action plan adopted in 2013 ne i ukoliko se uporedi sa situacĳ om u whose implementation was planned drugim opštinama. for 2014. The full title of the Action Plan states Opština Tivat je u oktobru dobila i prvi the year of implementation, but given pristupačani javni toalet u Crnoj Gori. the current pace, it might take another Ovo za osobe s invaliditetom jeste bila three years for it. vĳ est iako bi trebala biti svakodnevica Following this practice, implementa- o kojoj se ne razmišlja. Ipak, stvarnost tion in all public facilities in Monte- je značajno drugačĳ a. Ni Glavni grad negro would take decades. And just nema pristupačan javni toalet, a mali as much for the buildings built after je broj pristupačnih toaleta i u javnim 2008, since the adoption of the Law objektima. on Spatial Planning and Building Dok ovo pišem sjetila sam se ne tako Construction which have not met the davne 2012. godine kada smo bili na da im je do sada korišćenje toaleta bilo accessibility standards. Proposals to seminaru o antidiskriminacionim po- zabranjeno. Bilo bi i suviše naivno vjero- revise building and use permits, with respect to meeting accessibility stand- litikama u Budvi. Da Budvi, metropoli vati da novinari i urednici medĳ a pozna- ards with accountability and sanctions turizma. Bili smo smješteni u jednom ju situacĳ u u praksi i značaj problema. for those who did not meet them, were od elitnĳ ih hotela, kada je seminar po- Jednom prilikom je kolega Milenko Voji- not accepted. Ministry of Sustainable čeo kolega Milan Šaranović se javio za čić više od 15 minuta tražio pristupačan Development and Tourism did not rĳ eč i predložio da svi učesnici pođu u toalet u prostorĳ ama Ministarstva rada i launch a portal of "black and white list" toalet onog trenutka kad u njega budu socĳ alnog staranja. Toalet nĳ e bio obilje- of buildings in public use, which was mogli ući on i Milenko Vojičić (obojica žen, a tek se ne može očekivati da je bila one of the ideas to follow positive and korisnici kolica). “Solidarnost” organi- označena linĳ a vođenja. Šetao se tako negative examples in the application zatora se završila time da smo premje- od sprata do sprata i cĳ elom dužinom of the Law. šteni u drugi hotel. Ni učesnici se nĳ esu hodnika dok se na kraju nĳ e sreo s nekim bunili. Toalet je bio toliko važan za sve ko ga je ispratio do zaključanog toaleta. telu mnogi gosti pogledaju prvo kupati- da niko nĳ e htio da čeka i da se strpi. Beč, na primjer, od dva javna toaleta, lo. To par kvadrata prostora nĳ esu ništa Da, to je ono što se očekuje i traži od koji su jedan pored drugog, ima jedan manje važni od jednog objekta u kojem osoba s invaliditetom, da čekaju i da pristupačan za osobe s invaliditetom. je smješteno neko ministarstvo, škola, budu strpljive. Njihovi toaleti na aerodromu su nešto banka, pošta, sud, centar za socĳ alni rad U Vĳ estima je 16. januara ove godine što bi se u Crnoj Gori otvaralo uz prekida- ili biro rada. A “kritično” je kad ga nema. osvanuo naslov: “Toalete će moći da nje crvene vrpce uz obavezno prisustvo Ipak, o njemu se javno ne govori. Valjda koriste i OSI”. Nekako bude i logičan nadležnog ministra i gradonačelnika. osobe s invaliditetom previše vjeruju da poslĳ e svega, iako bi se moglo zaključiti Ipak, meni je potpuno jasno zašto u ho- je to privatna stvar a ne opšta društvena.

2017 januar 117 knjiga o kani: andrija markuš poželjna prepoznatljivost

THE BOOK ON KANA BY ANDRĲ A MARKUŠ - Desirable distinction Svetlana Kana Radević foto: monografija “Kana” A. Markuša Homage to the ﬁ rst female architect in Montenegro and the book promotion “Kana” by Andrĳ a Markuš, in organiza- tion of the Architecture Forum and the Association of Architects KANA, was held recently in Podgorica,. The book dedicated to the life and work života. Otuda, vjerujem, proističe i za- of Svetlana Kana Radević (Library Sci- jednička nit koja konceptualno povezuje ence and Arts, publisher: Architectural sve njene projekte - mĳ enjaju se namje- forum, Podgorica) is the result of col- ne, okruženje, materĳ ali, detalji, dajući lecting and analyzing of comprehensive im poželjnu prepoznatljivost. documentation embraced in an amaz- Njena posvećenost arhitekturi podrazu- ing poetic expression. Through poetry, mĳ evala je dobro poznavanje savremene anecdotes, memories on meetings, arhitektonske teorĳ e i prakse. Nalazila Markuš completes the story of Kana je načine da to upoznaje na izvoru - kroz and her “desirable distinction,” the one duže boravke u Japanu i Americi”, kazao that that now ignorant are changing. je na večeri posvećenoj Kani, arhitekta As the author points out the mono- Mileta Bojović. “Ona je bila”, kako je graph “Kana” was created as a response to the destruction of the works Omaž prvoj arhitektici u Crnoj Gori i pro- kazao Bojović, “pravi arhitekta u pravo of the famous architect, the works that mocja knjige “Kana” Andrĳ e Markuša, vrĳ eme i na pravom mjestu”. enriched not only Podgorica but the održani su nedavno u Podgorici, u orga- “To je vrĳ eme koje možemo nazvati 'zlat- state of Montenegro with their form, nizacĳ i Arhitektonskog foruma i Udruže- nim periodom crnogorske arhitekture', used materials and ambience, always nja arhitekata KANA. vrĳ eme kada su se državni ciljevi pokla- in harmony with nature. Writing about “Kanu sam upoznao 1971. godine do- pali sa ciljevima arhitekture - stvaranje Kana Radević, Markuš is trying as many laskom u Titograd. Tada je radila na ﬁ - svĳ etle budućnosti za cĳ elo društvo... times before (by working on the pro- nalizacĳ i projekta motela u Mojkovcu. To je bilo vrĳ eme kada su društveni, za- tection of the architectural heritage in Oduševila me njena posvećenost i sa- jednički, javni interesi bili iznad poje- Montenegro) to stop the desecration življenost sa projektom, razmjenjivali dinačnih i privatnih. Zakon o autorskim of important architectural work and su se i dopunjavali slojevitost i atrak- pravima je štitio arhitektonsko djelo kao strongly deprecates “ruthless destruc- tivnost i počinjali da suštinski liče, kao javno dobro. Danas živimo u društvu tive instincts.” zaljubljenici poslĳ e dužeg zajedničkog koje štiti privatno vlasništvo i interes

118 januar 2017 Kana, rad Cvetka Lainovića

kojom je obuhvaće- na štetu društvenog i javnog. Zakon o na posebna poetika, autorskim pravila je usaglašen: vlasnik jedan zadivljujući arhitektonskog djela može ga mĳ enjati, izraz. Kroz poezĳ u, dograđivati, nadgrađivati ili srušiti prema anegdote, prisje- svom nahođenju i potrebama. Autoru je ćanja na druženja, ostavljena mogućnost da ga slika i da Markuš zaokružuje se žali”, kazao je Bojović. priču o Kani koja je stvarala “poželjnu *** prepoznatljivost”, Odlično: krenuli smo nazad, upravu onu koju da- pa ćemo po navici zalutati nas neuki mĳ enjaju. “Kana” knjiga Andrije Markuša i krenuti naprĳ ed. Monograﬁ ja “Kana”, kako ističe autor, nastala je kao odgovor na uništavanje Arhitektonska djela djela poznate arhitektice, djela, kojima koja su preživjela vrĳ eme je dajući formu, materĳ al i ambĳ ent, uvi- stradaju od onih jek u saglasju sa prirodom, oplemenila što neće živjeti duže od svoje smrti. Podgoricu, Crnu Goru, okruženje. Pišući o Kani Radević, Markuš kao i mnogo puta (Andrĳ a Markuš) do sad, radeći na zaštiti arhitektonskog nasljeđa u Crnoj Gori, pokušava da zau- Knjiga posvećena životu i djelu Svetla- stavi skrnavljenje značajnog arhitekton- ne Kane Radević (Biblioteka Nauka i skog djela i oštro osuđuje “bezobzirne umjetnost, izdavač: Arhitektonski forum, rušilačke nagone” (R.A.). Podgorica), nastala je prikupljanjem i “Prvi put o djelu Svetlane Kane Radević analiziranjem iscrpne dokumentacĳ e pisao sam u 'Pobjedi' 1999. - o izute-

2017 januar 119 Hotel “Podgorica” prvobitno stanje

Akcije Udruženja arhitekata KANA foto: vijesti.me

nom hotelu 'Podgorica'

Hotel “Podgorica”, 1967. u Podgorici na obali Mo- rače. Potom njeno djelo zastupio sam uništavanje, nalazeći u tome svoj in- u nekoliko mojih izbora predstavljanja teres”. O krajnje dramatičnoj situacĳ i cjeline arhitekture na ovim prostorima. kao da niko ne brine, a to će, kako isti- Hotel “Podgorica” A najviše sam pisao povodom odbrane če autor, biti neshvatljivo generacĳ ama u saglasju s prirodom tog djela, pokušavajući da ga sačuvam koje dolaze. Kao jedinu svĳ etlu tačku od neshvatljivog rušenja i skrnavljenja Markuš navodi grupu mladih arhitekata koje i danas traje, što je dominantan ra- i studenata arhitekture, koja se 2016. zlog da baš sada nastane ova knjiga”, registrovala kao Udruženje mladih arhi- ističe Markuš. tekata Ko Ako Ne Arhitekti (KANA). Oni Monograﬁ ja predstavlja Kanino stva- su nizom akcĳ a izrazili nezadovoljstvo ralaštvo - izbor njenih najznačajnĳ ih zbog skrnavljenja, rušenja i devastiranja djela - sa težištem na hotelu Podgorica arhitektonskih obilježja, prepoznatljivih jer, kako ističe Markuš objekata koje potpisuju neki od najcje- “predstavljanje cjeline njenog djela moglo njenĳ ih arhitekata na ovim prostorima je da sačeka, ali nikako i ubistveni hod i šire. Ovi mladi ljudi ne odustaju, ali ni divljanja gradnje na ovim prostorima. u svom rušilačkom naumu ne odustaju Uništavanje djela zaslužnih stvaralaca, “oni s druge strane”. sprovođeno je preko krupnog neregu- “Oduvĳ ek je Crnogorcima njihova kuća larnog građevinskog biznisa pred očima bila znak prepoznavanja kako čojstva zaduženih da brinu o našem nasljeđu tako i junaštva ako ga ima, te se govorilo kulture, koji su, začudo, i servisirali to za čovjeka i sve njegove čestite pretke,

120 januar 2017 Akcije Udruženja arhitekata KANA foto: vijesti.me

Mjesto hotela “Podgorica”

tivan način priču o Kani Radević su div- na druženja, brojni kako sada, tako i ranĳ e: 'to je kuća' - kao razgovori o arhitek- grupacĳ a dobrih ljudi, a kuća, i kad je turi, kao i predstav- oronula, nazivala se 'kula', jer je kula ljanje značajnih kuća nadgrađena ljudima, a ne srušena Kaninih projekata - oburdana, kao ovdje, što je, uže gleda- koji su vremenom no u arhitekturi na nivou šireg okruže- poprimali drugači- nja - države, vrĳ ednost za koju se život ji izgled. Markuš je u knjizi predstavio i Mjesto hotela rado daje”, zapisuje Markuš dodajući: opisao ključne projekte crnogorske ar- “Podgorica” “Najgori su koji projektuju prošlost za hitektice, onako kako su izgledali nakon ono što im je sada potrebno, neregular- izgradnje i kako izgledaju danas. Pored no prepunjenih džepova, rušeći Kanina, hotela Podgorica, Markuš se osvrnuo Vujadinova i druga najvrednĳ a djela”. na Kanine projekte - hotel “Zlatibor” u Knjiga o Kani, kako kaže autor nastala je Užicu, Leksikografski zavod u Podgorici, prvenstveno u cilju sprečavanja ovakvih poslovni centar “Kruševac” u Podgorici, pojava u nardenim vremenima. stambena zgrada i motel u Mojkovcu, Još jedan razlog koji je naveo arhitektu Autobuska stanica u Podgorici, spome- Andrĳ u Markuša da zaokruži na emo- nik na Barutani...

2017 januar 121 Prijeteći oblakoder Hotel “Zlatibor” u Užicu

Motel u Mojkovcu

Markuš je u monograﬁ ji podsjetio na zadivljujuće biografske podatke prve crnogorske arhitektice. Kana je diplomirala je na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, a magistrirala na Uni- verzitetu u Pensilvanĳ i. Bila je inostrani član Ruske akademĳ e za arhitekturu i građevinske nauke, redovni član Dukljanske akademĳ e nauka i umjetnosti, prva potpredsjednica Matice crnogorske, članica Crnogorskog PEN centra, članica UNES- CO-a (AIA), članica uprava strukovnih udruženja. Za njena arhitektonska ostvarenja je karakterističan speciﬁ čan izbor materĳ ala i aktivno učešće u kreiranju ambĳ enta. Dobitnica je više priznanja, među kojima Republičke i Savezne nagrade “Borba”, Nagrade oslobođenja Podgorice i Trinaestojul- ske nagradu.

“Kana je živjela za arhitekturu. Sve joj je podredila”, kazao je Andrĳ a Markuš i “zato je naša obaveza da njena djela sa- čuvamo još veća”.

122 januar 2017 Spomenik na Barutani

Poslovni centar “Kruševac” u Podgorici

Autobuska stanica u Podgorici

Leksikografski zavod

2017 januar 123 ARHEOTOK

Piše: Slobodan Čukić PO OBODU Zetske ravnice II

Između Sitnice i Zelenike, foto: Slobodan Čukić

U prvom dĳ elu govorili smo o Staroj gra- kojem se nalazi selo Beri. ćajnica, sagradio i cestu koja je vodila iz dini iznad Smokovca, na ulazu u kanjon Zelenika i obližnje Velje brdo iz pravca pravca Skodre (Skadra) prema Anderbi Morače. Istraživanje nas dalje vodi prema Podgorice izgledaju kao velika kapĳ a. (Nikšiću) i dalje. Prĳ e stotinak godina, Lješkopolju nad kojim se uzdiže Zelenika. Između njih je uzani pojas ravne i plod- Prašniker i Šober su u blizini rječice Tre- To uzvišenje leži na sjeverozapadnom ne zemlje. Tuda je oduvĳ ek vodio važan šanice vidjeli ostatke tog drevnog puta. kraju Podgorice i spada u brdski lanac drumski pravac. Nakon što je Tiberĳ e Tada su naišli i na jedan miljokaz, a nači- koji okružuje Zetsku ravnicu. Lako ga je ugušio posljednji veliki ilirski ustanak nili su i fotograﬁ ju na kojoj se vidi cesta poznati jer ima oblik zakošenog trapeza (6-9. godine nove ere) taj drevni put je koja vĳ uga preko potopljenog polja, ka i podsjeća na veliku skulpturu. uzdignut na carski standard. Zasluga današnjoj Marezi i Daljmu. Podnožjem Zelenike teče rĳ eka, koja se za to pripada Publĳ u Kornelĳ u Dolabeli, Velje brdo je sa te strane “zasječeno“ u prvom dĳ elu naziva Matica, a od tač- namjesniku provincĳ e Dalmacĳ e. On je i golo. Malo ispod vrha kamenitog gre- ke na kojoj prima Trešanicu - Sitnica. Ta između 14. i 19. godine nove ere, u okvi- bena nalazi se pećinski otvor. Rĳ eč je o rĳ eka okružuje brdo sve do “džepa“ u ru velikog poduhvata izgradnje saobra- poznatoj pećini Magari sa crvenkastim

124 januar 2017 ARHEOTOK: On the northern edge of the Zeta plain The ﬁ rst part of the research dealt with an old fort above Smokovac Bridge, at the entrance to the canyon of the Morača River, while further research leads to Lješkopolje above which Zelenika hill rises. Zelenika is located in the north-west of Podgorica and is the part of the mountain chain that surrounds Zeta Plain. It is distinctive with its shape of a bevelled edge trapezoid thus reminding of a large sculpture. In the foot of the hill passed the roman road, and there are other, older tracks as well. There are also remains of an old Illyrian fort from Pre-Roman period and two large prehis- toric tumuli 3500 – 4000 years old. Illyrian fort is ruined beyond recognition. In some places there are remains of three or four rows of blocks. The entire length of the outer side of dry stone wall all is over 60 meters long. The north wall was built in the Greek building style that appeared on the Zeta plain 2200-2400 years ago. It was a new concept of fortiﬁ cation architecture char- acterized by rectangular forms, which was a major change compared to the older, "round" Illyrian style. Former forts Pogled sa Zelenike prema Trešanici, Marezi i Daljmu imitated form of the hill where they were built, and were usually "ring-shaped". Pogled sa Zelenike na rijeku Sitnicu i Velje brdo

kamenom oko ulaza. Ispod te špilje, u podnožju brda, u ka- snom rimskom periodu nalazilo se seosko poljoprivredno gazdinstvo (villa rustica). U doba raspada rimske državne organizacĳ e seosku vilu je zamĳ enio crkveni kompleks (“cr- kvena aglomeracĳ a“). Pavle Mĳ ović je na tom mjestu u grmlju naišao na ostatke ranohrišćanske crkve, jedne od najstarĳ ih na tlu Crne Gore. Na žalost, to drevno crkvište nikada nĳ e arheološki istraženo. Zbrisano je sa lica zemlje negdje 1997- 1998. godine, prilikom izgradnje kuće. Pojas ravnog zemljišta između Zelenike i Veljeg brda proteže se još par kilometara prema zapadu, do sela Daljam, poznatog i pod nazivom - Kolovoz, svakako zbog rimskog puta koji se od tog mjesta uspinjao preko kamenite strane. I kod Daljma su nađeni ostaci ranohrišćanske crkve. Da je na tom mjestu nekada postojao crkveni kompleks svjedoči i ime rječice Cr- kovnice koja tu izvire i teče niz polje, ulivajući se nakon par kilometara u Maticu. Prašniker i Šober su prĳ e jednog vĳ eka slikali rimsku cestu i poviše Daljma.

20172015 januar jul 125 Prašniker-Šoberova fotografija rimske ceste od Daljma preko brda

Obilazak

Prašniker-Šoberova fotografija rimske ceste kod Trešanice

Na fotograﬁ ji se vidi da je bila usječena to u ono doba kad su Malo i Velje Brdo u kršu. Ostaci tog druma su postojali do bili šumoviti. Narodno predanje kaže nedavno. Sve dok prĳ e desetak godina da su ovuda u ono doba rasle masline i baš tuda nĳ e probĳ ena trasa za novu pokazuju mjesta gdje su bili mlinovi za magistralu. Ali, ipak je pretekla dionica masline; a govore da je bilo onda toliko u dužini od tridesetak metara - taman vinograda, da, kad bi neko povukao za toliko da posluži u arheološke svrhe. jednu lozu kod Vezirova Mosta, zatresla bi se posljednja u Tološima. Po narodnom Staro stanovništvo pamćenju, ispod Malog i Veljeg Brda ži- Potez između Zelenike i Veljeg brda na- vjeli su u staro doba “Španjoli“, bili su Kamenica na Zelenici seljen je od davnina. Taj predio je oduvi- vrlo mnogobrojni i silno pleme. Njiho- Pomenuli smo rimsku cestu koja je projek bio rajsko mjesto za život, sa obiljem va se vlast protezala na daleko i bili su lazila podno Zelenike. Ima tu starĳ ih tra- plodne zemlje i bogatim ribolovima. An- vrlo čuveni. Njih je odjedanput istražila gova. Na Zelenici se nalazi ilirska gradina drĳ a Jovićević je 1926. godine zabilježio bolest. Vjerovatno, ova se priča odnosi iz predrimskog doba, kao i dva velika narodno predanje o nekadašnjim žitelji- na Lužane, veliko i moćno pleme, čĳ i se praistorĳ ska tumula. Začudo, o tome u ma. Kaže da su seljani na tom potezu, spomen zadržao do danas u imenu sela literaturi nema ni pomena. Zelenika zbog prilikom poljoprivrednih radova nailazili Lužnica. Tamo pokazuju i mjesto gdje je toga predstavlja pravu enigmu. Stižem na grobove nekog starog naroda. Osim živio ban Lužanin. Današnja crkva u To- do istočnog podnožja gdje se od nedav- toga, na ušću Trešanice u Maticu vidio lošima podignuta je na temeljima stare, no nalazi metoh Manastira Miholjske je ostatke naselja. U Lješkopolju se tada možda crkve tih starih i istraženih Luža- Prevlake. Rĳ eč je o povećem vinogradu pričalo da je “sav kraj od Vezirova Mosta na i posvećena je Sv. Makaveju, istome smještenom između rĳ eke Sitnice i brda. na Morači pa ispod Malog i Veljeg Brda svetitelju kome je bila posvećena i stara Do tog mjesta dolazi se makadamskim do rĳ eke Matice bio tako gusto nase- crkva, pa to zbilja podsjeća na neki stari putem, koji počinje kod Komanskog mo- ljen, da je mačka mogla preći s kuće na narod koji je ovdje živio, i bez sumnje, sta na Sitnici, na izlasku iz Podgorice kuću, s jednoga na drugi kraj“. Jovićević slavio Sv. Makaveja, koji niko od da- prema Nikšiću. Zapućujem se stazicom je smatrao da je to preuveličano, ali da našnjih Zećana ne slavi“, kaže Jovićević pored vinograda i započinjem uspon uz ipak nĳ e bez smisla. Jer “ovaj je kraj bio (“Zeta i Lješkopolje - Skadarsko jezero“, kamenitu stranu. Ubrzo uviđam da sam vrlo plodan i pogodan za naselje, osobi- CID, Podgorica, 42). odabrao najnepogodnĳ e mjesto. Pen-

126 januar 2017 Donji tumul na Zelenici

tranje se zbog toga pretvara u borbu sa šikarom i kršem. U trenutku, prĳ e nego što ću izbiti na vrh grebena, sa stĳ ene iznenada polĳ eće orao. Prekrasna ptica svjetlobraonkastog perja. Nestao je prĳ e nego sam uspio i da dohvatim fotoapa- rat. Nakon pola sata uspona po strmini, izbĳ am na nešto ravnĳ i plato i okrećem prema obližnjem grebenu na kojem bi se mogla nalaziti ilirska gradina. Ako nĳ e tu, ići ću dalje, sve dok je ne pronađem. Ta strana brda prekrivena je ugljenisanim rastinjem - posljedica prošlogodišnjeg požara. Konačno, nakon 400 metara sti- žem podno grebena. Nepristupačan je Dva tumula prilično velik. Visok oko 7 m, u prečniku pa ga obilazim u širokom luku, da bih Na potezu između ova dva grebena smje- oko 25 metara. Uspinjem se i izbĳ am na prišao s gornje strane. Ubrzo izbĳ am na štene su i one dva praistorĳ ska tumula. zaravnjeni vrh. Nekoliko krša je pomje- ravnĳ i teren, sa travnatim oazama. Prila- Krećem ka tim grobnicama podignutim reno ali izgleda da nĳ e raskopavan. U zim grebenu sa sjeverozapada. Dočekuje možda i prĳ e 3500-4000 godina. I ovog unutrašnjosti, pravo nadolje, nalazi se me gomila sitnĳ eg lomljenog kamenja. Iz puta idem obilaznim pravcem. Pokazuje grobnica (“sanduk“) načinjena od pet daljine je ličilo na rasuti tumul. Ali rĳ eč je se da je to dobra odluka, jer usput nai- kamenih ploča. Što su tumuli starĳ i u o obrušenoj suhozidini, potpuno deva- lazim na ravnĳ i teren. Zelenika je puna njima je manje pokojnika. U najstarĳ im stiranoj. Uspinjem se uz stĳ enu i stupam iznenađenja. Goli jugoistočni obronci je obično sahranjena jedna osoba. Skelet u prirodnu tvrđavu. Greben je izdignut su najavljivali lomatanje po ljutom kršu, je obično u zgrčenom položaju, a pored nad okolinom 7-8 metara i spušta se niz ali središnji plato sada postaje mnogo njega je ponekad pronađe predmet od stranu tridesetak metara. Na njegovom pitomĳ i. Nailazim na livadu, prošaranu bronze. Taj kameni “sanduk“ može biti najnižem dĳ elu je ravan plato na kojem kršima, koja je nastala spiranjem zemlje i prazan, ukoliko je pokojnik nastradao može boraviti i dvadesetak ljudi. Bilo je sa okolnih strana. Poviše nje je široki negdje u tuđini, odakle njegovo tĳ elo to zgodno mjesto za odbranu. Ali, ilirska usjek u stĳ eni, idealno mjesto za logor, nĳ e moglo biti prenešeno u domovinu. gradina nĳ e na tom mjestu. Smještena je zaklonjeno od sjevernog vjetra. Takvi tumuli nazivaju se kenotaﬁ - je- najvjerovatnĳ e na susjednom grebenu, Ubrzo izbĳ am između dva kamena tumu- dan se pominje u grčkoj legendi o na- udaljenom oko 500 metara, koji gleda la. Donji je mnogo veći. Spuštam se ka stanku Dirahĳ uma (današnjeg Drača u na Velje brdo. njemu pedesetak metara. Pada u oči da Albanĳ i). Drevna pripovĳ est kaže da je je okolni prostor skoro potpuno raščišćen Heraklo nehotice ubio Jonĳ a, Dirahovog od krša. To ukazuje da je kamenje na tom sina, pa je njegovo tĳ elo bacio u more, mjestu korišćeno za gradnju. Tumul je a u počast pokojniku podigao kenotaf

2017 januar 127 "Oltar" u podnožju tumula

u Dirahĳ umu. Arheolog Milutin Lutovac vrha je pritisnuta obrušenim kršima, ali Šušnju i tokom hrišćanskog doba. Tamo je nedavno naišao na jedan kenotaf u se vidi da je nekada mogla služiti kao je narod određenog dana u godini izlazio Rĳ ečanima kod Vilusa. kameni sto - kao kakav “oltar“. Upada- na veliku kamenu gomilu, skupa sa sve- ju mi u oči i dva kamena reda, dužine štenikom koji je obavljao procesĳ u. Ali, Oltar metar i po, koji ograđuju prilaz kamenoj ovdje na Zelenici, u blizini “žrtvenika“, Sa te niže kamene gomile pogled puca “svetoj trpezi“. Kao da je to mjesto pred- nema ni traga keramičkim fragmentima? preko cĳ elog Lješkopolja. Uživam neko stavljalo nekakav žrtvenik? Kao da je tu vrĳ eme u prizoru, pa se spuštam u pod- u dalekoj prošlosti izvođen neki obred? Dilema nožje. Obilazim gomilu i otkrivam istinsku O ilirskim svetilištima se inače malo zna. Sa donjeg tumula krećem ka gornjem, zagonetku. Na samoj južnoj ivici tumula, Pretpostavlja se da su tumuli bili mjesta udaljenom oko 150 metara. Stižem u nalazi se poveća pločasta stĳ ena, polo- na kojima su obavljane kultne radnje, sa njegovo podnožje nakon desetak minu- žena horizontalno, metar nad tlom. Ta čime je obično povezana i velika količina ta. Zaobilazim ga da bih se uspeo sa po- konstrukcĳ a čini sastavni dio tumula. ostataka od keramičkih posuda. Jedan godnĳ e strane. Na vrhu je nekoliko krša Ispod nje se nazire prazan prostor. S trag te prastare običajnosti održao se u izmješteno. Izgleda kao da je raskopavan.

128 januar 2017 Pogled sa tumula prema jugu, na rijeku Sitnicu i selo Bere

gdje na nižoj tački stoji monumentalna kamena gomila, dok se stotinak metara iza nje, na malo većoj visini, nalazi još jedna, manja. Ovo nesumnjivo odraža- va neku prastaru običajnost, čĳ i smisao zakljanjaju silni vjekovi?

Bedem Napuštam manji kameni tumul i nastav- ljam prema vrhu grebena. Sa ivice zao- bljene stĳ ene se gleda pravo nadolje na Sitnicu i na Velje brdo. Otvara se pogled i na pećinu Magaru, Tološe, Vraniće, kao i na Trešanicu i Marezu. Sa tog mjesta uspon vodi preko golih gromada koje podsjećaju na bedem. Izbĳ am na vrh. Od tog momenta počinje novo poglavlje. Možda je neko pravio grudobrane - jugo- lje brdo, Tološe i Vraniće. O čemu govore Na dvadesetak metara daljine uočavam slovenska vojska je često pravila takve ova dva tumula, postavljena jedan nad 7-8 velikih kamenih blokova u nepravil- zaklone po uzvišenjima oko Podgorice. drugim? Identična situacĳ a nalazi se na nom nizu. Je li to ilirska gradina? Već je Sa te tačke otvara se lĳ ep pogled na Ve- kamenitom brdu iznad sela Vukovaca, vrĳ eme da naiđem na tu prastaru utvrdu. Prilazim neobičnoj kamenitoj strukturi. Sada vidim da je niz kvadera mnogo duži - ukazuje se još najmanje šest. Svi su u poretku, ali nekako razdvo- jeni i iskošeni, kao da ih je izvalio neki snažan potres? Nakon tridesetak metara, nailazim Ostaci bedema na ilirskoj gradini na Zelenici Ostaci zidine 2017 januar 129 Najočuvaniji dio gradine na Zelenici

na dva kamena bloka postavljena jedan kreacĳ a i otklanja svaku dilemu. Rĳ eč je dužinom spoljašnje strane. Dugačak je na drugi. Ali, erodirani su do te mjere o ilirskoj gradini, ruiniranoj do neprepo- preko 60 metara. Pravo iznenađenje. da izgledaju kao prirodna obličja koja znatljivosti. Razgledam pravi ugao pod Zbog nepostojanja teksta u literaturi podsjećaju na bedem. Koliko sam samo kojim se bedem “lomi“, pa se spuštam sam bio uvjeren da od ilirske gradine nĳ e puta iz daljine vidio kamenite redove u podno zidine. Iz tog ugla se već jasno vidi mnogo preostalo. Zbog toga sam ovoliko poretku, nalik zidini. da su na pojedinim mjestima preosta- i odlagao istraživanje. Ali, ostataka ipak Konačno, na kraju niza pronalazim pra- la i po tri četiri reda blokova. Ispitujem ima i to znatnih! vougaono izbočenje. To nĳ e prirodna pažljivo taj suhozidni bedem cĳ elom

130 januar 2017 Ostaci pravougaone strukture - kule

Ta pravougaona razliku. Učinio je to 1975. godine u knjizi struktura nam daje “Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori“. I za prvu pouzdanu in- taj iskorak mu pripada velika zasluga. formacĳ u. Sjeverni Jer, time je omogućio da mnogo bolje bedem je bio po- razlikujemo i razumĳ emo najstarĳ e faze dignut po grčkom urbanizacĳ e Zetske ravnice. Ali, o tom načinu gradnje koji Mĳ ovićevom doprinosu se malo zna, a je na prostor Zetske još manje govori. Rĳ etko ga ko čita, a još ravnice prodro prĳ e manje o njemu piše. Očito je problem 2200-2400 godina. u “komplikovanosti“ njegovih tekstova Radilo se o novom koji od čitaoca zahtĳ evaju da pokrene konceptu fortiﬁ ka- vĳ uge. Izgleda da Mĳ ovićeva erudicĳ a, cionog graditeljstva po pravilu, odbĳ a one koji su navikli na koji su karakteri- laku literaturu. Stvar je možda i u tome Pavle Mĳ ović sala pravougaona što nĳ e lak za prepisivanje. Kako bilo, Krećem prema zapadu da bih našao kraj obličja. To je donĳ elo veliku promjenu taj čovjek je podigao naučnu ljestvicu do bedema. Začudo, nailazim samo na krš. u odnosu na starĳ i “okruglasti“ ilirski visine koju mora da dostigne svako ko Na toj strani nema ničega. Vraćam se do manir. Dotadašnje gradine su redovno namjerava da se ozbiljnĳ e bavi našom onog pravougaonog izbočenja. Na tom pratile oblik uzvišenja na kojem su sta- prošlošću. Da i ne pominjem pitanje ur- se mjestu najvjerovatnĳ e nalazila kula. jale i po pravilu imale “prstenasti“ oblik. banogeneze. To je veoma značajan detalj. Pavle Mĳ ović je prvi skrenuo pažnju na tu (Nastavak u narednom broju)

2017 januar 131 a r h i v ARCHIVE: The fi rst light bulb in Montenegro "On Saturday, August 14, the year of our Lord 1910, at nine in the evening electrifi cation be- PRVA SĲ ALICA gan in the town of Cetinje" were the news published back then in "Glas Crnogorca", "Cetinjski U CRNOJ GORI vjesnik", and many newspapers in Belgrade “U subotu, 14. avgusta, ljeta gospodnjeg and other European capitals. The fi rst power plant in Montenegro was put into operation 1910, u devet ura naveče, počelo je električno on the occasion of crowning of Nikola I Petro- osvjetljenje prĳ estone varoši Cetinje“, glasila je vic and the proclamation of the Principality of vĳ est tih dana objavljena u “Glasu Crnogorca“, Montenegro as the Kingdom of Montenegro. It “Cetinjskom vjesniku“, kao i mnogim listovima was, without a doubt, a great event especially u Beogradu i drugim evropskim prĳ estonicama. for a small and poor country like Montenegro. Piše: Velizar Radonjić Puštanje u rad prve crnogorske elektrane je dio svečanosti povodom obilježavanja jubileja pedeset godina vladavine knjaza Nikole i povodom proglašenja Knjaževine Crne Gore za Kraljevinu, a knjaza Nikole za kralja.

Izgradnja sistema hidroelektrana na Morači da primim dostojanstvo Kralja“. se periodično aktuelizuje još od 1911. Te Uz podsjećanje na proglašenje Crne Gore godine su donesena dva zakona o dava- Kraljevinom, radi boljeg razumĳ evanja nju koncesĳ a inženjeru Antu Deškoviću tadašnjeg vremena, valja podsjetiiti da sa Brača, za izgradnju hidroelektrana na je odredbama Sanstefanskog mira i na rĳ eci Morači kod Moračkog manastira i Berlinskom kongresu Crna Gora priznata u Podgorici kod Donje Gorice. Ovo pi- kao nezavisna i suverena država. Nakon tanje je ponovo aktuelno. To je zgodna toga je dobila i gradove Nikšić, Kolašin, prilika za podsjećanje na prve kilovate Spuž, Podgoricu, Žabljak, Bar, a počet- proizvedene u Crnoj Gori i prvu sĳ alicu kom XX vĳ eka Plav i Gusinje. Značajan upaljenu na Cetinju daleke 1910. godine. dio sadašnje Crne Gore je i dalje bio pod vlašću Otomanske ili Austrougarske im- Crna Gora na početku XX vĳ eka perĳ e. Dr Novica Rakočević, piše da je Knjaževina Crna Gora je proglašena za tadašnja “Crna Gora bila tipična seljačka, Kraljevinu, a knjaz i gospodar Crne Gore zaostala agrarna zemlja“ navodeći po- Nikola I za kralja, na Veliki Gospođin datak da je do 95% njenog stanovništva dan, u nedjelju 15. avgusta po starom, činilo seljaštvo. Pripajanjem novih gra- odnosno 28. avgusta 1910. godine po dova, nakon sticanja nezavisnosti, došlo novom kalendaru. U proglasu “Mome je do “jačanja varoškog elementa“ što dragome narodu“ Kralj Nikola I objav- Proglas kralja Nikole je doprinĳ elo razvoju trgovine i zanat- ljuje da je Narodno Predstavništvo kao nagraditi njegov “dobri narod“ jedno- stva, uvoza i izvoza, osnivanju trgovač- izraz narodnih misli i osjećaja, zaneseno dušno donĳ elo “prĳ edlog da se obnovi kih udruženja i akcionarskih društava, željom da dan pedesetogodišnjice nje- naše staro Kraljevstvo i da se na današnji sklapanju brojnih međunarodnih ugovo- govog vladanja kruniše djelom koje će dan Crna Gora proglasi Kraljevinom, a ja ra, ulaganju u infrastrukturu, začecima

132 januar 2017 Nikola Tesla i ukaz Knjaza Nikole o njegovom Mapa Knjaževine Crne Gore odlikovanju iz 1900. godine industrĳ skog razvoja... Valja podsjetiti 3. da Crna Gora sve do 1906. godine nĳ e imala ni svoju valutu. Do 1901. je važio austrĳ ski ﬁ orin, a od 1901. do 1906. godine austrĳ ska kruna. Tek 1906. godine je iskovan prvi crnogorski novac - bakarni i nikleni perper, 1909. srebrni, a 1910. godine i zlatni perper. Prema popisu iz 1910. godine Crna Gora imala 222.051 stanovnika.

Industrĳ ska revolucĳ a Drugu polovinu XIX vĳ eka posebno karak- terišu epohalni pronalasci koji su udarili temelje druge tehnološke revolucĳ e. Tu prĳ e svega mislim na Teslin pronalazak naizmjenične struje i sistem njenog pre- Prvo korišćenje električne nosa i distribucĳ e. Tome treba dodati i energĳ e u Crnoj Gori se ve- Edisonovu sĳ alicu. Knjaževina Crna Gora, zuje za napajanje opreme i ako u fazi oporavljanja od iscrpljujućih radio telegrafske stanice na pedesete godišnjce vladavine knjaza ratova i u procesu konstituisanja savre- Voluĳ ici u Baru, koja je instalirana i po- Nikole, najavio je provladin “Cetinjski mene države, razmišlja i o sopstvenom čela sa radom 1904. godine. Prema ne- vjesnik“ devetog maja 1909. godine u razvoju. Pažnju ukupne javnosti zao- kim, istina nepotpunim, podacima “na članku o utvrđivanju budžeta Knjaževine: kupljaju najnovĳ i tehnički i tehnološki Volujuci je dobĳ ana električna energĳ a “Tom prilikom gospodar je poslĳ e govora pronalasci. Piše se i priča o električnoj iz najmanje stotinu akumulatora ili dizel izjavio želju da se i ministar fi nasĳ a gos- energĳ i, Nikoli Tesli i njegovim otkrićima. motora od najmanje 8KS“ navodi se u podin Dušan Vukotić i načelnik Jovanović Smatraju ga najjačim svjetskim umom monografi ji “100 godina crnogorske Elek- postaraju da se odmah pristupi gradnji na polju elektrotehnike. Samo “Glas Cr- troprivrede“. U monografi ji se pominje i velikog doma knjaževske vlade na Cetinju nogorca“ u periodu od 1892. do 1910. stručni članak iz 1959. godine u kojem (Vladin dom - prim. V.R.) i da se uz druge godine, o Tesli i njegovim pronalascima je iznesena tvrdnja da je u Baru 1906. poslove za mjesec avgust (1910) iskuje objavljuje dvadesetak članaka. Nazivaju godine počela da radi i druga namjenska zlatni crnogorski novac (perper) jer će u ga “kralj elektriciteta“, “prvi elektrik na električna centrala na dizel gorivo. Bila tom mjesecu biti glavni dio svečanosti svĳ etu“, “živa zvĳ ezda našeg jata“... Ve- je instalirana za potrebe “Compagnie di 50. godina vladavine gospodareve... Uz liko poštovanje prema Tesli i njegovom Antivari“ (Barsko društvo) koja je gradi- misao da se u isto vrĳ eme pristupi radu djelu gajio je i knjaz Nikola. To svoje la pristanište u Baru, prugu od Bara do oko uvođenja električnog osvjetljenja poštovanje posebno je iskazao 1895. Vira i pristanište na Viru. na Cetinju... Da naša prĳ estonica dobi- godine ukazom kojim je Nikolu Teslu Elektrifi kacĳ u Cetinja, kao gotovu stvar je lĳ epo i moderno osvjetljenje, koje će odlikovao Ordenom knjaza Danila II reda. koja će se desiti povodom obilježavanja pored koristi građanstvu dati prĳ estonici

2017 januar 133 Crne Gore ukras kojim će se moći pono- mira “Crnogorsko akcionarsko društvo dužan da u neku od crnogorskih bana- siti pred mnogim stranim posjetiocima za elektriku“ koje će rukovoditi ovom ka položi 40.000 kruna, od kojih će mu naše zemlje“. centralom. Uprava Cetinja se obaveza- 20.000 biti vraćeno kad izvrši obaveze Elektrifi kacĳ om se u početku podrazu- la da za vrĳ eme trajanja koncesionog oročene sa 20. avgustom, a ostatak kad mĳ evalo samo osvjetljavanje glavnih ugovora neće dozvoliti da neko drugi osvjetljenje varoši bude završeno. cetinjskih ulica, pa je uprava varoši po- obavlja ovu djelatnost na teritorĳ i ove četkom februara 1910. godine objavila varoši, niti će sama osnivati preduzeća Nabavaka opreme i postavljanje instalacĳ a poziv (tender) zainteresovanim fi rmama koja bi se bavila proizvodnjom struje. U skladu sa ugovorom koncesionar je da podnesu ponude za osvjetljavanje Ce- Date su im i određene povlastice po- izvršio nabavku odgovarajuće opreme. tinja plinskim lampama sistema “Aladin“, put dozvole za besplatno postavljanje U Gracu je kupio dva dizel motora od “Auto-lux“ i sl. Niko od ponuđača nĳ e podzemne i nadzemne prenosne mreže po 60KS i dva generatora od po 55 kW. htio da prihvati rok da čitav posao obavi i korišćenje državnih zgrada za potrebe Ostala oprema je nabavljena u Beču, pa do početka avgusta i smatrali su da je prenosa električne energĳ e. Koncesio- su početkom juna 1910. godine počeli i ovaj posao u tim rokovima neizvodljiv. nar se obavezao da proizvede električ- radovi na postavljanju instalacĳ a. Cetinj- Jedan od ponuđača je predložio uvođenje nu energĳ u u dovoljnim količinama za ski medĳ i uredno izvještavaju o napre- električnog osvjetljenja sa izgradnjom osvjetljenje, industrĳ ske i druge potrebe dovanju radova. “Cetinjski Vjesnik“ 21. hidrocentrale na Rĳ eci Crnojevića, što je tokom svih 24 sata. Ulična rasvjeta je maja javlja da je posao na elektrifi kacĳ i opet bilo neizvodljivo u zadatom roku. morala biti upaljena sa prvim mrakom povjeren “jednoj stranoj fi rmi“ a “na- Kada se činilo da od planiranog osvjet- - pa do svanuća. Sve sĳ alice su morale mještanje kablova za električno osvjetljenja neće biti ništa, krajem marta se sa biti upaljene do ponoći, a od ponoći ljenje počelo je u ulici Baja Pivljanina“. ponudom javio Emanuel Kraus iz Trsta. do svanuća samo polovina. Ugovorom Polovinom juna javlja da su instalacĳ e Ponudio je da njegova fi rma “Emanu- je utvrđena i cĳ ena struje sa posebnim električnog osvjetljenja već postavljene ele Kraus - Trieste“ napravi električnu tarifama za posebne namjene. u glavnim ulicama Prĳ estonice, dok se centralu i obezbĳ edi traženo električno U monografi ji “100 godina crnogorske “u Dvoru, Vladinom Domu, poslanstvi- osvjetljenje. Elektroprivrede“ se navode i drugi važni ma i privatnim kućama privode kraju“. elementi koncesionog ugovora. Koncesio- Nešto kasnĳ e, trećeg jula: “U Dvoru je Prva koncesĳ a za izgradnju elektrane nar se obavezao da će, najkasnĳ e do 20. već privedena kraju instalacĳ a i samo se Nakon odgovarajućih provjera u Austro- avgusta, po novom kalendaru, instalirati čeka da proradi električna centrala pa ugarskom poslanstvu na Cetinju (Trst je postrojenja i osvĳ etliti glavnu gradsku da se izvrši proba... Kako smo izvješte- tada bio u sastavu Austrogarske monarhi- ulicu, knjažev dvor, prestolonasljedni- ni o jubilarnim danima biće Vladin Dom je) ponuda je prihvaćena i sa Krausom je kov dvor, dvor knjaza Mirka, Vladin dom, noću sav električno osvĳ etljen pomoću 18. maja 1910. godine zaključen ugovor o Ministarstvo vojno, Vojni stan, Zetski sĳ alica u raznim bojama tako da će veli- koncesĳ i. Uz saglasnost Ministarstva unu- dom i Djevojački institut. Koncesionar ka impozantna građevina noću plivati u trašnjih djela uprava Prĳ estonice Cetinje je preuzeo obavezu i da, nakon ovog moru svjetlosti“. Nedjelu dana kasnĳ e, se obavezala da preduzeću “Emanuele roka, u narednih šest mjeseci osvĳ etli 10. jula, pišu i o problemima odvĳ anja Kraus“ ustupi koncesĳ u za izgradnju i čitavu varoš i obezbĳ edu struju za sve redovnog saobraćaja zbog izvođenja ovih rad električne centrale u trajanju od 30 druge potrošače. Kao garancĳ u izvršenja radova: “Radi namještanja podzemnih godina. Koncesionar je bio dužan da for- prteuzetih obaveza koncesionar je bio kablova za elektriku u ulici Pivljanina

134 januar 2017 Zgrada prve elektrane na Cetinju foto: cetinje-mojgrad.org

Prvi cetinjski transformator foto: V. Radonjić

Baja, iskopani su kanali, čime je ova ulica potpuno izolisana što traje nekoliko dana, čime je saobraćaj jako ometen i svodi se na Katunsku ulicu, što je takođe Početak rada električne centrale veoma nezgodno s obzirom na saobraćaj Medĳ i su javili da je u subotu 14. av- koji ide po svojim poslovima“. gusta, po starom, odnosno 27. avgusta Zgrada za električnu centralu nĳ e mogla po novom kalendaru, u 21 sat, centrala biti sagrađena u tako kratkom roku, pa puštena u rad i na Cetinju su zasĳ ale Cetinjska sijalica, ujedno i jedna od najstarijih je oprema (pretpostavlja se) privremeno prve sĳ alice. Bio je to, bez sumnje, veliki “Osramovih“ sijalica u svijetu instalirana u jednoj od prostorĳ a Vla- događaj, posebno za jednu malu i siro- foto: cetinje.mojgrad.org dinog doma. U monografi ji crnogorske mašnu zemlju kakva je bila tadašnja Crna Elektropirivrede ovakav zaključak izvode Gora. Značaj ovog događaja je u toliko tinu svjetiljki i nešto više od šezdeset na osnovu pisma inženjera Marka Đuka- veći što je bio dio ukupnih svečanosti privatnih kuća. Centrala je proizvodila novića, tadašnjeg ministra unutrašnjih proglašenja Crne Gore za Kraljevinu a trofaznu struju, a ukupna dužina viso- djela, koji piše da je Krausu bilo dozvolje- knjaza Nikole za kralja. konaponske mreže iznosila je 3.500 me- no da opremu instalira “u jednom dĳ elu U monografi ji crnogorske Elektroprivre- tara. Cĳ ena struje za jednu sĳ alicu od - pod volat - Vladinog doma, i to da mu de navodi se podatak da je “Crnogorsko 20 svĳ eća bila je oko 1,50 perpera mjese ništa i ne uslovljava, bilo za naknadu preduzeće za elektriku”, u skladu sa sečno. U vrĳ eme početka rada Centrale, kakvu, bilo u pogledu vremena za koje koncesionim ugovorom, obezbĳ edilo: niži državni službenik imao je mjesečnu imao premjestiti rečenu centralu”. Kon- “osvjetljenje za dvor kralja Nikole, dvor platu 80-100 perpera“. cesionar je, inače, u Bajovoj ulici, u bli- prestolonasljednika Danila, dvor kneza Za rasvjetu su korišćene sĳ alice koje je zini Austrougarskog poslanstva, otkupio Mirka, sve vladine institucĳ e, Zetski dom, proizvodila fi rma “Osram”. Jednu od tih oko 2.400m2 zemljišta i na toj lokacĳ i Djevojački institut, bolnicu ‘Danilo I’, prvih sĳ alica, koja se smatra jednom od izgradio zgradu prve električne centrale. poslanstva, uličnu rasvjetu sa oko sto- najstarĳ ih sĳ alica u svĳ etu i vjerovatno

2017 januar 135 Prvi elektroinženjer u Crnoj Gori Podsjećanje na prvu sĳ alicu u Crnoj Gori prilika je i za kratko podsjećanje na pašćuje i ujedno samom pozorištu štetu prvog crnogorskog elektroinženjera, Radoja-Rada Gardaševića, sina glaso- nanosi...“ vitog junaka, barjaktara Šćepana Gojkovog Gardaševića. Radom elektrane nĳ e bila zadovoljna ni Dr Đuro Batrićević u djelu “Crnogorci u rusko-japanskom ratu“ piše da je Rade najviša crnogorska vlast. U monografi ji rođen “najvjerovatnĳ e“ 1880. godine. Osnovnu i srednju školu je završio na Crnogorske elektroprivrede podsjeća- Cetinju, a po nalogu knjaza Nikole upućen je na školovanje u Petrograd gdje ju da “Ministarstvo unutrašnjih djela, je završio Eelektrotehnički fakultet. Po izbĳ anju Rusko-japanskog rata, Rade koje je imalo nadzor nad radom predu- se “među prvim dobrovoljcima, javio da u njemu uzme učešća“. Po završetku zeća, primjećuje nemarnost i neodgo- ovog rata ostao je neko vrĳ eme u Rusĳ i, a u Crnu Goru se vratio 1912. nepo- vornost u radu električne centrale: “Kad sredno pred Prvi balkanski rat. su se propusti i pritužbe nagomilali Mi- Po izbĳ anju Prvog balkanskog rata kralj Nikola je predložio Radu Gardaše- nistarsvo je donĳ elo odluku da, zbog viću da ostane u njegovom Glavnom štabu, piše Batrićević. “Međutim, ovaj slabog nadzora nad radom električne nemirni i temperamentni ratnik kraljev predlog nĳ e prihvatio, dodajući da centrale, kazni upravu cetinjske varoši mu je mjesto u prvim borbenim redovima.“ Uputio se na skadatrski front i sa 100 perpera. Opštinska uprava je ovu prilikom juriša na utvrđeni Taraboš, 1912. godine, poginuo “u posljednjem kaznu odmah platila, ali je odlučila da jurišu na pogled Skadra.“ i ona kazni upravu elektrane. Sačekali su prvi prekid struje, koji je trajao svega najstarĳ a koja je još ispravna i danas kako se Tamindžić žali da “Crnogorsko par minuta i elektranu kaznili, takođe, čuva cetinjska porodica Pravilović, iz poduzeće za elektriku“ od njega traži sa 100 perpera. koje je od 1910. godine uvĳ ek po neko da dodatno plaća i utrošenu električnu O ovome se raspravljalo i na diplomat- bio stručnjak elektrotehničke struke. energĳ u koju koristi za kino projekcĳ e u skom i ministarskom nivou. U pismu Mi- Početak rada prve električne centrale su Zetskom domu i ako pozorište po računi- nistarstva inostranih djela, od 28. jula pratili i brojni problemi. Nepun mjesec ma plaća ukupnu potrošnju. Obzirom da 1912. godine upućenom Ministarstvu nakon njenog puštanja u rad došlo je i on Zetskom domu Postrojenje električne centrale na Cetinju do dvodnevnog prekida u napajanju. već plaća nadokna- foto: Monografija “100 godina crnogorske Elektroprivrede“ Bilo je puno žalbi da je svjetlost slaba, du za prikazivanje da na ulicama gori tek svaka treća ili če- fi lmova smatra da tvrta sĳ alica... Bilo je i prigovora da im se utrošena struja “Poduzeće za elektriku“ upisuje veću ne može dva puta količinu električne energĳ e nego što su naplaćivati i traži potrošili i da im po većoj cĳ eni prodaje od Ministra inter- struju slabĳ eg kvaliteta... vencĳ u po ovom pi- Zanimljiv je slučaj tadašnjeg kinemato- tanju: “Kako sam u grafa Ljuba Tamindžića, koji se početkom ovaj posao uložio 1912. godine obratio Milu Dožiću, mini- sve moje, žalosno stru pravde, prosvjete i crkvenih djela. bi bilo da jedan Luka I. Milunović u svojoj knjizi Crno- stranac, a bez ra- gorski kinematografi 1908-1914. piše zloga, mene upro-

136 januar 2017 Lale Zuber, trgovac, banakar i filantrop foto: cetinje-mojgrad.org

Ratovi, nestanak Crne Gore Narednu decenĳ u su obilježili ratovi. Austrougarska monarhĳ a, prvog marta 1916. godine uvodi vojnu upravu na okupiranom Cetinju. Tokom rata, sve do petog novembra 1918. godine i njihovog odlaska sa Cetinja, električna centrala je služila njihovim potrebama. Nešto kasni- je, na Podgoričkoj skupštini, Crna Gora upamćen i kao ﬁ lantrop. Vesko Pejović, je izbrisana sa političke mape Evrope. na portalu “Cetinje moj grad“ piše da je Pripojena Srbĳ i, postala je dio Kraljevine 24. 11. 1922. godine, Lale Zuber napravio Srba, Hrvata i Slovenaca. “Ugovor o daru“ kojim je svoje vlasniš- Faksimil pisma Ministarstva inostranih djela upu- Nove okolnosti su ubrzale proces pro- tvo nad Električnom centralom na Ceti- ćeno Ministarstvu unutrašnjih djela sa molbom za razmatranje pitanja kažnjavanja “električnog mjene vlasnika cetinjske elektrane. Elek- nju dobrovoljno ustupio Sudu Opštine preduzeća“, foto: Monografija “100 godina crno- tranu je u januaru 1922. godine kupio Cetinje, uz uslov: “da on svake godine gorske Elektroprivrede“ trgovac i bankar, jedan od najbogatĳ ih na Mitrovdan, počev od 1923. godine, u Crnogoraca prošlog vĳ eka, Lale Zuber, njegovo ime, kao njegovu pomoć, a po unutrašnjih djela navode da je “Uprava ovdašnjeg električnog preduzeća izvĳ e- Koncesĳ e za izgradnju hidroelektrana na Morači stila svog vlasnika g. Oskara Krausa u Posebnim zakonima o koncesĳ i, donesenim 24. aprila 1911. godine, Antu Trstu, da je Uprava Opštine Varoši Ce- Deškoviću, inženjeru sa Brača, date su koncesĳ e za podizanje hidroelektra- tinja, globila imenovano preduzeće sa na na rĳ eci Morači, o čemu će se opširnĳ e pisati u jednom od narednih čla- STOTINU (100) perpera, zbog toga što naka. Prvim zakonom mu je data izgradnja “jedne hidroelektrične centrale je tu skoro bio prekid struje usljed čega na rĳ eci Morači, u blizini moračkog Manastira“. Zakonom je precizirano: “U nĳ e bilo električne svjetlosti za samo ovoj hidroelektričnoj centrali proizvodiće se od 40.000 do 90.000, a i više, 2-3 minuta“. Pismo se završava molbom konjskih snaga, a za tu će svrhu povlasničar uložiti kapital od 4 do 5 milio- za rješavanje ovog problema: “Moli se na perpera“. Drugim zakonom mu je dodĳ eljena izgradnja centrale na rĳ eci Kr. Ministarstvo unutrašnjih djela da bi Morači kod Donje Gorice u Podgorici. Kapacitet ove centrale je bio 2.000 izvolelo uzeti u ozbiljno razmatranje ovu do 3.000 konjskih snaga, a u njenu izgradnju je trebao da uloži jedan i po stvar i donĳ eti svoje pravično rješenje do dva miliona perpera. Nedugo nakon dodjele koncesĳ a nastupili su bal- po predmetu.“ kanski, a potom i Prvi svjetski rat, tako da do njihove realizacĳ e nĳ e došlo.

2017 januar 137 svojem nahođenju, sirotinji varoši Cetinje, www.ingkomora.me razdĳ eli sumu od 40.000 dinara“. Ukoliko zbog više sile ne bi došlo do propasti ﬁ r- me ovaj ugovor je trebao da se primjenjuje u narednih 100 godina. Nakon Drugog svjetskog rata nacionalizovana je skoro sva imovina Lala Zubera, pa i elektrana na Cetinju, tako da je i “Ugovor o daru“ usljed više sile prestao da se primjenjuje. Centrala je, kao dio crnogorske Elektropri- vrede, radila sve do 1963. godine, nakon čega je pretvorena u Tehnički muzej.

Velizar Radonjić

Izvori nženjerska Komora Crne Gore je krajem 2013. pokrenula ino- Vesko Pejović: cetinje-mojgrad.org, internet portal po- viranu Internet prezentacĳ u koja ima za cilj da na savremen i svećen Cetinju, više članaka; Dr Radoman Jovanović: Borba za teritorĳ alno proširenje i međunarodno pri- Iefi kasan način informiše članove o svim značajnim događajima znanje Crne Gore (1852-1878); Monografi ja Crna Gora, i aktivnostima koje se realizuju pod okriljem naše Komore i svih “Književne Novine“, Beograd 1976; Dr Novica Rakoče- vić: Razvitak moderne države i građanskog društva u njenih pet strukovnih komora, ali i ostvari kvalitetnĳ u komunika- Crnoj Gori (1878-1918), cĳ u Komore sa svojim članstvom. Prof. dr Živko M. Andrĳ ašević, Prof.dr Zvezdan Folić i mr Aktiviran je kompleksan diskusioni Forum Inženjerske komore na Dragutin Papović: Mmonografi ja 100 godina crnogorske Elektroprivrede, Elektroprivreda Crne Gore, Nikšić 2010; kom svi članovi mogu da saopštavaju i razmjenjuju svoje stavove, Crnogorsko visočanstvo 1910-2010, montenegro-cana- mišljenja i ideje u vezi sa aktuelnim temama u inženjerskoj struci, da.com: Luka I. Milunović: Crnogorski kinematografi a time da daju svoj doprinos na unapređenju značajnih rješenja 1908-1914, Matica Crnogorska ljeto 2012; Prof.dr Gavro Perazić i mr Radoslav Raspopović: Međunarodni ugovo- u okviru djelatnosti svoje strukovne komore, kao i ukupnom radu ri Crne Gore 1878-1918, “Pobjeda“, Podgorica 1992.go- Inženjerske komore Crne Gore. dine; Dr Đuro Batrićević: Crnogorci u Rusko-japanskom ratu, montenegrina.net. Forum IKCG sastoji se iz više podforuma, specifi čno namĳ enjenim strukovnim komorama, uključujući i onaj koji se odnosi na “Pitanja, prĳ edloge, sugestĳ e i kritike’’ a koji je kreiran kako bi članovi mogli izložiti sva pitanja u vezi sa radom foruma i Internet prezentacĳ om. Razmjena ideja i mišljenja je najbolji način da se pomenuti medĳ umi prilagode potrebama inženjera što će, uvjereni smo, intenzivirati i komunikacĳ u između naših članova. Korisnici Foruma Inženjer- ske komore Crne Gore obavezni su, prilikom registracĳ e, za svoje korisničko ime unĳ eti "Ime i Prezime", kao i registrovati nalog sa e-mail adrese koja se nalazi u registru članova IKCG.

138 januar 2017 Shvatajući značaj i potrebu nabavke savremene literature, u prezentovane su lične kvaliﬁ kacĳ e nezaposlenih inženjera, oblasti široke lepeze djelatnosti svih struka čĳ i su inženjeri kao i speciﬁ kacĳ e slobodnih/dostupnih radnih mjesta. udruženi u Inženjersku komoru Crne Gore, smatrali smo da bi Na Internet prezentacĳ i, pored gore navedenog, svi članovi ideja o formiranju stručne biblioteke Komore mogla da bude mogu pronaći informacĳ e iz Registra članova IKCG (link: Re- vrlo korisna. Danas naša biblioteka obuhvata korisne naslove gistar), upoznati se sa procedurama izdavanja i oduzimanja i djela iz oblasti svih struka i dostupna je našem članstvu. licenci (link: F.A.Q.), imati uvid u rješenja iz upravnog postupka Upravo je izražena potreba za kontinuiranim usavršavanjem i koji vodi Stručna služba(link: Izdavanje, Oduzimanje, Ovje- doedukacĳ om inženjera bila motiv da Komora pokrene i elek- ra, Poništavanje ovjere licenci) kao i pronaći sve neophodne tronsku biblioteku stručne literature, čĳ i su naslovi dostupni formulare za učlanjenje i izdavanje licenci (link: Zahtjevi), samo članovima. Biblioteka Komore pozicionirana je u okviru upoznati se sa važećim zakonskim i podzakonskim aktima pomenutog Foruma. (linkovi: Zakoni i propisi i akti komore) kao i svim odlukama Internet prezentacĳ a Inženjerske komore Crne Gore je, u cilju koje se donose pod okriljem naše institucĳ e (linkovi koji se bolje integracĳ e i umrežavanja svih aktera na crnogorskom odnose na strukovne komore). inženjerskom tržištu rada, omogućila licenciranim privrednim U uvjerenju da smo inoviranjem Internet prezentacĳ e Komore naš subjektima da mogu oglasiti i slobodna radna mjesta. Takođe, rad i angažovanje učinili dodatno vidljivim, ovim putem poziva- svi nezaposleni inženjeri, članovi Komore, mogu se oglasiti mo svo članstvo da pruži lični doprinos našim nastojanjima kroz kao zainteresovani za radno angažovanje. Na linku POSAO aktiviranje na Forumu, ali i korišćenjem drugih prednosti sajta.

2017 januar 139 www.ingkomora.me Recognizing the importance and need for acquisition of modern literature from all areas of engineering profession, we considered that the idea on forming such a library could be very useful. Today, we have books from all professions and the library is available to our members. Evident need for conti- nuous training and education motivated the Chamber to start electronic library as well, available only to the members. The library is positioned within the previously mentioned Forum. For the purpose of better integration and networking of all n late 2013 the Engineers Chamber of Montenegro launched parties in Montenegrin engineering labor market, ECM websi- a new website with the purpose of informing its members te enables licensed companies to advertise available jobs. Iof all signifi cant news and events realized by the Chamber Also, all unemployed engineers, members of the Chamber, and its fi ve professional chambers in a modern and effi cient can declare as interested in employment. At the link POSAO way, but also to achieve better communication between the (job) personal qualifi cations of unemployed engineers are Chamber and its members. presented, as well as specifi cations of free / available jobs. A complex ECM discussion Forum has been activated where mem- In addition to the above, all members can fi nd information from bers can communicate and exchange their views, opinions and the Register of ECM members on the website (link: Registar), ideas regarding current topics in engineering profession, and thus become familiar with procedures on issuing and withdrawing contribute to the improvement of solutions within the fi eld of their licenses (link: F.A.Q.), have an insight on decisions from the professional chamber, and the overall work of ECM. administrative procedures of the Professional service (link: ECM Forum consists of several sub forums specifi cally inten- Izdavanje, Oduzimanje, Ovjera, Poništavanje ovjere licenci) ded for professional chambers, including the one “Questions, and fi nd all forms necessary for membership and licensing suggestions, and criticism” which is created so that members (link: Zahtjevi), become familiar with the applicable laws and could ask questions about the use of Forum and the website. bylaws (link: Zakoni i propisi i akti komore) and all the deci- Exchange of ideas and opinions is the best way to adapt men- sions being made by our institution (links related to profe- tioned media to the engineers’ needs which we believe will ssional chambers). intensify communication among our members. Forum users Believing that innovation of the website made our work and are required to enter upon registration their “Name and Sur- commitment more transparent, we invite all members to con- name” as username and to use the same e-mail address that tribute to our eff orts by participating in the Forum, and using is in the register of ECM members. other advantages of the website as well.

140 januar 2017 19 The Journal of Engineers Chamber of Montenegro Year 7 / No. 19 january 2017 [email protected]

Publisher:

Engineers Chamber of Montenegro impressum

For the Publisher: Boris Ostojić, graduated electrical engineer

Editorial Board: Architect Ljubo Dušanov Stjepčević, president Doc. Željka Radovanović, graduated civil engineer, PhD Vladimir Slavić, graduated electrical engineer Prof. Milorad Burić, graduated mechanical engineer, PhD Velizar Čađenović, graduated ﬁ re protection engineer

Editor: Jelena Pavićević

Graphic design: Nikola Latković

Print: „Grafo Group“ Podgorica

Circulation: 700

Cover photo: Detail from Župa Nikšićka Author: Luka Zeković

INŽENJERSKA KOMORA CRNE GORE ISSN 2336-9175 (Štampano izd.) ISSN 2336-9183 (Online)