Los pueblos y villas que conforman las comarcas de Muros y Noia se esparcen vistosamente, desde hace cientos de años, por las faldas de las colinas y montes que rodean la ría. Miles de imágenes únicas aguardan por el visitante que se acerque en busca de nuevas e irrepetibles sensaciones: la bravura del océano Atlántico, la majestuosidad de nuestras enigmáticas cimas –en las que habitan viejos y olvidados dioses galaicos–, los misteriosos castros ocultos en los bosques, las animadas calles de nuestras villas en fiesta, el colorido de los pueblos marineros, las paradisíacas playas que conforman el litoral, la suculenta y variada cocina, nuestros vecinos, las leyendas, la artesanía, las romerías...

Os pobos e vilas que conforman as comarcas de Muros e Noia esparéxense vistosamente, dende hai centos de anos, polas abas dos outeiros e montes que rodean a ría. Miles de imaxes únicas agardan polo visitante que se achega en busca de novas e irrepetibles sensacións: a bravura do océano Atlántico, a maxestuosidade das nosas enigmáticas cimas –nas que habitan vellos e esquecidos deuses galaicos–, os misteriosos castros ocultos nas fragas, as animadas rúas das nosas vilas en festa, o colorido dos pobos mariñeiros, as paradisíacas praias que conforman o litoral, a gorentosa e variada cociña, os nosos veciños, as lendas, a artesanía, as romarías... Sumario

Comarca de Noia Presentación Presentación 2 Mapa de la comarca de Noia Mapa da comarca de Noia 4

Comarca de Muros Presentación Presentación 6 Mapa de la comarca de Muros Mapa da comarca de Muros 8

Medio natural Clima, vegetación y fauna Clima, vexetación e fauna 12 Orografía Orografía 14 Red Natura 2000 Rede Natura 2000 16

Playas Praias Playas principales Praias principais 20 Ruta de la arena Ruta da area 24

Patrimonio histórico-artístico Los orígenes As orixes 26 Arquitectura religiosa Arquitectura relixiosa 30 Arquitectura civil Arquitectura civil 40 Construcciones labriegas Construccións labregas 42

Artesanía y tradiciones Artesanía e tradicións Oficios de hoy... Oficios de hoxe... 44 Los recursos marinos Os recursos mariños 46 La industria A industria 47 ...y siempre ...e sempre 48

Fiestas y gastronomía Festas e gastronomía Fiestas Festas 54 Gastronomía Gastronomía 58 Eventos turístico-culturales Eventos turístico-culturais 60

Directorio Teléfonos comunes, alojamientos y restaurantes Teléfonos comúns, aloxamentos e restaurantes 62

Comarcas Muros-Noia 1 Comarca de

2 Comarcas Muros-Noia Noia La comarca de Noia comparte con la de Muros la ría a la que ambas dan nombre, y que ejerce como frontera entre la dulzura y la calidez de las –a las que pertenece– y la bravura y grandiosidad pétrea de la . Esta tierra cuenta con cerca de 39.000 habitantes, de amigable y cálido trato con el visitante, diseminados por los 325 kilómetros cuadrados de sus cuatro ayuntamientos: Outes, Noia, Lousame y Porto do Son.

Si nos acercamos por el este lo haremos siguiendo la carretera C-543, de a Noia. Dejando atrás el tér- mino municipal de Rois entraremos en el ayuntamiento de Lousame por la parroquia de San Xusto de Toxosou- tos, a 26 kilómetros de Compostela, a través de una vía de acceso que serpentea suavemente por entre las hen- diduras de la sierra que separan a este municipio del valle de A Maía. El paisaje mezcla naturaleza con elementos arquitectónicos de singular belleza, buen ejemplo es la iglesia del antiguo monasterio de Toxosoutos que se asienta al lado de una hermosa cascada que infunde armoniosa música a dicha conjunción paisajístico- monumental. Si nuestra ruta de aproximación la trazamos desde el sur tendremos que pasar por Padrón, una vez en esta villa cogeremos la carretera hasta Ponte Beluso o Boiro, de donde parten sendas vías de acceso a Lousame y Noia respectivamente. Otra posibilidad de acercamiento a la comarca de Noia por su punta más meridional, y quizás uno de los recorridos de mayor vistosidad ya que contornea la península del Barbanza, se- ría seguir la carretera AC-550 desde Ribeira hasta Porto do Son. Esta misma vía, pero viniendo desde Cee, nos introduce en esta tierra a través del ayuntamiento más septentrional de los que la conforman, el de Outes, co- lindante con la vecina comarca de Muros.

Vengamos por donde vengamos seguro que no quedaremos insatisfechos con el recibimiento que nos aguarda. Los cuatro ayuntamientos que se agrupan en torno a toda la orilla sur de la ría y parte de la norte, formando la comarca de Noia, esconden en su interior un buen número de atrayentes sorpresas: petroglifos –de los tempra- nos moradores de estas tierras– se dibujan en mágicos esquemas sobre las rocas graníticas que florecen en los bosques, castros de enigmáticos antepasados galaicos descansan adormilados entre sus montes, iglesias y pazos de antiguo esplendor –aún deslumbrante– salpican las villas marineras que observan el mar en cálido agradeci- miento, playas de arenas finas reciben a visitantes deseosos de bañarse en las aguas del Atlántico, colinas de suave pendiente proporcionan vistas de singular belleza donde se mezclan naturaleza e historia, ricos platos descansan en las mesas de entrañables restaurantes a la espera de los comensales anhelantes de disfrutar de nuestra sabrosa cocina.

A comarca de Noia comparte coa de Muros a ría á que ambas dan nome, e que exerce coma fronteira entre a dozura e calidez das Rías Baixas –ás que pertence– e a bravura e grandiosidade pétrea da Costa da Morte. Esta bisbarra conta con preto de 39.000 habitantes, de amigable e cálido trato co visitante, espallados polos 325 quilómetros cadrados dos seus catro concellos: Outes, Noia, Lousame e Porto do Son.

De achegármonos polo leste farémolo seguindo a estrada C-543, de Santiago a Noia. Deixando atrás o termo municipal de Rois entraremos no concello de Lousame pola parroquia de San Xusto de Toxosoutos, a 26 quiló- metros de Compostela, a través dunha vía de acceso que serpentea suavemente por entre as fendiduras da serra que separan a este municipio do val de A Maía. A paisaxe mestura natureza con elementos arquitectónicos de singular beleza, bo exemplo é a igrexa do antigo mosteiro de Toxosoutos que se asenta a carón dunha fermosa fervenza que infunde harmoniosa música a devandita conxunción paisaxístico-monumental. Se a nosa rota de aproximación a trazamos dende o sur teremos que pasar por Padrón, unha vez nesta vila colleremos a estrada ata Ponte Beluso ou Boiro, de onde parten sendas vías de acceso a Lousame e Noia, respectivamente. Outra posibilidade de achegamento á comarca de Noia pola súa punta máis meridional, e quizais un dos percorridos de maior vistosidade xa que contornea a península do Barbanza, sería seguir a estrada AC-550 dende Ribeira ata Porto do Son. Esta mesma vía, pero vindo dende Cee, introdúcenos nesta bisbarra a través do concello máis setentrional dos que a conforman, o de Outes, municipio lindante coa veciña comarca de Muros.

Veñamos por onde veñamos seguro que non quedaremos insatisfeitos co recibimento que nos agarda. Os catro concellos que se amorean en torno a toda a beira sur da ría e parte da norte, formando a bisbarra de Noia, acochan no seu interior unha morea de enfeitizantes e engaiolantes sorpresas: petroglifos –de temperáns mora- dores destas terras– debúxanse en máxicos esquemas sobre as rochas graníticas que florecen nas fragas, castros de enigmáticos antergos galaicos descansan adurmiñados entre os seus montes, igrexas e pazos de antigo es- plendor –aínda deslumbrante– salpican as vilas mariñeiras que fitan o mar en agarimoso agradecemento, praias de areas finas reciben ós visitantes desexosos de bañarse nas augas do Atlántico, outeiros de suave pendente proporcionan vistas de singular beleza onde se mesturan natureza e historia, ricos pratos descansan nas mesas de entrañables restaurantes á espera dos comensais arelantes de gozar da nosa saborosa cociña.

Comarcas Muros-Noia 3

NoiaComarca de

Comarcas Muros-Noia 5 Comarca de

6 Comarcas Muros-Noia Muros La comarca de Muros se sitúa en la bocana de la ría. Aquí nacen –y se percibe claramente sobre todo en el ayuntamiento de Carnota– los muros graníticos que se adentran en el mar a lo largo de la Costa da Morte, marcando el nudo de transición entre ésta y las Rías Baixas. Limita al este con el municipio de Outes, por el norte con el de y Dumbría, y al sur y oeste con el océano Atlántico. Su extensión es sensible- mente inferior a la de su vecina Noia, en torno a los 137,5 kilómetros cuadrados. Repartidos por sus dos ayuntamientos, Muros y Carnota, se asientan sus cerca de 19.000 habitantes.

El camino de acceso más rápido, si venimos desde , sería seguir la C-543 hasta Noia donde cogeremos la C-550 –de especial hermosura dado que sigue la costa gallega desde a Tui– en dirección Muros. Si nos acercamos desde el norte podemos entrar en esta comarca bien siguiendo la ya mencionada C-550 pero en sentido inverso, Fisterra-Carnota-Muros, o bien a través de la AC-403 que resulta más directa para los que vengan desde A Coruña. Así pues nos encontramos ante dos de los ayunta- mientos más occidentales de la provincia coruñesa, y por lo tanto del terrirorio galaico, que se encuentran a una distancia de 70 kilómetros de Santiago y a 100 de la capital provincial.

Son Muros y Carnota tierras límites, donde el mar está presente constantemente a lo largo de 51 kilóme- tros. Costas de sinuoso trazado en las que se alternan acogedoras y tranquilas ensenadas con promontorios rocosos –donde habitan viejos y olvidados dioses galaicos–. Se crea así un singular paisaje que mezcla los ambientes marinos y del monte. La tierra comienza a elevarse prácticamente desde el mar en una ascensión espectacular, sobresaliendo la cumbre de A Moa (la tercera más alta de la provincia con 627 metros) y el Alto de Medoña (581 metros). A los pies de estos vigilantes graníticos encontramos esparcidas playas de ex- tensión inigualable, como la de Carnota –considerada la más grande de todas las que conforman nuestra geografía litoral–. Tampoco podemos olvidarnos de la acción ejercida por el hombre en esta comarca, así la villa de Muros fue declarada Conjunto Histórico-artístico en el año 1970 por su riqueza monumental, tam- bién tenemos que resaltar que dos de los hórreos de mayor tamaño del país se encuentran dentro de esta comarca, uno en Carnota y el otro en Lira, e innumerables cruceiros inundan los caminos que recorren las verdes colinas.

A comarca de Muros sitúase na boca da ría. Aquí nacen –e percíbese claramente no concello de Carnota– os muros graníticos que se adentran no mar ó longo da Costa da Morte, marcando o nó de transición entre esta e as Rías Baixas. Limita ó leste co concello de Outes, polo norte co de Mazaricos e Dumbría, e ó sur e oeste co océano Atlántico. A súa extensión é sensiblemente menor á da súa veciña Noia, en torno ós 137,5 quilómetros cadrados. Repartidos polos seus dous concellos, Muros e Carnota, aséntanse os seus preto de 19.000 habitantes.

O camiño de acceso máis rápido, se vimos dende Santiago de Compostela, sería seguir a C-543 ata Noia onde colleremos a C-550 –de especial fermosura dado que segue a costa galega dende Fisterra a Tui– en di- rección Muros. Se nos achegamos dende o Norte podemos entrar nesta bisbarra ben seguindo a xa mencio- nada C-550 pero en sentido inverso, Fisterra-Carnota-Muros–, ou ben a través da AC-403 que resulta máis directa para os que veñan dende A Coruña. Así pois atopámonos ante dous dos concellos máis occidentais da provincia coruñesa, e por tanto do territorio galaico, que se encontran a unha distancia de 70 quilóme- tros de Santiago e a 100 da capital provincial.

Son Muros e Carnota terras límites, onde o mar está presente constantemente ó longo de 51 quilómetros. Costas de sinuoso trazado nas que se alternan acolledoras e tranquilas enseadas con promontorios rochosos –onde habitan vellos e esquecidos deuses galaicos–. Créase así unha singular paisaxe que mestura os am- bientes mariños e de monte. A terra comeza a elevarse practicamente dende o mar nunha ascensión espec- tacular, resaltando o cumio da Moa (o terceiro máis alto da provincia con 627 metros) ou o Alto de Medo- ña (581 metros). Ó pé destes vixiantes graníticos atopamos espalladas praias de extensión inigualable, como a de Carnota –considerada a meirande de todas as que conforman a nosa xeografía litoral–. Tampou- co podemos esquecer a acción exercida polo home nesta bisbarra, así a vila de Muros foi declarada Con- xunto Histórico-artístico no ano 1970 pola sua riqueza monumental, asemade temos que resaltar que dous dos hórreos de maior tamaño do país atopan o seu asentamento dentro desta comarca, un en Carnota e o outro en Lira, e innumerables cruceiros ateigan os camiños que percorren os verdes outeiros.

Comarcas Muros-Noia 7

MurosComarca de

Comarcas Muros-Noia 9 Medio natural

Las comarcas de Muros y Noia abrazan una misma ría alrededor de la cual extienden sus tierras, disfrutando del clima propio de la costa atlántica gallega. Las temperaturas son benévolas (una media anual de 13 grados centígrados). Aquí es cierta la afirmación de que nunca hace demasiado frío ni demasiado calor.

Todo aquel que se aproxime a visitarnos podrá observar las formaciones vegetales que caracterizan nuestros montes y costas. En las tierras más elevadas encontramos matorrales en los que destaca el tojo –que estalla de colorido con la llegada de la primavera, dorando los verdes campos–. Los bosques cuentan con robles, abedules, castaños y los más recientes inquilinos, introducidos en las últimas décadas, los pinos, eucaliptos y acacias.

Entre la fauna salvaje que puebla estas hermosas tierras destacaremos sobre todo, las aves –especialmente patos–. Más complicado será observar, pese a su existencia, zorros, jabalís o lobos. También abundan en los montes caballos y vacas asilvestrados que nos cruzaremos en las rutas que realicemos.

10 Comarcas Muros-Noia As comarcas de Muros e Noia abrazan unha mesma ría ó redor da cal estenden as súas terras, gozando do clima propio da costa galega atlántica. As temperaturas son benévolas (unha media anual de 13 graos centígrados). Aquí é certa a afirmación de que nunca vai nin demasiado frío nin demasiada calor.

Todo aquel que se aproxime a visitarnos poderá observar as formacións vexetais que caracterizan os nosos montes e costas. Nas terras máis elevadas atopamos matogueiras nas que destaca o toxo galego –que estoupa de colorido coa chegada da primavera, dourando os verdes campos–. As fragas contan con carballos, bidueiros, castiñeiros e os máis recentes inquilinos, introducidos nas últimas décadas, os piñeiros, eucaliptos e acacias.

Entre a fauna salvaxe que poboa estas fermosas bisbarras salientaremos, sobre todo, as aves –especialmente parrulos–. Máis complicado será atoparnos, pese á súa existencia, con raposos, xabaríns ou lobos. Tamén nos montes abundan os cabalos e vacas ceibes que nos sairán amigablemente ó paso nas rotas que realicemos.

▲ Cascada en Toxosoutos (Lousame) ❘ Fervenza en Toxosoutos (Lousame) ▲ Vista del Castro de Baroña (Porto do Son) ❘ Vista do Castro de Baroña (Porto do Son)

Comarcas Muros-Noia 11 ▲ Ocaso ❘ Ocaso ▲ Cascada de Ribasieira (Porto do Son) ❘ Fervenza de Ribasieira

Clima resiste una pequeña robleda ante el La ría de Muros y Noia climáticamente avance foráneo), el abedul, el casta- se halla encuadrada dentro del dominio ño...Las familias vegetales dominantes oceánico hiperhumédico, caracterizado son sobre todo el tojo arnal (ulex euro- por temperaturas medias de 13 grados peus), el tojo gatuño (ulex nanus), el to- centígrados, una oscilación térmica de jo hembra (ulex galii), el brezo mayor 10 grados y precipitaciones que pueden (daboecia polifolia), la retama (sarotha- alcanzar los 1856 ml anuales, siendo mus scoparius), el pino marítimo (pinus los meses más lluviosos noviembre, di- pinaster) y los abedules (betula verruca- ciembre y enero. Hay una media de sa). En los muros y hendiduras de las 121 días de lluvia al año, que se repar- rocas encontraremos vegetación carac- ten de forma diferente según la estación terística de roquedales ácidos: helecho en que nos encontremos (en julio –el de las boticas (asplenium trichomanus), mes más seco– no pasan de tres o cin- oreja de abad (umbilicus pendulinus) y co los días con chubascos). helecho de las piedras (polypodium vul- gare). En los suelos salinos del litoral y Vegetación en los ambientes lacustres predominan Como resultado de la acción del clima, los juncales marítimos y las comunida- en estas comarcas brota durante todo el des de plantas psamófilas. año una vegetación vigorosa que inun- da los sentidos con la intensidad de su Fauna colorido. Especialmente hermoso resul- Zorros, jabalís y lobos corretean por el ta observar los montes en primavera interior de los seis ayuntamientos de las cuando se llenan con las flores amari- comarcas de Muros y de Noia, pero es llas del tojo, otorgándole a las laderas casi seguro que los visitantes no se en- un tono dorado que rivaliza con el del cuentren con ninguno dada su naturale- sol en los días claros. Los bosques, so- za escurridiza y miedosa. Sin duda será bre todo en las últimas décadas y debi- menos complejo ver los diferentes tipos do a su productividad económica, se de aves que sobrevuelan nuestros cielos encuentran conformados en su mayor y que podremos observar con tranquili- parte por pinos, eucaliptos y acacias dad en torno a las lagunas de Xuño, (llamadas en esta zona “australias”). Es- Muro, Xalfas o Caldebarcos. Es frecuen- tas especies desplazaron a los autócto- te encontrarse con caballos y vacas sal- nos árboles oceánicos perennes como vajes que pacen sueltos por los montes. el roble (en la parroquia de Torea aún

12 Comarcas Muros-Noia ▲ Gaviotas ❘ Gaivotas ❘ ▲ Puente en Xuño (Porto do Son) Ponte en Xuño (Porto do Son)

Clima ante o avance foráneo), o bidueiro, o A ría de Muros e Noia climaticamente castiñeiro... As familias vexetais domi- áchase encadrada dentro do dominio nantes son sobre todo o toxo arnal (ulex oceánico hiperhumédico, caracterizado europeus), o toxo gatuño (Ulex nanus), por temperaturas medias de 13 graos o toxo femia (Ulex galii), a queiruga centígrados, unha oscilación térmica de maior (Daboecia polifolia), a xesta (Sa- 10 graos e precipitacións que poden al- rothamus scoparius), o piñeiro marítimo canzar os 1856 ml. anuais, sendo os (Pinus pinaster) e os bidueiros (Betula meses máis chuviosos novembro, de- verrucasa). Nos valados e nas fendas cembro e xaneiro. Hai unha media de das rochas acharemos vexetación ca- 121 días de choiva ó ano, que se repar- racterística de rochedos acedos: fento ten de forma diferente segundo a esta- das boticas (Asplenium trichomanus), ción na que nos atopemos (en xullo –o couselo (Umbilicus pendulinus) e fento mes máis seco– non pasan de tres ou das pedras (Polypodium vulgare). Nos cinco os días con precipitacións). solos salinos do litoral e nos ambientes lacustres predominan as xunqueiras Vexetación marítimas e comunidades de plantas Coma resultado da acción do clima, psamófilas. nestas comarcas agroma durante todo o ano unha vexetación vizosa que abafa Fauna os sentidos coa intensidade do seu co- Raposos, xabaríns e lobos corretean po- lorido. Especialmente fermoso resulta lo interior dos seis concellos das co- ollar os montes en primavera cando se marcas de Muros e de Noia, mais é ca- inzan das flores amarelas do toxo, ou- se seguro que os visitantes non se torgándolle ás ladeiras un ton dourado atopen con ningún dada a súa natureza que rivaliza co do sol nos días claros. esvaradía e medorenta. Sen dúbida será As fragas, sobre todo nas últimas déca- menos complexo ollar os diferentes ti- das e debido á súa productividade eco- pos de aves que sobrevoan os nosos ce- nómica, atópanse conformadas na súa os e que poderemos albiscar con tran- meirande parte por piñeiros, eucaliptos quilidade en torno ás lagoas de Xuño, e acacias (chamadas nesta zona “aus- Muro, Xalfas ou Caldebarcos. É fre- tralias”). Estas especies desprazaron ás cuente atoparse con cabalos e vacas autóctonas árbores oceánicas perennes salvaxes que pacen ceibes polos mon- como o carballo (na parroquia de Torea tes. aínda resiste unha pequena carballeira

▲ Paisaje de Soutelo, Camboño (Lousame) Paisaxe de Soutelo, Camboño (Lousame) Comarcas Muros-Noia 13 ▲ Vista desde Ézaro ❘ Vista dende Ézaro

Orografía La orografía de estas comarcas se caracteriza por la conjunción entre monte y costa, pues únicamente el ayuntamiento de Lousame no cuenta con salida al mar. Pese a ello también se distinguen dos zonas en su interior: las tierras altas y los valles fluvia- les. Teniendo en cuenta esta excepción el resto de los municipios presentan un es- quema muy similar, una pequeña línea litoral donde el mar acaricia las villas de ma- yor entidad poblacional frente a los montes que crecen a sus espaldas en importante desnivel. La orilla es bastante movida y por lo general baja, desde la que se produce un rápido ascenso hasta los montes que la rodean, culminando por encima de los 500 e incluso 600 metros. La cumbre más elevada de estas tierras es el monte Iroite (685 metros), que se sitúa a caballo entre los ayuntamientos de Porto do Son y Lou- same. Otros altos destacables son: el monte Muralla (674 metros) que también se eleva en Lousame, el Seixos Brancos (572 metros) en Muros, el Enxa (540 metros) en Porto do Son, el Tremuzo, el de Paxareiras..., pero sin duda es el monte Pindo de Carnota con su alto de A Moa (627 metros) la cima con mayor carisma. Al Pindo le cantaron literatos gallegos como Risco u Otero Pedrayo. Así, este último escribía: “O Pindo, grande testa xupiterina, remate dunha terra oután, forma que orea as do gran- de seo”. Siempre fue considerado el Olimpo Celta gallego por las leyendas y nieblas que lo cubrieron a lo largo de los siglos y que siguen haciéndolo. Misteriosas peñas pueblan sus desnudas laderas conformando un espectáculo propio de un mundo an- terior, donde las fantasías eran realidad.

También son numerosos los cursos de agua que riegan nuestras fértiles tierras, desta- cando entre ellos el río Tambre, que desemboca en la ría delimitando los ayunta- mientos de Outes y Noia. Resulta impresionante contemplar la cascada de Ézaro (Carnota), formada por las aguas del al caer espectacularmente al mar creando un pozo de 16 metros. Especial interés ecológico tienen los conjuntos del Monte Louro y la Laguna de Xalfas, en Muros, y las Lagunas de Muro y Xuño, en Porto do Son, por estar incluidos en la propuesta gallega de lugares de importancia comunita- ria en el plan Red Natura 2000.

14 Comarcas Muros-Noia ▲ Paisaje en Outes ❘ Paisaxe en Outes ▲ Mirador del Enxa (Porto do Son) ❘ Mirador do Enxa (Porto do Son) Cascada en Toxosoutos (Lousame) ❘ Fervenza en Toxosoutos ▲ Parque de San Lorenzo, Tállara (Lousame) ❘ Parque de San Lourenzo

Orografía A orografía destas comarcas caracterízase pola conxunción entre o monte e a costa, pois unicamente o concello de Lousame non conta con saída ó mar. Pese a iso ta- mén se distinguen dúas zonas no seu interior: as terras altas e os vales fluviais. Tendo en conta esta excepción o resto dos municipios amosan un esquema moi similar, un- ha pequena liña litoral onde o mar molla ás vilas de maior entidade poboacional fronte ós montes que medran ás súas costas en importante desnivel. A beiramar é bastante movida e polo xeral baixa, dende onde se produce un rápido ascenso cara ós montes que culminan por riba dos 500 e incluso 600 metros. O cumio máis ele- vado das dúas bisbarras é o monte Iroite (685 metros), que se sitúa a cabalo entre os concellos de Porto do Son e Lousame. Outros altos destacables son: o monte Muralla (674 metros) que tamén se alza en Lousame, o Seixos Brancos (572 metros) en Mu- ros, o Enxa (540 metros) en Porto do Son, o Tremuzo, o de Paxareiras..., pero sen dú- bida é o monte Pindo de Carnota co seu alto da A Moa (627 metros) a cima de maior carisma. Ó Pindo escribíronlle literatos galegos coma Risco ou Otero Pedrayo. Así este último escribía: “O Pindo, grande testa xupiterina, remate dunha terra oután, forma que orea as do grande seo”. Foi sempre considerado o Olimpo Celta galego polas lendas e brétemas que o cubriron ó longo dos séculos e seguen a facelo. Mis- teriosas penas poboan as súas espidas ladeiras conformando un espectáculo propio dun mundo anterior, onde as fantasías eran realidade.

Tamén son abondosos os cursos de auga que regan estas fértiles terras, destacando entre eles o río Tambre, que desemboca na ría delimitando os concellos de Outes e Noia. Resulta impresionante contemplar a fervenza de Ézaro (Carnota), formada po- las augas do Xallas ó caer espectacularmente ó mar creando un pozo de 16 metros. Especial interese ecolóxico teñen os conxuntos do Monte Louro e Lagoa de Xalfas, en Muros, e as Lagoas de Muro e Xuño, en Porto do Son, por estaren incluídos na proposta galega de lugares de importancia comunitaria “Rede Natura 2000”.

Comarcas Muros-Noia 15 Red natura 2000 Red Natura 2000 fue concebida como Los principales valores naturales y am- formada por especies pirófitas de bajo una herramienta útil a escala europea bientales de las áreas mencionadas son porte. para la conservación de los hábitats na- los siguientes: La parte más interesante desde el punto turales y de la flora y fauna silvestres. de vista natural la forman el conjunto de En el área que nos ocupa, las zonas Monte y laguna de Louro, eco- la laguna de Louro y el complejo dunar propuestas para su inclusión en la Red sistema que posee dos partes diferencia- asociado, que constituyen un buen Europea Natura 2000, provisionalmente das, en primer lugar el Monte Louro y a ejemplo de laguna costera (o “lagoon”). declaradas como espacios naturales en continuación el complejo húmedo for- La laguna, de unos 200 m. de diámetro régimen de protección general, son las mado por la laguna y el sistema arenal- se encuentra alimentada por el riachue- siguientes: dunar. lo Longarelo y no tiene comunicación La cima del Monte Louro es el punto directa con el mar, salvo durante los -Monte y laguna de Louro, que en este más elevado del área y un buen lugar temporales o con mareas vivas. En todo caso se extiende hasta la punta de los de observación del resto de la zona y de el entorno puede apreciarse una clara Remedios y el islote próximo de los la entrada de la Ría de Muros y Noia. Es zonación de la vegetación, con especies Forcados. de naturaleza granítica, destacando la adaptadas a diferentes grados de salini- -Estuario del Tambre, que incluye el úl- formación de pías y cacholas, unas ca- dad e hidromorfia dependiendo de la timo tramo del Tambre, su desemboca- racterísticas formas de modelado. En la zona a la que hagamos referencia. Sobre dura, la del río Tines y el fondo de la ría actualidad y como consecuencia de los la arena de la playa las especies vegeta- de Muros y Noia. reiterados incendios y de los pobres sue- les presentes son escasas. En los alrede- -La porción Norte del Complejo húme- los, casi no se conservan restos de vege- dores de la laguna abundan los juncos, do de Corrubedo, concretamente la tación arbórea. Sólo pueden verse algu- en la zona próxima a las dunas, los ca- que va desde la playa de Area Longa o nos cerquiños (Q. pyrenaica. Variedad rrizos (Phragmites australis), las espada- del Castro hasta la de Espiñeirido y que de roble bajo, copa irregular con hojas ñas amarillas y las espigas de agua, en- incluye las lagunas de Xuño y Muro. más pequeñas que el roble común) sal- tre otras muchas especies. Los márgenes -Monte Pindo, Carnota, que se sitúa en picados entre pinos (P. radiata) y algu- del río Longarelo aparecen orlados por la vertiente sur del desfiladero del río nos robles (Q. robur) y sauces (Gen. Sa- especies como alisos (Alnus glutinosa) y Xallas. lix). La cubierta vegetal mayoritaria está sauces (Salix spp.).

16 Comarcas Muros-Noia Rede natura 2000 Rede Natura foi concibida coma unha Os principais valores naturais e am- vexetal maioritaria está formada por es- ferramenta útil a escala europea para a bientais das áreas mencionadas son os pecies pirófitas de baixo porte. conservación dos hábitats naturais e da seguintes: A parte máis interesante dende o punto flora e fauna silvestres. Na área que nos de vista natural fórmano o conxunto da ocupa, as zonas propostas para a súa Monte e lagoa de Louro, ecosis- lagoa de Louro e o complexo dunar aso- inclusión na Rede Europea Natura tema que posúe dúas partes diferencia- ciado, que constitúen un bo exemplo de 2000, provisionalmente declaradas co- das, en primeiro lugar o Monte Louro e a lagoa costeira (ou “lagoon”). A lagoa, mo espacios naturais en réxime de pro- continuación o complexo húmido for- duns 200 m. de diámetro áchase alimen- tección xeral, son as seguintes: mado pola lagoa e o sistema areal-dunar. tada polo regato Longarelo e non ten co- A cima do Monte Louro é o punto máis municación directa co mar, salvo duran- -Monte e lagoa de Louro, que neste ca- elevado da área e un bo lugar de obser- te os temporais ou con mareas vivas. En so se estende deica a punta dos Reme- vación do resto da zona e da entrada da todo o entorno pode apreciarse unha dios e o illote próximo dos Forcados. Ría de Muros e Noia. É de natureza gra- clara zonación da vexetación, con espe- -Esteiro do Tambre, que inclúe o último nítica, destacando a formación de pías e cies adaptadas a diferentes graos de sali- tramo do Tambre, a súa desembocadu- cacholas, unhas características formas nidade e hidromorfía dependendo da ra, a do río Tines e o fondo da ría de de modelado. Na actualidade e como zona á que fagamos referencia. Sobre a Muros e Noia consecuencia dos reiterados incendios e area da praia as especies vexetais pre- -A porción Norte do Complexo húmido dos pobres solos, case non se conservan sentes son escasas. Nos arredores da la- de Corrubedo, concretamente a que vai restos de vexetación arbórea. Só poden goa abundan os xuncos, na zona próxi- dende a praia de Area Longa ou do verse algúns cerquiños (Q. pyrenaica. ma ás dunas, os carrizos (Phragmites Castro ata a de Espiñeirido e que inclúe Variedade de carballo baixo, copa irre- australis), as espadanas amarelas e espi- as lagoas de Xuño e Muro. gular con follas máis pequenas que o gas de auga, entre outras moitas espe- -Monte Pindo, Carnota, que se sitúa na carballo común) salpicados entre piñei- cies. As marxes do río Longarelo apare- vertente sur do desfiladeiro do río Xa- ros (P. radiata) e algúns carballos (Q. ro- cen orladas por alisos (Alnus glutinosa) e llas. bur) e salgueiros (Gen. Salix). A cuberta salgueiros (Salix spp.).

ESPACIOS INCLUIDOS EN LA RED NATURA 2000 ESPACIOS INCLUÍDOS NA REDE NATURA 2000 Cuadro resumen de superficie ocupada / Cadro resumo de superficie ocupada ZONAS AYUNTAMIENTOS / CONCELLOS HAS. Estuario del Tambre Brión, , Noia, Outes, Porto do Son 1.583 Esteiro do Tambre Complejo Húmedo de Corrubedo Porto do Son, Ribeira 9.302 Complexo Húmido de Corrubedo Monte y Laguna de Louro Muros 1.161 Monte e Lagoa de Louro Carnota, Monte Pindo Carnota 4.629 (Consellería de Medio Ambiente, 2001) ▲ Dunas en Louro (Muros) ❘ Dunas en Louro (Muros)

En cuanto a la fauna, el interés del área –declarada Refugio En canto á fauna, o interese da área –declarada Refuxio de de Caza– es indudable, especialmente en lo que se refiere a Caza– é indubidable, especialmente no que se refire a aves, aunque prácticamente todos los grupos faunísticos se aves, aínda que practicamente tódolos grupos faunísticos encuentran representados. Los anfibios y reptiles que escase- atópanse representados. Os anfibios e réptiles que escase- an en las dunas primarias sí se hallan en las dunas secunda- an nas dunas primarias si se encontran nas dunas secunda- rias y terciarias; así puede verse el sapo Pelobates cultripes, rias e terciarias; así pode verse o sapo Pelobates cultripes, especie cavadora de substratos blandos y de ámbito medite- especie cavadora de substratos brandos e de ámbito Medi- rráneo que encuentra aquí su límite norte de distribución. terráneo que acha aquí o seu límite Norte de distribución. Entre los mamíferos cabe destacar la presencia de la nutria Entre os mamíferos cabe destacar a presencia da londra (Lutra lutra) y ocasionalmente del zorro (Vulpes vulpes). Ade- (Lutra lutra) e ocasionalmente do golpe (Vulpes vulpes). É, más, también es un enclave natural destacado por su impor- asemade, un enclave natural destacado pola súa importan- tancia ornitológica, al convertirse todos los inviernos en pun- cia ornitolóxica, ó converterse tódolos invernos en punto to de refugio para aves migratorias procedentes de latitudes de refuxio para aves migratorias procedentes de latitudes más frías. Entre las acuáticas destaca la abundancia de anáti- máis frías. Entre as acuáticas destaca a abundancia de aná- das. De las numerosas aves limícolas que buscan cobijo y tidas. Das numerosas aves limícolas que buscan acubillo e alimento en este espacio pueden citarse biluricos (Tringa to- alimento na zona poden citarse biluricos (Tringa totanus, T. tanus, T. Nebularia), mazaricos (Limosa lapponica, L. limosa, Nebularia), mazaricos (Limosa lapponica, L. limosa, Nume- Numenius arquata), gabitas (Haematopus ostralegus), etc. Fi- nius arquata), gabitas (Haematopus ostralegus), etc. Final- nalmente, entre las aves marinas figuran gran número de es- mente, entre as aves mariñas figuran grande número de es- pecies del género Larus junto a otras como el alcatraz atlán- pecies do xénero Larus xunto a outras como o alcatraz tico (Sula bassana) y álcidos submarinos, algunos con escasa atlántico (Sula bassana) e álcidos mergulladores, algúns presencia en nuestras latitudes. con escasa presencia nas nosas latitudes. ❘ ▲ Vista del monte Louro y de la laguna de Xalfas (Muros) Vista do monte Louro e da lagoa de Xalfas (Muros)

Comarcas Muros-Noia 17 ▲ Vista del estuario del Tambre en Pontenafonso (Outes) ❘ Vista do esteiro do Tambre en Pontenafonso (Outes)

El Estuario del Tambre (LIC) nicipio de Porto do Son por el litoral. observación los meses invernales, dado incluye también, en su delimitación co- En este tramo de costa las formaciones que es cuando a las anátidas y limíco- mo espacio incluido en la Red Natura rocosas van alternando con arenales las habituales como la aguja colinegra 2000, el tramo inferior del río, lo que (playas do Castro, de Cedeira, de Quei- (Limosa limosa) o zarapito real (Nume- favorece la diversidad de ambientes. La ruga, de Riosieira, Con das Furnas, Xu- nius arquata) se unen cercetas (Anas ribera del río está orlada por pequeños ño, Basoñas y de Espiñeirido). En algu- crecca), ánades reales (Anas platyrhyn- bosques riparios. A medida que nos nos casos pequeños riachuelos chos) o ardeidos como la garza común, aproximamos a la desembocadura co- desembocan directamente en los arena- la garceta. Son abundantes también las mienzan a ser más frecuentes las comu- les (p.ej: el arroyo de Sieira que lo hace gaviotas, entre las que destacan por sus nidades halófilas propias de marismas en un extremo de la playa Con das Fur- contingentes las patiamarillas (Larus ca- como la junquera, donde a la vegeta- nas), mientras que en otros permiten la chinnans). ción pionera se unen pastos y matorra- formación de pequeñas lagunas litora- les. Están presentes también comunida- les, como ocurre en el caso de las de El Monte Pindo, antiguamente de- des nitrófilas de Elymus pycnanthuys y Xuño y Muro. Todo esto permite que en nominado Olimpo Celta por sus evoca- de Phragmitetea. Otras formaciones in- este tramo costero puedan encontrarse ciones sobrenaturales, está conformado teresantes son los cordones dunares co- desde comunidades vegetales propias por escarpadas superficies graníticas ro- lonizados por comunidades de Ammop- de roquedales a otras de dunas y tam- sadas muy erosionadas por la acción hila en el caso de las dunas móviles y bién lacustres. Estas lagunas litorales se del viento, ocasionando que en la zona por herbáceas y matorrales en el caso asientan sobre un substrato sedimenta- exista abundante cantidad de peñas de de las dunas fijas. rio rico en arcillas. La de Xuño es de originales y caprichosas formas como La fauna en esta zona también es varia- pequeño tamaño, no tiene contacto di- “A Pedra Cavalgada”, “O Outeiro de da, destacando entre todos los vertebra- recto con el mar y sus aguas mantienen Narís”, “A Moa”, o “O Guerreiro”. Su dos el grupo de las aves, con represen- un nivel más o menos constante duran- elevada altura, en torno a los 627 me- tantes de limícolas, anátidas, ardeidas, te todo el año. La de San Pedro de Mu- tros en la cumbre de A Moa lo convier- etc., entre los que pueden citarse espe- ro, por el contrario, varía considerable- ten en un punto de referencia para toda cies como Calidris alpina, Charadrius mente de nivel de agua entre la época la comarca. A la riqueza geológica de hiaticula, Anas playrhynchos o Anas pe- estival y el período invernal. Además, este enclave habrá que añadir la vege- nelope. En la zona fluvial aparecen las durante la marea alta el agua salada tal, ya que en él es frecuente hallar di- nutrias (Lutra lutra), que también llegan penetra por su extremo norte. En el en- ferentes especies arbóreas como pinos a la marisma y bogas (Chondostroma torno inmediato de las lagunas la flora bravos y robles enanos, laureles y ace- polylepis) y en lo referido a lo peces aparece dominada por juncos (Juncus bos y gran variedad de matorrales entre podemos encontrar el salmón (Salmo maritimus) y cárex. También se puede los que destacamos la presencia del salar) esporádicamente. encontrar el endemismo gallego Iberis brezo, de carquesa boyera, de la retama procumbens. En las dunas crecen espe- y del tojo. Por lo que se refiere a la fau- La porción del Complejo hú- cies típicamente halófilas, como Pan- na debemos decir que caballos salvajes medo de Corrubedo (LIC) in- cratium maritimum y cardos marítimos. y jabalís campan libremente entre la cluida en la zona protegida va desde el La fauna más interesante corresponde a vegetación. Castro de Baroña hasta el final del mu- las aves, siendo buena época para su

18 Comarcas Muros-Noia ▲ Vista del Pindo (Carnota) ❘ Vista do Pindo (Carnota) ▲ Cormoranes en el muelle de Aguieira (Porto do Son) Cormoráns no peirao de Agueira (Porto do Son) ▲ Estuario del Tambre (Noia) ❘ Esteiro do Tambre (Noia)

O Esteiro do Tambre (LIC) van alternando con areais (praias do limosa) ou zarapito real (Numenius ar- abrangue tamén, na súa delimitación Castro, de Cedeira, de Queiruga, de quata) se unen cercetas (Anas crecca), como espacio incluído na Rede Natura, Riosieira, Con das Furnas, Xuño, Baso- ánades reais (Anas platyrhynchos) ou o tramo inferior do río, o que favorece ñas e de Espiñeirido). Nalgúns casos ardeidos como a garza común, a garce- a diversidade de ambientes. A ribeira pequenos regatos desembocan directa- ta. Son abondosas tamén as gaivotas, do río está orlada por pequenas fragas mente nos areais (p.ex: o arroio de Siei- entre as que destacan polos seus con- riparias. A medida que nos aproxima- ra que o fai nun extremo da praia Con tinxentes as patiamarelas (Larus cachin- mos á desembocadura comezan a ser das Furnas), mentres que noutros per- nans). máis frecuentes as comunidades halófi- miten a formación de pequenas lagoas las propias de marismas como as xun- litorais, como ocorre no caso das de O Monte Pindo, antigamente de- queiras, onde á vexetación pioneira Xuño e Muro. Todo isto permite que nominado Olimpo Celta polas súas evo- únense pastadoiros e matogueiras. Están neste tramo costeiro poidan encontrarse cacións sobrenaturais, áchase confor- presentes tamén comunidades nitrófilas dende comunidades vexetais propias mado por escarpadas superficies de Elymus pycnanthuys e de Phragmite- de rochedos a outras de dunas e tamén graníticas rosadas moi erosionadas pola tea. Outras formacións interesantes son lacustres. Estas lagoas litorais aséntanse acción do vento, ocasionando que na os cordóns dunares colonizados por co- sobre un substrato sedimentario rico en zona exista abondosa cantidade de pe- munidades de Ammophila no caso das arxilas. A de Xuño é de pequeno tama- nedos de orixinais e caprichosas formas dunas móbiles e por herbáceas e mato- ño, non ten contacto directo co mar e como “A Pedra Cavalgada”, “O Outeiro gueiras no caso das dunas fixas. as súas augas manteñen un nivel máis de Narís”, “A Moa”, ou “O Guerreiro”. A fauna nesta zona tamén é variada, ou menos constante durante todo o A súa elevada altura, en torno ós 627 destacando entre tódolos vertebrados o ano. A de San Pedro de Muro, polo metros no cumio da Moa, convérteno grupo das aves, con representantes de contrario, varía considerablemente de nun punto de referencia para toda a co- limícolas, anátidas, ardeidas, etc., dos nivel de auga entre a época estival e o marca. Á riqueza xeolóxica deste encla- que poden citarse especies como Cali- período invernal. Ademais, durante a ve habería que engadirlle a vexetal, xa dris alpina, Charadrius hiaticula, Anas marea alta a auga salgada penetra polo que nel é frecuente atopar diferentes es- playrhynchos ou Anas penelope. Na zo- seu extremo norte. No entorno inme- pecies arbóreas como piñeiros bravos e na fluvial aparecen londras (Lutra lu- diato das lagoas a flora aparece domi- carballos ananos, loureiros e acivros e tra), que tamén chegan á marisma e bo- nada por xuncos (Juncus maritimus) e grande variedade de matorrais entre os gas (Chondostroma polylepis), ademais cárex. Tamén se pode encontrar o en- que destacamos a presencia da queiru- de salmón (Salmo salar) esporádica- demismo galego Iberis procumbens. ga, da carqueixa, da xesta e do toxo. mente. Nas dunas medran especies tipicamen- Polo que atinxe á fauna debemos dicir te halófilas, como Pancratium mariti- que cabalos salvaxes e xabaríns cam- A porción do Complexo hú- mum e cardos marítimos. pan ceibemente entre a vexetación. mido de Corrubedo (LIC) in- A fauna máis interesante corresponde cluída na zona protexida vai dende o ás aves, sendo boa época para a súa Castro de Baroña deica a fin do munici- observación os meses invernais, dado pio de Porto do Son polo litoral. Neste que é cando ás anátidas e limícolas ha- tramo de costa as formacións rochosas bituais como a agulla colinegra (Limosa

Comarcas Muros-Noia 19 Playas Praias

20 Comarcas Muros-Noia Las comarcas de Muros y Noia, al abarcar en su totalidad la ría que les es co- mún, ofrecen a sus visitantes innumerables playas: unas de arenas finas acoge- doramente protegidas por bosques de pinos, otras de una extensión inmensa que se abren sin miedo al mar y a los vientos oceánicos haciéndolas idóneas para la práctica de deportes de viento (windsurf, parapente, vela...), por último, conta- mos con hermosas calas de minúsculas dimensiones y escasa peligrosidad que aguardan por aquellos que buscan tranquilidad y descanso. Seguro que el que se aproxime buscando sol y playa no saldrá decepcionado de su elección, ya que a nuestro benigno clima y escasas precipitaciones estivales se suman los blancos y casi vírgenes arenales que nos rodean, creando un entor- no de gran belleza al que ponen inigualable telón de fondo los escarpados mon- tes que se alzan majestuosos a escasos metros de la ribera. Asimismo todas nuestras playas cuentan con buenas comunicaciones y accesos además de exce- lentes infraestructuras para el ocio (parrillas y mesas para las comidas campes- tres a pie de playa). ¡Acércate y compruébalo!

As comarcas de Muros e Noia, ó abranguer na súa totalidade a ría que lles é común, ofrecen ós seus visitantes innumerables praias: unhas de areas finas acolledoramente protexidas por fragas de piñeiros, outras dunha extensión inmensa que se abren sen medo ó mar e ós ventos oceánicos que as fan idóneas para a práctica de deportes de vento (windsurf, parapente, vela...), por último, contamos con fermosas calas de minúsculas dimensións e esca- sa perigosidade que agardan por aqueles que buscan a tranquilidade e o descanso. Seguro que todo o que se aproxime procurando sol e praia non sairá de- cepcionado da súa escolla, xa que o noso benigno clima e as escasas preci- pitacións estibáis súmanse ós brancos e case virxes areais que nos rodean, creando un entorno de grande beleza, ó que poñen un inigualable telón de fondo os escarpados montes que se alzan maxestuosos a escasos metros da ribeira. Asemade todas as nosas praias contan con boas comunicacións e accesos ademáis de excelentes infraestructuras para o lecer (grellas e mesas para as comidas campestres a pé de praia). ¡Achégate e compróbao!

▲ Playa de San Francisco (Muros) ❘ Praia de San Francisco (Muros) ▲ Playa de Area Maior (Muros) ❘ Praia de Area Maior (Muros) ▲ Playa en Porto do Son ❘ Praia en Porto do Son

Comarcas Muros-Noia 21 ▲ Vista general de la playa de Carnota ❘ Vista xeral da praia de Carnota

Carnota Outes queñas calas separadas por formaciones Este ayuntamiento cuenta con una de El terreno escarpado caracteriza este rocosas. En esta misma parroquia se si- las playas más emblemáticas de la re- municipio de la comarca de Noia, pero túan las playas de Boa Pequena y Boa gión, la de Carnota, que con sus 6800 aún así posee tres playas, dos en O Grande, esta última se ufana de ser la metros es la mayor de nuestra tierra. Su Freixo –Arnela y Portosiavo– y otra en de mayor tamaño de las del municipio arena blanca y fina está salpicada de San Cosme, la playa de Broña. Esta últi- noiés y resulta muy adecuada para la bonitas conchas que resaltan en la ori- ma es la más frecuentada por bañistas y práctica del surf. lla, donde bate el claro mar con fiereza visitantes en los meses de estío por para estallar en volutas de espuma. To- conjugar excelentes accesos desde la Porto do Son do el entorno se presenta ante los ojos comarcal 550 a la altura de Catasueiro, La forma oval de este ayuntamiento (30 del visitante en un estado casi virgen, con amplios espacios de estaciona- kilómetros de largo y un máximo de 6 sin apenas influencia del hombre. Des- miento –que evitan largas caminatas–, de ancho) unida al rápido desarrollo de taca dentro de este arenal el tramo co- restaurantes, hostales y apartamentos la sierra del Barbanza, con altitudes nocido como Boca do Río, punto don- de alquiler. Igualmente destaca por la que superan los 600 metros, le propor- de desemboca el río Vadebois forman- seguridad que existe para los nadadores cionan un relieve abrupto con una es- do una laguna pequeña de tamaño pero pues a las ya de por sí tranquilas aguas casa llanura litoral que se incrementa grande en cuanto a riqueza ecológica. –de escasa profundidad– hay que aña- hacia al sur. Estos factores orográficos En la playa se distinguen tres zonas: la dirle la existencia de una dotación de influyen en que las playas tengan largas berberechera, las dunas y la marisma. socorristas. extensiones (de no mucha anchura) y Pese a que esta playa destaca sobre las que en algunos casos se formen dunas demás por sus dimensiones no pode- Noia costeras. Destacan entre las playas la de mos dejar de mencionar otros numero- Son varias las playas de las que pode- Ornanda –que cuenta en sus proximi- sos arenales que conforman la costa de mos gozar en este ayuntamiento, todas dades con camping (de primera catego- Carnota, como el de Area Branca, Cal- de gran seguridad para los bañistas por ría), merendero público con parrillas y debarcos, Mar de Lira, Ximprón, Arca, su tranquilidad –sin corrientes marinas– mesas, bares, apartamentos y residen- Lariño... y poco calado. Aumentan el atractivo cia–; la Aguieira, de finas arenas en las de éstas las transparentes y cristalinas que vierten sus aguas los ríos Cans y Muros aguas que acarician las blancas arenas Quintáns; la de O Castro, donde se ubi- A lo largo de este municipio, desde la que las rodean. Yendo por la comarcal ca uno de los ejemplos más espectacu- ensenada de Esteiro en el este hasta la C-550, a la altura de la parroquia de lares y únicos de castro galaico, el de Punta de Lens en el oeste, se suceden Boa podremos escoger entre descansar Baroña; y finalmente la playa de As Fur- las playas de aguas claras y finas are- sobre la arena de Testal o de Taraman- nas, en la que resaltan las formaciones nas. Playas como las de Parameáns y cos, que se extiende a lo largo de 300 rocosas oscuras esculpidas caprichosa- Penarredonda en Esteiro, Raimundo y metros para luego deshacerse en pe- mente por el mar. Cabanas en Tal, Ventín y Bornalle en Abelleira, O Salto y Anido en Serres, la de Virxe do Camiño y la de O Castelo en Muros, las de A Vouga, O Espadanal, San Francisco, Vieta, O Fogareiro, Area Maior y la de Ancoradoiro en Louro,... Las de San Francisco y Ancoradoiro son las que reciben más visitantes porque cuentan con óptimas condiciones para el baño y altos pinos, con reconfortan- tes sombras, parrillas y fuentes para de- leitarse haciendo comidas campestres.

Playa de Aguieira en Nebra (Porto do Son) ▲ Praia de Aguieira en Nebra (Porto do Son)

22 Comarcas Muros-Noia Carnota Louro... As de San Francisco e a do An- cansar sobre o areal do Testal ou no de Este concello conta cunha das praias coradoiro son as que reciben máis visi- Taramancos, que se extende ó longo de máis emblemáticas da rexión, a de Car- tantes porque contan con óptimas con- 300 metros para logo desfacerse en pe- nota, que cos seus 6800 metros é a dicións para o baño e afoutos piñeirais, quenas calas separadas por formacións meirande da nosa terra. A súa area con reconfortantes sombras, grellas e rochosas. Nesta mesma parroquia sitú- branca e fina está inzada de bonitas fontes para deleitarse facendo comidas anse as praias de Boa Pequena e a de cunchas que resaltan na ribeira, onde campestres. Boa Grande, esta última gábase de ser a bate o claro mar con fereza para estou- de maior tamaño das do municipio par en volutas de escuma. Todo o entor- Outes noiés e resulta moi axeitada para a no preséntase ante os ollos do visitante O terreo escarpado caracteriza este práctica do windsurf. nun estado case virxe, sen apenas in- municipio da comarca de Noia, pero fluencia do home. Destaca dentro deste aínda así posúe tres praias, dúas no Porto do Son areal o tramo coñecido como Boca do Freixo –Arnela e Portosiavo– e a outra A forma oval deste concello (30 quiló- Río, punto onde desemboca o río Vade- en San Cosme, a praia de Broña. Esta metros de longo e un máximo de 6 de bois formando unha lagoa pequena de última é a máis frecuentada por bañis- ancho) unida ó rápido desenvolvemen- tamaño pero grande en canto a riqueza tas e visitantes nos meses de estío por to da serra do Barbanza, con altitudes ecolóxica. Na praia distínguense tres conxugar excelentes accesos dende a que superan os 600 metros, proporció- zonas: a berberecheira, as dunas e a comarcal 550 á altura de Catasueiro, nanlle un relevo abrupto cunha escasa marisma. con amplos espacios de estacionamen- chaira litoral que se incrementa cara o Pese a que a praia de Carnota destaca to –que evitan longas camiñatas–, res- sur. Estes factores orográficos inflúen en sobre as demais polas súas dimensións taurantes, hostais e apartamentos de que as praias teñan longas extensións non podemos deixar de mencionar ou- aluguer. Igualmente destaca pola segu- (de non moita anchura) e que nalgúns tros numerosos areais que configuran a ridade que existe para os nadadores casos se formen dunas costeiras. Desta- beiramar deste municipio, como os de pois ás xa de por si tranquilas augas can entre as praias a de Ornanda –que Area Branca, Caldebarcos, Mar de Lira, –de escasa profundidade– hai que en- conta nas súas proximidades con cám- Ximprón, Arca, Lariño... gadirlle a existencia dunha dotación de ping (de primeira categoría), merendei- socorristas. ro público con grellas e mesas, bares, Muros apartamentos e residencia–; a Aguieira, Ó longo deste concello, dende a ensea- Noia de finas areas na que verten as súas au- da de Esteiro no leste ata a Punta de Son varias as praias das que podemos gas os ríos Cans e Quintáns; a do Cas- Lens no oeste, sucédense as praias de gozar neste concello, todas de grande tro, onde se ubica un dos exemplos augas claras e finas areas. Praias como seguridade para os bañistas pola súa máis espectaculares e senlleiros de cas- a de Parameáns e Penarredonda en Es- tranquilidade –sen correntes mariñas– e tro galaico, o de Baroña; e finalmente teiro, Raimundo e Cabanas en Tal, Ven- pouco calado. Aumentan o atractivo destacaremos a praia das Furnas, na tín e Bornalle en Abelleira, O Salto e destas as transparentes e cristalinas au- que resaltan as formacións de rochas Anido en Serres, a da Virxe do Camiño gas que lamben agarimosamente as escuras esculpidas caprichosamente po- e a do Castelo en Muros, A Vouga, O brancas areas que as rodean. Indo pola la acción do mar. Espadanal, San Francisco, Vieta, O Fo- comarcal C-550, á altura da parroquia gareiro, Area Maior e Ancoradoiro en de Boa poderemos escoller entre des-

▼ Playa de Queiruga ❘ Praia de Queiruga (Porto do Son) ▼ Playa de As Furnas (Porto do Son) ❘ Praia das Furnas (Porto do Son) ▼ Playa de Lariño ❘ Praia de Lariño (Muros)

Comarcas Muros-Noia 23 Playa de Basoñas y Regos Playa de Aguieira Praia de Basoñas e Regos Praia de Aguieira Situación: Situación: Porto do Son. C-550 Km 50 Porto do Son. C-550 Km 67 ▲ ❘ Playa de Lira (Carnota) Praia de Lira (Carnota) Longitud/Lonxitude: Longitud/Lonxitude: 2700 metros 1320 metros Composición: Composición: Arena de grano fino Arena de grano fino Area de gran fino Area de gran fino Ruta de la arena Condiciones de baño/Condicións de baño: Condiciones de baño/Condicións de baño: De los seis ayuntamientos que confor- Playa ventosa con olas moderadas Aguas tranquilas Praia ventosa con ondas moderadas Augas tranquilas man las comarcas de Muros y Noia úni- camente el de Lousame carece de costa. El resto de los municipios se esparcen a lo largo de todo el litoral de la más sep- tentrional de las Rías Baixas facilitando la existencia de numerosos arenales. El acceso a éstos es fácil gracias a la carre- tera C-550, que sigue la orilla ofrecién- donos una ruta de espectaculares imá- genes donde se mezclan las rocas que penetran en el mar con hermosas calas de aguas tranquilas, en unos casos, em- Playa de As Furnas Playa de Boa Grande bravecidas, en otros. Todos los deportes Praia das Furnas Praia de Boa Grande náuticos tienen la posibilidad de ser dis- Situación: Situación: Porto do Son. C-550 Km 51 Noia. C-550 Km 75 frutados en nuestras aguas gracias a la Longitud/Lonxitude: Longitud/Lonxitude: conjunción de ría y mar abierto. 790 metros 500 metros Composición: Composición: Arena de grano fino Arena de grano fino Area de gran fino Area de gran fino Ruta da area Condiciones de baño/Condicións de baño: Condiciones de baño/Condicións de baño: Playa ventosa con olas moderadas Aguas tranquilas Dos seis concellos que conforman Praia ventosa con ondas moderadas Augas tranquilas as comarcas de Muros e Noia uni- camente o de Lousame carece de costa. O resto dos municipios espá- llanse ó longo de toda a beiramar da máis septentrional das Rías Bai- xas facilitando a existencia de nu- merosos areais. O acceso a estes é doado gracias á estrada C-550, que segue o litoral ofrecéndonos unha rota de espectaculares imaxes onde se mesturan as penas que fenden o Playa de Arealonga Playa de Testal mar con fermosas calas de augas Praia de Arealonga Praia de Testal tranquilas, nuns casos, embraveci- Situación: Situación: das, noutros. Todos os deportes Porto do Son. C-550 Km 58 Noia. C-550 Km 76 náuticos teñen a posibilidade de Longitud/Lonxitude: Longitud/Lonxitude: seren practicados nas nosas augas 330 metros 1850 metros gracias á conxunción de ría e mar Composición: Composición: Arena de grano fino Arena de grano fino aberto. Area de gran fino Area de gran fino Condiciones de baño/Condicións de baño: Condiciones de baño/Condicións de baño: Playa ventosa con olas moderadas Playa ventosa con olas moderadas Praia ventosa con ondas moderadas Praia ventosa con ondas moderadas

24 Comarcas Muros-Noia Playa de Broña Playa de San Francisco Playa de Carnota Praia de Broña Praia de San Francisco Praia de Carnota Situación: Situación: Situación: Outes. C-550 sentido Noia-Muros Km 16 Muros. C-550 sentido Muros-Cee Km 4 Carnota. C-550 sentido Muros-Cee Km 16 Longitud/Lonxitude: Longitud/Lonxitude: Longitud/Lonxitude: 490 metros 760 metros 6800 metros Composición: Composición: Composición: Arena de grano fino Arena de grano fino Arena de grano fino Area de gran fino Area de gran fino Area de gran fino Condiciones de baño/Condicións de baño: Condiciones de baño/Condicións de baño: Condiciones de baño/Condicións de baño: Aguas tranquilas Aguas tranquilas Playa de olas moderadas Augas tranquilas Augas tranquilas Praia de ondas moderadas

Playa de Picouso Playa de Area Maior Playa de Caldebarcos Praia de Picouso Praia de Area Maior Praia de Caldebarcos Situación: Situación: Situación: Outes. C-550 sentido Noia-Muros Km 15 Muros. C-550 sentido Muros-Cee Km 8 Carnota C-550 sentido Muros-Cee Km 23 Longitud/Lonxitude: Longitud/Lonxitude: Longitud/Lonxitude: 120 metros 1470 metros 1680 metros Composición: Composición: Composición: Arena de grano fino Arena de grano fino Arena de grano fino Area de gran fino Area de gran fino Area de gran fino Condiciones de baño/Condicións de baño: Condiciones de baño/Condicións de baño: Condiciones de baño/Condicións de baño: Aguas tranquilas Playa virgen con olas moderadas Playa virgen con olas moderadas Augas tranquilas Praia virxe con ondas moderadas Praia virxe con ondas moderadas

Playa de Esteiro (Parameáns) Playa de Ancoradoiro Playa de San Pedro Praia de Esteiro (Parameáns) Praia do Ancoradoiro Praia de San Pedro Situación: Situación: Situación: O Pindo, Carnota. C-550 senti- Muros. C-550 sentido Noia-Muros Km 24 Muros. C-550 sentido Muros-Cee Km 8 do Muros-Cee Km 27 Longitud/Lonxitude: Longitud/Lonxitude: Longitud/Lonxitude: 530 metros 560 metros 215 metros Composición: Composición: Composición: Arena de grano fino Arena de grano fino Arena de grano fino Area de gran fino Area de gran fino Area de gran fino Condiciones de baño/Condicións de baño: Condiciones de baño/Condicións de baño: Condiciones de baño/Condicións de baño: Aguas tranquilas Playa ventosa con olas moderadas Playa ventosa con olas moderadas Augas tranquilas Praia ventosa con ondas moderadas Praia ventosa con ondas moderadas

Comarcas Muros-Noia 25 Patrimonio histórico-artístico

26 Comarcas Muros-Noia Los orígenes As orixes Existe una antiquísima tradición que Existe unha antiquísima tradición que atribuye el origen de Noia a una nieta atribúe a orixe de Noia a unha neta de de Jafet, hijo de Noé, que atracó en es- Jafet, fillo de Noé, que atracou nestas tas costas luego del Diluvio. Aún hoy el costas logo do Dioivo. Aínda hoxe o escudo de la villa, usado ya en el siglo escudo da vila, usado xa no século XVI, recoge esta leyenda en sus emble- XVI, recolle esta lenda nos seus em- mas, donde se ve el arca de Noé flotan- blemas, onde se ve a arca de Noé flo- do sobre el mar y, encima de ella, una tando sobre o mar e, enriba dela, unha paloma con una rama de olivo en el pi- pomba cunha póla de oliveira no pico. co. Dejando a un lado los mitos, pese a Deixando a un lado os mitos, pese ás sus románticas evocaciones, los restos súas románticas evocacións, os restos más antiguos que conservamos de los máis antigos conservados dos primei- primeros habitantes de estas tierras per- ros habitantes destas comarcas de Mu- tenecen al período megalítico (entre el ros e Noia pertencen ó período mega- 3000 y el 1000 a.C.). De esta etapa son lítico (entre o 3000 e o 1000 a. C.). las mámoas, dólmenes cubiertos por un Desta etapa son as mámoas, dolmens túmulo de tierra, en las que las leyen- cubertos por un túmulo de terra, nas das populares ocultaban los fabulosos que as lendas populares agochaban fa- tesoros de los fantásticos e irreales bulosos tesouros en mans dos fantásti- mouros. En el municipio de Lousame cos e irreais mouros. No municipio de destacan las que se encuentran en la Lousame destacan as que se achan na llanura de Casameá, no lejos de la pista chaira de Casameá, non lonxe da pista que sube desde Moimenta a la Estación que sobe dende Moimenta á Estación de Vigilancia Aérea del monte Iroite. de Vixilancia Aérea do Monte Iroite. Entrando en el ayuntamiento de Noia, Entrando no concello de Noia se colle- si cogemos el camino que va al Páramo mos o camiño que vai ó Páramo atopa- daremos con el dolmen de Argalo, tam- remos o dolmen de Argalo, tamén bién llamado Cova da Moura, el cual chamado a Cova da Moura, o cal con- conserva las nueve losas que lo forman serva as nove lousas que o forman pe- pese a que ha perdido su cobertura. Si- se a que perdeu a súa cuberta. Seguin- guiendo nuestra ruta en paralelo a la do a nosa rota en paralelo á costa costa haremos un alto en Outes, ya que faremos un alto en Outes, xa que nas en las tierras altas de Xende, Banzas y terras altas de Xende, Banzas e Valada- Valadares, podremos observar mámoas res poderemos observar mámoas de de 10 a 15 metros de diámetro (por entre 10 e 15 metros de diámetro (por ejemplo, la Casiña dos Mouros en Les- exemplo, a Casiña dos Mouros de Les- taio o la mámoa de Terelle). Sobre todas taio ou a mámoa de Terelle). Por riba destaca la de Medoña de Cando, que de todas destaca a de Medoña de Can- alcanza los 30 metros. do, que acada os 30 metros.

De tiempos pretéritos también nos ha- Igualmente nos falan de tempos preté- blan los petroglifos, incisiones en la ritos os petroglifos, incisións na pedra piedra de temática variada de la Edad de temática variada da Idade do Bron- del Bronce. Este fenómeno es común a ce. O fenómeno é común a moitos ou- muchos otros países, y no sólo de Euro- tros países, e non só de Europa, pero o pa, pero el tratamiento es específico en tratamento é específico no noroeste. ▲ Petroglifo de Fontemoureira (Outes) el noroeste. Estas manifestaciones es- Estas manifestacións escultóricas apa- ▲ Castro de Baroña (Porto do Son) cultóricas aparecen repartidas por todo recen espalladas por todo o territorio ▲ Petroglifo de Laxe das Rodas (Muros) el territorio gallego. galego.

Comarcas Muros-Noia 27 ▲ Petroglifos en Caamaño (Porto do Son) ❘ Petroglifos en Caamaño ▲ Petroglifos en Lesende (Lousame) ❘ Petroglifos en Lesende (Lousame)

Los motivos pueden ser geométricos y culto al sol, aventurándose la posibili- nes que lo rodean en su parte más débil seminaturalistas, destacando por su re- dad de que sea un calendario. A este se y accesible; así, antes de llegar a la mu- petición las cazoletas (aisladas o com- llega por el camino que de Louro con- ralla principal, nos encontramos en el binadas entre sí o con otros grabados) y duce a Taxes, atravesando el lugar co- istmo arenoso con las dos primeras filas los círculos concéntricos. Otros tipos de nocido como “A Pallagueira”, o bien de piedra, que servirían como primer insculturas son las espirales y laberin- cogiendo un desvío en el kilómetro 5 grupo defensivo. Seguidamente halla- tos, los puñales, alabardas y posibles de la carretera C-550, en el punto de- mos un triple encintado de muros para- escutiformes, los idoloformes, las pale- nominado Portocarral, hasta el lugar de lelos y escalonados de un metro de es- tas, los ciervos, las serpientes, las esce- San Roque, desde aquí se tomará un pesor y que finalizan en una puerta de nas de equitación o doma, los podo- desvío a la izquierda por la nueva cal- entrada, la cual está flanqueada por morfos, una mano, las huellas, los reti- zada de Taxes y pasado medio kilóme- una torre trapezoidal. En la zona sur, de culados, las esvásticas, etc. Hay que re- tro se continúa a pie unos 100 metros más complejo acceso, el muro ya no es saltar que los parecidos más claros se para llegar al lugar donde se localiza la triple sino que es sencillo. Tras la puerta encuentran en Inglaterra y los Alpes, estación Laxe das Rodas, que consta de de entrada –en la que se observan cla- siendo hoy imposible hablar de relacio- un grupo de diez figuras que represen- ramente los peldaños de la escalera– nes, núcleo original, dispersión, o coin- tan dos símbolos espirales, siete circuli- llegamos al interior del poblado, dividi- cidencia. Las interpretaciones sobre su formes y un caballo solar. Las feligresías do en dos partes –una superior y otra significado son variadas, pero no cabe de Muros y Serres (Cova da Bruxa) tam- inferior–. Las construcciones que vere- duda de que muestran inquietudes tras- bién ocultan en sus entrañas estos enig- mos son casi en su totalidad de planta cendentales de las gentes que los reali- máticos escritos pétreos, sobre todo gra- circular, con banco corrido en todo el zaban. En el lugar de Agro da Costa, cerca de la iglesia parroquial de Lesen- Una de las joyas de nuestro país es el castro de Baroña, descu- de (Lousame), se descubrió una serie de petroglifos con motivos de cazoletas, bierto en 1933 y declarado Monumento Artístico Nacional. círculos, cuadrados..., que datan del III milenio a. C. Asimismo son sobresalien- bados de ciervos combinados con re- perímetro de las casas y no se observan tes los de Fontemoureira, situados en O presentaciones de figuras humanas. En puertas ni ventanas. Algunas edificacio- Freixo (Outes). En Porto do Son se tie- Carnota podemos ver el conocido co- nes presentan planta rectangular, lo que ne constancia de la existencia de trece mo Laxe Escrita, situado no “Descansa- nos señala la romanización de esta ciu- conjuntos de grabados que se podrían deiro”, al que se llega por una pista que dad. Una de las hipótesis más sosteni- encuadrar en la Edad de Bronce, y que sale desde el polideportivo de la villa. das es que estuvo habitada por gente de están situados generalmente en zonas la tribu de los praestamarcos, y que po- próximas a los cursos fluviales o a poca Cultura Castreña dría ser la Vicus Spacorum de la calza- distancia de la costa. La base funda- Se denomina así a esta etapa por el pa- da romana Per Loca Marítima que atra- mental de las figuras es la línea curva, pel central que el castro (poblado forti- vesaba la sierra del Barbanza. en especial el círculo en las más varia- ficado de época prerromana) tiene en En cualquier caso, la citania permane- das combinaciones. En los dibujos se la sociedad humana de ese momento. ció habitada hasta época tardía, posi- distingue, entre otros animales, ciervos, Decenas de castros se extienden por blemente hasta la llegada de los Sue- caballos o serpientes. Las parroquias de nuestras comarcas. Una de las joyas de vos. Aquellos que estén interesados en Goiáns, Noal, Queiruga y Miñortos co- nuestro país en este tipo de construc- profundizar en el tema pueden acercar- bijan estas rocas grabadas que reciben ciones es el castro de Baroña (Porto do se hasta el centro de interpretación de las denominaciones de petroglifo de Ei- Son). Éste, descubierto en 1933 y de- este castro. Otros ejemplos relevantes ravedra, de Noal, Cabeiro, Laxe de San- clarado Monumento Artístico Nacional, son los de Lourido y el Castelo en San taña y petroglifo de Braña das Pozas, se ubica espectacularmente sobre una Lourenzo, así como los de Comparada, entre otros. Especial profusión de este península (con una superficie de Servia y Fruíme (Lousame), el de Sobre- tipo de diseños sobre las peñas se da en 22.622 m2) batida fuertemente por el viñas (Noia), los de Valadares y del Cas- el ayuntamiento de Muros, siendo reco- mar, en la llamada Punta do Castro. Pa- telo (Outes), los de Ventín, Miraflores, mendable visitar –por su originalidad y ra llegar hasta él debemos tomar el Riomao y el de la isla de Santa Catalina fácil acceso– el de Laxe das Rodas, en mismo camino que lleva a la playa de en Muros. Finalmente destacaremos en la parroquia de Louro. Fue descubierto Arealonga y una vez aquí un desvío Carnota el castro de Mallou, que toda- en 1956, y según la opinión de los ex- nos aproxima a la citania. En el pobla- vía conserva restos de murallas y anti- pertos se relaciona con el extendido do se pueden apreciar las fortificacio- guas viviendas.

28 Comarcas Muros-Noia ▲ Castro de Baroña (Porto do Son)

Os motivos poden ser xeométricos e se- posibilidade de que sexa un calendario. perficie de 22.622 m2) batida fortemen- minaturalistas, destacando pola súa re- A este chégase polo camiño que de te polo mar, na chamada punta do Cas- petición coviñas ou cazoletas (illadas Louro conduce a Taxes, atravesando o tro. Para chegar ata el debemos tomar o ou combinadas entre sí ou con outros lugar coñecido como “A Pallagueira”, mesmo camiño que leva á praia de Are- gravados) e os círculos concéntricos. ou ben collendo un desvío no quilóme- alonga e unha vez aquí un desvío apro- Outros tipos de insculturas son as espi- tro 5 da estrada C-550, no punto deno- xímanos á citania. No poboado póden- rais e labirintos, os puñais, alabardas e minado Portocarral, ata o lugar de San se apreciar as fortificacións que o rode- posibles escutiformes, os idoliformes, as Roque, dende aquí tomarase un desvío an na súa parte máis feble e accesible; paletas, os cérvidos, as serpentes, as es- á esquerda pola nova calzada de Taxes así, antes de chegar á muralla principal, cenas de equitación ou doma, os podo- e pasado medio quilómetro continúase atopámonos no itsmo areoso con dúas morfos, unha man, as pegadas de ani- a pé uns 100 metros para chegar ó lu- fileiras de pedra, que servirían coma mais, os reticulados, as esvásticas, etc. gar onde se localiza a estación Laxe primeiro grupo defensivo. Seguidamen- Cómpre salientar que os parecidos máis das Rodas, que consta dun grupo de te vemos un triple encintado de valados claros atópanse en Inglaterra e os Alpes, dez figuras que representan dous sím- paralelos e escalonados dun metro de sendo hoxe imposible falar de rela- bolos espirais, sete circuliformes e un espesor e que finalizan nunha porta de cións, núcleo orixinario, dispersión, ou cabalo solar. As freguesías de Muros e entrada, a cal está flanqueada por unha coincidencia. As interpretacións sobre o Serres (Cova da Bruxa) tamén ocultan torre trapezoidal. Na zona sur, de máis seu significado son variadas, pero non nas súas entrañas estes enigmáticos es- complexo acceso, o muro xa non é tri- cabe dúbida de que amosan inquedan- critos pétreos, sobre todo gravados de ple senón que é sinxelo. Trala porta de zas trascendentais das xentes que os re- cérvidos combinados con representa- entrada –na que se observan claramente alizaban. No lugar de Agro da Costa, cións de figuras humanas. En Carnota os chanzos da escaleira– chegamos ó preto da igrexa parroquial de Lesende podemos ver o coñecido como Laxe interior do poboado, dividido en dúas (Lousame), descubríronse unha serie de Escrita, situado no “Descansadeiro”, ó partes –unha superior e outra inferior–. petroglifos con motivos de cazoletas, que se chega por unha pista que sae As construccións que acharemos son círculos, cadrados..., que datan do III dende o polideportivo da vila. case na súa totalidade de planta circu- milenio a. C. Asemade son sobresaíntes lar, con banco corrido en todo o perí- os de Fontemoureira, situados no Freixo Cultura Castrexa metro das casas e non se albiscan por- (Outes). En Porto do Son tense constan- Denomínase así a esta etapa polo papel tas nin xanelas. Algunhas edificacións cia da existencia de trece conxuntos de central que o castro (poboado fortifica- presentan planta rectangular, o que nos grabados que se poderían encadrar na do de época prerromana) ten na socie- fala da romanización desta cidade. Un- Idade de Bronce, e que están situados dade humana dese momento. Decenas ha das hipóteses máis sostidas é que es- xeralmente en zonas próximas ós cur- de castros exténdense polas nosas co- tivo habitada por xente da tribu dos sos fluviais ou a pouca distancia da marcas. Unha das xoias do noso país praestamarcos, e que podería ser a Vi- costa. A base fundamental das figuras é neste tipo de construccións é o de Ba- cus Spacorum da calzada romana Per a liña curva, especialmente o círculo roña (Porto do Son). Este, descuberto Loca Marítima que atravesaba a serra do nas máis variadas combinacións. Nos no 1933 e declarado Monumento Artís- Barbanza. debuxos distínguense, entre outros ani- tico Nacional, ubícase espectacular- En calquera caso, a citania permaneceu mais, cervos, cabalos ou serpentes. A mente sobre unha península (cunha su- habitada ata época tardía, posiblemente parroquias de Goiáns, Noal, Queiruga e deica a chegada dos Suevos. Aqueles Miñortos cobixan estas rocas grabadas que estean interesados en profundizar que reciben as denominacións de pe- no tema poden acercarse ó centro de troglifo de Eiravedra, de Noal, Cabeiro, interpretación deste castro. Outros Laxe de Santaña e petroglifo de Braña exemplos relevantes son os de Lourido das Pozas, entre outros. Especial profu- e o Castelo en San Lourenzo, así como sión deste tipo de deseños sobre as pe- os de Comparada, Servia e Fruíme (Lou- nas dase no concello de Muros, resul- same), o de Sobreviñas (Noia), os de tando recomendable visitar –pola súa Valadares e do Castelo (Outes), os de orixinalidade e doado acceso– o de La- Ventín, Miraflores, Riomao, e o da illa xe das Rodas, na parroquia de Louro. de Santa Catalina en Muros. Finalmente Foi descuberto en 1956, e segundo a destacaremos en Carnota o castro de opinión dos expertos relaciónase co es- Mallou, que aínda conserva restos de tendido culto ó sol, aventurándose a murallas e das antigas vivendas.

Comarcas Muros-Noia 29 ▲ Monasterio de San Xusto de Toxosoutos (Lousame) ❘ Mosteiro de San Xusto de Toxosoutos (Lousame) ▲ Ara romana (Porto do Son)

Época romana La expansión del Islam Siguiendo el devenir histórico, los roma- La expansión del Islam que se produjo nos llegan hasta este confín de la tierra por la Península, desde el siglo VIII, conocida y encuentran asentados en la apenas tuvo influencia en el noroeste. zona a dos pueblos: al sur del Tambre Pese a esto, en nuestras comarcas exis- (Tamaris) se situaban los Praestamarcos y tían asentamientos de tropas musulma- al norte los Supertamarcos. Los domina- nas en la isla de A Creba y en Monte dores recién llegados crearon una red de Louro, hasta que fueron expulsadas de carreteras para sustentar su poderío eco- allí por el arzobispo Xelmírez. Como nómico y militar, descrita en el Itinerario símbolo de la resistencia contra el Is- Antonino. En la más extensa de lam nace el culto al apóstol Santiago, las cuatro existentes era la llamada Per que comenzó a adquirir gran esplen- loca marítima, que discurría a lo largo dor, creándose toda una red de cami- de toda la costa del Barbanza y entraba nos que llevaban a los peregrinos a en el territorio de los Supertamarcos por Compostela. Uno de estos venía desde ▲ Claustro de Toxosoutos en el Pazo de Pena de Ouro Claustro de Toxosoutos no Pazo de Pena de Ouro Pontenafonso luego de salir de Brácara Fisterra por la montaña, bajaba por San Augusta (Braga) y pasar por Iria Flavia Lourenzo y pasaba por Serra, donde (Padrón). En Esteiro quedan restos de esta durante siglos existió una capilla en la calzada romana, en frente a la isla de A que se detenían los devotos, la de San- Creba, que siguiendo la línea de la costa tiaguiño, luego subía por Coiradas y A llegaba a Muros (Artabrorum parvo por- Barreira hacia Pontenafonso. tus). Restos de vías secundarias, como la de Carleo, que unía las tierras altas de Arquitectura religiosa Valadares y Mazaricos con la orilla del Lousame mar, aguardan a ser descubiertas por los A medida que avanzan los siglos las visitantes. En el ayuntamiento de Porto manifestaciones artísticas más destaca- do Son se encontraron aras y estelas, de das se dan sobre todo en la arquitectu- la época romana. ra religiosa. Buenos ejemplos de esto son las numerosas iglesias y capillas Edad Media que salpican las comarcas de Muros y Con el arranque de la Edad Media, los Noia. En el ayuntamiento de Lousame, pueblos germánicos venidos de centro- en un maravilloso enclave paisajístico, europa invaden la Hispania romana, se asienta el monasterio de San Xusto asentándose los Suevos en el noroeste de Toxosoutos, fundado en 1131 por peninsular frente a los Visigodos que los caballeros Froila Alonso y Pedro controlaban el resto de la Península. Muñíz de Carnota. Éstos le compraron Además de dejarnos toda una serie de el terreno a los monjes de Antealtares topónimos, caso de Gosende, Xendil, de Compostela, consagrando la iglesia Gondelle, Diz, Gufián, Sofán..., fueron en 1135 el obispo de Santiago, Diego los creadores de la actual división parro- de Muros. Los fundadores, que decidie- quial del territorio galaico. De esta épo- ron cambiar la vida militar por la mo- ca son los Gliptogrifos da Carballa (Ou- nacal, pertenecían a la corte del rey tes), un conjunto de unas 150 inscultu- Afonso VII, quien les concedió impor- ras, la mayor parte de ellas en forma de tantes ayudas y privilegios y ordenó co- cruz –testimoniando la primera cristiani- mo abad a Pedro Muñíz, bajo la regla zación de este territorio–, que cubren de San Benito. una superficie de 25 metros cuadrados.

▲ Torre de San Xusto de Toxosoutos 30 Comarcas Muros-Noia ▲ Gliptogrifos de Carballa da Cova (Outes) ❘ Gliptogrifos da Carballa da Cova (Outes)

Época romana A expansión do Islam Seguindo o devir histórico, os romanos A expansión do Islam que se produciu chegan ata este confín da terra coñeci- pola Península, dende o século VIII, da e atopan asentados nesta zona a apenas tivo influencia no noroeste. Pe- dous pobos: ó sur do Tambre (Tamaris) se a isto, nas nosas comarcas existían os Praestamarcos e ó norte os Superta- asentamentos de tropas musulmanas na ▲ Cruceiro de la Virgen del Camino (Muros) marcos. Os dominadores recén chega- illa de A Creba e en Monte Louro, ata Cruceiro da Virxe do Camiño (Muros) dos crearon unha rede de estradas para que foron expulsados de aló polo arce- sustentar o seu poderío económico e bispo Xelmírez. Como símbolo de resis- militar, descrita no Itinerario Antonino. tencia contra o Islam naceu o culto ó En Galicia a máis extensa das catro apóstolo Santiago, que comezou a ad- existentes era a chamada Per loca marí- quirir grande esplendor, creándose toda tima, que escorregaba ó longo de toda unha rede de camiños que levaban ós a costa do Barbanza e entraba no terri- peregrinos a Compostela. Un destes vi- torio dos Supertamarcos por Pontena- ña dende Fisterra pola montaña, baixa- fonso logo de saír de Brácara Augusta ba por San Lourenzo e pasaba pola Se- (Braga) e pasar por Iria Flavia (Padrón). rra, onde durante séculos existiu unha En Esteiro fican os restos desta calzada capela na que se detiñan os devotos, a romana, en fronte á illa de A Creba, de Santiaguiño, logo subía por Coira- que seguindo a liña da costa chegaba a das e A Barreira cara a Pontenafonso. Muros (Artabrorum parvo portus). Res- tos de vías secundarias, como a de Car- Arquitectura relixiosa leo, que unía as terras altas de Valada- Lousame res e Mazaricos coa beiramar, agardan A medida que avanzan os sé- ser descubertas polos visitantes. No culos as manifestacións artísticas concello de Porto do Son descubríronse máis relevantes danse sobre todo aras e estelas da época romana. na arquitectura relixiosa. Bos exem- plos disto son as numerosas igrexas Idade Media e capelas que salpican as comarcas No arranque da Idade Media, os pobos de Muros e Noia. No concello de xermánicos chegados de centroeuropa Lousame, nun marabilloso enclave invaden a Hispania romana, asentándo- paisaxístico, aséntase o mosteiro de se os Suevos no noroeste peninsular San Xusto de Toxosoutos, fundado fronte ós Visigodos que controlaban o en 1131 polos cabaleiros Froila resto da Península. Ademais de deixar- Alonso e Pedro Muñíz de Carnota. nos toda unha serie de topónimos, caso Estes mercáronlle o terreo ós mon- de Gosende, Xendil, Gondelle, Diz, xes de Antealtares de Compostela, Gufián, Sofán..., foron os creadores da consagrando a igrexa en 1135 o bis- actual división parroquial do territorio po de Santiago, Diego de Muros. Os galaico. Desta época son os Gliptogri- fundadores, que decidiron trocar a fos da Carballa (Outes), un conxunto vida militar pola monacal, pertencí- dunhas 150 insculturas, a meirande an á corte do rei Afonso VII, quen parte delas en forma de cruz –testemu- lles concedeu importantes axudas e ñando a primeira cristianización deste privilexios e ordeou como abade a territorio–, que cobren unha superficie Pedro Muñíz, baixo a regra de San de 25 metros cadrados. Bieito.

Cruceiro de Eiroa (Noia) ❘ Cruceiro de Eiroa (Noia) ▲ Comarcas Muros-Noia 31 Asimismo, por diploma real de 7 de diciembre de 1135, de- clara al monasterio exento de toda jurisdicción civil y ecle- siástica, menos en actos episcopales. Diego de Muros, influi- do por el abad comendatario de Sobrado, lo hermanó con es- te cenobio, bajo un solo abad, en 1475. Llegó a ser uno de los catorce monasterios cistercienses más importantes del rei- no gallego. Del monasterio se conserva el claustro románico compuesto por arcos de medio punto sobre columnas parea- das y con capiteles decorados con motivos vegetales. Actual- mente está ubicado en el Pazo Pena de Ouro (Noia).

Asemade, por diploma real de 7 de decembro de 1135, de- clara ó mosteiro exento de toda xurisdicción civil e eclesiásti- ca, menos en actos episcopais. Diego de Muros, influído polo abade comendatario de Sobrado, irmandouno a este cenobio, baixo un só abade, en 1475. Chegou ser un dos catorce mos- teiros cistercienses máis importantes do reino galego. Do mosteiro consérvase o claustro románico composto por arcos de medio punto sobre columnas pareadas e con capiteis de- corados con motivos vexetais. Actualmente está ubicado no Pazo da Pena de Ouro (Noia). ▲ Iglesia de San Pedro de Tállara (Lousame) Igrexa de San Pedro de Tállara (Lousame)

La primera de ellas es el templo de San Martiño (reedificado en el siglo XV), dedicado al patrón de la villa. En 1931 se le declaró monumento histórico nacional.

A primeira delas é o templo de San Martiño (reedificado no sé- culo XV), adicado ó patrón da vila. En 1931 declarouse monu- mento histórico nacional.

▲ Plaza e iglesia de San Martiño (Noia) Praza e igrexa de San Martiño (Noia)

Detalle de la fachada de la iglesia de San Martiño ▲ Detalle da fachada da igrexa de San Martiño

32 Patrimonio histórico-artístico ▲ Altar Mayor de San Pedro de Tállara (Lousame) ▲ Iglesia de San Martiño (Noia) ❘ Igrexa de San Martiño (Noia) Altar Maior de San Pedro de Tállara (Lousame)

Noia Noia Entrando en el municipio de Noia ha- No municipio de Noia atopamos rele- llamos relevantes muestras de arquitec- vantes mostras de arquitectura relixiosa tura religiosa en pleno casco histórico, no pleno casco histórico, declarado declarado conjunto histórico-artístico conxunto histórico-artístico en 1985: as en 1985: las iglesias de San Martiño y igrexas de San Martiño e de Santa Ma- la de Santa María a Nova, junto al con- ría a Nova, xunto co convento de San vento de San Francisco, todas en la ca- Francisco, todas na capital do concello. pital del municipio. La primera de ellas A primeira delas é o templo de San es el templo de San Martiño (reedifica- Martiño (reedificado no século XV), do en el siglo XV), dedicado al patrón adicado ó patrón da vila. En 1931 de- de la villa. En 1931 se le declaró monu- clarouse monumento histórico nacio- mento histórico nacional. Presenta una nal. Presenta unha soa nave con cuber- sola nave con cubierta de madera, divi- ta de madeira, dividida en cinco tramos dida en cinco tramos por arcos apunta- por arcos dobrados apuntados que dos que arrancan de un basamento bas- arrincan dun baseamento bastante alto, tante alto, con el frente decorado con coa fronte decorada con colgantes. A colgantes. La capilla mayor se cubre capela maior cóbrese con bóveda de con bóveda de crucería. La portada crucería. A portada principal ofrece un- principal ofrece una variada riqueza es- ha variada riqueza escultórica de in- cultórica de influencia compostelana: fluencia compostelá: os Apóstolos, un- los Apóstoles, una Anunciación, los do- ha Anunciación, os doce anciáns da ce ancianos de la Apocalipsis y, en el Apocalipse e, no centro, o Pantocrátor e centro, el Pantocrátor y los ángeles. En os anxos. Na parte alta sobresae un ro- la parte alta sobresale el rosetón de setón de grandes dimensións, con va- grandes dimensiones, con varias figuras: rias figuras: catro anxos, un en postura a los lados, cuatro ángeles, uno en pos- sedente, tocando instrumentos de ven- tura sedente, tocando instrumentos de to. As esculturas da portada tiñan, nou- viento. Las esculturas de la portada te- tro tempo, as debidas inscricións que nían, en otro tiempo, las debidas ins- aludían ós seus nomes, hoxe case desa- cripciones que aludían a sus nombres, parecidas. No interior do templo debe- hoy casi desaparecidas. En el interior mos visitar a capela de Valderrama, del templo debemos visitar la capilla de mandada construír polo cura de San Valderrama, mandada construir por el Mamede do Monte, Gabriel Freire, e re- cura de San Mamede do Monte, Ga- alizada por Fernando Romero Dacosta. briel Freire, y realizada por Fernando Cóbrese con bóveda estrelada sobre Romero Dacosta. Se cubre con bóveda lampetas, constituídas polos torsos dos estrellada sobre lampetas, constituidas catro evanxeístas. A igrexa conta cunha por los torsos de los cuatro evangelistas. soa torre reedificada no século XVII tras La iglesia cuenta con una sola torre ree- ser danada por un raio. dificada en el siglo XVII tras ser dañada por un rayo.

Comarcas Muros-Noia 33 ▲ Iglesia de Franciscanos (Noia) ❘ Igrexa de Franciscanos (Noia) ▲ Iglesia de Porto do Son ❘ Igrexa de Porto do Son

Otro de los templos que Noia esconde da de la Virgen aparece el obispo Be- Porto do Son en su interior, es la iglesia de Santa Ma- renguel de Landoira, de rodillas. Tam- En el ayuntamiento sonense podemos ría a Nova. Declarada monumento his- bién en el conjunto del cementerio me- destacar algunos templos interesantes. tórico-artístico nacional en 1973, fue recen destacar: los sepulcros del muro Tal es el caso de la iglesia parroquial de construida por mandato de Berenguel norte del templo bajo arcosolio, espe- Baroña, que conserva elementos romá- de Landoira. Se trata de una construc- cialmente el que corresponde a Afonso nicos. La de Caamaño, también románi- ción gótica marinera, de nave única, da Ponte (1262); el baldaquino conoci- ca, sufrió una reconstrucción posterior. con cubierta de madera a dos aguas so- do por el nombre de Cristo do Humilla- Mientras, muestras de antiguos elemen- bre tres arcos apuntados que dividen la doiro (siglo XVI); el cruceiro gótico de tos, románicos y renacentistas, están nave en cuatro tramos. La capilla mayor la zona sur, y las más de 200 Lápidas presentes en la iglesia de Xuño. está cubierta con bóveda de cañón y la sepulcrales de los siglos XIV al XIX que Este ayuntamiento es especialmente ri- de Pero Carneiro, de planta rectangular, completan la interesante colección. co en cruceros de “loreto”, también lla- con bóveda avenerada. En el altar ma- Finalmente, podemos acercarnos hasta mados de capilla (ancha y corta colum- yor del templo hay un retablo del siglo el convento de San Francisco, que fue na que lleva encima una capilla deco- XVIII dedicado a la Inmaculada Con- fundado en 1356 –según consta en el li- rada con la Virgen del Loreto en su inte- cepción –imagen ausente– con tallas bro sobre la familia Caamaño– en el lu- rior y se culmina por una cruz). policromadas donde se representan las gar de Sueiro, por el padre Francisco Ánimas y la Piedad. En el interior del Suero, y trasladado a Noia en 1522. Su templo se encuentra la curiosa y singu- iglesia es de una nave, con capilla ma- lar exposición permanente de laudas se- yor rectangular y dos más formando pulcrales de los siglos XIV al XIX que crucero. En la de la epístola hay dos muestran grabados y relieves que hacen sarcófagos, uno de Francisco Bermúdez referencia a los oficios. En el exterior, lo de Castro y otro de Pedro Losada, que más sobresaliente es el tímpano de la datan de 1575 y 1527 respectivamente. puerta principal, en la que se representa Varios escudos de armas de los funda- la Adoración de los Reyes; a la izquier- dores adornan las paredes del templo.

34 Comarcas Muros-Noia ▲ Interior de la iglesia de Santa María a Nova (Noia) ❘ Interior da igrexa de Santa María a Nova (Noia)

Outro dos templos que Noia agocha no xunto do cemiterio, merecen destacar: Porto do Son seu interior, é a igrexa de Santa María a os sepulcros do muro norte do templo No concello sonense podemos salientar Nova. Declarada monumento histórico- baixo arcosolio, especialmente o que algúns templos interesantes, como a artístico nacional en 1973, foi construí- corresponde a Afonso da Ponte (1262); igrexa parroquial de Baroña, que da por mandato de Berenguel de Lan- o baldaquino coñecido polo nome de conserva elementos románicos. A doira. Trátase dunha construcción Cristo do Humilladoiro (século XVI); o de Caamaño, tamén románica, gótica mariñeira, de nave única, con cruceiro gótico da zona sur, e as sufriu unha reconstruc- cuberta de madeira a dúas augas sobre máis de 200 laudas sepulcrais ción posterior. Men- tres arcos apuntados que dividen a nave dos séculos XIV ó XIX que com- tras, mostras de antigos en catro tramos. A capela maior está pletan a interesante colección. elementos románicos e cuberta con bóveda de canón e a de Finalmente, podemos achegarnos ata o renacentistas están presentes na Pero Carneiro, rectangular, con cúpula convento de San Francisco, fundado en igrexa de Xuño. de cascarón en forma de vieira. No al- 1356 –segundo consta no libro sobre a Neste concello abundan especial- tar maior do templo hai un retábulo ta- familia Caamaño– no lugar de Sueiro, mente os cruceiros de “lo- llado coa imaxe da Piedade e das Áni- polo padre Francisco Suero, e tras- reto”, tamén chamados mas, doado pola familia Boán, pois ladado a Noia en 1522. A súa igre- de capela (ancha e curta contén o escudo deste apelido. Consér- xa é dunha nave, con capela maior columna que leva enriba vanse dúas pinturas, unha de autor des- rectangular e dúas máis formando unha capela decorada coñecido e un San Miguel aterrando a cruceiro. Na da epístola áchanse coa Virxe do Loreto no Satán, que se atribúe a Valderrama. No dous sarcófagos, un de Francisco seu interior, e rematada exterior, o máis sobresaínte é o tímpano Vermúdez de Castro e outro de Pe- por unha cruz). da porta principal, na que se representa dro Losada, que datan de 1575 e a Adoración dos Reis; á esquerda da 1527 respectivamente. Varios escu- Virxe aparece o bispo Berenguel de dos de armas dos fundadores ador- Landoira, de xeonllos. Tamén, no con- nan as paredes deste templo.

▲ Cruz de Loreto (Porto do Son)

❘ ▲ Ermita del Loreto (Porto do Son) Ermida do Loreto (Porto do Son) Comarcas Muros-Noia 35 Outes tral, guarnecido por un edículo de cu- Las iglesias de mayor interés en el bierta abovedada, va la imagen de S. ayuntamiento de Outes son la de San Tirso, patrón de la parroquia. El remate Tirso de Cando, la de Santo Ourente, y, sobresale notablemente del plano, de- sobre todo, la de San Xoán de Roo. Esta safiando la gravedad, de forma seme- última fue levantada entre 1751 y 1756 jante a los retablos diseñados por el ar- por el maestro cantero Domingo de quitecto compostelano Simón Rodrí- Fontenla, siguiendo las trazas de F. Ma- guez. nuel de la Peña, supervisadas por el ar- quitecto Manuel de los Mártires. Es in- Muros dudable que estamos ante el templo En la villa de Muros asombra por su so- más impresionante de la comarca, por briedad pétrea y conjunción de estilos su potente frontón, grandes pilastras su- la iglesia parroquial de San Pedro, anti- perpuestas, elevadas torres de sinuosos guamente Colegiata de Santa María do perfiles, abundante decoración de pla- Campo. Del antiguo templo (de la se- cas y pináculos, así como por sus armó- gunda mitad del siglo XII), sólo resta la nicas proporciones, enormes dimensio- puerta principal, de arquivoltas semicir- nes (mide 40 metros de largo y las to- ▲ Retablo de la glesia de San Tirso de Cando (Outes) culares, dóricas, sobre columnas acodi- rres alcanzan los 25), nobleza de la si- Retablo da igrexa de San Tirso de Cando (Outes) lladas en las jambas, con un tímpano llería, y su interior cubierto de bóvedas sobre mochetas; también son de la épo- de cañón o de arista que descansan so- ca abundantes canecillos, muchos de bre recios arcos fajones. Por el retablo sartas de frutas; el segundo piso es un los signos lapidarios de la sillería y el del altar mayor, del año 1753, se distri- edículo flanqueado por vistosas volutas rosetón. El edificio actual, atendiendo a buyen imágenes de ingenua belleza y que protegen una imagen de la Virgen. lo que dice una inscripción grabada en relieves alusivos al Bautista, de gran ex- En las calles laterales, separadas de la el dintel de la puerta lateral, fue co- presividad. Si nos acercamos a la iglesia central por estípites con una decora- menzado por orden del arzobispo Lope de San Tirso de Cando podremos disfru- ción de fuerte plasticismo, van las hor- de Mendoza y terminado por el ayunta- tar del más bello ejemplo de retablo de nacinas que guardan a Santo Domingo miento de Muros. La colegiata fue crea- la zona. Se acabó en 1755, siguiendo y Santo Tomás, rodeadas de una rica y da, en 1504, por bula del Papa Alejan- los modelos compostelanos de Miguel menuda decoración curvilínea y vege- dro IV –solicitada al pontífice, con la Romay. Está compuesto por dos cuerpos tal, junto con rostros de angelitos en ayuda de los Reyes Católicos, por Die- de tres calles cada uno; el inferior lleva medio de vieiras y destacadas volutas. go III de Muros, para evitar el pago de en el medio un templete de dos pisos, Un alto entablamento también todo de- diezmos a la Iglesia compostelana–, y en el primero de los cuales va el sagra- corado sirve de separación al último suprimida por decreto de 10-2-1842; fi- rio con paredes ornamentadas con for- cuerpo, de tres calles; en las laterales nalmente, en 1851, en virtud del Con- mas vegetales y cabezas de ángeles y aparecen las hornacinas de San Xoan cordato celebrado entre Pío IX e Isabel estípites en las esquinas decoradas con Bautista y Santo Agostiño y en la cen- II, quedó constituida en parroquia.

▼ Iglesia de San Xoán de Roo (Outes) ❘ Igrexa de San Xoán de Roo

36 Comarcas Muros-Noia ▲ Iglesia de San Tirso de Cando (Outes) ❘ Igrexa de San Tirso de Cando (Outes)

Outes quinas decoradas con sartas de froitas; tual, atendendo ó que di unha inscri- No concello de Outes atoparemos basí- o segundo piso é un edículo flanquea- ción gravada no dintel da porta lateral, licas de grande valor estético, como as do por vistosas volutas que acobilla un- foi comezado por orde do arcebispo de San Tirso de Cando, a de Santo Ou- ha imaxe da Virxe. Nas rúas laterais, se- Lope de Mendoza e rematado polo rente, e, sobre todo, a de San Xoán de paradas da central por estípites cunha concello de Muros. A colexiata foi crea- Roo. Esta última foi levantada entre decoración de forte plasticismo, van as da, en 1504, por bula do Papa Alexan- 1751 e 1756 polo mestre canteiro Do- fornelas que gardan a San Domingos e dre IV –solicitada ó pontífice, coa axu- mingo de Fontenla, seguindo as trazas Santo Tomás, rodeadas dunha rica e da dos Reis Católicos, por Diego III de de F. Manuel de la Peña, supervisadas miúda decoración curvilínea e vexetal, Muros, para evitar o pago de dezmos á polo arquitecto frei Manuel de los Már- xunto con rostros de anxiños en medio Igrexa compostelá–, e suprimida por tires. Estamos ante o templo barroco de vieiras e destacadas volutas. Un alto decreto de 10-2-1842; finalmente, en máis impresionante da comarca, polo entaboamento tamén todo decorado 1851, en virtude do Concordato cele- seu potente frontón, grandes pilastras serve de separación do último corpo, brado entre Pío IX e Sabela (Isabel) II, superpostas, elevadas torres de sinuosos de tres rúas; nas laterais aparecen as quedou constituída en parroquia. perfís, abondosa decoración de placas e fornelas de San Xoán Bautista e Santo pináculos, así como polas súas harmó- Agostiño e na central, gornecido por un nicas proporcións, enormes dimensións edículo de cuberta abovedada, vai a (mide 40 metros de longo e as torres imaxe de S. Tirso, patrón da parroquia. chegan ata os 25), nobreza da cantería, O remate sobresae notablemente do e o seu interior cuberto de bóvedas de plano, desafiando a gravidade, de for- canón ou de arista que descansan sobre ma semellante ós retablos deseñados rexos arcos faixóns caixeados que alter- polo arquitecto compostelán Simón Ro- nan con outros lisos. Polo retablo do al- dríguez. tar maior, do ano 1753, distribúense imaxes de inxenua beleza e relevos alu- Muros sivos ó Bautista, de grande expresivida- Na vila de Muros abraia pola súa so- de. Se nos achegamos á igrexa de San briedade pétrea e conxunción de estilos Tirso de Cando poderemos disfrutar do a igrexa parroquial de San Pedro, anti- máis belido exemplo de retablo da zo- gamente Colexiata de Santa María do na. Foi rematado en 1755, seguindo os Campo. Do antigo templo (da segunda modelos composteláns de Miguel Ro- metade do século XII), só fica a porta may. Está composto por dous corpos de principal, de arquivoltas semicirculares, tres rúas cada un; o inferior leva no me- dóricas, sobre columnas acodilladas ▲ dio un templete de dous pisos, no pri- nas xambas, cun tímpano sobre moche- Iglesia parroquial de Abelleira (Muros) Igrexa parroquial de Abelleira (Muros) meiro dos cales vai o sagrario con pare- tas; tamén son da época abondosos ca- des ornamentadas con formas vexetais necillos, moitos dos signos lapidarios e cabezas de anxiños e estípites nas es- da cantería e o rosetón. O edificio ac-

Comarcas Muros-Noia 37 ▲ Virgen del Camino (Muros) ❘ Virxe do Camiño (Muros) ▲ Interior de la iglesia de San Pedro en Muros ❘ Interior da igrexa de San Pedro en Muros

Este templo hoy en día está formado por un conjunto de capi- Esta basílica hogano está formada por un conxunto de capelas llas ojivales abiertas a una amplia y única nave, con cubierta oxivais abertas a unha ampla e única nave, con cuberta de ma- de madera a dos aguas sobre arcos transversales apuntados, deira a dúas augas sobre arcos transversais apuntados, que se que se apoyan en columnas adosadas a los muros, cuyos ca- apoian en columnas adosadas ós muros, con capiteis que amo- piteles presentan caracteres románicos. En las seis capillas, san caracteres románicos. Nas seis capelas, unhas con bóveda unas de bóveda de crucería de nervios diagonales sobre co- de crucería de nervos diagonais sobre columnas acodilladas nos lumnas acodilladas en los ángulos, otras sólo sobre nervios, y ángulos, outras só sobre nervos, e algunhas con cúpula estrela- algunas con cúpula estrellada, se conservan sepulcros de los da, consérvanse sepulcros dos séculos XV e XVI. Asemade, na siglos XV y XVI. Asimismo, en la capilla mayor (primitivo ábsi- capela maior (primitivo ábside románico modificado), que ten de románico modificado), que tiene bóveda de crucería de bóveda de crucería de nervos diagonais sobre ménsulas, unha nervios diagonales sobre ménsulas, una pequeña ventana de pequena xanela de arco apuntado ó fondo e arco triunfal arco apuntado al fondo y arco triunfal –igualmente apuntado– –igualmente apuntado– sobre columnas de fuste curto e rasgos sobre columnas de fuste corto y rasgos románicos, se pueden románicos, pódense ver antigos sepulcros medievais. ver antiguos sepulcros medievales. En el exterior tiene una torre campanario barroca del año A imaxe máis venerada polo pobo muradán, 1757, que presenta una balaustrada pétrea en el cuerpo de o Cristo da Agonía, verémola no altar das las campanas, además de un pórtico cubierto que se sitúa so- bre la entrada principal, y delante se extiende un amplio atrio Dores na basílica de San Pedro e sae en donde en la Edad Media se reunía el concejo que gobernaba procesión polas rúas de Muros o día de la villa. A modo de anécdota podemos decir que la campana Venres Santo. más grande de la torre fue un regalo de Montero Ríos y la gente se refiere a esta como “a campá de Montero”. La ima- No exterior ten unha torre campanario barroca do ano 1757, gen más venerada por el pueblo muradano se encuentra en que presenta unha balaustrada pétrea no corpo das campás, esta basílica. Se trata del Cristo de la Agonía, representación ademais dun pórtico cuberto que se sitúa sobre a entrada prin- barroca en la que se refleja una expresión de gran sufrimien- cipal, e diante esténdese un amplo adro onde na Idade Media to. La veremos en el altar de los Dolores, y sale en procesión se reunía o concello que gobernaba a vila. A modo de anécdo- por las calles de Muros el día de Viernes Santo. Parece que ta podemos dicir que o sino meirande da torre foi un agasallo fue hecha por encargo del Gremio de Mareantes de la villa. de Montero Ríos e a xente refírese a este como “a campá de En Esteiro es conveniente hacer una parada para visitar la Montero”. A imaxe máis venerada polo pobo muradán áchase Igrexa Vella, que cronológicamente se encuadra en los siglos nesta basílica. Trátase do Cristo da Agonía, representación ba- XVII y XVIII. En la feligresía de Tal se alza, sobriamente, el rroca na que se reflicte unha expresión de grande sufrimento. templo parroquial, que se edificó entre el XVII y el XIX. En el Verémola no altar das Dores, e sae en procesión polas rúas de exterior el elemento que recibe un tratamiento más especial Muros o día de Venres Santo. Semella que foi feita por encargo es la fachada, que está compuesta por un frontón triangular do Gremio de Mareantes da vila. decorado con pináculos y enmarcado por pilastras. Sobre este En Esteiro é conveniente facer unha parada para visitar a Igrexa se dispone un ojo que a su vez está coronado por un campa- Vella, que cronolóxicamente se encadra nos séculos XVII e nario de estructura cuadrada. La imagen más significativa del XVIII. Na freguesía de Tal álzase, sobriamente, o templo parro- interior representa a Santa Catalina. Ésta procede de la isla quial, que se edificou entre o XVII e o XIX. No exterior o ele- vecina del mismo nombre y mento que recibe un tratamento máis especial é a fachada, que allí estuvo durante muchos está composta por un frontón triangular decorado con pinácu- años en una bella capilla, hoy los e enmarcado por pilastras. Sobre este disponse un óculo arruinada, a la que se puede que á súa vez está coroado por un campanario de estructura acceder en las horas en las cadrada. A imaxe máis significativa do interior representa a San- que la marea está baja. Vale la ta Catalina. Esta procede da illa veciña do mesmo nome e alí pena acercarse hasta el San- estivo durante moitos anos nunha belida capela, hoxe arruina- tuario da Virxe do Camiño (si- da, á que se pode acceder nas horas na que a marea está bai- glo XIV) antes de abandonar xa.Vale a pena achegarse ata o Santuario da Virxe do Camiño el ayuntamiento muradano. (século XIV) antes de abandonar o concello muradán.

▲ Iglesia parroquial de Tal (Muros) ❘ Igrexa parroquial de Tal (Muros)a 38 Comarcas Muros-Noia e igrexa de San Martiño (Noia) ▲ Iglesia de San Pedro en Muros ❘ Igrexa de San Pedro en Muros ▲ Iglesia con palomar en Carnota ❘ Igrexa con pombal en Carnota

En Louro podemos visitar el convento de los Franciscanos, Carnota fundado en el año 1223 como crematorio. Sobre él se levantó Sencillez y austeridad identifican a los templos carnotanos, pe- una capilla románica dedicada a Santa Mónica del Rial, con- ro eso no disminuye su encanto, que aumenta con el entorno vertida en convento en el año 1432. En el año 1835 con la ex- en el que se ubican. En primer lugar destacaremos la iglesia pa- claustración de religiosos la vida monacal se paralizó hasta rroquial de Santa Comba de Carnota. Fundada en 1775 bajo el que en el año 1873 el convento pasó a estar habitado por estilo barroco clasicista. Su estructura mezcla la planta de cruz franciscanos que se encargaron de su restauración. Destacan latina con la basilical en tres naves. Desde lejos se ve su torre la iglesia gótica, el claustro y el atrio cercado por un muro. campanario (siglo XIX) de elevada altura, que atribuyen al ma- Cerca encontramos un peculiar Vía Crucis de fácil ascenso, y estro cantero Carlos Aboy. En el interior sorprende su retablo desde el que podemos disfrutar de una magnífica vista de la del maestro Ferreiro. En la feligresía de Lira hallamos otro tem- entrada de la ría. plo dotado con una impresionante torre. Se trata de la basílica parroquial. Ésta se data en 1760, pese a lo cual fue remodelada En Louro podemos visita-lo convento dos Franciscanos de fuertemente en 1825. La gente de Lira tiene gran devoción a la Louro, fundado no ano 1223 como crematorio. Sobre el levan- Virxe dos Remedios, que se venera en la capilla del mismo touse unha capela románica adicada a Santa Mónica do Rial, nombre (de 1706). Unos dicen que fue hecha porque la Virgen convertida en convento no ano 1432. No ano 1835 coa ex- se apareció allí, otros señalan que se construyó porque los pas- claustración de relixiosos a vida monacal paralizouse ata que tores de la zona necesitaban un lugar donde oír misa. no ano 1873 o convento pasou a estar habitado por francisca- nos que se encargaron da súa restauración. Destacan a igrexa Carnota gótica, o claustro e o atrio cercado por un muro. Prerto atopa- Sinxeleza e austeridade identifican ós templos carnotáns, pero mos un peculiar Vía Crucis de fácil ascenso, e dende o que iso non diminúe o seu encanto, que aumenta co entorno no podemos disfrutar dunha magnífica vista da entrada da ría. que se ubican. A igrexa parroquial de Santa Comba de Carnota foi consagrada en 1775 e encádrase no estilo barroco clasicista. A súa estructura mestura a planta de cruz latina coa basilical en tres naves. Dende lonxe vese a súa torre campanario(século XIX) de elevada altura, que se lle atribúe ó mestre canteiro Car- los Aboy. No interior abraia o retablo do mestre Ferreiro. Na freguesía de Lira atopamos outro templo dotado cunha impre- sionante torre. Trátase da basílica parroquial. Esta dátase en 1760, pese ó cal foi remodelada fortemente en 1825. A xente de Lira tenlle grande devoción á Virxe dos Remedios, que se ve- nera na capela do mesmo nome (de 1706). Uns din que foi fei- ta porque a virxe apareceu alí, outros sinalan que se construíu porque os pastores da zona precisaban un lugar onde oír misa.

▲ Convento de San Francisco del Rial (Muros) Convento de San Francisco do Rial (Muros) Comarcas Muros-Noia 39 ▲ Hospital de Adentro o Casa de la Gramática (Noia) ❘ Hospital de Adentro ou Casa da Gramática (Noia)

▲ Pazo Dacosta (Noia)

Arquitectura civil extienden a lo largo de 270 metros. Por lo que se refiere a la arquitectura En este mismo ayuntamiento outiense civil, señalaremos que pese a que exis- podemos visitar el puente de Serra de tieron numerosas torres y castillos me- Outes, sobre el río Tines, y el puente dievales en ambas orillas de la ría de del Ruso (siglo XVIII). En Lousame cru- Muros y Noia, hoy en día son escasos zaremos el de Vilacoba y en Porto do los restos que de ellos permanecen ya Son el medieval de Xuño, ubicado en que muchos fueron derruidos en las re- un lugar de fuertes evocaciones bucóli- vueltas Irmandiñas (siglo XV) y otros no cas. resistieron el paso del tiempo. A pesar Elemento representativo del paisaje ga- de todo podemos visitar la Torre do llego, en encrucijadas de caminos y Barco en Outes, de la que aún resiste plazas, son los cruceiros de piedra. De un arco apuntado. Buenas muestras sí los cientos inventariados en los seis que quedan de los pazos, tanto en las ayuntamientos que conforman la ría de villas de Muros y Noia como esparci- Muros y Noia son buenos ejemplos el dos por las verdes colinas y valles que de la Plaza del Cristo en Muros, los de conforman nuestra orografía. Sobresa- Eiroa y del Tapal en Noia o el de la al- liente es el de Dacosta, en la villa de dea de Berrimes en Lousame. En Car- Noia, clásica construcción ojival data- nota se levanta el de O Campo, de fina- da, según una inscripción, en 1339. les del siglo XVI y situado en el lugar Asimismo son reseñables, por su factu- de Nóutigos, con un pedestal hecho en ra artística, los Hospitales da Trinidade piedra natural no trabajada y un fuste o de San Pedro (Muros), fundado por estilizado que sostiene una austera Diego Rodríguez de Muros en 1418, y cruz, sobre la que resalta la expre- el de Adentro o casa de la Gramática sividad de la imagen de Cristo. El (Noia). Paseando con tranquilidad por cruceiro de Barreira (Tarás) es re- nuestras villas y pueblos serán numero- presentativo de los que encontrare- sos los ejemplos que de estas edifica- mos en Outes, ciones les saldrán al paso a los cami- donde hay más de nantes observadores. 60 censados. Pre- Debido a que estamos en una tierra re- senta dos gradas en la pla- gada por muchos ríos son abundantes taforma, un varal de más de los puentes que de distintas épocas tres metros, capitel con volu- conservamos. El más espectacular de tas en las esquinas y figuras todos está situado sobre el Tambre (Ou- de un fraile y, en la cruz, un tes-Noia): se trata del de Pontenafonso, Cristo con los brazos sepa- cuyas fechas de construcción parecen rados de ella, lo cual es haber sido el reinado de Alfonso XI, en muy poco corriente dada el siglo XIV, y el arzobispado de Alonso la extrema dificultad de la- Fonseca I, en el siglo XV. Durante mu- brar huecos en el granito; en cho tiempo constituyó punto neurálgico el reverso una Virgen con Ni- ▲ Casas porticadas en Muros de tránsito en esta zona, hasta la cons- ño en brazos coronada ▲ Puente de Vilacoba (Lousame) ❘ Ponte de Vilacoba trucción del moderno puente de Cei- por dos ángeles volando, ▲ Puente del Ruso (Outes) ❘ Ponte do Ruso lán. Consta de 20 arcos ojivales que se en complicada posición.

Cruceiro en Porto do Son ▲ 40 Comarcas Muros-Noia ▲ Casas porticadas en Muros

Arquitectura civil culos constituíu o punto neurálxico do Polo que se refire á arquitectura civil, tránsito nesta zona, ata a construcción suliñaremos que pese a que existiron da moderna ponte Ceilán. Consta de numerosas torres e castelos medievais, 20 arcos oxivais que se estenden ó lon- a ámbalas dúas beiras da ría de Muros go de 270 metros. Neste mesmo conce- e Noia, hoxe en día son escasos os res- llo outense podemos visitar a ponte da tos que fican destas xa que moitas foron Serra de Outes, sobre o río Tines, e a derrubadas nas revoltas Irmandiñas (sé- ponte do Ruso (séc.XVIII). En Lousame culo XV) e outras non resistiron o paso cruzaremos a de Vilacoba e en Porto do tempo. Así e todo podemos visitar a do Son a medieval de Xuño, ubicada Torre do Barco en Outes, da que aínda nun lugar de fortes evocacións bucóli- resiste un arco apuntado. Boas mostras cas. si que quedan dos pazos, tanto nas vi- Elemento representativo da paisaxe ga- las de Muros e de Noia coma espalla- lega, en encrucilladas de camiños e dos polos verdes outeiros e vales que prazas, son os cruceiros de pedra. Dos conforman a nosa orografía. Sobresaín- centos inventariados nos seis concellos te é o de Dacosta, na vila de Noia, clá- que conforman a ría de Muros e Noia sica construcción oxival alzada, segun- son bos exemplos o da Praza do Cristo do unha inscrición, no 1339. Asemade en Muros, os de Eiroa e do Tapal en son reseñables, pola súa factura artísti- Noia ou o da aldea de Berrimes en ca, os Hospitais da Trinidade ou de San Lousame. En Carnota levántase o de O Pedro (Muros), fundado por Diego Ro- campo, de finais do século XVI e situa- dríguez de Muros en 1418, e o de do no lugar de Nóutigos, cun pedestal Adentro ou casa da Gramática (Noia). feito en pedra natural non traballada e Paseando con tranquilidade polas nosas un fuste estilizado que sostén unha aus- vilas e pobos serán numerosos os tera cruz, sobre a que resalta a expresi- exemplos que destas edificacións lles vidade da imaxe de Cristo. O cruceiro sairán ó paso ós camiñantes observado- da Barreira (Tarás) é representativo dos res. que acharemos en Outes, onde hai Debido a que estamos nunha terra re- máis de 60 censados. Presenta dúas gada por moitos ríos son abondosas as gradas na plataforma, un varal de máis pontes que de distintas de tres metros, capitel épocas conservamos. A con volutas nas esqui- máis espectacular de to- nas e figuras dun frade das está situada sobre o e, na cruz, un Cristo cos Tambre (Outes-Noia): brazos separados dela, o trátase da de Pontena- cal é moi pouco corren- fonso, na que as datas te dada a extrema difi- de construcción seme- cultade de labrar ocos llan ter sido o reinado no granito; no reverso de Afonso XI, no século unha Virxe co Neno en XIV, e o arcebispado de brazos coroada por ▲ Pazo del Enxido (Outes) ❘ Pazo do Enxido (Outes) Alonso Fonseca I, no dous anxos voando, en ▲ Casas porticadas en Muros Século XV. Durante sé- complicada posición. ▲ Pontenafonso (Outes) ▲ Ayuntamiento de Noia ❘ Concello de Noia

▲ Fuente del Lagarto (Muros) Fonte do Lagarto (Muros) Comarcas Muros-Noia 41 Construcciones labriegas En cuanto a las construcciones de uso labriego, nuestras edificaciones más representativas son los hórreos. Se trata de cámaras generalmente rectangulares con paredes de piedras y madera, con cubierta de teja a dos aguas y algunos adornos –cruces y pináculos–, que descansan so- bre pies o cepas graníticas y, en ocasiones, sobre celeiros (espacio bajo la cámara cerrado por paredes que pueden tener distintos usos), con el fin de proteger el cereal de la humedad del suelo y de los roedores, pa- ra lo cual en los pies acostumbran a llevar tornarratos. Normalmente, para facilitar la ventilación de estos graneros, además de tener hendidu- ras para el aire, se sitúan en lugares abiertos en los que el viento circu- la con facilidad. Los cabazos, de planta circular y hechos con mimbre sobre una estructura de palos, antes muy numerosos, hoy en día ya casi desaparecieron por completo. Sobresalen los hórreos graníticos de Car- nota (1768-1783) y Lira (1779-1814), ambos en el municipio carnota- no. Ambos son dos de los más grandes de nuestro país, teniendo fama el primero de ser el mayor (34,76 metros y 22 pares de pies), aunque en realidad el segundo cuenta con algunos centímetros más. El arqui- tecto encargado del proyecto del hórreo de Carnota fue Gregorio Quin- tela, encuadrándose en el estilo fisterrano. También abundantes molinos hablan de períodos no tan lejanos, resaltando por su singularidad el de viento de Lariño (Carnota) y el de marea del Pozo do Cachón (Muros). Éste constituye una excelente obra de ingeniería del primer cuarto del siglo XIX, siendo uno de los más importantes de Europa. Lo mandó ha- cer Ignacio Pérez Bazarra, que consideraba los molinos de río insufi- cientes dado el incremento en el siglo XVIII del maíz y la disminución del caudal fluvial en verano. El edificio mide 22,50 metros de largo y siete de ancho. Se distribuye en dos plantas, la baja sería donde se en- cuentran las seis entradas de agua con cada una de sus compuertas, en la de arriba se hallan las piedras de moler, una lareira y también tenía su casa el molinero. La disminución de consumo de harina de maíz y la competencia surgida con la electricidad hicieron que acabase ce- rrando en los años 50. Hasta 1985 estuvo abandonado. En este año se idearía su rehabilitación, que no comenzaría hasta 1990. De tipología tradicional tenemos claros ejemplos en Lousame (molino de Mirón) y en Porto do Son. Palomares, casetas de pescadores, faros... son otras de las construcciones de las que disfrutaremos en nuestra visita.

❘ ▲ Molinos de Portobello (Porto do Son) Muiños de Portobello (Porto do Son)

▲ Hórreo de Carnota ▼ Hórreo y palleiro en la costa del Son ❘ Hórreo e palleiro na costa do Son

42 Comarcas Muros-Noia Construccións labregas En canto ás construccións de uso labrego, as nosas edificacións máis representativas son os hórreos. Trátase de cámaras xeralmente rectangu- lares con paredes de pedra e madeira, con cuberta de tella a dúas au- gas e algúns adornos –cruces e pináculos–, que descansan sobre pés ou cepas graníticas e, en ocasións, sobre celeiros (espacio baixo a cámara pechado por paredes que poden ter distintos usos), a fin de protexer o cereal da humidade do chan e dos roedores, para o cal os pés acostu- man levar tornarratos. Normalmente, para facilitar a ventilación destes graneiros, ademais de ter fendas para o ar, dispóñense en lugares aber- tos nos que o vento circula con facilidade. Os cabazos, de planta cir- cular e feitos con bimbios sobre unha estructura de paos, antes moi nu- merosos, hoxe en día xa desapareceron case por completo. Sobresaen os hórreos graníticos de Carnota (1768-1783) e Lira (1779-1814), am- bos no municipio carnotán. Ámbolos dous son dous dos máis grandes do noso país, tendo a sona o primeiro de ser o meirande (34,76 metros e 22 pares de pés), aínda que en realidade o segundo conta con algúns centímetros máis. O arquitecto encargado do proxecto do hórreo de Carnota foi Gregorio Quintela, encadrándose no estilo fisterrán.

Tamén abondosos muíños falan de períodos non tan lonxanos, resaltan pola súa singularidade o de vento de Lariño (Carnota) e o de marea do Pozo do Cachón (Muros). Este constitúe unha excelente obra de enxe- ñería do primeiro cuarto do século XIX, sendo un dos máis importantes de Europa. Mandouno facer Ignacio Pérez Bazarra, que consideraba os muíños de río insuficientes dado o incremento no século XVIII do millo e a diminución do caudal fluvial durante o verán. O edificio mide 22,50 metros de longo e sete de ancho. Distribúese en dous andares, o baixo sería onde se atopan as seis entradas de auga con cada unha das súas comportas, no de arriba áchanse as pedras de moer, unha lareira e tamén tiña a súa vivenda o muiñeiro. A diminución do consumo de fa- riña de millo e a competencia xurdida coa electricidade fixeron que acabase pechando nos anos 50. Ata 1985 estivo abandoado. Nese ano idearíase a súa rehabilitación, que non comezaría ata 1990. De tipolo- xía tradicional temos claros exemplos en Lousame (muíño do Mirón) e en Porto do Son. Polo xeral son de pequeno tamaño. Pombais, faros, casetas de pescadores..., son outras das construccións das que gozare- mos na nosa visita.

Molino de Carantoña, Tállara (Lousame) ❘ Muiño de Carantoña ▲

Hórreo en Outes ❘ Hórreo en Outes ▲

Molino de Mareas en Serres (Muros) ▲ Muiño de Mareas en Serres (Muros) ▼

Comarcas Muros-Noia 43 Artesanía y tradiciones

44 Comarcas Muros-Noia Artesanía e tradicións

Oficios de hoy... Oficios de hoxe... A lo largo del tiempo se combinaron en Ó longo do tempo mesturáronse nes- estas tierras las labores agrícolas con las ta terra as labouras agrícolas coas ma- marineras, y todavía hoy en día siguen riñeiras, e aínda hoxe en día seguen a haciéndolo. Los recursos del campo facelo. Os recursos do campo conti- continúan teniendo especial importan- núan a ser de especial importancia cia en el ayuntamiento de Lousame, ya no concello de Lousame, xa que non que no cuenta con mar ni con grandes conta con mar nin con grandes vilas, villas, y en menor medida en el resto e en menor medida no resto dos mu- de los municipios de las comarcas de nicipios das comarcas de Muros e Muros y Noia, los cuales son eminente- Noia, os cales son eminentemente mente pesqueros y han experimentado pesqueiros e teñen experimentado un espectacular crecimiento del sector un espectacular crecemento do sec- servicios en las últimas décadas –sobre tor servicios nas últimas décadas –es- todo en el período estival–. En el pasa- pecialmente no período estival–. No do las explotaciones agropecuarias eran pasado as explotacións agropecuarias de pequeño tamaño, familiares y muy eran de pequeno tamaño, familiares dispersas, trabajando esencialmente e moi ciscadas, traballando esencial- cultivos tradicionales (maíz, trigo, pata- mente cultivos tradicionais (millo, tri- tas, legumbres, centeno...), que se com- go, patacas, legumes, centeo...), que pletaban con un reducido número de se completaban cun reducido núme- cabezas de ganado (vacas, ovejas, cer- ro de cabezas de gando (vacas, ove- dos, gallinas...). Este paisaje agrario fue llas, porcos, galiñas...). Esta paisaxe cambiando lentamente gracias a las agraria foise trocando paseniñamente concentraciones parcelarias, a la incor- por mor das concentracións parcela- poración de maquinaria moderna: trac- rias, a incorporación de maquinaria tores, fresadoras, cosechadoras mecáni- moderna: tractores, fresadoras..., e a cas..., y a la instalación de invernaderos instalación de invernadoiros que per- que permiten una agricultura más pro- miten unha agricultura máis produc- ductiva y diversificada: hortalizas, fre- tiva e diversificada: hortalizas, moran- sas, kiwis... Por lo que concierne a la gos, kiwis... Polo que atinxe á ganadería en la actualidad hay varias gandería na actualidade hai varias ex- explotaciones ovinas y de conejos, pero plotacións ovinas e de coellos, pero las más importantes son las de ganado as máis importantes son as de vacún, vacuno, dedicadas a la producción de adicadas á producción de leite e car- leche y carne. Como dato anecdótico ne. Como dato anecdótico diremos diremos que en el ayuntamiento de Por- que no concello de Porto do Son ce- to do Son se celebra la fiesta caballar lébrase a festa cabalar de Caamaño. de Caamaño.

▲ Gamela, embarcación tradicional ▲ Aparejos de pesca ❘ Aparellos de pesca ▲ Medeiros en Outes

Comarcas Muros-Noia 45 ▲ Puerto de Portosín ❘ Porto de Portosín ▲ Barco pesquero ❘ Barco pesqueiro ▲ Nasas

Los recursos marinos Os recursos mariños Los recursos marinos son de especial importancia para es- Os recursos mariños son de especial importancia para estas tas comarcas, algo lógico si tenemos en cuenta que cinco comarcas, algo lóxico se temos en conta que cinco dos seis de seis ayuntamientos se abren al mar. Incluso contamos concellos ábrense ó mar. Mesmo existen testemuños de con testimonios de que en el pasado existieron rivalidades que no pasado existiron rivalidades entre os municipios po- entre los municipios por la explotación de la ría: en 1585 la explotación da ría: en 1585 Porto do Son comeza un Porto do Son comienza un pleito contra Noia debido al preito contra Noia debido ó uso do xeito en contra das or- uso del xeito en contra de las ordenanzas que protegían el denanzas que protexían o cerco real. Tamén preitearán cerco real. También pleitearán contra los xeiteiros de Mu- contra os xeiteiros de Muros defendendo, nesta ocasión, a ros defendiendo, en esta ocasión, la pesca con volantas y pesca con volantas e angarellos. Na actualidade a maioría angarellos. En la actualidad la mayoría de los barcos pes- dos barcos pesqueiros amarrados nos portos de Muros, Por- queros amarrados en los puertos de Muros, Portosín, Porto tosín, Porto do Son, San Cosme ou O Freixo, son de pe- do Son, San Cosme o O Freixo, son de pequeño tonelaje y quena tonelaxe e adícanse á pesca de baixura. Nestes por- se dedican a la pesca de bajura. En estos puertos también tos tamén atopamos barcos adicados á pesca de altura, sen- encontramos barcos dedicados a la pesca de altura, siendo do o porto de Muros un dos máis importantes da costa ga- el puerto de Muros uno de los más importantes de la costa lega. O peixe capturado destaca pola súa calidade máis gallega. El pez capturado destaca más por su calidad que que pola cantidade e resulta extremadamente recomenda- por la cantidad y resulta extremadamente recomendable ble comprobalo sentados nunha mesa dos moitos restau- comprobarlo sentados en una mesa de los muchos restau- rantes que existen no litoral. En Carnota contamos coas rantes que existen en el litoral. En Carnota contamos con granxas de rodaballo de Lira e de Quilmas, que pasan por las granjas de rodaballo de Lira y Quilmas, que pasan por ser as meirandes productoras desta especie en Europa. De ser las más grandes productoras de esta especie en Europa. grande importancia económica son tamén as labores de De gran importancia económica son también las labores marisqueo para a xente destas comarcas ribeiráns: sobre to- de marisqueo para la gente de estas comarcas de ribera: do as bateas de mexillóns, os viveiros de ostras e a extrac- sobre todo las bateas de mejillones, los viveros de ostras y ción de ameixas e berberechos (que se fai empregando lon- la extracción de almejas y berberechos (que se hace em- gos rastros a pé ou en barco). pleando largos rastros a pie o en barco).

46 Comarcas Muros-Noia La industria En cuanto a la industria, antaño existieron en estas tie- rras interesantes proyectos hoy desaparecidos como los batanes o las fábricas de tejidos y de papel. De gran va- lor en este sentido fue la fundada en la localidad de O Castro (Lousame) por el científico gallego Domingo Fontán, diseñador de la Carta Geométrica de Galicia (París 1845), generalmente conocida como el Mapa de Fontán. En este municipio merecen especial mención las Minas de San Finx: de wolframio, estaño y molibde- no. Éstas aumentaron su producción a lo largo de las dos confrontaciones mundiales del siglo XX por la im- portancia del wolframio para la industria armamentísti- ca. Entre 1939 y 1945 se llegó a trabajar en 32 minas, todas ellas en manos extranjeras –fundamentalmente in- glesas–, alcanzando el mineral precios muy elevados (300 pts./Kg). El mineral desde aquí era enviado a Tara- goña y luego seguía trayecto hasta Carril, donde se em- barcaba hacia Inglaterra. En la actualidad una firma es- pañola continúa la explotación de los yacimientos de wolframio y estaño pero, sin lugar a dudas, las indus- trias que cuentan con más empuje hoy en día en nues- tros pueblos son las de hormigones, la construcción, los aserraderos y los astilleros.

En los últimos años gran parte de la población trabaja en el sector servicios. Esto es resultado de la existencia de ex- celentes y numerosas instalaciones hosteleras, así como del crecimiento de las villas marineras que pueblan nues- tro litoral.

A industria En canto á industria, antano existiron nestas terras inte- resantes proxectos hoxe desaparecidos como os batáns e as fábricas de tecidos ou de papel. De grande valor neste senso foi a que fundou na localidade de O Castro (Lousame) o científico galego Domingo Fontán, deseña- dor da Carta Geométrica de Galicia (París 1845), xeral- mente coñecida coma o Mapa de Fontán. Neste mesmo municipio merecen especial mención as Minas de San Finx: de wolframio, estaño e molibdeno. Estas aumenta- ron a súa producción ó longo das dúas confrontacións mundiais do século XX pola importancia do wolframio para a industria armamentística. Entre 1939 e 1945 che- gouse a traballar en 32 minas, todas elas en mans es- tranxeiras –fundamentalmente inglesas–, acadando o mineral prezos fabulosos (300 pts./ Kg). O mineral den- de aquí era enviado a Taragoña e logo seguía traxecto deica Carril, onde se embarcaba cara a Inglaterra. Poste- riormente unha firma española continuou a explotar os xacementos de wolframio e estaño. Sen lugar a dúbidas, as industrias que contan con máis pulo hoxe en día nos nosos pobos son as de formigóns, a construcción, os se- rradeiros e os estaleiros.

Nos últimos anos grande parte da poboación traballa no sector servicios. Isto é resultado da existencia de exce- lentes e numerosas instalacións hostaleiras, así coma do crecemento das vilas mariñeiras que poboan o noso li- toral.

Ruinas de la papelera de Fontán ❘ Ruinas da papeleira de Fontán ▲ Pesquería en la central hidroeléctrica del Tambre (Noia) ▲ Peixería na central hiroeléctrica do Tambre (Noia) Nasas en Caldebarcos (Carnota) ▲ Comarcas Muros-Noia 47 ▲ ▲ Lápida gremial del peregrino en Santa María a Nova (Noia) Palleiro Lousa gremial do peregrino en Santa María a Nova (Noia) ▲ Lápidas gremiales en Santa María a Nova (Noia) Lousas gremiais en Santa María a Nova (Noia)

... y siempre...... e sempre... Las lápidas gremiales, de los siglos XIV a As lousas gremiais, dos séculos XIV ó XIX, XIX, que podemos encontrar en Santa María que podemos atopar en Santa María a Nova a Nova (Noia), identifican mediante signos (Noia), identifican mediante signos gravados grabados sobre la piedra antiguos oficios de sobre a pedra antigos oficios dos que aínda los que todavía hoy tenemos muestras: car- hoxe temos mostras: carpinteiros (representa- pinteros (representados por el hacha, la es- dos pola machada, a escuadra e o compás), cuadra y el compás), zapateros (cuyas losas zapateiros (nos que as lousas levan inscritas llevan inscritas plantillas, leznas y cuchillas), patróns, leznas e coitelas), xastres (identifica- sastres (identificados por las tijeras) o los cur- dos polas tesoiras) ou curtidores (distinguidos tidores (distinguidos por el mandil). Todos polo mandil). Todos aqueles visitantes que se aquellos visitantes que se acerquen a pasar acheguen a pasar uns días connosco pode- unos días con nosotros podrán observar la rán ollar a pervivencia de obradoiros arte- pervivencia de talleres artesanos de las más sáns das máis variadas especialidades, nos variadas especialidades, en los que encontra- que acharán productos autóctonos de grande rán productos autóctonos de gran valor artís- valor artístico. Pedra, madeira, papel, barro, tico. Piedra, madera, papel, barro, telas, vi- teas, vidro, coiro, son as materias primas co- drio, cuero, son las materias primas con las as que operan estas mans expertas. que operan estas manos expertas.

48 Comarcas Muros-Noia ▲ Astillero en Outes ❘ Astaleiro en Outes

❘ ▲ Aparejo de pesca Aparello de pesca

En los pueblos de Roo y Sabardes (Ou- Nos pobos de Roo e Sabardes (Outes) tes) encontramos algunos astilleros arte- atopamos algúns estaleiros artesáns que sanos que trabajan en la construcción traballan na construcción de pequenas de pequeñas embarcaciones, nasas y embarcacións, nasas e outra grande va- otra gran variedad de utensilios para la riedade de utensilios para a pesca de pesca de bajura y que constituyen hoy baixura e que constitúen hoxe por hoxe por hoy vivos ejemplos de la carpintería vivos exemplos da carpintería de ribeira de ribera que tanta fuerza tuvo en el que tanto pulo tivo no pasado. En Mu- pasado. En Muros pervive un taller de- ros pervive un obradoiro adicado á dicado a la producción y reparación de producción e reparación de redes na redes ubicado en la parroquia de Abe- parroquia de Abelleira. En San Mamede lleira. En San Mamede de Carnota po- de Carnota poderemos deleitarnos cos dremos disfrutar de los trabajos cerámi- traballos cerámicos que realizan na zo- cos que se realizan en la zona. Si lo na. Se o que nos gustan son as xoias que nos gustan son las joyas debemos debemos achegarnos a Noia onde acercarnos a Noia donde encontrare- acharemos pezas realizadas a man. mos piezas realizadas a mano. Incluso Mesmo o mundo do vidro ten o seu el mundo del vidrio tiene su hueco en- oco entre os antigos oficios que pervi- tre los antiguos oficios que perviven en ven nas nosas vilas e pobos, en Noia nuestras villas y pueblos, en Noia reco- recomendamos botar un ollo ós obra- mendamos echar un ojo a los talleres doiros deste material. de este material.

Estatua homenaje a la mujer del marinero (Muros) ▲ Estatua homenaxe á muller do mariñeiro (Muros) Comarcas Muros-Noia 49 ▲ Piezas de artesanía (Carnota) ❘ Pezas de artesanía (Carnota) ▲ Sancosmeiros

Un lugar destacado en la arte- Un lugar destacado na artesanía sanía de la zona corresponde a desta zona corresponde á ceste- la cestería y, especialmente, a ría e, especialmente, ós chapeus los sombreros de paja conoci- de palla coñecidos como san- dos como sancosmeiros, aun- cosmeiros, aínda que tradicio- que tradicionalmente son he- nalmente son feitos na parro- chos en la parroquia de Santo quia de Santo Ourente. Dise Ourente. Se dice que este ofi- que este oficio tivo a súa orixe cio tuvo su origen en el antiguo no xesto antigo das mulleres de gesto de las mujeres de entrelazarse los cabellos, ya que entrelazar os cabelos, xa que cando o home descubriu os cuando el hombre descubrió los juncos y el mimbre adoptó xuncos e vimbios adoptou a mesma técnica que emprega- la misma técnica que empleaban sus mujeres e hijas a la ho- ban as súas mulleres e fillas á hora de facerse arranxos no ra de arreglarse el pelo. Se cuenta que así fue como nacieron pelo. Así foi como naceron cestas, bolsas e tantos outros cestas, bolsas y tantos otros objetos, muchos de los cuales obxectos, moitos dos cales agora son tan raros que teñen ahora son tan raros que han ganado un puesto detrás de las gañado un posto detrás das vitrinas dos museos. Os san- vitrinas de los museos. Los sancosmeiros son elaborados con cosmeiros son chapeus elaborados coa máis selecta e lim- la más selecta y limpia paja de trigo, mojada y bien secada, pa palla de trigo, mollada e ben secada, entrelazada coida- entrelazada cuidadosamente hasta formar unos sombreros dosamente ata formar uns sombreiros circulares de gran circulares de gran resistencia e impermeabilidad, que tienen resistencia e impermeabilidade, que teñen unha gran de- una gran demanda no sólo entre las campesinas de la co- manda non só entre as campesiñas da bisbarra senón mes- marca sino además entre las de otras aldeas gallegas, por su mo entre as doutras aldeas galegas, pola súa perfecta ade- perfecta adecuación a las labores agrícolas tanto en verano cuación ás labouras do campo tanto en verán coma en como en invierno, e incluso son adquiridos por los visitantes inverno, e incluso son adquiridos polos visitantes como re- como recuerdo. Constituyen también el principal atractivo cordo. Constitúen tamén o principal atractivo das casetas de las casetas del ayuntamiento de Outes en los distintos do concello de Outes nos distintos eventos promocionais eventos promocionales a los que acude. ós que acode. Es interesante señalar, para todo aquel que se quiera acercar É interesante sinalar, para todo aquel que se queira ache- en busca de alguno de estos objetos artesanales, que además gar na procura dalgún destes obxectos artesanais, que ade- de los talleres fijos se celebran en los distintos municipios fe- mais dos obradoiros fixos celébranse nos distintos conce- rias y mercados en los que podemos sumergirnos a la caza llos feiras e mercados nos que debemos mergullarnos na de sorprendentes trabajos manufacturados tradicionalmente procura de sorprendentes traballos manufacturados tradi- (aperos de labranza, encajes, zocos...). cionalmente (apeiros de labranza, encaixes, zocos...).

50 Comarcas Muros-Noia Imagen antigua del puerto de Noia ▲ Imaxe antiga do porto de Noia

Imagen antigua del puerto de Muros ▲ Imaxe antiga do porto de Muros

▲ Club náutico de Portosín (Porto do Son) Clube náutico de Portosín (Porto do Son)

▲ Aserradero en Outes ❘ Serradeiro en Outes

▲ Antigua papelera de Soutorredondo (Lousame) Antiga papeleira de Soutorredondo (Lousame)

Comarcas Muros-Noia 51 Fiestas y gastronomía

52 Comarcas Muros-Noia Festas e gastronomía

Sobre todo en el período estival, cuando el tiempo acompaña y las noches son suaves, se celebran en nuestros pueblos y villas numerosísimas fiestas que dispersan el sonido de la música y del baile por entre los bosques y colinas de nuestra tierra. No se extrañe el visitante de escuchar aturuxos rasgando la noche, que salen de pechos llenos de alegría y diversión festiva, invitando a aquél que los escuche a acercarse hasta el lugar de donde llega la música para compartir un rato agradable a la orilla del mar o en un bosque de pinos. Igual de numerosas son las romerías que se realizan en honra a diferentes santos, y que unen al fervor popular la posibilidad de gozar de un rato de sano entretenimiento luego de las celebraciones religiosas. Asimismo debemos aprovechar nuestra visita para degustar los ricos platos que conjugando campo y mar deleitarán al más exigente paladar. Pulpo á feira, empanada de berberechos, lacón con grelos,... son nombres que forman parte del patrimonio gallego y que están presentes en nuestras comarcas. La oferta de restaurantes es variada y de todo tipo, desde puestos ambulantes en las ferias, pasando por cálidos locales de carácter familiar, hasta llegar a refinados restaurantes de reconocido prestigio; seguro que todo el que se acerque encontrará el más adecuado a su gusto.

Sobre todo no período estival, cando o tempo acompaña e as noites son suaves, celébranse nos nosos pobos e vilas numerosísimas festas que espallan o son da música e do baile por entre as fragas e outeiros da nosa terra. Non se estrañe o visitante de escoitar aturuxos rasgando a noite, que saen de peitos enchidos de ledicia e diversión festeira, invitando a aquel que os escoite a achegarse ata o lugar de onde sae a música para compartir un bo momento a carón do mar ou dun bosque de piñeiros. Igual de numerosas son as romarías que se realizan na honra de cadanseu santo/a, e que unen á fervorosidade popular a posibilidade de gozar dun rato de san entretemento logo das celebracións relixiosas. Asemade debemos aproveitar a nosa visita para degustar os ricos pratos que conxugando campo e mar deleitarán ó máis esixente padal. Polbo á feira, empanada de berberechos, lacón con grelos,... son nomes que forman parte do patrimonio galego e que están presentes nas nosas bisbarras. A oferta de restaurantes é variada e de todo tipo, dende postos ambulantes nas feiras, pasando por cálidos locais de carácter familiar, ata chegar a refinados restaurantes de recoñecido prestixio; seguro que todo o que se achegue atopará o máis axeitado ó seu gusto.

Comarcas Muros-Noia 53 ▲ Procesión (Noia) ▲ Procesión (Muros)

Fiestas Lousame sahuciada se ofreció al santo, tomó con Muchos son los festejos y romerías que En la ermita de San Lourenzo, en el fe los polvos de su santa reliquia y ya tienen lugar en las distintas parroquias monte de Confurco (Lousame), se cele- está buena”. En los primeros años los de nuestros ayuntamientos, sobre todo bra una romería los días 9 y 10 de romeros acudían vestidos con mortajas en período estival. Pese a que la mayo- agosto. Se accede a la capilla fácilmen- con las que daban tres o cuatro vueltas ría consisten en celebraciones religiosas te por una pista desde la carretera de de rodillas alrededor de la iglesia. Con y banquetes familiares con numerosos Tállara al cruce de Confurco. Cerca hay el paso del tiempo ganó fama de cura- invitados, siempre podremos disfrutar de peñas graníticas con curiosas formas y dor de enfermos de “ramo cativo” o las dianas, alboradas y verbenas noctur- huecos formados por la erosión con el “meigallo”, nombres con los que se co- nas. Si tenemos la fortuna de que algún paso del tiempo. Estas formas fueron noce a la posesión diabólica o también vecino nos convide a degustar una típi- tomadas por el folclore popular atribu- a las víctimas de un maleficio o brebaje ca comida festiva, rodeados de familia- yéndoles carácter religioso como, por preparado por una meiga. Tardíamente res y amigos, comprobaremos la calidez ejemplo, la “cama de San Lourenzo”. se popularizó, por su supuesta condi- en el trato de la gente de nuestros muni- También son muy conocidas las fiestas ción militar, como protector de solda- cipios. Seguro que el invitado se sentirá de Santa María da Cabeza en Fruíme dos, especialmente en los períodos de como en casa. Además de los festejos (fiesta de las Cabezas), y las de San Ro- guerras. Los enmeigados (embrujados) patronales, son cuantiosas las romerías quiño en la parroquia de Tállara; cele- acudían desde todos los pueblos del pa- a las que acuden vecinos y forasteros en brándose la primera el tercer domingo ís con el objeto de echar al demonio cumplimiento de una devoción u ofreci- de septiembre, y comenzando las de fuera del cuerpo, para lo cual era nece- miento, con palmas (o ramas de olivo), San Roquiño el último domingo del sario besar la reliquia del santo. El pose- exvotos, velas o limosnas. mismo mes. También es muy conocida ído se resistía a esto violentamente, la de “a Gorgosa” en Camboño, que se blasfemando y escupiendo, y era preci- Porto do Son celebra en la ermita de Santa María en so conducirlo a la fuerza entre varias En el municipio de Porto do Son reco- el lugar de Nabal. personas al altar, donde, luego de beber mendamos las alegres fiestas del lunes agua bendita o aceite de la lámpara del de Pascua en el campo de A Capela, en Outes santo, el enfermo se convulsionaba y Caamaño; las de San Vicente y Xesús En Santo Ourente (Outes) se celebra el chillaba. Los acompañantes en ese mo- Nazareno en Noal; y las de la villa de 29 de septiembre una de las peregrina- mento lo animaban con la frase “bótao Porto do Son en honor a Santa Sabela ciones más concurridas del territorio ga- fóra, bótao fóra” (échalo fuera), hasta (Isabel), el 2 de julio en la capilla de la laico, en honor a San Campio. El hecho que finalmente vomitaba cabellos y Atalaya, y a la Virxe do Carme, a co- de que la fecha escogida para efectuarla agujas entre restos de comida, interpre- mienzos de septiembre. En Baroña, en- sea la festividad de San Miguel puede tándose como signo de expulsión del tre el 14 y el 15 de agosto, se realiza deberse a dos razones: a la condición mal y curación. En cambio, los mozos una romería en honor a la Virxe do Lei- militar que se le atribuye al santo en vi- que se incorporaban a filas acudían bus- te. Hasta allí llegan muchos jóvenes pa- da, o a la intención de cristianizar ritos cando protección del santo, a veces ves- ra acampar, ya que se organizan con- muy antiguos que se realizaban allí. El tidos de militares, y dejaban su gorro ciertos de música folk y rock. La cele- cardenal Celada fue quien envió el como prenda de su ofrenda. bración litúrgica se hace al aire libre y cuerpo hasta aquí, arraigando inmedia- en gallego, contando con numerosa tamente el culto entre los campesinos concurrencia. Luego de la misa se de- de la zona. Se le atribuyen gran canti- gustan –en comida campestre– empana- dad de prodigios a su intervención. Así, das y mejillones. Carreras de bicicletas Rábago, el apoderado del cardenal, es- y pruebas de atletismo completan esta cribía al párroco explicándole como el fiesta, en la que no faltan puestos de ar- santo había curado en 1796 a la mujer tesanía. del abogado Parga, que “estando ya de-

Procesión de la Virgen de los Dolores (Muros) ❘ Procesión da Virxe das Dores ▲ 54 Comarcas Muros-Noia ▲ Feriantes ❘ Feirantes ▲ Feriantes ❘ Feirantes

Festas galego, contando con abondosa conco- ción. Así, Rábago, o apoderado do car- Moitos son os festexos e romarías que rrencia. Logo da misa degústanse –en deal, escribía ó párroco explicándolle teñen lugar nas distintas parroquias dos comida campestre– empanadas e mexi- como o santo curara en 1796 á muller nosos concellos, sobre todo no período llóns. Carreiras de bicicletas e probas do avogado Parga, que “estando xa per- estival. Aínda que a maioría consisten de atletismo completan esta festa, na dida ofreceuse ó santo, tomou con fe o en celebracións relixiosas e banquetes que non faltan postos de artesanía. po da súa santa reliquia e xa está boa”. familiares con numerosos invitados, Nos primeiros anos os romeiros acudí- sempre poderemos gozar coas dianas, Lousame an vestidos con mortallas coas que da- alboradas e verbenas nocturnas. Se te- Na ermida de San Lourenzo, no monte ban tres ou catro voltas de xeonllos ó mos a fortuna de que algún veciño nos de Confurco (Lousame), celébrase unha redor da igrexa. Co paso do tempo ga- convide a desgustar unha típica comida romaría os días 9 e 10 de agosto. Accé- ñou sona de curador de enfermos de festeira, rodeados de familiares e ami- dese á capela doadamente por unha “ramo cativo” ou “meigallo”, nomes cos gos, comprobaremos a calidez no trato pista dende a estrada de Tállara ó cruce que se coñece á posesión diabólica ou das xentes dos nosos municipios. Segu- de Confurco. Preto hai penedos graníti- tamén ás víctimas dun maleficio ou ro que o invitado se sentirá coma na cos con curiosas formas e ocos forma- brebaxe preparado por unha meiga. Tar- casa. Ademais dos festexos patronais, dos pola erosión co paso do tempo. Es- diamente popularizouse, pola súa su- son cuantiosas as romarías ás que aco- tas formas foron tomadas polo folclore posta condición de militar, coma pro- den veciños e forasteiros en cumpri- popular atribuíndolle carácter relixioso tector de soldados, especialmente nos mento dunha devoción ou ofrecemen- como, por exemplo, a “cama de San períodos de guerras. Os enmeigados to, con palmas (ou pólas de oliveira), Lourenzo”. Tamén son moi sonadas as acudían dende tódolos pobos do país exvotos, velas ou esmolas. festas de Santa María da Cabeza en co obxecto de botar ó demo fóra do Fruíme (festa das Cabezas), e as de San corpo, para o cal era necesario bicar a Porto do Son Roquiño na parroquia de Tállara; cele- reliquia do santo. O posuído resistíase a No concello de Porto do Son recomen- brándose a primeira o terceiro domingo isto violentamente, blasfemando e cus- damos as ledas festas do luns de Pascua de setembro e comenzando as de San pindo, e era preciso conducilo á forza no campo de A Capela, en Caamaño; Roquiño o último domingo do mesmo entre varias persoas ó altar, onde, logo as de San Vicente e Xesús Nazareno en mes. Tamén é coñecida “a da Gorgosa” de beber auga bendita ou aceite da Noal; e as da vila de Porto do Son en en Camboño, que se celebra na ermida lámpada do santo, o doente convulsio- honra de Santa Sabela (Isabel), o 2 de de Santa María no lugar de Nabal. nábase e berraba. Os acompañantes ne- xullo na capela da Atalaia, e da Virxe se momento o animaban coa frase de do Carme, a comezos de setembro. En Outes “bótao fóra, bótao fóra”, ata que final- Baroña, entre o 14 e 15 de agosto, rea- En Santo Ourente, Outes, ten lugar o mente vomitaba cabelos e agullas entre lízase unha romaría na honra da Virxe 29 de setembro unha das romarías máis restos de comida, interpretándose como do Leite. Ata alí chegan moitos xoves concorridas do territorio galaico, en signo de expulsión do mal e curación. para acampar, xa que se organizan honra de San Campio. O feito de que a En troco, os mozos que se incorpora- concertos de música folk e rock. A ce- data escollida para efectuala sexa a fes- ban a filas acudían buscando a protec- lebración litúrxica faise ó aire libre e en tividade de San Miguel pode deberse a ción do santo, ás veces vestidos de mi- dúas razóns: á condición militar que se litares, e deixaban o seu gorro como atribúe ó Santo en vida, ou á intención prenda da súa ofrenda. de cristianizar ritos moi antigos que se realizaban alí. O cardeal Celada foi quen enviou o corpo ata aquí, arraigan- do inmediatamente o culto entre os campesiños da zona. Sonlle atribuídos cantidade de prodixios á súa interven- ❘ ▲ Procesión del Cristo das Agonías (Muros) Procesión do Cristo das Agonías Comarcas Muros-Noia 55 ▲ Feria medieval (Noia) ❘ Feira medieval (Noia) ▲ Feria medieval (Noia) ❘ Feira medieval (Noia)

Los que volvían del frente le entregaban en el interior del templo y bajar luego a pollos, carneros, becerros, bueyes, pero una fuente próxima para lavarse, dejan- sobre todo, velas en grandes cantidades. do quedar allí el paño de secarse. Bouza Álvarez señala que después de la Guerra Civil se juntaron 300 kilogramos Noia de cera en ofrendas. Tradicionalmente Recomendamos visitar la hermosa villa se celebraba la romería con gaitas, mo- de Noia en julio, cuando se realiza la zas tocando la pandereta y todo el mun- Feria Medieval, ya que nos sumergire- do bailando la muiñeira. En la actuali- mos en el medievo; excelentemente re- dad los romeros acuden a curar enfer- creado en los trajes y puestos artesana- medades nerviosas, aunque también va les, que además cuentan con el magnífi- gente a pedir la curación de otros ma- co escenario del casco histórico. Las les. Miles de personas asisten el día de fiestas patronales de ésta son las de San la romería a la iglesia parroquial, cuyo Bartalomeu (a finales de agosto), en las atrio se encuentra atestado de tendere- que se combinan música y fuegos artifi- tes en los que se venden rosquillas, re- ciales, con actividades lúdicas y depor- cuerdos y otros artículos variados. Algu- tivas. Para los amantes de la empanada nas personas dan varias vueltas de rodi- diremos que el último domingo de llas a la iglesia en señal de sacrificio. Lo agosto tiene lugar una celebración espe- más habitual es que la gente se ponga cial que cuenta con el protagonismo de en fila para pasar junto al santo, con la este producto. El 25 de abril tiene lugar intención de besar y tocar con pañuelos la Feria de San Marcos, gran feria anual la urna. A continuación los devotos se por excelencia que se celebra desde el acercan hasta la capilla del Rial, donde siglo XVI con una feria caballar, y que nace una cantarina fuente. En ésta lavan actualmente se amplió con una muestra los romeros la cara y los ojos, luego be- de maquinaria agrícola. Mencionar tam- ben agua y, la mayor parte de ellos, de- bién la celebración del Carmen el 16 de jan quedar al lado del manantial los pa- julio. En la feligresía de Ponte de San ñuelos con los que unos se lavan y otros Francisco, del 11 al 12 de septiembre, se secan. Asimismo, es normal ver per- celebran sus vecinos las fiestas de Nues- sonas que se golpean suavemente la ca- tra Señora de los Remedios, es obligado beza con una piedra mojada, y otros participar en los concurridos actos reli- que dan croques al santiño –la figura de giosos y en sus verbenas nocturnas. piedra que se encuentra en una hornaci- na abierta en la pared de la fuente–. Muros Después los devotos se dirigen al cru- En el mes de julio, en Esteiro (Muros), ceiro que se levanta en medio del atrio se disputa la cada vez más famosa Ca- y dan nueve vueltas alrededor mientras rreira de Carrilanas, declarada Fiesta de rezan otros tantos Padrenuestros, al aca- Interés Turístico, en la que intrépidos bar unos lo besan y otros golpean la ca- constructores de vehículos rodantes se beza contra el pie del mismo. También deslizan por pronunciadas pendientes en el municipio de Outes, en San Xoan en busca de la victoria y, sobre todo, de de Roo, sigue vigente la costumbre de pasarlo bien. En Muros son famosas las ▲ Procesión de Semana Santa en Porto do Son acudir a sacar el aire (debilidad de tipo verbenas nocturnas de las fiestas de San ▲ Romería de la Virgen de Loreto (Porto do Son) fisiológico). Quien quiera curar este mal Pedro (29 de junio) y del Carme (16 de Romaría da Virxe de Loreto (Porto do Son) debe dormir sobre una lápida señalada julio) entre otras.

56 Comarcas Muros-Noia ▲ Carrilanas en Esteiro (Muros)

Os que volvían do frente entregábanlle unha fonte próxima para lavarse, dei- polos, carneiros, becerros, bois, pero xando ficar alí o pano de secarse. sobre todo, velas en grandes cantida- des. Bouza Álvarez sinala que logo da Noia Guerra Civil xuntáronse 300 quilogra- Recomendamos visitar esta fermosa vila mos de cera en ofrendas. Tradicional- de Noia en xullo, cando se realiza a mente celebrábase a romaría con gai- Feira Medieval, xa que nos mergullare- tas, mozas tocando a pandeireta e todo mos no medievo; excelentemente re- o mundo bailando a muiñeira. Na ac- creado nos traxes e postos artesanais, tualidade os romeiros acoden a curar que aínda por riba teñen como escena- enfermidades nerviosas, aínda que ta- rio o casco histórico. As festas patronais mén vai xente a pedir a curación dou- desta son as de San Bartolomeu (a fi- tras doenzas. Milleiros de persoas asis- nais de agosto), nas que se combinan ten o día da romaxe á igrexa música, fogos de artificio, con activida- parroquial, na que o adro se atopa atei- des lúdicas e deportivas. Para os aman- gado de tenderetes nos que se venden tes da empanada diremos que o último rosquillas, recordos e outros artigos. Al- domingo de agosto ten lugar unha cele- gunhas persoas dan varias voltas de xe- bración especial que conta co protago- onllos ó redor da igrexa en sinal de sa- nismo deste producto. O 25 de abril crificio. O máis habitual é que a xente ten lugar a Feira de San Marcos, gran se poña en ringleira para pasar xunto ó feira por excelencia que se celebra des- santo, alí bican a urna ou a tocan con de o século XVI cunha feira cabalar, e panos. A continuación os devotos aché- que actualmente se ampliou cunha ganse á capela do Rial, onde nace unha mostra de maquinaria agrícola. Na pa- cantareira fonte. Nesta lavan os romei- rroquia de Ponte de San Francisco, do ros a cara e os ollos, logo beben auga 11 ó 12 de setembro, celebran os seus e, a maior parte deles, deixan quedar veciños as festas de Nosa Señora dos xunto ó manancial os panos cos que Remedios, é obrigado participar nos uns se lavan e outros se secan. Asema- concorridos actos relixiosos e nas súas de, é normal ver persoas que golpean verbenas nocturnas. lenemente a cabeza cunha pedra mo- llada, e outros que dan “croques coa Muros testa ó santiño” – a figura de pedra que No mes de Xullo, en Esteiro (Muros), se acha nunha fornela aberta na parede dispútase a cada vez máis famosa Ca- da fonte–. Despois os devotos diríxense rreira de Carrilanas, declarada Festa de ó cruceiro que se levanta no medio do Interese Turístico, onde intrépidos cons- adro e dan nove voltas ó redor mentras tructores de vehículos rodantes se desli- rezan outros tantos “Painosos”, ó rema- zan por pronunciadas pendentes en tar uns bícano e outros golpean a cabe- busca da victoria e, sobre todo, de pa- za contra o pé do mesmo. Tamén no salo ben. En Muros son tumultuosas as concello de Outes, en San Xoan de verbenas nocturnas das festas de San Roo, segue vixente o costume de acudir Pedro (29 de xuño) e do Carme (16 de a sacar o ar (debilidade aguda de tipo xullo), entre outras. ▲ Campeonato de España de Windsurf (Porto do Son) fisiolóxico). Quen queira curar este mal ▲ Fiesta caballar en Caamaño (Porto do Son) debe durmir sobre unha lauda sinalada Festa cabalar en Caamaño (Porto do Son) no interior do templo e baixar logo a

Comarcas Muros-Noia 57 Carnota En el ayuntamiento de Carnota gozaremos del buen tiempo en la romería de Nosa Señora dos Remedios, que se hace en Lira en Semana Santa, del final del verano en los festejos en honor a la Virxe das Dolo- res (15 de Septiembre), y del invierno en la festividad de Santa Comba y San Silves- tre (31 de diciembre).

En todos los pueblos y villas de nuestros municipios tiene gran tradición la víspera de San Xoán, en la que se hacen cachare- las (hogueras), sardinas, churrascadas... En algunos lugares existe la costumbre, en esta fecha, de coger sin permiso los ca- rros, arados o cancelas de los vecinos y dejarlos todos juntos en un sitio específico en cada parroquia, para que al día si- guiente los dueños de estos objetos los lleven para casa. ▲ Marisco

Carnota No concello de Carnota gozaremos do bo tempo na Romaría de Nosa Señora dos Remedios, que se fai en Lira en Se- Gastronomía Gastronomía mana Santa, do final do verán nos fes- Estrella destacada entre los platos que Estrela destacada entre os pratos que texos na honra da Virxe das Dolores (15 pueden degustar los que nos visiten es, poden degustar os que nos visiten é, in- de Setembro), e do inverno na festivi- indudablemente, el marisco. Tanto crus- dubidablemente, o marisco. Tanto crus- dade de Santa Comba e San Silvestre táceos (nécoras, bueyes, centollos, ciga- táceos (nécoras, bois, centolos, cigalas) (31 de decembro). las) como bivalvos (mejillones, almejas, como bivalvos (mexillóns, ameixas, os- ostras, berberechos) le dan fama interna- tras, berberechos) danlle sona interna- En tódolos pobos e vilas dos nosos mu- cional a nuestra ría. Es posible comer cional á nosa ría. É posible comer den- nicipios ten grande tradición a véspera desde sencillos mejillones al vapor hasta de sinxelos mexillóns ó vapor ata a de San Xoán, na que se fan cacharelas la reina de los mariscos, la centolla, con raíña dos mariscos, a centola, coa ga- (fogueiras), sardiñadas, churrascadas... la garantía de la frescura de nuestros pro- rantía da frescura dos nosos productos Nalgúns lugares hai o costume, nesta ductos difícil de conseguir en otros luga- difícil de conseguir noutros lugares, e data, de coller sen consentimento os res, y de su procedencia de nuestro mar. da súa procedencia do noso mar. carros, arados ou cancelas dos veciños e deixalos todos xuntos nun sitio espe- Imperdonable sería visitarnos y no pro- Imperdoable sería visitarnos e non pro- cífico en cada parroquia, para que ó día bar el pulpo á feira, plato de sabor ini- bar o polbo á feira, prato de sabor ini- seguinte os donos destes obxectos os gualable que preparan de forma magis- gualable que preparan de forma maxis- leven para casa. tral en los pueblos del litoral. El pescado tral nos pobos do litoral. O peixe desta de esta zona tampoco dejarán indiferen- zona tampouco deixarán indiferentes tes dada su calidad y variedad de modos dada a súa calidade e variedade de de preparación (a la parrilla, a la cazue- modos de preparación (á grella, á cazo- la, a la plancha...); recomendamos pro- la, á prancha...); recomendamos probar bar la típica caldeirada, de rape, merluza a típica caldeirada, de rape, pescada ou o bacalao. Sardinas, rodaballo, pipións, bacallau. Sardiñas, pipións e a lamprea, lamprea, pez de río de temporada que se peixe de río de tempada que se captura captura en el Tambre, son otros de los no Tambre, son outros do peixe que pescados que surten las mesas de los res- surten as mesas dos restaurantes das taurantes de nuestras villas y pueblos. nosas vilas e pobos. Moi reconfortante Muy reconfortante resulta, sobre todo en resulta, sobre todo en inverno, tomar invierno, tomar un buen caldo hecho a un bo caldo feito a base de auga, car- base de agua, carne, verduras, unto, ha- ne, patacas, verduras, unto e fabas. As bas y patatas. Las carnes de esta tierra carnes desta terra tampouco teñen per- tampoco tienen pérdida: asadas, cocidas, da: asadas, cocidas, á grella, ó a la parrilla, al horno...todas están sucu- forno...todas son gorentosas. Os cordei- lentas. Los corderos y cabritos son espe- ros e cabritos son especialmente sabo- cialmente sabrosos en romerías como la rosos en romarías como a do Socorro del Socorro (el primer domingo de sep- (o primeiro domingo de setembro), on- tiembre), a donde acuden docenas de de acoden ducias de persoas exclusiva- personas exclusivamente para comer este mente para comer este manxar. manjar.

58 Comarcas Muros-Noia ▲ Empanada de berberechos

Tradicional –y de ineludible degustación Tradicional –e de ineludible degusta- en el Carnaval– es la laconada, lacón ción no Entroido– é a laconada, lacón con grelos (hojas de nabo) que se acom- con grelos (follas de nabo) que se acom- paña generalmente de cacheira (cabeza paña xeralmente de cacheira (cabeza de de cerdo), rabo, chorizos caseros y pata- porco), rabo, chourizos caseiros e pata- tas. Asimismo son exquisitos los callos cas. Asemade son deliciosos os callos –plato a base de garbanzos, chorizos y –prato a base de garabanzos, chourizos diversas partes de la vaca, incluidos al- e diversas partes da vaca, incluídos al- gunos huesos troceados– y la fabada. gúns ósos troceados– e a fabada.

Por supuesto no podemos olvidarnos de Por suposto non podemos esquecernos la empanada, de trigo o maíz, realizada da empanada, de trigo ou millo, reali- con todo tipo de ingredientes: ostras, zada con todo tipo de ingredientes: os- vieiras, berberechos, calamares, lomo de tras, vieiras, berberechos, calamares, ra- cerdo, pollo, conejo, parrochas, baca- xo de porco, polo, coello, xoubas, ba- lao...; podemos degustarla en restauran- callau...; podemos degustala en restau- tes o comprarla en panaderías para lle- rantes ou mercala en panaderías para varla con nosotros en las excursiones a levala connosco nas excursións á praia la playa o al monte. De postre contare- ou ó monte. De sobremesa contaremos mos en los menús con tartas de manza- nos menús con tortas de mazá, amén- na, almendra, nata, queso... En carnaval doa, nata, queixo... No Entroido goza- es típico tomar filloas, de sartén o piedra, remos coas filloas, de tixola ou pedra, que pueden llevar azúcar, miel, merme- que poden levar azucre, mel, marmela- lada... las orejas, roscas y almendrados. da,... as orellas, roscas e amendoados.

Comarcas Muros-Noia 59 Eventos turístico-culturales Eventos turístico-culturais NOIA [1] 01-02 Febrero: Fiestas del Carmen en La Barquiña. 01-02 Febreiro: Festas do Carme na Barquiña. [2] 25 Abril: Fiestas de San Marcos. 25 Abril: Festas de San Marcos. [3] 22 Mayo: Fiestas de Santa Rita en Santa María de Argalo. 22 Maio: Festas de Santa Rita en Santa María de Argalo. [4] 04 Julio: Fiesta del Carmen en San Pedro en Boa. Popular. 04 Xullo: Festa do Carme en San Pedro en Boa. Popular. [5] 11 Julio: Fiesta de Santa Marina en O Obre. Popular. 11 Xullo: Festa de Santa Marina en O Obre. Popular. [6] 16 Julio: Fiesta del Carmen en Noia. Popular. 16 Xullo: Festa do Carmen en Noia. Popular. [7] 18-20 Julio: Fiesta en O Obre. Popular. 18-20 Xullo: Festa en O Obre. Popular. [8] 24-28 Julio: Fiesta de Santa Cristina en Barro. Popular. 24-28 Xullo: Festa de Santa Cristina en Barro. Popular. [9] Julio: Feria Medieval en Noia. Popular. Xullo: Feira Medieval en Noia. Popular. [10] 01 Agosto: Fiesta del Carmen en Barro. Popular. 01 Agosto: Festa do Carme en Barro. Popular. [11] 15-17 Agosto: Fiesta en Roo. Popular. 15-17 Agosto: Festa en Roo. Popular. [12] 15-17 Agosto: Fiesta parroquial en Santa María de Argalo. 15-17 Agosto: Festa parroquial en Santa María de Argalo. Popular. Popular. [13] 24-29 Agosto: Fiestas patronales en Noia. Patronal. 24-29 Agosto: Festas patronais en Noia. Patronal. [14] 12 Septiembre: Fiesta de Nª Señora de los Remedios. Popular. 12 Setembro: Festa de Nosa Señora dos Remedios. Popular. [15] 2º domingo de Septiembre: Fiesta de Nuestra Señora de los 2º domingo de Setembro: Festa de Nosa Señora dos Reme- Remedios en Santa María de Argalo. dios en Santa María de Argalo. [16] 1ª semana de Noviembre: Romería de San Lois. 1ª semana de Novembro: Romaría de San Lois. PORTO DO SON [1] 22 Enero: Fiesta de San Vicente. 22 Xaneiro: Festa de San Vicente. [2] 20 Junio: Fiesta de la Oreja en A Coviña (Xuño). Gastronómica. 20 Xullo: Festa da Orella na Coviña (Xuño). Gastronómica. [3] 29 Junio: Fiesta en Honor de San Pedro en Baroña. Popular. 29 Xullo: Festa na Honra de San Pedro en Baroña. Popular. [4] 03-04 Julio: Fiestas de Santa Isabel y San Telmo. Popular. 03-04 Xullo: Festas de Santa Isabel e San Telmo. Popular. [5] 25 Julio: Fiesta Caballar en el Campo de la Plata. Curro. 25 Xullo: Festa Cabalar no Campo da Plata. Curro. [6] 07-08 Agosto: Curro del Enxa. Curro. 07-08 Agosto: Curro do Enxa. Curro. [7] 07 Agosto: Romería de San Caetano (Goiáns). Popular. 07 Agosto: Romaría de San Caetano (Goiáns). Popular. [8] 14 Agosto: Fiesta de la Exaltación del pulpo. Gastronómica. 14 Agosto: Festa da Exaltación do polbo. Gastronómica. [9] 09 Septiembre: Romería de la Virgen de Loreto. Popular. 09 Setembro: Romaría da Virxe de Loreto. Popular. [10] 2ª semana de Septiembre: Fiestas del Carmen. 2ª semana de Setembro: Festas do Carme. OUTES [1] 24 de Junio: Fiesta de San Juan en Róo. Patronal. 24 de Xuño: Festa de San Xoán en Róo. Patronal. [2] 29-30 Junio: Fiesta de San Pedro. Patronal. 29-30 Xuño: Festa de San Pedro. Patronal. [3] 10-11 Julio: TAXAMAR, Competición Piragüismo. Deporte. 10-11 Xullo: TAXAMAR, Competición Piragüismo. Deporte. [4] 16 Julio: Fiesta del Carmen en San Cosme de Outeiro. Popular. 16 Xullo: Festa do Carme en San Cosme de Outeiro. Popular. [5] 25 Julio: Fiestas del Carmen en Cando. Romería. 25 Xullo: Festas do Carme en Cando. Romaría. [6] 24-25 Julio: Fiestas del Santísimo. Popular. 24-25 Xullo: Festas do Santísimo. Popular. [7] 01 Agosto: Fiesta del Sacramento en Outes. Romería. 01 Agosto: Festa do Sacramento en Outes. Romaría. [8] 01 Agosto: Fiesta de San Cristóbal. Romería. 01 Agosto: Festa de San Cristovo. Romaría. [9] 05-06 Agosto: Fiesta de San Juan en O Freixo de Sabardes. Po- 05-06 Agosto: Festa de San Xoán en O Freixo de Sabardes. pular. Popular. [10] 10-11 Agosto: Fiestas de San Lorenzo. Patronal. 10-11 Agosto: Festas de San Lourenzo. Patronal. [11] 15-17 Agosto: Fiestas Patronales de Entíns. Patronal. 15-17 Agosto: Festas Patronais de Entíns. Patronal. [12] 08-09 Sept.: Fiestas del Puente, en Ponte Nafonso. Popular. 08-09 Setembro: Festas da Ponte, en Ponte Nafonso. Popular. [13] 8 Septiembre: Fiestas del Carmen en O Freixo de Sabardes. Po- 8 Setembro: Festas do Carme en O Freixo de Sabardes. Po- pular. pular. [14] 8 Septiembre: Romería de Nuestra Señora del Rial. Romería. 8 Setembro: Romaría de Nosa Señora do Rial. Romaría. [15] 19-20 Septiembre: Fiesta de los Dolores y San Roque de En- 19-20 Setembro: Festa das Dores e San Roque de Entíns. Po- tíns. Popular. pular. [16] 27 de Septiembre: Fiestas Patronales en San Cosme de Outeiro. 27 Setembro: Festas Patronais en San Cosme de Outeiro. Po- Popular. pular. [17] 28-29 Septiembre: Romería de San Campio. Romería. 28-29 Setembro: Romaría de San Campio. Romería. [18] 29-30 Septiembre: Fiesta de San Miguel en Valadares. Patronal. 29-30 Setembro: Festa de San Miguel en Valadares. Patronal. [19] 1º domingo de Septiembre: Romería de O Socorro En Mirás. 1º domingo de Setembro: Romaría de O Socorro En Mirás. [20] Domingo de Pentecostés: Romería de San Paio en San Lorenzo Domingo de Pentecostés: Romaría de San Paio en San Lou- de Matasueiro. renzo de Matasueiro.

60 Comarcas Muros-Noia LOUSAME [1] 28 Mayo: Fiesta de Nuestra Señora de la Gorgosa en Camboño. 28 Maio: Festa de Nosa Señora da Gorgosa en Camboño. [2] 24-25-26 Junio: Fiestas de San Juan en Lousame. 24-25-26 Xuño: Festas de San Xoán en Lousame. [3] 25 Junio: Fiesta del Santísimo Sacramento en Lousame. 25 Xuño: Festa do Santísimo Sacramento en Lousame. [4] 29 Junio: Fiesta de San Pedro en Tállara. 29 Xuño: Festa de San Pedro en Tállara. [5] 11 Julio: Fiesta de San Bieito en Vilacova. 11 Xullo: Festa de San Bieito en Vilacova. [6] 2º domingo de Julio y lunes siguiente: Fiesta de San Cristóbal 2º domingo de Xullo e luns seguinte: Festa de San Cristovo en en Lousame. Lousame. [7] 1 Agosto: Fiesta de San Finx en Vilacova. 1 Agosto: Festa de San Finx en Vilacova. [8] 1º domingo de Agosto: Fiesta de la Peregrina en Lesende. 1º domingo de Agosto: Festa da Peregrina en Lesende. [9] 6-7-8-9 Agosto: Fiesta de San Xusto Pastor en San Xusto. 6-7-8-9 Agosto: Festa de San Xusto Pastor en San Xusto. [10] 9-10 Agosto: Fiesta de San Lorenzo y San Mamed en Tállara. 9-10 Agosto: Festa de San Lourenzo e San Mamede en Tállara. [11] 2º sábado y domingo de Septiembre: Fiestas Patronales en Vila- 2º sábado e domingo de Setembro: Festas Patronais en Vilaco- cova. va. [12] 16-17 Septiembre: Fiesta de Las Dolores en Fruíme. 16-17 Setembro: Festa das Dores en Fruíme. [13] 3º domingo de Septiembre: Nuestra Señora de las Cabezas en 3º domingo de Setembro: Nosa Señora das Cabezas en Fruí- Fruíme. me. [14] Último domingo de Septiembre y los 5 días siguientes: Fiestas Último domingo de Setembro e os 5 días seguintes: Festas de de San Roquiño en Tállara. San Roquiño en Tállara. [15] 02 Octubre: Fiestas de San Xosé en Camboño. 02 Outubro: Festas de San Xosé en Camboño. [16] 11 Noviembre: Fiestas de San Martiño en Lesende. 11 Novembro: Festas de San Martiño en Lesende.

MUROS [1] Domingo de Pascua: Fiesta de La Palomita. Domingo de Pascua: Festa da Palomita. [2] 24-26 Junio: Fiesta de San Juan en Serres. Popular. 24-26 Xuño: Festa de San Xoán en Serres. Popular. [3] 28-30 Junio: Fiestas Patronales de San Pedro en Muros. Patro- 28-30 Xuño: Festas Patronais de San Pedro en Muros. Patro- nales. nais. [4] Julio: Gran Premio de Carrilanas de Esteiro. Fiesta declarada Xullo: Gran Premio de Carrilanas de Esteiro. Festa declarada de Interés Turístico. de Interese Turístico. [5] 1º sábado de Julio: Fiesta de la empanada. 1º sábado de Xullo: Festa da empanada. [6] 04-05 Julio: Fiesta del Carmen en Abelleira. Popular. 04-05 Xullo: Festa do Carme en Abelleira. Popular. [7] 1ª quincena de Julio: Jornadas “Muros Mira ao Mar”. Jornadas 1ª quincena Xullo: Xornadas “Muros Mira ao Mar”. Xornadas [8] 15-17 Julio: Fiesta de la Virgen del Carmen en Muros. Popular. 15-17 Xullo: Festa da Virxe do Carme en Muros. Popular. [9] 18 Julio: Fiesta de Santa Marina en Esteiro. Popular. 18 Xullo: Festa de Santa Marina en Esteiro. Popular. [10] 24-25 Julio: Romería de la Madanela en Louro. Romería. 24-25 Xullo: Romaría da Madanela en Louro. Romaría. [11] 25 Julio: Fiestas de Santiago en Tal. Popular. 25 Xullo: Festas de Santiago en Tal. Popular. [12] 30 Julio-1 Agosto: Torneo de Fútbol-Playa. Deporte. 30 Xullo-1 Agosto: Torneo de Fútbol-Praia. Deporte. [13] 31 Julio-1 Agosto: Fiesta del Carmen en Louro. Popular. 31 Xullo-1 Agosto: Festa do Carme en Louro. Popular. [14] 16 Agosto: Fiesta de San Roque en Muros. Popular. 16 Agosto: Festa de San Roque en Muros. Popular. [15] 2º quincena de Agosto: Jornadas de exaltación de Pescado y 2º quincena de Agosto: Xornadas de exaltación de Peixe e Marisco. Marisco. [16] 2ª quincena de Septiembre: Fiesta del Mar y del Deporte. 2ª quincena de Setembro: Festa do Mar e do Deporte. [17] 1º domingo de Septiembre: Romería de la Virgen del Camino. 1º domingo de Setembro: Romaría da Virxe do Camiño.

CARNOTA [1] 20 Enero: Fiesta de San Sebastián en Pedrafigueira. 20 Xaneiro: Festa de San Sebastián en Pedrafigueira. [2] Abril: Romería de Nuestra Señora de los Remedios en Lira. Abril: Romaría de Nosa Señora dos Remedios en Lira. [3] 18-20 Junio: Jornadas Internacionales de Cultura Tradicional. 18-20 Xuño: Xornadas Internacionais de Cultura Tradicional. Cultural. Cultural. [4] 23 Julio: Fiesta del Carmen en Caldebarcos. Romería. 23 Xullo: Festa do Carme en Caldebarcos. Romaría. [5] 07-09 Agosto: Fiesta de San Mamed. 07-09 Agosto: Festa de San Mamede. [6] 13-14 Agosto: Fiesta de San Clemente en O Pindo. 13-14 Agosto: Festa de San Clemente en O Pindo. [7] 21-22 Agosto: Fiesta de la Cachelada en Mallou. Gastronómica. 21-22 Agosto: Festa da Cachelada en Mallou. Gastronómica. [8] 08-10 Septiembre: Cristo de San Mamed. 08-10 Setembro: Cristo de San Mamede. [9] Sin fecha fija: Fiesta del Mar en Lira. Sen data fixa: Festa do Mar en Lira. [10] Sin fecha fija: Fiesta del Cerdo en Lariño. Sen data fixa: Festa do Porco en Lariño.

Comarcas Muros-Noia 61 Directorio

Fundación para o Desenvolvemento 981 842093 O FORNO da Comarca de Noia Fax 981 825402 Mazacáñamos, 13 981 821604 Fundación para o Desenvolvemento 981 867822 O PETO da Comarca de Muros Castelao, 1 981 820785 PIZZERÍA MAMMAMÍA Ayuntamiento de Noia Fray Luis Rodríguez 981 824572 Concello de Noia PIZZERÍA VENECIA Esquina Romero Blanco 981 823212 Teléfonos comunes / Teléfonos comúns SAN MARCO Ayuntamiento Concello 981 842100 Edificio Río Tines, 15 981 825009 Información Turística 981 824169 Casa de la Cultura / Biblioteca / Aula informática VEITURIÑA República Argentina, 25-Bajo 981 825207 Casa da Cultura / Biblioteca / Aula informática 981 820236 Polideportivo 981 820494 Casa de la Juventud Casa da Xuventude 981 823802 Asociación de Empresarios 981 822659 Ayuntamiento de Outes Radio local 981 828029 Policía Local 981 842101 Concello de Outes Guardia Civil Garda Civil 981 820515 Teléfonos comunes / Teléfonos comúns Protección Civil 900 444222 Ayuntamiento Concello 981 850003 SOS Galicia SOS Galicia 112 Casa de la Cultura Casa da Cultura 981 850950 Emergencias/Ambulancia Emerxencias/Ambulancia 061 Pabellón de deportes Pavillón de deportes 981 850748 Incendios forestales Incendios forestais 085 Centro Social 981 850741 Centro de Salud Centro de Saúde 981 842180 Asociación de empresarios 981 850640 Urgencias Urxencias 981 842184 Policía Local 981 850350 Cruz Roja Cruz Vermella 981 821184 - 981 824839 Guardia Civil Garda Civil 981 850019 981 823310 Protección Civil 629 880090 Juzgados Xulgados 981 820503 Centro de Salud Centro de Saúde 981 850582 Correos y Telégrafos Correos e Telégrafos 981 822405 Juzgado Xulgado 981 842470 Taxis 981 820195 - 981 822627 Farmacia 981 850114 Estación de autobuses 981 824780 Farmacias 981 820055 - 981 820073 Alojamientos / Aloxamentos 981 820236 - 981 820486 - 981 820668 HOSTAL FELICIANO VIVES Alojamientos / Aloxamentos Avda. de Compostela, 11 981 850074 HOTEL PARK RÍA DE NOIA*** CASA DE TURISMO RURAL DO PEDROLO Río do Porto,s/n (Barro) 981 823729 Matasueiro (San Lourenzo) 981 850377 - 661 726444 HOTEL ELISARDO* HOSTAL A VERIÑA DO MAR Ferrador,15 981 820130 Playa de Broña, s/n (Roo) 981 765268 CASA DE TURISMO RURAL DO TORNO HOSTAL MONTREAL Lugar do Torno, 1 981 842074 Cruceiro de Roo, s/n 981 765108 CASA DE TURISMO RURAL DE RONCHA CASA DE TURISMO RURAL DE ROQUE Argalo, 54 981 821540 - 629 783723 Sarnón (San Ourente) 981 851167 - 650 895038 HOTEL-RESTAURANTE NOIA CASA DE TURISMO RURAL PERFEUTO-MARÍA Curros Enriquez, 27 981 822552 Cabanamoura (San Ourente) 981 851009 HOTEL–RESTAURANTE CEBOLEIRO 1 HOSTAL VIÑA Galicia,15 981 828049 Cruceiro de Roo, 21 981 765007 HOSTAL VALADARES CASA DO ZULEIRO Egás Moniz, 1 981 820436 Brión de Arriba, 52. San Xoán de Roo 981 765531 HOSTAL SINGAPORE Restaurantes Boa, 22 981 823736 AREAL Restaurantes Areal, s/n 981 850857 CASA SANTOLO BRASIL Calvario,2 981 820196 Cruceiro de Roo 981 765008 ELISARDO CASA DE ROQUE Costa do Ferrador,15 981 820130 Sarnón, s/n (San Ourente) 981 851167 ALBORÉS CASA PETO Rúa Ferreiros, 28 981 820152 Cruceiro de Roo 981 765736 BAJAMAR FELICIANO VIVES Espíritu Santo,15 981 820860 Calvo Sotelo, 11 981 850074 MESÓN SENRA MESÓN O PORTELO Escultor Ferreiro, 18 981 820084 Avd. do Rocío,2 981 850565 FERRADOR CASA AMANDA Costa do Ferrador, 11 981 820080 Rúa da Capela, 7 981 850180

62 Comarcas Muros-Noia FURNAS Ayuntamiento de Porto do Son As Furnas (Xuño) 981 769272 Concello de Porto do Son HOSTAL-RESTAURANTE LEÓN II Teléfonos comunes / Teléfonos comúns Playa de Ornada-Miñortos, 44 (Portosín) 981 766188 Ayuntamiento Concello 981 867412 - Fax 981 767358 MANBOLS Secretaría 981 867497 Pozo, 14 (Portosín) 981 766404 Tesorería Tesourería 981 867413 O CASTRO Oficina Municipal de Deportes 981 853405 Castro de Baroña, 18 981 767430 Servicio Técnico (Aparejador) Aparellador 981 867498 O NOSO BAR Policía Local 981 853071 Mariño, 9 (Portosín) 981 766062 Servicios Sociales Servicios Sociais 981 867414 PORTOFINO Pabellón Municipal Pavillón Municipal 981 767761 San Andrés, 15 (Portosín) 981 766592 Biblioteca Municipal 981 854088 Oficina de Información Turística 981 767735 UNIVERSAL Agrupación de Protección Civil 981 854156 Quintáns, 17 (Nebra) 981 767121 Servicio Alumbrado Público 981 853032 Biblioteca Porto do Son 981 854088 Biblioteca Portosín 981 766332 Ayuntamiento de Lousame Ludoteca Porto do Son 981 767589 Correos y Telégrafos Correos e Telégrafos 981 853353 Concello de Lousame Parada de Taxis Porto do Son 981 853141 Teléfonos comunes / Teléfonos comúns Centro de Salud Porto do Son Centro de Saúde 981 854000 Ayuntamiento Concello 981 820494 - Fax 981 821865 Centro de Salud Portosín Centro de Saúde 981 766772 Polideportivo 981 820494 Centro de Salud de Xuño Centro de Saúde 981 769825 Casa de la Cultura/Biblioteca/Aula informática Asociación de empresarios 981 767420 Casa da Cultura / Biblioteca / Aula informática 981 825780 Farmacias Porto do Son 981 853028 - 981 853003 Centro de Salud Centro de Saúde 981 822508 Farmacia Portosín 981 766171 Protección Civil 112 Farmacia Xuño 981 769157 Farmacia 981 820384 - Fax 981 820384 Farmacia Queiruga 981 768519 Alojamientos / Aloxamentos Alojamientos / Aloxamentos CASA DE TURISMO RURAL DO XAN CASA RURAL DO FIEIRO Ardeleiros (Fruime) 981 877988 O Fieiro, 12 (Miñortos) 630 494573 - 981 824994 CASA DE TURISMO RURAL DO TARELA HOSTAL ARNELA II Lugar de Maside s/n - Lousame 981 825441 - 654 230404 Travesía 13 de Septiembre, 4 981 767344 ALBERGUE TOXOSOUTOS HOSTAL-RESTAURANTE LEÓN II San Xusto de Toxosoutos 981 820494 Playa Ornanda. Miñortos. Porto do Son 981 766188 PORTOFINO Restaurantes San Andrés, 15 (Portosín) 981 766592 GUMERSINDO HOSTAL AZTECA Iglesia (Tállara) 981 823803 Playa Ornanda. Miñortos. Porto do Son 981 766232 O TRAPEIRO HOTEL VILLA DEL SON* Crta. Noia-Boiro Km.2 (Merelle) 981 821420 Trincherpe, 11 981 767304 PARRILLADA LOUSAME CAMPING CAAVEIRO Aldea Grande, 14 981 821904 Playa de Caaveiro. Noal (San Vicente) 981 767355 CAMPING PUNTA BATUDA Playa Ornanda. Miñortos. Porto do Son 981 766542 Ayuntamiento de Muros Restaurantes Concello de Muros A NOSA RÍA Teléfonos comunes / Teléfonos comúns Plaza do Curro, s/n (Portosín) 981 766120 Ayuntamiento Concello 981 826050 ARNELA Casa de la Cultura Casa da Cultura 981 762294 Arnela, 9 (Baroña) 981 854131 Policía Local 981 827276 Guardia Civil Garda Civil 981 826013 ARNELA II Protección Civil 626 399839 Travesía 13 de Septiembre, 4 981 767344 Centro de Salud Muros Centro de Saúde 981 867616 CAFÉ-BAR RESTAURANTE AREA LONGA Centro de Salud Esteiro Centro de Saúde 981 763008 Calderramos (Baroña) 981 767387 Urgencias Urxencias 981 867802 Casa del Mar Casa do Mar 981 826162 CAMPING PUNTA BATUDA Cofradía de Pescadores Confraría de Pescadores 981 826143 Playa Ornanda (Miñortos) 981 766542 Capitanía de Puertos Capitanía de Portos 981 826005 CASA CAROU Juzgado Xulgado 981 826024 Camino Nuevo, 24 (Noal) 981 853021 Correos Muros 981 762051 Correos Esteiro 981 763077 DIPIETRO Correos Louro 981 827153 Rambla,1. Portosín 981 766630 Autobuses Monbus-Castromil 981 826028 FONTÁN Autobuses Arriva-Finisterre 981 826983 Aguieira. Porto do Son 981 767254 Taxis Muros 981 826227 - 981 826306

Comarcas Muros-Noia 63 Directorio

Taxis Esteiro 981 763588 DON BODEGÓN Farmacias Muros 981 826308 - 981 762034 Porta da Vila, 19 981 827802 Farmacia Esteiro 981 763064 LA MURADANA Farmacia Tal 981 763036 Avda. Castelao, 107 981 826885 Farmacia Serres 981 762222 Farmacia Louro 981 827376 MESÓN FOGAREIRO Estrada do Faro - Louro 981 826089 Alojamientos / Aloxamentos MONTE LOURO CAMPING A VOUGA San Francisco - Louro 981 826505 Louro. Ctra. Muros-Finisterre Km. 3 981 827607 MESÓN O MARIÑEIRO CAMPING ANCORADOIRO Porteliña, 59 981 827667 Ctra. Muros-Finisterre Km. 7,200 981 878897 PLAYA CAMPING SAN FRANCISCO San Francisco - Louro 981 826501 Louro 981 826148 PLAYA ATLÁNTICA APARTAMENTOS ANCORADOIRO Lugar San Francisco, s/n 981 826451 O Ancoradoiro - Louro 981 878896 APARTAMENTOS MANUEL REY PUNTA UÍA Ctra. Do Faro, 9 - Louro 981 856238 Punta Uía - Esteiro 981 855005 APARTAMENTOS MATILDE RESTAURANTE O NORAY Baño, 156 981 826305 Paseo Bombé 981 762468 HOSTAL ANTONIO RESTAURANTE O MUIÑO San Francisco - Louro 981 762129 Esteiro 981 763885 HOSTAL ARLI RESTAURANTE FORMOSO San Francisco - Louro 981 827801 Louro 981 827176 HOSTAL J. LAGO Avda. Castelao, 3 981 827503 HOSTAL MARBELLA Ayuntamiento de Carnota Buena Vista, 10 981 826 233 Concello de Carnota HOSTAL PADRES FRANCISCANOS Rúa do Convento, s/n - Louro 981 826148 Teléfonos comunes / Teléfonos comúns HOSTAL PÉREZ Ayuntamiento Concello 981 857032 - 981 857026 Convento, 28 - Louro 981 762131 Consultorio Municipal 981 857271 HOSTAL PLAYA ATLÁNTICA Policía Local 617 444740 Louro 981 826451 Cofradía de Lira Confraría de Lira 981 761252 HOSTAL RIA DE MUROS Cofradía de O Pindo Confraría de O Pindo 981 764815 Avda. Castelao, 53 981 826056 Centro de Salud Centro de Saúde 981 857271 Farmacias Carnota 981 857085 - 981 857031 HOTEL MURADANA** Farmacia O Pindo 981 764834 Avda. Castelao, 99 981 826885 Farmacia Lira 981 761377 HOTEL RURAL PUNTA UÍA** Uía - Esteiro 981 855005 Alojamientos / Aloxamentos CASA RURAL JALLAMBAU RURAL APARTAMENTOS FARO INSUA Miraflores, 51 981 826083 Camiño do Faro s/n - Lariño 981 761731 O CASTELO HOSTAL A REVOLTA Rúa do Cabo 981 826528 O Pindo 981 764864 Restaurantes HOSTAL MIRAMAR A VOUGA Plz. del Generalísimo, 2 981 857016 A Vouga - Louro 981 827607 PENSIÓN LA MORADA A DÁRSENA Ctra. Muros - Cee - Sta. Comba 981 764870 Avda. Castelao, 1 981 826864 PENSION SOL Y MAR A ESMORGA O Pindo,157 981 760298 Paseo Bombé, s/n 981 826528 A VIANDA Restaurantes Adav. Castelao, 47 981 826322 A REVOLTA ANCORADOIRO O Pindo, 67 981 764864 O Ancoradoiro - Louro 981 878896 CASA GOYANES ANTONIO As Breas, 1 981 857013 San Francisco-Louro 981 826460 CASA MANOLO PARRILLADA BENI Caldebarcos 981 760306 Virxe do Camiño, 45 981 827659 CAMPING. ANCORADOIRO MIRAMAR O Ancoradoiro - Louro 981 878897 Prz. Galicia, 5 981 857016 CANDILEXAS O NOSO LAR Avda. Castelao, 31 981 826321 Vilar, 126 981 857302 CARMIÑA PARRILLADA FONTEVELLA Ribeira do Maio, 41 981 761252 Caldebarcos 981 760304

64 Comarcas Muros-Noia Edita A.R.D. Ría Muros-Noia Fundación Comarcal de Noia Fundación Comarcal de Muros

Dirección y coordinación Dirección e coordinación José Carlos Fernández-Barja Martínez Inés Monteagudo Romero

Fotografía José Salgado, Ramón Losada, Xurxo Lobato, Suso Xogaina, Jesús Tarela, Marcos Gallego, Antonio Veiga, Tino Martínez, José C. Fernández-Barja

Fotomontajes Fotomontaxes Jorge García, Jesús Tarela

Diseño e impresión Deseño e impresión Jesús Tarela. Grafidea

Dep. Legal: C-0000-2005 ISBN: 84-609-5767-5 Comarcas Muros - Noia