Przez stulecia. O skarbach archeologicznych ziemi karlińskiej

Zbiór materiałów pokonferencyjnych

Karlino 2014 Przez stulecia. O skarbach archeologicznych ziemi karlińskiej

Przez stulecia. O skarbach archeologicznych ziemi karlińskiej

Im laufe der Jahrhunderte. Über archäologische Schätze des Körliner Landes

Karlino 2014 Spis treści

Wprowadzenie /Einführun/ > 6

Żródła do historii Karlina sprzed 1945 r. /Quellen zur Geschichte von Karlino vor 1945/ > 10

Robert Borucki /Koszalin/ Materiały źródłowe do dziejów powojennego Karlina w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalini /Quellenmaterial zur Nachkriegsgeschichte von Karlino im Staatarchiv Koszalin/ > 23

Joanna Chojecka, Anna Janczewska /Koszalin/ Moja historia. Przewodnik po archiwum rodzinnym > 46

Ignacy Skrzypek /Koszalin/ Poprzez stulecia. Archeologia gminy Karlino /Archaologie der Gemeinde Karlino/ > 58

Zarys Historyczny Karlina /Geschichte Korlin / > 90

Karlino na starych pocztówkach > 160 Dla człowieka, podobnie jak dla ptaka, świat ma wiele miejsc, gdzie można odpocząć, ale gniazdo tylko jedno Oliver Wendell Holmes

Wprowadzenie

Pierwsza wzmianka o miejscowości Karlino pochodzi z 1240 roku i mówi o tym, że Karlino należało wówczas do tzw. księstwa kamieńskiego, jednak najstarszy zapis o Karlinie pochodzi z 24 marca 1299, gdy wymieniono Horna, obywatela Karlina (Horn Ciuis In Corlin). Historia Karlina zapisana na kartach historii pokazuje burzliwe dzieje. Miasto wielokrotnie było palone. Do II Wojny Światowej Karlino było typowym małym miasteczkiem niemieckim. Działały różnorodne cechy, działały szkoły, zakłady pracy, magistrat. Zawirowania wojenne spowodowały, że Karlino stało się miastem polskim. Dokumenty ilustrujące życie społeczno – gospodarcze niemieckiego Karlina znalazły się wówczas w Archiwum w Greisfwaldzie. Współczesne Karlino nie odcina się od przedwojennej tożsamości Karlina. W 2010r. Gmina rozpoczęła cykl działań mających na celu odkrywanie naszej historii, tożsamości miejsca. Karlino nie zapomina o niemieckiej przeszłości miasta, wręcz przeciwnie. Traktuje ja jako ważny element w rozwoju miasta. Odkrywanie karlińskiej historii rozpoczęło się w 2010r. - p o d c z a s o b c h o d ó w r o k u j u b i l e u s z o w e g o z o r g a n i z o w a n a z o s t a ł a k o n f e r e n c j a n a u k o w a „W poszukiwaniu tożsamości historycznej Karlina”, której partnerem były Archiwa Państwowe z Koszalina i Greisfwaldu. Otwarte zostało również Muzeum Ziemi Karlińskiej, które gromadzi dokumenty, przedmioty codziennego użytku i inne rzeczy związane z historią miasta. Wiele z tych rzeczy przekazali nam mieszkańcy Karlina, wiele pochodzi z tzw. „pchlich targów” i aukcji internetowych, w tym prowadzonych przez niemieckie antykwariaty. Wiele cennych pamiątek przekazali byli mieszkańcy Karlina oraz zaprzyjaźnione małżeństwo z Niemiec, które cały czas dociera do różnych przedmiotów będących w posiadaniu mieszkańców Niemiec. Dzięki posiadanym przez nich szkicom i obrazom znanego niemieckiego malarza, który urodził się w Karlinie - Ernsta Alberta, gen. Fischer-Cörlin (1853 Cörlin - 1932 Berlin) rok 2011 poświęcony był właśnie temu karlińskiemu malarzowi. W roku 2012 dzięki wsparciu „karlińskich ambasadorów” została zorganizowana konferencja popularno-naukowa Johann Ernst Benno - Pomorski Romantyk poświęcona niemieckiemu pisarzowi romantycznemu, który opublikował powieści historyczne i poezję o Pomorzu. Od kilku lat Karlino odwiedzają byli mieszkańcy Karlina, którzy w wyniku zawirowań historycznych zmuszeni zostali opuścić swoje rodzinne strony. Również w ubiegłym roku odwiedzili Karlino. Kilka lat wcześniej podczas wizyty w Karlinie odtworzona została płyta na pomniku Gimnastyków poległych podczas I Wojny Światowej. Pragnąc utrwalić i zachować dotychczasowe stosunki z byłymi mieszkańcami Karlina na dziedzińcu karlińskiego Gimnazjum zasadzone zostały dwa pamiątkowe dęby: Dąb Katyński oraz Dąb Papieski. W 2011 roku zasadzony został „Dąb Wspólnych Korzeni”, który ma być symbolem pojednania i budowania pomostu pomiędzy: byłymi przedwojennymi mieszkańcami Karlina, pokoleniami, które tworzyły historię miasta, a współczesnym pokoleniem mieszkańców Karlina. Dąb jest symbolem

6 Niemiec, a rok 2011 ogłoszony był przez ONZ rokiem lasów. Podczas otwarcia Muzeum Ziemi Karlińskiej p. Christian Luther – wnuk przedwojennego karlińskiego nauczyciela – przekazał do muzeum Kronikę Karlina spisaną ręcznie przez jego dziadka – Reinholda Wediga, który przymusowo opuszczając Karlino, zabrał ją z sobą do Niemiec. Przekazując ją do muzeum p. Luter powiedział: „Drodzy mieszkańcy Karlina. Niniejszą kronikę spisywał tutaj mój dziadek przez wiele lat. Wiele godzin spędzał w archiwum ratusza i innych archiwach sporządzając kopie dokumentów. W swoim plecaku przytargał tę książkę aż do Unzelm w Niemczech. W jego regale niniejsza Kronika miała zawsze swoje honorowe miejsce. Przekazując teraz kronikę, wypełniam jedynie wolę mojego dziadka i czynię to z wielką przyjemnością, gdyż Karlino patrzy świadomie w przyszłość i równie świadomie w przeszłość”. W roku 2014 Gmina Karlino kontynuuje odkrywanie tożsamości historycznej i budowanie dialogu i pomostu pomiędzy pokoleniami oraz mieszkańcami Euroregionu Pomerania. Organizowanie konferencji „O skarbach archeologicznych ziemi karlińskiej” to ukłon w stronę ludzi, którzy budowali na naszych ziemiach zręby polskiej państwowości, to jedyna w swoim rodzaju okazja do obcowania z żywą historią. W ramach przygotowanego projektu w dniach 4-6.03.2014r. zorganizowaliśmy cykl polsko- niemieckich imprez i spotkań towarzyszących temu historycznemu wydarzeniu, w celu uhonorowania poprzednich pokoleń oraz współczesnych mieszkańców Karlina – wszystkich tych, którzy na co dzień swoją pracą i postawą budowali i budują historię naszej małej Ojczyzny – gminy Karlino. Do projektu zaangażowani zostali partnerzy z Niemiec (z Dargun i Wolgast). Potrzeba odkrywania lokalnej przeszłości w naszym mieście i regionie, w tym w Euroregionie Pomerania łączy się ze żmudną nauką pojednania z własną – pomorską - historią. Jest nam to potrzebne jako Polakom i Europejczykom, ale nade wszystko jako „ludziom stąd”. To wspólne odkrywanie tożsamości Euroregionu Pomerania, naszej wspólnej kultury i dziedzictwa Kulturowego. Historia nie jest łatwa. Wciąż wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi, dlatego trzeba wracać do historii, czasem niełatwej i poszukiwać tych odpowiedzi, gdyż jak powiedział Jan Paweł II – „Budując naszą przyszłość, nie można zapomnieć o przeszłości”.

7 Für Menschen und Vögel, hat die Welt viele Orte zur Entspannung, aber nur ein Nest Oliver Wendell Holmes

EINFÜHRUNG Die Ortschaft Körlin (heute Karlino) wurde zum ersten Mal im Jahre 1240 erwähnt. Körlin gehörte damals zum sog. Fürstentum Cammin. Jedoch die älteste schriftliche Aufzeichnung über Körlin stammt vom 24. März 1299 Damals wurde Horn, ein Bewohner von Körlin (Horn Ciuis In Corlin) erwähnt. Karlino hatte eine turbulente Geschichte. Die Stadt wurde mehrmals verbrannt. Bis zum Zweiten Weltkrieg war Karlino eine typische deutsche Kleinstadt. Hier waren verschiedene Zünfte, Schulen, Betriebe und Magistrat tätig. Die Wirren des Krieges hatten zur Folge, dass Karlino eine polnische Stadt wurde. Die Unterlagen über das gesellschaftliche und wirtschaftliche Leben des deutschen Körlins befanden sich damals im Archiv in Greifswald. Das heutige Karlino trennt sich nicht von der Vorkriegszeitsidentität von Körlin. Im Jahre 2010 hat die Gemeinde eine Reihe von Maßnahmen zur Entdeckung unserer Geschichte und Identität begonnen. Karlino vergisst die deutsche Geschichte der Stadt nicht - ganz im Gegenteil. Sie wird als ein wichtiges Element in der Entwicklung der Stadt behandelt. Die Entdeckung der Geschichte von Karlino hat im Jahre 2010 begonnen. - während der Feierlichkeiten zum Jubiläumsjahr fand die Konferenz „Auf der Suche nach der historischen Identität von Karlino” statt, deren Partner die Staatsarchive in Koszalin und Greifswald waren. Eröffnet wurde auch das Museum des Körliner Landes, das Exponate sammelt, die mit der Geschichte von Karlino zusammenhängen. Viele von diesen Exponaten wurden uns von Bewohnern von Karlino übergeben, viele kommen von sogenannten Flohmärkten oder von den Internetauktionen, die auch von deutschen Antiquariaten betrieben werden. Viele wertvolle Gegenstände wurden von ehemaligen Bewohnern von Karlino und vom befreundeten Ehepaar aus Deutschland übergeben, das die ganze Zeit verschiedene Gegenstände erreicht, die im Besitz von Deutschen sind. Dank ihrer Skizzen und Bilder des bekannten deutschen in Körlin geborenen Malers, Ernst Albert, Gen. Fischer Cörlin (1853 Cörlin - 1932 Berlin) war das Jahr 2011 diesem Körliner Maler gewidmet. 2012 wurde mit Unterstützung der „Körliner Botschafter” die Fachkonferenz „Johann Ernst Benno - Romantiker aus Pommern” organisiert, die dem deutschen Schriftsteller der Romantik, der historische Romane und Gedichte über Pommern schrieb, gewidmet war. Seit vielen Jahren wird Karlino von ehemaligen Bewohnern von Körlin besucht, die aufgrund der geschichtlichen Wirren gezwungen waren, ihre Heimat zu verlassen. Letztes Jahr haben sie Karlino auch besucht. Vor einigen Jahren wurde während ihres Besuches in Karlino die Platte des Denkmals der Turner, die im Ersten Weltkrieg gefallen sind, erneuert. Um die bestehenden Beziehungen mit den ehemaligen Bewohnern von Körlin wurden auf dem Hof des Körliner Gymnasiums zwei Gedenkeichen gepflanzt: Katyn-Eiche und Papst-Eiche. Im Jahr 2011 wurde „die Eiche der gemeinsamen Wurzeln” gepflanzt, die ehemalige Bewohner von Körlin mit den heutigen Bewohnern verbinden soll. Die Eiche ist ein Symbol von Deutschland und das Jahr

8 2011 wurde von der UNO als Jahr der Wälder ausgerufen. Während der Eröffnung des Museums des Körliner Landes übergab Herr Christian Luter, der Enkel des Vorkriegschronisten von Körlin, die Chronik seines Großvaters, Reinhold Wedig, der sie nach Deutschland mitnahm, als er Körlin verlassen musste. Bei der Übergabe sagte Herr Luter: „Liebe Bürger von Körlin. Diese Stadtchronik hat mein Großvater hier jahrelang geschrieben. Stundenlang hat er im Archiv des Rathauses und in anderen Archiven gesessen und Kopien von Dokumenten erstellt. In seinem Rucksack hat er dieses Buch bis nach Uelzen in Deutschland geschleppt. In seinem Bücherregal stand diese Chronik immer an erster Stelle. Ich übergebe diese Chronik und erfülle mit Freude den Willen meines Großvaters, denn Karlino blickt bewusst in die Zukunft und bewusst in die Vergangenheit”. Im Jahre 2014 setzt die Gemeinde Karlino die Entdeckung der historischen Identität und den Dialog zwischen Generationen und den Bewohnern der Euroregion Pomerania fort. Die Konferenz „Über archäologische Schätze des Körliner Landes” ist ein Entgegenkommen den Menschen gegenüber, die hier Grundlagen für den polnischen Staat gelegt haben. Es ist eine einmalige Möglichkeit mit der lebendigen Geschichte im Kontakt zu sein. Im Rahmen eines Projektes haben wir am 4-6.03.2014 eine Reihe von deutsch-polnischen Veranstaltungen und Begegnungen vorbereitet, die dieses historische Ereignis begleiten, um die früheren Generationen und die heutigen Bewohner von Karlino zu ehren - alle, die mit ihrer Arbeit und ihrer Einstellung die Geschichte unserer kleinen Heimat, der Gemeinde Karlino, bauen und gebaut haben. Am Projekt waren die Partner aus Deutschland (aus Dargun und Wolgast) beteiligt. Das Bedürfnis der Entdeckung der lokalen Vergangenheit in unserer Stadt und Region verbindet sich mit dem mühsamen Lernen der Versöhnung mit der eigenen - pommerschen - Geschichte. Das brauchen wir als Polen und Europäer aber vor allem als „Menschen von hier”. Das ist ein gemeinsames Entdecken der Identität der Euroregion Pomerania, unserer gemeinsamen Kultur und des Kulturerbes. Die Geschichte ist nicht einfach. Viele Fragen sind ohne Antwort, deshalb muss man auf die Geschichte zurückgreifen, die nicht immer einfach ist, und nach Antworten suchen, denn „wir dürfen die Vergangenheit nicht vergessen, wenn wir unsere Zukunft aufbauen”, so der Papst Johannes Paul II.

9 Źródła do historii Karlina sprzed 1945 r. przechowywane w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie

Historie pisane miast z reguły zaczynamy od aktu lokacyjnego, który określał zasięg terytorialny miasta, jego prawa i obowiązki etc. Ponieważ akt lokacyjny Karlina się nie zachował stąd też w historii istnieją różne wersje co do ustalenia tejże daty. Problem ten został poruszony m.in. na konferencji naukowej, która odbyła się w Karlinie 24 września 2014r., po której to została wydana publikacja1. Jako że akt lokacyjny miasta się nie zachował, nie wiadomo zatem dokładnie w którym roku Karlino dostało prawa miejskie. Podczas konferencji w Karlinie w 2010 r. pa Edward Rymar udowodnił, że najprawdopodobniej uzyskało ono prawa miejskie pomiędzy rokiem 1255 a 12992. Położenie Karlina u zbiegu rzek Parsęty (Persante) i Radwi (Radüe) zadecydowało o powstaniu w tym miejscu osady targowej. W miejscu przeprawy przez Parsętę istniała komora celna, poświadczona już w 1159 r, aczkolwiek wtedy jeszcze nie wspominano o nazwie miejscowości. Osada ta z czasem nabierała charakteru miejskiego . Pierwsza wzmianka o Karlinie pochodzi z 24 marca 1299 r. w dokumencie określającym granice wsi Rzepkowo (Repkow) w ziemi sławieńskiej ze wsią cystersów z Bukowa (See Buckow) dla rycerza Jana de Sletzen, która to czynność odbyła się w Karlinie, prawdopodobnie wtedy już miastem. Dokumentacja przechowywana była w ratuszu miejskim, lecz ze względu na liczne pożary w mieście nie zachowała się w całości. Część dokumentów znajdowała się również na zamku biskupów. Położenie Karlina u zbiegu rzek Parsęty (Persante) i Radwi (Radüe) zadecydowało o powstaniu w tym miejscu osady targowej. W miejscu przeprawy przez Parsętę istniała komora celna, poświadczona już w 1159 r, aczkolwiek wtedy jeszcze nie wspominano o nazwie miejscowości. Osada ta z czasem nabierała charakteru miejskiego3. Pierwsza wzmianka o Karlinie pochodzi z 24 marca 1299 r. w dokumencie określającym granice wsi Rzepkowo (Repkow) w ziemi sławieńskiej ze wsią cystersów z Bukowa (See Buckow) dla rycerza Jana de Sletzen, która to czynność odbyła się w Karlinie, prawdopodobnie wtedy już miastem. Dokumentacja przechowywana była w ratuszu miejskim, lecz ze względu na liczne pożary w mieście nie zachowała się w całości. Część dokumentów znajdowała się również na zamku biskupów. Na początku XIX wieku powstało w Szczecinie archiwum, które rozpoczęło gromadzenie materiału historycznego od jednostek państwowych i samorządowych. W 1827 r. Nadprezydent Prowincji Pomorze Johann August Sack powołał barona Ludwiga von Medem do zorganizowania jednostki archiwalnej. W Styczniu 1831 r. archiwum zostało podporządkowane Zarządowi Archiwów Prowincjonalnych w Berlinie, a bezpośrednio nadprezydentowi prowicji. W roku 1867 zostało ono przemianowane na Królewskie Archiwum Państwowe (Königliches Staatsarchiv) i uznane za urząd państwowy mający służyć celom

1 W poszukiwaniu tożsamości historycznej Karlina. Tom I: do 1945 r. pod. Red. A Chludzińskiego, Karlino-Pruszcz Gdański 2010. 2 Edward Rymar, Karlino - biskupie miasto rezydencjalne (XIII-XVI wiek), [w]: W poszukiwaniu tożsamości historycznej Karlina. Tom I: do 1945 r. pod. Red. A Chludzińskiego, Karlino-Pruszcz Gdański 2010, s. 83. 3 Edward Rymar, Karlino - biskupie miasto rezydencjalne (XIII-XVI wiek), [w]: W poszukiwaniu tożsamości historycznej Karlina. Tom I: do 1945 r. pod. Red. A Chludzińskiego, Karlino-Pruszcz Gdański 2010, s. 81.

10 zarówno naukowym jak i administracyjnym4. Jego siedziba został Zamek Książąt Pomorskich5. Pod koniec XIX wieku rozpoczął się proces deponowania w archiwum szczecińskim akt w tym miejskich, m.in. akta magistratu karlińskiego, które zostały przekazane do archiwum w Szczecinie w 1897 r. na podstawie umowy depozytowej6. W 1901 r. stworzono spis akt z lat 1549-1768 oraz drugi spis wraz z regestami i indeksem rzeczowym dla dokumentów z lat 1663-1867 . Również deponowano do archiwum szczecińskiego akta sądowe, instytucji kredytowo – finasowych, jak i cechowych7. Również deponowano do archiwum szczecińskiego akta sądowe, instytucji kredytowo – finasowych, jak i cechowych8. Do roku 1942 archiwalia sądowe znajdowały się wraz z całym zasobem w magazynach archiwum w Szczecinie. W obawie przed nalotami zostały one jednak rozśrodkowane. W ten sposób akta zespołów sądowych ewakuowano głównie do Tychowa koło Sławna (rep. 23, 24), Tuczna (część Rep. 75, 77), Ralswick na Rugii (Rep. 75, 76,77), Schwerinsburga (Rep.25), Pęzina (Rep. 77), Mierzęcina (Rep. 75) oraz Bonina koło Łobza (Rep. 30c, 77)9. Niestety część akt w miejscach ewakuacji uległa zniszczeniu. Po powstaniu polskiego archiwum w Szczecinie w sierpniu 1945 roku, zaczęto zbierać rozproszone archiwalia. Niestety te z Bonina zaginęły w całości. Natomiast akta z Ralswick i Schwerinsburga zostały przejęte przez niemieckich archiwistów i przewiezione do Archiwum Krajowego w Greifswaldzie10. W ten sposób Akta magistratu miasta Karlina (Magistrat der Stadt Körlin – 329 j.a) są przechowywane w Landesarchiv Greifswald11. Również w Greifswaldzie znajdują się akta najstarszych cechów rzemieślniczych z Karlina: akta cechu piwowarów, szewców, murarzy, krawców, bednarzy, kowali, sukienników i cieśli (Rep. 38b Zunfturkunden Körlin” – 17 j.a.)12. Natomiast do Archiwum Państwowego w Szczecinie z materiałów dotyczących historii Karlina, zgromadzono m.in. Urząd Domenalno-Rentowy w Karlinie (Domänenrentamt Körlin) z lat 1773-1874 oraz Cechy miasta Karlina (Innungen Körlin) z lat 1548-193413. Część akt pozostawała jeszcze, do zakończenia II wojny światowej, w registraturach urzędów. Dopiero po prawnym uregulowaniu przez państwo polskie spraw ich przekazywania do archiwów państwowych dochodziło do przejmowania akt przez archiwa państwowe. W ten sposób do Archiwum Państwowego w Koszalinie, (ówcześnie Wojewódzkiego Archiwum Państwowego) zostały przekazane m.in. dokumenty z dawnego „Sądu Obwodowego w Karlinie” (Amtsgericht Körlin) przejęto z archiwów zakładowych Sądu Powiatowego w Kołobrzegu w dniu 25 czerwca 1964 r. (Wojewódzkie Archiwum Państwowe, dalej: WAP; akcesja, dalej: Acc. 130/1964) oraz Sądu Powiatowego w Białogardzie (WAP; Acc. 265/1971). Podstawę prawną uzasadniającą przejęcia stanowiło zarządzenie Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Generalnego PRL z dnia 4 R. Gaziński, P. Gut, M. Szukała, Wstęp [w]: Przewodnik po zasobie archiwalnym. Akta do 1945 roku, Warszawa-Szczecin 2002, s. 14. 5 Archiwum Państwowe w Szczecinie. Przewodnik po zasobie archiwalnym. Akta do 1945 roku, opracowanie zbiorowe: R. Gazinski, P. Gut, M. Szukała, Warszawa-Szczecin 2002, s. 14. 6 K. Pencarski, Gospodarka miast Rejencji Koszalinskiej w latach 1918-1938, Słupsk 2012 (dysertacja doktorska w zbiorach Biblioteki Akademii Pomorskiej w Słupsku), s. 8, 18. 7 K. Pencarski, Kształtowanie zasobu archiwalnego pruskiego Archiwum Państwowego w Szczecinie (Staatsarchiv Stettin) w zakresie akt miejskich Rejencji Koszalinskiej, wytworzonych przed 1945 rokiem (w druku). 8 Archiwum Państwowe w Szczecinie. Przewodnik po zasobie archiwalnym. Akta do 1945 roku, opracowanie zbiorowe: R. Gazinski, P. Gut, M. Szukała, Warszawa-Szczecin 2002, s. 14-15. 9 Ibidem, s. 156. 10 Ibidem, s. 156. 11 Landesarchiv Greifswald. 12 Uwe Rodig, Quellen zur Geschichte des Körliner Handwerks im Landesarchiv Greifswald [w]: W poszukiwaniu tożsamości historycznej Karlina. Tom I: do 1945 r. pod. Red. A Chludzińskiego, Karlino-Pruszcz Gdański 2010, s. 146. 13 http://baza.archiwa.gov.pl, dostęp z 4 marca 2014 r.

11 24 lutego 1961 roku w sprawie przechowywania i brakowania akt byłych niemieckich organów sądowych i prokuratorskich14. Sąd Obwodowy w Karlinie rozpoczął swoją działalność z dniem 1 października 1879 r. jako sąd pierwszej instancji, orzekając w sprawach cywilnych, gdy wartość przedmiotu sporu nie przekraczała 300 marek, oraz w sprawach karnych15. Sprawy dotyczące pracy, wynajmu mieszkań czy lokali, podróży, kradzieży zwierząt, szkód wyrządzonych przez zwierzęta czy zdrad małżeńskich, były rozpatrywane bez względu na wartość materialną sporu16. Natomiast sprawy karne, tj. przywłaszczenia, oszustwa, występki zagrożone karą pozbawienia wolności do trzech miesięcy oraz 600 marek grzywny, kradzież przedmiotów do wartości 25 marek, paserstwo, uszkodzenie ciała, defraudacja itp., były wyrokowane przez sąd ławniczy (Schöffengericht)17. W skład sądu ławniczego wchodził z reguły jeden sędzia, jako przewodniczący, oraz dwóch ławników, z których przynajmniej jeden musiał być mężczyzną. W przypadku spraw skomplikowanych, na wniosek prokuratora, powoływano dodatkowo drugiego sędziego18. Wykroczenia wobec ustawy prawa leśnego (Feld- und Forstpolizei Gesetz) również zaliczane były do spraw karnych, które rozstrzygał sąd obwodowy19. Ponadto do kompetencji sądu obwodowego należało prowadzenie spraw opiekuńczych i kuratorskich, przechowywanie, otwieranie i wykonywanie testamentów, prowadzenie ksiąg i akt hipoteczno-gruntowych, przechowywanie duplikatów metrykalnych ksiąg kościelnych oraz duplikatów ksiąg urzędów stanu cywilnego (Nebenregister), jak również prowadzenie rejestrów: towarzystw, spółek, oraz rejestrów handlowych. Również prowadzenie postępowań upadłościowych, zarządów przymusowych i licytacji20. Sąd Obwodowy w Karlinie (Amtsgericht Körlin) rozpoczynając działalność, przejął w sukcesji akta wcześniejszych sądów niższych instancji: miejskich (Stadtgerichte), patrymonialnych (Patrimonialgerichte), Sądu Ziemskiego i Miejskiego (Land- und Stadtgericht), jak również Powiatowej Komisji Sądowej (Kreisgerichtkommission)21. W latach 1933-1945 przy karlińskim sądzie obwodowym działał sąd do spraw niepodzielnych gospodarstw chłopskich (Anerbengericht)22. Był to sąd pierwszej instancji, powstały na podstawie ustawy z 29 września 1933 r23. Ustawa ta, wraz z uzupełnieniami i przepisami wykonawczymi, powoływała sądy własności dziedzicznej (Anerbengerichte), jako sądy pierwszej instancji, działające na obszarze sądów obwodowych. Celem tejże ustawy było uniemożliwienie dzielenia i zadłużania takich gospodarstw24. Wśród przechowywanych w Archiwum Państwowym w Koszalinie aktach Sądu Obwodowego w Karlinie serie:

14 „Monitor Polski”, 1961 nr 33, poz. 155. 15 Gerichtsverfassungsgesetz vom 27. Januar 1877, RGB z 7 lutego 1877 r., s. 45-46. 16 Ibidem, s. 45. 17 Ibidem, s. 46. 18 H. Grais de, Handbuch der Verfassung und Verwaltung in Preußen und dem Deutschen Reiche, Berlin 1926, s. 314-315. 19 P. Gut, Organizacja sądownictwa..., s. 47. 20 Ibidem. 21 Archiwum Państwowe w Koszalinie (dalej: AP Koszalin), Sąd Obwodowy w Karlinie z lat [1716-1878] 1879-1945, (dalej: SO Karl), passim. 22 AP Koszalin, SO Karl, sygn. 1723-1913. 23 Reichserbhofgesetz vom 29. September 1933 r., http://www.verfassungen.de/de/de33-45/reichserbhof33.htm, dostęp z listopada 2013 r. 24 Władze nazistowskie szczególną opieką objęły rolnictwo. Wieś miała stać się „źródłem siły narodu”, zapewniając zdrowsze i liczniejsze potomstwo, a przede wszystkim zachować autonomiczność w produkcji rolnej. W związku z tym władze od maja 1933 r. podjęły kroki dla popierania gospodarstw wielkochłopskich. Założeniem wyżej wymienionej ustawy było również utrzymanie „czystości rasy”. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974, s. 223; Czapliński W., Galos A., Korta W., Historia Niemiec, Wrocław 2010, s. 630-631.

12 1) Akta ogólne i personalne, sygn. 1-19 z lat [1851-1878] 1879-1937. a) Akta ogólne, sygn. 1-14 z lat [1851-1878] 1879-1937. b) Akta personalne, sygn. 15-19 z lat 1911-1933. 2) Księgi i akta hipoteczno-gruntowe, sygn. 20-1703 z lat [1716-1878] 1879-1945. a) Księgi gruntowe, sygn. 20-242 z lat [1781-1878] 1879-1945 (akta zawierają dane o oznaczeniu nieruchomości zgodnie z katastrem gruntowym, o kolejnych właścicielach, również wpisy odnośnie ograniczonych praw rzeczowych oraz hipotek); b) Akta gruntowe, sygn. 243-1673 z lat [1716-1878] 1879-1945 (zbiory dokumentów obejmujące m.in.: odpisy kart księgi gruntowej, dokumenty katastralne, notarialne i stanu cywilnego, listy hipoteczne, wnioski, oraz postanowienia sądu); c) Akta katastralne, sygn. 1674-1703 z lat [1872-1878] 1879-1940 (zawierają takie dane jak m.in.; nazwisko właściciela nieruchomości, jego miejsce zamieszkania, rodzaj nieruchomości, numer działki i jej powierzchnia oraz wysokość rocznego podatku); 3) Sprawy spadkowe i rodzinne, sygn. 1704-1712 z lat [1772-1878] 1879-1908 (w aktach znajdują się informacje o sporządzanych testamentach, ich otwarciach, unieważnieniach i deponowaniu, informacje o prawnych skutkach śmierci fizycznej osoby, przejściu spadku na ustanowionych spadkobierców, zarówno wskazanych w testamencie, jak i tzw. spadkobierców ustawowych, również wezwania do stawienia się przed sądem, oraz informacje dotyczące wszelkich postanowień sądowych publikowane w „Öffentlicher Anzeiger” lub w „Stettiner Intelligenz- Zettel”, takie jak m.in. ogłoszenie o wystawieniu ruchomości po zmarłych w drodze licytacji czy ogłoszenie o opublikowaniu złożonego w sądzie testamentu); 4) Rejestry praw majątkowych, sygn. 1713-1715 z lat [1843-1878] 1879-1944 (w poszycie o sygn. 1713 znajdują się dokumenty dotyczące zawarcia rozdzielności majątkowej małżonków, w tym również druki ogłoszeń publikowanych m.in. w „Intelligentzblatt”, stwierdzające postanowienia sądu w tych sprawach; akta o sygn. 1714-1715 to chronologiczny rejestr zawartych umów); 5) Rejestry handlowe, sygn. 1716-1718 z lat 1900-1944 (zawierają takie informacje jak m.in. nazwa przedsiębiorcy bądź firmy, siedziba, stosunki prawne, numer firmy i data wpisu do rejestru, a w przypadku przedsiębiorstwa również przedmiot działalności, kwota kapitału zakładowego, forma zarządzania czy informacje na temat umowy zawarcia spółki bądź statutu, również dane dotyczące podstaw prawnych ewentualnego zaprzestania działalności. Akta o sygnaturach 1716-1717 dotyczą firm jednoosobowych o oznaczeniu „HRA” m.in. „C. Oellrich, Körlin a/Pers.”, czy „W. Wollf, Rogzow”. Natomiast księga o sygn. 1718 dotyczy spółek akcyjnych i posiada oznaczenie HRB. Są to m.in. takie firmy jak: „Zementwarenfabrik und Baumaterialenhandlung Max Kästner, G.m.b.H. zu Körlin a/Persante”, „C. Oellrich Aktion Gesellschaft in Körlin a/Persante”, „Gemeinnützige Baugesellschaft Körlin mit beschränkter Haftung); 6) Rejestry spółdzielni, sygn. 1719 z lat 1907-1944 (zawierają takie informacje jak m.in. nazwa, siedziba, przedmiot działalności, numer firmy i data wpisu do rejestru, dla spółdzielni z ograniczoną odpowiedzialnością majątkową wysokość odpowiedzialności cywilnej, ponadto informacje na temat uchwalonego statutu, miejsca i czasu jego opublikowania, określenie okresu działalności spółdzielni, upoważnienia zastępcze, jak również podstawy prawne zaprzestania działalności spółdzielni, o ile taka występowała. Akta zawierają informacje o działalności takich spółdzielni jak np. „Kolberg- Körlin’er Landwirtschaftlicher Ein- und Verkaufsverein e.G.m.b.H.“, „Molkereigenossenschaft Rabuhn e.G.m.b.H.“, „Heimstätten - Baugenossenschaft Körlin a/Persante e.G.m.b.H.“,

13 „Spiritus-Brennereiverein Stolzenberg e.G.m.b.H.”); 7) Rejestry stowarzyszeń, sygn. 1720-1722 z lat 1900-1942 (zawierają takie informacje jak m.in. nazwa, siedziba, data zarejestrowania działalności stowarzyszenia, data uchwalenia statutu oraz inne dane dotyczące podstaw prawnych ewentualnego zaprzestania działalności stowarzyszenia. W aktach znajduje się informacja o takich stowarzyszeniach jak np. „Schützengilde eingetragene Verein in Körlin a/Persante”, „Rindviehzuchtverein des Kreises Kolberg-Körlin“, „Evangelisch-Kirchlich Blau-Kreuz- Verein“, „Arbeitsgemeinschafts für Körlin und Umgegend bestehend aus Handel, Handwerk, Gewerbe und Industrie“, „Preussischen Landesverein vom Roten Kreuz“, „Freiwillige Sanitätskolonne vom Roten Kreuz Körlin“); 8) Matrykuły niepodzielnych gospodarstw dziedzicznych, sygn. 1723-1913 z lat 1933-1945 a) Księgi, sygn. 1723-1746 z lat 1934-1944 (w aktach znajdują się informacje dotyczące opisu gospodarstw rolnych, ich powierzchni, oraz wpisu do ksiąg gruntowych); b) Akta, sygn. 1747-1913 z lat 1933-1945 (zawierają informacje o wpisaniu do ksiąg gruntowych adnotacji o statusie gospodarstwa jako „Erbhof ”, zawierają skrócone wyciągi z ksiąg gruntowych, wnioski zainteresowanych rolników o przyznanie ich gospodarstwu statusu „Erbhof ” wraz z dokumentami potwierdzającymi niepodzielność gospodarstw, jak również braku występujących na nich obciążeń, dokumentami regulującymi formę spłacenia przez jedynego spadkobiercę pozostałych spadkobierców); Sąd Obwodowy w Karlinie 1913 j.a. co stanowi 39,37 mb. Inny zespól przechowywany w AP Koszalin to dawny Urząd Stanu Cywilnego w Karlinie (Standesamt Körlin)25, który aktualnie liczy 70 j.a. z lat 1874-1912. Są to księgi urodzeń, małżeństw i zgonów. Służą one przede wszystkim genealogom, ale również mogą służyć jako źródło badań nad stosunkami gospodarczo - społecznymi. W księgach znajdują się informacje, jak imiona i nazwisko, data urodzenia, małżeństwa czy zgonu, ale również wyznanie, miejsce zamieszkania jak i zawody. Ponadto po 1938 roku można odnaleźć wpisy o nadawaniu dzieciom wyznania mojżeszowego imion, dla dziewczynek: „Sara”, a dla chłopców: „Israel”. Zespół przejmowany od 1980 z USC Karlino. Kolejny zespół to Naczelna Dyrekcja Poczty w Koszalinie [Oberpostdirektion Köslin] z lat [1710-1778] 1850-1938 , który częściowo trafił do Koszalina z Archiwum Państwowego w Bydgoszczy częściowo z Archiwum Państwowego w Szczecinie26. W zespole tym znajduje się jedna jednostka archiwalna dotycząca budynku poczty. Innym zespołem, w którym możemy odnaleźć informacje na temat Karlina, to Rejencja Koszalinska (Regierungs Köslin)27. Pamiętając, że archiwa przechowują przede wszystkim dokumenty urzędowe, zatem informacje, jakie możemy odnaleźć w tym zespole, są to przede wszystkim pisma urzędowe, dotyczące przebiegu danej sprawy. Sprawy dotyczące Karlina, które znalazły swoje odzwierciedlenie w dokumentach Rejencji to m.in.: sprawy dotyczące budowy dróg i mostów, np. budowy mostu na rzece Radwi28, czy budowa drogi z Karlina do Szczecinka aż do miejscowości Podaje. Ponadto w naszym archiwum posiadamy prawie komplet dzienników uchwał „Amtsblatt der Königlichen/Preussischen Regierung zu Köslin, czyli „Dzienniki urzędowe Rejencji Koszalinskiej”. W nich znajdują się przede wszystkim akty prawne szczebla 25 AP Koszalin, Urząd Stanu Cywilnego w Karlinie, passim. 26 AP Koszalin, Naczelna Dyrekcja Poczty w Koszalinie, sygn. 189. 27 AP Koszalin, Rejencja Koszalinska, passim. 28 AP Koszalin, Rejencja Koszalinska, syg. 2254-2256.

14 samorządowego (landratury kołobrzesko-karlińskiej i magistratu w Karlinie)29.

29 „Amtsblatt der Königlichen/Preussischen Regierung zu Köslin“ za lata 1816-1843.

15 Quellen zur Geschichte von Karlino vor 1945 im Staatsarchiv Koszalin

Die Geschichte einer Stadt beginnt in der Regel mit der Gründungsurkunde, die Größe einer Stadt, ihre Rechte und Pflichten festlegt. Da die Gründungsurkunde von Karlino nicht erhalten geblieben ist, gibt es in der Geschichte mehrere Versionen, das Datum der Gründung zu bestimmen. Dieses Problem wurde unter anderem während der Konferenz, die in Karlino am 24. September 2014 stattfand, nach der eine Publikation veröffentlicht wurde, besprochen1. Da die Gründungsurkunde nicht vorliegt, weiß man nicht genau, wann Karlino Stadtrechte verliehen wurden. Während der Konferenz in Karlino im Jahre 2010 bewies Herr Edward Rymar, dass die Stadt Stadtrechte zwischen 1255 und 1299 bekam2. Die Lage von Karlino in der Gabelung von Flüssen Parsęta (Persante) und Radew (Radüe) war von entscheidender Bedeutung für die Entstehung einer Handelssiedlung. An der Überquerung der Persante gab es eine Zollstelle, die schon im Jahre 1159 erwähnt wurde, obwohl der Name der Ortschaft noch nicht erwähnt wurde. Diese Siedlung bekam mit der Zeit einen städtischen Charakter3. Der Name Karlino wurde zum ersten Mal am 24. März 1299 in der Urkunde, die die Grenzen des Dorfes Rzepkowo (Repkow) im Slawischen Land und des Dorfes der Zisterzienser aus Bukowo (See Buckow) für den Ritter Jan de Sletzen festlegte. Diese Tätigkeit fand in Karlino statt, das damals schon eine Stadt war. Die Dokumente wurden im Stadtrathaus aufbewahrt, jedoch sie blieben nicht vollständig aufgrund von zahlreichen Bränden erhalten. Ein Teil von Dokumenten befand sich auch im Bischofsschloss. Anfang des 19. Jahrhunderts entstand in Szczecin ein Archiv, das begann, historische Materialien von staatlichen und lokalen Behörden zu sammeln. Im Jahre 1827 beauftragte der Oberpräsident der Provinz Pommern den Grafen Ludwig von Medem mit der Organisation des Archivs. Im Januar 1831 wurde das Archiv dem Vorstand des Archivs in Berlin und indirekt dem Oberpräsidenten der Provinz unterstellt. Im Jahre 1867 wurde es zum Königlichen Staatsarchiv umbenannt und als Staatsamt, das wissenschaftlichen und administrativen Zwecken dienen sollte4. Sein Sitz war im Schloss der Pommerschen Herzöge5. Ende des 19. Jahrhunderts begann die Aufbewahrung von Urkunden im Stettiner Archiv, darunter von Urkunden aus Karlino, die 1897 dem Archiv in Stettin gemäß einer Hinterlegungsvereinbarung übergeben wurden6. 1901 wurden das Verzeichnis von Urkunden aus den Jahren 1549-1768 und das zweite Verzeichnis mit Register und Sachindex für Urkunden aus den Jahren 1663-1867 erstellt7. Im Stettiner Archiv wurden auch Gerichtsurkunden, Urkunden von Kredit- und Geldinstitutionen sowie Zunfturkunden aufbewahrt8.

1 W poszukiwaniu tożsamości historycznej Karlina. Tom I: do 1945 r. pod. Red. A Chludzińskiego, Karlino-Pruszcz Gdański 2010. 2 Edward Rymar, Karlino - biskupie miasto rezydencjalne (XIII-XVI wiek), [w]: W poszukiwaniu tożsamości historycznej Karlina. Tom I: do 1945 r. pod. Red. A Chludzińskiego, Karlino-Pruszcz Gdański 2010, s. 83. 3 Edward Rymar, Karlino - biskupie miasto rezydencjalne (XIII-XVI wiek), [w]: W poszukiwaniu tożsamości historycznej Karlina. Tom I: do 1945 r. pod. Red. A Chludzińskiego, Karlino-Pruszcz Gdański 2010, s. 81. 4 R. Gaziński, P. Gut, M. Szukała, Wstęp [w]: Przewodnik po zasobie archiwalnym. Akta do 1945 roku, Warszawa-Szczecin 2002, s. 14. 5 Archiwum Państwowe w Szczecinie. Przewodnik po zasobie archiwalnym. Akta do 1945 roku, opracowanie zbiorowe: R. Gazinski, P. Gut, M. Szukała, Warszawa-Szczecin 2002, s. 14. 6 K. Pencarski, Gospodarka miast Rejencji Koszalinskiej w latach 1918-1938, Słupsk 2012 (dysertacja doktorska w zbiorach Biblioteki Akademii Pomorskiej w Słupsku), s. 8, 18. 7 K. Pencarski, Kształtowanie zasobu archiwalnego pruskiego Archiwum Państwowego w Szczecinie (Staatsarchiv Stettin) w zakresie akt miejskich Rejencji Koszalinskiej, wytworzonych przed 1945 rokiem (w druku). 8 Archiwum Państwowe w Szczecinie. Przewodnik po zasobie archiwalnym. Akta do 1945 roku, opracowanie zbiorowe: R. Gazinski, P. Gut, M. Szukała, Warszawa-Szczecin 2002, s. 14-15.

16 Bis 1942 wurden gerichtliche Dokumente mit anderen Dokumenten im Stettiner Archiv aufbewahrt. Aus Angst vor Luftangriffen wurden sie aber an verschiedenen Orten untergebracht. Auf diese Weise wurden gerichtliche Dokumente nach Tychowo bei Slawno (Rep. 23, 24), Tuczna (Teile von Rep. 75, 77), Ralswick auf Rügen (Rep. 75, 76, 77), Schwerinsburg (Rep.25), Pęzin (Rep. 77), Mierzęcin (Rep. 75) und Bonin bei Łobez (Rep. 30c, 77) verlegt9. Leider wurden mehrere Dokumente während der Evakuierung zerstört. Nach der Gründung des polnischen Archivs in Szczecin im August 1945 wurde mit der Sammlung von verstreuten Archiven begonnen. Leider gingen die Dokumente aus Bonin ganz verloren. Im Gegensatz dazu wurden Dokumente aus Ralswick und Schwerinsburg von deutschen Archivaren übernommen und ins Landesarchiv Greifswald gebracht10. Auf diese Weise befinden sich die Urkunden des Magistrats der Stadt Körlin im Landesarchiv Greifswald11. Auch in Greifswald befinden sich die ältesten Zunfturkunden aus Körlin: Urkunden der Zunft der Brauer, Schumacher, Maurer, Schneider, Küfer, Schmiede, Tuchmacher und Zimmerleute (Rep. 38b Zunfturkunden Körlin” – 17)12. Im Staatsamt in Szczecin werden historische Dokumente von Karlino aufbewahrt, unter anderen des Domänenrentamtes Körlin von 1773-1874 und der Innungen Körlin von 1548-193413. Ein Teil der Urkunden wurde bis zum Ende des Zweiten Weltkriegs in Registraturen von Behörden aufbewahrt. Erst nach der gesetzlichen Regelung durch den polnischen Staat wurden sie von Staatsorganen übernommen. Auf diese Weise gelangten zum Staatsarchiv Koszalin (damals Woiwodschaftsarchiv) Urkunden des Amtsgericht Körlin, des Kreisgerichts Kolobrzeg (Woiwodschaftsarchiv, im Weiteren: WAP; Akzession, weiter: Acc. 130/1964) und des Kreisgerichts Białogard (WAP; Acc. 265/1971). Die Rechtsgrundlage für die Übernahme bildete die Verordnung des Justizministers und des Generalstaatsanwalts der Republik Polen vom 24. Februar 1961 über Aufbewahrung von Urkunden von ehemaligen deutschen Justizbehörden und Staatsanwaltschaften14. Das Amtsgericht Körlin begann seine Tätigkeit am 1. Oktober 1879 als Gericht der ersten Instanz in Zivilsachen, wenn der Streitwert 300 Mark nicht überstieg und in Strafsachen15. Über Arbeitsfragen, Mietsachen, Reisen, Diebstahl von Tieren, Beschädigungen durch Tiere oder Ehebetrug wurde unabhängig von der Höhe des Streitwerts verhandelt16. Über Strafsachen, das heißt Aneignung, Betrug, Vergehen, die mit einer Freiheitsstrafe bis zu 3 Monaten und Geldstrafe in Höhe von 600 Mark bestraft werden konnten, Diebstahl bis zu 25 Mark, Hehlerei, Körperverletzung, Veruntreuung wurde vom Schöffengericht entschieden17. Die Besetzung bestand in der Regel aus einem Richter, dem Vorsitzenden und zwei Schöffen (mindestens einem Mann). In komplizierten Fällen wurde auf Antrag des Staatsanwalts ein zusätzlicher Richter berufen18. Verstöße gegen das Feld- und Forstpolizei Gesetz zählten auch zu Strafsachen und wurden vom Amtsgericht verhandelt19. Zur Zuständigkeit des Amtsgerichtes gehörten auch Familiensachen

9 Ibidem, s. 156. 10 Ibidem, s. 156. 11 Landesarchiv Greifswald. 12 Uwe Rodig, Quellen zur Geschichte des Körliner Handwerks im Landesarchiv Greifswald [w]: W poszukiwaniu tożsamości historycznej Karlina. Tom I: do 1945 r. pod. Red. A Chludzińskiego, Karlino-Pruszcz Gdański 2010, s. 146. 13 http://baza.archiwa.gov.pl, dostęp z 4 marca 2014 r. 14 „Monitor Polski”, 1961 nr 33, poz. 155. 15 Gerichtsverfassungsgesetz vom 27. Januar 1877, RGB z 7 lutego 1877 r., s. 45-46. 16 Ibidem, s. 45. 17 Ibidem, s. 46. 18 H. Grais de, Handbuch der Verfassung und Verwaltung in Preußen und dem Deutschen Reiche, Berlin 1926, s. 314-315. 19 P. Gut, Organizacja sądownictwa..., s. 47.

17 und Vormundschaftssachen, Aufbewahrung und Öffnen, Vollstreckung von Testamenten, Führung von Grundbüchern und Hypothekensachen, Aufbewahrung von Kirchenbüchern und von Nebenregistern des Standesamtes und Führung von Registern von Vereinen, Gesellschaften und Führung von Handelsregistern. Das Amtsgericht war auch für Insolvenzverfahren, Zwangsverwaltung und Zwangsversteigerungen zuständig20. Amtsgericht Körlin übernahm die Urkunden von früheren Vorinstanzen: der Stadtgerichte, Patrimonialgerichte, des Land- und Stadtgerichtes und der Kreisgerichtkommission21. In den Jahren 1933-1945 war im Amtsgericht Körlin das Anerbengericht tätig22. Das war Gericht der ersten Instanz, das gemäß des Gesetzes vom 29. September 1933 berufen wurde23. Dieses Gesetz und Ergänzungen zum Gesetz mit Durchführungsbestimmungen berief Anerbengerichte als Gerichte erster Instanz, die in Amtsgerichten tätig wurden. Der Zweck dieses Gesetzes war die Verhinderung der Teilung und Verschuldung von Landwirtschaften24. Unter Gerichtsakten des Amtsgerichtes Körlin werden im Staatsarchiv Koszalin folgende Serien aufbewahrt: 1) Allgemeine und persönliche Akten, AZ 1-19 aus den Jahren [1851-1878] 1879-1937 a) Allgemeine Akten, AZ 1-14 aus den Jahren [1851-1878] 1879-1937 b) Persönliche Akten, AZ 15-19 aus den Jahren 1911-1933 2) Bücher und Hypothekenakten, AZ 20-1703 aus den Jahren [1716-1878] 1879-1945 a) Grundbücher, AZ 20-242 aus den Jahren [1781-1878] 1879-1945 (die Akten enthalten Angaben zur Bezeichnung des Grundstücks in Übereinstimmung mit dem Liegenschaftskataster, Angaben zu nachfolgenden Besitzern, Eintragungen über begrenzte Sachrechte und zu Hypotheken); b) Grundstücksakten, AZ 243-1673 aus den Jahren [1716-1878] 1879-1945 (unter anderem: Auszüge aus Grundstücksregistern, Katasterdokumente, notarielle Urkunden, standesamtliche Urkunden, Hypotheken, Anträge und Beschlüsse des Gerichts); c) Katasterurkunden, AZ 1674-1703 aus den Jahren [1872-1878] 1879-1940 (enthalten Angaben zu: Familienname des Besitzers der Immobile, sein Wohnort, Art der Immobilie, Grundstücksnummer und die Fläche, und die Höhe der jährlichen Steuer); 3) Erbsachen und Familiensachen AZ 1704-1712 aus den Jahren [1772-1878] 1879-1908 (in den Akten befinden sich Informationen über Testamente, ihre Offenlegungen, Widerruf, und Aufbewahrung, rechtliche Folgen des Todes einer einfachen Person, bestellte Erben, gesetzliche Erben, Vorladungen, Informationen über alle Beschlüsse des Gerichts, die in „Öffentlicher Anzeiger” oder in „Stettiner Intelligenz-Zettel” veröffentlicht wurden, wie: Anzeigen über Versteigerungen von beweglichen Sachen der Verstorbenen und Anzeigen über die Offenlegung

20 Ibidem. 21 Archiwum Państwowe w Koszalinie (dalej: AP Koszalin), Sąd Obwodowy w Karlinie z lat [1716-1878] 1879-1945, (dalej: SO Karl), passim. 22 AP Koszalin, SO Karl, sygn. 1723-1913. 23 Reichserbhofgesetz vom 29. September 1933 r., http://www.verfassungen.de/de/de33-45/reichserbhof33.htm, dostęp z listopada 2013 r. 24 Władze nazistowskie szczególną opieką objęły rolnictwo. Wieś miała stać się „źródłem siły narodu”, zapewniając zdrowsze i liczniejsze potomstwo, a przede wszystkim zachować autonomiczność w produkcji rolnej. W związku z tym władze od maja 1933 r. podjęły kroki dla popierania gospodarstw wielkochłopskich. Założeniem wyżej wymienionej ustawy było również utrzymanie „czystości rasy”. Dziedziczyć gospodarstwo mógł tylko obywatel niemiecki, który udowodnił swoje niemieckie pochodzenie od 1 stycznia 1800 r. Minimalna wielkość tego typu gospodarstw nie została precyzyjnie określona w ustawie. Mówi się w niej o „Ackernahrung”, czyli o gruncie wystarczającym do wyżywienia jednej rodziny. Wielkość maksymalna nie mogła przekraczać 125 hektarów; F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974, s. 223; Czapliński W., Galos A., Korta W., Historia Niemiec, Wrocław 2010, s. 630-631.

18 der Testamente); 4) Register der Eigentumsrechte, AZ 1713-1715 aus den Jahren [1843-1878] 1879-1944 (in den Akten mit dem AZ 1713 gibt es Dokumente über Gütertrennung der Eheleute und Abdrucke der Anzeigen im „Intelligentzblatt” über Beschlüsse des Gerichts in diesen Sachen; Akten mit dem AZ 1714-1715 sind eine chronologische Aufzeichnung von Veträgen); 5) Handelsregister, AZ 1716-1718 aus den Jahren 1900-1944 (enthalten Informationen über: Unternehmer oder Firmenname, Sitz, Rechtsform, Datum der Eintragung, Gegenstand des Unternehmens, Höhe des Stammkapitals, Form der Verwaltung, Informationen über Gesellschaftsvertrag, Satzung der Gesellschaft, Angaben zu Grundlagen der eventuellen Aufgabe der Tätigkeit). In Akten mit dem AZ 1716-1717 HRA handelt es sich um Einzelunternehmer, unter anderem „C. Oellrich, Körlin a/Pers.”, oder „W. Wollf, Rogzow”. Bei der Akte mit dem AZ 1718 HRB handelt es sich um Aktiengesellschaften. Es sind u.a. Firmen wie: „Zementwarenfabrik und Baumaterialenhandlung Max Kästner, G.m.b.H. zu Körlin a/Persante”, „C. Oellrich Aktion Gesellschaft in Körlin a/Persante”, „Gemeinnützige Baugesellschaft Körlin mit beschränkter Haftung); 6) Register von Genossenschaften, AZ 1719 aus den Jahren 1907-1944 (enthalten Informationen über: Name, Sitz, Gegenstand, Nummer der Firma, Datum der Eintragung, bei Genossenschaften mit beschränkter Haftung die Höhe der persönlichen Haftung, Informationen über Satzung, Informationen über Ort und Datum der Veröffentlichung, Benennung des Zeitraums der Tätigkeit der Genossenschaft, Ermächtigungen, Angaben zu Grundlagen der eventuellen Aufgabe der Tätigkeit). Die Akten enthalten Informationen unter anderem über folgende Genossenschaften: „Kolberg-Körlin’er Landwirtschaftlicher Ein- und Verkaufsverein e.G.m.b.H.“, „Molkereigenossenschaft Rabuhn e.G.m.b.H.“, „Heimstätten- Baugenossenschaft Körlin a/Persante e.G.m.b.H.“, „Spiritus-Brennereiverein Stolzenberg e.G.m.b.H.“); 7) Register von Vereinen, AZ 1720-1722 aus den Jahren 1900-1942 enthalten Informationen über: Name, Sitz, Datum der Eintragung, Datum der Satzung, Angaben zu Grundlagen der eventuellen Aufgabe der Tätigkeit). Die Akten enthalten Angaben über folgende Vereine: „Schützengilde eingetragene Verein in Körlin a/Persante”, „Rindviehzuchtverein des Kreises Kolberg-Körlin“, „Evangelisch- Kirchlich Blau-Kreuz-Verein“, „Arbeitsgemeinschafts für Körlin und Umgegend bestehend aus Handel, Handwerk, Gewerbe und Industrie“, „Preussischen Landesverein vom Roten Kreuz“, „Freiwillige Sanitätskolonne vom Roten Kreuz Körlin“); 8) Erbhöferollen, AZ 1723-1913 aus den Jahren 1933-1945 a) Akten, AZ 1723-1746 aus den Jahren 1934-1944 (die Akten enthalten Informationen über die Beschreibung der Höfe, deren Flächen, und über die Eintragung); b) Akten, AZ 1747-1913 aus den Jahren 1933-1945 (enthalten Informationen über die Eintragung ins Grundbuch, über den Statut als Erbhof, gekürzte Auszüge aus dem Grundbuch, Anträge der Landwirte über die Verleihung des Status „Erbhof ” mit Unterlagen zum Nachweis der Integrität des Hofes, sowie Nachweis der Belastungen, Informationen über die Auszahlung der sonstigen Erben); Amtsgericht Körlin im Jahre 1913 j.a. das sind 39,37 mb. Andere Urkunden, die im Staatsarchiv Koszalin aufbewahrt (70 j.a.) werden, sind Urkunden des

19 Standesamtes Körlin aus den Jahren 1874-191225. Das sind Geburten-, Heirats- und Sterbebücher. Sie sind Familienforschern behilflich aber sie können auch als Quelle für Erforschung der wirtschaftlichen und sozialen Beziehungen benutzt werden. In den Büchern befinden sich Informationen über Vor- und Nachnamen, Geburtsdatum, Datum der Eheschließungen oder des Todes, Konfession, Wohnort und Beruf. Darüber hinaus gab es nach 1938 auch die Eintragungen der Vornamen „Sara” für jüdische Mädchen und „Israel” für jüdische Jungen. Die Bestände werden ab 1980 vom Standesamt Karlino übernommen. Weitere Bestände betreffen die Oberpostdirektion Köslin aus den Jahren 1710-1778, 1850- 1938, die nach Koszalin von Archiven in Bydgoszcz und Szczecin gekommen sind. In diesen Beständen befinden sich Informationen über das Postamt26. Informationen über Karlino können wir auch in der Regierung Köslin finden27. Zu bedenken ist, dass Archive vor allem offizielle Urkunden aufbewahren - Amtsschreiben, die den Verlauf einer Handlung dokumentieren. In den Unterlagen der Regierung Köslin wurden unter anderem Informationen über den Bau von Brücken und Straßen über Radew oder Bau der Straße von Karlino über Szczecinek bis nach Podaje28. Darüber hinaus besitzen wir fast alle „Amtsblätter der Königlichen/Preussischen Regierung zu Köslin. Da befinden sich unter anderem Rechtsakte der lokalen Verwaltung (Landratsamt Kolberg und Magistrat Körin)29.

25 AP Koszalin, Urząd Stanu Cywilnego w Karlinie, passim. 26 AP Koszalin, Naczelna Dyrekcja Poczty w Koszalinie, sygn. 189. 27 AP Koszalin, Rejencja Koszalinska, passim. 28 AP Koszalin, Rejencja Koszalinska, syg. 2254-2256. 29 „Amtsblatt der Königlichen/Preussischen Regierung zu Köslin“ za lata 1816-1843.

20 Materiały źródłowe do dziejów powojennego Karlina w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie

Robert Borucki (Koszalin)

Początki polskiej administracji

Karlino po zajęciu przez wojska Armii Czerwonej w dniu 4 marca 1945 r. wraz z całym Pomorzem Zachodnim znalazło się granicach państwa polskiego. Początkowo władzę w mieście sprawował radziecki komendant wojenny, a od czerwca 1945 r. polska administracja: Zarząd Miejski z burmistrzem Janem Kuflem na czele oraz wybrana we wrześniu 1946 r. – Miejska Rada Narodowa. Zadaniem nowych władz było administrowanie majątkiem miejskim i jego mieszkańcami (niemieckimi i polskimi), polonizacja miasta (usuwanie napisów i szyldów niemieckich, nadawaniem ulicom i placom nazw polskich, stopniowe wysiedlanie ludności niemieckiej). Początkowo dla miasta przyjęto nazwę „Korlino” (wywodzącą się z jego niemieckiej nazwy „Korlin”), która funkcjonowała aż do roku 1947, mimo że na mocy obwieszczenia Wojewody Szczecińskiego z 22 października 1946 miasto zmieniło nazwę na Karlino. Samo miasto nie ucierpiało poważnie w czasie działań wojennych, w przeciwieństwie do położonego niedaleko Kołobrzegu, który został siedzibą obwodu (powiatu) karlińsko- kołobrzeskiego. W związku z bardzo poważnymi zniszczeniami Kołobrzegu zapadła decyzja o tymczasowym ulokowaniu w Korlinie władz powiatu (starostwa) oraz różnych instytucji i organizacji szczebla powiatowego, m.in. Komendy Powiatowej MO, Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, Sądu Grodzkiego, Komitetu Powiatowego PPR, Zarządu Powiatowego Związku Walki Młodych i innych. Po częściowym odbudowaniu Kołobrzegu i przeniesieniu się do niego władz powiatowych w 1947 r. oraz wielu placówek handlowo- usługowych Karlino opustoszało i straciło na swoim znaczeniu społeczno-politycznym i gospodarczym.

Życie społeczno-polityczne po roku 1945

Po zakończeniu II wojny światowej władzę w Polsce sprawowała partia komunistyczna, funkcjonująca początkowo pod nazwą Polskiej Partii Robotniczej (PPR), a od roku 1948 Polskiej Zjednoczonej Patii Robotniczej (PZPR). W Karlinie władzę polityczną sprawował początkowo Komitet Miejski PPR, od roku 1948 kolejno: Komitet Miejski, Rejonowy i Miejsko-Gminy PZPR. W mieście obok PZPR znaczącą siła polityczną był ZSL.W Karlinie, podobnie jak i w całej Polsce uroczyście obchodzono święta i uroczystości państwowe z okazji: rocznic wyzwolenia Karlina (w dniu 4 marca), 1 Maja (Dzień Pracy), 9 Maja (Dzień Zwycięstwa), Święta Ludowego, Święta Odrodzenia Polski w dniu 22 lipca (z tej okazji w Karlinie odbywał się festyn kulturalno-sportowy „Z wizytą u sąsiadów”), Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Mieszkańcy miasta brali udział w wyborach do sejmu i rad narodowych, w referendum w roku 1946 i 1987 oraz w czynach partyjnych i społecznych.

21 Obok oficjalnych, popieranych przez władze polityczne uroczystości państwowych odbywały się także w Karlinie uroczystości o charakterze religijnym na terenie powstałej w 1945 r. parafii rzymskokatolickiej pw. św. Michała. Po uzyskaniu każdorazowo zgody władz państwowych – procesje z okazji Święta Zmarłych i Bożego Ciała)

Kultura, Sport

Po zakończeniu II wojny światowej Karlino znalazło się na uboczu ważnych wydarzeń kulturalnych i sportowych powstałego w roku 1950 województwa koszalińskiego. W mieście odbywała się najczęściej uroczystości i imprezy o charakterze lokalnym (gromadzkim, gminnym, miejskim), rzadziej – powiatowym i wojewódzkim. W 1960 r. otworzono kino „Wyzwolenie”, a w roku 1970 amfiteatr. W roku 1977 powołano Karliński Dom Kultury, w ramach którego funkcjonowały: Międzyzakładowy Dom Kultury, Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna oraz świetlice wiejskie. W roku 1978 utworzono Ośrodek Sportu i Rekreacji, Ważnym organizatorem życia kulturalnego szczególnie w początkowym okresie powojennym była Ochotnicza Straż Pożarna. 14 maja 1967 ulicami Karlina przebiegał jeden z etapów jubileuszowego XX Wyścigu Pokoju. W okresie PRL-u miasto zasłynęło głównie dzięki organizowanemu od 1971 r. (z niewielkimi przerwami) Rajdowi Monte Karlino. W mieście organizowano uroczystości, turnieje i festyny kulturalno-sportowe z okazji Dnia: Spółdzielcy, Działacza Kultury, Leśnika i Drzewiarza, Strażaka, Dziecka, Kobiet; turnieje międzyzakładowe pod nazwą „Między nami zakładami”. Zdecydowanie większe możliwości rozwoju życia społeczno-kulturalnego Karlina pojawiły się wraz z upadkiem komunizmu w Polsce w roku 1989 oraz otwarciem się naszego kraju na świat.

22 Quellenmaterial zur Nachkriegsgeschichte von Karlino im Staatsarchiv Koszalin

Robert Borucki (Koszalin)

Anfänge der polnischen Verwaltung

Karlino wurde am 4. März von russischen Truppen eingenommen und mit ganz Westpommern ein Teil des polnischen Staates. In der Stadt regierte zunächst der russische Kriegskommandant und ab Juni 1945 die polnische Verwaltung: Stadtverwaltung mit dem Bürgermeister Jan Kufel und der im September 1946 gewählte Nationale Stadtrat. Zu den Aufgaben der neuen Behörden gehörte die Verwaltung des Stadtvermögens und der (deutschen und polnischen) Bewohner, Polonisieren der Stadt (Entfernung von deutschen Inschriften und Schildern, Umbenennung von Straßen und Plätzen, allmähliche Aussiedlung deutscher Bevölkerung). Zunächst bekam die Stadt den Namen „Korlino” (abgeleitet vom deutschen Namen Körlin), der bis 1947 im Gebrauch war, obwohl die Stadt durch Beschluss des Stettiner Woiwoden vom 22. Oktober 1946 in Karlino umbenannt wurde. Karlino erlitt während des Krieges keine größeren Verluste, ganz im Gegensatz zum nahe gelegenen Kolobrzeg, das 1945 zum Sitz des Kolberg-Körlin-Kreises wurde. Wegen der großen Zerstörung von Kolobrzeg wurde die Entscheidung getroffen, das Landratsamt und andere Kreisbehörden und -institutionen wie: Polizei, Kreissicherheitsbehörde, Amtsgericht, PPR- Komitee, Vorstand der Jugendorganisation ZWW nach Karlino (damals Korlino) zu verlegen. Nachdem Kolobrzeg teilweise wiederaufgebaut worden war, wurden die Kreisverwaltung, Handels- und Dienstleistungsbetriebe nach Kolobrzeg im Jahre 1947 verlegt. Karlino wurde leerer und verlor seine sozio-politische Bedeutung.

Gesellschaftlich-politisches Leben nach 1945

Nach dem zweiten Weltkrieg war an der Macht in Polen die kommunistische Partei: zunächst die Polnische Arbeiterpartei, PPR und ab 1948 die Polnische Vereinigte Arbeiterpartei (PZPR). In Karlino wurde die politische Macht zunächst vom Kreis- und Stadtkomitee der PPR und ab 1948 nacheinander das Stadt-, Bezirk-, Stadt- und Gemeindekomitee der PZPR ausgeübt. Neben PZPR war ZSL eine führende politische Kraft. In Karlino wurden wie in ganz Polen folgende Feierlichkeiten und Feiertage begangen: Jahrestag der Befreiung von Karlino (am 4. März), 1. Mai (Tag der Arbeit), 9. Mai (Tag des Sieges), Volksfeiertag, Tag der Wiedergeburt Polens (22. Juli - an diesem Tag fand in Karlino ein Kultur- und Sportfest „Zu Besuch bei Nachbarn“), Tag der großen Sozialistischen Oktoberrevolution. Die Einwohner der Stadt nahmen an Wahlen zum Parlament, Nationalrat, Volksentscheid in den Jahren 1946 und 1987 an Parteihandlungen und gemeinnützigen Arbeiten teil. Neben den offiziellen, von der Verwaltung unterstützten staatlichen Feierlichkeiten fanden in Karlino auch religiöse Feierlichkeiten der römisch-katholischen Pfarrkirche (gegründet im Jahre 1945) - der St. Michaelkirche statt. Mit Zustimmung der Verwaltung fanden auch Prozessionen

23 anlässlich des Tages der Allerheiligen und des Fronleichnams statt.

Kultur, Sport

In den ersten Jahren nach dem Ende des Zweiten Weltkriegs war Karlino am Rande von großen kulturellen und sportlichen Veranstaltungen in der 1950 entstandenen Woiwodschaft Koszalin. In der Stadt fanden meistens lokale Veranstaltungen (Betrieb, Gemeinde, Stadt), seltener Veranstaltungen auf der Ebene des Kreises und der Woiwodschaft statt. 1960 wurden das Kino „Wyzwolenie” und 1970 das Amphitheater eröffnet. Das Kulturhaus in Karlino wurde 1977 gegründet. In seinem Rahmen funktionierten: Interbetriebliches Kulturhaus, Stadt- und Gemeindebibliothek sowie Dorfklubs. 1978 wurde das Sport- und Freizeitzentrum gegründet. Eine wichtige Gestalterin des kulturellen Lebens, besonders in der Nachkriegszeit, war die Freiwillige Feuerwehr. Am 14 Mai 1967 führte auf Straßen von Karlino eine der Etappen des 1971 Frieden-Races. In den Zeiten der Volksrepublik Polen war Karlino durch das seit 1971 (mit Unterbrechungen) organisierte „Rennen Monte Karlino” bekannt. In Karlino wurden Veranstaltungen, Turniere, Sport- und Kulturveranstaltungen am Tag des Genossenschaftlers, Kulturaktivisten, Försters, Feuerwehrmannes, am Kindertag, Frauentag und an anderen Tagen organisiert. Größere Möglichkeiten für die Entwicklung des sozial-kulturellen Lebens in Karlino gab es nach dem Ende des sozialistischen Systems in Polen im Jahre 1989 und nach der Öffnung der Grenzen.

24 Jedno z pierwszych sprawozdań z działalności Zarządu Miejskiego w Korlinie z dnia 11 VI 1945 r.

25 Podanie o utworzenie parafii rzymskokatolickiej z 22 VIII 1945.

26 Podanie o utworzenie parafii rzymskokatolickiej z 22 VIII 1945.

27 Zmiana Korlina na Karlino z 22 X 1946 r.

28 Fragment budżetu Korlina na rok 1946.

29 Sprawozdanie Komisji Sanitarnej przy Zarządzie Miejskim w Karlinie z 26 II 1947.

30 Pismo z 5 IX 1947 r. unieważniające pieczęć okrągłą „Zarząd Miejski Korlin” z godłem biskupim.

31 Spis polskich nazw ulic i placów Karlina zatwierdzonych przez Miejską Radę Narodową w dniu 11 VI 1947 r. z podaniem nazw poprzednich (niemieckich).

32 Zarządzenie Zarządu Miejskiego w Karlinie z 30 VI 1948 r. w sprawie zaprzestania używania wszelkiego rodzaju druków i usunięcia napisów w języku niemieckim.

33 Zezwolenie wydane przez Wydział Spraw Wewnętrznych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Białogardzie na zorganizowanie i odbycie w Karlinie procesji w dniu Święta Zmarłych, tj. 1 listopada 1970 r..

34 Program obchodu Święta 1 Maja 1971 r. w Karlinie (afisz).

35 Rezolucja popierająca podwyżki cen podjęta przez milicjantów-członków PZPR z Posterunku MO w Karlinie w dniu 30 VI 1976 r.

36 Sporządzony przez Komitet Miejsko-Gminny PZPR w Karlinie „Program propagandy wizualnej w mieście i gminie Karlino w 1987 r.”

37 Sporządzony przez Komitet Miejsko-Gminny PZPR w Karlinie „Program propagandy wizualnej w mieście i gminie Karlino w 1987 r.”

38 Sporządzony przez Komitet Miejsko-Gminny PZPR w Karlinie „Program propagandy wizualnej w mieście i gminie Karlino w 1987 r.”

39 Sporządzony przez Komitet Miejsko-Gminny PZPR w Karlinie „Program propagandy wizualnej w mieście i gminie Karlino w 1987 r.”

40 Afisz informujący o Wojewódzkiej Inauguracji Roku Kulturalnego i Sezonu Artystycznego 1987/1988 w Karlinie (fot. z Kroniki Miasta i Gminy Karlino z lat 1984-1990).

41 Drużyna piłkarska.

Festyn 22 lipca.

42 Koło Gospodyń Wiejskich.

Sztandar dla PZPR.

43 Wybory do sejmu.

44 Podziękowanie od Komitetu Obywatelskiego Odbudowy m. st. Warszawy dla Miejskiego Komitetu Odbudowy Warszawy w Karlinie z roku 1947 za wpłatę kwoty 2.968 zł.

45 Moja historia… Przewodnik po Archiwum Rodzinnym

Joanna Chojecka, Anna Janczewska (Koszalin)

Zostań rodzinnym archiwistą! - to hasło kampanii społecznej prowadzonej przez archiwa państwowe i Program Pierwszy Polskiego Radia. Celem tej akcji było zachęcenie słuchaczy do tworzenia archiwów rodzinnych. Od czerwca 2013 r. na antenie Polskiego Radia archiwiści dzielili się swoją wiedzą w zakresie postępowania ze zbiorami rodzinnymi, pamiątkami. Jednym z elementów kampanii był konkurs na najciekawiej zaprezentowane archiwum rodzinne. Słuchacze nadsyłali opisy swoich rodzinnych archiwów, a Komisja składająca się z przedstawicieli archiwów państwowych i Polskiego Radia wyłoniła laureatów. Akcja pozwoliła poznać wiele ciekawych historii rodzinnych i tym samym ożywić domowe archiwa. Dzięki niej okazało się, że zebrany materiał stanowi jedynie niewielką część bogactwa rodzinnych zbiorów. W Polsce nadal są tysiące osób, które posiadają w swoich zbiorach wartościowe pamiątki rodzinne. Warto więc wiedzieć jak o nie zadbać i przechowywać w odpowiedni sposób. Są to dokumenty bezcenne, bardzo różnorodne, najczęściej nigdy niepublikowane, ale pełniące istotną rolę dla utrwalenia historii i kultury. Dlatego tak ważne jest by w każdej rodzinie znalazł się archiwista – pasjonat, który dbając o rodzinne zbiory, pamiątki koduje historię swoich najbliższych.

46 Czym są archiwa rodzinne.

To część polskiego dziedzictwa narodowego. Na podstawie zgromadzonych w nich dokumentów możemy odtworzyć nie tylko historię pokoleń danej rodziny, ale także fragmenty dziejów naszego kraju. Bez nich nakreślenie pełnego obrazu naszej historii nie byłoby możliwe. Tworzenie rodzinnych archiwów to zazwyczaj początek drogi, której celem jest poznanie historii rodziny. Dzięki dokumentom, zdjęciom i innym pamiątkom zgromadzonym w prywatnych zbiorach jesteśmy w stanie odtworzyć dzieje naszych przodków, niejednokrotnie tragiczne i wzruszające, które są wpisane w historię Polski. Poznając historię własnej rodziny wracamy też do korzeni, pielęgnujemy tradycje i budujemy więzi międzypokoleniowe. Z kolei świadomość pochodzenia, przynależność do określonego kręgu kulturowego pomaga kształtować tożsamość narodową i patriotyzm. Dlatego ocalmy historię naszych rodzin od zapomnienia.

47 48 Do kogo jest kierowana kampania „zostań rodzinnym archiwistą”?

Każdy, komu zależy na zachowaniu pamiątek oraz zbiorów rodzinnych, pogłębieniu wiedzy na temat historii własnej rodziny może być adresatem kampanii. Najważniejsze jest kształtowanie świadomości społecznej w zakresie wartości posiadanych zbiorów rodzinnych. Niekiedy wydaje nam się, że są one nieistotne, nikogo nie zainteresują. Nic bardziej mylnego. Nie wyrzucajmy ich! Jeżeli stwierdzimy, że z jakiegoś powodu nie chcemy lub nie możemy ich zabezpieczyć, nie potrafimy ocenić ich wartości, czy też nie mamy możliwości zapewnienia im właściwych warunków przechowywania to pamiętajmy, że są archiwa państwowe, w których można liczyć na fachową pomoc specjalistów. W tym celu stworzono sieć punktów konsultacyjnych dla osób zainteresowanych tworzeniem archiwów prywatnych.

Jakie materiały są przedmiotem zainteresowania archiwów państwowych?

Do Archiwum powinny trafiać tylko oryginalne, unikatowe i niepowtarzalne zbiory, ponieważ taka jest idea archiwów. Mogą to być m.in.: fotografie, dokumenty, świadectwa, korespondencja oraz inne dokumenty życia społecznego. Będziemy wdzięczni za każdy dar, ale przede wszystkim czekamy na rodzinne zbiory, które w tle będą też pokazywać historię miasta, regionu i Polski. Rozumiemy, że Państwa kolekcje mają przede wszystkim wartość sentymentalną. Stanowią materialną, osobistą pamiątkę po tym, co przeminęło, po krewnych, przodkach, których wciąż mamy w pamięci. Pamiętajmy jednak, że często informacji zawartych w archiwach rodzinnych, w szczególności w korespondencji, czy pamiętnikach, nie znajdziemy w dokumentacji urzędowej. Każde archiwum prywatne jest inne, niepowtarzalne, i właśnie ta różnorodność świadczy o jego wartości. Nie namawiamy jednak do zachowywania wszystkiego, ale zachęcamy, aby decyzje o zniszczeniu podejmować rozważnie. Część z tych materiałów być może za kilkanaście lub

49 kilkadziesiąt lat stanowić będzie doskonałe źródło dla poznania obyczajowości, problemów życia codziennego, spraw zawodowych i majątkowych, dziejów rodziny. Bo tak naprawdę wszystkie etapy naszego życia i działalności od chwili narodzin, poprzez kontakty towarzyskie, rodzinne i zawodowe kształtują nasze archiwa rodzinne.

50 51 Skarby ukryte w szufladach.

52 Łatwo do nas trafić.

Wszystkich Państwa, którzy chcieliby uzyskać poradę jak tworzyć i dbać o prywatne archiwalia lub też zastanawiają się nad przekazaniem dokumentów dotyczących historii swojej rodziny zapraszamy do kontaktu z archiwami państwowymi. W ponad 30 miastach Polski powstały punkty konsultacyjne pod hasłem „Archiwa Rodzinne”, w których archiwiści służą wsparciem merytorycznym. Ponadto każdy, kto udostępni nam swoje archiwum i będzie chciał je uzupełnić lub poszukać dodatkowych źródeł, choćby w kwestii genealogii, może to zrobić z pomocą konsultantów. Ważna dla archiwistów będzie Państwa pomoc w zakresie opisu przekazywanych materiałów. Tylko w ten sposób będziemy w stanie zidentyfikować i prawidłowo skatalogować te zbiory. W naszym regionie znajdują się trzy punkty konsultacyjne: w Koszalinie oraz w oddziałach zamiejscowych w Słupsku i w Szczecinku. Dane kontaktowe znajdują się na stronie AP Koszalin.

53 Punkty konsultacyjne „Archiwa Rodzinne” w regionie:

Archiwum Państwowe w Koszalinie tel. 94 3170360 Konsultanci: Dorota Cywińska Anna Janczewska

Oddział w Słupsku Konsultant: Grzegorz Olbryś Oddział w Szczecinku Konsultant: Sławomir Miara www.koszalin.ap.gov.pl

Co jeszcze mamy do zaoferowania

Dokumenty, fotografie, nagrania, filmy są materiałami, które wymagają wyjątkowej troski. Na pewno zadają sobie Państwo pytanie jak zabezpieczyć cenne rodzinne pamiątki. Przekazując zbiory rodzinne pod opiekę archiwistów zyskują Państwo pewność i gwarancję trwałego ich zabezpieczenia oraz dostępność dla kolejnych pokoleń. Archiwa Państwowe posiadają niezbędne zaplecze techniczne oraz optymalne warunki przechowywania. Nasze magazyny są wyposażone w nowoczesne regały kompaktowe oraz urządzenia, które stale monitorują wilgotność i temperaturę. Przekazane przez Państwa materiały zostaną poddane konserwacji, opracowaniu i digitalizacji. W ten sposób będą nie tylko profesjonalnie odnowione, zabezpieczone i skatalogowane, ale również rozpoczną swoje życie cyfrowe. Jednocześnie archiwa państwowe zapewniają, że przygotowane przez nas kopie trafią do rąk właścicieli, zaś oryginały będą przechowywane wieczyście.

Zabezpieczenie.

54 Cyfryzacja.

Przechowywanie.

55 Druki ulotne

Archiwa Państwowe gromadzą przede wszystkim zasób archiwalny jednostek samorządowych, urzędów, instytucji. Jednak dokumenty te często pozbawione są informacji o ludziach i życiu rodzinnym. Są zapisem suchych faktów, które nie zawsze oddają istotę tego, co dzieje się na naszych oczach i w naszym życiu codziennym. W 2013 r. Archiwum Państwowe w Koszalinie rozpoczęło gromadzenie druków ulotnych z terenu Pomorza Zachodniego. „Druki ulotne” to wszelkie materiały, które mają charakter informacyjny, niezależnie od ich postaci graficznej i treści, a które ze względu na swoją formę i krótki okres użyteczności skazane są na zniszczenie. Zaliczamy do nich: ulotki, plakaty, afisze, kalendarze czy wizytówki. W przyszłości te dokumenty życia społecznego mogą stać się dodatkowym źródłem informacji o czasach nam współczesnych. Bowiem wartość dokumentów życia społecznego wzrasta wraz upływem czasu, zwłaszcza dla nas - dokumentalistów.

56 Działania podjęte przez archiwa państwowe przyniosły już pierwsze rezultaty. W wyniku konkursu radiowego pod hasłem „Zostań rodzinnym archiwistą” zgromadzono materiał, który stał się bazą źródłową dla publikacji wydanej nakładem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Album zawiera wybrane materiały ikonograficzne z archiwów rodzinnych laureatów konkursu. Jednocześnie jest wyrazem uznania dla tych, którzy zgodnie z wielowiekową polską tradycją tworzą i przechowują archiwa rodzinne. Mamy nadzieję, że publikacja ta będzie zachętą do tworzenia rodzinnych archiwów także dla tych, którzy jeszcze tego nie zrobili.

57 Poprzez stulecia. Archeologia gminy Karlino

Ignacy Skrzypek (Koszalin)

Współczesny obszar gminy Karlino (Körlin) jest wydzielony sztucznie i stanowi region położony w północno-zachodniej części Pomorza Środkowego w dorzeczu środkowej Parsęty (Persante) i jej największego dopływu Radwi (Radüe). Dorzecze Parsęty na odcinku od Białogardu (Belgard) do Kołobrzegu (Kolberg), tworzy zwartą całość geograficzną o czytelnie rysujących się naturalnych granicach, zawdzięczających swoje oblicze fizjograficzne działalności ostatniego zlodowacenia. W ujęciu fizyczno-geograficznym teren ten jest usytuowany na obszarze mezoregionu Równiny Białogardzkiej, w obrębie makroregionu Pobrzeża Koszalińskiego. Na południu obszaru gminy stosunki wodne kształtowane są przez rzekę Pokrzywnicę (Krummes Wasser) i dwa cieki równolegle doń płynące, wokół których rozpościerają się podmokłe łąki i bagna z oczkami zastoiskowymi. Podobna sytuacja hydrograficzna występuje w środkowej strefie gminy regulowana przez rzekę Młynówkę (Mühl Graben), zataczającą na badanym obszarze łuk z południa na północny-wschód i rozbudowaną sieć cieków i rowów wodnych wokół tej rzeki. Obszar północny gminy Karlino charakteryzuje niewielkie nawilgocenie powodowane tylko przez rzekę Pysznicę (Peuske Bach) płynącą z kierunku północno-wschodniego na południowy zachód, decydującą o stosunkach wodnych w rejonie Mierzyna (Alt Marrin), Mierzynka (Neu Marrin) i kolonii Daszewa (Dassow). Geologicznie Niecka Białogardzka uformowana jest z utworów piaszczysto-gliniastych, glin zwałowych, glin ze żwirem, piasków z głazami akumulacji wodnolodowcowej oraz osadów aluwialnych.

Dotychczasowy stan badań archeologicznych

Region karliński od drugiej połowy XIX wieku (1873) do okresu po II wojnie światowej (1946) wchodził administracyjnie w skład dużego powiatu kołobrzesko-karlińskiego (Kolberg-Körliner Kreis), aby następnie od 1947 do 1958 roku zostać włączonym do samodzielnego powiatu kołobrzeskiego. Od 1958 roku do dzisiaj region ten usytuowany jest w granicach powiatu białogardzkiego. Początkowo wszelkie znaleziska archeologiczne z tego terenu trafiały głównie do Muzeum w Szczecinie, natomiast w okresie międzywojennym, z chwilą uruchomienia w 1924 roku Muzeum Miejskiego w Kołobrzegu (Städtischen Museum Kolberg) wszelkie interwencje archeologiczne, jak i pozyskiwane zabytki, były realizowane przez to muzeum. Niektóre pojedyncze zabytki, jak na przykład naczynia KCSZ z Domacyna (Dumzin), początkowo były eksponowane na wystawie archeologicznej w Bramie Wysokiej w Białogardzie, a popielnice KŁŻ z cmentarzyska w Karlinie i luźno znalezione małe naczynie z WEB z Karlina zostały przekazane przez znalazców do Muzeum w Koszalinie (Heimatmuseum Köslin)4. Nasza wiedza na temat osadnictwa pradziejowego na obszarze gminy opiera się na materiałach zabytkowych i wiadomościach archiwalnych, zgromadzonych w Muzeum Narodowym w Szczecinie i

58 Muzeum w Koszalinie oraz na publikacjach dotyczących znalezisk z XIX i początków XX wieku zamieszczanych najczęściej w „Heimat-Kalender des Kreises Kolberg-Körlin” pióra dr. Ottona Dibbelta, badacza ziemi kołobrzeskiej i muzealnika okresu międzywojennego w Kołobrzegu. Odkrycia archeologiczne na obszarze dzisiejszej gminy Karlino poświadczają informacje archiwalne odnoszące się do znalezisk już z pierwszej połowy XIX wieku (na przykład Karlino – skarb z OWL z 1838 lub 1839 roku), a następnie z końca tegoż wieku (Lubiechowo/Lübchow – grodzisko, 1893 rok, Kozia Góra/Kosegeer – skarb KŁŻ, 1883 rok, Daszewo – siekierka KCSZ, 1880 rok), czy też z początków XX wieku (na przykład Domacano – skarb WEB z 1904 roku, Maszewo – siekierka krzemienna, N z 1914 roku, naczynie neolityczne z 1924 roku, Domacano – cmentarzysko KCSZ z 1926 roku, Karwin/Karvin – cmentarzysko MOPR z 1926 roku, Karścino/Kerstin – cmentarzysko KPM z 1927 roku). Pierwsze powojenne badania archeologiczne, stricte naukowe, obejmujące teren naszej gminy, przeprowadziła ekipa archeologów z Instytutu Historii Kultury Materialnej (IHKM) PAN w Poznaniu w latach 1962–1964 (prof. Władysław Łosiński), realizująca już od kilku lat rozpoznanie zaplecza społeczno-gospodarczego wczesnośredniowiecznego Kołobrzegu. Kolejna ekipa archeologów z Poznania z Katedry Archeologii Polski (KAP) UAM (doc. Kazimierz Siuchniński) penetrowała te tereny w 1963 roku w ramach badań neolitu pomorskiego. Odkryto wówczas także osady wczesnośredniowieczne w Karlinie (stanowisko 1) i w Domacynie (stanowisko 2 i 3). Po dwóch latach na tereny te wkroczyła ponownie ekipa archeologów poznańskich z KAP UAM, prowadząca badania weryfikacyjno-powierzchniowe i sondażowe na grodziskach WS ówczesnego województwa koszalińskiego. W trakcie tych prac w 1965 roku sporządzono plan warstwicowy grodziska w Lubiechowie (stanowisko 1), wykonano badania sondażowe i ustalono chronologię obiektu, a także odkryto osadę przygrodową (stanowisko 2). Następne badania rozpoznawcze (sondażowe) miały miejsce w 1971 i 1972 roku w miejscowości Kozia Góra (mgr Czesław Strzyżewski), na domniemanym cmentarzysku grupy dębczyńskiej, które przyniosły połowiczne rezultaty. Niezwykle ciekawe odkrycia w rejonie Karlina dały badania ratownicze w 1972 roku, autora tego tekstu, na cmentarzysku kultury jastorfskiej (od nazwy miejscowości Jastorf w dolnej Saksonii), usytuowanym na północ od powstającej wówczas Fabryki Płyt Wiórowych. Inne badania archeologiczne na terenie gminy miały miejsce już w latach 80. XX wieku, z chwilą rozpoczęcia ogólnopolskiej akcji Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Odkryte w wyniku badań powierzchniowych stanowiska zagrożone niszczeniem zostały systematycznie poddawane wykopaliskowym badaniom ratowniczym. Zrealizowano wówczas badania na osadzie grupy dębczyńskiej z III–IV wieku n.e. w miejscowości Garnki (Garchen), stanowisko 2; na osadzie ludności kultury wielbarskiej w miejscowości Karlino, stanowisko 46; na wielokulturowym stanowisku w Domacynie stanowisko 6. Rezultaty tych badań znalazły miejsce w opracowaniach materiałowych, jak też analityczno-syntetycznych. Odzwierciedleniem tych wszystkich odkryć i badań są mapy stanowisk archeologicznych gminy Karlino (il. 1.–4.) z naniesionymi punktami podzielonymi na kategorie odpowiadające ich zróżnicowaniu chronologicznemu.

Rozwój osadnictwa Początki osadnictwa w rejonie środkowego dorzecza Parsęty wraz z jej dopływami były jedynie fragmentem rozległej fali osadnictwa obejmującego w okresie środkowej epoki kamienia, a więc IX–VIII tysiąclecia p.n.e., północne obszary Pomorza. Nie mamy jasnego obrazu zasiedlenia

59 tego obszaru, zważywszy na to, że dysponujemy tylko jednorodnym materiałem krzemiennym pochodzącym wyłącznie z badań powierzchniowych AZP. Inwentarz krzemienny znajdowany był w okolicach Daszewa, Syrkowic (Zürkow), Karścina, Malonowa (Mallnow), Domacyna, Czerwięcina (Emmasthal) i Koziej Góry. Nie zawsze jednak można mieć pewność, czy mamy do czynienia z pozostałościami osadnictwa mezolitycznego, identycznego surowca używały bowiem bytujące tutaj późniejsze społeczności neolityczne. Łowcy i zbieracze mezolityczni zakładali obozowiska w miejscach suchych i piaszczystych, w pobliżu zbiorników wodnych i moczarów, blisko lasów. Prowadzili ruchliwy tryb życia, przenosząc się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu lepszych warunków i surowca krzemiennego, głównie pochodzenia bałtyckiego, potrafili wykonywać różnego rodzaju narzędzia i broń. Używano również oszczepów i harpunów o kościanych lub z poroża wykonanych ostrzach. Ocieplenie się klimatu około V tysiąclecia p.n.e. spowodowało stopniowe przechodzenie miejscowych społeczności łowiecko-zbierackich do neolitycznej gospodarki wytwórczej, opartej na uprawie roślin i chowie zwierząt. Zjawiska te stały się podstawą do wydzielania młodszej epoki kamienia, czyli neolitu (4500–1800 p.n.e.). Wprowadzenie nowych zdobyczy cywilizacyjnych i gospodarki opartej na produkcji żywności w drugiej połowie IV tysiąclecia p.n.e. (środkowa faza neolitu) przypadła na terenie Pomorza – w tym na obszarze gminy Karlino – ludności tzw. kultury pucharów lejkowatych (KPL), która wykrystalizowała się na podłożu kultur mezolitycznych i oddziaływań płynących z Niżu Środkowoeuropejskiego. Skupienia osadnicze tej ludności wystąpiły w wielu rejonach gminy Karlino. Odkryto je m.in. w Lubiechowie, gdzie w trakcie badań AZP w 1987 roku (arkusz 17-17) zarejestrowano trzy osady (stanowisko 33, AZP/98; stanowisko 18, AZP/86; stanowisko 34, AZP/99, stanowisko 19, AZP/87) oraz (arkusz 17-18) stanowisko 6, AZP/12; stanowisko 12, AZP/3, a także nieopodal Karlina, nad Parsętą, stanowisko 34, AZP/29; stanowisko 16, AZP/37, w rejonie Czerwięcina, gdzie na odkrytych osadach stwierdzono zniszczone paleniska (stanowisko 1, AZP/1; stanowisko 2, AZP/2; stanowisko 8, AZP/8) i w pobliżu Koziej Góry, na stoku rowu wodnego, dopływu Młynówki (stanowisko 5, AZP/53; stanowisko 6, AZP/54). Na uwagę zasługują znaleziska luźne pozyskane w XIX wieku i okresie międzywojennym, a także w czasie badań AZP. Chodzi tutaj o siekierki kamienne i krzemienne oraz wióry retuszowane odkryte m.in. w Karścinie (il. 5.a, b), w Karlinie (il. 7.f), Koziej Górze (il. 6.a) w Zwartowie (Schwartow) czy też Daszewie. W okolicach tej ostatniej miejscowości jedną z siekierek znaleziono przypadkowo przed 1880 rokiem i przekazano do Muzeum w Szczecinie, natomiast druga o długości 10 cm, być może wykonana z szarego piaskowca, została odkryta w 1914 roku przez niejakiego B. Schmidta z Karlina, przy szosie Karlino – Poczernino, na tzw. Hoppekaten, dziś Brzeźno, około 100 m od Parsęty. W okresie późniejszym (1924) prawdopodobnie w tym miejscu zlokalizowano grób megalityczny (?), w którym znaleziono naczynie gliniane, znajdujące się obecnie w Muzeum Narodowym w Szczecinie (nr inw. 7381)18. Być może z wcześniej odkrytą siekierką kamienną (nr inw. 7580) tworzą zespół wyposażenia pochówka w grobie megalitycznym (?) ludności KPL. Osadnictwo ludności KPL ze względu na rodzaj gospodarki żarowo-wypaleniskowej miało charakter gospodarki „wędrownej”, doprowadzającej do zachowania równowagi w środowisku naturalnym. Kontynuatorem wielu aspektów systemu gospodarczego ukształtowanego przez społeczności KPL była u schyłku neolitu (III–II tysiąclecie p.n.e.) ludność kultury amfor kulistych (KAK), wywodząca się

60 1. Mapa lokalizacji stanowisk archeologicznych z epoki kamienia na terenie gminy Karlino. Legenda: 1 – KPL (osady, obozowiska), 2 – KAK (osada), 3 – KCSZ (obozowiska), 4 – SCHN WEB, 5 – neolit/cmentarzysko), 6 – neolit (ogólnie: osady, obozowiska), 7 – neolit (znaleziska luźne), 8 – KCSZ (cmentarzysko); oprac. I. Skrzypek

61 2. Mapa lokalizacji stanowisk archeologicznych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na terenie gminy Karlino. Legenda: 1 – znaleziska z I–III OEB (znaleziska unietyckie), 2 – osady KŁŻ, 3 – cmentarzyska KPM, 4 – osady KPM, 5 – cmentarzyska KPM, 6 – skarby brązowe; oprac. I. Skrzypek

62 3. Mapa lokalizacji stanowisk archeologicznych z okresu przedrzymskiego, rzymskiego i okresu wędrówek ludów na terenie gminy Karlino. Legenda: 1 – KOK (osady), 2 – KOK (cmentarzyska), 3 – KWL (osady), 4 – KWL (cmentarzyska), 5 – gr. dębczyńska POR (osady), 6 – gr. dębczyńska POR (cmentarzyska), 7 – skarb OWL, 8 – osady OR (ogólnie), 9 – cmentarzysko kultury jastor- fskiej; oprac. I. Skrzypek

63 4. Mapa lokalizacji stanowisk archeologicznych z okresu wczesnośredniowiecznego na terenie gminy Karlino. Legenda: 1 – grodzisko WS (VIII–IX w.), 2 – osady WS (ogólnie), 3 – osady WS (VII–VIII w.), 4 – osady WS (VIII–XII/XIII w.), 5 – osady WS (IX–X/XI w.), 6 – osady WS (XI– XII w.), 7 – cmentarzysko WS (XI–XII w.); oprac. I. Skrzypek

64 5. Karścino, stanowisko 37, AZP/46; a – fragment siekierki krzemiennej (N), b – wiór krzemienny (N); wg arkusza AZP nr 17-17 (badania H. Machajewskiego

6. Kozia Góra, stanowisko 9, AZP/57; a – siekierka krzemienna (N), b, c – fragmenty ceramiki (WS); wg arkusza AZP nr 18-17 (badania H. Machajewskiego). Archiwum archeologiczne Muzeum w Koszalinie, teczka nr 302

65 7. Zabytki krzemienne, brązowe i gliniane z gminy Karlino; a–d Domacyno (II OEB), e – Daszewo (KCSZ), f – Karlino (N), g – Karlino (WEB); a–d, g, za: K. Kersten, Die Funde der Älteren Bron- zezeit in Pommern, 1958, Taf. 88; e, f – wg archiwum kartkowego K. Siuchnińskiego

66 z południowo-zachodniej strefy basenu Morza Bałtyckiego. Na obszarze gminy Karlino i w jego okolicy osadnictwo KAK było prawdopodobnie słabo reprezentowane. Na obecnym etapie badań jedynie niewielką osadę zarejestrowano w trakcie badań AZP w 1983 roku w sąsiedztwie miejscowości Mierzynek (AZP nr 16-18, stanowisko 4, AZP/134), usytuowaną nad małym potokiem, dopływem Pysznicy (il. 1. – mapa). Poważniejsze przekształcenia osadnicze w rejonie środkowej Parsęty, w tym także w okolicach Karlina i w ogóle na Pomorzu Zachodnim, nastąpiły z chwilą przybycia tutaj z północnego zachodu kolejnej schyłkowo-neolitycznej społeczności reprezentującej ludność kultury ceramiki sznurowej (KCSZ), rozwijającej się na Pomorzu aż po wczesną epokę brązu (druga połowa II tysiąclecia – pierwsza połowa I tysiąclecia p.n.e.). Przebadanym stanowiskiem jest osada wielokulturowa w Domacynie (stanowisko 6), gdzie znaleziono także fragment naczynia nawiązującego do form pucharowatych fazy dolnoodrzańskiego ugrupowania KCSZ (il. 15.d). Cechę kultury duchowej tej społeczności odzwierciedla trójkomorowy grób szkieletowy z Domacyna (stanowisko 1), kształtem i wielkością przypominający dom mieszkalny (il. 8.). Odkryty został przypadkowo w 1926 roku, około 1 km na zachód od zabudowań wsi Domacyno, i stanowi zapewne jeden z obiektów może liczniejszego cmentarzyska fazy płońskiej KCSZ22. Obiekt kształtu kwadratowego, o bokach długości 2,50 m, trójkomorowy, zbudowany był z nakładanych na siebie płyt kamiennych, z dnem w postaci bruku kamiennego i stropem tworzącym rodzaj sklepienia wspierającego się na ścianach z kamieni. Obok szkieletu znaleziono sztylet krzemienny, typ I e, o długości 19,0 cm i szerokości 4,2 cm, dwuuche naczynie beczułkowe i misę z czopem w górnej części brzuśca (il. 8.b, c). Wcześniej do zespołu tego włączony był niesłusznie sztylet krzemienny, typ I b, o długości 14,9 cm i szerokości 4,6 cm (il. 8.a), który jest jednak znaleziskiem spoza tego grobu, ale na pewno stanowi pozostałość wyposażenia innego grobu (?). Tego typu przedmioty, oprócz siekierek i toporów bojowych stanowią podstawowy element uzbrojenia plemion „sznurowców” u schyłku neolitu i we wczesnym okresie epoki brązu, znane na Pomorzu z 223 stanowisk. Zabytki początkowo wystawiane były na wystawie w Bramie Połczyńskiej (Wysokiej) w Białogardzie, a następnie zostały przejęte przez Heimatmuseum w Kołobrzegu (nr inw. 1171), wszak pochodziły z terenu tego powiatu. Do składników inwentarza kulturowego ludności KCSZ należały też siekierki krzemienne i topory kamienne. Jeden egzemplarz siekierki, określanej jako tzw. typ „Viervitz”, o długości 13,4 cm, znaleziony został w 1880 roku w Daszewie (il. 7.e). Zabytek znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie (nr inw. 731). Niedawno, bo w 2005 roku, mieszkaniec Daszewa znalazł na swoim polu również siekierkę krzemienną, którą posiada w swoich zbiorach. Być może topór kamienny znaleziony w Lubiechowie w okresie międzywojennym i toporek z Karścina znaleziony w 1926 roku też pozostawiły plemiona KCSZ26. Na uwagę jeszcze zasługują stanowiska odkryte w trakcie badań AZP, których chronologię wstępnie określono na schyłek neolitu i początek epoki brązu. Jest to jedno stanowisko w Domacynie (stanowisko 27), Karlinie (stanowisko 39), Mierzynie (stanowisko 29) i Poczerninie (stanowisko 12).

Początki epoki brązu Pierwsze wyroby brązowe w postaci narzędzi i ozdób, odkrywane w skarbach i pojedynczo, odzwierciedlały zapewne proces nawiązywania dalekosiężnej wymiany między społecznościami z dorzecza środkowej Parsęty kultywującymi jeszcze tradycje kultur schyłku neolitu (faza płońska

67 KCSZ) a społecznościami już wczesnobrązowymi z południa Europy. Rozpoznawalnym w literaturze archeologicznej znaleziskiem z gminy Karlino jest „skarb bagienny” z Domacyna pozyskany przed 1904 rokiem. W torfowisku znaleziono siekierkę brązową z niskimi brzegami, typu Grodnica, o długości 15,3 cm, szerokości ostrza 4 cm, szerokości obucha 1,5 cm (il. 7.a)dwie obręcze z końcami stopkowatymi o przekroju okrągłym, zdobione grupami kresek poprzecznych i wilczymi zębami (il. 7.b, c)oraz okrągłą obręcz niezdobioną o średnicy 9,5 cm (il. 7.d). Zabytki przekazano po odkryciu do Muzeum w Szczecinie. Obecnie znajdują się w Niemczech w Muzeum Historycznym w Stralsundzie (Kulturhistorischer Museum Stralsund)32. Cały zespół zabytków datowany jest na II OEB. Małe doniczkowate naczynie o wysokości 4,5 cm i średnicy wylewu 4,3 cm, z dwoma guzkami umieszczonymi w górnej partii brzuśca, datowane na wczesny OEB, znaleziono w bliżej nieokreślonym grobie w okolicach Karlina (il. 7.g). Naczynie po odkryciu zostało przekazane do ówczesnego Muzeum Regionalnego w Koszalinie (Heimatmuseum Köslin). Obecnie brak o nim wiadomości.

Plemiona kultury łużyckiej i pomorskiej

W dorzeczu środkowej Parsęty wyraźne przemiany osadnicze miały miejsce w rozwiniętej i schyłkowej epoce brązu (1200–650 p.n.e.). Przybrał wówczas na sile rozwój osadnictwa utożsamianego z ludnością kultury zachodniołużyckiej wywodzącej się z dorzecza Odry i Wisły (nazwa kultury od rejonu Łużyc). Wyraźne skupiska osadnicze KŁŻ zauważa się wokół miejscowości Domacyno, gdzie wykopaliskowo przebadano jedną osadę (AZP nr 19-17, stanowisko 6), chronologicznie umiejscowioną we wczesnym okresie halsztackim. Odsłonięto w wykopach negatywy budynków mieszkalnych, naziemnych, o konstrukcji słupowej, jamy osadnicze różnej funkcji, duże ilości ułamków naczyń, fragmenty polepy i żużla oraz dwie szpile brązowe (il. 8.). Innym rejonem osadniczym są tereny w pobliżu Pobłocia Wielkiego (Gross Pobloth), gdzie odsłonięto osady i cmentarzyska KŁŻ. Osady i cmentarzyska tworzyły też interesujące skupiska wzdłuż Parsęty na zachód od Karlina i na północ od niego, po wschodniej stronie rzeki. W 1934 roku na północ od miasta, na wyniesieniu przy młynie, rolnicy Fritz Baller, Ernst Heise i dekarz Paul Knop odkryli cmentarzysko ciałopalne KŁŻ (il. 10.a). Ze zniszczonych grobów wydobyto dwie popielnice z kośćmi, które przekazano do Heimatmuseum Köslin, (il. 10.b). Cmentarzyska ciałopalne KŁŻ odkryto także w trakcie badań AZP na arkuszu nr 18-17 w miejscowości Malonowo i Krukowo (Kruckenbeck) oraz w pobliżu wsi Gościnko (Klein Jestin) i Karwin, a na arkuszu nr 16-18, w miejscowości Syrkowice i Daszewo. Trzy inne osady odkryto również w pobliżu Karścina. Na tych obiektach zebrano duże ilości ceramiki naczyniowej oraz zaobserwowano ślady palenisk. Z plemionami ludności KŁŻ wiążą się odkrycia przedmiotów wykonanych z brązu, znajdowanych pojedynczo lub w zespołach, czyli tzw. skarbów. Z terenu gminy Karlino mamy odnotowany jeden skarb ozdób brązowych, znaleziony przed 1883 rokiem w rejonie Koziej Góry. W skład zespołu wchodziły trzy fragmenty bransolety z podwójnego drutu, trzy fragmenty pierścieni brązowych z brodawkami, jedna mała bransoleta z drutu brązowego, dwa małe pierścienie brązowe z nanizanymi paciorkami bursztynowymi i jeszcze inne drobne fragmenty ozdób pierścieniowatych. Zabytki po odkryciu przekazano do Muzeum Antykwarycznego w Szczecinie, obecnie

68 przechowywane są w Muzeum Historycznym w Stralsundzie. Pojawienie się na Pomorzu żelaza, najpierw sprowadzanego z kręgu kultury zachodnio- halsztackiej (Austria), nieco później otrzymywanego także z miejscowych rud darniowych, zapoczątkowało nową epokę, jaką była epoka żelaza (650 p.n.e. – 1250 n.e.). Początek tej epoki wiąże się z procesem stopniowego rozpraszania się osadnictwa kultury zachodniołużyckiej i pojawienia się nowych społeczności z Dolnego Powiśla, określanych jako ludność kultury pomorskiej (KPM), nazywanej niekiedy „północnowenedzką”, która preferowała nieco inne formy obrządku pogrzebowego. Osadnictwo kultury pomorskiej zaznaczone jest dotychczas na terenie gminy Karlino sześcioma stanowiskami, w tym trzema osadami i trzema cmentarzyskami (Daszewo, Syrkowice, Karścino). Z cmentarzysk tylko jedno (Mierzyn, stanowisko 16/100) zostało odkryte w trakcie badań AZP, natomiast dwa inne pochodzą z odkryć dawniejszych. Na uwagę zasługuje informacja o odkryciu w Karlinie wazowatej popielnicy twarzowej z zaznaczonymi oczami i dolepionymi uszami, zdobionej ornamentem krokiewkowym i jodełkowym, która miała się kiedyś znajdować w zbiorach Muzeum w Szczecinie (nr inw. P.S. 422), przekazana przez Kellermana. Inne cmentarzysko odkryto w Karścinie przed 1927 rokiem, skąd z grobu skrzynkowego uratowano jedną popielnicę. Na zlokalizowanym w 1983 roku cmentarzysku w Mierzynie (arkusz AZP nr 16-18, stanowisko 16/100) stwierdzono na powierzchni pola oprócz ceramiki „pomorskiej” ślady obstawy kamiennej. Począwszy od schyłku okresu halsztackiego z północnego zachodu napływać zaczęła ludność kultury jastorfskiej, utożsamiana ze społecznościami wczesnogermańskimi, zamieszkująca na Pomorzu tereny po dorzecze Parsęty i Gwdy na wschodzie oraz środkową i dolną Noteć na południu45. Ludność „pomorska” i „jastorfska” wykorzystywały efekty procesu latenizacji, jaki ogarnął Europę dzięki szczególnej aktywności Celtów. Stanowiska kultury jastorfskiej znamy przede wszystkim z cmentarzysk. Jej osadnictwo w okolicy dzisiejszego Karlina i w ogóle w dorzeczu środkowej Parsęty reprezentowane jest incydentalnie. W 1934 roku na północnych obrzeżach Karlina podczas prac ziemnych odkryto cmentarzysko ciałopalne tej kultury, w którym w popielnicy z kośćmi znaleziono fibulę żelazną z wywiniętą nóżką odmiany A, datowaną na środkowy okres lateński46. Cmentarzysko to było następnie badane w 1972 roku przez autora tego artykułu, w wyniku czego odkryto dwa groby popielnicowe wyposażone w bardzo ciekawe zabytki żelazne (il. 11., 12.) oraz jamy spaleniskowe z ceramiką (il. 13.). Wśród zabytków żelaznych na uwagę zasługuje okazała klamra do pasa długości 36,8 cm (il. 12.a), niespotykana w zespołach, przynajmniej na Pomorzu; zapinka żelazna z dolną cięciwą (il. 12.d); nożyk sierpikowaty (il. 12.c); rylec żelazny (il. 12.e) i półfabrykat bursztynu (il. 12.f). Zabytki znajdują się w Muzeum w Koszalinie.

69 9. Domacyno, gm. Karlino, stanowisko 6. Zabytki z osady ludności kultury łużyckiej, za: M. Brzostowicz, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 1992, t. XIX, s. 46

70 10. Karlino, gm. loco, stanowisko 6. Cmentarzysko ciałopalne kultury łużyckiej, odkryte przypad- kowo w 1934 roku; (A) wykopaliska w terenie, (B) wydobyte naczynia; wg archiwum archeologicz- nego Muzeum w Koszalinie, teczka nr 16

71 11. Karlino, gm loco, stanowisko 2. Cmentarzysko kultury jastorfskiej; a – popielnica, (grób nr 1), b – dno naczynia (jama nr 5), c, d – ułamki naczyń (luźne), e – naczynie (grób nr 2); za: I. Skrzypek, „ Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 1973, t. III, s. 73

72 12. Karlino, gm. loco, stanowisko 2. Cmentarzysko kultury jastorfskiej; a – klamra do pasa, b – nóż żelazny z trzonkiem, c – nożyk sierpikowaty, d – zapinka żelazna, e – rylec, szydło (?), f – półfabry- kat bursztynu; za: I. Skrzypek, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 1973, t. III, s. 73

73 13. Karlino, gm loco, stanowisko 2. Profile grobów ciałopalnych; a – grób nr 1, b – grób nr 2, c–f – ułamki naczyń z grobów i jam paleniskowych; wg archiwum archeologicznego Muzeum w Koszalinie, teczka nr 16

74 14. Karwin, gm. Karlino. Grób popielnicowy; a – umbo tarczy, b – nit umba, c–e – groty żelazne z żeberkami; za: M. D. i R. Wołągiewiczowie, „Materiały Zachodnio-Pomorskie”, 1963, t. IX, s. 155

75 15. Domacyno, gm. Karlino, stanowisko 6; a – naczynie KWL, b–c – ceramika WS, d – ułamek naczynia KCSZ, e–f – ceramika KOK; za: M. Brzostowicz, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 1992, t. XIX, s. 47, 49

76 Społeczeństwa schyłku starożytności

U schyłku okresu przedrzymskiego (II–I wiek p.n.e.) w dorzeczu środkowej Parsęty pojawiły się społeczności tzw. kultury oksywskiej (nazwa od cmentarzyska w Oksywiu koło Gdyni/ Oxhöft b. Gdingen), napływającej z Pomorza Wschodniego. Dla tych ugrupowań cechą obrządku pogrzebowego było składanie spalonych szczątków w grobach jamowych bezpopielnicowych i popielnicowych oraz wkładanie do grobów elementów uzbrojenia, niekiedy narzędzi wykonanych z żelaza. Teren gminy Karlino dostarczył również kilku ważnych stanowisk rozpoznanych poprzez znaleziska luźne lub badania wykopaliskowe. Na wielokulturowej osadzie w Domacynie (stanowisko 6) odsłonięto fragment budynku słupowego oraz liczny materiał ceramiczny (ponad 1000 fragmentów), kęsy żużla dymarkowego, polepę i jedną zapinkę (il. 15.e, f). W trakcie badań AZP w 1983 roku zgrupowanie osad KOK zarejestrowano w pobliżu Syrkowic oraz Mierzyna. W 1981 roku w czasie badań AZP na arkuszu nr 18-18 w rejonie Karlina rozpoznano dwie osady o powierzchni dochodzącej do 1 ha (stanowisko 47/18; stanowisko 45/20) oraz osadę we wsi Garnki (stanowisko 6/3). W następnych badaniach Instytutu Archeologii UAM w Poznaniu (dr Henryk Machajewski) w 1987 roku w rejonie środkowej Parsęty zlokalizowano cmentarzysko KOK w Karścinie (stanowisko 33/42), gdzie na obiekcie stwierdzono ślady spalenizny i przepalone kości ludzkie. Ciekawych materiałów dotyczących uzbrojenia ludności KOK dostarczył grób popielnicowy obwarowany i obsypany resztkami stosu, jaki odsłonięto w 1926 roku w Karwinie. Wewnątrz popielnicy znaleziono umbo żelazne typu Bohnsack 7 z wysokim kolcem i trzy groty oszczepu (il. 14.) – wszystko datowane na MOPR, faza 3. Z rozpoznanych dotychczas wykopaliskowo stanowisk archeologicznych w powiecie białogardzkim dotyczących kultury oksywskiej można mówić o dominującej znajomości procesów obróbki żelaza, inspirowanej zapewne wymianą handlową z Dolnym Powiślem, Wielkopolską północną, a także ze Skandynawią. Polityka państwa rzymskiego wobec Europy, polegająca na jej podbojach i rozwijaniu swoich wpływów, wywarła na ludności Barbaricum znaczące piętno. Jej efektem było uformowanie się nowego obrazu kulturowego, do którego należało także Pomorze. W okresie rzymskim, w miejscu zajętym poprzednio przez KOK doszło do powstania nowej kultury wielbarskiej (KWL). Była ona efektem przekształcenia się KOK pod wpływem inspiracji płynących ze strefy Cesarstwa Rzymskiego, docierających na północ dorzeczem Łaby, a dalej południowym wybrzeżem Bałtyku do ujścia Warty i Wisły, a także oddziaływań ze Skandynawii i Nadłabia. Względnie duża liczba dotychczasowych stanowisk zajmowanych w okresie przedrzymskim przez ludność związaną z tradycją wczesnogermańską kultury jastorfskiej, współwystępującej z kulturą oksywską, zostało opuszczonych, a w to miejsce pojawiły się nowe plemiona zsynchronizowane z pojawieniem się na Pomorzu Gotów i Gepidów. W obrządku pogrzebowym upowszechniły się cmentarzyska birytualne z pochówkami szkieletowymi i ciałopalnymi na jednym stanowisku, płaskie i kurhanowe. W rejonie Karlina powstały stanowiska z niezwykle rozległymi osadami, od 1 do 5 ha, z których jedna (stanowisko Karlino 46) została przebadana wykopaliskowo w 1979 roku. Efektem prac było odsłonięcie skupiska 13 palenisk oraz pozyskanie znacznej ilości ceramiki naczyniowej. Drugim badanym stanowiskiem KWL, gdzie prace prowadziła również ekipa

77 archeologów IP UAM w Poznaniu, było cmentarzysko ciałopalne w Domacynie (stanowisko 6). Odsłonięto tam grób ciałopalny z okazałą popielnicą (il. 15.a), fragmenty zapinki żelaznej i przepalone kości ludzkie. W 1980 roku podczas badań AZP w pobliżu Domacyna natrafiono na ślady cmentarzyska birytualnego (Domacyno, stanowisko 4), gdzie stwierdzono grób ciałopalny i szkieletowy. Na podstawie materiałów ceramicznych chronologię obiektu określono na wczesny okres rzymski. Grób popielnicowy KWL, odnotowany w literaturze, znany jest z Lubiechowa. W grobie znaleziono dwie zapinki brązowe, dwa niebieskie paciorki szklane, dwa paciorki gliniane, sprzączkę żelazną, dwa okucia pasa i dwie bransolety drucikowate datowane na okres do II wieku n.e. Cmentarzysko ciałopalne KWL (I–II wiek n.e.) zlokalizowano także w pobliżu Karwina w trakcie badań AZP (arkusz nr 18-17) w 1988 roku (stanowisko 7/29), a skupisko osad KWL stwierdzono w pobliżu Koziej Góry, po wschodniej stronie rzeki Młynówki. W trakcie wcześniejszych badań AZP w 1983 i 1987 roku (H. Machajewski) osady KWL odkryto także w Karścinie, w rejonie wsi Mierzyn, Syrkowice, Poczernino, Daszewo i Wyganowo (Amalienhof). Na wczesny i środkowy okres wpływów rzymskich datowany jest skarb monet z Czerwięcina. Około 1830 roku rolnik Otto podczas prac polowych znalazł cztery monety rzymskie: Hadriana, Trajana, Antoniusza Piusa i Faustyny, datowane w latach 98–161 n.e. Monety znajdują się obecnie w Muzeum Historycznym w Stralsundzie. Przemiany kulturowe i osadnicze na Pomorzu, w tym i na terenie gminy Karlino, na początku późnego okresu wpływów rzymskich (III–IV wiek n.e.) wywołane przemieszczaniem się małych plemion germańskich wzdłuż dorzecza Odry, a nieco później wędrówkami Gotów i Gepidów wraz z innymi sprzymierzonymi plemionami na tereny na północ od Morza Czarnego, znalazły swoje odzwierciedlenie w uformowaniu się na Pomorzu Zachodnim nowego ugrupowania kulturowego, jakim była grupa dębczyńska (nazwa od cmentarzyska w Dębczynie koło Białogardu). Etniczne była to grupa niejednorodna, składająca się ze społeczności o tradycji wenedzkiej (rodzimej) oraz plemion nadłabskich i skandynawskich.

16. Karlino, gm. loco, stanowisko 1, skarb z OWL; a – wieloboczny złoty pierścionek z napisami runicznymi, b – złoty wisiorek (brakteat z uszkiem), c – rozwinięty ornament runiczny; za: O. Dib- belt, Der Körliner Runen – Ring, „Körliner Heimat – Kalender”, 1936, s. 53 (a, c); J. Żak, Studia nad kontaktami…, 1962, s. 50 (b)

78 Dane archeologiczne wskazują, że nastąpił rozwój kontaktów i wymiany handlowej za pośrednictwem wysp duńskich, skąd napływały naczynia brązowe i szklane wytwarzane w prowincjach Cesarstwa Rzymskiego. Niezwykle bogate były kontakty ze strefą Morza Czarnego (paciorki szklane i naczynia) oraz Skandynawią, zwłaszcza z Bornholmem i Gotlandią (ozdoby stroju). Sieć osadnicza nad środkową Parsętą ulega wyraźnemu rozrzedzeniu. Z dębczyńską grupą kulturową należy łączyć zespół osad w pobliżu miejscowości Garnków (stanowisko 2/5; 7/4; 17/10), z których jedna osada (stanowisko 2) została zbadana wykopaliskowo. Odsłonięto ziemiankę, jamy posłupowe domów naziemnych, piece, paleniska i oczywiście znaczne ilości ceramiki (il. 17.a–d).

17. Garnki, gm. Karlino, stanowisko 2, AZP/5. Obiekt nr 1 – ziemianka; wg arkusza AZP nr 18-17 (badania H. Machajewski). Archiwum archeologiczne Muzeum w Koszalinie, teczka nr 302

79 18. Lubiechowo, gm. Karlino, stanowisko 1. Plan warstwicowy grodziska; za: J. Olczak, K. Siuch- niński, Źródła archeologiczne…, 1968, t. II, s. 23

80 19. Lubiechowo, gm. Karlino, stanowisko 1. Ułamki naczyń glinianych z grodziska (a–d); za: J. Olczak, K. Siuchniński, Źródła archeologiczne…, 1968, t. II, s. 23

20. Lubiechowo, gm. Karlino, stanowisko 2. Ułamki naczyń WS z osady (a–d); za: J. Olczak, K. Siuchniński, Źródła archeologiczne…, 1968, t. II, s. 23

81 21. Karścino, gm. Karlino, stanowisko 5, AZP/14. Ułamki naczyń WS z osady (a–c); wg arkusza nr 17-17 (badania H. Machajewskiego). Archiwum archeologiczne Muzeum w Koszalinie, teczka nr 292

22. Ułamki naczyń WS z osad; a – Domacyno, stanowisko 2, AZP/2, b – Gościnko, stanowisko 28, AZP/80; wg arkusza AZP nr 19-17 (badania H. Machajewskiego). Archiwum archeologiczne Muzeum w Koszalinie, teczka nr 359

82 23. Karlino, ulica M. Konopnickiej. Zabytki archeologiczne(róg, fragmenty naczyń: polewane, fajansowe, porcelanowe) z badań interwencyjnych w ramach nadzorów w latach 1995–1996; wg archiwum archeologicznego Muzeum w Koszalinie (badania H. Janocha, F. J. Lachowicz, I. Skrzy- pek), teczka nr 520

83 24. Karlino, ulica Białogardzka. Zabytki archeologiczne(naczynia polewane, kafel) z badań inter- wencyjnych w ramach nadzorów w latach 1995–1996 (badania H. Janocha, F. J. Lachowicz, I. Skrzypek), teczka nr 520

84 Zespół osadniczy złożony z osad i cmentarzyska, zlokalizowano i przebadano w 1971 i 1972 roku w pobliżu wsi Kozia Góra – stanowiska 1/49, 2/50, 3/51 (Czesław Strzyżewski). W miejscu nieużytkowanej już piaśnicy odsłonięto obiekty związane z osadą (bryły żużla, polepa, ceramika) i kamienną konstrukcję zniszczonego grobu, wewnątrz którego znaleziono szklany paciorek niebieski. Obraz społeczności grupy dębczyńskiej na przełomie V i VI wieku n.e. na Pomorzu Zachodnim i oczywiście w rejonie środkowej Parsęty uległ w pewnym momencie wyraźnemu zakłóceniu. Ekspansja Hunów, najpierw na tereny nadczarnomorskie (350 rok n.e.), później do Kotliny Karpackiej (375 rok n.e.), wywołały niepokoje na granicy Cesarstwa Rzymskiego. Wiele plemion barbarzyńskich zmuszonych zostało do osiedlenia się w granicach Cesarstwa, inne dostały się pod panowanie Hunów. Powoli następował rozpad Cesarstwa Rzymskiego. W dziejach kultury świata barbarzyńskiego splot tych wydarzeń określany jest okresem wędrówek ludów (OWL, 375–576 rok n.e.). Środkowe dorzecze Parsęty znajdowało się na drodze przemieszczeń różnych plemion. Skupiska ludności grupy dębczyńskiej w ciągu drugiej połowy V wieku n.e. częściowo wywędrowały z tych terenów. Następuje napływ monet złotych (solidów) i monet bizantyjskich (brązowych). Pogłębiają się różnice społeczne, czego odzwierciedleniem były zapewne skarby z końca V i początków VI wieku, jaki znamy na przykład z Karlina. Skarb został odkryty w 1838 lub 1839 roku pod dużym głazem, w torfiastej ziemi, w czasie usuwania i rozstrzału kamieni. Zawartość jego uległa rozproszeniu po odkryciu. Przyjmuje się, że w skład skarbu wchodziło: sześć złotych monet (solidów), Walentyniana I i III – oba z uszkami do zawieszania i ze zdobionym filigranem obramowaniem, cztery solidy Teodozjusza II, z tego trzy ze zdobionym filigranem obramowaniem, zawieszone na masywnej, profilowanej złotej rurce, jeden solid Leona (457–474), ponadto sześć złotych brakteatów – wisiorków ze stylizowanym wyobrażeniem jeźdźca i konia (il. 16.b), wieloboczny złoty pierścień z napisem runicznym (il. 16.a, c)66, podwójnie spiralnie zwinięty pierścień złoty, gładki pierścień złoty, fragment złotego naszyjnika lub bransolety, złoty paciorek ze spiralnie skręcanego drutu oraz złota rurka, na której były nanizane solidy zaopatrzone w uszka. Skarb został prawdopodobnie zdeponowany pod koniec V lub w początkach VI wieku. Jego los jest niejasny. Po odkryciu znajdował się prawdopodobnie w rękach prywatnych, następnie część monet i wisiorków oraz złoty pierścień runiczny miały znajdować się w Staatliches Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie. Obecnie brak o nim wiadomości (?). Pewien obraz osadnictwa schyłku starożytności na terenie gminy Karlino przekazują pozostałości osad ogólnie datowanych na „okres rzymski”, których skupiska zarejestrowano w pobliżu Karwina, Domacyna, a także Koziej Góry i Garnków.

Osadnictwo słowiańskie

Koniec starożytności i początki wczesnego średniowiecza w całej Europie zaznaczyły się wzmożoną ruchliwością rozmaitych ludów wędrujących w różnych kierunkach w poszukiwaniu lepszych warunków bytowania. Nastąpiła destabilizacja osadnictwa, a na tym tle zachwianie dotychczasowych kierunków prowadzącej wymiany. Część ludności wywędrowała, część pozostała i uległa przekształceniom kulturowym. Na miejsce ludności germańskiej (grupa dębczyńska) zaczęli napływać falami z południa Słowianie, trafiając na środkową Parsętę najpewniej już z drugiej połowy VI wieku. Z tego najwcześniejszego czasu rozpoznane

85 jest osadnictwo w niedalekim sąsiedztwie naszego terenu w okolicach Białogardu, gdzie wykopaliskowo badano jedną osadę w pobliżu Dębczyna, a drugą po wschodniej stronie Parsęty, na gruntach wsi Wygoda (Posthaus). Pierwsza z nich funkcjonowała jeszcze w VII wieku, a druga także w VIII. Osadnictwo słowiańskie na Pomorzu przypada dopiero na VII stulecie i obejmuje pas nadbrzeżny oraz rejon wzgórz moreny czołowej. Wydaje się, że już w początkach VII wieku zawiązała się wspólnota terytorialna łącząca wszystkie społeczności gospodarujące na terenie środkowego dorzecza Parsęty na obrzeżach obecnej gminy Karlino. Na przełomie VII i VIII wieku osadnictwu słowiańskiemu towarzyszyło kształtowanie się nowych struktur przestrzennego zasiedlania i pojawienie się osiedli obronnych, czyli grodów. Rozwój słowiańskiej sieci osadniczej w rejonie Równiny Białogardzkiej, a tym samym również na obszarze gminy Karlino, nastąpił generalnie na przełomie VIII i początkach IX wieku aż po drugą połowę X stulecia. W miejsce wspólnot rodowo-plemiennych zaczęła się wykształcać organizacja wspólnot terytorialnych, które poświadczone są w źródłach pisanych i archeologicznych. Na terenie gminy Karlino zarejestrowano jedno grodzisko wczesnośredniowieczne w Lubiechowie – wyżynne, dwuczłonowe, usytuowane na skraju rozległego płaskowyżu przylegającego do doliny rzeki Parsęty (il. 18.). Rozpoznane wstępnie pod koniec XIX wieku, znalazło się w strefie zainteresowania archeologów w XX wieku (IHKM PAN w Poznaniu). Pierwsze badania powierzchniowe przeprowadzono na obiekcie w 1962 i w 1964 roku, a kolejne w 1965, kiedy KAP UAM w Poznaniu prowadziła weryfikacyjno-sondażowe badania grodzisk wczesnośredniowiecznych na terenie ówczesnego województwa koszalińskiego. Rezultaty badań i uzyskane wyniki określiły chronologię stanowiska na VIII–IX wiek (il. 19.). W sąsiedztwie grodziska w Lubiechowie odkryto także trzy osady otwarte, datowane materiałem ceramicznym na IX–XII wiek (il. 20.). Podobną chronologię określono dla osad rozpoznanych w rejonie Daszewa, Domacyna (il. 22.a), Gościnka (il. 22.b). Następny etap rozwoju osadnictwa WS na Pomorzu przypada na schyłek X i początek XI stulecia, co – jak się słusznie przypuszcza – pozostawało w ścisłym związku z aktywnością kolonizacyjną i gospodarczą kształtującej się monarchii wczesnopiastowskiej, później wczesnofeudalnej monarchii zachodniopomorskiej. Interesujące osadnictwo tego okresu na omawianym terenie zarejestrowano m.in. w pobliżu Karścina w 1965 roku i później w ramach AZP w 1987 roku, datowane na XI– XII wiek (il. 21.a–c), a także w okolicach wsi Malonowo, Zwartowo i Domacyno, gdzie na stanowisku wielokulturowym (stanowisko 6) odkryto cmentarzysko WS z przełomu XI i XII wieku. Niewykluczone, że omawianą nekropolię wiązać można z osadami w Domacynie, Malonowie i w Karścinie. Jednym z najważniejszych rejonów osadnictwa lokalnego na terenie gminy Karlino były osady wczesnośredniowieczne w pobliżu Mierzyna, dochodzące do 1 ha powierzchni, gdzie w trakcie badań AZP w 1983 roku stwierdzono ślady niszczonych obiektów (jamy, paleniska). Obserwując rozłożenie ważniejszych stanowisk osadnictwa WS w rejonie Karlina i okolic, zauważa się, że podstawowymi jednostkami były tu małe wspólnoty plemienne złożone z kilku osad otwartych i grodziska w Lubiechowie. Znacznie intensywniejsze osadnictwo na tym terenie nastąpiło w okresie średniowiecza, czyli od drugiej połowy XIII wieku, co związane jest z osadnictwem historycznym i powstawaniem kolonii niemieckich, której przedstawiciele rozpoczęli proces związany z powstawaniem wsi i miast.

86 Na omawianym obszarze zarejestrowanych jest ponad 370 punktów osadnictwa średniowiecznego, rozpoznanych na podstawie materiałów ceramicznych pozyskanych w trakcie badań AZP w obrębie współczesnych wsi czy też w samym Karlinie, co potwierdziły kilkakrotne badania interwencyjne w latach 1995–1996 oraz 2001–2010. W trakcie nadzorów archeologicznych w Karlinie, prowadzonych przez archeologów koszalińskich, w ramach inwestycji związanych z budową sieci sanitarnej i wodociągowej oraz przepompowni ścieków w obrębie ulic: Konopnickiej, Żwirki i Wigury, Białogardzkiej, Szczecińskiej i Waryńskiego, zgromadzono duże ilości ułamków średniowiecznych naczyń, toczonych z obustronną polewą, ceglastych bez polewy i z polewą, przedmioty ze szkła, rogu, fajansu, porcelany oraz kafle płytowe z plastycznym ornamentem, porcelanę z ornamentem japońskim itp. Materiał ceramiczny datowany jest ogólnie na okres od XV do XIX wieku (il. 23., 24.). Podsumowując rozważania o społecznościach zamieszkujących obszar dzisiejszej gminy Karlino, zauważa się stałą penetrację sięgającą młodszej epoki kamienia. Zmianie ulegały miejsca szczególnie intensywnego osadnictwa w różnym okresie. Najczęściej były one skupione wzdłuż Parsęty od Karlina do Lubiechowa, w rejonie doliny Pokrzywnicy, od Garnków w kierunku Domacyna oraz na obrzeżach rzeki Młynówki i jej dopływów, w okolicach Koziej Góry, Pobłocia Wielkiego i Karwina (il. 1.–4.). Zmienność osadnictwa w różnych rejonach mogła pozostawać w związku z koniecznością wyboru korzystniejszego dla danej społeczności siedliska naturalnego.

87 Archäologie der Gemeinde Karlino

Ignacy Skrzypek (Koszalin)

Die frühesten vorgeschichtlichen Ansiedlungspunkten auf dem Gebiet von der heutigen Gemeinde Karlino (Körlin), die in den archäologischen Quellen registriert wurden, sind mit der mittleren Phase der Jungsteinzeit und Stammen der Bevölkerung von Trichterbecherkultur verbunden, deren Ansiedlungsspuren in Form von Keramik sowie Feuerstein - und Steinwerkzeugen in der Umgebung von Karlino, Domacyno (Dumzin), Zwartowo (Schwartow), Lubiechowo (Lübchow), Czerwięcino (Emmasthal), Karścino (Kerstin) und Kozia Góra (Koseeger) lokalisiert wurden. Größere Umwandlungen gab es auf dem besprochenen Gebiet mit dem Erscheinen des Zyklus von Kulturen des Endneolithikums, dessen Ansiedlungsüberreste in Karlino, Mierzyn (Alt Marrin), Poczernino (Putzernin), und vor allem in Domacyno, wo die Ansiedlung und der Friedhof mit einem Dreikammerkastengrab mit Skelettbestattung entdeckt wurden. Zu großen Ansiedlungsumwandlungen in der Region der mittleren Persante kam es in der mittleren und Endbronzezeit zusammen mit dem Erscheinen von Bevölkerungsstammen der Westlausitzer Kultur. Standorte der Kultur in Form von Begräbnisstätten und Ansiedlungen wurden hauptsächlich in der Nähe von Karlino, Daszewo (Dassow), Syrkowice (Zürkow), Domacyno, Pobłocie Wielkie (Groß Pobloth), Garnki (Garchen), Kowańcz (Kowanz), Chotyń (Neu Amerika), Karwino (Karwin), Karścino und Gościnko (Klein Jestin) gefunden. Die jüngere Hallstattzeit (Ha D) wird von dem Erscheinen auf dem Gebiet Pommerns der Bevölkerung von der pommerschen Kultur mit Kastengräbern gekennzeichnet. Die Reichweite der Kultur wurde allerdings mit dem Fluss Persante begrenzt, später Archeologia gminy Karlino mit dem Fluss Rega. Auf dem Gebiet der Gemeinde Karlino wurden einzige Standorte der Kultur registriert, von denen die Begräbnisstätte in Karścino und Mierzyn sowie Ansiedlungen in Daszewo, Karścino und Syrkowice beachtenswert sind. Von der Endhallstattzeit an begann die Bevölkerung der Jastorfer Kultur auf dem Gebiet einzutreffen, die mit den frühgermanischen Stämmen identifiziert wurde. Bekannt ist sie hauptsächlich aus den Brandopferbegräbnisstätten, wo die Knochenüberreste in Urnen zusammen mit der Ausstattung in Form von Schmuck, Werkzeugen und Waffen beerdigt wurden. Der am besten erkannte Standort der Kultur in dieser Region ist der Standort in Karlino. Das Ende des Altertums, d.h. die Spätlatein-, Römischzeit sowie die Völkerwanderungszeit bringt die Erkennung von einigen wichtigen Ansiedlungen der Oxhöfter Kultur (KOK), u.a. in Daszewo, Mierzyn, Poczernino, Karlino und Kozia Góra. Die Ansiedlungs- und Kulturwandel in Pommern im 3. und 4. Jahrhundert n. Ch., die durch die Bewegungen der germanischen Stämme verursacht wurden, wiederspiegelten sich in der Formung neuer Gruppierung, der sog. Denziner Gruppe. Die besterkannte Funde aus der Wende des 5. und 6. Jahrhunderts ist der Schatz von goldenen und silbernen Münzen sowie der goldene Ring aus Karlino, der 1838 gefunden wurde.

88 Im Frühmittelalter ist hier die slawische Ansiedlung ziemlich intensiv, sie sammelt sich im großen Masse um die Stadt und Ansiedlungen, die in der Region von Lubiechowo lokalisiert sind, als auch um die offene Ansiedlungen an dem Fluss Pysznica (Peuske Bach), in der Nähe von Daszewo, Mierzyn, Wyganowo (Kuhhagen) sowie Ansieglungen in dem westlichen Teil der Gemeinde, in der Nähe von Malonowo (Mallnow), Krukowo (Kruckenbeck), Pobłocie Wielkie, Gościnko und Domacyno.

89 ZARYS HISTORYCZNY KARLINA

1. Ludność i życie codzienne

Ludność zamieszkała w Karlinie była ściśle związana z gospodarką rolną. Do połowy XX w. ludność rolnicza determinowała charakter i kierunki rozwoju miasta. Stopniowe uprzemysłowienie Karlina w XIX i XX w. wpłynęło na zróżnicowanie dotychczasowych źródeł utrzymania jego mieszkańców i miało znaczny wpływ na ruch migracyjny w mieście. Liczba ludności charakteryzowała się powolnym wzrostem, choć zauważalne były okresowe jej spadki w wyniku chorób, wojen oraz odpływu ludności w pierwszych latach XX w.

Liczba ludności Karlina w latach 1740-1938

90 Do końca II wojny światowej mieszkańcy Karlina zajmowali się głównie gospodarką rolną i hodowlaną. W 1939 r. w mieście istniało wówczas 69 gospodarstw rolnych (z czego 22 były gospodarstwami powyżej 100 ha). Znaczna liczba karlinian oraz osób z najbliższej okolicy znalazła zatrudnienie w miejscowych fabrykach (głównie w fabryce maszyn rolniczych – Maschinenwerk Körlin), a także trudniła się handlem i usługami na użytek miejscowego rynku regionalnego. Niektórzy z mieszkańców trudnili się piwowarstwem i wypalaniem wódki, co prowadziło do konfliktów pomiędzy zawodowymi piwowarami a producentami szukającymi jak największego zbytu własnych produktów złej jakości. Karlinianie sami organizowali sobie czas wolny, spędzając go z rodziną i znajomymi, w miejscowych karczmach i gościńcach, zaś w latach 20. i 30. XX w. coraz częściej brali udział w zorganizowanych formach rozrywki. Uczęszczali do szkoły tanecznej małżeństwa Haake, brali udział w przedstawieniach teatralnych organizowanych przez aktorów-amatorów, zdobywających nagrody na przeglądach aktorskich w Berlinie, jak i w sztukach scenicznych przygotowywanych przez uczniów tutejszej szkoły. W latach 30. XX w. w Karlinie działały dwa chóry (męski i żeński), Towarzystwo Kobiet (Frauenverein) przy Niemieckim Czerwonym Krzyżu, Towarzystwo Rybackie, a także kluby sportowe: bractwo kurkowe, klub kręglarski, klub tenisowy, klub rowerowy, klub krzewienia kultury fizycznej oraz klub piłkarski „Karlino” (Sportverein „Körlin”), odnoszący sukcesy w rozgrywkach lokalnej ligi z klubami z Białogardu, Kołobrzegu i Koszalina. Na zaproszenie miejscowego Związku Weteranów Wojennych Karlino odwiedził marszałek polny August von Mackensen. Szczególnego znaczenia nabrało życie religijne, zaś miejscowa gmina ewangelicka brała czynny udział nie tylko poprzez przygotowanie świątecznych obrządków liturgicznych, ale także inicjowała szereg wydarzeń kulturalnych i oświatowych. Z chwilą dojścia nazistów do władzy, to jest po 1933 r. wszystkie stowarzyszenia kulturalno- oświatowe zostały podporządkowane miejscowej komórce Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP), która miała wpływ na ich działalność statutową, merytorycznie zaś podporządkowała je własnym dążeniom militarystycznym. Obecnie miasto liczy ponad 5 800 mieszkańców. Z Karlina pochodził Johann Ernst Benno, syn Gottlieba Daniela Benike (ur. 12 czerwca 1777 r., zm. 19 kwietnia 1848 r.), pisarz zajmujący się tematyką pomorską, wzorujący się na powieściach Waltera Scoota.

91 1. Orientacyjny czas trwania ciąży samic inwentarza żywego – „ściągawka” zamieszczona z myślą o karlińskich hodowcach w regionalnym kalendarzu z 1926 r. XX w. (fragment, ze zbiorów Biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie).

2. Reklama wyrobów zegarmistrzowskich Johannesa Keipera z Karlina. Należy pamiętać, że w XIX w. zegarmistrzowie zajmowali się również naprawą rowerów z racji skompli- kowanej budowy tego pojazdu (ze zbiorów Biblioteki Archiwum Państwowego w Szcze- cinie)

92 3. Reklama karlińskiej Miejskiej Kasy Oszczędności z siedzibą w ratuszu, oferującą m.in. składanie depozytów w pomieszczeniach antywłamaniowych i antypożarowych, 1926 r. (ze zbiorów Biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie).

93 4. Fragment mapy topograficznej z rejonu Karlina w skali 1:100 000, na której przedstawiono teren przeznaczony na poligon-strzelnicę Reichswehry (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Koszalinie).

94 5. Zestawienie gospodarstw rolnych w Karlinie wraz z właścicielami i szczegółowymi informacjami na temat gospodarstwa z 1937 r

95 6. Zestawienie ważniejszych informacji dotyczących urzędów działających w Karlinie oraz stowarzyszeń podporządkowanych Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników. Stan z 1937 r.

96 1. Einwohner und ihr Alltag

Die Bevölkerung von Karlino war eng mit der Landwirtschaft verbunden. Bis Mitte des 20. Jahrhunderts prägte die in der Landwirtschaft beschäftigte Bevölkerung den Charakter und die Entwicklungsrichtungen der Stadt. Allmähliche Industrialisierung von Karlino im 19. und 20. Jahrhundert hatte einen Einfluss auf die Differenzierung der bisherigen Herkunft der Einnahmen der Bevölkerung und einen Einfluss auf die Migrationsbewegungen in der Stadt. Die Bevölkerungszahl charakterisierte sich durch ein langsames Wachstum, obwohl kurzfristige Rückgänge der Bevölkerungszahl aufgrund von Krankheiten, Kriegen und Abfluss der Bevölkerung in den ersten Jahren des 20. Jahrhunderts bemerkt werden konnten. Bis zum Ende des Zweiten Weltkriegs beschäftigten sich die Bewohner von Karlino mit Landwirtschaft und Viehzucht. 1939 gab es in der Stadt 69 Bauernhöfe (22 Betriebe waren über 100 ha groß). Eine beträchtliche Anzahl der Einwohner von Karlino und Umgebung arbeiteten in lokalen Fabriken (meistens im Maschinenwerk-Körlin), oder waren im Handel oder in Dienstleistungen für den regionalen Markt tätig. Einige Bewohner beschäftigten sich mit der Bierbrauerei und Brennerei, was zu Konflikten zwischen den professionellen Brauereien und Herstellern führte, die den möglichst großen Absatzmarkt für eigene Produkte von schlechter Qualität suchten. Die Bewohner von Körlin organisierten sich selbst ihre Freizeit mit Familie und verbrachten sie in heimischen Gasthäusern und in den 20er und 30er Jahren des 20. Jahrhunderts nahmen sie an organisierten Formen der Unterhaltung teil. Sie besuchten die Tanzschule der Eheleute Haake, nahmen an Theateraufführungen teil, die von preisgekrönten Laiendarstellern (Berlin) vorbereitet wurden, sahen sich Theateraufführungen, die von Schülern der örtlichen Schule vorbereitet wurden. in den dreißiger Jahren des 20. Jahrhunderts waren in Karlino zwei Chöre (männlich und weiblich), Frauenverein beim Deutschen Roten Kreuz, Fischereiverein und Sportvereine tätig: Schützenverein, Kegelklub, Fahrradverein, Turnverein, Fußballverein SV Körlin. Der letztere war in Spielen der lokalen Liga mit Sportvereinen aus Bialogard, Koszalin und Kolobrzeg erfolgreich. Auf Einladung des lokalen Vereins der Kriegsveteranen wurde Karlino vom Feldmarschall August von Mackensen besucht. Eine besondere Bedeutung hatte das religiöse Leben. Die lokale evangelische Gemeinde beschäftigte sich nicht nur mit der Vorbereitung des Gottesdienstes sondern auch mit vielen Kultur- und Bildungsinitiativen. Als die Nazis an die Macht im Jahre 1933 kamen, wurden alle Kultur- und Bildungseinrichtungen der lokalen Zelle der Nationalsozialistischen Deutschen Arbeiterpartei (NSDAP) untergeordnet, die Einfluss auf ihre Statuttätigkeiten hatte und sie ihren eigenen militaristischen Bestrebungen unterordnete. Derzeit zählt die Stadt über 5 800 Einwohner. Aus Karlino stammt Johann Ernst Benno, Sohn von Gottlieb Daniel Benike (geb am 12. Juni 1777, gestorben am 19. April 1848), Schriftsteller, der sich pommerschen Problematik beschäftigte und Walter Scoot zum Vorbild nahm.

97 2. Przemysł i rzemiosło

Do połowy XIX w. produkcją w Karlinie zajmowali się rzemieślnicy – wytwarzali oni produkty na potrzeby mieszkańców miasta oraz dworu biskupiego, a następnie stacjonującego w mieście garnizonu. W XVIII w. w Karlinie działał młyn i browar, tutaj także produkowano sukno i płótna. W XIX w. włókiennictwo podupadło. Część mieszkańców miasta utrzymywała się z rolnictwa. Pierwsze zakłady przemysłowe w Karlinie związane były głównie z przetwórstwem płodów rolnych i wytwarzały produkty głównie na rynek lokalny: w połowie XIX w. w mieście i jego najbliższej okolicy działały: młyn wodny i wiatrak, olejarnia, garbarnia, młyn do mielenia kory dębowej, tartak i zakład produkcji wapna. W 1874 r. mistrz kowalski Klein rozpoczął budowę zakładu produkującego różne drobne przedmioty metalowe i części maszyn. Zakład ten szybko się rozrastał i w 1899 r. uległ przekształceniu w spółkę akcyjną, zajmującą się przede wszystkim budową i naprawą maszyn rolniczych, odlewnictwem i produkcją kotłów. W 1939 r. firma nosząca wówczas nazwę „Maschinenwerk Körlin e.G.m.b.H.” zatrudniała 152 pracowników i była największym zakładem przemysłowym w mieście. Drugim ważnym zakładem i pracodawcą w przedwojennym Karlinie był zakład budowlany, założony w 1866 r. przez Ernsta Hoffmanna – „Baugeschäft Ernst Hoffmann”. Po 1945 r. dotychczasowe niemieckie przedsiębiorstwa współtworzyły państwowy i spółdzielczy przemysł w Karlinie. W mieście miały siedzibę Państwowy Ośrodek Maszynowy oraz Kombinat Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Poza tym działały w Karlinie zakłady należące do przedsiębiorstw mających siedzibę w innych miastach. Do największych bądź najdłużej działających należały Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego w Białogardzie, Zakłady Drzewne w Białogardzie (tartak), Koszalińskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego (betoniarnia), Koszalińskie Zakłady Kruszyw Mineralnych, Spółdzielnia Pracy „Intropol” z Koszalina (zakład papierniczy), Zjednoczenie Przemysłu Paszowego „Bacutil” (zakład utylizacyjny), Cukiernicza Spółdzielnia Pracy „Marona” z Kołobrzegu, W 1972 r. uruchomiono w Karlinie Zakłady Płyt Pilśniowych i Wiórowych, które stały się największym zakładem przemysłowym miasta. 9 grudnia 1980 r. we wsi Krzywopłoty pod Karlinem doszło do erupcji złóż ropy naftowej na platformie wiertniczej. Ropa, podobnie jak gaz ziemny, są eksploatowane tam do chwili obecnej, nie ma to jednakże większego wpływu na rozwój ekonomiczny miasta.

98 Wykaz zakładów rzemieślniczych z nazwiskami dawnych niemieckich oraz polskich właścicieli.

99 Cd. Wykaz zakładów rzemieślniczych z nazwiskami dawnych niemieckich oraz polskich właścicieli

100 Pierwsza strona wykazu zakładów rzemieślniczych działających w Karlinie w 1854 r.

101 Pierwsza strona statutu cechu piekarzy w Karlinie z 1743 r. (ze zbiorów Landesarchiv w Greifswaldzie)

102 Reklamy karlińskich przedsiębiorstw z 1826 r.

103 104 105 Zdjęcie wykonane na miejscu pożaru szybu w Krzywopłotach w 1980 r. Fotografia Jerzego Patana.

106 Zdjęcie pierwszego pociągu wiozącego ropę wydobytą pod Karlinem, wykonane w 1981 r. Fotografia Jerzego Patana.

107 2. Industrie und Handwerk

Bis Mitte des 19. Jahrhunderts beschäftigten sich mit der Produktion Handwerker - sie stellten Produkte für Stadtbewohner und für den Bischofshof und für die später in der Stadt stationierenden Truppen her. Im 18. Jahrhundert waren in Karlino Mühle und Brauerei tätig. In der Stadt wurden auch Tuch und Leinen produziert. Im 19. Jahrhundert ging es in der Textilindustrie bergab. Manche Stadtbewohner lebten von der Landwirtschaft. Die ersten Industrieanlagen in Karlino waren hauptsächlich auf die Verarbeitung von landwirtschaftlichen Produkten spezialisiert. Sie stellten Produkte vorwiegend für den lokalen Markt her: in der Mitte des 19. Jahrhunderts waren in der Stadt und Umgebung tätig: Wassermühle, Windmühle, Ölmühle, Gerberei, Lohmühle, Sägewerk und auch Kalkwerk. 1874 begann der Schmiedemeister Klein mit dem Bau einer Produktionsstätte, wo unterschiedliche kleine Metallgegenstände und Maschinenteile produziert wurden. Dieser Betrieb wurde schnell größer und 1899 wurde er in eine Aktiengesellschaft umgewandelt, die sich mit Bau und Reparatur von landwirtschaftlichen Maschinen, Gießerei und Produktion von Heizkesseln beschäftigte. 1939 beschäftigte die Firma, die damals „Maschinenwerk Körlin e.G.m.b.H.” hieß, 152 Mitarbeiter und war der größte Industriebetrieb in der Stadt. Ein weiterer wichtiger Betrieb und Arbeitgeber in Karlino vor dem Krieg war das 1866 von Ernst Hoffmann gegründete Bauunternehmen – „Baugeschäft Ernst Hoffmann”. Nach 1945 bildeten die bisher deutschen Unternehmen die staatliche und genossenschaftliche Industrie in Karlino. In der Stadt hatte das Staatliche Maschinenwerk und das Kombinat der Staatlichen Landwirtschaftlichen Produktionsgenossenschaft ihren Sitz. Darüber hinaus waren in Karlino Betriebe tätig, die ihren Sitz in anderen Städten hatten. Zu den größten oder am längsten funktionierenden Unternehmen gehörte das Unternehmen für Agrarbau in Bialogard, Sägewerk in Bialogard, Kösliner Industriebau (Betonwerk), Kösliner Werk für Zuschlagstoffe, Arbeitsgemeinschaft „Intropol” aus Koszalin (Papierfabrik), Unternehmen für Tierernährung „Bacutil” (Tierkörperbeseitigungsanstalt), Süßwarenfabrik „Marona” aus Kolobrzeg. 1972 wurde in Karlino die Span- und Hartfaserplattenfabrik in Betrieb gesetzt, die zum größten Industriebetrieben der Stadt wurde. Am 9. Dezember 1980 kam es in der Ortschaft Krzywopłoty bei Karlino zu einem Erdölausbruch auf dem Erdölfeld. Öl und Gas werden dort auch heute gefördert, was aber keinen großen Einfluss auf die wirtschaftliche Entwicklung der Stadt hat.

108 3. Szkolnictwo

Najstarsza informacja o istnieniu szkoły w Karlinie pochodzi z XVI w. W 1824 r. miasto wybudowało nową szkołę na rogu obecnego pl. Jana Pawła II i ul. Bolesława Prusa (dawniej Kirchplatz 4). W tym czasie do szkoły uczęszczało ok. 300 uczniów. W 1867 r. szkoła liczyła już 727 uczniów i 9 nauczycieli. Wkrótce budynek szkoły stał się zbyt ciasny i kilka klas umieszczono w wynajętym prywatnym budynku przy obecnej ul. Karola Szymanowskiego (dawniej Karlstraße 2), należącym do rodziny Ballerów. Pod koniec XIX w. poza szkołą publiczną istniały dwie mniejsze szkoły prywatne: dla dziewcząt i dla chłopców. W latach 1928-1929 wybudowano przy obecnej ul. Romualda Traugutta (dawniej Promenade) nowoczesny gmach szkolny, który mieścił ośmioletnią szkołę podstawową (Volksschule). Swoją funkcją budynek pełni do dziś. Wiosną 1945 r. budynek szkolny został zajęty przez wojska radzieckie. Na pierwszą powojenną siedzibę szkoły, do której początkowo uczęszczało tylko 70 uczniów, przeznaczono willę przy ul. Koszalińskiej 85a. Rok szkolny rozpoczął się 14 września 1945 r. Organizatorką i pierwszym kierownikiem szkoły była Helena Kowalczykowa. Szkoła Podstawowa w Karlinie ponownie zajęła budynek przy ul. Romualda Traugutta dopiero w 1946 r. – nauka w szkole powszechnej trwała wówczas 7 lat. W latach 1946-1957 w tym samym budynku mieściła się również szkoła podstawowa z niemieckim językiem nauczania. Gmach szkoły stał się zbyt ciasny dla rosnącej liczby uczniów z Karlina i okolic, toteż od roku szkolnego 1962/63 naukę prowadzono na dwie zmiany. W 1963 r. w szkole pracowało 25 nauczycieli, a w 13 salach lekcyjnych uczyło się 791 uczniów, podzielonych na 23 klasy. Od 1966 r. nauka w szkole podstawowej trwała 8 lat. Od 1972 r. szkoła działała jako „Zbiorcza Szkoła Gminna w Karlinie”, a 8 maja 1975 r. otrzymała imię Bohaterów 6. Pomorskiej Dywizji Piechoty I. Armii Wojska Polskiego. Planów budowy drugiej szkoły podstawowej w mieście nigdy nie zrealizowano; jedynie w latach 1984-1985 dobudowano do budynku szkoły nowe skrzydło z dodatkowymi salami lekcyjnymi. W roku szkolnym 1987/1988 do szkoły uczęszczało 1148 uczniów. Od 1999 r., w wyniku reformy oświaty w Polsce, w budynku przy ul. Romualda Traugutta mieści się wyłącznie sześcioletnia Szkoła Podstawowa, zaś trzyletnie Gimnazjum utworzono w budynku byłego przedszkola przy ul. Księdza Stanisława Brzóski 6, do którego dobudowano wkrótce nowy budynek, mieszczący wszystkich uczniów.

109 Protokół z 1950 r. kontroli szkoły przez Komisję Oświatową Miejskiej Rady Narodowej w Karlinie.

110 Dwie pierwsze strony protokółu z 1956 r. kontroli przez Komisję Kultury i Oświaty Miejskiej Rady Narodowej w Karlinie.

111 CD. Dwie pierwsze strony protokółu z 1956 r. kontroli przez Komisję Kultury i Oświaty Miejskiej Rady Narodowej w Karlinie.

112 Formularz sprawozdawczy Szkoły Powszechnej w Karlinie z 7 września 1946 r.

113 CD. Formularz sprawozdawczy Szkoły Powszechnej w Karlinie z 7 września 1946 r.

114 Pierwsza strona pisma karlińskiego magistratu do rejencji koszalińskiej z 1819 r. z prośbą o dofinansowanie budowy szkoły miejskiej.

115 Budynek szkoły wybudowany w 1824 r. – obecnie nie istnieje; w jego miejscu znajduje się budynek mieszkalny przy pl. Jana Pawła II 9. Zdjęcie nieznanego autora z lat dwudziestych XX w.

Dom rodziny Ballerów użytkowany przez szkołę od końca XIX w. – obecnie nie istnieje. Zdjęcie nieznanego autora z początku XX w.

116 Budynek nowej szkoły wybudowanej w 1930 r. - zdjęcie nieznanego autora z lat 30. XX w.

Nauczyciele karlińskiej szkoły – zdjęcie nieznanego autora z lat 30. XX w.

117 3. Bildung

Die älteste Information über die Schule in Karlino kommt aus dem 16. Jahrhundert. 1824 baute die Stadt eine neue Schule an der Ecke des heutigen Plac Jana Pawła II und der heutigen ul. Bolesława Prusa (damals Kirchplatz 4). Zu jener Zeit besuchten ca. 300 Schüler die Schule. 1867 zählte die Schule schon 727 Schüler und 9 Lehrer. Bald wurde das Schulgebäude zu klein und einige Klassen wurden im gemieteten privaten Gebäude der Familie Baller in der ul. Karola Szymanowskiego (damals Karlstraße 2) unterrichtet. Am Ende des 19. Jahrhunderts gab es neben der öffentlichen Schule zwei kleinere Privatschulen: für Mädchen und für Jungen. 1928-1929 wurde in der heutigen ul. Romualda Traugutta (damals Promenade), ein modernes Gebäude mit achtjähriger Grundschule (Volksschule) errichtet. Diese Funktion erfüllt das Gebäude bis heute. Im Frühjahr 1945 wurde das Gebäude von russischen Truppen besetzt. Der erste Sitz der Schule in der Nachkriegszeit, anfänglich nur mit nur 70 Schülern, war in der Villa in der ul. Koszalińska 85a. Das Schuljahr begann am 14. September 1945. Die Gründerin und die erste Schuldirektorin war Helena Kowalczykowa. Die Grundschule wurde im Gebäude in der ul. Romualda Traugutta erst 1946 untergebracht - die Grundschule dauerte damals 7 Jahre. In den Jahren 1946-1957 war in demselben Gebäude die Grundschule mit deutscher Unterrichtssprache untergebracht. Das Schulgebäude wurde für die immer größere Zahl der Schüler aus Karlino und Umgebung zu klein, deshalb wurde ab dem Schuljahr 1962/63 in zwei Schichten unterrichtet. 1963 arbeiteten in der Schule 25 Lehrer und in 13 Räumen lernten 791 Schüler in 23 Klassen. Ab 1966 dauerte die Grundschule 8 Jahre. Ab 1972 funktionierte die Schule als „Gemeindeschule in Karlino” und am 8. Mai 1975 bekam sie den Namen der Helden der 6. Pommerschen Infanteriedivision der 1. Polnischen Armee. Die Pläne, in der Stadt eine zweite Grundschule zu bauen, wurden nie umgesetzt; in den Jahren 1984-1985 wurde das Schulgebäude um einen neuen Flügel mit zusätzlichen Klassenräumen ausgebaut. Im Schuljahr 1987/1988 wurde die Schule von 1148 Schülern besucht. Seit 1999 gibt es aufgrund der Reform des Bildungswesen in Polen im Gebäude in der ul. Romualda Traugutta nur die sechsjährige Staatliche Grundschule und das dreijährige Gymnasium befindet sich im Gebäude des früheren Kindergartens in der ul. Księdza Stanisława Brzózki 6, an das später ein neues Gebäude angebaut wurde, das alle Schüler aufnehmen kann.

118 4. Rozwój przestrzenny miasta

Dogodne warunki terenowe oraz położenie na skrzyżowaniu ważnych dróg handlowych i pocztowych przyczyniło się w 1372 r. do przeniesienia siedziby biskupów kamieńskich z Kamienia Pomorskiego do Karlina oraz nadania mu w 1385 r. praw miejskich. Biskupi rezydowali w zamku, który znajdował się na tak zwanej Wyspie Biskupiej. Tam też wybudowano obiekty gospodarcze, stanowiące integralną część ich własności. Pomiędzy obszarem zamkowym a miastem istniała tzw. Wyka (niem. Wieke), czyli skupisko zabudowy osób trudniących się rzemiosłem oraz osób zatrudnionych w zamku. Obszar ten został w 1691 r. przekazany miastu. Założone w widłach rzek Radwi i Parsęty miasto otaczały bagna i podmokłe łąki. Posiadało ono kształt nieregularnego owalu z prostokątnym rynkiem w centrum oraz z szachownicowym układem ulic. Do miasta prowadziły trzy bramy (furty): Białogardzka, Koszalińska oraz Kołobrzeska zwana także Zamkową. Istniały one do XVIII wieku. Od 1630 r. Karlino otoczone było wałami ziemnymi i palisadą. Zabudowa początkowo była drewniana (szachulcowa). Zagospodarowanie przestrzenne zdeterminowane zostało przez szlaki komunikacyjne, wzdłuż drogi wylotowej w kierunku Koszalina oraz Kołobrzegu. W centrum miasta znajdował się ratusz, niedaleko zaś kościół z cmentarzem. W 1782 r. w mieście istniało 190 budynków, w tym 157 domów mieszkalnych i 33 szopy; w 1885 r. było 267 budynków, a w 1939 r. już około 1 006 zabudowań.

Plan Karlina z 1926 r. Stadtplan von Karlino, 1926

119 Zauważalny rozwój gospodarczy i przestrzenny Karlina nastąpił pod koniec XVIIIw. W centrum miasta zaczęły powstawać pierwsze murowane kamienice. W XIX w. wraz z ożywieniem gospodarczym nastąpiła rozbudowa Karlina: powstała szosa łącząca Karlino z Kołobrzegiem i Szczecinkiem, przez Karlino przebiegała również linia kolejowa Kołobrzeg-Białogard. Ponadto dokonano regulacji Parsęty i Radwi. Również na bazie XVIII-wiecznych młynów powstał tartak i młyn do mielenia kory dębowej, duża stolarnia oraz olejarnia. W sąsiedztwie zwartej zabudowy miejskiej powstał piec wapienny oraz wiatrak, wybudowany został również szachulcowy spichlerz, a karlińska fabryka maszyn rolniczych (Maschinenwerk Körlin) uznana została za jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających sprzedaż w prowincji pomorskiej. W pierwszej połowie XX w. w mieście wybudowano kilka domów użyteczności publicznej, w tym gmach sądu, ratusza i poczty. Po zakończeniu II wojny światowej nastąpił dalszy rozwój miasta. Umożliwiło to m.in. oddanie do użytku ujęcia wody i wodociągu w 1973 r., jak również utworzenie w 1992 r. Towarzystwa Budownictwa Społecznego.

Szkic sytuacyjny zamku i terenu przyległego Situationsskizze des Schlosses und der Umgebung

120 Zamek biskupi. Powstał na terenie dawnego osadnictwa grodowego jeszcze przed 1308 r. Przeszedł wiele modernizacji ulegając całkowitemu zniszczeniu podczas wojny siedmioletniej. Pozostałości po nim wykorzystano do budowy browaru królewskiego na dawnym skrzydle zamkowym. W XIX w na wyspie powstały zabudowania gospodarcze wraz ze spichlerzem-magazynem wzniesionym nad piw- nicami zamkowymi po likwidacji browaru (ze zbiorów Landesarchiv w Greifswaldzie).

Bischofsschloss. Es entstand auf dem Gelände der ehemaligen Siedlung noch vor 1308. Es wurde mehrmals saniert und während des Siebenjährigen Krieges vollständig zerstört. Seine Reste wurden beim Bau der Königlichen Brauerei im alten Schlossflügel eingesetzt. Im 19. Jahrhundert wurden da Nutzgebäude mit einem Speicher / Lager über dem Schlosskeller nach der Auflösung der Brauerei errichtet (Landesarchiv in Greifswald).

121 Kościół Św. Michała Archanioła wybudowany w 1510 r. prawdopodobnie na miejscu poprzedniego kościoła, zniszczonego w 1409 r. Świątynia zachowała się do dnia dzisiejszego (ze zbiorów Landesarchiv w Greifswaldzie).

Die St. Michaeliskirche wurde 1510 an der Stelle einer früheren, im Jahre 1409 zerstörten Kirche, errichtet. Die Kirche ist bis heute erhalten geblieben (Landesarchiv in Greifswald)

122 Stary ratusz, oddany do użytku w 1800 r., zniszczony przez pożar w 1907 r. Das alte Rathaus, fertiggestellt im Jahre 1800, zerstört durch einen Brand im Jahre 1907

Ratusz wybudowany w latach 1908-1912. Budynek istniejący do dnia dzisiejszego (ze zbiorów Landesarchiv w Greifswaldzie). Das in den Jahren 1908-1912 gebaute Rathaus. Das Gebäude ist bis heute erhalten geblieben (Lande- sarchiv in Greifswald).

123 Gmach szkoły otwarty w 1930 r. Obecnie również jest siedzibą szkoły. Das im Jahre 1930 eröffnete Schulgebäude. Heute auch Sitz der Schule.

Szkic budynku poczty z 1913 r. Skizze des Postgebäudes von 1913.

124 Plan Karlina z 1913 r., uwzględniający lokalizację starego i nowego budynku poczty. Stadtplan von Karlino mit Berücksichtigung des alten und neuen Postgebäudes.

125 Gmach dawnego sądu obwodowego, oddany do użytku w 1905 r., przy obecnej ulicy Karola Szymanowskiego 17. Das Gebäude des ehemaligen Amtsgerichtes in derheutigen ul. Szymanowskiego 17, zur Nutzung im Jahre 1905 übergeben.

Dworzec kolejowy. Bahnhof.

126 Zdjęcie lotnicze Karlina w kierunku północnym z około 1930 r. (ze zbiorów Landesarchiv w Greifswaldzie) Luftaufnahme von Karlino in nördlicher Richtung, 1930 (Landesarchiv in Greifswald).

127 4. Räumliche Entwicklung der Stadt

Günstige lokale Bedingungen und die Lage an der Kreuzung von zwei wichtigen Handels- und Postwegen trugen dazu bei, dass der Sitz der Kamminer Bischöfe 1372 aus Kammin nach Karlino verlegt wurde und Karlino 1385 Stadtrechte verliehen wurden. Die Bischöfe residierten im Schloss, das auf der so genannten Bischofsinsel errichtet wurde. Dort wurden auch Nutzgebäude gebaut, die integraler Bestandteil ihres Vermögens waren. Zwischen der Burg und der Stadt gab es die so genannte Wieke - eine Ansammlung von Bebauungen der Handwerker und Personen, die im Schloss arbeiteten. Dieses Gebiet wurde der Stadt 1691 übergeben. Die in der Gabelung der Flüsse Radüe und Persante gegründete Stadt war von Sümpfen und vom Moor umgeben. Die Stadt hatte die Form eines unregelmäßigen Ovals mit dem rechteckigen Markt im Zentrum und einer schachbrettartigen Straßenanordnung. In die Stadt führten drei Tore: Belgarder, Kösliner und Kolberger Tor (auch Schlosstor genannt). Sie existierten bis Ende des 18. Jahrhunderts. Ab 1630 war die Stadt mit Erdwällen und Palisaden umgeben. Gebäude hatte ursprünglich eine hölzerne Fachwerkkonstruktion. Die räumliche Gestaltung wurde geprägt durch die Verkehrswege entlang des Weges nach Koszalin und Kolobrzeg. Im Zentrum der Stadt standen das Rathaus und die Kirche mit einem Friedhof in der Nähe. 1782 gab es in der Stadt 190 Gebäude, darunter 157 Wohnhäuser und 33 Schuppen; im Jahre 1885 gab es 267 Gebäude und im Jahre 1939 schon circa 1 006 Bebauungen. Zur spürbaren wirtschaftlichen und räumlichen Entwicklung der Stadt Karlino kam es am Ende des 18. Jahrhunderts. Im Stadtzentrum entstehen die ersten gemauerten Häuser. Im 19. Jahrhundert kam es mit der wirtschaftlichen Belebung zum Ausbau der Stadt: es wurde die Straße gebaut, die Karlino mit Kolobrzeg und Szczecinek verbindet; durch Karlino führte auch die Bahnstrecke Kolobrzeg-Bialogard. Darüber hinaus wurden die Flüsse Persante und Radüe reguliert. Auf Basis der Mühlen aus dem 18. Jahrhundert entstanden hier das Sägewerk und die Mühle zum Mahlen der Eichenrinde, eine große Schreinerei und Ölmühle. In der Nachbarschaft der dichten Stadtbebauung entstanden ein Kalkofen und eine Windmühle. Es wurde auch ein Speicher in Fachwerkkonstruktion errichtet. Das Maschinenwerk Körlin galt als eines der Maschinenwerke, das seinen Absatzmarkt in Pommern am schnellsten erschließen. In der ersten Hälfte des 20. Jahrhunderts wurden in der Stadt mehrere öffentliche Gebäude, darunter das Gerichtsgebäude, das Rathaus und die Post gebaut. Nach dem Zweiten Weltkrieg kam es zur weiteren Entwicklung der Stadt. So konnten Wasserentnahmestelle und die Wasserversorgung im Jahre 1973 in Betrieb gesetzt werden und die Wohnungsverwaltung des städtischen Sozialwohnungsbaus im Jahre 1992 gegründet werden.

128 5. Sądownictwo

Władztwo biskupów kamieńskich było integralną częścią ziem podległym książętom zachodniopomorskim i zgodnie ze statutami biskupstwa wydanymi w latach 1370-1385, biskup był najwyższym urzędnikiem książęcym. Stosunek zależności biskupów kamieńskich od panujących nie jest dokładnie określony i zależał w znacznej mierze od wzajemnego politycznego układu sił. Lokacja Karlina przez biskupów kamieńskich dawała im prawo mianowania wójta miejskiego oraz pobierania 2/3 podatku od mieszkańców. W 1500 r. biskup Marcin Carinth zawarł układ z radą miejską Karlina, w którym zrezygnował z prawa mianowania wójta, zatrzymał część prawa sądowniczego oraz 12 włók ziemi (około 200 ha) na polach miejskich, w następstwie czego powstał na tych terenach folwark. Stopniowo miasto uzyskiwało coraz bardziej rozszerzane kompetencje w zakresie władzy sądowniczej, przenoszone z biskupa na gminę miejską. Odwołania od wyroków magistratu kierowane było początkowo do starosty (Amtshauptmann) a następnie do Sądu Nadwornego (Hofgericht). Wykonywaniem wyroków zajmował się kat, który musiał ubierać się w szare ubrania, mający zakaz noszenia szpady i noża myśliwskiego co wskazuje na jego ograniczone uprawnienia. Kat wykonywał zarówno wyroki na ludziach jak i, podobnie jak w pozostałych miastach Pomorza Zachodniego, zajmował się rakarstwem. Przekształcanie się sądów o charakterze feudalnym w nowoczesne urzędy państwowe rozpoczęło się w 1808 r. W pełni niezawisłe sądownictwo powołane zostało w 1849 r. kiedy to stworzono jednolitą strukturę sądów. Postępowanie sądowe następowało z oskarżenia publicznego, było jawne, ustne i publiczne, z prawem oskarżonego do obrony. Wskutek reformy sądownictwa z lat 1877-1879 powołano Sąd Obwodowy w Karlinie jako sąd pierwszej instancji. Orzekał on w sprawach cywilnych i karnych. Sprawy dotyczące pracy, wynajmu mieszkań bądź innych lokali, podróży, kradzieży zwierząt, szkód wyrządzonych przez zwierzęta czy prostytucji były wyrokowane bez względu na wartość sporu. Sprawy karne tj. przywłaszczenia, oszustwa, występki zagrożone karą pozbawienia wolności do 3 miesięcy oraz 600 marek grzywny, kradzież przedmiotów do wartości 25 marek, paserstwo, uszkodzenie ciała, defraudacja, itp. były wyrokowane przez sąd ławniczy. Ponadto w sądzie obwodowym rozstrzygano niesporne sprawy opiekuńcze bądź dotyczące spuścizn (przechowywał, otwierał i wykonywał testamenty). Poza tym prowadził księgi i akta hipoteczno-gruntowe, przechowywał duplikaty metrykalnych ksiąg kościelnych oraz rejestry: wzorców, towarzystw, spółek oraz rejestry handlowe. Prowadził również postępowania upadłościowe, zarządy przymusowe i licytacje. Odwołania i apelacje od jego wyroków oraz skargi były kierowane do II instancji - Sądu Krajowego w Koszalinie (Landgericht Köslin), który sprawował nad karlińskim sądem bezpośredni nadzór administracyjny. Początkową siedzibą Sądu Obwodowego w Karlinie był ratusz. W 1905 r. oddano do użytku gmach sądu, który zachował się do dnia dzisiejszego. Po zakończeniu II wojny światowej, 10 lipca 1945 r. powołano w Karlinie Sąd Grodzki jako sąd pierwszej instancji, który istniał do początku kwietnia 1949 r.

129 Wpis nieistniejącego już ratusza w księdze gruntowej Karlina z 1840 r.. Eintragung des alten Rathauses im Körliner Grundbuch, 1840.

130 Wykaz miejscowości w powiecie „Księstwo” należących do katostwa biało- gardzkiego z 1841 r. Aufstellung der Ortschaften im Kreis „Fürstentum”, das dem Belgarder Henker- bezirk unterstellt war, 1841.

131 Fragment wykazu przedmiotów wchodzących w skład wyposażenia wnętrz Sądu Obwodowego w Karlinie w 1903 r. Fragment des Verzeichnisses der Ausstattung des Gerichts in Karlino, 1903.

132 Wykaz propozycji osób na stanowiska ławników i przysięgłych z 1913 r. Verzeichnis der vorgeschlagenen Schöffen, 1913.

133 Wykaz przedsiębiorców z którymi zawarto umowy w związku z budową gmachu sądu w Karlinie z 1906 r. Verzeichnis der Unternehmer, mit denen Verträge über den Bau des Gerichts- gebäudes geschlossen wurden, 1906.

134 Spis pieczęci Sądu Grodzkiego w Karlinie z 1945 r. Verzeichnis der Stempel des Amtsgerichtes in Karlino, 1945.

135 5. Gerichtswesen

Die Macht der Kamminer Bischöfe war integraler Bestandteil der Gebiete, die den Pommerschen Herzogen unterstellt waren. Laut Satzung des Bistums von 1370-1385 waren die Bischöfe die ranghöchsten herzoglichen Beamten. Das Abhängigkeit der Kamminer Bischöfe von den Herrschenden ist nicht genau festgelegt und war weitgehend mit dem gegenseitigen Kräfteverhältnis verbunden. Die Ortsbestimmung von Karlino durch die Kamminer Bischöfe gab ihnen das Recht den Bürgermeister zu benennen und 2/3 der Steuer von den Bewohnern zu erheben. 1500 traf der Bischof Marcin Carinth mit dem Stadtrat eine Vereinbarung und verzichtete auf das Recht den Bürgermeister zirka ungefähr benennen, behielt einen Teil der Gerichtsbarkeit und 12 Schleppen (ca. 200 ha Stadtfelder). Demzufolge entstand hier das Vorwerk. Allmählich bekam die Stadt immer mehr Zuständigkeiten im Bereich der Rechtsprechung, die auf den Stadtrat vom Bischof übertragen wurden. Gegen Urteile des Magistrats war Revision zunächst beim Amtshauptmann und schließlich beim Hofgericht einzulegen. Mit der Vollstreckung von Strafen beschäftigte sich der Henker, der graue Kleider tragen musste und keinen Degen und kein Jagdmesser tragen durfte, was auf seine beschränkten Befugnisse hinweist. Der Henker vollstreckte Todesstrafen und war wie in anderen Städten in Westpommern als Hundefänger tätig. Die Transformation der feudalen Gerichte in moderne Staatsämter begann im Jahre 1808. Die vollständig unabhängige Justiz begann im Jahre 1849, als eine einheitliche Struktur der Gerichte geschaffen wurde. Gerichtsverhandlungen waren öffentlich, mündlich und der Angeklagte hatte das Recht sich von einem Verteidiger vertreten zu lassen. Infolge der Justizreform in den Jahren 1877-1879 wurde in Karlino das Bezirksgericht als Gericht der ersten Instanz berufen. Es sprach Urteile in Zivil- und Strafsachen aus. Die Angelegenheiten, die mit der Arbeit, Mietwohnungen, Reisen, Diebstahl von Tieren, Beschädigung durch Tiere oder Prostitution zusammenhingen, wurden entschieden unabhängig von der Höhe des Streitwertes. In Strafsachen wie Diebstahl, Betrug, Vergehen mit Androhung von Freiheitsstrafe bis zu 3 Monaten und 600 Mark Geldstrafe, Diebstahl von Gegenständen im Wert von bis 25 Mark, Hehlerei, Körperverletzung, Veruntreuung entschied das Schöffengericht. Darüber hinaus entschied das Gericht in nicht strittigen Familiensachen oder Nachlassfragen (bewahrte Testamente auf, öffnete und vollstreckte sie). Das Gericht führte auch Grundbücher, bewahrte Kopien von kirchlichen Urkunden und Muster- Verein- und Handelsregister auf. Es beschäftigte sich auch mit Insolvenzen, Zwangsverwaltung und Versteigerungen. Einsprüche gegen Urteile und Beschwerden waren bei der zweiten Instanz (Landgericht Köslin) einzulegen, das das Körliner Gericht direkt administrativ beaufsichtigte. Der erste Sitz des Gerichts in Karlino war im Rathaus. 1905 wurde zur Nutzung das Amtsgebäude übergeben, das bis heute erhalten geblieben ist. Nach dem Zweiten Weltkrieg wurde in Karlino das Amtsgericht, das Gericht der ersten Instanz, einberufen, das bis Anfang April 1949 tätig war.

136 6. Początki polskiej administracji (1945-1948)

Karlino zostało zajęte przez wojska Armii Czerwonej 4 marca 1945 r. Miasto wraz z całym Pomorzem Zachodnim znalazło się granicach państwa polskiego. Początkowo władzę w mieście sprawował radziecki komendant wojenny, a od czerwca 1945 r. polska administracja: Zarząd Miejski z burmistrzem Janem Kuflem na czele oraz wybrana we wrześniu 1946 r. Miejska Rada Narodowa. Zadaniem nowych władz było administrowanie majątkiem miejskim oraz zorganizowanie możliwości bytowych dla jego niemieckich i polskich mieszkańców, polonizacja miasta (usuwanie napisów i szyldów niemieckich, nadawanie ulicom i placom nazw polskich, stopniowe wysiedlanie ludności niemieckiej). Początkowo dla miasta przyjęto nazwę „Korlino” (wywodzącą się z jego niemieckiej nazwy „Körlin”), która to funkcjonowała do 1947 r., mimo że decyzją Wojewody Szczecińskiego, opublikowaną 22 października 1946 r. miastu zmieniono nazwę na obecną. Karlino nie odnotowało większych strat w czasie działań wojennych, w przeciwieństwie do położonego nieopodal Kołobrzegu, który w 1945 r. został siedzibą obwodu (powiatu) kołobrzesko-karlińskiego. W związku ze znacznymi zniszczeniami Kołobrzegu zapadła decyzja o tymczasowym ulokowaniu w Karlinie (wówczas Korlinie) władz powiatu (starostwa) oraz różnych instytucji i organizacji szczebla powiatowego, m.in. Komendy Powiatowej Milicji Obywatelskiej, Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, Sądu Grodzkiego, Komitetu Powiatowego PPR, Zarządu Powiatowego Związku Walki Młodych. Po przeniesieniu się do Kołobrzegu władz powiatowych w 1947 r. oraz ulokowaniu tam placówek handlowo- usługowych, Karlino opustoszało i straciło na swoim znaczeniu społeczno-politycznym.

137 Jedno z pierwszych sprawozdań z działalności Zarządu Miejskiego w Karlinie (wówczas Korlinie) z 11 czerwca 1945 r. Einer der ersten Berichte über die Tätigkeit des Stadtvorstands in Karlino (damals noch Korlino), 11. Juni 1945.

138 Pismo informujące o obwieszczeniu Wojewody Szczecińskiego z 22 października 1946 r. na mocy, którego zmieniono nazwę miasta z „Korlino” na „Karlino”. Mitteilung über den Beschluss des Stettiner Woiwoden vom 22. Oktober 1946, in dem die Stadt Korlino in Karlino umbenannt wurde.

139 Fragment budżetu Korlina na 1946 r. Auszug aus dem Haushalt von Korlino, 1946.

140 Fragment budżetu Korlina na 1946 r. Auszug aus dem Haushalt von Korlino, 1946.

141 Sprawozdanie Komisji Socjalnej przy Zarządzie Miejskim w Karlinie z 26 lutego 1947 r. Bericht der Sozialen Kommission des Stadtvorstands in Karlino vom 26. Februar 1947.

142 Spis nazw ulic i placów Karlina zatwierdzonych przez Miejską Radę Narodową 11 czerwca 1947 r. z zestawieniem poprzednich nazw niemieckich. Aufzeichnung der vom Nationalen Stadtrat akzeptierten Straßen- und Platznamen vom 11. Juni 1947 mit ihren früheren deutschen Entsprechungen.

143 Pismo z 21 sierpnia 1947 r. informujące o przeniesieniu tymczasowej siedziby Starostwa Powia- towego z Karlina do Kołobrzegu. Schreiben vom 21. August 1947 über die Verlegung des vorübergehenden Sitzes der Landkre- isamtes aus Karlino nach Kolobrzeg.

144 Pismo z 5 września 1947 r. unieważniające pieczęć okrągłą z napisem „Zarząd Miejski Korlin” z biskupim godłem. Schreiben vom 5. September 1947 über Ungültigkeitserklärung des runden Stempels mit der Umschrift „Stardvorstand Korlin” mit dem Bischofswappen.

145 Zarządzenie Zarządu Miejskiego w Karlinie z 30 czerwca 1948 r. w sprawie zaprzestania przez obywateli miasta używania wszelkiego rodzaju druków (makulatury), na których znajdowały się napisy w języku niemieckim. Verordnung des Stadtvorstands vom 30 Juni 1948 über Verbot der Benutzung von deutschen Vordrucken (Altpapier).

146 6. Anfänge der polnischen Verwaltung (1945-1948)

Karlino wurde am 4. März von russischen Truppen eingenommen. Die Stadt und ganz Westpommern wurden Teil des polnischen Staates. In der Stadt regierte zunächst der russische Kriegskommandant, danach ab Juni 1945 die polnische Verwaltung: Stadtvorstand mit dem Bürgermeister Jan Kufel und der im September 1946 gewählte Nationale Stadtrat. Zu den Aufgaben der neuen Behörden gehörte die Verwaltung des Stadtvermögens und die Organisation von Unterkunft für deutsche und polnische Bewohner, Polonisierung der Stadt (Beseitigung von deutschen Schildern und Aufschriften, Benennung der Plätze und Straßen mit polnischen Namen, allmähliche Umsiedlung deutscher Bevölkerung). Am Anfang wurde bis 1947 „Korlino” als Name der Stadt benutzt (abgeleitet vom deutschen Namen „Körlin”), obwohl mit Beschluss des Stettiner Woiwoden vom 22. Oktober 1946 der Name geändert wurde. Karlino erlitt während des Krieges keine größeren Verluste, ganz im Gegensatz zum nahe gelegenen Kolobrzeg, das 1945 zum Sitz des Kolberg-Körlin-Kreises wurde. Wegen der großen Zerstörung von Kolobrzeg wurde die Entscheidung getroffen nach Karlino (damals Korlino) das Landratsamt und andere Kreisbehörden und -institutionen wie: Polizei, Kreissicherheitsbehörde, Amtsgericht, PPR-Komitee, Vorstand der Jugendorganisation ZWW zu verlegen. Nach dem Umzug der Kreisverwaltung, Handels- und Dienstleistungsbetrieben nach Kolobrzeg im Jahre 1947 wurde Karlino leer und verlor seine sozio-politische Bedeutung.

147 7. Życie społeczno-polityczne po 1945 r. Życie społeczno-polityczne po 1945 r.

W okresie Polski Ludowej władzę w Polsce sprawowała partia komunistyczna, funkcjonująca początkowo pod nazwą Polskiej Partii Robotniczej (PPR), a od 1948 r. – Polskiej Zjednoczonej Patii Robotniczej (PZPR). W Karlinie władzę polityczną sprawował początkowo Komitet Powiatowy i Miejski PPR, od 1948 r. kolejno: Komitet Miejski, Rejonowy i Miejsko-Gminy PZPR. W mieście obok PZPR znaczącą siłą polityczną było Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. W Karlinie, podobnie jak i w całej Polsce zbierano datki na odbudowę Warszawy, uroczyście obchodzono święta i uroczystości państwowe z okazji m.in.: rocznic wyzwolenia Karlina (w dniu 4 marca), 1 Maja (Dnia Pracy), 9 Maja (Dnia Zwycięstwa), Święta Ludowego, Święta Odrodzenia Polski 22 lipca, Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej. Mieszkańcy miasta brali udział w: wyborach do sejmu i rad narodowych, referendum w roku 1946 i 1987 oraz w czynach partyjnych i społecznych. Obok oficjalnych, popieranych przez władze imprez państwowych i partyjnych odbywały się także w Karlinie uroczystości o charakterze religijnym na terenie powstałej w 1945 r. parafii rzymskokatolickiej pw. św. Michała, m.in. procesje z okazji Święta Zmarłych i Bożego Ciała.

Podanie ks. Feliksa Kaczmarka z 1945 r. do Pełnomocnika Rządu na obwód Kołobrzeg o utworzenie parafii rzymsko-katolickiej w Karlinie (wówczas Korlinie). Antrag des Priesters Feliks Kaczmarek von 1945 an den Regierungsbevollmächtigten in Kolobrzeg für die Gründung der römisch-katholischen Pfarrei in Karlino (damals Korlino).

148 C.D. Podanie ks. Feliksa Kaczmarka z 1945 r. do Pełnomocnika Rządu na obwód Kołobrzeg o utworzenie parafii rzymsko-katolickiej w Karlinie (wówczas Korlinie). Antrag des Priesters Feliks Kaczmarek von 1945 an den Regierungsbevollmächtigten in Kolobrzeg für die Gründung der römisch-katholischen Pfarrei in Karlino (damals Korlino).

149 Podziękowanie dla Miejskiego Komitetu Odbudowy Warszawy w Karlinie z roku 1949 za wpłatę kwoty 2 968 zł . Danksagung an das Städtische Komitee für den Wiederaufbau von Warszawa in Karlino von 1949 für die Zahlung des Betrags in Höhe von 2968 zl.

150 Pochód pierwszomajowy w 1970 r. ulicami Karlina. Umzug am 1. Mai 1970 in Karlino.

151 Program obchodu pierwszomajowego w 1971 r. Das 1.Mai-Programm von 1971.

152 Zezwolenie wydane przez Wydział Spraw Wewnętrznych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Białogardzie na zorganizowanie i odbycie w Karlinie procesji w dniu Święta Zmarłych (1 listopada 1970 r.) Genehmigung der Abteilung für Inneres des Kreispräsidiums des Nationalen Rates in Bialogard zur Organisation in Karlino der Prozession am Allerheiligen (am 1. November 1970).

153 Jeden z lokali wyborczych w Karlinie podczas wyborów do Sejmu PRL i Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie 21 marca 1976 r. (fot. z „Kroniki Miasta i Gminy Karlino z lat 1976-1984”). Eines der Wahllokale in Karlino während der Parlamentwahlen und Wahlen zum Nationalrat in Koszalin, 21. März 1976 (Foto: „Chronik der Stadt und Gemeinde Karlino 1976-1984”).

154 Rezolucja popierająca podwyżki cen podjęta przez milicjantów-członków PZPR z Posterunku Milicji Obywatelskiej w Karlinie 30 czerwca 1976 r. Resolution der Volkspolizisten/Mitglieder der PZPR aus der Volkspolizeidienststelle zur Unterstüt- zung von Preiserhöhungen, Karlino am 30. Juni 1976.

155 Z okazji Święta Odrodzenia Polski w dniu 22 lipca 1983 r. w Karlinie odbył się festyn pod nazwą „Z wizytą u Sąsiadów”. Reprezentacja Karlina zremisowała z reprezentacją Gościna (fot. z „Kroniki Miasta i Gminy Karlino z lat 1976-1984”). Anlässlich des Feiertages Wiedergeburt von Polen fand in Karlino am 22. Juli 1983 das Fest „Zu Besuch bei den Nachbarn” statt. Die Vertreter von Karlino spielt unentschieden gegen die Vertreter von Goscino (Foto: „Chronik der Stadt und Gemeinde Karlino 1976-1984”).

156 Fragment sporządzonego przez Komitet Miejsko-Gminny PZPR w Karlinie „Programu propagandy wizualnej w mieście i gminie Karlino w 1987 r.” Auszug aus dem vom dem Stadt- und Geneindekomitee der PZPR in Karlino „Programm der visu- ellen Propaganda in der Stadt und Gemeinde Karlino im Jahre 1987.”

157 Wręczenie sztandaru dla karlińskiej organizacji PZPR 14 grudnia 1988 r. (fot. z „Kroniki Miasta i Gminy Karlino z lat 1984-1990”). Verleihung der Fahne an die Organisation PZPR in Karlino, 14. Dezember 1988 (Foto: „Chronik der Stadt und Gemeinde Karlino 1984-1990”.

158 7. Gesellschaftlich-politisches Leben nach 1945.

In den Zeiten der Volksrepublik Polen war an der Macht in Polen die kommunistische Partei: zunächst die Polnische Arbeiterpartei, PPR und ab 1948 die Polnische Vereinigte Arbeiterpartei (PZPR). In Karlino wurde die politische Macht zunächst vom Kreis- und Stadtkomitee der PPR und ab 1948 nacheinander das Stadt-, Bezirk-, Stadt- und Gemeindekomitee der PZPR ausgeübt. In der Stadt gab es neben der PZPR eine weitere politische Organisation - Vereinigte Bauernpartei. In Karlino und in ganz Polen wurden Spenden für den Wiederaufbau von Warszawa gesammelt. In Karlino wurden staatliche Feste gefeiert: Jahrestage der Befreiung von Karlino (am 4. März), Tag der Arbeit (am 1. Ma), Tag des Sieges (am 9. Mai), Volksfeiertag, Wiedergeburt von Polen (am 22. Juli), Jahrestag der Großen Sozialistischen Oktoberrevolution. Die Einwohner der Stadt nahmen an Wahlen zum Parlament, Nationalrat, Volksentscheid in den Jahren 1946 und 1987, an Parteihandlungen und gemeinnützigen Arbeiten teil. Neben den offiziellen, von der Verwaltung unterstützten staatlichen Feierlichkeiten fanden in Karlino auch religiöse Feierlichkeiten der römisch-katholischen Pfarrkirche - der St. Michaelkirche statt: unter anderem Prozessionen am Allerheiligen, Fronleichnam.

159 KARLINO NA STARYCH POCZTÓWKACH

Wydawcy karlińskich pocztówek to w większości właściciele sklepów z materiałami papierniczymi, księgarze oraz introligatorzy, którzyna podstawie własnych lub zamówionych fotografi i drukowali karty pocztowe. Na szczególną uwagę zasługują dwaj z nich: Richard Vanselow oraz G. W. Technow. Z prezentowanych w tej książce pocztówek, ponad 60 procent pochodzi z ich warsztatów ! Nie można jednak pominąć kilku innych wydawców z Karlina, którzy mieli jednak utrudnione zadanie, aby konkurować z wyżej wymienionymi. Z większych fi rm wydających pocztówki na całym terenie ówczesnych Niemiec, w Karlinie „zareprezentowała” się fi rma H. Rubin & Co., Dresden –Blasewitz, która to prawdopodobnie w latach 1918-1930 wydała dużą serię pocztówek fotografi cznych. Kilka innych pocztówek zostało wydanych poza Karlinem np. w Kołobrzegu, Szczecinie, Lęborku, Berlinie czy Lubece. Były to zwykle pocztówki reklamowe zamawiane przez restauratorów karlińskich. Tym wszystkim wydawcom zawdzięczamy to, że możemy teraz oglądać Karlino jakiego nie znamy i jakiego gdzie indziej już nie zobaczymy.

Wydawcy pocztówek wraz z numerem zamieszczonej pocztówki G.W Technow Körlin: 4,12,14,15,16,17,18,22,24,25,26,28,32,34,36, 44,48,49,50,53,55, 60,61,62,64,65 Richard Vanselow Körlin: 2,3,6,8,9,11,13,29,31,37,38,43,58,59,63 H. Hirschberg Körlin: 30,35,46,47 Willy Krämer Körlin: 23,39,51 W. Seick Körlin: 1,7 H. Meinke Körlin: 52 H. Rubin & Co. Dresden: 10,54 Walter Dietz Reklame Berlin: 21,27 Arthur Rogorsch. Dt Eylau.: 40 R. Kwandt. Podejuch – Stettin: 45 Strand Atelier K. Salomon Kolberg: 56 E. Neuman & Co. Dresden: 57 Industrie-Fotografen Klinke & Co Berlin: 5 Photo – Versand Kurt Queetz Züllchow – West: 19 Brak wydawcy: 20,33,41,42

160 Bibliografia:

1. „Zur Geschichte der Stadt Körlin a. d. Persante“ herausgegeben von Elly Isleb – Gutzman 1987 Witten. a. – Geschichte der Stadt Körlin herausgegeben von Johannes Courtois Kolberg 1907 b. – Die Geschichte der Stadt Körlin nach alten Akten, Berichten, Protokolen und Verschreibungen bearbeitet von lehrer R. Wedig Körlin.

2. „Körlin. Geschichten,Erzählungen, Anekdotenund Chronik einer hinterpomerschen Kleinstadt und deren Umgebung. Max Damerow 1980 Salzgitter – Bad.

3. „Przewodnik Turystyczno – krajoznawczy po ziemi Biaogardzkiej”. Praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Świrko Białogard 2000.

4. „Karlino” Koszalińskie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne, Urząd Miasta i Gminy 1985 5. „Łuna nad Karlinem” Krajowa Agencja Wydawnicza 1981.

6. „Der Kreis Kolberg – Körlin“ Richard Staberock Kreis Stormarn, 206 Bad Oldesloe 1968.

7. „Städte Atlas“ Fritz R. Barran Verlag Gerhard Rautenberg 1989.

161 KARLINO NA STARYCH POCZTÓWKACH

Die Herausgeber der Körliner Ansichtskarten waren überwiegend Besitzer von Schreibwarenläden, Buchhändler und Buchbinder, die anhand von eigenen oder anhand von bestellten Fotos Ansichtskarten gedruckt haben. Erwähnenswert sind zwei Herausgeber: Richard Vanselow und G. W. Technow. Von den hier dargestellten Ansichtskarten stammen über 60% von ihnen! Andere Herausgeber aus Körlin dürfen hier nicht verschwiegen werden – sie hatten aber eine schwierigere Aufgabe mit den oben genannten Herausgebern zu konkurrieren. Von den größeren Firmen, die auf den damaligen deutschen Gebieten Ansichtskarten herausgegeben haben, präsentierte sich in Körlin die Firma H. Rubin & Co., Dresden –Blasewitz, die wahrscheinlich in den Jahren 1918-1930 eine große Serie von Postkarten herausgab. Einige andere Ansichtskarten wurden außerhalb von Körlin herausgegeben, z.B. in Kolberg (Kołobrzeg), Stettin (Szczecin), Lauenburg (Lębork), Berlin oder Lübeck. Das waren meistens Werbepostkarten, die von Körliner Restaurantbesitzern bestellt wurden. Diesen Herausgebern verdanken wir, dass wir heute Körlin so sehen können, wie wir es noch nicht kennen und wie wir es nirgendwo mehr sehen können.

Herausgeber von Ansichtskarten mit Nummern der veröffentlichten Karten G.W Technow Körlin: 4,12,14,15,16,17,18,22,24,25,26,28,32,34,36,4 4,48,49,50,53,55, 60,61,62,64,65 Richard Vanselow Körlin: 2,3,6,8,9,11,13,29,31,37,38,43,58,59,63 H. Hirschberg Körlin: 30,35,46,47 Willy Krämer Körlin: 23,39,51 W. Seick Körlin: 1,7 H. Meinke Körlin: 52 H. Rubin & Co. Dresden: 10,54 Walter Dietz Reklame Berlin: 21,27 Arthur Rogorsch. Dt Eylau.: 40 R. Kwandt. Podejuch – Stettin: 45 Strand Atelier K. Salomon Kolberg: 56 E. Neuman & Co. Dresden: 57 Industrie-Fotografen Klinke & Co Berlin: 5 Photo – Versand Kurt Queetz Züllchow – West: 19 Brak wydawcy: 20,33,41,42

162 Bibliografie:

1. „Zur Geschichte der Stadt Körlin a. d. Persante“ herausgegeben von Elly Isleb – Gutzman 1987 Witten. a. – Geschichte der Stadt Körlin herausgegeben von Johannes Courtois Kolberg 1907 b. – Die Geschichte der Stadt Körlin nach alten Akten, Berichten, Protokolen und Verschreibungen bearbeitet von lehrer R. Wedig Körlin.

2. „Körlin. Geschichten,Erzählungen, Anekdotenund Chronik einer hinterpomerschen Kleinstadt und deren Umgebung. Max Damerow 1980 Salzgitter – Bad.

3. „Przewodnik Turystyczno – krajoznawczy po ziemi Biaogardzkiej”. Praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Świrko Białogard 2000.

4. „Karlino” Koszalińskie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne, Urząd Miasta i Gminy 1985.

5. „Łuna nad Karlinem” Krajowa Agencja Wydawnicza 1981.

6. „Der Kreis Kolberg – Körlin“ Richard Staberock Kreis Stormarn, 206 Bad Oldesloe 1968.

7. „Städte Atlas“ Fritz R. Barran Verlag Gerhard Rautenberg 1989.

163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 Publikację wydał

Niniejsza publikacja została wsparta ze środków Unii Europejskiej. Wyrażone w niej poglądy są poglądami Gminy Karlino i w żadnym wypadku nie mogą być utażsamiane z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej.

Diese Veröffenlichtung wird aus mitteln der Europäischen Union konfinanziert. Die geäuβerten Meinungen der gemeinde Karlino dürfen in keinem Fall als offizielle Stellungnahme der Europäischen Union gelten.

Publikacja ta została wydana ramach realizowanego przez Gminę Karlino projektu: „Przez stulecia. O skarbach archeologicznych ziemi karlińskiej”, dofinansowanego z FUNDUSZU MAŁYCH PROJEKTÓW (FMP) w ramach Programu Operacyjnego Celu 3 „Europejska Współpraca Terytorialna” – „Współpraca Transgraniczna” Krajów Meklemburgia – Pomorze Przednie/ Brandenburgia i Rzeczpospolitej Polskiej (Województwo Zachodniopomorskie) 2007 – 2013 oraz z Budżetu Państwa.

EGZEMPLARZ BEZPŁATNY