Arkusz WIDUCHOWA (304)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009 Autorzy: Katarzyna Pikuła*, Krystyna Bujakowska**, Izabela Bojakowska***, Paweł Kwecko***, Anna Pasieczna***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny (plansza A): Albin Zdanowski*** Redaktor regionalny (plansza B): Anna Gabry ś-Godlewska *** Redaktor tekstu: .Joanna Szyborska-Kaszycka ***

* – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław; ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa; *** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa;

ISBN 83-

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – K. Pikuła ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Pikuła ...... 4 III. Budowa geologiczna – K. Pikuła ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – K. Pikuła ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – K. Pikuła ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – K. Pikuła ...... 12 VII. Warunki wodne – K. Pikuła ...... 13 1. Wody powierzchniowe...... 13 2. Wody podziemne...... 13 VIII. Geochemia środowiska...... 16 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko ...... 16 2. Osady – I. Bojakowska ...... 19 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 22 IX. Składowanie odpadów – K. Bujakowska ...... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – K. Pikuła ...... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Pikuła ...... 31 XII. Zabytki kultury – K. Pikuła ...... 37 XIII. Podsumowanie – K. Pikuła, K. Bujakowska ...... 37 XIV. Literatura...... 39

I. Wst ęp

Przy opracowywaniu arkusza Widuchowa Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Widuchowa Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 1999 w Oddziale Pomorskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego (Fuszara, Wi śniowski, 1999). Mapy sporz ądzono na podkładzie topograficznym w układzie 1942: Schwedt/Oder (Widuchowa). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP w skali 1:50 000 (Instruk- cja...,2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowiska, składowanie odpadów, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Zachodniopomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Szczecinie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Zachodniopomor- skiego w Szczecinie, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Szczecinie, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Szczecinie, Zespole Parków Krajobrazowych Doliny Dolnej Odry i Cedy ńskiego Parku Krajobrazowego w Gryfinie oraz Instytucie Upraw Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wykorzystano równie Ŝ informacje uzy- skane w starostwach powiatowych i urz ędach gmin, zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie arkusza Widuchowa wyznaczaj ą współrz ędne: 14º15’–14º30’długo ści geograficznej wschodniej i 53º00’–53º10’ szeroko ści geograficznej północnej, a wi ększa jego cz ęść obejmuje terytorium Polski. W dalszej cz ęś ci pod okre śleniem „obszar arkusza Widu- chowa” naleŜy rozumie ć tylko jego polsk ą cz ęść . Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza poło Ŝony jest w południowo- zachodniej cz ęś ci województwa zachodniopomorskiego. Cały opisywany teren znajduje si ę w granicach powiatu gryfi ńskiego w obr ębie dwóch gmin: Widuchowa i Chojna. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na arkuszu jest Widuchowa – wie ś gmina pełni ąca funkcj ę o środka admini- stracyjno-usługowego oraz kulturalnego. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) omawiany obszar poło Ŝo- ny jest w granicach dwóch podprowincji: Pobrze Ŝy Południowobałtyckich, gdzie obejmuje mezoregiony: Dolin ę Dolnej Odry i Równin ę Wełty ńsk ą, wchodz ące w skład makroregionu Pobrze Ŝa Szczeci ńskiego oraz Pojezierzy Południowobałtyckich z mezoregionem Pojezierze My śliborskie, b ędące cz ęś ci ą makroregionu Pojezierza Zachodniopomorskiego (fig 1.). Dolina Dolnej Odry zajmuje zachodni ą przygraniczn ą cz ęść arkusza. Jest to płaska alu- wialna nizina poło Ŝona od 0,0 do 3,5 m n.p.m., wy ściełana grub ą warstw ą osadów akumulacji bagiennej (torfy i gytie). Jej szeroko ść waha si ę od 1,5 do 3,5 km. Koryto Odry pod Widu- chow ą dzieli si ę na dwa ramiona: Odr ę Zachodni ą i Odr ę Wschodni ą (Regalic ę), poł ączone licznymi rozgał ęzieniami, rowami i rozlewiskami Starej Regalicy. Równina Wełty ńska zajmuje niewielki fragment na wschód od Widuchowej. Jest to fa- lista wysoczyzna moreny dennej tworz ąca t ę równin ę, która wznosi si ę od 50 do 70 m n.p.m. Jest ona urozmaicona licznymi formami charakterystycznymi dla deglacjacji arealnej. Rozci- naj ą j ą liczne rynny subglacjalne. Pojezierze My śliborskie obejmuje swym zasi ęgiem tereny na południowy wschód od Widuchowej. Charakteryzuje si ę on wyst ępowaniem ci ągów pagórków czołowomorenowych o wysoko ści 50-70 m n.p.m. odpowiadaj ących fazom stadiału pomorskiego. Wały moren czo- łowych rozdzielone s ą obszarami moreny dennej falistej. Na terenie obj ętym opracowaniem zaznaczaj ą si ę znaczne deniwelacje terenu. Najwi ęk- sze wzniesienia si ęgaj ą 125,8 m n.p.m. (Górki Kra śnickie), natomiast najni Ŝej poło Ŝone punkty w dolinie Odry le Ŝą na wysoko ści 1,0 m n.p.m. Omawiany teren le Ŝy w granicach regionu klimatycznego pomorsko-warmi ńskiego. Charakteryzuje si ę on wysokimi opadami atmosferycznymi (od 600 do 700 mm rocznie),

4 średni ą roczn ą temperatur ą powietrza w granicach powy Ŝej 8 °C oraz okresem zalegania po- krywy śnie Ŝnej do 40 dni (Kondracki, 1988).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Widuchowa na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granica podprowincji, 2 − granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 − granica pa ństwa, 5 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski: Podprowincja: Pobrze Ŝa Południowobałtyckie: Makroregion: Pobrze Ŝe Szczeci ńskie Mezoregiony Pobrze Ŝa Szczeci ńskiego: 313.24 – Dolina Dolnej Odry, 313.26 – Wzniesienia Szczeci ńskie, 313.27 – Wzgórza Bukowe, 313.28 – Równina Wełty ńska, 313.31 – Równina Pyrzycka Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Zachodniopomorskie Mezoregion Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.41 – Pojezierze My śliborskie Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie Mezoregion Pojezierza Południowopomorskiego: 314.61 – Równina Gorzowska Makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka Mezoregion Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.32 – Kotlina Freienwaldzka (Oderbruch)

Lasy zajmuj ą około 35 % opisywanego terenu, a pozostał ą cz ęść stanowi ą pola, ł ąki oraz tereny zabudowane. Obszary rolnicze zajmuj ą północno-wschodni ą i południow ą cz ęść arkusza, gdzie wyst ępuj ą dobre gleby rozwini ęte na glinach wysoczyzn. Dominuj ą tu gleby

5 bielicowo-piaskowe wytworzone z piasków lu źnych, słabo gliniastych i gliniastych oraz bie- lice powstałe z utworów pyłowych wodnego pochodzenia. Pierwsza grupa bielic zaj ęta jest w znacznej mierze przez lasy. Równin ę Wełty ńsk ą pokrywaj ą ci ęŜ sze gleby bielicowe i cz ęś ciowo gleby brunatne le śne na glinie piaszczystej. W dolinie Odry i basenach pojezier- nych wyst ępuj ą gleby bagienne powstałe zazwyczaj w wyniku procesów torfotwórczych, a po odwodnieniu torfowisk – procesów murszotwórczych (gleby torfowe, torfowo – murszowe, murszowe). Teren arkusza jest stosunkowo słabo zurbanizowany i charakteryzuje si ę niskim stop- niem rozwoju gospodarczego, brak jest wi ększych zakładów przemysłowych. Podmioty go- spodarcze to głównie jedno- i kilkuosobowe firmy bran Ŝy handlowej i usługowej oraz zajmuj ące si ę drobn ą wytwórczo ści ą poło Ŝone w rejonie Widuchowej, Lisiego Pola, Krajnika Dolnego i Ognicy. S ą to m.in.: piekarnie, mieszalnie pasz, tartaki oraz zakłady materiałów budowlanych. W Widuchowej znajduje si ę masarnia i przedsi ębiorstwo produkuj ące wyroby metalo- we „PW Rojax” oraz zakład drzewny w Krzywinie. Przemysł wydobywczy na obszarze arkusza opiera si ę na eksploatacji kruszywa naturalnego ze złó Ŝ: „Krzywin” w miejscowo ści Krzywin oraz „Ognica” w miejscowo ści Ognica. Kopalina ze zło Ŝa „Ognica’ przerabiana jest na miejscu w zakładzie przeróbczym, który znajduje si ę w obszarze górniczym „Ognica”. O atrakcyjno ści turystycznej terenu w granicach arkusza decyduj ą wysokie walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe. Obecno ść jezior, czyste powietrze, środowisko wol- ne od uci ąŜ liwo ści du Ŝych zakładów produkcyjnych, a tak Ŝe dzika przyroda le śna strome i malownicze zbocza doliny Odry poci ęte dolinkami i w ąwozami w poł ączeniu z podstawo- wym uzbrojeniem infrastrukturalnym decyduje o ci ągłym rozwoju agroturystycznym tego rejonu czego przykładem mo Ŝe by ć o środek wypoczynkowy nad Jeziorem Kiełbicze. Przez omawiany obszar przebiega linia kolejowa (zachodnia magistrala w ęglowa) Szczecin – Zielona Góra – Wrocław – Górny Śląsk oraz droga: krajowa nr 31 Szczecin – Słu- bice, nr 26 Krajnik Dolny – Renice k. My śliborza prowadz ąca do przej ścia granicznego Kraj- nik Dolny-Schwedt oraz wojewódzka nr 122 Krajnik Dolny – Pasiecznik. Wie ś Widuchowa jest portem na mi ędzynarodowej drodze wodnej: Świnouj ście – Szczecin – Gryfino – Widu- chowa – Hohensaaten – Eberswalde – Berlin. Jest w niej te Ŝ przej ście graniczne (rzeczne) do Gartz.

6 III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, Widuchowa (Piotrowski, 1986) wraz z obja śnieniami (Piotrowski, 1990). Obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie północno-zachodniej cz ęś ci synklinorium szczeci ńsko-łódzko-miechowskiego. W jego granicach nie stwierdzono otworami wiertniczymi utworów starszych od paleogenu i neogenu. W obszarze s ąsiaduj ącym od południowe- go-wschodu, w rejonie My śliborza nawiercono pod cechsztynem skonsolidowane podło Ŝe w postaci silnie zdiagenezowanych łupków wieku prawdopodobnie dolnokarbo ńskiego, które zwi ązane s ą ze sfałdowan ą stref ą zewn ętrzn ą hercynidów. W bezpo średnim podło Ŝu kenozoiku wyst ępuj ą osady górnej kredy reprezentowane przez margle ilaste i piaszczyste, opoki margliste i kred ę pisz ąca. Utwory te na wi ększej cz ę- ści powierzchni tworz ą podło Ŝe paleogenu i neogenu, lokalnie tylko, na północnym skraju, zalegają pod osadami czwartorz ędu. Paleogen reprezentowany jest przez osady oligocenu tj.: iłowce, mułki piaszczyste, piaski glaukonitowe. Neogen wykształcony jest w postaci mioce ńskich mułków i mułków piasz- czystych przedzielanych iłami zawieraj ącymi cienkie wkładki w ęgla brunatnego. Z uwagi na płytkie wyst ępowanie miocenu, w latach 1960-1961 wykonano otwory poszukiwawcze za węglem brunatnym (okolice Lubicza i Zalesin), lecz w ęgla nie nawiercono. Cz ęstym zjawi- skiem jest wyst ępowanie porwaków mioce ńskich w utworach czwartorz ędowych na ró Ŝnych gł ęboko ściach. Utwory te odsłaniaj ą si ę na niewielkim obszarze w północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Powierzchnia podczwartorz ędowa na obszarze arkusza Widuchowa charakteryzuje si ę niezwykle urozmaicona rze źbą o znacznych deniwelacjach si ęgaj ących 85 m. Strefy wynie- sionego podło Ŝa wyst ępuj ą w środkowej i południowej cz ęś ci arkusza. W okolicy Rynicy wysoko ść powierzchni szczytowej podło Ŝa wynosi 32,0 m p.p.m. i jest to równole Ŝnikowy garb ograniczony od północy i południa obni Ŝeniami. Na powierzchni terenu omawianego obszaru odsłaniaj ą si ę w jedynie skały czwartorz ę- dowe (fig. 2). Pochodz ą z okresu holocenu i plejstocenu reprezentowanego przez zlodowacenia: najstarsze (podlaskie), południowopolskie, środkowopolskie i północnopolskie. Utwory czwartorz ędowe to przede wszystkim plejstoce ńskie osady lodowcowe, rzecznolodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne oraz holoce ńskie osady rzeczne, organiczne i eoliczne. Na wi ęk- szej cz ęś ci obszaru miąŜ szo ść tych osadów wynosi 100–120 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Widuchowa wg Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 2 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 3 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 4 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 5 – piaski i mułki kemów, 6 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 7 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Paleogen, oligocen: 8 – piaski, lokalnie z bursztynem, mułki, iły i w ęgiel brunatny; 9 – ozy; 10 – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły; 11 – granica państwa; 12 – wi ększe jeziora

W obr ębie rozległych obni Ŝeń w podło Ŝu czwartorz ędowym stwierdzono wyst ępowanie osadów najstarszych zlodowacenia (narwi) w postaci cienkiej warstwy glin zwałowych. Utwory zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ą powszechnie w spągu czwartorz ędu na wi ększej cz ęś ci obszaru w postaci dwóch warstw glin zwałowych rozdzielonych seri ą pia- sków i mułków zastoiskowych. Mi ąŜ szo ść waha si ę od 30 do 40 m. Strop układa si ę 85 m p.p.m. dla warstwy dolnej i 50–32 m p.p.m. dla warstwy górnej. Utwory zlodowace ń środkowopolskich wyst ępuj ą powszechnie. Tworz ą je trzy poziomy glin zwałowych ró Ŝnej mi ąŜ szo ści, dochodz ące od 20 do 50 m oddzielone od siebie osa-

8 dami zastoiskowymi, rzecznymi i wodnolodowcowymi. Niektóre serie wodnolodowcowe maj ą mi ąŜ szości dochodz ące do 30 m i stanowi ą główne u Ŝytkowe poziomy wodono śne. W czasie zlodowace ń północnopolskich obszar arkusza w cało ści znajdował si ę w strefie zasi ęgu fazy pomorskiej stadiału głównego i w zwi ązku z tym znaczne powierzchnie omawianego obszaru zbudowane s ą z osadów lodowcowych (glin zwałowych i piasków) oraz wodnolodowcowych powstałych na etapie transgresji zlodowacenia północnopolskiego. Gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich nie tworz ą masywnych lecz cienkie (1– 20 m) silnie piaszczyste warstwy. Gliny zwałowe znajduj ą si ę równie Ŝ w obr ębie moren czo- łowych subfazy miel ęci ńskiej (okolica D ębogóry i Lubicza) i subfazy choje ńskiej (okolice Krajnika). Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ą pomi ędzy glinami zwałowymi zlodowace ń północnopolskich i środkowopolskich tworz ąc warstw ę około 20 m mi ąŜ szo ści, stanowi ącą jeden z czwartorz ędowych poziomów wodono śnych, lub zalegaj ą na powierzchni w formie 2– 3 m mi ąŜ szo ści płatów, które w okolicy Polesin stanowi ą stref ę sandrow ą. W obr ębie wysoczyzny plejstoce ńskiej wyst ępuj ą formy akumulacji szczelinowej: ozy, tarasy kemowe i pojedyncze kemy. W ozie subglacjalnym w okolicy Lisiego Pola wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści 20 m. Tarasy kemowe i kemy zbudowane s ą z piasków i mułków cz ęsto prze- warstwianych drobnymi Ŝwirkami. Maj ą mi ąŜ szo ść od 5 do 30 m w zale Ŝno ści od wysoko ści pagóra kemowego. Najmłodszymi osadami plejstoce ńskimi s ą osady rzeczne tarasów nadzalewowych. Utwory te akumulowane były w schyłkowym okresie fazy pomorskiej. Wyró Ŝniono cztery tarasy poło Ŝone na wysoko ściach: I – 20–25 m n.p.m., II – 13–15 m n.p.m., III – 8–12 m n.p.m., IV – 4–7,5 m n.p.m. Zbudowane s ą z piasków z przewarstwieniami Ŝwirów (I taras) lub pia- sków pylastych, ilastych i iłów (IV taras). Utwory holoce ńskie reprezentowane s ą przez piaski i mułki jeziorne, piaski rzeczne ta- rasów zalewowych 2–3,5 m n.p. rzeki, namuły den dolinnych (Odry i Rurzycy) oraz torfy i gytie. Gytie wyst ępuj ą zawsze pod torfami. Posiadaj ą mi ąŜ szo ść 2–7 m. S ą to gytie wapien- ne, rzadziej sapropelowe lub detrytusowe. Osady te nie wyst ępuj ą w dolinie Odry. Torfy wyst ępuj ą w ró Ŝnych sytuacjach morfologicznych. S ą to torfy typu niskiego o mi ąŜ szo ści 2–4 m. W okolicy Nawodnej wyst ępuj ą liczne potorfia świadcz ące o prowadzonej tu eksploatacji. W dolinie Odry, na rozległej powierzchni tarasu III, mo Ŝna spotka ć piaski eoliczne tworz ące wydmy. Mi ąŜ szo ść tych piasków wynosi około 3 m.

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Widuchowa udokumentowano dwa zło Ŝa kruszywa naturalnego: „Krzywin” i „Ognica” (Gientka i in., 2008). Charakterystyk ę gospodarcz ą zło Ŝa przedstawiono w tabeli 1.

Zło Ŝe piasków „Krzywin” udokumentowano w kategorii C 1 na powierzchni 6,36 ha (Piotrowski, 1996): Kopalinę stanowi ą utwory piaszczyste kemów zlodowace ń północnopol- skich z wkładkami mułków i glin. Zło Ŝe jest suche, a kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Ognica” udokumentowano w dwóch polach o całkowitej powierzchni 72,18 ha, które bezpo średnio s ąsiaduj ą ze sob ą (Kurzawa i in., 1999). Pole połu- dniowe udokumentowane jest w kategorii C 1, a północne w C 2. Poni Ŝej sp ągu warstwy piasz- czysto-Ŝwirowej udokumentowano piaski sp ągowe b ędące kopalin ą towarzysz ącą. Zło Ŝe jest zawodnione. Kopalina główna i towarzysz ąca, któr ą stanowi ą utwory rzeczne tarasów nadzalewowych zlodowace ń północnopolskich, moŜe by ć wykorzystywana w budownictwie. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny złó Ŝ kruszywa naturalnego przedstawiono w tabeli 2. Zło Ŝa „Krzywin” i „Ognica” z punktu widzenia ich ochrony zaliczone zostały do klasy 4, czyli złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Natomiast z punktu widzenia ochrony środowiska do złó Ŝ konfliktowych. Zło Ŝe „Krzywin” poło Ŝone jest w obszarach Natura 2000: „Dolina Dolnej Odry” i „Dolna Odra” oraz w projektowanym parku krajobrazowym „Widuchowskie Buczyny i Krzywi ńskie Ł ęgowisko”. Zło Ŝe „Ognica” znajduje si ę w granicach: obszaru Natura 2000 „Dolina Dolnej Odry”, Otuliny Cedy ńskiego Par- ku Krajobrazowego, a tak Ŝe cz ęś ciowo w lasach i na ł ąkach na glebach pochodzenia organicznego. Klasyfikacja konfliktowo ści złó Ŝ kopalin pospolitych uzgodniona została z geologiem wojewódzkim w Szczecinie.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie zagospodarowania Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny Nazwa zło Ŝa zło Ŝa konfliktowo ści na kopaliny litologiczno- (tys. t) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2007 (Gientka i in., 2008) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Krzywin p Q 333 C1 G 19 Skb, Sd 4 B K, Natura 2000 K, L, GL, 2 Ognica pŜ Q 11 830 C , C G 72 Skb 4 B 1 2 Natura 2000

Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C 2; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe; 11 Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: B – konfliktowe; Rubryka 12: L – ochrona lasów, K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb.

Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny złó Ŝ kruszywa naturalnego Stosunek Zawarto ść ziarn Zawarto ść Grubo ść Mi ąŜszo ść Nr grubo ści poniŜej 2 mm pyłów nadkładu zło Ŝa zło Ŝa nadkładu do (punkt piaskowy) mineralnych Nazwa zło Ŝa (od–do) (od –do) na mi ąŜ szo ści (od–do) (od–do) śr. śr. mapie złoŜa śr. śr. (m) (m) N:Z (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 0,0–6,0 2,0–9,0 94,7–100 0,3–23,1 1 Krzywin 0,3 1,4 4,1 97,5 8,8 0,3–11,8 2,0–13,5 21,4–89,6 2,0–6,2 1 Ognica 0,43 2,6 7,0 62,7 3,6

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Widuchowa eksploatowane s ą dwa zło Ŝa kruszywa naturalnego: „Krzywin” i „Ognica”. Zło Ŝe „Krzywin” eksploatowane jest od 2005 roku na podstawie koncesji wydanej 28.05.2004 r. firmie Bernarda Baranowskiego Usługi Transportowo-Budowlane. Obszar i teren górniczy ustanowione wraz z koncesj ą zajmuj ą odpowiednio 10,2 i 13,6 ha. Powstałe wyrobisko stokowo-wgł ębne zajmuje wi ększ ą cz ęść powierzchni zło Ŝa. UŜytkownikiem zło Ŝa „Ognica” s ą Szczeci ńskie Kopalnie Surowców Mineralnych, któ- re posiadaj ą koncesj ę na eksploatacj ę od 30.11.2005 r. do ko ńca 2020 r. Obszar i teren górni- czy zajmuj ą taka sam ą powierzchnią równ ą 72,05 ha. Eksploatacja prowadzona jest wył ącznie w polu C 1, a wyrobisko zajmuje prawie połow ę jego powierzchni. Wydobycie prowadzone jest od 2006 r. w sposób odkrywkowy spod lustra wody. W zakładzie przeróbczym zlokali- zowanym w południowej cz ęś ci obszaru i terenu górniczego kopalina poddawana jest prze- róbce mechanicznej na mokro, rozdrabnianiu i rozdzielaniu. W czasie wizji terenowej nie zostały zarejestrowane punkty niekoncesjonowanej eksploatacji. Dawne wyrobiska powstałe po eksploatacji kruszywa naturalnego na potrzeby lo- kalne, uległy rekultywacji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W granicach arkusza Widuchowa, na podstawie wyników zwiadu geologicznego pro- wadzonego na pocz ątku lat 70. ubiegłego stulecia, wyznaczono jeden obszar perspektywiczny wyst ępowania kruszywa naturalnego. Prace poszukiwawcze za zło Ŝami kruszywa naturalnego koncentrowały si ę w rejonie miejscowo ści Grabowo (Drwal, Dziedzic, 1972). Na podstawie wyników tych prac na północ od Grabowa wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania kruszywa naturalnego. Pod

12 warstw ą gleby o grubo ści 0,2 m wyst ępuj ą piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜszo ści do 6,0 m. Natomiast na południe od wspomnianej miejscowo ści prace poszukiwawcze zako ńczy- ły si ę negatywnymi wynikami. Pod warstw ą gleby stwierdzono wyst ępowanie piasków gliniastych i glin. W granicach arkusza nie ma wyst ąpie ń torfów zaliczonych do potencjalnej bazie zasobowej tej kopaliny (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Widuchowa poło Ŝony jest w dorzeczu Odry. Na północ od miejscowo- ści Widuchowa Odra rozdziela si ę na Zachodni ą, zwan ą równie Ŝ Szczeci ńsk ą oraz na Wschodni ą, zwan ą Regalic ą, która jest sztucznym kanałem. Pomi ędzy odnogami wyst ępuje Mi ędzyodrze, poci ęte g ęst ą sieci ą starorzeczy. Na północ od Widuchowej odnoga Zachodnia znajduje si ę w strefie zmiennej cofki Zalewu Szczeci ńskiego. Najwi ększym dopływem jest rzeka Rurzyca. We wschodniej cz ęś ci arkusza poło Ŝona jest zlewnia jeziora Kiełbcze, odwad- niana przez Martwick ą Struge, ciek przepływaj ącym przez. jeziora: Kłodowskie i Lipienko i uchodz ący do Odry w rejonie miejscowo ści Marwice. Wyst ępuj ące na obszarze arkusza naturalne zbiorniki wodne to niewielkie jeziora. Do najwi ększych nale Ŝą : Kiełbcze (71,6 ha), Lubicz (30,7 ha), Lipienko (20,2 ha), Marzkowo (11,8 ha) oraz Kłodawskie (10,9) Na znacznej cz ęś ci omawianego obszaru Odra charakteryzuje si ę stromym brzegiem, który stanowił naturaln ą zapor ę podczas powodzi w 1997 r. Zalane zostały jedynie dolina Rurzycy na odcinku od uj ścia do Nawodna oraz obszar tarasu zalewowego Odry w rejonie Ognicy i Krajnik Dolnych. Na terenie arkusza zlokalizowano trzy punkty monitoringu stanu jako ści płyn ących wód powierzchniowych – dwa na rzece Odrze oraz jeden na rzece Rurzyca. Badane wody we wszystkich punktach odpowiadaj ą IV klasie jako ści (jako ść niezadowalaj ąca) (według klasyfikacji wód powierzchniowych z 2004 r.). Wska źnikami, które zadecydowały o ocenie tych wód były m.in: azot, barwa, ChZT cr , BZT 5 oraz zawiesina ogólna. W porównaniu z latami poprzednimi (2002-2004) st ęŜ enia średnioroczne parametrów fizykochemicznych nie uległy znacznej zmianie (Landsberg-Uczciwek, 2006).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne terenu arkusza Widuchowa zostały przedstawione na podstawie mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Widuchowa (M ądry, Poła- niecka, 2002).

13 Według podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych (Paczy ński i in., 1993, 1995) omawiany obszaru nale Ŝy do regionu pomorskiego. W obr ębie arkusza Widuchowa rozpoznano u Ŝytkowe pi ętra wodono śne w piaszczys- tych osadach czwartorz ędowych. Wg Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński i in., 1993, 1995) w południowej oraz na niewielkim obszarze we wschodniej cz ęś ci omawianego terenu wyst ępuje u Ŝytkowy poziom wodono śny w utworach paleogenu i neogenu jednak nie zostało to potwierdzone otworami wiertniczymi. Pierwszym od powierzchni terenu jest poziom zwi ązany lokalnie z aluwiami Odry i Rurzycy oraz z rynnami jeziornymi. Stanowi ą go piaski ró Ŝnoziarniste o mi ąŜ szo ści od 6,5 do 27,5 m. Wyst ępuje on cz ęsto pod przykryciem glin i torfów. Wydajno ść typowego otworu studziennego zmienia si ę od 10 do 30 m 3/h w cz ę- ści południowej oraz od 50 do m 3/h w cz ęś ci północnej. Poziom ten ze wzgl ędu na kontakt z zanieczyszczonymi wodami Odry jest wykorzystywany w niewielkim zakresie. Stanowi on baz ę drena Ŝową dla ni Ŝszych poziomów. Zwierciadło wody jest napi ęte, jedynie na obszarach gdzie brakuje utworów izoluj ących poziom ten ma charakter swobodny. Kolejny poziom jest głównym u Ŝytkowym poziomem wodonośnym. Na obszarach gdzie nie wyst ępuje poziom zwi ązany z aluwiami Odry, Rurzycy i rynien jeziornych jest to równocze śnie pierwszy poziom wodono śny. Gł ęboko ść jego wyst ępowania jest zale Ŝna od morfologii terenu. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego obszaru, poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 50 m. Gł ębiej wyst ępuje jedynie w rejonie miejscowo ści Nawodna (od 50 do 100 m) i Lisie Pole (120 m), natomiast płycej (od 5 do 15 m) został rozpoznany w dolinie Odry, w NE cz ęś ci arkusza w rejonie miejscowo ści Pachol ęta oraz wpomi ędzy Krzywinem i Lubiczem. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej rejonie Lisiego Pola i Rynicy wynosi od 5 do 10 m, natomiast na pozo- stały obszarze waha si ę od 10 do 20 m. Wydajno ść pojedynczego otworu studziennego wynosi od 10 do 70 m 3/h. Zwierciadło ma przewa Ŝnie charakter naporowy. Zasilanie omówionych poziomów wodono śnych zachodzi na drodze infiltracji opadów atmosferycznych, przes ączania si ę wód poprzez słabo przepuszczalne warstwy izoluj ące. Wody poziomów czwartorz ędowych prawie na całym obszarze arkusza zostały zaliczone do II klasy ze wzgl ędu na podwy Ŝszon ą zwarto ść Ŝelaza i manganu. Wody te nadaj ą si ę do spo Ŝycia po prostym uzdatnianiu. W strefach gdzie główny poziom wodono śny ma słab ą izolacj ę wody zaliczono do III klasy. Do najwi ększych uj ęć wód podziemnych na omawianym terenie nale Ŝą uj ęcia komunalne w Widuchowej, Lubiczu i Nawodnej. Wszystkie ujmuj ą wody pi ętra czwartorz ędowego. Na obszarze arkusza nie ustanowiono stref ochrony po średniej dla uj ęć wód podziemnych.

14 Według regionalizacji Kleczkowskiego (1990) w północnej cz ęś ci obszaru arkusza Wi- duchowa znajduje si ę niewielki fragment czwartorz ędowego zbiornika na obszarze jego najwy Ŝszej ochrony: Dolina rzeki Odra (GZWP nr 124) (fig. 3). W wyniku prac przeprowadzonych przez firm ę Hydroconsult Sp z o.o. z Poznania w 1998 r. zbiornik ten z uwagi na zł ą jako ść wód poziomu gruntowego doliny Odry (wysoka zawarto ść Ŝelaza, manganu, amoniaku, utlenialno ści oraz barwy) został zdyskwalifikowany jako nie odpowiadaj ący kryteriom dla GZWP.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Widuchowa na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – granica GZWP w o środku porowym, 3 − granica pa ństwa, 4 − większe jeziora Numer, nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 124 – Dolina rz. Odra (Widuchowa-Szczecin), czwartorz ęd (Q)

15 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 304 – Widucho- wa, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km oraz „Atlasu geochemicznego aglomeracji szczeci ńskiej 1:200 000, cz ęść I” (Lis, Pasieczna, 1999) − opróbowanie w siatce 1x1 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2) m. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i prze- siewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

16 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 304 – dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Widuchowa na arkuszu 304 niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) – Widuchowa Polski 4)

Metale N=57 N=57 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) 1) Mineralizacja Grupa A HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–112 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–852 20 27 Cr Chrom 50 150 500 1–60 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 6–762 24 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–7,4 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–17 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–96 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–55 4 3 Pb Ołów 50 100 600 4–153 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,91 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 304 – Widucho- 1) grupa A wa w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 54 2 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 54 3 Prawo wodne, Cr Chrom 55 2 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 53 1 3 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 53 1 3 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 57 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 54 3 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 55 2 2) Pb Ołów 54 3 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 55 2 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 304 – Widuchowa do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 53 1 2 4) Lis, Pasieczna, 1995 – A tlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2, czy 1 próbka na około 1 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

17 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, B, C oraz pozaklasowych (zgodnie z Rozporz ądzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała górn ą granic ę warto ści dopuszczalnej w grupie ni Ŝszej.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 1). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, rt ęci i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść niklu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 53 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz zadrzewionych i zakrze- wionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 10, z uwagi na wzbogacenie w kadm oraz cynk. Natomiast do grupy C (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) ze wzgl ędu na wysokie warto ści: arsenu, baru, kadmu i cynku; zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 4 (As – 46 ppm, Ba – 498 ppm, Cd – 6,9 ppm, Zn – 762 ppm) oraz 17(As – 34 ppm, Ba – 379 ppm, Cd – 7,4 ppm, Zn – 646 ppm). Przekroczenie dopuszczalnych warto ści st ęŜ eń dla grupy C wyst ąpiło dla próbki gruntu z punktu 1, ze wzgl ędu na zawarto ść arsenu (As – 112 ppm). Podwy Ŝszone warto ści wyst ępuj ą w obr ębie gleb aluwialnych doliny Odry, wypełnionej głównie takimi osadami jak torfy i mułki, które sprzyjaj ą koncentracji pierwiastków i zanieczyszcze ń. Pochodzenie podwy Ŝszonych st ęŜ eń metali ma przede wszystkim charakter antro- pogeniczny. Główne ogniska zanieczyszcze ń wód i osadów Odry s ą poło Ŝone w jej górnym i środkowym biegu ( ścieki przemysłowe i komunalne z terenów Górnego i Dolnego Śląska, Republiki Czeskiej i Niemiec). Ponad 2/3 ilo ści metali ci ęŜ kich odprowadzanych do Odry

18 pochodzi z obszaru LGOM-u, Górnego Śląska i z Zagł ębia Karwińsko-Ostrawskiego (Prze- włocki i in., 1992). Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcześniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wie- lopierścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopo- dobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i meliora- cyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol- ski i warto ści PEL .

19 Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg ) Rozporz ądzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Deve- lopment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś próbki osadów jeziornych pobierane s ą z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak- Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowa- niu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aro- matycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a ozna-

20 czenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Che- micznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska), na Odrze w Krajniku Dolnym, z którego próbki do bada ń s ą pobierane co roku. Osady Odry charakteryzuj ą si ę niski zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków i trwałych organicznych zanieczyszcze ń, s ą to zawarto ści zbli Ŝone do warto ści ich tła geochemicznego. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Kieł- bicze. Osady jeziora charakteryzuj ą si ę stosunkowo niskimi zawarto ściami badanych pier- wiastków, odnotowano w nich jedynie podwy Ŝszon ą zawarto ści ą ołowiu. Jednak Ŝe s ą to za- wartości ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwu- je si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka (tabela 5).

21 Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach rzecznych i jeziornych (mg/kg) Odra Kiełbicze Pierwiastek Krajnik Dolny (1995 r.) Arsen (As) <5 6 Chrom (Cr) 6 5 Cynk (Zn) 41 81 Kadm (Cd) <0,5 1,3 Mied ź (Cu) 4 10 Nikiel (Ni) 3 7 Ołów (Pb) 7 38 Rt ęć (Hg) 0,037 0,03

WWA 11 WWA 0,047 n.o.

WWA 7 WWA 0,038 n.o. PCB <0,001 n.o.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. W przypadku arkusza Widuchowo zachodni profil pomiarowy był bardzo krótki, poniewa Ŝ cz ęść zachodnia arkusza le Ŝy poza terytorium Polski. Wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla obu kraw ędzi arkusza mapy. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisy- wanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilu na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

22 304W PROFIL ZACHODNI 304E PROFIL WSCHODNI

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na arkuszu Widuchowa (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą około 30 nGy/h i około 45 nGy/h. W profilu wschodnim wahaj ą si ę w przedziale od około 22 do około 48 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 35 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Powierzchni ę obszaru le Ŝą cego w granicach Polski buduj ą przede wszystkim gliny zwa- łowe i utwory wodnolodowcowe zlodowacenia północnopolskiego. Podrz ędnie wyst ępuj ą osady kemów (iły, mułki, piaski, Ŝwiry i gliny). W dolinach cieków zasilaj ących Odr ę zalega- ją plejstoce ńskie i holoce ńskie osady rzeczne (mułki, piaski i Ŝwiry) oraz torfy. W profilu zachodnim pomierzone dawki promieniowania gamma s ą zwi ązane z glinami zwałowymi. W profilu wschodnim warto ści promieniowania gamma s ą mało zró Ŝnicowane (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu: 25-35 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe wyst ępuj ące wzdłu Ŝ profilu osady (gliny zwałowe, utwory wodnolodowcowe i utwory kemów) cechuj ą si ę podob- nym poziomem radioaktywno ści. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. W profilu zachodnim wynosz ą 2,1 kBq/m 2 i 3,0 kBq/m 2 , a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 4,2 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i spe- cyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą wery- fikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk:

24 N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6),

25 ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Widuchowa Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (M ądry, Połaniecka, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Widuchowa bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Widuchowej b ędącej siedzib ą urz ędu gminy, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Do- lina Dolnej Odry” PLB 320003, „Ostoja Cedy ńska” PLB 320017 (obszary specjalnej ochrony ptaków) i „Dolna Odra” PLH 320037 (specjalny obszar ochrony siedlisk),

26 ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ obszary podmokłe, bagienne oraz ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ obszary źródliskowe (rejon Grabowa, Lisiego Pola, Ognicy–Rynicy, lasy w rejonie Wi- duchowa–Krzywin i rejon D ębogóry), ─ tereny zagro Ŝone zalaniem w czasie powodzi (przyj ęto zasi ęg powodzi z 1997 roku), ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie rzek: Odry (Wschodniej i Zachodniej), Rurzycy i mniejszych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Wilczkowo, Sumy , Lubicz, Lipienko, Le śne, Parkowe, Jasny Staw, Kłodowskie, Marzkowo, Lipiany, Kiełbicze, Rynica i pozostałych akwenów, ─ tereny o nachyleniach przekraczaj ących 10 0, ─ tereny predysponowane do powstawania ruchów masowych ziemi wyst ępuj ące w dolinie Odry, okolicach Nawodnej i w obr ębie wzgórz morenowych w pasie Widuchówko- Krzywinek.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych Na obszarze obj ętym arkuszem Widuchowa lokalizacja składowisk odpadów jest do- puszczalna na około 10% jego powierzchni znajduj ącej si ę w granicach Polski. Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) oraz grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w granicach powierzchniowych wyst ąpie ń glin zwałowych fazy pomorskiej zlodowacenia północ- nopolskiego buduj ących wysoczyzny morenowe. Powierzchnie stropowe wyst ępuj ą na wy- sokości od 40 m n.p.m. do około 100 m n.p.m. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do kilkunastu metrów (lokalnie ponad 20 m). Sp ąg glin, le Ŝą cych głównie na piaskach wodnolodowcowych, zalega na zmiennych wysoko ściach, od 30 m do 80 m n.p.m. Gliny te s ą wykształco- ne niejednorodnie. Nie tworz ą jednolitych, mi ąŜ szych, masywnych poziomów, cz ęsto wyst ępuj ą w nich przewarstwienia piaszczyste, a w stropie, do gł ęboko ści 3,0 m s ą na ogół odwapnione. Opisane gliny nie stanowi ą podło Ŝa o korzystnych parametrach izolacyjnych dla ewen- tualnych lokalizacji składowisk, z uwagi na du Ŝą zmienno ść ich mi ąŜ szo ści, niejednorodne

27 wykształcenie litologiczne oraz cz ęsto spotykane przewarstwienia piaszczyste. Analiza prze- krojów geologicznych pozwala wytypowa ć jako posiadaj ące znacznie lepsze warunki do posadowienia składowisk okolice Krzywinia i Krajnika Dolnego, gdzie ł ączna mi ąŜ szo ść pakie- tów glin zlodowace ń północnopolskich i starszych mo Ŝe dochodzi ć do około 100 m. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe przedstawione na mapie preferowane obszary do lokalizacji skła- dowisk wydzielono na podstawie zgeneralizowanego obrazu budowy geologicznej (Piotrow- ski, 1986), gdzie charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. Dlatego te Ŝ w przypadku omawianych rejonów ka Ŝda lokalizacja składowiska wymaga przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej) oraz bada ń hydrogeologicznych. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gminy Widuchowa w rejonach Pachol ęta, Krzywin i Polesiny, w gminie Chojna to rejony miejscowo ści Krajnik Dolny-Grabowo, Lisie Pole, Nawodna i Kolonia Lisie Pole. W miejscach, gdzie gliny zwałowe przykryte s ą osadami wodnolodowcowymi (piaskami i Ŝwirami) o mi ąŜ szo ści do 2,5 m oraz w obr ębie glin moren czołowych warunki izolacyjne mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Gliny moren czołowych są zró Ŝnicowane litologicz- nie, w przewadze piaszczyste, ze Ŝwirami i głazikami oraz pylaste (najwi ększy udział frakcji piaskowej i pyłowej w cz ęś ci sp ągowej) i o zmiennej mi ąŜ szo ści, lokalnie do 20 m (ł ącznie z glinami pod ścielaj ącymi) (Piotrowki, 1986). Wyznaczone obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i poło Ŝone s ą przy drogach dojazdowych, co umo Ŝliwia lokalizacj ę obiektów w dogodnej odległo ści od zabudowa ń miejscowości. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk ze wzgl ędu na ochron ę przyrody w południowo-wschodniej cz ęś ci analizowanego terenu jest poło Ŝenie w granicach strefy ochronnej Cedy ńskiego Parku Krajobrazowego.

Problem składowania odpadów komunalnych Na obszarach predysponowanych do składowania odpadów w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W ich granicach nie wykonano te Ŝ Ŝadnych otwo- rów wiertniczych, które rozpoznawałyby gł ębsz ą budow ę geologiczn ą. Na podstawie przekrojów hydrogeologicznych wykonanych dla Mapy hydrogeologicznej Polski bardzo du Ŝych mi ąŜ szo ści glin mo Ŝna spodziewa ć si ę w rejonach: Krajnika, Na-

28 wodnej i Lisiego Pola. Przy konieczno ści budowy składowiska odpadów komunalnych na terenie obj ętym arkuszem mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszary wytypowane w pobli Ŝu tych miejscowo ści. Składowisko odpadów komunalnych dla gminy Widuchowa znajduje si ę w rejonie D ę- bogóry. Zlokalizowane jest w obszarze NATURA 2000 „Dolina Dolnej Odry” PLB 32 0003 (specjalna ochrona ptaków). Obiekt nie ma uszczelnionego podło Ŝa, nie jest monitorowany, nie ma urz ądze ń do odgazowania, nie prowadzi si ę drena Ŝu odcieków. Zarz ądza nim Zakład Gospodarki Komunalnej w Widuchowej. Poło Ŝony jest 2 km od uj ęcia D ębogóra, wody podziemne s ą ju Ŝ zanieczyszczone odciekami ze składowiska.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Naturaln ą barier ę geologiczn ą stanowi ą gliny fazy pomorskiej, w granicach ich powierzchniowego wyst ępowania wyznaczono obszary preferowane do budowy składowisk odpadów oboj ętnych. Maksymalna mi ąŜ szo ść wynosi 20 m, a wła ściwo ści izolacyjne mogą by ć zmienne. Gliny zawieraj ą przewarstwienia piaszczyste i nie tworz ą jednolitych, masywnych poziomów. W porównaniu z glinami starszymi s ą zdecydowanie bardziej piaszczyste i tworz ą raczej cienkie pakiety poprzewarstwiane piaskami. Według informacji zawartych w obja śnieniach do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 najbardziej korzystnych warunków geologicznych nale Ŝy si ę spodziewa ć w rejonie Krajnika Górnego i Lisiego Pola. Ró Ŝnowiekowe gliny tworz ą tu pakiety o mi ąŜszo ściach rz ędu 80-100 m. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. W rejonie Lisiego Pola nie ma u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. W północnej cz ęś ci obszaru wyznaczonego w rejonie Krzywina Górnego nie ma u Ŝytkowego poziomu wodono- śnego, w cz ęś ci południowej u Ŝytkowy poziom wodono śny jest zagro Ŝony w niskim stopniu. W wysokim stopniu zagro Ŝone s ą wody podziemne w rejonie Pachol ęt. Poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 5-15 m, czas przenikania zanieczyszcze ń obliczono na 1–5 lat (M ą- dry, Połaniecka, 2000). Przy niskiej odporno ści poziomu u Ŝytkowego zarejestrowano tu liczne źródła zanieczyszcze ń (głównie chemizacja produkcji rolnej).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko eksploatowanego na tym terenie zło Ŝa kruszywa naturalnego „Krzywin” oraz niewielkie punkty niekoncesjonowanej eksploatacji piasków w rejonie Nawodnej znaj- dują si ę na obszarach bezwzgl ędnie wykluczonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

29 Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturalną izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Widuchowa warunki podło Ŝa budowlanego okre ślono z pomini ę- ciem: terenów le śnych i rolnych w klasie I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zbiorników wodnych, terenów mi ędzywala, złó Ŝ kopalin, Parków Krajobrazowych: Cedy ń- skiego i Doliny Dolnej Odry, a tak Ŝe zabytkowego zespołu architektonicznego. W tak okre ślonych wydzieleniach, analiz ą obj ęto około 15% powierzchni arkusza, wy- ró Ŝniaj ąc obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszary o warunkach korzystnych wyst ępuj ą na gruntach spoistych: zwartych, półzwar- tych i twardoplastycznych oraz na gruntach niespoistych zag ęszczonych i średniozag ęszczo- nych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wody gruntowej nie przekracza 2 m. W granicach arkusza Widuchowa warunki korzystne dla budownictwa obejmuj ą tereny wysoczyznowe, na których wyst ępuj ą spoiste grunty lodowcowe o konsystencji półzwartej

30 i twardoplastycznej oraz grunty niespoiste o ró Ŝnej granulacji w stanie zag ęszczonym i średniozag ęszczonym. Wyst ępuj ą one na północy arkusza w okolicy D ębogóry i Widucho- wej w środkowej jego cz ęś ci, w okolicy Krzywina, Ognicy, Rynicy i Polesin oraz w cz ęś ci południowej w rejonie Lisiego Pola, Grabowa i Krajnika Dolnego. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo zwi ązane s ą z wyst ępowaniem gruntów słabono śnych (organicznych, gruntów spoistych w stanie mi ękkopla- stycznym i plastycznym, gruntów niespoistych lu źnych), w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści do 2 m oraz obszarami podmokłymi i zabagnionymi. W granicach omawianego arkusza, warunki niekorzystne utrudniaj ące budownictwo obejmują głównie doliny rzek, rynny i zagł ębienia terenu, rejony podmokłe i g ęsto poci ęte ciekami. Wyst ępuj ą tu grunty słabono śne: organiczne (torfy, gytie), namuły, piaski rzeczne i deluwialne, z wodami gruntowymi na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Do obszarów o niekorzystnych warunkach dla budownictwa nale Ŝą równie Ŝ strefy krawędziowe wysoczyzn o znacznych spadkach terenu w okolicy D ębogórzy, Nawodnej i wzdłu Ŝ doliny Odry, a tak Ŝe tereny zalane w czasie powodzi w 1997 r. W strefach wyst ępowania gruntów organicznych wody gruntowe s ą generalnie agresywne wobec betonu. Powierzchnia terenu na omawianym arkuszu jest do ść urozmaicona. Nachylenia terenu przekraczaj ące 12% wyst ępuj ą zwykle na kraw ędziach dolin, np. w rejonie Krajnika Górnego. Nale Ŝy równie Ŝ zaznaczy ć, Ŝe w granicach arkusza istniej ą strefy predysponowane do po- wstania osuwisk (Grabowski (red.), 2007). Przed przyst ąpieniem do prac budowlanych na tych terenach w celu usytuowania obiektu budowlanego nale Ŝy sporz ądzi ć dokumentacj ę geologiczno-in Ŝyniersk ą, która pozwoli na ocen ę warunków posadowienia planowanych obiektów budowlanych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa), podlegające ochronie pokrywaj ą około 30% powierzchni arkusza Widuchowa. Wyst ępuj ą one w cz ęś ci północno-wschodniej (Krzy- win, Lubicz-Pachol ęta), oraz w cz ęś ci południowej w rejonie Krajnika Dolnego i Lisiego Po- la. Na wi ększo ści terenu arkusza wyst ępuj ą gleby bielicowo-piaskowe. W pobli Ŝu rzeki Odry wyst ępuj ą gleby torfowe i murszowe. Na omawianym obszarze wyst ępują tak Ŝe ł ąki, poło Ŝo- ne na glebach pochodzenia organicznego, które zajmuj ą mniej ni Ŝ 10% powierzchni arkusza. Wyst ępuj ą one w dolinie rzeki Rurzyca oraz w lokalnych zagł ębieniach terenu. Lasy zajmuj ą około 35% powierzchni arkusza. Najwi ększe ich kompleksy znajduj ą si ę w środkowej i południowej cz ęś ci mapy. PrzewaŜaj ą lasy mieszane i li ściaste.

31 W północnej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuje niewielki fragment Parku Krajobrazo- wego Dolina Dolnej Odry, który kontynuuje si ę w kierunku północnym, na obszar arkusza Gryfino. Park ten został utworzony w 1993 roku na powierzchni 6 009 ha, w celu ochrony najwi ększego w Europie Zachodniej i Środkowej fluwiogenicznego torfowiska niskiego z flor ą i faun ą niespotykan ą ju Ŝ w dolinach innych, wielkich rzek europejskich. Obszar parku poci ęty jest g ęst ą sieci ą starorzeczy, kanałów, rowów i rozlewisk, o ł ącznej długo ści ponad 200 km. Przedmiotem ochrony jest nie tylko torfowisko, ale tak Ŝe rzadkie i gin ące zespoły i gatunki ro ślin, oraz fauna, w tym licznie tu wyst ępuj ące gatunki ptaków. Wyst ępuje tu ponad 110 zespołów ro ślinnych, w tym 20 gatunków obj ętych ochron ą gatunkow ą oraz 21 ga- tunków zagro Ŝonych w skali regionu. Równie bogata jest fauna bezkr ęgowców i kr ęgowców, szczególnie ryb i ptaków wodno-błotnych. Wokół parku została utworzona otulina o całkowi- tej powierzchni 1 149 ha dla zabezpieczenia terenu parku przed szkodliwym wpływem czyn- ników zewn ętrznych. W południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru znajduje si ę Cedy ński Park Krajobrazowy utworzony w 1993 roku na powierzchni 30 850 ha. Obejmuje przełomow ą dolin ę Odry, jej stref ę kraw ędziow ą, du Ŝe obszary le śne, stanowi ące 62 % powierzchni oraz tereny rolnicze. Walorami parku jest polodowcowa rze źba terenu oraz wyst ępuj ące tu zbiorowiska ro ślinne, a tak Ŝe rzadkie i gin ące gatunki ro ślin i zwierz ąt. Do szczególnych warto- ści nale Ŝy zaliczy ć zbiorowiska ro ślinno ści kserotermicznej z unikatowymi gatunkami, np. paj ęcznic ą liliowat ą, ostrołódk ą kosmat ą, o Ŝot ą zwyczajn ą, ostnicami, storczykami itd. Świat ro ślinny Parku obejmuje około 700 gatunków ro ślin naczyniowych. Równie cenna jest fauna parku, zwi ązana z wyst ępuj ącymi tu siedliskami. Bytuje tu kilkadziesi ąt gatun- ków bezkr ęgowców i kr ęgowców gin ących i zagro Ŝonych wygini ęciem, m.in. jelonek ro- gacz, kozioróg d ębosz, bielik, kania rdzawa, derkacz, wydra itd. Otulina parku zajmuje powierzchni ę 53 120 ha. W centralnej i północnej cz ęś ci omawianego obszaru projektuje si ę utworzenie Parku Krajobrazowego „Widuchowskie Buczyny i Krzywi ńskie Ł ęgowisko”. Obejmuje on obszar ekosystemów zwi ązanych ze stref ą przykraw ędziow ą Odry wraz z przyległymi do niej frag- mentami wysoczyzny. Tworz ą one niepowtarzalny układ krajobrazowy, jedyny tego typu nad Odr ą, o wybitnych warto ściach przyrodniczych, równie Ŝ wizualnych. W granicach parku powinny znale źć si ę równie Ŝ tereny zaplecza wysoczyzn morenowych, mi ędzy innymi ci ąg eko- systemów dolinnych. Jest to obszar o bardzo wysokim stopniu naturalno ści. Na terenie tym wyst ępuj ą gatunki ro ślin i zwierz ąt bardzo rzadkie w skali lokalnej jak i regionalnej w tym gatunki gin ące i zagro Ŝone wymarciem.

32 W granicach arkusza projektuje si ę utworzenie trzech rezerwatów. Rezerwat „Widu- chowskie Górki” poło Ŝony jest w północnej cz ęś ci omawianego obszaru. Jego projektowane granice obejmuj ą do ść silnie zró Ŝnicowane środowisko tak pod wzgl ędem topologicznym (siedliskowym) jak i dynamicznym (stopnia antropogenicznych przeobra Ŝeń). Najcenniejsze są stare, wyst ępuj ące na wła ściwych sobie siedliskach lasu świe Ŝego, lasy d ębowe, bukowe, lipowe, a tak Ŝe grabowe. Cennym składnikiem ro ślinno ści planowanego rezerwatu Widu- chowskie Górki jest równie Ŝ świetlista d ąbrowa. Jest to jedyne stanowisko tego zespołu na obszarze gminy Widuchowa. Na terenie projektowanego rezerwatu „Ł ęgowisko pod Krzywinem” znajduj ą si ę mło- de olsy oraz ł ęgi, a po cz ęś ci tak Ŝe lasy gr ądowe wykazuj ące wiele cech zbiorowisk regene- racyjnych. Na siedliskach mokrych, bogatym i zró Ŝnicowanym florystycznie olsom po- rzeczkowym i ł ęgom jesionowo-olszowego , towarzysz ą rozległe zaro śla wierzbowe . Pod- kre śli ć naleŜy szczególne cz ęste, w tym kompleksie le śnym, stanowiska listery jajowatej, storczyka obj ętego prawn ą ochron ą. Pospolicie, cz ęsto w zwartych k ępach, wyst ępuje tam porzeczka czarna, prawnie chroniona cz ęś ciowo. W wodach płyn ących, jak równie Ŝ w licznie wyst ępuj ących tam oczkach wodnych, optymalne warunki znajduje du Ŝa grupa ro ślin wodnych i bagiennych. Planowany rezerwat „Rynickie Olszyny” obejmuje, jeden z wi ększych kompleksów ró Ŝnorodnych lasów olszowych i ro ślinno ści bagiennej, a przy tym bardzo dobrze zachowanej pod wzgl ędem przyrodniczym. Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą tam fitocenozy Ŝyznych olsów porzeczkowych. Najwi ększym zagro Ŝeniem dla przyrody planowanego rezerwatu Ry- nickie Olszyny jest zmiana stosunków wodnych. Ten pi ękny kompleks poci ęty jest g ęst ą sieci ą gł ębokich rowów odwadniaj ących. W planie ochrony przyszłego rezerwatu nale Ŝy zwró- ci ć baczn ą uwag ę na zagadnienie gospodarki wodnej. W granicach arkusza znajduje si ę jedena ście drzew, które uznano za pomniki przyrody Ŝywej (tabela 7). Są to przede wszystkim pojedyncze drzewa, w śród których znajduj ą si ę mi ę- dzy innymi: lipa, buk, kasztanowiec, platan, dąb, cis i sosna. Do ciekawszych okazów nale Ŝy dąb szypułkowy „Piast” o obwodzie 710 cm i wysoko ści 32 m. Inn ą form ą ochrony s ą u Ŝytki ekologiczne, b ędące pozostało ści ą ekosystemów, maj ą- cych znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów siedlisk. W granicach obszaru arkusza znajduje si ę fragment u Ŝytku „Czaple bagno”, który obejmuje zarastaj ą- ce jezioro eutroficzne. U Ŝytek ten kontynuuje si ę dalej na obszar arkusza Chojna.

33 Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma obiektu Gmina Rok Rodzaj obiektu ochro- Miejscowo ść na Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) ny mapie 1 2 3 4 5 6 Widuchowa L – „Widuchowskie Górki” 1 R Widuchowa * gryfi ński (~100) Widuchowa W – „Ł ęgowisko pod Krzywinem” 2 R Lubicz * gryfi ński (~100) Widuchowa L – „Rynickie Olszyny” 3 R Ognica-Rynica * gryfi ński (~100) Widuchowa 4 P Widuchowa 1999 PŜ – grupa 4 cisów pospolitych gryfi ński Widuchowa 5 P Rynica* 2006 PŜ – sosna wejmutka gryfi ński Widuchowa 6 P Rynica* 2006 PŜ – platan klonolistny gryfi ński Widuchowa 7 P Rynica* 2006 PŜ – kasztanowiec biały gryfi ński Widuchowa 8 P Rynica* 2006 PŜ – lipa szerokolistny gryfi ński Chojna 9 P Rynica* 2006 PŜ – d ąb szypułkowy „Piast” gryfi ński Chojna 10 P Rurka 1984 PŜ – buk pospolity gryfi ński Chojna 11 P Rurka 1984 PŜ – lipa drobnolistna gryfi ński Chojna jezioro eutroficzne „Czaple bagno” 12 U Pokrzydowo 1998 gryfi ński (38,58) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 3: * – w parku podworskim Rubryka 5: * – obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, W – wodny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Według systemu ECONET (Liro, 1998) centralna i zachodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w granicach obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym – Uj ście Odry. Natomiast południowo-wschodni fragment omawianego obszaru poło Ŝony jest w obr ębie ko- rytarza ekologicznego o znaczeniu mi ędzynarodowym – Pojezierze My śliborskie. Poło Ŝenie arkusza na tle mapy systemu ECONET ilustruje figura 5.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Widuchowa na tle systemu ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1 − granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 1M – Uj ście Odry; 2 − korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 3m – Pojezierze My śliborskie; 3 − granica pa ń- stwa; 4 – wi ększe jeziora.

W granicach arkusza Widuchowa wyst ępuj ą trzy obszary Europejskiej Sieci Ekologicz- nej Natura 2000. W śród nich s ą: obszary specjalnej ochrony ptaków – „Dolina Dolnej Odry” i Ostoja Cedy ńska” oraz specjalny obszar ochrony siedlisk: „Dolna Odra” (tabela 8). Obszar „Dolina Dolnej Odry” stanowi ochron ę wyj ątkowego miejsca rozrodu, wa Ŝnego pierzowiska oraz zimowiska ptaków oraz kompleksu zbiorowisk zwi ązanych z Mi ędzy- odrzem, natomiast na obszarze „Dolnej Odry” znajdują si ę dobrze zachowane siedliska oraz liczne i rzadkie gatunki zwierz ąt oraz ro ślin. Obszar „Ostoja Cedy ńska” stanowi bardzo wa Ŝ- ną ostoj ę dla l ęgowych ptaków drapie Ŝnych, zimuj ących łab ędzi i zlotowisko Ŝurawi w okresie w ędrówki jesiennej (http://www.mos.gov.pl/Istrony_tematyczne/natura 2000/index .shtml ).

35 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru Poło Ŝenie centralnego punktu obszaru Powierzchnia ob- Typ ob- i w obr ębie arkusza Lp. Kod obszaru szaru szaru symbol oznacz e- Kod Długo ść geogr. Szeroko ść geogr. (ha) Województwo Powiat Gmina nia na mapie NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dolina Dolnej PLB zachodniopo- Widuchowa , 1 J Odry E14º24'48" N53º05'06" 60 207,1 PL0G1 gryfi ński 320003 morskie Chojna P Dolna Odra zachodniopo- Widuchowa , 2 K PLH 320037 E14º15'53" N52º59'57" 29 340,63 PL0G1 gryfi ński S morskie Chojna Ostoja Cedy ń- zachodniopo- 3 D PLB 320017 E14º18'44" N52º56'30" 20 871,24 PL0G1 gryfi ński Chojna ska P morskie Rubryka 2: J – OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), częś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, K – SOO (Specjalne Obszary Ochrony), cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO, D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina. Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków 36 36

XII. Zabytki kultury

Na terenie arkusza Widuchowa do najstarszych zabytków kultury materialnej nale Ŝą stanowiska archeologiczne. Najwcze śniejsze ślady pochodz ą z okresu neolitu. Znaleziska archeologiczne obejmuj ą osady, grodziska, kurhany, cmentarzyska, ko ść ce oraz przedmioty codziennego u Ŝytku. Rozsiane s ą one po terenie arkusza i wyst ępuj ą głównie w rejonie uro- dzajnych gleb oraz cieków. Główn ą miejscowo ści ą na terenie arkusza jest Widuchowa, o której pierwsza wzmianka pochodzi ju Ŝ z X wieku. W Widuchowej istniała kasztelania królów polskich i ksi ąŜą t szczeci ńskich. Prawa miejskie posiadała od 1347 roku, jednak miasto nie zostało otoczone murami. Od 1478 r. przez Widuchow ą przebiegała granica pomi ędzy Ksi ęstwem Pomorskim a pa ń- stwem brandenburskim. Miasto było portem etapowym wywozu zbo Ŝa z Ziemi Pyrzyckiej. Do dzisiaj zachowały si ę ponad stuletnie stodoły do magazynowania ziarna. Po II wojnie światowej, Widuchowa zniszczona w 80%, utraciła prawa miejskie. Obecnie liczy około 1000 mieszka ńców i jest siedzib ą gminy. Z zabytków zachował si ę ko ściół parafialny pw. Naj- świ ętszego Serca Pana Jezusa z drugiej połowy XIII wieku oraz trzy wille z pocz ątku XX wieku. Obecnie w jednej z nich mie ści si ę siedziba gminy, a w innej poczta. Powy Ŝsze zabytki obj ęte zostały stref ą ścisłej ochrony konserwatorskiej. Do budynków obj ętych ochron ą konserwatorsk ą i znajduj ących si ę poza wspomnian ą stref ą znajduj ą si ę: trzy budynki miesz- kalne oraz dawna stodoła do magazynowania zbo Ŝa. Na pozostałym obszarze arkusza znajduj ą si ę zabytkowe obiekty sakralne, architekto- niczne i techniczne obj ęte ochron ą Konserwatora Zabytków. Nale Ŝą do nich ko ścioły w: Pa- chol ętach, D ębogórze, Lubiczu, Kłodowie, Krzywinie, Ognicy, Rynicy, Nawodnej, Krajniku Dolnym, Krajniku Górnym, Zatoni Dolnej i Garnowie. Do zabytkowych obiektów architektonicznym zalicza si ę zespoły pałacowo-parkowe w Dębogorze i Bolkowicach składaj ące si ę z dworu i parku podworskiego. W Dębogórze, Kraj- niku Górnym i Zatoni Dolnej zachowały si ę parki podworskie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Widuchowa poło Ŝony jest w województwie zachodniopomorskim, w granicach powiatu gryfi ńskiego. Jest to teren o zró Ŝnicowanym ukształtowaniu powierzchni, który stanowi wysoczyzna morenowa ograniczona od zachodu dolin ą rzeki Drw ęcy, a na południu rozci ęta dolin ą rzeki Rurzyca.

37 Obszar arkusza odznacza si ę du Ŝymi walorami przyrodniczymi i krajoznawczymi. W granicach arkusza znajduj ą si ę fragmenty dwóch parków krajobrazowych: w cz ęś ci połu- dniowej – Cedy ński Park Krajobrazowy, a w cz ęś ci północnej – Dolina Dolnej Odry. Znaczna cz ęść powierzchni arkusza znajduje si ę w granicach trzech obszarów Europejskiej Sieci Eko- logicznej Natura 2000: „Dolina Dolnej Odry”, „Ostoja Cedy ńska” i „Dolna Odra”. Ponadto projektuje si ę utworzenie trzech rezerwatów przyrody: „Widuchowskie Górki”, „Łęgowisko pod Krzywinem” i „Rynickie Olszyny” oraz Park Krajobrazowy „Widuchowskie Buczyny i Krzywi ńskie Ł ęgowisko”. Wszystkie projektowane obszary zlokalizowane s ą w gminie Wi- duchowa. Obszar arkusza jest stosunkowo słabo zurbanizowany i charakteryzuje si ę niskim stop- niem rozwoju gospodarczego, brak jest wi ększych zakładów przemysłowych. Udokumento- wane i eksploatowane s ą dwa zło Ŝa kruszywa naturalnego: „Krzywin” i „Ognica”. W obszarze górniczym „Ognica” zlokalizowany jest zakład przeróbczy kopaliny ze zło Ŝa „Ognica”. Ponadto wyznaczono jeden obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków w rejonie miejscowo ści Grabowo. Omawiany obszar le Ŝy w dorzeczu Odry, która w północnej cz ęś ci omawianego obszaru rozdziela si ę na Zachodni ą i Wschodni ą. Północna i wschodnia cz ęść obszaru arkusza stanowi rejon wyst ępowania licznych jezior. W granicach arkusza rozpoznano u Ŝytkowe pi ętra wodono śne w utworach czwartorz ędowych. Uj ęte z nich wody s ą na ogół średniej jako ści o podwy Ŝszonej zawarto ści Ŝelaza i manganu, wymagaj ące prostego uzdatniania. Na terenie obj ętym arkuszem Widuchowa wyznaczono obszary predysponowane do składowania jedynie odpadów oboj ętnych. Wyznaczono je w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych fazy pomorskiej buduj ących wysoczyzny morenowe oraz w obr ębie glin moren czołowych. Warunki izolacyjne podło Ŝa w granicach wyst ąpie ń glin moren czołowych i w miejscach, gdzie gliny fazy pomorskiej przykryte s ą osadami wodnolodowcowymi i lodowcowymi mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Wyznaczone obszary zlokalizowane s ą gminach Chojna i Widuchowa. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszary wyznaczone w rejonach miejscowo ści: Krajnik i Lisie Pole, gdzie według informacji zawartych w obja śnieniach do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 wyst ępuj ą gliny o bardzo du Ŝych mi ąŜ szościach. W przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszary predysponowane do składowania odpadów znajduj ą si ę na terenach pozbawionych u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, terenów o bardzo niskim, niskim, podrz ędnie średnim stopniu zagro Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych.

38 Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wód wyst ępuje w cz ęś ci obszaru wyznaczonego w rejonie Pachol ęt. Jest to spowodowane płytszym ich wyst ępowaniem, słabsz ą izolacj ą i obecności ą ognisk zanieczyszcze ń. Wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Krzywin” oraz niewielkie punkty lokalnej eksploatacji znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania od- padów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. W granicach arkusza obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa przewa Ŝaj ą w cz ęś ci północnej i południowej na terenach wysoczyznowych. Rejony o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo wyst ępuj ą w dolinach rzek, zagł ębieniach terenu, rejonach podmokłych i g ęsto poci ętych ciekami. W przyszło ści o rozwoju gospodarczym omawianego rejonu mo Ŝe decydowa ć zarówno turystyczne i rekreacyjne korzystanie z walorów przyrodniczych jak równie Ŝ rolnictwo dzi ęki wykorzystaniu gleb wysokich klas bonitacyjnych.

XIV. Literatura

DRWAL E., DZIEDZIC M., 1972 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego oraz prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w powiecie Chojna, woj. szczeci ńskie. Archiwum Przedsi ębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu „PROXIMA” S.A., Wrocław. FUSZARA P., WI ŚNIOWSKI Z., 1999 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnieniami. Arkusz Widuchowa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GIENTKA M. (red.), 2008 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2007 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ąpie- nia ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

39 KLECZKOWSKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1988 – Geografia fizyczna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia Regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KURZAWA M., KACZOR D., DOBURZY ŃSKI J., 1999 – Dokumentacja geologiczna

w kategorii C 1 i C 2 z jako ści ą w kategorii B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ognica”. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego w Szczecinie. LANDRSERG-UCZCIWEK M., 2006 – Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach 2004-2005. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szcze- cin. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1998 – Atlas geochemiczny aglomeracji szczeci ńskiej 1:200 000, cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MĄDRY J., POŁANIECKA B., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 wraz z obja śnieniami. Arkusz Widuchowa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych. Falenty. PACZY ŃSKI B.,(red.) 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. I. Systemy zwy- kłych wód podziemnych- Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., (red.) 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000 cz. II. Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

40 PIOTROWSKI A., 1986 – Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Widuchowa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIOTROWSKI A., 1990 – Obja śnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej w skali 1:50 000. Arkusz Widuchowa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PIOTROWSKI A., 1996 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Krzywin”. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Zachod- niopomorskiego w Szczecinie. PRZEWŁOCKI J., BLEZEL H., KOROL R., 1992 – Zanieczyszczenie wód dorzecza Odry metalami ci ęŜ kimi oraz mo Ŝliwo ści jego zmniejszenia. Ochr. Środ. Zas. Nat., 4: 21 – 33 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i pre- zentacji stanu tych wódz. Dziennik. Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r.