Ilias Saxelmwifo Universitetis Entomologiisa Da Biokontrolis Kvleviti Centri Entomology and Biocontrol Research Centre of Ilia State University
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ilias saxelmwifo universitetis entomologiisa da biokontrolis kvleviTi centri Entomology and Biocontrol Research Centre of Ilia State University თეა არაბული Tea Arabuli ვაზის მავნებელი ტეტრანიხისებრი (Acari: Tetranychoidea) ტკიპები Vitis Pest Tetranychoid (Acari: Tetranychoidea) Mites ნაშრომი დაფინანსდა შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიეერო ფონდის მიერ. გრანტი N 2-2/05 The monograph was financed by Sota Rustaveli national scientific fond SRNSF. grant N 2-2/05 გამომცემლობა ”უნივერსალი” Pulishing House “UNIVERSAL” თბილისი - Tbilisi 2011 უდკ (UDC) ე თბილისი 0179, ჭავჭავაძის გამზ. 31. ტელ. 220164 Tbilisi 0179, Chavchavadze avenieu 31. Tel.: 995 32 220164 www.iliauni.edu.ge რედაქტორი: ერისტო ყვავაძე ბიოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი Editor: Eristo Kvavadze Doctor of Biological Sciences © თ. არაბული გამომცემლობა ”უნივერსალი”, 2011 თბილისი, ჭავჭავაძის გამზ. 19, ტელ: 22 36 09, 8(99) 17 22 30 E-mail: [email protected] ISBN 978-9941-12-507-2 2 შ ი ნ ა ა რ ს ი 1. შესავალი 2. მავნებელი ტეტრანიხისებრი ტკიპების შესწავლის ისტორია, მრავალფეროვნება და გავრცელება 3. ვაზის კულტურა საქართველოში და ტეტრანიხისებრი ტკიპების მავნებლობა 4. მასალა და მეთოდიკა 1. საიტების დახასიათება 2. მასალის შეგროვება 3. პრეპარატების მომზადება და რკვევა 5. საკუთარი გამოკვლევები: 1. კახეთის რეგიონის ვაზის მავნებელი ტეტრანიხისებრი (Acari: Tetranychoidea) ტკიპები 2. Eotetranychus pruni - ის და მისი ბუნებრივი მტრის (Phytoseius plumifer) რიცხოვნების დინამიკა ვაზზე 3. ვაზზე აღრიცხული უხერხემლო ცხოველები და მათი როლი 6. დასკვნა 7. ციტირებული ლიტერატურა 3 შ ე ს ა ვ ა ლ ი ტეტრანიხისებრი ტკიპები (Tetranychoidea) ობობასნაირთა კლასს განეკუთვნებიან, ისინი ფართოდ არიან გავრცელებულნი მთელს დედამიწაზე, გვხვდებიან ყველგან სადაც ყვავილოვანი მცენარეები იზრდება და წარმოადგენენ ხილის, ბოსტნეულის, მარცვლოვანი კულტურების, დეკორატიული და ველურად მოზარდი მცენარეების საშიშ მავნებლებს. მცენარეების პარაზიტი ტეტრანიხისებრი ტკიპები მცირე ზომის (0,40-0,5 მმ), სუსტად ქიტინიზებული საფარველის მქონე ცხოველებია, რომელთა დანახვა ბუნებრივ პირობებში შეუიარაღებელი თვალით შეუძლებელია. ტეტრანიხები ძლიერ სპეციალიზებული ფიტოფაგები არიან, თუმცა ზოგიერთი სახეობა ფართოდ გავრცელებული პოლიფაგების სახით გვხვდება. ტეტრანიხისებრ ტკიპებს მჩხვლეტავ-მწუწნავი ტიპის პირის აპარატი აქვთ, ისინი იკვებებიან მცენარეების ქლოროფილის შემცველი ორგანოებით: ფოთლებით, ყლორტებით, აგრეთვე ყვავილებით და ნაყოფებით. ტკიპების მიერ მცენარეთა დაზიანების შედეგად ვითარდება ქლოროზი, ნეკროზი, ზიანდება ნაყოფების ზედაპირი და წარმოიქმნება გალები, რაც აფერხებს მცენარეში მიმდინარე სასიცოცხლო პროცესებს და იწვევს მოსავლიანობის შემცირებას. ტეტრანიხებს ზიანი მოაქვთ იმ თვალსაზრისითაც, რომ მცენარეთა ვირუსების აქტიური გადამტანები არიან და დაავადებების ფართოდ გავრცელებას უწყობენ ხელს (Рекк 1959). ეკონომიკური თვალსაზრისით მცენარეების პარაზიტი ტეტრანიხისებრი ტკიპების ბიოლოგიის და ეკოლოგიის შესწავლა და მათთან ბრძოლის მეთოდების შემუშავება მეტად მნიშვნელოვანია. ტეტრანიხისებრი ტკიპები, როგორც სხვა კულტურული მცენარეების, ასევე ვაზის საშიშ მავნებლებს წარმოადგენენ. ადრეულ პერიოდში ტეტრანიხებს ვაზის მეორეხარისხოვან პარაზიტებად მიიჩნევდნენ, რაც ზოგ რაიონში და ვაზის ზოგიერთ ჯიშთან მიმართებაში მართლაც ასეა, თუმცა შემდგომში ჩატარებულმა კვლევებმა აჩვენა, რომ გარკვეულ შემთხვევებში ტკიპების მავნებლობა ვაზზე უფრო უარყოფით შედეგს იძლევა, ვიდრე მწერების და სხვა დაავადებების (Принц, 1932). ტეტრანიხისებრი ტკიპების საკვებს ვაზის ფოთლების უჯრედის პლაზმა წარმოადგენს, რომელსაც ისინი ქსოვილებიდან წუწვნის საშუალებით იღებენ. სტილეტით ჩხვლეტის შედეგად ირღვევა ფოთლის საფარველის მთლიანობა და მუქი წერტილები ჩნდება, რომლებიც თანდათან დიდდება და ყავისფერი ლაქების სახეს იღებს. ფოთლის დაზიანებულ ადგილზე უჯრედი წყვეტს განვითარებას, მის ირგვლივ კი ცოცხალი უჯრედები განაგრძობენ ზრდას, ცოცხალი და მკვდარი უჯრედების ასეთი განლაგების გამო ფოთოლი 4 იკრუნჩხება და დეფორმირდება, ხოლო დაზიანებული ადგილები ხმება. იმ შემთხვევაში, თუ ლაქები ფოთოლის მთელ ზედაპირს დაიკავებს, ფოთოლი კვდება და ვარდება, ამის შემდგომ მცენარეში მიმდინარე სასიცოცხლო პროცესები სუსტდება და იგი წყვეტს ზრდა-განვითარებას ( რუსიაშვილი, 1956). ვაზის დაზიანება ტეტრანიხისებრი ტკიპებით განსაკუთრებით ინტენსიურია გაზაფხულზე, როდესაც ახალ გამოტანილ ფოთლებზე დიდი რაოდენობით განსახლდება ნაზამთრი ტკიპები. ვაზის ნორმალური ზრდის პირობებში, როდესაც ტემპერატურა და ტენიანობა ოპტიმალურია, ტკიპებით გამოწვეული ზიანი ნაკლებად თვალსაჩინოა, თუმცა, თუ რაიმე გარემოების გამო ვაზის ნორმალური ზრდა შეფერხდა, ზიანიც აშკარად შესამჩნევი ხდება. ასეთ შემთხვევაში, ახალგაზრდა ფოთლები ნაადრევად ყვითლდება და იწყებს ჩამოცვენას, რის გამოც მცენარე სუსტდება, რაც ყურძნის, არა მარტო წლიური მოსავლის შემცირებას იწვევს, არამედ უარყოფითად აისახება მეორე წლის მოსავალზეც. ვაზის ტეტრანიხისებრი ტკიპებით დაზიანების შედეგად, ფოთლებში იცვლება სუნთქვის ინტენსივობა, კლებულობს ქლოროფილის (26%) და კაროტინის შემცველობა, იზრდება მარტივი (36.5%) და რთული (30.6%) შაქრების რაოდენობა, ყურძენში მცირდება “C” ვიტამინი, როგორც აღდგენილი, ისე დაჟანგული ფორმით; კლებულობს შაქრიანობა 3.1 %-მდე, ხოლო მჟავიანობა იზრდება 1%-მდე. რაც შეეხება მოსავლის რაოდენობას, ის 1 ჰექტარზე 77%-ით მცირდება. ძლიერი დაზიანების დროს კი მცენარე კვდება (დოლიძე, 1966). კვლევის მიზანს შეადგენდა კახეთში ვაზის პარაზიტი ტეტრანიხისებრი ტკიპების მრავალფეროვნების და ყველაზე ფართოდ გავრცელებული სახეობის ბიოლოგიის შესწავლა. 5 მავნებელი ტეტრანიხისებრი ტკიპების შესწავლის ისტორია, ბიომრავალფეროვნება და გავრცელება ტეტრანიხისებრი ტკიპების შესახებ პირველი სამეცნიერო შრომები 1832 წლით თარიღდება (Dufour, 1832). მომდევნო პერიოდში ამ მიმართულებით მუშაობდნენ კოხი (Koch,1836; 1838) და დონადიეუ (Donnadieu, 1875). შემდგომ საუკუნეში ტეტრანიხისებრი ტკიპების მიერ გამოწვეული ზარალის შესამცირებლად, მათი შესწავლა უფრო აქტიურად მიმდინარეობდა: ამერიკაში (Banks, 1900; Ewing, 1909; McGregor, 1919; 1928; 1936; 1941; 1945;1950; 1959; Oudemans, 1931; Pritchard and Baker, 1952,1955; Tuttle and Baker, 1968; Jeppson, Keifer and Baker, 1975.), ევროპის ქვეყნებში (Hirst, 1920, Vitzthum, 1929, Geijskes 1939; Womersley, 1940), ყაზახეთში (Вайнштейн, 1951,1960), სასომხეთში (Багдасарян, 1957) და აზერბაიჯანში (Халилова, 1963). საქართველოში (Лившиц, 1932; Reck, 1937, 1947, 1953, 1959, 1976;). ვაზის პარაზიტი ტეტრანიხისებრი (Tetranychoidea) ტკიპები ძირითადად განეკუთვნებიან ორ ოჯახს - ბრტყელტანიანი (Tenuipalpidae) და აბლაბუდიან (Tetranychidae) ტკიპებს და შვიდ გვარს - Bryobia, Eotetranychus, Oligonychus, Panonychus, Petrobia, Schizonobia, Tetranychus. დღეისათვის მსოფლიოში ჩვეულებრივ ვაზზე - Vitis vinifera აღრიცხულია 40 სახეობის ტეტრანიხისებრი ტკიპა (ცხრ. 1), რომლებიც მნიშვნელოვან ზიანს აყენებენ ვაზს თითქმის ყველა ქვეყანაში. ვაზის მავნებელი ტეტრანიხისებრი ტკიპების მრავალფეროვნებით გამოირჩევა აზიის (27 სახეობა), სამხრეთ ამერიკის (23 სახეობა) და აფრიკის (22 სახეობა) ქვეყნები. ვაზის მავნებელი ტეტრანიხისებრი ტკიპების შემდეგი ათი სახეობა (Bryobia praetiosa Koch, 1836, Oligonychus punicae (Hirst, 1926), Panonychus citri (McGregor, 1916), Panonychus ulmi (Koch, 1836), Petrobia (Petrobia) latens (Müller, 1776), Petrobia (Tetranychina) harti (Ewing, 1909), Tetranychus kanzawai Kishida, 1927, Tetranychus ludeni Zacher, 1913, Tetranychus turkestani (Ugarov & Nikolskii, 1937), Tetranychus urticae Koch, 1836) გავრცელებულია ყველა კონტინენტზე. ფართოდ გავრცელებულ სახეობებს შორის არის სპეციფიური სახეობებიც, რომლებიც ვაზზე მხოლოდ კონკრეტულ ტერიტორიაზე არიან აღრიცხული. აზიისათვის სპეციფიურია ოთხი სახეობის პარაზიტი ტეტრანიხისებრი ტკიპი: Eotetranychus geniculatus Ehara, 1969, Eotetranychus kankitus Ehara, 1955, Oligonychus litchii Lo & Ho, 1989, Tetranychus truncatus Ehara, 1956; ჩრდილოეთ ამერიკისთვის ოთხი: Eotetranychus truncatus Estebanes & Baker, 1968, Eotetranychus willamettei (McGregor, 1917), Eotetranychus yumensis (McGregor, 1934), Tetranychus pacificus McGregor, 1919; სამხრეთ ამერიკისათვის კი სპეციფიურია სამი სახეობა: Eotetranychus vinealis Flechtmann, 1993, Oligonychus acugni (Livshits, 1968), Oligonychus anonae Paschoal, 1970. 6 ცხრილი 1. მსოფლიოს ვაზის მავნებელი ტეტრანიხისებრი ტკიპების სია N სახეობები აზია აფრიკა ევროპა ამერიკა ამერიკა სამხრეთ სამხრეთ ავსტრალია ჩრდილოეთ 1 2 3 4 5 6 7 8 1 Bryobia praetiosa Koch, 1836 + + + + + + 2 Eotetranychus carpini + + + + (Oudemans, 1905) 3 Eotetranychus geniculatus + Ehara, 1969 4 Eotetranychus kankitus Ehara, + 1955 5 Eotetranychus pruni + + + + (Oudemans, 1931) 6 Eotetranychus rubiphilus + + Reck, 1948 7 Eotetranychus sexmaculatus + + + (Riley, 1890) 8 Eotetranychus smithi + + + Pritchard & Baker, 1955 9 Eotetranychus truncatus + Estebanes & Baker, 1968 10 Eotetranychus vinealis + Flechtmann, 1993 11 Eotetranychus willamettei + (McGregor, 1917) 12 Eotetranychus yumensis + (McGregor, 1934) 13 Eutetranychus banksi + + + + (McGregor, 1914) 14 Eutetranychus orientalis + + + + (Klein, 1936) 15 Oligonychus acugni + (Livshits, 1968) 16 Oligonychus anonae + Paschoal, 1970 7 17 Oligonychus bicolor (Banks, + + + + 1894) 18 Oligonychus biharensis (Hirst, + + + + + 1924) 19 Oligonychus coffeae (Nietner, + + + + + 1861) 20 Oligonychus litchii Lo & + Ho, 1989 21 Oligonychus mangiferus + + + + (Rahman & Sapra, 1940) 22 Oligonychus milleri + + + (McGregor, 1950) 23 Oligonychus peruvianus + + (McGregor, 1917) 24 Oligonychus punicae (Hirst, + + + + + + 1926) 25 Oligonychus vitis Zaher & + + Shehata, 1965 26 Oligonychus yothersi + + + (McGregor, 1914) 27 Panonychus citri (McGregor, + + + + + + 1916) 28 Panonychus ulmi (Koch, 1836) + + + + + + 29 Petrobia (Petrobia) latens + + + + + + (Müller, 1776) 30 Petrobia (Tetranychina) harti + + + + + + (Ewing, 1909) 31 Schizonobia viticola Meyer, + 1987 32 Tetranychus kanzawai + + + + + + Kishida, 1927 33 Tetranychus ludeni Zacher, + + + + + + 1913 34 Tetranychus mcdanieli + + McGregor, 1931 35 Tetranychus neocaledonicus + + + +