Letters of Stone. From Nazi Germany to Alluding to the project of a German artist, South Africa. who has embedded “stumbling stones” Steven Robins. that are inscribed with the names of Cape Town: Penguin, 2016. 314 pp. Holocaust victims into the pavement of ISBN 978 1 77609 024 2. many German towns and cities, Robins DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.18 grasped the opportunity of using these “letters of stone” to uncover and preserve In this moving book the author takes the memory of his German relatives. the reader on a captivating but painful Much of the book consists of extensive journey of discovery through the history citations from these eyewitness accounts of his own family. Steven Robins, a of the ever-increasing discrimination and social anthropologist at Stellenbosch persecution of the Jews in Nazi Germany. University, describes his childhood in a The women in the photograph—the Jewish South African home within the book contains a considerable number familiar coordinates of a comfortable of family pictures—turned out to be the white middle class existence in the author’s grandmother and aunts who 1960s and 1970s. At an age when he perished in Auschwitz. became progressively aware of the gross It is well known that Holocaust injustices of apartheid he began to ask survivors, or those who were lucky questions about his father’s upbringing enough to escape before they were in post-World War I Germany. Initially, sucked into the Nazi extermination the curiosity of the author was incited industry, often suppressed their trauma by an old photograph of three sombre- in silence. As the author is able to attest, looking women in the family dining even the descendants of the survivors room that was never explained or spoken have to battle with the repercussions about. Herbert Robins was a refugee of blocked memories, especially when from Nazi Germany who had washed children become exposed to symptoms up on the shores of South Africa in 1936. of psychological trauma and erratic He steadfastly refused to talk about his behaviour of their parents. The author previous life and refrained from speaking openly describes his own feelings of about the fate of his parents, siblings dread and helplessness that frequently and other family members that he had overcame him at various stages of the to leave behind in Germany. The chance exploration of his family history. The discovery of a stack of letters in the Cape letters provide ample evidence of the Town flat of relatives after the death of humiliating circumstances that the Nazi his father became a turning point for bureaucracy created for Jews in Germany, the author. With the help of friends and whose impact was designed to destroy colleagues Robins began the difficult the spirit of people who were gradually task of deciphering and translating pushed into the abyss of the Holocaust. these letters from German into English. The writers of these letters had, of course,

258 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 every reason to express their anguish in Fischer, the author of an anthropological ways that would not provoke the wrath study of the Rehoboth Basters in German of the censors. Superficially cheerful South West Africa, who became a leading assurances of being able to cope must be academic under the Nazis. Robins is also read as transparent attempts to comfort inspired by Hannah Arendt’s quest for the Herbert in South Africa, who can only links between colonialism and European have agonised over the fate of his loved authoritarianism that she discussed in ones. The letters often revolve around the her book The Origins of Totalitarianism frantic attempts made to leave Germany. (1951). This attests to the intellectual Unsurprisingly, they increasingly integrity of the author as he makes an resounded with despair in the face of the effort in discussing the sinister aspects unwillingness of foreign countries, such as of the involvement of his own discipline South Africa from the late 1930s, to throw in endorsing racist stereotypes that were out a life line to Jews. Herbert had been meant to justify white supremacy. As lucky to enter his new country before the the general style of the book seems to immigration laws were tightened. indicate, however, these sections provide As Robins points out, it is impossible relevant background information more to read these letters without a sense of for the benefit of the non-specialist than foreboding. The guarded references to of scholarly readers. It is an ambitious the increasing economic hardship and undertaking to address the complexity social ostracisation experienced by Jews of the debates about the ideological and merely hint at the gruesome reality intellectual connections between German in Nazi Germany. With the hindsight National Socialism and South African granted to present-day readers, we know racism and apartheid within the scope the fate that awaited these men and of a biographical study. It should also be women as an elongated and agonising noted that some inaccuracies seem to have social death reached its culmination in slipped through the proofreading process. systematic mass murder. The South African maverick politician, In describing his journeys to Germany, Oswald Pirow, was not the founder of the Poland, Israel and the United States of right-wing Ossewa Brandwag as claimed by America in the course of his research, the author (102), and the famous German Robins is not merely concerned with writer Heinrich Mann, the brother of the uncovering the hidden history of his even more famous Thomas Mann, was father’s family. Interwoven with the story not Jewish as a fleeting remark appears of his search for more information are to indicate (182). chapters that discuss relevant trends in the These critical comments are not meant, history of scientific racism, trying to show however, to distract from the author’s connections between colonialism and achievement. This book succeeds in later developments in Nazi Germany. A salvaging previously hidden historical prominent figure in this narrative is Eugen memory from the catastrophe of the

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 259 mass murder of the Jews in Europe. As emphasised by Robins, the book also may make readers pause to think about the awful circumstances currently faced by hundreds of thousands of refugees hoping to reach safe havens in the West and elsewhere despite rising xenophobia and prejudice in host countries.

Tilman Dedering [email protected] University of South Africa Pretoria

260 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 A Necklace of Springbok Ears. /Xam (1956), Erasmus Smit se dagboeke (1815), Orality and South African Literature. Leipoldt se Polfyntjies vir die proe (1963) en Helize van Vuuren. “Die Uintjie-Eters” (2006) deur Barend J. Stellenbosch: SUN PRESS, 2016. 227 pp. Toerien kan lei tot nuwe plantkundige, ISBN 978‐1‐920689‐89‐6; historiese, kulinêre en kulturele kennis. ISBN 978‐1‐920689‐90‐2 (e-boek). Die kontekstualisering van die orale DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.19 “teks” wat deur middel van Van Vuuren se vergelykende benadering plaasvind, Helize van Vuuren is sedert 1993 besig is veral belangrik omdat, soos Van met navorsing oor narratiewe, mites Vuuren aanvoer, daar in die geval en poësie in die verskeie /Xam- en van ’n orale werk nie sprake van ’n ander Boesmantale. Dié navorsing is “oorspronklike teks” is nie—elke keer saamgebundel in A Necklace of Springbok wanneer ’n verhaal of lied voorgedra Ears. Drie van die boek se agt hoofstukke word, kan dit verander. Die opgetekende is nog nie voorheen gepubliseer nie. Twee weergawes van /Xam verhale en liedere van hierdie “nuwe” hoofstukke handel oor wat vandag aan lesers beskikbaar is, die lewe en werk van G. R. von Wielligh is slegs spesifieke weergawes wat in (1859–1932). Von Wielligh—prosaïs en ook ongewone omstandighede aan skrywers vertaler van Robinson Crusoe in Afrikaans— en navorsers oorgedra is. Die optekenings het Boesman-, Khoi- en Swaziverhale is naamlik in die laat neëntiende en opgeteken soos wat hulle aan hom vertel vroeë twintigste eeu gedoen, toe die is. Von Wielligh word soms deur kritici meeste Boesmantale, -gemeenskappe en daarvan beskuldig dat hy Bleek en Lloyd -leefwyses reeds uitgesterf het. se meer bekende /Xam-argief geplagieer Van Vuuren se ondersoek na het. Sy werk word ook afgemaak as van die omstandighede waarin hierdie min historiese belang. Van Vuuren dui optekenings plaasgevind het, en die egter oortuigend aan dat Von Wielligh se bemiddeling en vertaling wat daarmee werk geskakel kan word met die Lloyd en saamgegaan het, lewer ’n belangrike Bleek-argief sowel as Afrikaanse literêre bydra tot die ondersoek van orale werk deur, onder meer, Jan F. E. Celliers, literatuur in Suid-Afrika. Ook hier is C. Louis Leipoldt en Eugène N. Marais. haar fokus op Von Wielligh se werk In die hoofstuk “A spring song to vernuwend. In Die sterre sê ‘Tsau’ beweer the uintjieblom” illustreer Van Vuuren Antjie Krog dat dit dikwels uit (veral die die waarde van ’n interdissiplinêre sintaksis van) die Bleek en Lloyd-argief vergelykende benadering verder, wanneer duidelik is dat die gesprekke oorspronklik sy toon dat ’n vergelyking van “A song in ’n mengsel van /Xam-tale en Afrikaans sung by the star !Gaunu, and especially plaasgevind het en deur die Duitse by Bushman women” (soos in 1875 deur Bleek en Lloyd in Engels neergeskryf Dia!kwain oorgedra aan Lucy Lloyd), is. Daarteenoor is Von Wielligh se werk Dorothea Bleek se Bushman Dictionary neergeskryf in die Afrikaans van sy

260 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 informante en het die verhale en poësie lewensverhale in verband bring met die dus ’n nuanse en onmiddellikheid wat verbannings- en gevangenismotiewe in soms in Bleek en Lloyd se argief ontbreek. die Suid-Afrikaanse literatuur. Sy brei egter Van Vuuren skram egter ook nie nie daaroor uit nie en noem nie spesifieke daarvan weg om ondersoek in te stel voorbeelde van hierdie motiewe nie. na die ambivalente verhouding tussen ’n Verdere swakpunt is dat A Necklace die bewaring van /Xam-kultuur en of Springbok Ears soms meer lees soos -literatuur deur Afrikaanse skrywers en ’n bundel losstaande opstelle as ’n navorsers en kulturele toe-eiening nie. koherente boek. Dit word aan die leser Veral in die hoofstuk “The Bushman oorgelaat om die gesprek tussen die in our consciousness” spekuleer sy verskillende opstelle in te vul. Dit is veral oor die ideologiese rol wat verwysings steurend wanneer dieselfde inligting na Boesmans en die verwerking van (soms woordeliks) in verskillende Boesman orale literatuur in die Afrikaanse hoofstukke (en soms selfs binne dieselfde poësie speel. Sodoende lewer Van Vuuren hoofstuk) herhaal word. Besonderhede ’n genuanseerde bydrae tot hedendaagse oor Von Wielligh se lewensverhaal en die internasionale debatte oor sogenaamde omstandighede rondom sy optekening “cultural appropriation”. van verhale word byvoorbeeld op Dit behoort duidelik te wees dat bladsye 44, 49, 50, 62, 69, 108, 142, 156 en Van Vuuren, ten spyte van die boek se 160 herhaal, terwyl daar net terugverwys subtitel (/Xam orality and South African kon word na die vorige hoofstukke. literature) fokus op die verhouding Behalwe vir die feit dat die boek nie tussen /Xam oraliteit en spesifiek die heeltemal as eenheid funksioneer nie, Afrikaanse literatuur. Die verwysing na sowel as die effens misleidende titel, is Suid-Afrikaanse literatuur is moontlik ’n A Necklace of Springbok Ears interessant, poging om ’n wyer lesersgehoor te lok. relevant en vernuwend. Dit behoort Van Vuuren verskaf egter soms te min veral van waarde te wees vir navorsers kontekstuele inligting vir lesers wat nie wat belangstel in die /Xam- en ander bekend is met die Afrikaanse literatuur Boesmankulture, orale literatuur, die nie. Verwysings na, byvoorbeeld, N. P. van kompleksiteite rondom die optekening Wyk Louw se “Groot Ode” op bladsy 135 van orale literatuur en die verhouding en na die grensliteratuur op bladsy 146 tussen die Afrikaanse literatuur en die / kan moontlik verwarring veroorsaak. In Xam orale literatuur. ’n kort hoofstuk oor //Kabbo en Rooizak se vertellings verwys Van Vuuren wel Bibi Burger [email protected] na Suid-Afrikaanse literatuur wat nie in Universiteit van Pretoria Afrikaans geskryf is nie, deurdat sy hulle Pretoria

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 261 Om Hennie Aucamp te onthou. poskaarte en briewe aan en deur familie Danie Botha (samesteller). 2015. en vriende wat van waarde is en ’n meer Pretoria: Protea Boekhuis. 112 pp. intieme perspektief op die skrywer bied. ISBN: 9781485304746. ISBN e-boek: Die bydraes is ’n nostalgiese reis in 9781485304753. Aucamp se lewe en verlede in. As leser DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.20 voel mens by tye ’n bietjie soos ’n voyeur wat ’n blik op private oomblikke tussen Deur hul skryfkuns laat skrywers vir ons mense gegee is. Deur hierdie persoonlike ’n stukkie van hulself na en sodoende bly verhale en anekdotes word die mens, seun, hulle voortleef. Met die huldigingsbundel broer, neef, oom en vriend aan die leser aan Hennie Aucamp, wat deur skrywer bekendgestel en by tye ook blootgestel. Danie Botha saamgestel is, word Daar is verhale van sy kinderdae op die hierdie nalatenskap van herinnering op familieplaas in die Oos-Kaap, Rust-mijn- genuanseerde wyse verryk deur familie, ziel, en dan die latere, nostalgiese besoek vriende en akademici. Hierdie boek saam met Amanda Botha, wat mens laat laat die indruk van ’n Hennie Aucamp- met ’n soort heimwee van vergange dae geskenk, iets waarvoor Aucamp as die en ’n lewe wat was as sy Aucamp se gewer van geskenke om sy dank en woorde weergee: “Ek weet nie wat ons waardering te betoon, alombekend was. kan verwag nie. Die plaas is nie meer die Dit is toevallig ook een van die eerste plaas van my kleintyd nie.” Hierbenewens indrukke wat opval van hierdie bundel— bevat die bundel lighartige stories van die deurlopende tema van ’n vrygewige herinnering en veral kos en lekker eet en siel, nie net met materiële dinge soos ’n kuier saam met familie. digbundel of ’n boek nie, maar ook met sy Die bydraes wat egter uitstaan en wat kennis, sy tyd en sy menslikheid. Ook het ek met die meeste belangstelling gelees hy gereeld vriende en kennisse bedank het, is die stukke van van sy neef en met ’n briefie of poskaart van waardering, joernalis Marius Bakkes, van akademikus wat met liefde deur die ontvanger en digter Lina Spies en van Abraham bewaar is. Soos Andries Visagie, onder de Vries met sy treffende essayistiese andere, ook noem in sy huldeblyk aan herinnering, “Die verhaal van ’n boekrak Hennie Aucamp wat in 2015 in Tydskrif vir en ’n kierie”, wat die bydraes van ander letterkunde verskyn het, word Aucamp se afsluit voordat enkele tekste deur Hennie dokumente in die J. S. Gerickebiblioteek Aucamp self in die bundel geplaas van die Universiteit Stellenbosch bewaar word. Dit is die bydraes deur Bakkes, en is daar nog baie stof waarmee navorsers Spies en De Vries wat vir my die literêre sal kan werk. Hier het ons egter te make “grootheid” van die mens en sy werk met addisionele stemme van diegene belig deur sy persoonlike verhoudings. wat Aucamp op ’n meer persoonlike Die bydraes van familie en ander vriende vlak geken het. En dit is juis hierdie, kleur die mens in en bied skakerings. meer objektiewe profiele, foto’s, gedigte, Marius Bakkes se hegte verhouding

262 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 met Aucamp as sy agterkleinneef getuig tot die jare tagtig van die twintigste eeu. van ’n sterk invloed van die ouer “oom” Spies vertel van haar studieverlof in op die jonger, soekende man. In sy eie Nederland waar sy Aucamp onthaal het woorde, ’n vorming: “Maar ek was ook op op boerekool en rookwors. Wat opval, ander vlakke nuuskierig en wou plekke is die literêre fondament van hierdie en bedrywighede sien en beleef waarheen vriendskap, “bevestig deur en geborge net Hennie my op daardie tydstip kon in die woord.” Soos Dewald Koen in sy lei.” Hy verbind hierdie ervarings met resensie van die bundel tereg uitwys, Jean Genet se Querelle de Brest, waar belig Spies se opstel ook interessante en “matrose, hoere en ander meelopers insiggewende feite oor haar lewe en werk. kontak gemaak het.” Dit roep onmiddellik Al lei nie al die bydraes tot ewe veel ook die uitmuntende Fassbinder-rolprent, leesgenot nie, is dit egter belangrik dat Querelle, op waarvan hy nie seker is of elke stem bydra tot die geheelbeeld van dit aanvanklik in Suid-Afrika verbied is ’n groot stem in Afrikaans wat nooit stil nie, maar heel waarskynlik uiteindelik sal wees nie. Daniel Hugo, ook bydraer wel saam met Aucamp by die Labia in tot die bundel in digvorm, stel dit soos Kaapstad gaan kyk het. volg met die Nederlandse spreuk: “Wie Dit sluit ook so mooi aan by die schrijft, die blijft.” Ook skryf hy dat ’n toneel op Sandybaai met die “ruige skrywer meer is as net ’n woordverwerker jongeling” en sy be-pêrelelde penis aan en Aucamp se lewe so nou met sy werk wie Aucamp Bakkes voorgestel het. Eers verbind is dat dit belangrik is “dat so kon hy nie verstaan hoekom hy aan ’n skrywer se persoonlike geskiedenis hierdie “tronkvoël” (letterlik en figuurlik) opgeteken word.” voorgestel is nie, maar het later besef dat dit “net nog blootstelling [was] wat Ilse de Korte [email protected] hy wou hê ek moes ervaar.” Bakkes se Rhodes Universiteit hele vertelling roep subtiel die sfeer van Grahamstad Aucamp se kortverhaalbundel Volmink (1980) op wat op vele vlakke by die Geraadpleegde bronne Hugo, Daniel. “Een van die heel grotes”. 14 Feb dekadente asook gay-literatuur aansluit. 2016. 30 Jan. 2017. . Koen, Dewald. “’n Gepaste blik op ‘dankbaar stuk van Lina Spies. Nie net belig dit gewer’”. 30 Jan 2016. 30 Jan. 2017. . tussen twee mense nie, maar dit vertel Visagie, Andries. “Hennie Aucamp (1934–2014).” soveel van die mense, Lina and Hennie. Tydskrif vir Letterkunde 52.1 (2015): 215--6. Die leser verkry hier ’n blik op die akademiese milieu van die laat jare sestig

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 263 Bitterkomix 17. was ook saam met Gerrit Olivier aan Joe Dog (Anton Kannemeyer), die stuur van die “little magazine” Stet, Konradski (Conrad Botes) en Catherine wat in 1989 die eerste spanpoging van du Toit (reds.) e.a. Kannemeyer en Botes gepubliseer het. Kaapstad: Isotrope & Xlibris, 2016. 96 pp. Die selfondervraging van die omslag ISBN 978-0-9922-3279-5. en stortkop-skets oor die bestaansreg DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.21 en toekoms van (Afrikaanse) wit protes, word in die res van die uitgawe voortgesit Die Afrikaner-Id in drukvorm, deurdat daar via die stukke oor Du Plessis Bitterkomix, se sewentiende uitgawe ook implisiet besin word oor Bitterkomix het in Mei verskyn. Die voorbladskets se ondergrondse wortels. van swart jongmense wat feesvierend Behalwe die huldigingswoorde deur skilderye en boeke verbrand, sinspeel Breyten Breytenbach (86) en John Miles duidelik op die vernietiging van (87), word Du Plessis ook aandoenlik kunswerke deur protesterende studente onthou in stukke soos die strip deur sy op die kampus van die Universiteit van seun Daniël du Plessis (“I already live Kaapstad in Februarie 2016. Bitterkomix in a controlled environment, doc”, 46) was nog altyd ’n spreekwoordelike en sy boesemkameraad Ryk Hattingh se vreugdevuur vir tradisionele Afrikaner- vertelling oor ’n besoek op Du Plessis se kultuurinhoude, maar op hierdie plaas (“Vlugvoos”, 76). brandstapel sien ons juis Bitterkomix, Gif Voor sy sterfte was Du Plessis van (Kannemeyer en Botes se “sekskomix” uit plan om Michel Houellebecq se roman, 1994) en ’n boek deur Hond-uitgewers. Soumission (2015), in Afrikaans uit te gee. Op die eerste bladsy verklaar ’n tuitbek “Oorgawe” (88–91), ’n uittreksel van die “Captain Showerhead”: “Cartoons and eerste hoofstuk vertaal deur Catherine du satire are racist! Amandla!” Soos Danie Toit, word hier opgeneem as ’n pragtige Marais (Die Burger, 4 Julie 2016) tereg wat-kon-gewees-het, met ter afsluiting opmerk, is hier vanaf die intrapslag ’n gepaste aanhaling van Cioran: “Werke fel kommentaar op die “moontlikheid/ sterf maar fragmente het nooit geleef nie onmoontlikheid van wit protes binne en kan dus ook nie sterf nie” (91). ons gepolariseerde postkoloniale bestel”. Du Plessis is self ook aan die woord Die gebruiklike uitbundige anargisme met twee van sy gedigte (69) uit 1973, ’n word ietwat getemper omdat die uitgawe artikel (vermom as onderhoud met Joe opgedra word aan Kannemeyer en Botes se Dog) wat hy vir Bitterkomix 10 geskryf vriend en mentor, die ontslape kunstenaar het oor Stet (78–9), asook twee strippe en uitgewer Tienie du Plessis (1949–2015) deur seun Daniël (“Dagskool”, 80–1 en en sy dood as middelpuntsoekende krag “Chitado”, 84) met die tekste oor jeugdige op talle van die bydraes inwerk. Du indoktrinasie en oorlogsherinneringe Plessis, betrokke by die onafhanklike deur pa Tienie uit 1991 en 2007. Van pa’s en dapper uitgewers Taurus en Hond, en seuns gepraat: die bekende tema van

264 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 Joe Dog se problematiese verhouding en in hierdie geval is dit ’n tennisbaan, met sy vader, keer ook in hierdie uitgawe waar Joe Dog se Uys en Buys-karakters skertsend terug in Dog se “Interpretasie” met kortbroeke en rakette buiksprekers (11) en “Die avonture van Tonton” (12–5). word vir ’n kunsteoretiese gesprek tussen Buiten die inhoud wat om Du Plessis André Gide en Oscar Wilde (16–8). En wentel, is daar ook noemenswaardige dié wat sê Brecht is dood, moet Conrad bydraes soos die hoofstukke uit Joe Botes se treffende strip-verwerking van Daly (Rust River City, 19–37) en Karlien sy opruiende gedig “Interrogation of the de Villiers (My ma was ’n mooi vrou, Good” (38–42) beleef. 47–62) se grafiese romans wat beide skerp In sy vertelling oor Stet (78–9) sê Du sosiopolitiese kommentaar lewer. Plessis: “[O]ns het besluit dat humor, Hoewel hierdie uitgawe ’n ernstiger ironie, skeppende nihilisme, gemeng met inslag het as die meeste vorige Bitterkomix, ’n skoot gesonde sinisme, die kenmerk is die subversiewe humor en transgressie van STET moet wees. Met ander woorde, beslis nie afgewater nie. Strippe soos ons wou begin kak maak in daardie “Poes” (Ryk Hattingh en Conrad Botes, stroewe tyd van onderdrukking” (78). 4 10) en “Tiete” (Joe Dog, 95) vra vrae Die ooreenkomste met Bitterkomix se oor heteroseksuele begeerte in ’n polities aanvalsplan is ooglopend. Du Plessis korrekte leefwêreld. Tina Vasmaak sluit af: “Nou moet daar ’n nuwe STET (92–3) deel op Swiftiaanse wyse resepte kom. Want die tyd raak ook weer ryp. met bekostigbare bronne van proteïne Nie waar nie? Dinge is net nie meer so (vlieglarwes en semen). Kitty Skuimwyn deursigtig as wat mens dit graag wou (43–5) satiriseer die universiteitsdebatte sien nie” (79). In hierdie dynserige tye is in die vorm van ’n selfhelp-rubriek ondermynende kultuuruitinge nodiger met sekswerkwenke (met die nodige as ooit—internasionaal, in Suid-Afrika, in verwysings na Rimbaud en Bataille) Afrikaans—en is hierdie leser bly om te vir studente wat die oudste beroep sien die transgressiewe geeste van Tienie tussendeur klasloop beoefen, “[t]erwyl du Plessis en Stet leef voort in hierdie ons in spanning wag dat universiteite Bitterkomix met sy Brecht en Breytenbach, begin om programme aan te bied sy Houellebecq en geslagsdele, sy wat werklike relevante professionele vadermoord en vlieglarweresepte.... behoeftes aanspreek en studente nie langer uitsluit deur gebruik te maak Willem Anker [email protected] van westerse, koloniale uitvindsels soos Universiteit Stellenbosch Wiskunde nie” (43). Stellenbosch Soos gewoonlik kry die klassieke letterkunde ook sy plek in Bitterkomix,

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 265 Die heel mooiste Afrikaanse Breytenbach se “Allerliefste, ek stuur vir liefdesgedigte. jou ’n rooiborsduif” (agterblad), is gedigte Fanie Olivier (samesteller). Kaapstad: wat aan die meeste lesers in Afrikaans Human & Rousseau, 2016. 320 pp. bekend is, maar die reikwydte van die ISBN: 9780798170406. bloemlesing is van so ’n aard dat dit ’n DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.22 groot aantal liefdesgedigte van heelwat digters in die Afrikaanse poësie aan die Die vyfde uitgebreide weergawe van Die lesers bekend sal stel. heel mooiste Afrikaanse liefdesgedigte (2016), ’n Ander groot bate van die bloemlesing wat saamgestel is deur Fanie Olivier, is dat dit die evolusie van Afrikaanse verskyn vyf jaar ná die vorige uitgawe. Die liefdesgedigte oor meer as ’n eeu aandui. eerste uitgawe van Die mooiste Afrikaanse Die eerste gedig in die bloemlesing is liefdesgedigte het in 1986 verskyn, die van Pulvermacher, getiteld “Dopper Joris tweede in 1992, die derde in 2001, en die en sy seiltje” en dateer uit 1873. Nuwe vierde in 2010. Let op die veranderde titel digters word ook dan in die bloemlesing van die mees resente uitgawe, wat nou Die opgeneem en nuwe werk van reeds heel mooiste Afrikaanse liefdesgedigte heet. bekende digters word opnuut aan die Die samesteller stel die probleem van leserspubliek bekend gestel. Interessant die seleksie van gedigte soos volg as ’n genoeg is die gedigte wat gekies is uit retoriese vraag in die voorwoord tot die die tydperk 1873–2009 steeds dieselfde; bloemlesing: “Hoe verwoord jy ooit jou daar is dus slegs nuwe gedigte wat sedert keuse en hoe verdedig jy jou teen diegene 2010 gepubliseer is, bygevoeg. Die vraag (digters en lesers) wat ongelukkig voel oor ontstaan wel of dit dan die moeite werd gedigte wat weggelaat is?” Die antwoord is vir diegene wat die vorige bloemlesing hierop is nie voor die hand liggend nie, gekoop het om die nuwe weergawe aan maar ’n deegliker verantwoording sou te skaf? Die eerste van die nuwe gedigte verhelderend gewees het. Joan Hambidge verskyn in 2010 en is “paspoort” van T. T. argumenteer in haar resensie dat so ’n Cloete: verantwoording onder andere studente paspoort sal help om die literêre tradisie beter te verstaan, dat daar oor die belang ek krap in jou nalatenskap rond van versvorme uitgewei kan word, en ’n aanduiding gegee kan word van ’n sakdoek met ’n afdruk van jou mond intertekstuele skakels. jou kredietkaart Die waarde van die bundel is dat dit ook as trekpleister kan dien vir diegene (die laaste trekking 3 Maart wat nie bekend is met die Afrikaanse toe het jy by Gert se salon jou hare poësie nie. Gunstelinge soos C. Louis laat doen tot die dood toe was jy Leipoldt se “Wys my die plek waar gesteld ons saam gestaan het” (25) en Breyten op mooi lyk)

266 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 het ek oorgehou na jare van hitte verwyder, eerder as koue byvoeg: en ja jou paspoort wat nog altyd geld... ook bekend as kriogenie.

In die bostaande gedig van Cloete word koue, my lief, is dus niks anders een van die temas van die liefde wat in as die afwesigheid van hitte nie die bundel aangespreek word, naamlik die verlies van ’n geliefde, geopper. en ek wat op die klipvloer bewe Fanie Olivier se gedig “tussenteks” vandat jy nie meer hier is nie. (242–3) uit Apostroof (2010) sluit by die tema van die verlies van ’n geliefde aan. Gedigte uit nie minder nie as twaalf resente Die liefde neem egter ’n duisend vorme debuutbundels is by die versamelwerk aan en die versamelwerk is sprekend ingesluit, en sluit onder andere gedigte van die velerlei stemme wat die liefde van Fourie Botha se Donkerkamer (2011), op verskillende maniere besing. Ander Karen Kuhn se Ingeboek (2012) en Nathan temas sluit in verlies soos in Martina Trantaal se Chokers en survivors (2013) Klopper se “Skedonk 1” (240) verwoord in. Dit is dan ook interessant om te sien word, die besinning erotiese liefde soos dat die bekende lirieke van die lied “Vir Andries Samuel se gedig “jy is nog nie jou” (251) deur Coenie de Villiers by die kaal voor my nie” (247–8), herinneringe bloemlesing ingesluit is, wat vra na die aan geliefdes soos onder andere in raakvlak tussen vers en liriek. Ook is die Johann de Lange se gedig “Alleenspraak waarde van die bundel daarin geleë dat by donkermaan” (250–1) voorkom. die nuwe werk van baie bekende digters Die Afrikaanse letterkunde het ’n in Afrikaans wat steeds nuwe bundels goeie aantal liefdesgedigte die afgelope publiseer soos Breyten Breytenbach, vyf jaar ryker geword. Bydrae soos Daniel Hugo, Petra Müller, Johann de Marlene van Niekerk se “By die Lange, Joan Hambidge en Antjie Krog donker wrong van sterre” (264) uit daarin opgeneem word. Hiervolgens kom haar bekroonde bundel Kaar (2013) en ’n mens iets te wete van die wyse waarop Andries Bezuidenhout se treffende gedig die digter die liefde deur die jare beskryf. “koelkas” (264) in Veelvuldige gebruike Die heel mooiste Afrikaanse liefdesgedigte vir huishoudelike toestelle (2014) sou as bied toegang tot ’n wye versameling voorbeelde hiervan kon dien. Vergelyk liefdesgedigte in Afrikaans en strek die gedig van Bezuidenhout: oor meer as ’n eeu. Die bloemlesing sal Koelkas veral nuttig wees vir die beginnerleser of student om hom of haar met van die volgens die tweede wet van mooiste gedigte wat Afrikaans bied in termodinamika kontak te bring, maar die bloemlesing gee is verkoeling die meganika ook insig in die mees resente werk van Afrikaanse digters en sou as barometer

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 267 kon dien van wat tans in die Afrikaanse poësie aan die gebeur is.

Geraadpleegde bron Hambidge, Joan. “Die heel mooiste Afrikaanse liefdesgedigte.” Woorde wat weeg. 16 Feb. 2016. 1 Des. 2016. .

Alwyn Roux [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Pretoria

268 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 Penseel MMXVI. In sy nota oor die voorbladontwerp Zian V. Blignaut, Maret Blom, Elodi skryf die redakteur Zian V. Blignaut oor Troskie, Jana Wentzel, reds.Stellen- die voorbladontwerp soos volg: “In 2016 bosch: Departement Afrikaans en Ned- het die VER(r)AS-komitee “vertrekke”, erlands, Universiteit Stellenbosch, 2016. die kamers van ’n huis, as tema gekies. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.23 Op die voorblad van Penseel MMXVI funksioneer die woord “vertrek” as ’n I werkwoord, en “vertrek” die meisie na ’n Dit is altyd opwindend om nuwe stemme onbekende bestemming. Verder verwys te hoor en uit te vind waaroor studente haar beendere na die vertrekke in haar lyf, skryf en waarmee hulle worstel; wa­tter want dit is tog waar die skrywer se kuns tegnieke hulle toepas en met watter d­igters vandaan kom, van binne af.” Dit is ’n goed hulle in gesprek tree; hoe die d­igitale me- gekose tema, want in die meeste gedigte dia en sy metafore neerslag vind in hulle word “vertrek” vanuit ’n bekende ruimte gedigte (Tinder, Grindr, Facebook, Insta- of bestaande opvatting na iets nuuts. gram) en met watter nuutskeppinge hulle vorendag kom. (En of mens ho­vaardig jou II neus moet optrek en die etiket studentikoos Die eerste parodie op Krog se “Ma” is aan hul werk moet koppel.) Du Toit Albertze se “D. F.” waarin D. F. Soos te verwagte, in ons onstuimige Malan met sy “lulklipkop” aangespreek tye, skryf hulle oor die politiek en spesifiek word en die digter in verset kom teen dit die rassepolitiek; skryf oor die bedreiging waarvoor die naam D. F. staan. Ek het vir Afrikaans aan die Universiteit van aanvanklik gedink ons het hier met D. F. Stellenbosch (dié vier dalk sy eeufees in Malherbe te make—selfde ou patriarg, 2018 in Engels) en twyfel oor geloof en selfde ou storie. tree intertekstueel in gesprek met veral John Benn se “my stem” dra hy op aan Antjie Krog en Breyten Breytenbach. Nathan Trantraal en vertel vir sy ma van Dis Krog wat myns insiens die digters ‘’n jong klong” en sy eiesoortige manier aangespoor het om openhartiger te van skryf: skryf oor die “europeester” en “die Hy skryfie mooi nie. millenialistiese fuckboy”. Krog se Hy skryfie om anner te please nie. gekanoniseerde gedig “Ma” word selfs Hy skryfie ookie vi jo om te verstanie. herdig in ’n eietydse idioom. Enkele Hy skryfit soes hy praat. gedigte is ook in Kaaps geskryf. Ewe verfrissend is hoe Stellenbosch uitgebeeld Benn kontekstualiseer Trantraal se word in ’n hele paar gedigte en die skryf­werk en wys hoe hy aansluit by hedendaagse Stellenbosse student skryf Adam Small (“Ankil Adam”) en Vincent anders oor die liefde as sy of haar Oliphant (“oompie Vincent”). Die invloed voorgangers (“Extremely fuckable, clearly van die swart Afrikaanse digters laat die not dateable”). digter in ’n ander tipe taal skryf en praat

268 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 as die gebrandmerkte “moedertaal van in vandag se amper-voormalige UK die wittes” waarna Marguerite Wolfaardt vanwaar hy suutjiespoep in “Oog” verwys. die land en taal bekyk[.] Elzanne Coetzee herdig ’n ander Krogteks (“ek staan op ’n moerse rots”) soos volg – nes by Krog slaan die woede III deur: Hoe hanteer die Stellenbossers die ta- ek het my got tussen my bene verloor alkwessie in hulle gedigte? Verval hulle in ’n desperate katarsis van pis en semen in die bekende retoriek of is daar sprake ’n patetiese fokken poging vir die van kritiese nabetragting? In “Taalangue” maagdelose madonna wat jy van my maak Jacobus du Plooy gebruik van ’n wou hê uitgebreide metafoor en vergelyk die maar ek is die heksesabbat die lilit taal met “’n klimplant” en kom tot die wat haar kinders vermoor slotsom dat taal ten nouste verweef is ek is die naggees in die wildehonde met selfidentiteit. André van der Hoven se geblaf se “Afrikaans is nie dood nie” word in ek is ek is Londen gesitueer en by die spreker is ’n vry fokken vrou. daar sterk selftwyfel oor sy bevoorregte posisie as wit man. Wat Afrikaans betref Lynné Schoeman betrek in haar intertek- (“hierdie taal wat almal so haat”), skryf stuele spel vir beide Opperman en Ingrid hy: Jonker. Vergelyk die volgende reëls uit Mag ek dan nie in my eie taal bad nie, “my facebook is nooit toe nie”: net omdat my water ander mense se haar brêkfis is ’n naartjie droogte beteken? sy ouma rook kaneel Mag ek dan nie in my eie taal huil nie, my verlangs-regse neef net omdat dit fokken donnerse white net een selfie te veel. tears is?

Frederik R. van Dyk se “noord van die Giselle Botha se “Stellimbos” wys op Poolsee” het as subtitel ’n vorm van regstel- die geskiedenis van die dorp en die lende aksie en betrek die lewe en werk van diversi­teit en sluit af met die volgende Peter Blum op satiriese wyse. My gunste­ reël: “Want daar’s nou g’n plek meer vir ling deel van die vers is die volgende: Afrikaans.” maar ons weet Blum se europeester Ook Marguerite Wolfaardt se “Oog” lê ingebottel aspersiewit neem die taalkwessie as onderwerp en kadawer in die witte Suid-Kaap speel onder meer in op die uitdrukking waarna sy siel hom ook skei van ’n oog vir ’n oog. Die spreker vir die aanloklike Koningin en haar in die gedig se “uitkyk [is] rassisties grasperk gebrandmerk / want Afrikaans is [haar] net duskant Surrey moedertaal.”

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 269 Digterlik word hier nie antwoorde donkerblou mus te hoog op sy kop teen gegee nie. Dit bly maar ’n reaksionêre die oggend se laaste koue dra”; “langs besinning. Miskien is die taalkwessie van my lê die Here en onder my lê die hel”; minder belang vir studente wie se uitkyk “Ek, met geen talent op die klavier al is gekenskets word deur die volgende my naam Lisa”; “maar toe ek die hartklop stelling: van jou verloor / kar wat rol / glas wat Ek Instagram breek / pad na Tulbagh / het ek ook ’n daarom is ek stukkie van myself verloor”; “die lewe is eintlik net ’n vrye vers / vol verkeerde IV note en vals akkoorde”; “my dorp is ’n Watter reëls of woorde het ek onder- moesie / in die stiltrap van ’n kat”; “Die streep? Die storie van die gay body gras is altyd groener / in ’n ander man builder op Springbok; “woordenaars­ se pyp”; “dié lyf is aan ’n koshuiskooi aande”; “’n afrikaansvatter”; “dom, los, gewoond”; “vandag sit ek innie klas vol verslaafde lesbian / Jissis, jy brand uit”; rykmanskinners op universiteit”. “Konstabel Kriel kyk ook na die kinders. Hoe gaan ek die een met die swart hare V weglok sodat ek met sy tollie kan speel?”; Penseel MMXVI bevat heelwat bewyse “die wind swets die lemoen teen die dat ons in die toekoms meer van hierdie grond”; “Soms hoor ek nog God se stem stemme gaan hoor. Vir my is die groot maar dit / hang maar af hoe die wind vonds van hierdie gedigte dat die digters waai.”; “al het jy so lanklaas met jou nie skroom om hulle woede te verwoord ma gepraat dat jy haar stem vergeet”; nie, wat trouens die onderliggend tema “Die bus se geskud is een malle radio / van die meeste verse is. (Naskrif: Die van ’n skrootwerf, skroewe en vatsels redaksie moet oorweeg om die gedigte en dakbagasie...” ; “Jy rap oor respek en in ’n groter font te druk in die toekoms, dissipline / maar by jou moet dit begin.”; want dié een verg nogal inspanning.) “my professor gaan ’n floute kry, / ek sukkel om te rym, want / my Facebook is Marius Crous [email protected] nooit toe nie”; “Ek Instagram / daarom is Nelson Mandela Kosmopolitaanse Universiteit ek”; “omdat stellenbosch bruin en hung­ Port Elizabeth over en byna veertig jaar oud is en / ’n

270 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 In die grot van die sibille. digter algemeen menslike besit is, nl. die Juanita Louw. taal, kan elke mens onder dwang of deur Kaapstad: Queillerie, 2016. 92 pp. blote wilskrag soms ’n ‘gedig’ maak, maar ISBN 9780795801235. hy sal nie daarin slaag om sy maaksel DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.24 asem in te blaas nie.” Die spreker in Louw se bundel Ek is die afgelope paar jaar beïndruk beskou haarself as ’n mitiese sibille wat met die debuutbundels uit die kreatiewe verborgenhede openbaar en profesieë stal van die Universiteit van Kaapstad. maak. Op die voorplat is ’n uitbeelding Variasie, afgerondheid en poëtiese eien- van geskeurde karton waaragter aarskap kenmerk die bundels van onder ’n dynserige kolonnade verskuil is. meer Martina Klopper, Fourie Botha, Dié beeld beklemtoon een van die Hennie Nortjé en Hendrik J. Botha. sleutelaspekte in die bundel, naamlik Dit is ook die geval met Juanita die digter se taak om geraamtes uit die Louw se debuutbundel In die grot kas te pluk. Die deurlopende spel tussen van die sibille wat getuig van ’n sterk ontbloting en verskuiling word ook deur liriese en evokatiewe inslag. Verder die uitbeelding ingelei. val die effektiewe herhalingspatrone, Die eerste afdeling bestaan uit ’n assosiatiewe beelde en samesnoering aantal liefdesgedigte waarin verwonding tussen vorm en inhoud op. Haar en ontnugtering verwoord word. Nie poëtiese taalvernuf en verstegniese al die liefdesgedigte is ewe geslaagd behendigheid bied ’n nodige alternatief nie veral weens ’n opeenstapeling en tot die ondermynende strategieë van ’n ooraanbod van metafore. Hiervan is “Die aantal resente Afrikaanse digters. hart is...” ’n goeie voorbeeld, alhoewel die Juanita Louw wil niemand en niks kwistige gebruik van beelde nie voorkom ondergrawe nie en voer nie nuttelose in “naweek” en “Sehnsucht” nie. In dié eksperimente uit nie. Sy skree nie, gedigte slaag die digter daarin om met sy praat in stilte. Dit is goed so, want ’n enkele beeld tot die essensie van poësie kom óók neer op delikate spesifieke liefdeservarings deur te dring. taalontginning, intieme segging en In “Sehnsucht” koppel die spreker intelligente vakmanskap wat al eeuelank hunkering aan rooklus en teue aan ’n merkers van goeie poësie is. Dit is ’n selfgerolde sigaret. Dié beeld gee ’n gawe wat ontwikkel, maar nie geskep konkrete dimensie aan haar verlange kan word nie. In haar insiggewende (“Met elke teug / se brandgloed”) en dui artikel “Wat is poësie?: die misterie op hoe alledaagse dinge en handelinge van ’n ondefinieerbare genre” som die poëtiese moontlikhede inhou. bekroonde Afrikaanse digter, Lina Spies Motto’s word nie altyd funksioneel (106) dit uitstekend op: “Die vermoë om deur digters gebruik nie, maar gelukkig te kan dig, is in die laaste instansie ’n is dit in “Sehnsucht” anders gesteld. gawe. Juis omdat die materiaal van die Die motto van Rutger Kopland “Het

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 271 verlangen naar een sigaret is het In die derde afdeling is die gedig “Sirkel” verlangen zelf” is uiters gepas, omdat bewys van Louw se verstegniese vaar- dit die spesifieke tematiese fokus van die dighede. In die gedig verwoord die sprek- gedig uitbrei. er haar nadoodse metamorfose van as In die gedigreeks “Gif” handel dit tot suiwer materie op ’n oorrompelende oor die meerduidige en veranderlike wyse. ’n Inkanterende effek word bereik aard van die liefde. Die spreker se deur die funksionele herhaling en ver- vaarte op die vyf riviere van die Griekse skuiwing van versreëls waaruit ’n pan- onderwêreld is ’n metafoor vir die toen ontstaan: die tweede versreël van helingsproses ná ’n liefdesteleurstelling. elke strofe word die eerste versreël van In dié opsig funksioneer die vyf riviere as die volgende strofe én die laaste versreël emosionele navigasiepunte (smart, rou, van elke strofe, word die derde versreël vuur, vergetelheid en haat) in die vaart van die daaropvolgende strofe. Dit is na heling. egter nie so maklik om dié versvorm by Die gedigte in die tweede afdeling die gedigtema te laat inskakel nie. Louw fokus op eksotiese natuurruimtes slaag wel, want die digvorm sluit aan by en vreemde spesies (“Voedoelelie”, die spreker se sikliese eenwording met “Verkleurmannetjie” en “Orfeus”). materie. Die digter laat ’n geil, verleidelike In die laaste afdeling tree Louw in natuurwêreld in haar verse tot lewe gesprek met die afgestorwe Russiese kom. Hier is min sprake van komplekse digteres, Marina Tswetajewa. Dit is betekenislae (wat kan die swart luiperd spesifiek in gedigte soos “Op soek na nog beteken?), simboliese gestaltes (is dit Tswetajewa”, “Die wurm in ons hart” en nou ’n strandjutwolf of nie?) of filosofiese “Grigori Jefimowitsj” waarin die spreker vraagstukke (uiteraard ken die buffel haar bewondering vir Tswetajewa geen metafisika). uitspreek, maar dié gedigte dui ook Louw se bemoeienis is met sensuele op Louw se deeglike verkenning van en konkrete beelde, eenvoud en lemskerp Tswetajewa se werk en lewe. waarneming. Die klem val op estetiese, In die debuutwerk van magister­ magiese en liriese beskrywings van studente in Kreatiewe Skryfkuns bome, spesies en natuurverskynsels. Vir bestaan ’n interafhanklike verband Louw word die “eenman-skoupel” van tussen akademies-teoretiese besinnings ’n verkleurmannetjie nie ’n simbool van en gedigte. Dié studente skryf ’n een of ander bestaansproblematiek nie: navorsingsessay oor ’n onderwerp wat Ook op die program die harlekinade. aansluit by hul digkuns. In Louw se Die nar in reënboogtooisel geval is mitologie en Tswetajewa die werwel sy Al Debbo-oë elk om ’n spil. gemene delers. Dit spreek duidelik uit Ons skater vir sy bont mimiek, Louw se navorsingsessay, Mythopoeia sy hart oor sy hele lyf gespeld. in Marina Tsvetaeva’s After Russia (2014) wat handel oor die rol en aanwending

272 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 van mitiese figure in Tswetajewa se bundel na te gaan. Die aanvanklike titel laaste digbundel. In Louw se debuut is was Toorlelies en die bundelstruktuur het opvallende tekens van Tswetajewa se heelwat anders gelyk. Miskien is hierdie digterlike invloed veral ten opsigte van ontwikkeling ’n onderwerp wat studente die poëtiese ontginning van mitologie. in die uitgewerswese kan ondersoek. Louw kompliseer sake verder, want in In die grot van die sibille is ’n goeie “Op soek na Tswetajewa” handel dit nie debuutbundel en Louw se gawe is soseer oor Tswetajewa nie, maar eerder duidelik sigbaar. Dit is goed vir die oor Louw se navorsing oor haar: Afrikaanse digkuns om ’n nuwe stem Ek hardloop in die voetspore van jou te hê wat steun op klassieke tegnieke, verse, vormdissipline en woordsensitiwiteit. volg die naat van jou gedagtestreep. Ek soek jou in die spasies Geraadpleegde bron Spies, Lina. “Wat is poësie?: die misterie van ’n tussen die punte op ’n stippellyn, ondefinieerbare genre.” Tydskrif vir Nederlands wag in geel notaboeke en rooi ink, en Afrikaans 14.1 (2007): 93–109. tussen my elmboë Neil Cochrane op die blad van my lessenaar. [email protected] Universiteit van Suid-Afrika Dit is ’n boeiende ervaring om die Pretoria voorgeskiedenis van Louw se debuut-

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 273 die bome reusagtig soos ons was. Maar beskryf Smits nie dat sy van Hilda Smits. kindsbeen af al ’n buitestander in haar eie Pretoria: Protea Boekhuis, 2016. 52 pp. gesin was op soek na daardie nesgevoel ISBN 978-1-4853-0640-5. van terug-by-die-huis nie? Wanneer sy in DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.25 “een keer verdwaal ek was 6” (30) alleen in die park agterbly en uiteindelik weer In Hilda Smits se debuutbundel verwys die huis kry, kyk sy byna afstandelik die titel die bome reusagtig soos ons was na en asof in ’n droom na haar boeties en die reuse bome wat die meeste mense uit sussies wat “kaalbas oor die gras” deur ’n herinnering in hulle kindertyd herken. die sproeier hardloop. Kom jy as volwassene jare later weer voor een keer verdwaal ek was 6 so ’n boom te staan, is dit ’n skok. Die- julle almal lawaaierig huis toe selfde boom is dan nou so klein? Dit is ’n maar ek het op die swaai bly sit universeel herkenbare gewaarwording. om te dink Op die bundelomslag troon ’n menslike later het die park ’n geheime taal figuur reusagtig uit bo die bome op die begin praat agtergrond. Joan Hambidge betrek in dié die lig geluidloos soos deur Ma se sif verband die Bee Gees se woorde in haar geval resensie “Om die dag oop te breek soos die gras stil geword ’n eier” in Beeld (28 Maart 2016): “When I was small, and Chrismas trees were In hierdie vers maak Smits gebruik tall” waarop later ook volg “Now we van antropomorfisme waarin menslike are tall, and Chrismas trees are small”. eienskappe toegeskryf word aan nie- Smits vergroot haar eie herinneringe menslike wesens soos diere, plante en uit soos drome en ondergrawe daarna dinge, soos byvoorbeeld in reël 5 en dikwels dieselfde droomervarings op ’n reël 7 hierbo. Daarmee probeer sy die melankoliese manier. Behalwe vir haar skielike vervreemding wat haar in die persoonlike ervarings, bly sy ook digby park oorval, teë te werk. Alles—park, haar eie emosies en intuïtiewe kreati- gras, ore, kind, lig, huis, Ma, naam—is witeit. Met ’n unieke stem giet sy dit in één geheel en haar gedig is ’n poging romantiese gedigte. Daarmee sluit Smits om daardie geheel te herstel en (soos aan by die Romantiek as poësiebeskouing in die Romantiek) weer in kontak daar- wat die negentiende eeu oorheers het in mee te kom. Tydens die Romantiek het reaksie op die Industriële Rewolusie. Dit industrialisering die mens van sy taak is téén die Modernisme van die afgelope as boer, ambagsman (waaronder skryf) twintigste eeu. Tegelykertyd bly sy ook en handelaar vervreem en van hom ’n digby haar Afrikaanse lesers, want sy nietige onderdeeltjie in die fabriek se voldoen aan hulle verwagting dat sy as vervaardigingsproses gemaak. As één expat-digter heimwee na haar eie land en van Afrikaans se digters in die buiteland haar eie mense sal hê. werk Smits die vervreemding van haar

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 273 daaglikse bestaan teë met ’n romantiese digter Gilbert Gibson gemotiveer is om poësiebeskouing. Die slotdeel van die- te debuteer. selfde gedig lui: Ook op bl. 41 word ’n gewone vir Ma gesien soos ’n groot wit mot wandeling tydens skemertyd in “ons sproei sy die gras in blink strale stap in die pad af” in haar vertroude en julle en die sproeier hol kaalbas Suid-Afrikaanse omgewing ’n vreemde oor die gras droomagtige ervaring wat vergelyk kan en Ma met haar rooi lipstiffie en groot word met “een keer verdwaal ek was lag wat sê versiekind, 6”. Hierdie gedig loop egter nie uit op ek het gewonder waar jy was erkenning nie. In die slot van die gedig ondergrawe die digter haar droomagtige Wat haar terugbring uit haar eie gegewe met die vooruitskouing na ’n bevreemdende droomervaring of volgende droom van ’n mot wat soos ’n “onderbewussynstroom” (’n neologisme klein Ikarus fataal uitreik na die lig: wat René Bohnen in haar onderhoud vannag sal ek droom van die dronk met Smits op die webblad Versindaba mot gebruik) is haar ma se troetelnaam vir wat al om die stoeplig gons haar. Smits heet vir haar ma “versiekind”. Laasgenoemde bevestig op ’n indirekte, Beklemtoon die tyd op die grens tussen maar kragtige manier haar dogter se dag en nag ’n gevoel van vervreemding “natuurlike” posisie as digter. Wie durf tussen hier en daar? Daardie sesjarige ’n ma teëspreek? Smits verlei die leser kind was ook bewus daarvan dat dit vin- ook aan die einde van die bundel om nig donker word. te aanvaar dat haar pa haar vermoë Smits se skryfstyl behels ’n opstapeling om te kan skryf van haar vroegste van vergelykings in paragraafagtige onthoujare (“by Boskopdam ek was 10”, gedigte sonder leestekens en meestal 51) ondersteun het: sonder strofes. Tel daarby die Nederlandse toe tel ek die bos se siel veilig op met digteres Emma Crebolder se aandagtige die hyskraan van my kop & bêre opmerking in ’n skrywe aan my: “een haar daar niet afmaken van zinnen die het gedicht vir later se skryf vir later wanneer open laat staan en de lezer een kans Pa sal sê magtag, as ek dit alles geeft zelf af te ronden of in te vullen” laat rym plus ’n herhaling van frases en die leser herken ’n liriese toon soos by die Smits is geen Jonker nie. Sy is volgens digtersanger Gert Vlok Nel. Hy kan Corlietha Swart op LitNet (“Bekendstel- ook as romantiese digter beskou word lingsgeleentheid van Hilda Smits se die en is ’n buitestaanderfiguur in die bome reusagtig soos ons was by NALN”) Afrikaanse letterkunde. ’n Voorbeeld boonop ’n produk van die Bloemfon- van intertekstualiteit tussen Vlok Nel en teinse Skrywersvereniging wat deur die Smits lê opgesluit in Vlok Nel se gedig

274 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 “landskap” (waarin hy die verdrinking na aanleiding van ’n e-posnavraag op van Kosie April aankondig) wat 5 Augustus 2016. Roux merk op: “Die weerklink in Smits se gedig “in die dam verandering is nie hinderlik nie, en geswem by Welverdiend” (27, waarin sy die reputasie van die gedig word nie die verdrinking van Kobus beskryf). Die hierdeur skade berokken nie.” Smits was openingsreël van dié gedig suggereer nie gelukkig met haar aanvanklike woord skuld. Tipies romanties trek Smits hierdie nie. Sy verstewig eerder haar reputasie tragiese herinnering in haar lewe ín asof as digter met ’n persoonlike, romantiese daar ’n onderlinge verband en ’n éénheid styl, wat lynreg ingaan teen die klem op bestaan tussen “sy hande / op my heupe die niepersoonlike in die literatuur sedert gesit toe swaai ons oor die dam” en “”sy die aanvang van die Modernisme. hande / agter sy rug vasgebind op die Indien dit so is dat ons tans ’n bodem uitgevis”. tegnologiese rewolusie beleef met ewe In die bome reusagtig soos ons was verreikende gevolge as die Industriële bring Smits enkele veranderings aan in Rewolusie van destyds, hoe groot is die gedigte wat vantevore in Nuwe Stemme kans dat ’n neo-Romantiek kan posvat 5 verskyn het. Alwyn Roux verwys in waarin digters soos Smits en Vlok Nel na sy resensie op LitNet (17 Mei 2016) na persoonlike houvas soek? Hierdie vraag ’n interessante voorbeeld uit “die lig val maak van Smits ’n belangrike Afrikaanse geel ongeskend” (7) met “’n dronklap-pa” debutant. wat “my dromer-pa” geword het. Dit is volgens Smits haar eie selfredigering, Carina van der Walt [email protected] want “die woord ‘dronklap’ het my slapelose nagte gegee”, antwoord sy

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 275 Portrette in my gang. van sy bundel Lang reis na Ithaka, wat Dolf van Niekerk. Pretoria: heenwys na die verhaal van die klassieke Protea Boekhuis, 2015. held Odusseus, en ook na ’n latere gedig ISBN 978-1-4853-0230-8 (gedrukte boek); van die Grieks-Alexandrynse digter C. P. ISBN 978-1-4853-031-5 (e-boek); Kavafis, “Ithaka”, wat insgelyks handel ISBN 978-1-4853-0482-1 (ePub). oor Odusseus. DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.26 Juis laasgenoemde digter se korpus, wat in besonderhede handel oor die Portrette in my gang van die Afrikaanse tema van bloei en verval van kulture en veteraanskrywer Dolf van Niekerk volg beskawings, bring my by Van Niekerk se op sy vorige bundel, Bleek planeet (2013), eie hantering van hierdie tema in Portrette ook uitgegee deur Protea Boekhuis. As in my gang, te vinde in gedigte soos digter het Van Niekerk, wat groot be­ “voltooide kring” (14) en “Wiederkehr” kendheid verwerf het as ’n baanbrekende (16), wat na Nietzsche, die vader van eksperimentele prosaskrywer van Sestig, die einde van die Europese beskawing reeds Karoosange (1975), Dubbelster (1996), as ’n gestruktureerde projek, se begrip Nag op ’n kaal plein (2006) en Lang reis na van die “ewige wederkeer” verwys—’n Ithaka (2009) die lig laat sien. tema wat by implikasie ook aangesny Uit alleen die titels van sy digoeuvre word in Kafavis se genoemde gedig. kan reeds veel van hierdie digter se Aangesien ’n mens altyd lees vanuit bemoeienisse, wat in Portrette in my gang jou eie tydsgewrig, en die voordele van verder gevoer word, gesien word. Daar tydsverloop tot jou beskikking het, kan ’n is ’n gemoeidheid met die skending van mens die genoemde tema van Nietzsche die natuur, wat spruit uit die digter se selfs in ’n hedendaagse lees van Homeros aanvanklike landelike geworteldheid en se epos Die odusseia, raaklees. ook sy werk as landboukundige. Nog gedigte in Portrette in my gang wat ’n Belangstelling in die naat tussen hierby aansluiting vind, is onder andere beskawing en natuur, alternatiewelik “Die profeet van Omsk” (21), wat handel instink en rede kan verder afgelees oor die Russiese skrywer, Dostojefski; word uit die metaforiese lading in ’n titel “Tel Aviv 1987” (23), “Wind” (24) (oor “die soos Nag op ’n kaal plein (wat, terloops, winde van verandering”); “Mediaan” herinner aan die titel van Bernlef se (36); en “Mutant” (46). skitterende Nederlandse vertalings van Hierdie opmerkings van my is bedoel die Sweedse Nobelprysdigter Tomas om die leser se aandag daarop te vestig Tranströmer, Het wilde plein). dat ons in Dolf van Niekerk ’n digter het Van Niekerk se belangstelling in die wat ten nouste omgaan met bepaalde klassiek—in die huidige bundel te vinde “groot” temas, wat ook reeds deur ’n in gedigte soos “Steppenwolf” (15), digter soos N. P. Van Wyk Louw in “nobilis” (11), “Gioconda” (12), om enkeles Afrikaans gevestig is. te noem—kan ook gesien word in die titel Die bundel word nie, soos Van

276 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 Niekerk se vorige bundel, ingedeel in dinge wat vir hom verbygegaan het, wys. onderafdelings nie, Die implikasie hiervan (“Selfportret”, 62; “Jaargety”, 42; “Krui”, is dat dit hier, metafories gesproke, één 39; en “Swartberg”, 30). “gang” is waarby die digter as individu ’n Opvallende en baie mooi vers is “af loop” en bestek opneem, sy eie “langs die see” (57), waarin die motief lewensgang, as’t ware, en die “portrette” van die wind, wat in ander gedigte in wat “daar hang” is sy persoonlike die bundel ook voorkom, figureer. Die huldeblyke, mymeringe en spirituele wind is uitwisser van spore (“geheue”) sorge en versorgings van ’n lewe. maar óók vertrooster, soos in “Venster” Die genoemde “portrette” sluit in (47). Die pragtige gedig “Nagwind”, wat jeugherinneringe, soos “Verhuising” (28), eggo’s van A. Roland Holst sowel as van oor vermoedelik ’n pa se sterfte, “Oestyd” N. P. Van Wyk Louw bevat, eindig met die (29), “Swartberg (30) en “Circa 1933” (55); resonante reëls: “Nag by die see,/ om my gedigte oor skrywers soos Hermann huisie lê die wind”. Hesse (die genoemde “Steppenwolf”), Een van die effekte wat die bundel Van Wyk Louw (“voltooide kring”), en op hierdie leser gehad het, was op oor filosowe soos Herakleitos, Albert die metafisiese vlak—’n vlak waaroor Schweizer (“Prelude en fuga”, 51) en sommige van die verse pertinent handel, andere. of dit nou gaan oor die filosofie, of ’n Verdere bemoeienis van die bundel die primordiale (die voorafgaande en is die kwessie van geheue, persoonlik agterliggende) geskiedenis, of oor die en ook kulturele geheue, en geheue implisiete betekenis van ervarings soos van die aarde; en die verganklikheid in die genoemde “Venster”. Hierdie waaraan die verskillende vorme van leser is dikwels, veral by die herlees, geheue blootgestel word. Hierdie soort herinner aan die kreatiewe spanning al vernieling en verlies is iets wat die dan nie, wat die gedigte met die outeur sinmaking van die mens van sy eie lewe se digterlike of filosofiese ewekniëe of ten nouste raak. Die uitkyk hierop in tydgenote in Afrikaans het. die bundel is melankolies: “Mutasie is “Venster” begin met dié reëls: bloot oorgang / van arbitrêr ontstaan na “agter brandglas van twaalf kleure / ondergang” (“Mutant”, 46). roer onbekende blaarpatrone”. Dis In “Tablet” (35) mymer die digter oor ’n mooi toespeling, waarin brandglas die verdwyning van Gondwanaland, die religieuse kerkbelewenis betrek, en in “Oestyd” is daar ’n verwysing na en die blare na die wilde natuur daar Atlantis, die mitiese stad van die een of buite verwys. Ek het reeds gepraat van ander Oudheid, wat na bewering onder die bundel se spanning tussen denke die see verdwyn het. Hierdie verganings en instink, en in hierdie gedig kom het implikasies vir die ouerwordende ’n soortgelyke spanning, ’n iterasie digter self, soos sy bewoë oproep van op dieselfde tema, voor, naamlik die gestorwernes, en sy herinneringe aan die spanning tussen die natuur en die geloof.

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 277 Die genoemde gedig (“Venster”) los gesig by die maak van ’n selfportret as ’n nie die spanning op, soos byvoorbeeld eksistensialistiese “enigma”, en homself gevind word by T. T. Cloete in die as iets wat nie eintlik kan ken nie. In deurtrek by laasgenoemde van patrone “Circa 1933” (55) staan daar verder: “die of motiewe in die lewe na “groter eintlike gebeure lê diep verborge / deur patrone” en motiewe in die natuur en almal beleef, deur niemand waargeneem” in die evolusie, om na bewering die (my kursivering). groot samehang in die Skepping van Nog ’n meta-aspek wat deur die die “Onbekende Kunstenaar” (Van bundel gekommunikeer word, is die Niekerk se term vir God) te toon. By tema van betekenis en betekenisgewing, Van Niekerk is daar nie ’n samehang of wat afgelees kan word uit gedigte soos sluiting van teenstellings nie soos Cloete die genoemde “ Visbaai”, “Langs die see”; dikwels verdig en dikwels baie goed; die en “laaste woord”, onder andere. spanning word nie opgelos nie; dit word In “Monsters” (33), ’n treffende gelate aanvaar in wat lyk na ’n nederige, gedig, word die middelmatigheid bekla agnostiese oorgawe (“Visbaai”, 59, my van nuwe generasies wat tevrede is kursivering). met middelmatigheid en wat berus by En in “Paradigma”: “En elke geslag “die geeslose”, en in “Sin is” (32) word / sal telkens ’n kopskuif maak / tot sinvolheid beskryf as die transformasie metafoor vir die groot verlange.” (Daar van dierlikheid, terwyl geestelikheid is vele agnostiese benaderings, dis beskryf word as die soeke na betekenis. nie alles dieselfde nie. Ek verwys met Dit herinner baie aan die filosoof George dié woord na ’n geloof wat homself Steiner se siening iewers, dat die enigste weerhou daarvan om enige vorm toe onverganklike menslike strewe die soeke te dig aan God, of vormgewing by ’n na betekenis is. minimum hou.) In “Steppenwolf” staan Maar is dit noodwendig so? Is daar gewoon: “godheid [is] tuiste vir die betekenissoeke noodwendig die hoogste uithuisige enkeling” (15) sinvolheid? Die bundel gee blyke van “Visbaai” eindig met ’n beskrywing twyfel hieraan in “Mutant” en “Venster”, van Bartolomeu Dias, hy wat soms ’n byvoorbeeld. padrão (klipkruis ter ere van God) aan Dis ingrypende nadenke wat sommige die kuste geplant het en soms nie, en van hierdie gedigte by die leser stimuleer. wat sal terugkeer na “die Taag”, waar hy En tog het ek besware teen die bundel as “net nuwe name kan noem / op sy vaart digterlike produk. Die sinskonstruksie na êrens” (my kursivering). is dikwels verduisterend. Dit lyk soms Trouens, hierdie “agnostisiese” of daar ’n verwarrende gebruik is aspek is vir my by Van Niekerk juis ’n van leestekens. Die gebruik van die spieëlbeeld van sy eksistensialisme as kommapunt en die aandagstreep is goeie skrywer. In “Selfportret” (62) beskryf voorbeelde hiervan. Die fragmentstyl van die digter die vormgewing van sy eie opeengestapelde sinsnedes veroorsaak

278 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 dat die sinvolheid van die sin self verlore my resensie behoort te blyk. Daar is plek- raak—soos in die een na die ander plek werklik pragtige reëls, soos: “Ek, sinsnede tussen kommapunte wat op grys en verleë,/ vlieg in ‘’n droomreën mekaar volg. op” (57). Die toon van die gedigte is dikwels In “Skêrsang” (52) word ’n “toonloos”, of eentonig. Toonaard skaapskeerdery beskryf waarin die en “stem” is een van die belangriker geskeerde ooitjie “haelwit in die elemente van ’n geslaagde gedig, en daar kraaltjie spring” en die skaapskeerder is te min van ’n “stem” in die gedigte. word besonder treffend beskryf as ’n Soms is die beelding ook verward. “Michelangelo van die marmerskaap”. Sommige van die titels verskyn sonder Dis ’n pragtige gedig, wat ongelukkig enige rede alles in klein letters, terwyl dit ook ontsier word deure enkele oortollige nie die oorwegende styl van die bundel reëls in die eerste gedeelte. is nie. Dolf van Niekerk se nuutste bundel Daar is min van Dolf van Niekerk, die sal veral tot sy reeds bekeerde groep eksperimentele vernuwer in die prosa, in lesers spreek. hierdie bundel gedigte te sien. Wat styl betref skep die bundel oor die algemeen Charl-Pierre Naudé [email protected] ’n verslete, konvensionele indruk. En tog kan ek die lees hiervan aanbeveel, vir al die redes wat hoër op uit

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 279 Slaafs. vroue—al is dit dalk nie op ’n besonder Bettina Wyngaard. gesofistikeerde manier nie. Wanneer sy Kaapstad: Umuzi, 2016. 296 pp. nie te velde trek teen diskriminasie nie, ISBN 978-1-4152-0753-6. laat haar flirtasies Nicci ongemaklik én DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.33 onseker oor die standvastigheid van haar verhouding met Sally. Slaafs is Bettina Wyngaard se tweede mis- Behalwe vir die speurders wie se daadroman en volg op Vuilspel, die boek lewens op verskillende stadiums in waarin lesers kennis gemaak het met gevaar is, word Gigi in die loop van kaptein Nicci de Wee en haar kollegas die ondersoek ’n teiken en word deur van die Khayelitsha-polisiestasie. In Slaafs die misdaadsindikaat ontvoer, en Nicci is Nicci nog steeds in ’n verhouding met se lewensmaat Sally se lewe word ook die vroulike priester, Sally, ’n verhoud- kortstondig bedreig. As daar ’n punt ing wat aan die einde van Vuilspel begin van kritiek teen die roman moet wees, het. In teenstelling met die plot van die is dit dat daar buitengewoon baie tyd vorige roman waar Nicci en Sally die in die hospitaal deurgebring word. Die slagoffer waarom die boek handel per- pas van die boek is gelukkig vinnig en soonlik geken het, is die misdaad wat al die onderskeie insidente vou netjies Nicci in Slaafs ondersoek nie direk deel bymekaar in. van haar daaglikse lewe nie, hoewel sy ’n Subtema in die roman wat nou persoonlik betrokke raak by een van die vervleg is met mensehandel is die van mede-ondersoekers. polisiekorrupsie, ’n verskynsel wat Nicci ’n Ongeïdentifiseerde vrou wat en haar kollegas veel nader leer ken sterf aan ’n oordosis dwelms plaas die as wat hulle ooit sou wou gehad het. speurders op die spoor van ’n sindikaat Aanvanklik handel Slaafs dus oënskynlik wat vroue uit die buiteland in Suid-Afrika oor buitelandse misdadigers wat toevallig insmokkel om as sekswerkers te werk. in Suid-Afrika werksaam is (en hul Gigi Gerber, ’n aktivis vir bewusmaking buitelandse slagoffers), maar uiteindelik oor mensehandel is noodsaaklik vir is die ondersoek direk relevant vir al die die aanvanklike vordering van die Khayelitsha-speurders. ondersoek. Sy is ’n uitgesproke feminis Bettina Wyngaard se huidige fiksie wat mans soos Nicci se kollega Blackie sou beskryf kon word as Kaapse police Swart ongemaklik en verdedigend maak procedurals met ’n verskil. Die span wanneer sy die ruimte van die polisiestasie speurders word knap ondersteun binnedring. Teen die agtergrond van die deur forensiese kenners, patoloë en ondersoek oor vroue wat deur mans tegnologies-behendige kuberkrakers. verontmenslik en mishandel word, In toekomstige romans sou een van konfronteer Gigi manlike speurders soos hierdie aspekte ’n nog sentraler rol in Blackie én ’n vrou soos Nicci met die die identifisering van die misdadigers alledaagse manifestasies van geweld teen kon speel. Op opvallende wyse is daar

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 279 nooit ’n tydstip waar Nicci de Wee Ook die tema van mensehandel voeg eiehandig ’n leidraad opvolg of op grond ’n nuwe dimensie tot Suid-Afrikaanse van sterk intuïsie die misdaad oplos nie. misdaadfiksie toe. Anzil Kulsen het Dit is enduit ’n spanpoging met al die hierdie tema in haar jeugroman ’n Hart vertragings, misverstande en politiek wat vol sand (2015) aangeroer, weliswaar dit meebring. binne ’n ander konteks. Hoewel Vuilspel en Slaafs nie uniek Die strukturering van die intrige en is in die landskap van Suid-Afrikaanse die taalversorging in Slaafs is beduidend misdaadfiksie nie, voel ek wel dat die beter as in Vuilspel, ’n roman waarteen volgehoue interafhanklikheid van die daar ongelukkig kritiek was in hierdie speurders ’n eiesoortige bydrae maak. opsig. Dit is verblydend dat die outeur Danksy die diverse agtergronde van die en uitgewer erns gemaak het met die speurspan bied die romans ’n veelkantige kritiek en ’n netjies afgeronde produk blik op mense uit verskillende klasse die lig laat sien het. Slaafs is ’n baie in die omgewing van Kaapstad, iets geslaagde toevoeging tot die boekrak van wat onder andere deur lewensgetroue enigeen wat verslaaf is aan Afrikaanse dialoog en raak beskrywing tot stand misdaadromans, en voeg tegelykertyd kom. Wyngaard se lesbiese protagonis elemente tot die Afrikaanse letterkunde is ook nog ongeëwenaar in Afrikaans, in die breë toe wat nie onderskat moet asook die natuurlike, vanselfsprekende word nie. wyse waarop Nicci se persoonlike lewe veral in Slaafs uitgebeeld word. ’n Tong- Jacomien van Niekerk [email protected] in-die-kies detail wat nog oor vele boeke Universiteit van Pretoria uitgerek kan word, is die feit dat Nicci Pretoria nog moet “uitkom” teenoor een van haar kollegas, John Peters, wat verlief is op haar en salig onbewus is van haar seksuele oriëntasie.

280 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 Die ballade van Robbie de Wee en ander beskrywende byname van rugbyspelers verhale. soos “Slaghuis Strydom”, “Voetjies Deon Meyer. van Rensburg” en “Die Toring van Kaapstad: Human & Rousseau, 2015. Trompsburg” (25, 27, 29). 336 pp. ISBN: 978-0-7981-6946-2; ’n Mens kan ook nie help om te glimlag EPUB: 978-0-7981-6947-9; vir die komiese situasies waarin sommige MOBI: 978-0-7981-6948-6. karakters beland nie; soos byvoorbeeld DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.27 die skreeusnaakse dramatiese ironie wanneer ’n Vrystaatse meisie haarself Die ballade van Robbie de Wee en ander voorhou as Franssprekende au pair. In verhale (2015, voortaan net Ballade) een stadium sê haar gasvrou: “‘Servaas, val struktureel in twee “dele” uiteen. dis nou die meisie van Parys, Sanita Die eerste “deel” bestaan uit verhale Basson.’ Tant Baby het die van sonder die 1 tot 13, wat reeds vantevore uitgegee laaste letter gesê—‘Bassô’, soos sy gedink is onder die titel Bottervisse in die jêm het dit in Frans uitgespreek moet word— (1997). Hier­die verhale is almal relatief en na Sanita gedraai. ‘My husband. kort (tussen 10 en 13 bladsye lank) en Servaa.’ Ook sonder die medeklinker aan betreklik lighartig. die einde. (185) Met die uitsondering van “Helena Hoewel geloofwaardigheid met tye se kortverhaal”, is hulle ook almal getoets word, en ’n idealistiese beeld van liefdesverhale. Daar is onder meer die liefde soms tot die uiterste gevoer ’n depressiewe skilderkunstenaar, ’n word in hierdie “lekkerleesverhale”— passielose operasanger en ’n aspirantdigter soos hulle in die flapteks van die boek wat verlief raak (“Bottervisse in die beskryf word—kan ’n mens nie anders jêm”, “Die laaste uitweg” en “Die as om daardeur ontroer te word nie. wildbewaarder”), polisielede en privaat Teenoor die eerste dertien stories speurders wat liefde vind (“Magriet se in Ballade is die laaste vyf verhale, deel krokodilletjie”, “Om ’n man te vang” “twee” van Ballade, nog nooit voorheen en “Die Daniëlla-dossier”), kalwerliefde gebundel nie. Hulle is ooglopend langer tussen ’n boer en ’n stadsmeisie (tussen 24 en 32 bladsye) en verkry weens (“Donkerberg se nuwe dokter” en “Die die teenwoordigheid van een of ander ongewenste indringer”) en selfs ’n misdaadgegewe en/of die dood, ’n ietwat romanse in ’n aftreeoord (“Die laaste ernstiger toon. oujongkêrel”). Die amateur speurpersoon in “Die Bewenens die liefde is humor ook ’n verlore Sonde”, is Christine Gianakos, ’n kernbestanddeel. Vergelyk byvoorbeeld “snuffelaar” in haar pa se kunsbesigheid die astrante jong Buks se malapropisme (199). Sy kom af op ’n gesogte skildery (“teewater” in plaas van “teater”, 17), in die privaat besit van “oom” George polisieman Pieter Abel se rymende en “tannie” Marlene van Velden— rang (“Konstabel Abel”, 74), en die plaasmense wat al hul pensioengeld

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 281 verloor het in die grootskaalse bedrogspul ooggetuies beweer sy was “lekker dronk” van ene Dale Simmons (196–7). ten tyde van die ongeluk (261), hoewel Wanneer Christine egter die herkoms auntie Welma nooit alkohol gedrink het van die kunswerk naspeur, ontdek sy dat nie, en (2) sy wou blykbaar kort voor haar die goedige Van Veldens nóg heeltemal dood ’n witboordjiemisdaad rapporteer. eerlik, nóg heeltemal onskuldig is. (En Dit is Fransman se mislukte pogings om sy het skynbaar ook ’n agenda van haar kolwyntjies te bak wat uiteindelik lei eie.) Die titel van die fiktiewe skildery, tot sy teorie van “die derde laai” en die Gierigheid deur Francis Bacon (204), is vastrek van die moordenaar. dus ’n toespeling op die bedrog van die “In die bloed”, die daaropvolgende aartskelm, Dale Simmons, maar ook op verhaal, handel eweneens oor ’n die knoeiery wat Christine en die Van moordsaak wat soos ’n ongeluk voorkom: Veldens in die vooruitsig stel. ’n vrou se lyk word naas ’n oliekol in “Die slagter” met sy vroulike, amateur haar kombuis aangetref, asof sy gegly en speurpersoon is soortgelyk aan “Die haar kop noodlottig gestamp het. Mbali verlore Sonde” maar bevat aansienlik weet egter dat so ’n scenario onmoontlik meer geweld, aksie en spanning. Lea is omrede die slagoffer Crocs aangehad Burger beland naamlik “op die verkeerde het: “Ek het ook ’n paar, Fronsman [sic]. plek, op die verkeerde tyd”: in die En hulle gly nie. Nie eens in olyfolie nie. hotelkamer van ’n vreemde man wat Ongeluk? Ek sê nóú vir julle, dit was pas vermoor is—met Lea se skêr (238). moord.” (290) Danksy haar dapperheid, en met behulp In beide verhale word die tipiese van onder meer twee waaghalse (“Rond” patroon van die speurnarratief en “Bont”) en kaptein Bennie Griessel gehandhaaf—dít wat Northrop Frye van die SAPD, slaag Lea dan daarin om naamlik beskryf as “a ritual drama die skurke te uitoorlê en boonop hul in which a wavering finger of social geldelike motiewe te ontbloot (251). condemnation passes over a number “Die derde laai” en “In die bloed” is of ‘suspects’ and finally settles on […] twee verhale wat as ’t ware uit dieselfde the least-likely suspect” (aangehaal “storielap” gesny is en lees soos “Meyer- in Cawelti 90). Meyer slaag op speurromans-in-die-kleine”. Die ietwat verstommende wyse daarin om, in onwillige speurpaar wat in hierdie ’n beperkte aantal bladsye, ’n uiters twee ondersoeke die voortou neem, is vindingryke raaiselgegewe te konstrueer Fransman Dekker en Mbali Kaleni van en oortuigend op te klaar. die SAPD. (Beide karakters behoort aan Die laaste verhaal in hierdie bundel lesers van 13 Uur (2008) bekend te wees). is nie om dowe neute die titelverhaal In “Die derde laai” word een van nie: “Die ballade van Robbie de Wee” is Fransman se familieverbintenisse, auntie ’n besliste hoogtepunt. (Dit is gevolglik Welma Bantam, doodgery, maar die nie verbasend dat “Die ballade van speurders ruik om twee redes lont: (1) Robbie de Wee” in 2013 tot ’n film, met

282 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 regisseur Darrell Roodt en akteurs Neil binne die vermaaklikheidsbedryf wat Sandilands en Marno van der Merwe, inhou dat jong musieksterre dikwels ná verwerk is nie.) hul dood kultusstatus bereik nie; daar Op twintigjarige ouderdom is die word ook kommentaar gelewer op die jong Robbie de Wee ’n Afrikaanse allesoorheersende gelddrif. sangsensasie, en sy sukkelende Met so ’n verskeidenheid “lekkerlees­ musiekpromotor, Len Lategan, het ’n verhale” én boeiende speurverhale, is Die gulde geleentheid om daaruit munt te ballade van Robbie de Wee en ander verhale ’n slaan (330). Dinge loop egter lelik skeef bundel wat ongetwyfeld “die gewildste wanneer ’n sogenaamde “groupie” in skrywer in Afrikaans”—soos Deon Meyer Robbie se hotelkamer sterf. Gevolglik op die voorblad voorgestel word—se moet Len, die eerstepersoonsverteller, naam gestand doen. skarrel om van die lyk ontslae te raak, en die leser word teen wil en dank Geraadpleegde bron Cawelti, John. Adventure, Mystery and Romance. ’n medepligtige in hierdie makabere Chicago: U of Chicago P, 1976. opruimingstaak. In die proses ontdek Len egter ’n donker Neil van Heerden [email protected] geheim (334) en die verhaal se skokkende Universiteit van Suid-Afrika slot is vervolgens ’n kragtoer: nie alleen Pretoria word daar gesinspeel op die verskynsel

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 283 Moordvis. maar Van Zyl se romanaanvang lyk Irna van Zyl. 2016. Kaapstad: Penguin meer op ’n karrejaag-toneel waarin Random House. 253 pp. estrogeen en testosteroon teen mekaar ISBN: 978-1-4152-0720-8. gemeet word. Dié toneel werk wel DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.28 karakteriserend, veral in terme van die hoofkarakter, Storm van der Merwe. Die resep: misdaadfiksie. Die bestanddele: Storm word hier voorgestel as ’n vrou ’n welbekende mediapersoonlikheid, wat nie sommer vir iemand terugstaan rojale publisiteit en mediadekking, ’n nie, maar terselfdertyd ’n groot liefde knippie ekologie en aktuele kwessies vir honde het en ook gekoppel is aan na smaak. Die resultaat: ’n halfgebakte die watermotief wat deurlopend in die (moord)viskoek, wat tog lekker kan smaak, roman ’n belangrike rol speel (vandaar afhangend van hoe jy daaraan proe. die naam Storm). In Julie 2016 publiseer Penguin Op die amptelike webwerf van die Rondom House die speurdebuut skrywer voer Elmari Rautenbach ’n van Irna van Zyl, ’n deurwinterde onderhoud met van Zyl waarin sy vra swaargewig in die media, wat met dié waar die karakter van Storm vandaan eerste roman ’n groen hand op die skryf kom en hoekom sy juis ’n vroulike van misdaadfiksie lê. Die roman bied speurder gebruik het. Hierop is die ’n lekkerleeservaring, alhoewel Marita skrywer se antwoord dat Storm vroulik van der Vyver se beskrywing daarvan is, want dit is hoe die demografie van as “meesleurend”—op die roman se die polisie deesdae lyk—vol vroulike voorblad—dalk ’n effense oordrywing is. offisiere, en sy is ook ’n adjudant-offisier Moordvis speel grootliks af in die omdat hulle meestal die mense is wat al denkbeeldige kusdorpie, genaamd die harde werk in ’n ondersoek doen. Grootbaai. Dié dorp is ’n groot Dit kom egter voor asof Van Zyl meer toeristeaantreklikheid ten opsigte van wou bereik met Storm as ’n vroulike haaihokduik, maar agter die skerms (of hoofkarakter van ’n misdaadroman onder die water) is perlemoenstropery as wat sy hier te kenne gee. Deur net so ’n groot (en lewensbedreigende) die karakterisering van Storm word kommoditeit in Grootbaai en omgewing. daar deurgaans rondgeplas in die Daar is ook verwysings na bekende feminismepoeletjie, alhoewel dit te vakansiedorpe soos Hermanus en doelbewus en ongenuanseerd aangewend Gansbaai wat dit moontlik maak vir word. Storm dink byvoorbeeld in die die leser om die milieu te koppel aan ’n openingstoneel van die roman dat ’n realistiese en toeganklike belewing van man haar nie soos ’n vrou moet behandel die ruimte—iets wat belangrik is in die “wat niks vir haarself kan doen nie. En dit skryf van ’n misdaadroman. terwyl dit glad nie is hoe sy is nie” (11). Tradisioneel open misdaadfiksie Die feit dat sy ’n vrou is, is ook gedeeltelik met ’n misdaadtoneel of dalk ’n lyk, die bron van die konflik wat die begin

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 283 van haar en Moerdyk se verhouding eenmaal sukkel om nie te diep in die gevorm het: “Toe sy sewe jaar gelede uit bottel te kyk nie. Johannesburg in Kaapstad gearriveer In die onderhoud met Elmari het, was sy ’n groentjie wat die see betref Rautenbach wat vroeër genoem is, stel Van en was dit dikwels die rede vir ’n groot Zyl dat humor, gebalanseerde karakters spotterny. Veral van Moerdyk. Toe nog en veral empatie vir haar belangrike sersant Moerdyk. Wat nou eenmaal nie aspekte is om balans in ’n roman te bring gelukkig was dat hy ’n vrou as partner waarin bloed en geweld ook so ’n groot gekry het nie. Veral nie ’n bruine nie, het rol speel: “Ek probeer dit illustreer met sy gou afgelei.” (43). die honde in die storie, Moerdyk en sy Ook die rassekwessie kom aan bod aweregse benadering en hopelik ’n goeie en kry hoofsaaklik deur die aard van die skeut humor en menslikheid wat ook verbintenisse tussen karakters beslag. deur ‘kleiner’ karakters, soos konstabel Daar word byvoorbeeld gesuggereer Kaptein en die sekuriteitsvrou Shaneen dat die eienaar van die kroeg en die Presens ingebring word.” Ten spyte van kamer wat Storm in Grootbaai huur, dié poging word daar té dikwels op dalk om meer as een rede nie baie met stereotipering gesteun in die uitbeelding Storm beïndruk is nie: “Magdaleen hou van karakters se dialoog en voorkoms. glad nie van honde in haar kroeg nie en Ook die liefdestoneel in die roman het Storm word by die dag meer daarvan nie genoeg om die lyf nie—veral wanneer oortuig dat Magdaleen ook nie so danig die ek-staan-vir-niemand-terug-nie- ingenome is met die feit dat Storm en Storm ewe skielik die stereotipiese Modise met hul donker gelaatstrekke so genderrol van die passiewe vrou beken. gemaklik in haar eetplek lyk nie.” (190). Wat die opbou van die narratief betref, Rassekonflik en -spanning word egter is daar te veel los seewierdrade wat nie te terloops by die roman betrek en kom genoegsaam geïntegreer word nie. Vir dikwels voor as ’n poging tot ’n kortpad ’n fynproewer wat op soek is na literêre om die roman meer aktueel te maak. pitkos, sal Moordvis dalk nie veel bied nie, Enkele karakteronthullings, nie altyd maar vir diegene wat tone in die sand wil ewe verrassend nie, hou ook verband met ontspan met ’n lekker misdaadstorie sal karakterverhoudings en blyk ’n poging te dié roman heel lekker smaak. wees om realistiese en multidimensionele karakters te skep. Oor die algemeen skiet Ihette Jacobs [email protected] die karakterontwikkeling in die roman Universiteit van die Vrystaat egter tekort. Ná die lees van die roman Bloemfontein kan ek steeds nie ’n duidelike prentjie van Storm vorm nie. Die karakters is meestal steurend gestereotipeer. Moerdyk is dalk die klinkklaarste voorbeeld hiervan—’n wit man in die polisiediens wat nou maar

284 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 Tuisland. ook in Brynard se vorige boeke figureer, Karin Brynard. Kaapstad: Penguin Ran- aan. Hy is eintlik op pad om ’n nuwe dom House Suid-Afrika, 2016. 576 pp. begin in Johannesburg te maak waar ’n ISBN 978-1-4152-0693-5, nuwe werk en ’n babadogtertjie vir hom ISBN 978-1-4152-0668-3, wag. Mogale, die hoofbevelvoerder, wil ISBN 978-1-4125-0669-0. egter nie Beeslaar se bedanking dadelik DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.29 aanvaar nie en stuur hom Kgalagadi toe om ’n raaiselagtige moord te gaan oplos. Tuisland (2016) is oud-joernalis Karin Die vraag is of dié moord iets te doen het Brynard se derde spanningsroman. Haar met die onlangse aanval op ’n Duitser in debuut, Plaasmoord (2009), is met die die omgewing. In die tweede verhaallyn UJ-debuutprys bekroon en haar tweede tref die leser ook vir Koekoes Mentoor, die boek, Onse Vaders (2012), het die ATKV- nuwe bevelvoerder aan. Sy word gestuur prosaprys verower. Beide Plaasmoord om met die ondersoek te help nadat nóg (2009) en Onse Vaders (2012) is ook met ’n moord gepleeg word en sy later ook die M-Net-filmprys bekroon. deur die aanvaller met telefoonoproepe Die boek bestaan uit drie verskillende geteister word. Intussen is Kytie met die verhaallyne. Tussen dié verhale loop kind op pad na Kgalagadi waar sy deel die spanningslyn soos ’n goue draad. word van die drama wat in die Kalahari Elke verhaal is uniek en word uit drie afspeel. Die derde verhaal handel oor verskillende perspektiewe vertel, wat die Seko, die Boesman wat sy storie oor die karakters Kytie Rooi, Beeslaar, Koekoes verlies van kultuur en menswaardigheid Mentoor en Seko insluit. Die leser word vertel en die leser kom vinnig agter hoe van die begin van die verhaal in die dié karakter en sy mense by die verhaal duister gehou en so word die afwagting aansluit. vir die daaropvolgende gebeure verhoog. Die onheilspellende element wat Soos die verhaal ontvou, word dit gewoonlik in spanningsverhale voorkom, duidelik dat die verskillende verhaallyne is duidelik merkbaar in hierdie roman. met mekaar verweef is. Die onheilspellende gevoel kom veral Die eerste verhaallyn handel oor voor waar Beeslaar skemeroggend op die die karakter Kytie Rooi. Kytie is ’n stoep sit en daar ’n figuur met ’n masker skoonmaker by ’n gastehuis. Sy betrap van tande en ore uit ’n bos verskyn (119). ’n professor met ’n jong straatkind in Dieselfde gebeur waar Coin, ’n verdagte sy slaapkamer en red die kind van ’n in die aanval op polisieman Kappies De verskriklike lot. Die moord wat Kytie met Vos, vir Koekoes Mentoor op haar selfoon ’n leeukop-ornament op die professor bel en onsamehangend stotter (122). pleeg, veroorsaak dat sy Kgalagadi se Brynard se liriese woordgebruik kant toe vlug met die kind aan haar sy. en sinskonstruksies is opvallend en In die tweede verhaal tref die leser vir die gebruik van die woorde en frases Beeslaar, die bekende ou kaptein wat het ’n noemenswaardige effek op die

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 285 uitbeelding van die karakters in die haar lieflike ogies. roman. Kytie Rooi is byvoorbeeld ’n Gestreep met gemerk (36) karakter wat beskryf word as iemand wat altyd “uitverkore vir kak” was (24). Seko bied ook ’n tipe belydenis oor sy Te midde van die situasie waarin Kytie mense en hul kultuur wat in gedrang is haarself bevind, hou beskrywings soos en die ander temas van moord, politiek, dié die leeservaring lig en verteerbaar. misdaad, ensovoorts sluit met die verloop Koekoes Mentoor is ook een van die van die verhaal by Seko se storie aan. karakters wat komies beskryf word as Seko se gedigte laat ’n mens ook baie ’n vrou wat “korter as [’n] tuindwerg in dink aan die vertellings van Boesmans haar ma se dahliabeddings [is]”, maar soos opgeteken in Bleek en Lloyd se tog is sy ’n vuurvreter (32). Of is haar bekende Specimens of Bushmen Folklore rateltaaihouding slegs ’n skerm vir (1911). Wilhelm Bleek en Lucy Lloyd het wat met haar en De Vos in die verlede optekeninge vanaf 1870 van die narra- gebeur het? Nóg ’n karakter,Yskas, se tiewe van Boesmans gemaak. Bleek het dialektiese taalgebruik dra weer tot sý toestemming gekry dat die Boesman- karakteruitbeelding by, byvoorbeeld “Dis gevangenes van die Breekwater-tronk sommet net hier naby, maar antie Lena-goed na sy woning in Kaapstad verhuis, sodat is nie hier nie” (my kursivering, 165). hy hulle verhale kon opteken (Van Coller Die verlies van kultuur, of eerder die en Odendaal 107). Drie aanhalings wat uitwissing daarvan, is ook ’n sterk tema onder andere uit hierdie oorspronklike wat in Tuisland te voorskyn kom. Dit is optekeninge spesifiek met Seko se ge- heel duidelik dat hier heelwat navorsing digte skakel, is “The Bushmen’s letters are oor die San en hulle kultuur gedoen in their bodies. They (the letters) speak, is, maar Brynard kry dit reg om haar they move, He feels a tapping at his ribs deeglike navorsing só aan te wend dat [...] The springbok seem to be coming, for dit nie die storie belemmer nie. Dit is nie I feel the black hair en we feel a sensation altyd duidelik waar Seko se hoofstukke in our eyes, on account of the black marks aan die begin van die verhaal inpas on the eyes of the springbok” (in Bleek & nie, maar soos die tema van kultuur Lloyd 174--6). Aangesien hierdie optek- ontwikkel, raak dit al hoe meer relevant. eninge as primêre inligting en toegang Seko se hoofstukke word ook deur ’n tot die wêreld van die Boesmans (of selfs eerstepersoonsverteller oorvertel wat die die eerste mens) gedien het, bied Seko ervaring van verlies meer persoonlik en se hoofstukke so ook toegang tot sý kul- aangrypend maak. ’n Voorbeeld van een turele herkoms en word sy geskiedenis van Seko se gediggies is: en kultuur deur middel van sy gedigte Die letters kom roer in sy lyf. met die res van die spanningsroman Dit vertel van die springbokkie wat verbind. kom. Tuisland word nie volgens die tipiese Sy sustertjie die springbokkie. Met resep van die speurverhaal geskryf nie.

286 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 Te midde van die misterie en die moorde Geraadpleegde bronne wat opgelos moet word, is daar ook iets Bleek, Wilhelm H. I. en Lucy C. Lloyd. Specimens of Bushman Folklore. Londen: George Allen & Com- wat jou as leser opvoed oor kulturele pany, 1911. Sacred Texts. 29 Nov 2016. . Van Coller, Hennie P. en Bernard J. Odendaal. politiek wat daarmee saamkom. Die “Antjie Krog’s role as a translator: A case study boek bied steeds ’n lekkerleeservaring te of strategic positioning in the current South African literary poly-system. Current Writing: midde van die ernstige en soms donker Text and Reception 19.2 (2007): 94–122. temas wat voorkom. Dit sal geensins verbasend wees indien hierdie roman Ruchelle Kleyn eweneens met ’n prys of twee bekroon [email protected] Universiteit Stellenbosch word nie. Stellenbosch

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 287 Die Chacma-ekspedisie: Heling pleks land, nie te ver van die Hartbeespoortdam van verdeling. nie. Grootraad word gedryf deur ’n Marius Ackermann. Pretoria: Protea grootse ambisie om die oeroue skeiding Boekhuis, 2016. 159 pp. ISBN: 978-1- tussen mens en bobbejaan (oftewel 4853-0626-9. “regoplopers” en “handeviervoeters”, DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.30 19) te heel. Wanneer hy by sy lojale en lankmoedige sekretaris, Stompie, te hore Die flapteks van Marius Ackermann se kom dat die naburige Kwenang op die roman Die Chacma-ekspedisie skep reeds vooraand van verkiesing staan—en dat die indruk dat ’n mens nie hierdie sati­ die munisipaliteit boonop oor ’n aanloklike riese verhaal oor ’n bobbejaan wat burge- “geldkas” beskik (26)—kondig hy summier meester word te ernstig moet opneem nie. by ’n bobbejaan-kabinetsvergadering Ackermann se uitgangspunt word naamlik aan (een van vele wat die narratief verklaar as ’n onbeskaamd humoristiese bespikkel) dat hy van plan is om die nuwe een: aktuele Suid-Afrikaanse gebeure is vir burgemeester te word. hom “’n onuitputbare bron van inspirasie” Die tweede verhaallyn volg die weë en “die onbedoelde oorsaak van heelwat van ’n ekspedisie, befonds deur die vreugde.” As leser kom ’n mens ook gou Britse Chacma Trust en onder leiding agter dat jy nie hier te doen gaan hê met van die gesoute Suid-Afrikaanse die bytende kritiek van ’n satiriese werk bobbejaanspesialis prof. Cees van den soos George Orwell se Animal Farm, of met Burg, op ’n soektog na pratende lede die tragikomiese reikwydte van ’n satiriese van die spesie Papio ursinus. Ander roman soos Etienne Leroux se Magersfon- ekspedisielede sluit in die rooigebrande, tein, O Magersfontein! nie (alhoewel Acker- safaripak-draende Britse fotograaf Sir mann se boek duidelik sterk aanklank vind Geoffrey Foxtrot—’n karikatuuragtige by laasgenoemde). Die Chacma-ekspedisie is skepping wat almal rondom hom eerder ’n grappige, somtyds banale draak- aanspreek as “old chap”—en die jong stekery met die beroerde stand van sake in ekspedisiesekretaris Mejuffrou Babette die plaaslike politiek, en ook ’n lighartige Venter, ’n “lenige boereblondine” (13) met terugvoering na die dae toe die stryd tus- ’n vroom hart en sterk aspirasies om ’n sen Boer en Brit handelswaarde geniet het model te word. Benewens hul gedurige as ’n bron van satiriese kommentaar. wedywering oor watter nasie—Boer of Die roman bestaan uit twee Brit—mekaar die hardste laat les opsê het gelyklopende verhaallyne. Een, soos tydens die Anglo-Boereoorlog, kom die genoem, wentel rondom die gebeure leser ook weldra agter dat prof. Cees en Sir wat lei tot die verkiesing van Grootraad Geoffrey gewikkel is in ’n romantiese stryd Makedaan, uitgeslape leier van die vir Babette se guns. Hierdie verwikkeling Schurweberg-bobbejaantrop, as betrap die leser (of hierdie leser, in elk burgemeester van die dorpie Kwenang geval) onkant, aangesien prof. Cees op (voorheen De la Rey) in die noorde van die die oog af ’n sterk vaderlike rol teenoor sy

288 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 ekspedisiesekretaresse inneem. ’n ander geleentheid, word daar vertel, In altwee verhaallyne dien die het hy “met ’n sierlike sprong dwaarsoor figuur van die pratende bobbejaan die kateder die hele derdejaarklas se as ’n satiriese uitgangspunt wat ’n toejuiging ontlok” (24). Sy reaksie op spieël voorhou vir die doen en late hierdie gerugte is, doodeenvoudig: van die mensdom. Grootraad en sy “Bog”—oftewel ’n halwe bôggom. Schurweberg-bobbejaantrop verskyn Buiten hierdie speelse vergelyking in hierdie opsig as ’n suggestiewe tussen Cees en kees, sou ’n mens ook die verbeelding van Suid-Afrika se politieke uitgangspunt van die ekspedisie—die leiersklas. Met ’n nuwe ampswoning soektog na pratende bobbejane—as ’n waar sy menigtal vroue woon, en ’n tipe metafiksionele ondersoek na die ondeunde probleemkind “Junior” (die betekenis van die bobbejaan as ’n satiriese naam “Julius” word aanvanklik geopper, verskynsel kon verstaan. Wat beteken dit maar dan eerder van die hand gewys, om die bobbejaan-figuur aan die woord 18) word Grootraad geskets as ’n tipe te stel as ’n literêre spreekbuis vir die bobbejaanweergawe van president doen en late van die mensdom? Kan ’n Zuma. Op maniere wat moeilik is om mens enigiets sinvols daaruit wys raak? vas te pen—dalk die erns waarmee die Of is dit, soos prof. Cees se ekspedisie gereelde kabinetsvergaderings benader dreig om te word, ’n mistastende soektog, word, of iets in die spraak wat herinner ’n vermaaklike afleiding terwyl die aan ’n ouderwetse Afrikanerdom—sou waarheid elders rondloop? hierdie karakter egter ook gesien kon Dit is dalk nie regverdig om sulke word as ’n bobbejaaninkarnasie van diepsinnige vrae oor Ackermann se staatsfigure uit die vorige regime (’n grappige verhaal te vra nie. Alhoewel gebeurlikheid wat moontlik verband daar hier en daar ’n effens meer afgemete hou met die skrywer se ervarings as oomblik plaasvind—Pulitzer Smit, regsadviseur in die personeel van oud- fotograaf en joernalis by Kwenang se staatspresident F. W. de Klerk). plaaslike koerant, is een karakter wat By die Chacma-ekspedisie kom die nou en dan ’n oomblik van melankoliese satiriese vertroebeling van die grens tussen betragting toegelaat word—word die mens en bobbejaan op twee maniere na boek hoofsaaklik gekarakteriseer deur ’n vore. Prof. Cees (hierdie suggestiewe veelheid van humor en woordspeling. naam is ’n verkorting van “Cornelius”) Ackermann se oog is inderdaad fyn se passie vir sy studierigting, tesame ingestel op die komiese in elke situasie. met sy “lang, grys maanhare” (13), lei tot Miskien in daardie opsig is die bobbejaan die ontstaan van “gegoede anekdotes” die ideale inwoner van sy satiriese wêreld. op kampus wat sy gedrag met die van bobbejane vergelyk: een keer tydens ’n Eckard Smuts [email protected] akademiese prosessie sou hy klaarblyklik Universiteit Stellenbosch “handeviervoet” die verhoog bestyg; by Stellenbosch

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 289 Hy kom met die skoenlappers. ’n Elegie die ze nooit heeft durven nemen. Ze aan verlore liefde. stelt zich de gevaarlijkste vraag ooit— Valda Jansen. Kaapstad: Human & “Wat als…?” Tegelijkertijd keert ze in Rousseau, 2016. 184 pp. haar gedachten ook tot de verhouding ISBN 978 0 79817 252 3. met haar vader die zo drastisch is DOI: http://dx.doi.org/10.17159/tvl.v.54i1.31 veranderd door zijn ervaringen in de grensoorlog. Haar kinder- en jeugdjaren We hebben hem of haar allemaal—die als een “bruin” meisje in Zuid-Afrika ene liefde van lang (of niet zo lang) tijdens de apartheid zijn eveneens een geleden. Die liefde die voor altijd perfect terugkerend onderwerp. Ze vertelt een zal blijven want het is eigenlijk altijd intens persoonlijk verhaal dat in vele net imaginair gebleven. Het is de liefde aspecten heel herkenbaar lijkt. waaraan we altijd denken als er iets mis In de begin jaren negentig was Valda gaat in onze reële verhouding, het is de Jansen als jonge onderwijzeres Duits, liefde waarmee we elke andere verhoud- met een beurs van de Pädagogische ing voor altijd zullen vergelijken. Het is Austauschdienst, voor een jaar in de en het blijft perfect omdat het eigenlijk Oost-Duitse universiteitsstad Jena waar nooit is gebeurd. ze ervaring kon opdoen, niet alleen Maar wat als de mogelijkheid van met haar vak maar ook met het land deze ideale liefde niet meer bestaat? en de heel jonge geschiedenis van het Wat gebeurt er als we te weten komen toen net verenigd land. Jansen schrijft dat deze geliefde er niet meer is? Dat met de overtuigingskracht van een is wat Valda Jansen gaat verkennen ervaringsdeskundige over “die toe deure in haar debuutroman Hy kom met die en geslote gesigte in oosduisterland” (120). skoenlappers—een boek zo fijn en poëtisch Ze beschrijft hoe het voelt om niet de geschreven dat het bijna als een lang, woordenschat van liefde te kennen in de lyrisch gedicht leest. taal waarin de verhouding plaats vindt Hy kom met die skoenlappers is (59), over hoe het is om te weten dat je inderdaad, zoals de ondertitel ook luidt, geliefde van je houdt omdat je anders een elegie aan verloren liefde. Nadat bent (87). Ze beschrijft ook hoe je soms de vertelster van de roman het nieuws ongewenst de aanspreekpersoon wordt had gekregen van de dood van haar van je land of cultuur (65), hoe je soms ex-geliefde kijkt ze terug en treurt over heel even niet anders wilt zijn, niet de het verlies van haar grote liefde dat nu buitenlander. plots finaal lijkt te zijn. Ze beslist haar Het zou echter echt jammer zijn verhaal en haar herinneringen op te om deze roman te reduceren tot een schrijven, voor haarzelf maar ook voor roman over verloren liefde. Hy kom met haar geliefde die er niet meer is. Ze denkt die skoenlappers gaat namelijk net zo terug aan de beslissingen die ze genomen veel over liefde voor je eigen land en heeft en tevens aan de beslissingen gemeenschap. In tegenstelling tot Kanna

290 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 uit het beroemde toneelstuk van Adam en persoonlijke herinneringen heeft van Small komt de vertelster van dit boek dezelfde gebeurtenissen (66). Tijdens haar terug naar huis. Ze heeft besloten om verblijf in Jena bestudeert de vertelster haar geliefde achter te laten en terug Bertolt Brecht en zijn theorie van episch te keren naar haar land van herkomst theater, de nood om afstand te creëren ondanks de haat-liefdeverhouding die tussen de toeschouwer en het verhaal. ze daarmee heeft. Of misschien was juist Jansen gebruikt dezelfde strategie in haar door de complexiteit van haar gevoelens, roman: elke keer als de lezer dreigt om voor Zuid-Afrika en haar gemeenschap, in het verhaal meegesleept te worden dat ze terug kwam. De roman is een maakt ze ons erop attent dat het “alleen” krachtige getuigenis over het opgroeien een verhaal is. De vertelster vraagt zich in een cultuur die het liefst je bestaan zou af, “as mens wegdraai van bomme af en willen ontkennen; over hoe het voelt als skryf oor iets so makaber soos ek mis jou. is je moedertaal je ontnomen wordt, zo dat dit skryf?” (122) opnieuw zinspelend op je uiteindelijk je toevlucht moet zoeken Brecht. in een andere, vreemde taal. Ironisch Het werd al meerdere keren bewezen genoeg is het juist het Duits waarin de dat over liefde en gemis schrijven een vertelster de vrijheid vindt die haar van de vaste en dankbare thema’s van ontnomen werd en waarnaar ze zo lang literatuur is. Wat de debuutroman van heeft gezocht. Jansen bijzonder en anders maakt is juist De roman is doorgespekt met zulke de rest—de stem van een jonge “bruine” ironische details en opmerkingen die vrouw tijdens de apartheidsjaren en het de lezer eraan blijven herinneren dat verhaal van haar familie. dit een roman is. De vertelster beseft zelf herhaaldelijk hoe bedrieglijk Martina Vitáčková [email protected] herinneringen kunnen zijn en is heel Universiteit Pretoria goed ervan bewust dat iedereen andere Pretoria

TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 54 (1) • 2017 291