MENGELBERG ENI ZIJ Nl TIJD

1

De vriendschap met de familie Boissevain 20 Richard Hol: meer dan kiel met blauwe ruit Eo 40-jarig Jubileum prof.dr. W. Mengelberg in 1935

EEN UITGAVE VAN DE VERENIGING 18E JAARGANG NUMMER 75 DECEMBER 2005 Inhoud

4 Bestuurlijk nieuws

5 Een bijzondere advertentie

6 Anekdotes naast de introductie van een nieuwe auto

10 De speurtocht naar Johan Ligtelijn

14 Het imponerend musiceren van Max Reger in het Concertgebouw

18 Was Mengelberg apolitiek?

20 Leerzame middag 'dirigentje & orkestje-raden'

22 Over de vriendschap tussen Mengelberg en de familie Boissevain

26 De verleiding van het witte doek

28 1935: prof.dr. Willem Mengelberg jubileert!

34 Jo Vincent Kwartet in de schijnwerpers

38 Richard Hol biedt meer dan 'kiel met blauwe ruit' Winternummer MezT 2005 'N WEEKJE CHASA KOMENDE ZOMER .••

Het was de wil van Willem Mengelberg geen — of te weinig — bezoekers komen, kan zijn Zwitserse buiten, de Chasa, te bewaren namelijk niet gesproken worden van een Musiker aller Welt'. Onder de bezielde gezonde exploitatie waarbij de balans een leiding van aanvankelijk 'tante' Elly Bysterus ongezond beeld gaat vertonen: veel kosten en Heemskerk en later gedurende vele jaren amper inkomsten. Adriaan van Woudenberg (nee, Adriaan kreeg Het valt daarom toe te juichen dat een niet het predikaat 'oom' ...), konden velen hernieuwde poging ondernomen is om het ervaren welke haast magische werking van Chasa-vuur weer aan te wakkeren en deze verscholen plek in de Alpen uitging. Niet Mengelbergianen 'aller Welt' op te roepen deze alleen uitvoerende musici waren het, maar ook zomer voor een weekje Unterengadin-waarts te muziekminnende Mengelberg-bewonderaars, reizen. Ik heb me in ieder geval voorgenomen vaak met hun kinderen en partner(s). Het nu eindelijk deze plek (waar al zo veel over waren bezoekers die later ook weer anderen verteld is door onder andere oom Albert en enthousiasmeerden en zo hebben sinds 1952 'oom' Frederik) te gaan bezoeken en hoor uit velen kennis kunnen maken met de Chasa. mijn omgeving gelukkig meer soortgelijke geluiden. Sommigen zullen zich wel eens in stilte Nu u nog! Inmiddels ben ik ervan overtuigd dat afgevraagd hebben, hoe lang die magie in dat het een onvergetelijk verblijf oplevert. Als u dus chalet blijft hangen. Of die magie niet mede voor de keuze staat tussen Tsjaad of Chasa, veroorzaakt werd door mensen als tante Elly Zwammerdam of Zwitserland... dan is de keuze en Van Woudenberg toch helder ... ?

Die vraag wordt nu (indirect) hardop Tot in de Chasa! uitgesproken door de Nederlandse bestuursleden van de Zwitsers Mengelberg Pieter' Bogaers Stiftung die belast is met het beheer. Als er redactie Mengelberg en zijn Tijd

COLOFON

Mengelberg en zijn Tijd is een kwartaaluitgave van de Willem Mengelberg Vereniging, opgericht op 13 februari 1987. Overname van de redactionele inhoud is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. Redactie: A. van Kapel, J. Krediet, mr. A.A. Meurer en P.J. Bogaers (grafische vormgeving). (Redactie)Secretariaat: Mozartkade 14, 1077 DJ , telefoon (020) 626 2550, e-mail: [email protected], gironummer 155802 Bestuur van de Willem Mengelberg Vereniging. Voorzitter: prof. dr. W.A.M. van der Kwast (0512-382375), vice-voorzitter: A. van Kapel (071-5172562), secretaris-penningmeester: mr. A.A. Meurer (020-6262550), leden: J. Krediet (020-6991607) en R. Krusemann (020-6687110). Erelid: Riccardo Jaarcontributie C 25,- (C 30,- voor leden buiten Europa) De redactie behoudt zich het recht voor artikelen aan te passen. Aan de inhoud van dit periodiek kunnen geen rechten worden ontleend. Van het bestuur KOMT NAAR DEN CHASA!

Vlak voor kerstmis hebt u een brief over de Chasa ontvangen. Wij willen aan de op zichzelf duidelijke inhoud van deze brief een vurige oproep verbinden om u in de komende zomer in grote getale naar Zwitserland te begeven. Laat dit voor wie nog nooit in de Chasa is geweest een aansporing zijn: velen gingen na de eerste keer voor de tweede, derde of vierde maal of zelfs nog vaker, zo mooi en interessant is het op deze unieke plek! In de week voor kerstmis kon het bestuur eindelijk weer bij elkaar komen. Door lang- durige ziekte van de voorzitter moesten we enige vergaderdata laten schieten, maar Wim van der Kwast is gelukkig weer zo ver hersteld dat het leiden en inspireren van een vergadering hem moeiteloos afgaat.

Luistermiddag We kunnen terugblikken op een geslaagde luistermiddag op 5 november, misschien puur musicologisch gezien niet op hoog wetenschappelijk peil, maar voor de geïnteresseerde muziekliefhebber en luisteraar buitengewoon aardig en echt iets om weer te doen. Elders in dit nummer kunt u een verslag van deze middag lezen.

De algemene ledenvergadering staat voorlopig gepland voor 1 of 8 april 2006, naar alle waarschijnlijkheid in Amsterdam. Contributie Rentrée Bij dit nummer treft u zoals u dat rond de Entrée, de jongerenvereniging van het jaarwisseling gewend bent weer een ledenlijst Koninklijk Concertgebouworkest en het aan. Tevens een acceptgiro voor de Concertgebouw, heeft het project Rentrée contributie 2006. Een relatief groot aantal gelanceerd. De idee hierachter is dat ouderen leden heeft de contributie voor 2005 nog niet die wat begeleiding nodig hebben bij een voldaan. Hen wordt dringend verzocht 2005 bezoek aan het Concertgebouw door en 2006 tegelijk over te maken. jongeren worden begeleid, zodat de gang Maar let wel: alle leden zijn ons even lief, het naar het Concertgebouw hen wat makkelijker bestuur wenst dan ook eenieder een goed wordt gemaakt. Het betreft een aantal 2006 met veel, in goede gezondheid te geselecteerde, deels al gegeven concerten. genieten muzikaal genot! De avonden van 26 januari, 3 maart, 12 mei en 16 mei aanstaande staan nog op de Namens het bestuur, agenda. De secretaris heeft een aantal folders Albert Meurer voor belangstellenden, maar u kunt ook secretaris-penningmeester bellen met Entrée: 020 - 3051099. Willem Mengelberg Vereniging OPMERKELIJKE ADVERTENTIE

Van de heer Vinke ontving de redactie SOCIETEIT HARMONIE. 03/3118SEKIMIN d« ~dl &mok gom kamde dot othttondo onderstaande advertentie die hij via de wint« ia tb 8~dt taliet ~dia oom op 10 Ootober 1010 11 aleatetrarl 1911 website van de Koninklijke Bibliotheek had 1 23 November • 1 Irebrustri , gevonden. Liefhebbers in het bezit van een pc r Doe..mbor • 0 »lbsoirt t• Et .A.searld " kunnen die website vinden op: 4040"CtIleirltafene http://kranten.kb.nl/index.html. door kei Ornet no led Coaertookew to Ainterdam ander loiding ros den Herr It, IffIttELECIBIL 21172k,b0 'Voor weduwen to meijedetorsio «gehuwd* dom«, die lood« getelde no en bet «goog tot dm «Ma ~tuben to hebt" tija oi, do« De advertentie kondigt zes concerten aan Cotandeuriatou VI bieden twornardeo, peren« k* logo:genaden nor hot edreou baobab« gemald, Do prij, hiervoor be4roatf 1U.— voor het seizoen 1910-1911 door het Orkest van het Concertgebouw te Amsterdam onder Amsterdammers kunnen bij Broodje van leiding van den Heer W. Mengelberg in Kootje op het Leidseplein voor dat bedrag Sociëteit Harmonie. Volgens mijn onder het genot van verse koffie twee royaal naspeuringen was deze sociëteit destijds gestoffeerde broodjes eten. Maar in 1910 gevestigd in Rotterdam naast het nieuwe adverteerde restaurant 'De Nieuwe stadhuis op de Coolsingel. Karseboom' in de Kalverstraat, ook in Amsterdam, een Diner-Concert bestaande In het Gedenkboek van de 100e geboortedag uit vier gangen voor de prijs van f. 1,- per van Eduard Flipse schrijft de heer Jan Kosten: persoon en bij een slagerij in de P.C. kostte Rond de Eerste Wereldoorlog was er van het een Gelderse rookworst 65 ct. per pond. Het eens zo bloeiende Rotterdamse muziekleven was toen mogelijk om voor een tientje weinig over. Elke poging van goedwillende gedurende tien dagen te dineren of je ziek te enthousiaste mensen om het verlopen eten aan Gelderse rookworst. muziekleven nieuw leven in te blazen liep uit op een financieel debacle. Debet hieraan was Afgezien dat die tien gulden toen een forse de onverschilligheid van de rijke burgers, die consumptiewaarde had ben ik het meeste de culturele bovenlaag van de stad vormden. nieuwsgierig naar die 'bepaalde Deze lieten zich wat betreft ldassieke muziek voorwaarden' van de heren Commissarissen. voorzien door het Amsterdamse Gezien de sindsdien nogal veranderde Concertgebouworkest onder Willem opvattingen kan ik mij nu daar wel iets bij Mengelberg. Bijna altijd hadden deze voorstellen, maar wat hadden de heren van concerten een besloten karakter en waren toen voor ogen? Voor de kranten van nu slechts toegankelijk voor de heren van de zou dat voorpaginanieuws zijn en onze sociëteit en hun dames. huidige weduwen en ongehuwde dames Opmerkelijk vind ik de uitdrukkelijke bepaling zouden protestacties organiseren en in deze advertentie: 'Voor weduwen en kamervragen laten stellen, maar toen vond meerderjarige ongehuwde dames, die zonder men het blijkbaar normaal; behalve enkelen geleide van een lid toegang tot deze concerten die voor gelijke rechten van mannen en wenschen te hebben, zijn op door de vrouwen vochten en wonnen. Commissarissen te bepalen voorwaarden, Marie Boissevain, de vrouw van persoonlijke toegangskaarten voor het seizoen Mengelbergs beste vriend, stond daarvoor in beschikbaar gesteld. De prijs hiervoor de voorste gelederen. bedraagt f. 10,-' Op 16 oktober 1911 werd de Dames Het lijkt erg weinig dat 'weduwen en Hockeybond opgericht, waarbij weduwnaars meerderjarige ongehuwde dames' maar voor f. en ongetrouwde heren op leeftijd, ook met 10,- 'zonder geleide van een lid' hun geleide, geen schijn van kans maakten. `wenschen' vervuld zien worden. Wat is nu tien gulden of omgerekend € 4,55? J. van 't Kruis. 6 Mijn medewerking aan het tv- programma Andere Tijden — waarbij herdacht werd dat vijftig jaar geleden de geboorte van met de vraag tot hoe laat de showroom de Citroën DS plaatsvond — is door velen geopend was. Ik vertelde dat de opgemerkt, althans ik heb veel positieve bewakingsdienst juist bezig was om de reacties ontvangen. Wat niet is uitgezonden, showroom te ontruimen omdat om vijf uur maar wat wel is opgenomen, dat was mijn de deuren op slot gingen. "Och wat jammer", kennismaking met naar was het antwoord. 'Mijnheer Van Beinum wil aanleiding van de geboorte van de `Déesse'. graag na het concert u bezoeken om naar de nieuwe Citroën te komen kijken, maar hij kan 1955 was een jaar van technische noviteiten. niet eerder dan half zes bij u zijn'. In de VS werd de eerste atoomonderzeeër te Als liefhebber van klassieke muziek, die Van water gelaten, in Manchester werd de eerste Beinum hoofdzakelijk van het podium kende, Radiotelescoop in gebruik genomen, de zei ik: 'Ik zal wachten tot mijnheer Van Fokker Friendship maakte de eerste Beinum komt, maar wilt u hem dan zeggen proefvlucht en ... de Citroën-DS werd dat ik hem via de achterkant van ons gebouw geboren. Dit was een internationale bij de benzinepomp zal binnenlaten?' gebeurtenis die veel publieke belangstelling Even na half zes arriveerde hij en bedankte trok. Om aan deze publieke belangstelling hartelijk voor de mogelijkheid de auto zonder tegemoet te komen kreeg Citroën-Nederland publiek te kunnen zien; hij was al voor het toestemming om ook op zondag 9 oktober concert langs geweest, maar was vanwege de van 10-17 uur geopend te mogen zijn. enorme belangstelling doorgereden. Een foto Het was zondagmiddag om ongeveer half vijf van de DS had hij reeds in de kranten gezien, dat iemand van het Concertgebouw belde maar toen hij in de showroom de werkelijkheid zag was hij overrompeld. Ik liet getekend en zou één dezer dagen met zijn hem in de auto plaats nemen en vertelde hem vrouw naar Nederland terugkeren. dat er een lijst was van meer dan honderd Het leek mij een goed idee om hem met onze gegadigden, maar dat ik bereid was hem demonstratie-DS van Schiphol op te halen en boven aan de lijst te zetten. Dankbaar maakte naar zijn huis in de Johannes Verhulststraat te hij van die mogelijkheid gebruik om de eerste brengen. Ik belde daarover met mr. J.W. de te kunnen zijn die in Nederland met deze Jong Schouwenburg, voorzitter van de Raad auto zou gaan rijden. van Bestuur van het Concertgebouw, die met het plan akkoord ging. Het nieuwe jaar begon met de 10e Elfstedentocht. liet voor het eerst De ochtend van aankomst ging ik met de DS kleurentelevisie zien en de Nederlandse en de demonstrateur, in uniform met platte Spoorwegen namen langzamerhand afscheid pet, naar Schiphol. Een dag tevoren was ik van het stoomtijdperk; minister Algera legde daar geweest om mij van de ontvangstrituelen het plan van de Deltawerken voor aan het op de hoogte te stellen en een goede plaats parlement. voor de DS te reserveren. Vanuit het raam Begin december 1955 vertrok Eduard van van de perskamer moest zij goed te zien zijn. Beinum met zijn vrouw naar Los Angeles om daar het Philharmonic Orchestra te leiden. Na de officiële ontvangst door enkele Op 20 januari stond in de Nederlandse hotemetoten en zijn zwarte poedel David, kranten dat Van Beinum door het enorme nam de zakelijk leider van het succes -hij was de eerste dirigent die het Los Concertgebouworkest, mr. H.J. Waage, het Angeles Philharrnonic Orchestra uitverkochte woord en vertelde dat hij een bijzondere zalen bezorgde- het music directorship van verrassing in petto had namelijk: 'Jouw het orkest was aangeboden. Hij had de nieuwe auto staat buiten, kijk maar'. Hij aanbieding geaccepteerd, de contracten leidde hem naar het raam en ik hoor Van Beinum nog enthousiast naar zijn vrouw voor twee contrabassisten, drie cellisten, twee roepen: 'Moeder! Kijk eens, daar staat onze altisten, een fagottist, een hoboïst, enkele nieuwe auto!'. De demonstrateur, een oud violisten, een harpiste en een klavecinist een marineman, had zich naast de auto opgesteld 2CV. Met name de fagottist Thom de Klerk - en salueerde. De enthousiaste uitroep van die in 1943 tegen Willem Mengelberg op een Van Beinum stond 's avonds in de kranten. repetitie, met zijn fagot in aanslag durfde te Eén van de journalisten schreef dat Van zeggen: 'Mijnheer, gaat u alstublieft weg! Wij Beinum vanaf dat ogenblik geen aandacht willen u niet meet' — wil ik noemen vanwege meer had voor toespraken en loftuitingen, de kostelijke anekdote die hij mij vertelde. maar dat zijn blik gericht was op de DS. Ik Toen hij in 1935 als fagottist in het orkest bracht hem met zijn vrouw en de poedel werd aangesteld, werd hij geconfronteerd met David -die geweldig zijn best deed om zijn de toenmalige woningnood in Amsterdam. blijdschap over de terugkomst van zijn baas Met veel moeite lukt het hem in de Jordaan tot uitdrukking te brengen- naar de auto en een zolderetage te huren. Hij was juist liet hem voorin naast de demonstrateur plaats verhuisd naar een ruime kamer in nemen; zijn vrouw ging achterin zitten en ik Amsterdam-Zuid toen een Haagse nam naast haar plaats. Hij genoot van het studievriend hem kwam bezoeken op het rijden, maar zijn vrouw deed nogal oude adres. Omdat er geen bel aan de deur gereserveerd. Haar gezicht klaarde op toen ik zat begon zijn vriend tegen de deur te vertelde dat de heer Waage nogal voorbarig schoppen en te roepen, waarop geen reactie was geweest met de mededeling: 'Jouw kwam; behalve dan van de overkant van nieuwe auto staat buiten!' De DS waarin wij straat. Een raam werd opengeschoven en een nu reden was slechts een demonstratieauto en hartelijke Jordaanse vroeg: 'Bij wie mot je niet voor verkoop bestemd. Op zijn vraag wese, jonge?' Mijn vriend antwoordde: 'Bij 'Weet u ook wanneer mijn DS binnenkomt?' Thom de Klerk, Mevrouw'. '0 ik hoor het al, moest ik antwoorden: 'Ik weet het niet, maar je bent ook Hagenees, hé. Hij ging elke de directie is het er mee eens dat ik uw naam ochtend met een peip onder z'n arm de deur boven aan de lijst heb gezet'. uit om te repetere. Nou die woont hier niet meer, hoor! Die kapsones woont nou in zuid, Door ziekte van Van Beinum en andere de Jordaan was hem te min.' omstandigheden heeft de aflevering van de M'n vriend vroeg: Weet u ook waar hij nu auto nooit plaatsgevonden, maar wel is er een woont?' 'Nee', zei ze: 'hij heeft me geen autorelatie ontstaan want, zo bleek mij, verhuiskaretje gestuurd, maar ik heb gehoord musici zijn autofanaten en praten er graag dat hij 'voor God' speelt. Zie je die over. Mede daardoor en door mijn muzikale karreloods verderop? Daarboven woont tante opleiding en interesse kreeg ik toestemming Leen en die is van het 'Leger des Heils' en die om zijn repetities met het orkest bij te wonen. weet wel waar ze repetere. De groete aan In de pauzes van de repetities of van een Juul!' Wam, raam dicht. concert — vanaf 1950 had ik een concertabonnement op derzondagmiddagen - Kostelijk waren die verhalen, maar het meest ging ik naar de koffiekamer onder het bijzondere waren voor mij de repetities die ik podium en ik was daar min of meer de volgde achter de gordijnen van de loge. praatpaal over auto's; vooral over de Onder Van Beinum heb ik daar het plezier Citroëns, met name de Lelijke Eenden. De van het musiceren meegemaakt, maar mij ook salarissen der orkestleden verbeterden en geërgerd aan het orkest dat ongeïnteresseerd men kon het zich veroorloven een was en drukte maakte waar van Beinum niet vervoermiddel aan te schaffen. Ik tegen op kon. Hij zag grauw van demonstreerde uitvoerig de wegligging, het vermoeidheid en slikte nitrobaatjes, totdat rijden op onbegaanbare wegen, maar vooral één van de concertmeesters op stond om het de ruimte voor het schokvrije vervoer van orkest tot stilte te vermanen. hun instrumenten. Al spoedig noteerde ik Op 18 april 1959 tijdens de plechtige herdenkingsbijeenkomst in de Grote Zaal Machula met het dubbelconcert van Brahms. zaten de orkestleden met gebogen hoofden De mooiste klanken hoorde ik van de pianist en speelden o.l.v. , met Robert Casadesus, die rustig zijn pijp rokend medewerking van het Toonkunstkoor, Wir helemaal alleen op het podium bezig was zich setzen uns mit Tranen nieder' en het Adagio in te spelen. Daar achter de gordijnen was uit de Achtste Symfonie van Bruckner. Een voor mij een heilige plek vanwaar ik Haitink onvergetelijke plechtigheid. heb zien worstelen, als een ronde Beier heb zien werken en Kondrashin Eveneens was voor mij onvergetelijk de zonder en Hamoncourt met veel verklaringen repetitie die ik van achter de gordijnen heb zien leiden. meemaakte van Jehudy Menuhin en Tibor de Johan Krediet Musici rond Mengelberg DE SPEURTOCHT NAAR JOHAN LIGTEWN (1902-1991)

Naar aanleiding van het artikel in Mengelberg en zijn Tijd nr. 69 van juni 2004, genaamd 'Mengelberg in de ogen van Geza Frid', schreef ons lid Cor Vinke in december 2004 een aanvullend artikel over zijn ontmoeting met de pianist Johan Ligtelijn dat in de uitgave nr. 71 van december 2004 werd gepubliceerd.

Cor Vinke is violist, studeerde in mei 1980 af Na het lezen van het artikel van Cor Vinke aan het Amsterdams Conservatorium en was mijn nieuwsgierigheid geprikkeld. Wie speelde regelmatig kamermuziek met collega- was dan toch die pianist Johan Ligtelijn? Zijn musici. Tijdens een huisconcert in 1982 bij naam klonk mij niet vreemd in de oren, maar Franck Ligtelijn te Ellecom ontmoette hij daar bleef het bij. Mederedactielid Ab van Johan Ligtelijn, de vader van Franck die een Kapel had de naam ook wel eens gehoord. voortreffelijk gespeelde Haydn-sonate ten Naspeuringen in de in zijn bezit zijnde gehore bracht. Aan zijn spel was niet te horen programma's van het Concertgebouworkest dat hij reeds in zijn 81e levensjaar verkeerde, van de seizoenen 1902-1903 tot 1933-1934 integendeel, hij speelde als een jonge man. brachten echter ook geen Ligtelijn aan het licht.

Toch nog maar eens aan Cor Vinke gevraagd en die mailde mij terug: "Toen ik Johan Ligtelijn ontmoette, had ik nog nooit van hem gehoord. Het is bij die ene ontmoeting gebleven. Toch heb ik een foto gezien van een aankondiging van een concert onder leiding van Willem Mengelberg met medewerking van Johan Ligtelijn, maar ik weet echt niet meer in welk boek of tijdschrift of van welk concert dat is geweest. Wel staat in het dagblad Het Vaderland van april 1931 een concert aangekondigd met de violiste Louise Wijngaarden. Voorts trad hij in 1934, 1939 en 1941 op voor de Vereniging voor Hedendaagse Muziek met werken voor piano van Badings, Röntgen en Pijper en maakte hij deel uit van het Amsterdams Trio, Op 25 oktober 1936 meldde Het Vaderland dat Johan Ligtelijn naast zijn Amsterdamse werkzaamheden, was benoemd tot hoofdleraar aan het Twents Muziek Lyceum. In 1944 begeleidde hij de zangeres Riek van Veen op een liederenavond waarbij zijn overleden op 23 februari 1991. Hij was gehuwd met de pianiste Frederika Koning; uit dat huwelijk zijn 5 kinderen geboren. Johan Ligtelijn is als muziekdocent verbonden geweest aan het Muzieklyceum te Amsterdam. Als begeleider van Louise Wijngaarden is hij op 17 oktober 1958 opgetreden tijdens een huldigingsconcert in de Kleine Zaal ter gelegenheid van haar 40- jarig jubileum bij het Concertgebouworkest. Hierbij werd onder meer de Tweede Vioolsonate van Willem Pijper vertolkt. Voorts maakte Hans Tuijten mij er op attent dat in Bottenheims Geschiedenis van het Concertgebouw in deel III bladzijde 168 staat: Tijdens het seizoen 1934-1935 werd onder leiding van Ernest Ansermet een uitvoering gegeven van Stravinky's Les Noces voor koor, vier solozangers en vier vleugels. Die pianisten waren: Johannes den Hertog, Gerard Hengeveld, Geza Frid en Johan Ligtelijn. sprankelend spel opviel en hij een begaafd Nederlands Muziek Instituut pianist werd genoemd." Toch ook nog maar gevraagd aan dr. Frits Zwart van het Nederlands Muziek Instituut In mijn Elseviers Encyclopedie over Muziek in Den Haag. Hij mailde: "Ik ken de naam kwam de naam Ligtelijn ook niet voor. van Johan Ligtelijn als pianist en ik weet het Evenmin kwam ik zijn naam tegen in het adres van één zijner zonen mr. E. Ligtelijn. zogenaamde `Smoelenboek' dat in 1938 is Op mijn schriftelijk verzoek aan mr. E. uitgegeven ter ere van het 40-jarig Ligtelijn of hij mijn inmiddels verkregen regeringsjubileum van koningin Wilhelmina gegevens wilde verifiëren schreef hij: en officieel heet: "Persoonlijkheden in het "Over het algemeen kloppen de biografische Rijk der Nederlanden in Woord en Beeld". gegevens wel. Mijn vader studeerde op 21- Wel de namen van Willem Mengelberg, jarige leeftijd af als beursstudent met Willem Andriessen en van veel andere onderscheiding bij Ulfert Schults aan het toonkunstenaars Amsterdams Conservatorium. Na zijn conservatoriumtijd is hij overigens nog Dan maar eens gevraagd aan ons lid Hans geruime tijd met tussenpozen leerling geweest Tuijten en dat had succes. Gezien zijn goede van Walter Gieseking in Hannover. relaties met de NOS is hij daar in de In zijn praktijk heeft hij Mengelberg, Muck en Muziekbibliotheek gedoken en heeft Monteux herhaaldelijk als dirigenten daarnaast de stichting Donemus meegemaakt. Hij fungeerde in zijn jonge jaren geraadpleegd. Hij schreef mij de volgende veelvuldig als pianist-orkestlid in werken resultaten van zijn zoekwerk: waarin dit instrument deel uitmaakte van het orkest. heeft hem — aldus de overlevering — gevraagd zich in Parijs te Johannes Lam bertus Ligtelijn werd geboren vestigen, waarvan hij heeft afgezien. te Rotterdam op 25 oktober 1902 en is In het algemeen waardeerde hij Mengelbergs prestaties, vooral wat het ijzeren repertoire In het algemeen waardeerde betrof, positief. Hij ergerde zich echter aan hij Mengelbergs prestaties, Mengelbergs vaak grove en onbehouwen bejegening van orkestleden. vooral wat het ijzeren Johan Ligtelijn trad veelvuldig op buiten repertoire betrof, positief. Amsterdam, vooral als kamermuziekspeler. Van zijn spaarzame optredens met een orkest Hij ergerde zich echter aan herinner ik mij de optredens met radio- Mengelbergs vaak grove en orkesten en de orkesten in Den Haag, Groningen, Arnhem en Maastricht met onbehouwen bejegening werken van Mozart, Franck, Schumann en van orkestleden. Grieg. Het begeleiden en kamermuziek in kleine ensembles hadden zijn voorkeur en daar voelde hij zich in zijn element. Jarenlang was hij - hoewel niet katholiek - werkzaam als 'hofpianist' bij de KRO in een rol vergelijkbaar met die van Ernest Lush (BBC Mijn vriend en leraar, de organist Piet van 3) en Pierre Palla (AVRO). Bij de KRO had Egmond, heeft het meegemaakt hoe hij goede banden met Willy d'Ablaing, hoofd Mengelberg tijdens een generale van de klassieke muziek. Matthaus Passion aftikte en en public een Het Amsterdams Trio lag hem bijzonder aan opmerking maakte over zijn registratie van het hart. Hij vormde dit samen met de violist het orgel, waarop Van Egmond luid Frans Vonk, de vader van de vorige jaar reageerde met: "Mijnheer, ik gebruik de overleden dirigent Hans Vonk, en de cellist registratie zoals u mij vanochtend hebt Jean Aerts. Beiden waren leden van het opgegeven." Na afloop van de uitvoering, Concertgebouworkest. Vonk overleed in toen Mengelberg naar boven ging, stopte hij 1945, Jean Aerts vertrok nadien naar België, bij het orgel en zei goed hoorbaar: "Meneer, zijn geboorteland. u hebt mooi gespeeld, ik dank u." In de Kleine Zaal, maar soms ook in de Grote Zaal, trad Johan Ligtelijn regelmatig op Dat Mengelberg ook aardig kon zijn tegen als begeleider van zangeressen en zangers. solisten bewijst een foto uit 1936 met de Behalve de eerder genoemde alt Riek van pianiste Annie Fischer. Veen herinner ik mij de bariton Frans van der Ven, de bas Guus Hoekman, de tenor Frans Overigens onze Cor Vinke heeft als violist en Vroons en de sopraan Gré Brouwenstijn. altviolist een drukke muziekpraktijk aan de Ook herinner ik mij zijn aandeel in het Doetinchemse Muziekschool, leidt als toenmalige Concertgebouw blaassextet. dirigent diverse muziekschoolensembles en - Zijn concertactiviteiten beëindigde hij na een orkesten en schrijft een opstel over 'Tempo vrij intensieve ziekte omstreeks 1950. Sedert en Muziekuitvoeringspraktij ken van grote dien heeft hij zich geheel gewijd aan het dirigenten uit de 19e eeuw'. Wij van de lesgeven en was hij — tijdens het directoraat Willem Mengelberg Vereniging zijn zeer van Eugène Calkoen — als (hoofd)leraar benieuwd naar zijn opstel. verbonden aan het Amsterdamse Muzieklyceum." Johan Krediet Tot zover E. Ligtelijn.

De vaak grove beledigingen van orkestleden en niet altijd plezierig optreden tegenover solisten is algemeen bekend, maar bij zeer grote prestaties mompelde hij: "Bravo!" en was hij na afloop van het concert zeer lovend. 13

11

Willem Mengelberg met de pianiste Annie Fischer MENGELBERG APOLITIEK?

Mengelberg zegt in een interview met De Telegraaf op 2 augustus 1940, naar aanleiding van het glas champagne dat hij bij de capitulatie van Nederland gedronken zou hebben: "Ik heb mij nooit met de politiek bemoeid, doch men probeert mij altijd in de politiek te betrekken." In de dertiger jaren, toen de nationaal-socialistische en anti-joodse wind in Duitsland begon te waaien, verkondigde hij steeds: `Wij moeten kunst en politiek uit elkaar weten te houden. Die hebben niets met elkaar te maken."

Interessant is het artikel uit Het Volk van 28 zoo lang de Marcia Reale tot het heerschap april 1912 over Mengelbergs verblijf te Rome opgestaan was. Toen langzamerhand om daar een aantal concerten te leiden dat de bedaarde het oorverdoovende rumoer, om redactie ontving van ons lid Cor Vinke uit pas weer los te barsten — en ditmaal ter hulde Terborg. van Mengelberg — na de uitvoering der In dezelfde maand voer een Italiaans eskader Pastorale. de Dardanellen binnen, voerde bombardementen uit en bezette dertien Wij zullen ons maar niet verdiepen in de eilanden voor de kust van Turkije. De Turkse vraag, of een publiek en een orkest, dat zich regering besloot daarom de Straat naar de aan een dierlijke betooging heeft Zwarte Zee voor internationaal handelsverkeer overgegeven, in de rechte stemming te blokkeren. Mede als gevolg daarvan zou in verkeerde om Beethoven's symphonie, de oktober 1912 de Balkanoorlog uitbreken. idylle van het landleven, te spelen en te In de rubriek Kunst en Letteren neemt het genieten. In vrome families, waar dagelijks dagblad Het Volk een artikel van de voor den maaltijd wordt gebeden, komt het correspondent van de Nieuwe Rotterdamsche wel voor, dat het hoofd van het gezin, als dit Courant over dat als volgt luidde: vlak na een heftigen twist aan tafel gaat, zegt: wij zullen maar niet bidden. Zoo had ook de Liever Turksch dan Paapsch Heer Mengelberg blijk gegeven van meer "De dirigent van het Amsterdamsche artistieke fijngevoeligheid dan hij blijkbaar Concertgebouworkest, de heer Willem bezit, indien hij na zijn krachtpatserij tegen Mengelberg, is te Rome en leidt daar een serie dien eenen socialist, de Pastorale maar concerten. Van een ervan bericht de achterwege had gelaten, en zijn publiek had korrespondent der "Nieuwe Rott. Crt." het vergast op een potpourri van nationale volgende: deunen. Voor den aanvang van de Pastorale had er een incident plaats. Daar het bombardement der Het karakteristieke van dit incident is, dat een Dardanellen bekend geworden was liet Hollander, iemand die met den Italiaanschen Mengelberg het orkest staande de Marcia Reale rooftocht op Turksch gebied niet het spelen welke met een daverend gejuich en met allergeringste uitstaande heeft, zijn plaats aan hoeden- en zakdoekengewuif werd begroet; den clirigentenlessenaar zóó grof misbruikt maar weldra keerde zich het heele publiek tegenover een man die met de overgroote tegen de loge der gemeenteraadsleden waarvan massa der niet-Italianen de zienswijze van er één - een socialist - was blijven zitten. Men den heer Mengelberg niet deelt. Hiervoor zijn begon te schreeuwen "Er uit" — "Lafbek"- twee verklaringen te vinden. De eene is, dat "Vlegel" en wat dies meer zij. En Mengelberg, onze landgenoot, zelf gematigd onverschillig, wien deze socialistische betooging van dat het Hollandsche spreekwoord: wiens brood gemeenteraadslid ook heel niet sympathiek met eet, diens woord men spreekt, zoo was, keerde zich naar de loge en dirigeerde net konsekwent heeft doorgevoerd, dat hij om zijn publiek te believen, het chauvinisme van Daar het bombardement der de Romeinen heeft gevleid zooveel hij kon. Dardanellen bekend geworden In dat geval zouden wij haast de Turksche regeering den raad geven, den heer was, liet Mengelberg het orkest Mengelberg voor vast te engageeren te staande de Marcia Rede spelen Konstantinopel. Hij kan dan nog vele anti- Italiaansche betoogingen aanvuren. welke met een daverend gejuich en met hoeden- en De andere onderstelling is, dat de Heer Mengelberg inderdaad door het chauvinisme zakdoekengewuif werd begroet van de Italianen is aangetast. Men weet, welke warme sympathie voor den rooftocht bestaat speciaal in kerkelijke kringen van Italië, een In dat geval zeggen wij: liever Turksch dan sympathie, met materieele belangen nauw Paapsch. Het zou ons nationaal gevoel meer verbonden. Bij het uitbreken van den oorlog hebben bevredigd, indien deze Hollandsche werden de wapenen der uitgezonden dirigent door zijn houding aan de Italianen regimenten door bisschoppen gezegend. had doen gevoelen, dat in het buitenland hun Voor dit al te heidensch vertoon is door de roof- en moordbedrijf algemeen wordt heeren van het Vatikaan wel spoedig een veroordeeld. Hij zou daar eenige populariteit stokje gestoken; maar het gebeurde blijft in Italië bij hebben ingeboet; maar op niettemin teekenend. De heer Mengelberg mannen van karakter hebben zulke zelf is, gelijk men weet, vurig katholiek. Bij overwegingen geen invloed. Misschien trekt een vorig bezoek aan Rome heeft hij zijn de heer Mengelberg voor ons nationaal maatstokken laten zegenen door den paus. gevoel den neus op; maar wij mogen Het is dus mogelijk, dat onze landgenoot verwachten, dat in dit geval de heer Charles door de Italiaansche klerikaal-oorlogszuchtig- Boissevain het met ons eens is". materalistische furie is meegesleept. Jan van 't Kruis LEERZAME MIDDAG 'DIRIGENTJE- 8c ORKESTJE-RADEN'

Kun je leden van de Willem Mengelberg Vereniging aan de hand van plaatopnamen op het verkeerde been zetten? De luisterbijeenkomst van zaterdag 5 november 2005 van de vereniging bood daar in ieder geval alle gelegenheid toe. Johan Maarsingh en Roderick Krusemann hadden op een uitstekende manier getracht diverse opnamen van een werk te laten horen die de veertien aanwezigen maar moesten zien te raden of te herkennen. Wie is de dirigent en welk orkest speelt deze uitvoering? Dat was telkens de vraag. Als u wel eens heeft geluisterd naar het programma Diskotabel van Radio 4 op zondagmiddag om 12.15 uur, dan weet u dat je je wel eens behoorlijk kunt vergissen.

respectievelijk Eduard van Beinum, Willem Mengelberg (de Telefunken-opname) en Herbert von Karajan. De leden van de Vereniging konden ook deze opnamen op voortvarende wijze traceren. Zo zag ik bij een solo van de hoboïst Georges Blanchard al enkele aanwezigen knikken van 'ja ja', ik herken de orkestklank en ik herken de op dat moment spelende solist Blanchard meteen. Nee, de leden van de vereniging voor het lapje houden was er bij dit werk ook al niet bij. De laatste proef was de Eerste Symfonie van Henk van der Leest, Pierre Geelen, Rob Landman en Arthur Bauer Brahms, deel 1, de eerste drie minuten. Ook Hoe verging het de aanwezigen ten huize van hier werden maar liefst zes opnamen ten Pieter Vis in Houten? gehore gebracht van het Concertgebouworkest Als eerste proef werd de gehele Ouverture onder leiding van achtereenvolgens Willem Leonore III van Ludwig van Beethoven ten Mengelberg uit 1940, Willem Mengelberg uit gehore gebracht door zoals later bleek het 1943 (een lastige om te herkennen!!), Herbert Concertgebouworkest onder leiding van von Karajan uit 1943, Wilhelm Furtwaigler uit diverse dirigenten. Deze waren Willem 1950, Eduard van Beinum uit 1951 en (deze Mengelberg (de Columbia-opname), Herbert was de allerlastigste om te herkennen) onder von Karajan en Wilhelm Furtwangler. Het orkestdirectie van Pierre Monteux uit 1963. blijkt dat frasering, tempokeuze, klank, consistentie en het feit of je de hele opera al eens in zijn geheel hebt gedirigeerd belangrijke aanwijzing zijn voor het herkennen van de opname. Het resultaat was dat de drie opnamen van dit werk door de aanwezigen al vrij snel werden herkend.

Zou dat ook het geval zijn bij het de eerste minuten van het symfonische gedicht Don Juan van Richard Strausss? Ook hier werden uitvoeringen gedraaid van het Concertgebouworkest onder leiding van

Ab van Kapel en Gerard Couzy Nee, op het verkeerde In deze middag passeerden de 'grote been zetten zoals ik al aan dirigenten' de revue. Het was fijn om het het begin suggereerde was geliefde Amsterdamse orkest onder leiding van op deze middag niet deze grote dirigenten eens te beluisteren. Ik mogelijk gebleken bij de vroeg mij toen af: wanneer is een dirigent aanwezige leden, eigenlijk een groot dirigent? Ik moest even daarvoor bleken de denken aan een recensie die Godfried Bomans aanwezigen veel te goede eens gaf van een concert onder leiding van een oren te bezitten en over zekere heer A. Koks in Soest waarbij hij het juiste analytisch schreef dat de dirigent van deze avond een vermogen te beschikken Roderick Krusemann man was waarbij 'zijn arm- en heupbewegingen om de dirigent en het orkest te traceren. Of te loven zijn en vooral het heupgewricht zich kende menigeen de opnamen? uitstekend leende voor de driekwartsmaat. Maar waarom doet de heer Koks niets met het Wat betreft voorkeuren waren de meningen linkerbeen? Dit onderdeel kan je niet nogal verdeeld. straffeloos verwaarlozen' Neen, de heer Koks Bij Leonore III verzuchtte een van de was naar de maatstaven van Bomans geen aanwezigen dat hij niet begreep dat niet groot dirigent; hij kon van Toscanini nog wat iedereen de opname van Mengelberg de fijne kneepjes leren, aldus Godfried Bomans. mooiste vond. Of de bewegingen van de dirigenten van deze Bij Don Juan was er niet echt een favoriet en middag voldeden aan de criteria van Bomans bij Brahms was bijna elke weet ik niet, maar dat deze dirigenten in de uitvoering wel de favoriet ogen van de aanwezigen 'grote dirigenten' zijn van iemand. was in ieder geval zonder meer duidelijk De grote Furtwngler had deze middag naar aller Hierna werd nog nagepraat met een drankje mening te lijden onder waarbij bleek dat Pieter Vis een voortreffelijk gebrek aan ervaring met gastheer is. Johan en Roderick wil ik vanaf het Concertgebouworkest. deze plaats nog bedanken voor hun voortreffelijk opgezette middag. Jammer dat de De middag werd nog leden niet eens een keer 'goed de mist in afgesloten met twee maal gingen'. het Hallelujah uit HandePs Wellicht dat we dat een andere keer nog eens Messiah: Johan Maarsingh kunnen proberen? Ik raad allen aan om er dan eerst in het Duits gezongen door een heel bij te zijn, de aanwezigen op deze middag groot koor o.l.v. Mengelberg (die toen enkele bleken allemaal hele goede oren te bezitten en uitvoeringen van Mahlers Achtste gaf in mei hebben niet alleen een muzikaal interessante, 1938 en dus een groot koor tot zijn maar ook een buitengewoon gezellige middag beschikking had), een uitvoering die een van gehad! de aanwezigen misplaatst vond (de Rob Landman meerderheid vond hem gewoon prachtig, ook al 'kan' zoiets tegenwoordig niet meer). Daarna het zelfde koor uit Messiah onder leiding van sir Thomas Beecham in een herorkestratie van sir Eugene Goosssens, een uitvoering die vrijwel alle aanwezigen echt misplaatst vonden en bij iemand dan ook de vraag deed rijzen of dit misschien de versie van 'James Overlast' was.

Wim Brouwer en Albert Meurer DE FAMILIE CHARLES BOISSEVAIN VRIENDSCHAP KWIJNT ALS ACHTING VERDWIJNT

Hugo Nolthenius schreef in de serie Mannen en vrouwen van betekenis, uitgave van de Hollandia Drukkerij te Baarn in 1920, over Willem Mengelberg. In dit uit vijftig bladzijden bestaande boekje wijdt Nolthenius een hoofdstuk aan 'Mengelberg in de dagelijkse omgang', waarover mevrouw Marie Barbara Boissevain-Pijnappel hem summier iets vertelde.

Mevrouw Boissevain, amper een jaar ouder verwachting dat Mengelberg na het diner dan Willem Mengelberg, werd door vrienden minstens een sonate van Beethoven of zo en kennissen Marie genoemd. In 1891 trouwde ten gehore zou brengen. Op herhaaldelijk zij met de 23 jarige Charles E.H. Boissevain en aandringen van de gastheer zette Mengelberg zij was reeds moeder van drie zoons toen zich uiteindelijk achter de vleugel en begon Willem in de winter van 1895 voor het eerst bij te fantaseren over: Alle eendjes zwemmen in haar over huis kwam. Daarna heeft hij nog de het water. Hij deed dat heel knap en geestig, geboorte meegemaakt van zes dochters en een maar de gastheer en zijn vrouw voelden het zoon. Naast haar moederschap was mevrouw aan als een voor-de-malhouderij. Boissevain-Pijnappel voorzitster van de Toen Marie hem daar later over aansprak zei Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht hij geïrriteerd: en werd zij in 1920 tot voorzitster van de "Het is onjuist om na een maaltijd of Bond voor Vrouwenbelangen gekozen. gezellige bijeenkomst kunst van iemand te Terstond na de invoering van het verlangen. Kunst vraagt een gedegen vrouwenkiesrecht in 1919 werd haar gevraagd zitting te nemen in de Tweede Kamer. Dit weigerde zij, maar zij werd wel gekozen tot lid van de Provinciale Staten van Noord-Holland Dat klinkt goed! als nummer één van de lijst van de Groots assortiment, beider advies, designbrillen, Vrijheidsbond, waaruit later de VVD is sportbrillen, zonnebrillen, lenzen... voortgekomen. Zij was een hard werkende Bij Sijbrants & van Olst.

vrouw; crèches bestonden toen nog niet, maar e;w designbriLni ik neem aan dat zij wel - zoals toen in de gegoede stand gebruikelijk was - een kindermeid had. Mevrouw Marie Boissevain- Pijnappel was mooi en aantrekkelijk en door haar voorname optreden en zakelijke betoogtrant bracht zij velen tot het inzicht, dat vrouwen en mannen gelijke rechten en plichten hebben.

Marie vertelde in 1920 aan Hugo Nolthenius over een incident waarbij Mengelberg was betrokken. Het was tijdens een diner bij een belangrijke relatie van haar man, waarbij ook Sijbrants & van Oist speciaaloptiek

Willem Mengelberg was uitgenodigd. De Dorpsstraat 29 Marktplein V Ouderkerk iild /vaste! Ulthoran gastheer en zijn vrouw leefden in de 020 496 60 (32 _ 0297 54 07 77 voorbereiding, tenzij het blijft bij een veel geld. Tevens blijkt dat zijn hospita genoeglijke uiting. Ook is het een onbillijk wekelijkse rekeningen schrijft waar het gezin verlangen tegenover een musicus, die ook Boissevain royaal van zou kunnen leven en recht heeft op ontspanning. Niemand zou er dat zijn wasgoed regelmatig verdwijnt. Hun ooit aan denken een arts of een advocaat na pogingen tot sanering van zijn uitgaven het eten om een advies te vragen. Voor veel hebben o.m. tot gevolg dat hij van de Roemer musici zou het een uitkomst zijn indien zij Visscherstraat verhuist naar het etablissement werden uitgenodigd bij of na afloop van een Parkzicht in de Hobbamastraat, waar hij diner tegen een honorarium te komen spelen, geheel wordt verzorgd voor een vaste ook voor amateurs. Als ze geen geld vragen pensionprijs. dan schaden ze de belangen van Als overtuigend bewijs van hun hechte professionals". vriendschap treedt Charles op 5 Juli 1900 als Desondanks bleef Marie het een onbehoorlijk getuige op bij Willems huwelijk met Tilly gedrag vinden tegenover de gastheer en zijn Wubbe. De vriendschap tussen Willem en WOUW. Tilly en Charles en Marie wordt nog intensiever nadat zij in dezelfde straat schuin I.G. Farben tegenover elkaar zijn komen wonen. Zij Haar echtgenoot, dr. Charles E. bezoeken elkaar vaak, maken plezier en Boissevain was directeur van de NV v/h Van zingen terwijl Willem hen op de piano der Eist & Matthes te Amsterdam, begeleidt. Hij geeft de nodige zangtechnische vertegenwoordigster voor Nederland van I.G. aanwijzingen en brengt verbeteringen in de Farben A.G. en eigenaresse van een voordracht aan. Er zijn ook tijden dat hij de ammoniakfabriek in Weesp. Naast zijn piano niet aanraakt, maar dan ineens gaat hij maatschappelijke functies zoals: er weer achter zitten en maakt muziek voor gemeenteraadslid van Amsterdam (1905- de kinderen. Ook vraagt hij Charles wel eens 1907) en lid van de Provinciale Staten van wat te zingen en accompagneert hij hem dan, Noord-Holland (1910-1918) was hij maar dat loopt meestal uit op een grondige bestuurslid van het Toonkunstkoor te les. Overigens spreken zij over allerdaagse Amsterdam en was hij, mogelijk door dingen, maar ook over kunst en geloof en dan Mengelbergs invloed, van 1903 tot 1904 is Willem duidelijk aan het woord. In 1903 bij bestuurslid van de NV Het Concertgebouw de viering van de koperen bruiloft van en later van 1915 tot 1931. Charles en Marie componeert Willem een Door bemiddeling van Mr. R. van Rees raakt feestlied op tekst van Charles Boissevain sr. hij vanaf eind 1895 zeer bevriend met die dan directeur van het Algemeen Mengelberg. Zij ondernemen regelmatig Handelsblad is. fietstochten, gaan gezamenlijk met vakantie Vanaf 1903 is Charles nauw betrokken bij de en verblijven in Duitse kuuroorden. Charles organisatie van de Toonkunst Volksconcerten beschikt over een mooie stem waarmee hij die 30 oktober 1904 van start gaan. Wekelijks onder meer de kleine partijen zingt in de vinden bij de Boissevains besprekingen en Matthaus Passion-uitvoering die Mengelberg vergaderingen plaats, waarbij de heren elkaar in 1900 voor eigen risico geeft in de Ronde ongezouten de waarheid zeggen, maar na Lutherse Kerk aan het Singel. Ook bemoeien afloop wordt er een goed glas wijn gedronken hij en zijn vrouw zich met Mengelbergs en pret gemaakt. financiën als blijkt dat Mengelberg niet rond Maar ineens treedt verkoeling op in de komt met zijn inkomen. Mengelberg had vriendschap tussen beide mannen door het verzekeringen afgesloten om op middelbare Concert-gebouwconflict dat van 1903 tot leeftijd, als hij op zou zijn, onafhankelijk te 1905 duurt en waar Charles als bestuurslid kunnen blijven leven. De premies die hij mee te maken heeft. Van die verkoeling daarvoor moet betalen zijn exorbitant hoog getuige een passage uit een brief die Charles en ook zijn verblijf in kuuroorden, vanwege op 27 april 1904 aan Willem schrijft: zijn reumatische aandoeningen, kost meestal "Gij hebt ook fouten gemaakt en onhandigheden begaan. Een erkenning van Eerste Wereldoorlog uit. Mengelberg verzint schuld zou U tot grote eer strekken. Wees allerlei excuses om niet naar Nederland te grootmoedig, vergeet en vergeef, maar ik hoeven terugkeren om aan zijn contract met vrees dat het je onmogelijk zal zijn". Hier het Concertgebouw te voldoen. spreekt iemand die Willem goed kent. Hij stelt het bestuur voor om voorlopig de concerten stop te zetten; in dat geval zal hij Conflictering van belangen van zijn honorarium afzien. Als antwoord Na de aanstelling van zijn zwager H. de Booy sommeert Boissevain hem telegrafisch dat hij in februari 1904 tot directeur/administrateur onmiddellijk Zuort dient te verlaten om in van het orkest neemt Boissevain ontslag uit Nederland zijn verplichtingen bij de N.V. na het bestuur om conflictering van belangen te te komen. Mengelberg vertrekt op 1 voorkomen. Naar mijn mening is het tevens september met tegenzin naar Amsterdam om een verbloeming van het feit dat hij het met op 10 september zijn eerste concert aldaar te Willems maatregelen tijdens het dirigeren. Concertgebouwconflict niet eens is, vooral wat betreft diens onverbiddelijkheid Belangenvereniging tegenover een aantal orkestleden van wie hij In 1914-1915 komt Boissevain als het ontslag eist. voorstander van de oprichting van een Met de ontslagname van Charles is Willem belangenvereniging voor de leden van het het totaal oneens omdat hij er vanuit gaat dat orkest tegenover Mengelberg te staan. Charles, als vriend, volledig achter hem staat Mengelberg ziet de oprichting van een en voor zijn belangen zal opkomen tijdens dergelijke vereniging als een tegen hem zijn afwezigheid door buitenlandse gerichte actie en wil er niets mee te maken verplichtingen. hebben. Desondanks wordt op 7 januari 1915 met steun van Boissevain en wethouder Op 27 oktober 1904, tijdens de Feestweek Wibaut van Amsterdam de Vereniging Het 24 , organiseren de Boissevains in Concertgebouw-Orchest opgericht. hun huis voor Mahler, Mengelberg en Ondanks de verzakelijking van de vrienden een informele bijeenkomst die zij vriendschap componeert Willem in 1916 een een 'nabroodje' noemen. Zij serveren brood feestcantate voor de zilveren bruiloft van de met kaas en geroosterd brood met `rohe Boissevains, waaraan naast vrienden en schinken' en schenken Miinchener Bier en kennissen ook en Louis van zure Moezelwijn. Tulder meewerken.

Acht jaar later duikt de naam van Boissevain In 1920 stelt Boissevain mondeling aan zijn in de officiële geschriften weer op doordat hij medebestuursleden voor: in 1912 nauw verbonden is met de organisatie "Het geeft ons meer zekerheid en het is van het Nederlands Muziekfeest en het voordeliger om Peter van Anrooy als daaraan verbonden Muziekcongres. Met veel chefdirigent aan te stellen tegen een bedrag geestdrift geeft hij zich geheel en al aan het van f. 8.000,- per jaar en Mengelberg welslagen van dit feest. f. 1.000,- per gegeven concert te vergoeden". Daarnaast wordt hij genoemd in een artikel in In hetzelfde jaar schrijft hij ter gelegenheid Het Volk van 28 april 1912 dat de kop 'Liever van Mengelbergs zilveren jubileum in het Turksch dan Paapsch' draagt (zie tevens Gedenkboek: pagina 18-19). 'Welk een krachtige steun en ijverige hulp Tijdens Boissevains tweede ambtsperiode als Tiny Mengelberg voor haar man is geweest, bestuurslid van de NV Het Concertgebouw weten wij als vrienden en daarom willen we van 1914 tot 1931 blijkt duidelijk hoe de bij de huldiging van onze geniale Mengelberg relatie met Mengelberg is verzakelijkt. Tijdens ook de bewondering, vriendschap en het vakantieverblijf van Mengelberg in de dankbaarheid voor haar tot uiting brengen". Chasa te Zwitserland in 1914 breekt de Hij eindigt zijn loftuitingen met: "En nu vooruit vriend Mengelberg, werk als levende voor de levenden om hun ziels- en levensgeluk te schenken. Vervul ook die taak!" Op 9 mei 1920 staat hij naast Mengelberg op het balkon in de Van Eeghenstraat om de aubade van de Amsterdamsche Postharmonie ter ere van Mengelberg in ontvangst te nemen. In 1921 verhuizen de Boissevains naar Blaricum waardoor ook de overbuurcontacten tussen Marie en Tiny ophouden te bestaan.

Naar aanleiding van Mengelbergs financiële eisen en regelmatige afwezigheid herhaalt Boissevain op 12 januari 1924 schriftelijk zijn eerder gedane mondelinge voorstel aan het bestuur om Willem Mengelberg te ontslaan en dr. Charles E.H. Boissevain hem als buitengewoon gastdirigent duizend gulden per concert te betalen. twee zusjes en veel andere kinderen het Sint In 1929 neemt Charles Boissevain zijn ontslag Nicolaasfeest. Bij één van die keren was ook als bestuurslid van de NV Het oom Willem aanwezig en Sint Nicolaas vroeg Concertgebouw, een ontslag dat pas in 1931 hem om een liedje te zingen. Oom Willem wordt gehonoreerd. Hij overlijdt in 1950, een wilde dat wel doen als hij zichzelf op de piano klein jaar eerder dan zijn vriend Willem. mocht begeleiden. Hij speelde toen enkele sinterklaasliedjes, die door de kinderen "Vriendschap kwijnt, als de achting enthousiast werden meegezongen. verdwijnt." Zijn broer Willem Boissevain, die in 1930 werd geboren en thans rustend arts is in Nawoord Dieren, is naar Willem Mengelberg Via de website van de familie Boissevain kwam vernoemd. Oom Willem beschouwde hem als ik in contact met de heer R.L. Boissevain, door zijn petekind en nam menigmaal cadeautjes de familie Bob genoemd, in Heemstede. Per voor hem mee. In 1932 mocht hij met zijn erna il liet hij mij weten dat hij een kleinzoon is moeder bij oom Willem in de Chasa logeren, van het echtpaar Charles Boissevain-Pijnappel waar hij hem in de veertiger jaren nog eens en een zoon van Robert Lucas Boissevain, bezocht. geboren in het jaar waarin de vriendschap met Begin 1951 maakte mevrouw Boissevain, de Mengelberg ontstond. moeder van Bob en Willem, met een aantal Tijdens mijn bezoek aan hem in Heemstede vrienden waaronder Jo Vincent, een wire vertelde hij dat zijn ouders zeer op oom recorderopnarne met gelukwensen voor oom Willem waren gesteld en hem vereerden. Zij Willem ter gelegenheid van zijn 80e bezochten zijn concerten in het verjaardag. Helaas heeft oom Willem deze Concertgebouw en elders en werden na afloop opname nooit gehoord, zoals bekend van een concert vaak door oom Willem in de overleed hij zes dagen voor zijn verjaardag en dirigentenkamer ontvangen om wat na te werd hij op die dag in Luzern bijgezet. praten. Hij zelf herinnert zich de bezoeken met zijn ouders in de van Eeghenstraat en die in Tijdens een telefoongesprek met dr. Willem 1927/1928 en met Kerstmis 1934 aan de Boissevain in Dieren bevestigde deze de Chasa. juistheid van het verhaal van zijn broer Bob. Zijn ouders bewoonden destijds een vrij groot Als petekind van Willem Mengelberg wilde huis aan het Emmaplein in Amsterdam. hij lid worden van onze vereniging. Jaarlijks vierden zij met hem, zijn broer, zijn Johan Krediet DE VERLEIDING VAN HET WITTE DOEK

voor zekerheid geeft voor de volgende Frederik de Grote zei: 'Wij zijn als rivieren, uitvoeringen? Ook op repetities is in het die steeds dezelfde naam houden doch waarin contract gerekend. Een zeker aantal heet het water voortdurend verandert." Mijn gewaarborgd, maar ik ben er lang niet zeker moeder vatte het samen met de uitspraak: niets van dat de gebaren bij het afdraaien van de is veranderlijker dan een mens. film zuiver zouden worden weergegeven: Aan beide uitspraken moest ik denken toen ik mimiek is zoo iets teers. Ook aan mij zijn het krantenknipsel las dat ons voorstellen gedaan om mij zoo te laten lid Cor Vinke aan de redactie cinematografeeren.' Mevrouw Mengelberg, die opstuurde. Het was een ook bij het interview tegenwoordig was, artikel uit het dagblad Het verklaarde aan den redacteur van de 'Giornale Volk van januari 1914 door d'Italia': 'Zij zijn beleefd, maar beslist de redactie van Het Volk was afgewezen.' overgenomen uit het 'Voorlopig dirigeer ik nog in vleesch en been', Algemeen Handelsblad met zeide Mengelberg erbij. 'Ik kan altijd nog als titel: Automatisch poseeren als ik merk dat het °ogenblik komt dirigeren. om er uit te scheiden. Maar ik zal wel de enige zijn die er zoo over denkt. Want ik kan u 26 Mengelberg vertelt aan een journalist die hem meededen, beroemde kunstenaars als te Rome kwam bezoeken: "Een maatschappij, Weingartner, Nikisch, Von Schuch hebben die over groote middelen beschikt, doet aan hun contracten afgesloten.' orkestdirecteuren voorstellen, voor het De redacteur schrijft: Zooals wij Caruso in de cinematografische toestel een bepaald werk, of grammofoon kunnen hooren zingen, zullen wij meer werken, bijv. de negen symphonieën van spoedig Weingartner in de cinema zien Beethoven, te dirigeren. Een goed orkest dirigeeren. Zoo zal dus de dirigeerende wordt te zijner beschikking gesteld. In het Weingartner voor het nageslacht bewaard vervolg behoeft een impresario die den worden, zoo kan een beroemd dirigent alom orkestdirecteur wil engageeren, slechts de tegenwoordig worden en de Negende noodige films te laten komen en die te laten dirigeeren in twintig steden tegelijk in Europa, afdraaien; de muzikanten kunnen zoo de Amerika, Australie, waar er maar een orkest en aanwijzingen volgen van den dirigent. Een een koor zijn, in staat het werk uit te voeren. aardige besparing natuurlijk! Wel wordt de Of het goed klinkt, dat zal hij wel niet kunnen dirigent voor de opneming natuurlijk goed constateeren, maar wat komt dat erop aan? betaald, maar dat is toch maar één keer; hij Men zal de beroemdste dirigenten ter wereld, doet zichzelf flink concurrentie aan." of zij dood zijn of levend, toch maar den Op de vraag van de journalist hoe artiesten tot dirigeerstok kunnen zien zwaaien! zoo iets kwamen, zeide Mengelberg: "Aan de gemoedsbezwaren van de kunstenaar is ook Compleet nep gedacht. Zij krijgen bijv. de garantie dat de Hans Heg schrijft op 22 maart 2001 in de films alleen zullen worden afgedraaid met een Volkskrant (Zie Mengelberg en zijn Tijd van orkest van den eersten rang: bijv. honderd juli 2001 nr. 57, bladzijde 8): 'Vandaag is het uitvoerenden, waarvan 18 eerste violen, 16 vijftig jaar geleden dat dirigent Willem tweede, 9 violoncellen, 9 bassen enz. Wat dat Mengelberg overleed in zijn Zwitserse chalet. "Voorlopig dirigeer ik nog opnamen uit de Parijse studio. Het is van in vleesch en bloed. een aandoenlijke knulligheid. Helaas is het Ik kan nog altijd poseeren geluid niet al te best meer. Maar het illustreert wel hoe beroemd het als ik merk dat het Concertgebouworkest en zijn illustere chef °ogenblik komt ook toen al waren."

om er uit te scheiden." Ik herinner mij opnieuw de uitspraak van mijn moeder en die van Frederik de Grote. Zou Mengelberg in 1931 zich zijn eigen uitspraak van 1914 hebben herinnerd: Hij wordt herdacht met een Mahler-concert "Voorlopig dirigeer ik nog in vleesch en door het Concertgebouworkest met zijn verre bloed. Ik kan nog altijd poseeren als ik merk opvolger Riccardo Chailly. Er verschijnen dat het °ogenblik komt om er uit te verder twintig cd's én een dvd — achttien scheiden." minuten compleet nep'. Ware dat toen niet beter geweest? Met alle Over de 20 cd's schrijft Hans Heg: 'Alles wat bewaard gebleven opnamen van na 1931 in aan Mahlers bewaard is gebleven zit in deze gedachten kan die vraag niet anders dan met box. Van Strauss is alleen de een overtuigend 'neen' worden beantwoord! Telefunkenopname van Tod und Verklarung uit 1942 meegenomen. De radio-opnamen van j van 't Iruis het vioolconcert van Ernst Bloch met een meesterlijke Joseph Szigeti, de wereldpremières van het Tweede vioolconcert van Bartók (met Zoltán Szekély) en de Pauw-variaties van Kodály, plus Debussy en Ravel, laten een andere kant horen van de vitale dirigent die alles technisch meesterlijk onder controle had en in muzikale zin soms ongegeneerd zijn eigen weg ging. Op een slechts achttien minuten durende dvd kunnen we dat ook zien aan de hand van filmopnamen die in 1931 door Tobis Klangfilm in een Parijse studio werden gemaakt. Doordat het in die tijd technisch nog niet mogelijk was tijdens concerten te filmen in Amsterdam, werd het hele orkest per trein naar Parijs overgebracht, waar in een studio een deel van de Grote Zaal (inclusief podium, trappen, neporgel en velours draperieën) was nagebouwd. "Dr. Willem Mengelberg en het Concertgebouworkest zullen voor u uitvoeren' - Weber, Bizet en Berlioz. Mengelberg liet zich in de prachtigste poses vastleggen. Hij boog zelfs voor het niet aanwezige publiek. Historisch, interessant, maar één grote fake. Beelden van het exterieur van het Concertgebouw, een oude Amsterdamse tram, shots van het publiek dat binnenkomt, luistert Filmopnamen in de studio's van Films Sonores Tobis in Epinay-sur-Seine. en applaudisseert werden gemengd met de 1935 PROF. DR. WILLEM MENGELBERG JUBILEERT

Clinge Doorenbos dichtte en "Gelukkig is het land, dat zijn grote mannen De Telegraaf drukte op 30 April 1935: weet te eeren, weet te waardeeren, weet te houden." Koning Willem! De pianist Geza Frid schrijft over zijn Willem, koning van de noten, ervaringen in de dertiger jaren met Koning Willem der muziek Mengelberg: deken Uwer kun stgenooten, "Een enkele keer redelijk maar meestal troetelkind van het publiek. onuitstaanbaar". In de jaren 1930-1940 was Op den gouden dag van heden, Mengelberg een schaduw van zichzelf wordt een nieuw geluid gehoord: Lichamelijk nog sterk, maar geestelijk op zijn duizenden staan aangetreden, retour, zijn prestaties gingen in vele opzichten er klinkt daar een grootsch accoord. achteruit en van enige vernieuwing of 't Werd nóóit in muziek geschreven; vooruitgang was geen sprake meer. "(zie het werd nóóit gerepeteerd: Mengelberg en zijn Tijd no. 69 vanaf dat accoord wil uiting geven bladzijde 22.) hoe men Mengelberg vereert. Marius Flothuis, artistiek leider van het Concertgebouworkest, schrijft over de I 28 En die zoo spontane hulde geldt er óók voor Uwen staf; tweede helft van dertiger jaren: die zoo schoon haar taak vervulde, "In de dertiger jaren bereikte Mengelbergs zóóveel te genieten gaf praatgedrag een hoogtepunt Het is iets Op den gouden dag van heden geweest dat op dementeren leek. Hij had een wappert óók ons Rood, Wit; Blauw afkeer van het studeren van nieuwe partituren voor Uw helpers: voor de leden en begon met steeds grotere bogen om alles van 't orchest `Concemebouw'. heen te lopen. Ook buiten de repetities was Dat ons 2.56 veel laat doorleven hij niet meer in staat kort en duidelijk iets te en waardoor ons hart ècht voelt, zeggen. Met Mengelberg werd niet wàt de Meester ons wil geven, gediscussieerd, hij was gewend dat iedereen hoe het leven is bedoeld. hem naar de ogen keek. (zie Mengelberg en zijn Tijd, no. 57 vanaf bladzijde 9.) Verder voort ten strijd getrokken! nieuwe toekomst tegemoet; Gij vecht moedig; onverschrokken, Interessant is het om aan de hand van overwint, vergiet géén bloed. Geschiedenis van het Concertgebouw van Gij brengt vreugd in plaats van smarten mr. S.A.M. Bottenheim uitgegeven in 1950, met Uw dapp're legerschaar; van de Kroniek van het Gij verovert — menschenharten Concertgebouworkest uitgave Walburgpers in Willem de Veroveraar! 1988, en van de Repertoirelij st uit Frits Zwarts Biografie, na te gaan wat Mengelberg Mr. R. van Rees, oud-bestuurslid van het op zijn 64e. levensjaar in 1935 presteerde: Concertgebouw, debiteerde in zijn toespraak naar aanleiding van het jubileum: 13 en 14 april: leidde hij de Van 2-9 mei: leidde hij het'' ederlands *ubileum 2 mei: Te Deum Laudamus Première: Derde Symfonie Fêtes Galantes; Première: Rom es Concert vr piati Pijper Première: Biet von Brucken 4 mei: Première: Stads Sophocles' Ekéka 7 mei: Prologus Brevis Première: Lyrische Suite opus 21 Poème voor cello en orkest Première: Sol Jutitiae Première: Aveux de Phèdre J. Wagenaar Ouverture Getemde Feeks J. Wagenaar 9 mei: Première: Ons Hollands B. Zweers. Zevende Symfonie Zuiderzee Dopper Première: Oud *Hands blijspel Röntgen Première: slotscéhe uit Beatrijs Landré Première: Fiat Domine Andriessen Première: Magna res est amor Andriessen Première: Hymne op Aemstelredam R. Mengelberg 22 mei: Concert in Deventer. 00 juni Beethoven-cyclus 16-20 juni: Beethoven-cyclus in Parijs 21 juni: Concert in Brussel 24 oktober: Première: Pianoconcert M. Trapp 31 oktober: Première: Concertstuk voor viool en orkest H. Bosmans 10 november: Première: Pianoconcertino A. Tansman Première: Triptique A. Tansman 14 november: Première: Concert voor Altviool en orkest P. Hindemith Première: Philharmanisch concert P. Hindemith 00 november Grammofoonplaatopname met Decca 03 december: Concert in Den Helder 17 december: Concert in Gouda 19 december: Première: Bach-concert voor 3 piano's en orkest, (met Geza Frid) 19 december: Première: Vivaldi-concert voor 4 violen en orkest

In de vergelijking: Mengelberg & Jans ons Hieruit blijkt dat Mengelberg in 1935 op zijn 64e in Amsterdam 12 concerten leidde en 18 premières op het podium bracht. Zeventig jaar later in 2005 brengt Mariss Jansons op zijn 62e, volgens de Jaaragenda van het Concertgebouworkest, in Amsterdam 8 concerten en 1 première ... In mijn archief vond ik een artikel van dr. spoedig naast d' Albert of Busoni zou Johan Wagenaar van 30 april 1935 dat hebben gesteld, verandert hij van koers en waarschijnlijk in Dagblad De Telegraaf is slaat hij het smalle pad in eener provinciale gepubliceerd: koorditige.nt (Laizern). Innerlijk moet hij reeds toen overtuigd zijn geweest, dat hij VEERTIG JAAR geboren was als schepsel 'eerste klasse' en dat Lu.zem in 's hemelsnaam niet was 'tweede CONCERTGEBOUW klasse', maar een leerschool en voorbereiding Toen men mij vroeg ter gelegenheid van tot die toekomstige 'eerste klasse'. Dit Willem Mengelbergs veertigjarig jubileum, als _natuurlijke, ongeforceerde geloof-in-zichzelf," dirigent van het Concertgebouworkest, een dat bij anderen aanmatiging zou zijn, is artikel te schrijven heb ik eerst sterk geaarzeld inderdaad een karaktertrek der menschen van in een besluit dienaangaande. De oorzaak van mijn weifeling was, dat er over de groote Godsgenade". Met deze uitspraak heeft Schmuller 'den eigenschappen van den jubilaris reeds zoo spijker op den kop geslagen'; men behoeft.er voortreffelijk geschreven is door schrijvers, eigenlijk niets bij te voegen. Maar ik heb die de pen beter hanteeren dan ik, dat ik, Mengelberg nog veel jonger gekend nl, in zijn daarbij vergeleken, wel te kort schieten moet. Utrechtsche jaren voor den tijd waarin hij Ik constateer dit in alle kalmte omdat ik mij zich voor verdere ontwikkeling naar Keulen door natuurlijken aanleg wel bestemd voel begaf en het is wellicht interessant als ik iets om mijne gedachten uit te drukken in muziek, over dien tijd vertel: doch niet om over deze kunst en hare Reeds in zijn prille jeugd toonde Mengelberg beoefenaren te schrijven. Waarom ik dan de bovenomschreven eigenschappen. tenslotte toch ga schrijven? Omdat ik voor Ofschoon hij aanmerkelijk jonger was dan ik den kunstenaar Mengelberg een groote en mijne medescholieren, was het bij ons vereering bezit; omdat ik een der oudste toen reeds een uitgemaakte zaak, dat de jonge Nederlandsche musici ben, die hem van af 30 Mengelberg in `muzikantschap', door zijn jongensjaren gekend heeft en tenslotte, aangeboren talent en zelfbewustzijn ver onze omdat een wederzijdsche verhouding van meerdere was, en, dat men in deze opzichten vriendschap en waardeering sinds onze jeugd, niet licht zijns gelijke zou vinden in ons land. onveranderd voortbestaat. Daarenboven verkeerde hij in de gelukkige omstandigheid, dat hij leefde in een absoluut- Na deze, voor den lezer misschien. wel artistieke omgeving. Ik heb de familie overvloedige inleiding, meen ik het best te Mengelberg tamelijk vaak mogen bezoeken in doen, indien ik een uitspraak van wijlen het gezellige huis in de Maliebaan, waarvan de Alexander Schmuller (in het Mengelberg- groote huiskamer al reeds een klein museum Gedenkboek 1895-1920) tot uitgangspunt van kerkelijke kunst was, en ik mocht steeds neem. Schmuller schreef daarin over gevoelen, dat daar, bij allen geest van Mengelberg: "Nauwelijks van de `Gemiitlichkeit', boven alles een sfeer van schoolbanken opgestaan, of liever van de kunstbegrip en kunstrespect heerschte; die piano, die hij met virtuositeit beheerschte, werkelijk zeldzaam mocht heeten. Eerbied en toegerust met een meesterschap die hem liefde voor alle kunsten werden in dit gezin als vanzelfsprekend geacht; kunst was er even onontbeerlijk als voedsel. Zonder dat Vader Mengelberg, die zelf een groot beeldend kunstenaar was, dit principe uitsprak, werd het toch letterlijk in alles toegepast. Een en ander met voorbeelden te staven zou mij te ver voeren, typisch is echter het volgende: Op een gezelschapsavond, het was reeds zeer laat geworden, begon de oude heer Mengelberg een geestdriftige speech over de kunst; de jonge Willem nam onmiddellijk plaats aan de vleugel en begeleidde, al improviserend 's vaders rede. De geest was over beide vaardig geworden, de vader uitte zijn enthousiasme in welgekozen woorden, de zoon deed het in tonen. (Getrouw aan de waarheid, moet ik hierbij zeggen, dat ik dit niet zelf heb bijgewoond; het is mij verteld door een vriend van den huize Mengelberg.)

Welnu, het opgroeien in een familiekring, waarin dergelijke ontboezemingen van geestdrift en liefde voor de Kunst gewone gebeurtenissen waren, is voorzeker een groot geluk geweest voor den toekomstigen grooten kunstenaar Willem Mengelberg. Zijn diep ernstig besef van verantwoordelijkheid tegenover de Kunst heeft hij toen als zichzelf snel en sterk voelde aangroeien. Aan vaderlijk erfdeel meegekregen. En zijn het Keulsche Conservatorium (thans aangeboren muzikaliteit zal zeker voor een Hochschhule) heeft hij zijn groote gaven met goed deel ook van moederszijde zijn stalen ijver ontwikkeld. Hij had beroemd gekomen; zijn hartelijke, naïeve moeder pianist, organist, zanger of, componist stamde toch af van de bekende Duitsche, kunnen worden; op al deze punten bezat hij muzikale familie Schrattenholz, een geslacht meer dan gewonen aanleg en zijn opleiding waarvan thans nog andere nakomelingen een was veelzijdig ingericht. Dat hij tenslotte het eervolle positie in Duitschland beldeeden. dirigentschap koos en zich daaraan geheel (o.a. Leo Schrattenholz, violoncellist en wijden moest, dit is niet anders dan het compositielereer aan de Berlijnsche natuurlijk gevolg van geheel zijn wezen: hij is 'Hochschule'). een geboren leider. Ons land mag zich gelukkig achten, dat deze Dat Mengelberg van begin af gevoeld heeft, kunstenaar reeds zoo spoedig naar zijn dat hij de dirigentenloopbaan kiezen moest, vaderland is teruggekeerd, en dit in eene, dit staat bij mij vrijwel vast. Als jongen toch, waardige positie, die hem op zeer jeugdigen dirigeerde hij reeds een mannenkoor, leeftijd volkomen kon worden toevertrouwd, gevormd uit het beeldhouwerspersoneel zijns zooals de uitkomsten hebben bewezen. Wat vaders; toen wist hij reeds te woekeren met hij daarna als dirigent en opvoeder van het bescheiden zangmateriaal dat hem in dit orkest, koor èn publiek gepresteerd heeft, het koortje ter beschikking stond. Zijn ware 'water naar de zee dragen' daarover eenvoudige zangers, gewend in een anderen thans nog uit te wijden. Even wil ik toch nog tak van kunst werkzaam te zijn, boezemde hij aanhalen wat Peter van Anrooy in 1920 over liefde in voor de kunst die hem bovenal lief hem in het Gedenkboek schreef: was. Het leiding geven zat hem wezenlijk in "Weinigen zullen beseffen, wat het inderdaad het bloed en in Utrecht zag men dan ook in zeggen wil, 25 jaar onafgebroken te arbeiden hem toen reeds den geboren 'veldheer' op aan de perfectionering van een orkest en muzikaal gebied. daarbij geen dag in het streven te Het is dus volstrekt niet verwonderlijk, dat hij verflauwen". te Keulen geplaatst, onder de leiding van den Voor '25 jaren' kan men thans '40 jaren' grooten, alleszins ruimzienden kunstenaar- lezen. Want, al wordt ook Mengelberg als een paedagoog Wallner, zijn vertrouwen in der grootsten onder de grooten dikwijls door Weesperpoortstation aan en vonden daar op het buitenland opgeëischt, als hij weer voor het tweede perron het Amsterdamsch Zijn orkest en voor zijn koor staat, dan merkt Fanfarekorps o.l.v. den heer H. van Etinger, men onmiddellijk weder de magische kracht de bestuursleden van het Concertgebouw de die van den eminenten leider uitgaat. heeren de Marez Oyens en baron Collot d'Escury, den oud-directeur van het Laten wij daarom dankbaar gedenken, dat een Rijksmuseum jhr. Van Riemsdijk, den heer groot landgenoot zijne enorme gaven en zijn De Monchy van het bestuur van de Doelen te buitengewone werkkracht gedurende zulk een Rotterdam, de heeren Bern. Van Vlijmen en langen tijd gewijd heeft aan den groei en bloei J.A. Josephus Jitta van het Initiatief-Comité- van ons muziekleven en constateeren wij met Amsterdam het I.C.A.; voorts bestuursleden vreugde de schitterende resultaten die daar van Toonkunst, vele leden en oud-leden van alom bereikt zijn. Moge Mengelberg, die met het Concertgebouworkest en van het recht een heerscher is, die autoritair maar ook Toonkunstkoor, den dirigent Eduard van joviaal kan zijn, nog tal van jaren de bekende Beinuna, den heer Rud. Mengelberg, een '100 procent' van zijn uitvoerders eischen. groote schare familieleden en vrienden, en op Ik besluit met de woorden van het oud- het eerste perron en buiten duizenden bestuurslid van het Concertgebouw mr. R. Amsterdammers achter een sterke van Rees: "Gelukkig is het land dat zijn politieafzetting. groote mannen weet te eeren, weet te waardeeren, weet te houden." De muziek speelde pittige marschen en een Johan Wagenaar door allen meegezongen 'Lang zal hij leven', er waren bloemen voor mevrouw In juni 1935 Willem Mengelberg wordt in Mengelberg, voor den dirigent een krans van België benoemd tot Grand Officier de het Concertgebouw-bestuur (met op het lint: l'Ordre de la Couronne. Quis non gauderet: wie zou niet blijde zijn) Zet men de loftuitingen tegenover de en een krans van het I.C.A., men juichte den kritieken over Mengelberg, dan vallen de weergekeerden dirigent, die er gebruind en leeftijdsverschillen van de schrijvers op. In gezond uitzag, lang en luide toe en 1935 was Johan Wagenaar 74 jaar en Clinge herhaaldelijk flitsten lichten der fotografen. Doorenbos 51 jaar, terwijl Geza Frid 31 jaar Daverende hoera's weerklonken toen was en Marius Flo thuis nog maar 21. Er is Mengelberg in zijn auto stapte en met de dus sprake van een 20-30 jaar brede muziek voorop trok de stoet langzaam door generatiekloof, maar misschien nog de Sarphatistraat naar het Amstelhotel, waaar belangrijker: de mateloze publieksverering die opnieuw een groote menigte Mengelberg al bestond, maar vanaf april 1934 extra ovatie op ovatie bracht. oplaaide. Dr. Mengelberg toonde zich door deze blijde Het begon op 22 april 1934 bij zijn incomste zeer verrast en hij bedankte allen terugkomst na een ongeveer 1 jaar hartelijk, die hem op zulk een enthousiaste afwezigheid door ziekte. De Telegraaf wijze verwelkomd hadden. schrijft: In de hal van het hotel kwamen nog weer velen den heer Mengelberg begroeten en de DR. WILLEM MENGELBERG dirigent toonde zich zeer ingenomen met de FEESTELIJK ONTHAALD plannen voor het Stadion-concert. Wél heeft Amsterdam onzen dirigent overtuigd Benige duizendtallen geestdriftige getoond, hoe verheugd men is over zijn belangstellenden hebben gisterenavond dr. Willem Mengelberg bij zijn terugkeer uit herstel en zijn terugkeer! Zwitserland een feestelijke ontvangst bereid. Het Stadionconcert op 2 juni 1934 was een De dirigent en mevrouw Mengelberg kwamen initiatief van Ir. J.A. Josephus Jitta van het met den trein van 9.14 uur aan het I.C.A., dat in 1932 was gevormd en Dan komt de tik; het °ogenblik luchtledig; en verlevendiging van de hoofdstad beoogde. (zie opééns de aanvang. artikel van Johan Giskes in Mengelberg en zijn Hij dirigeert Mozart's Symphonie KV543 en Tijd, nr. 69 bladzijde 26.) Dit concert werd Mahlers Lied von der Erde. Men drinkt het door Prinses Juliana en 25 tot 30.000 geluid en het hart voelt zich vol worden. Men toehoorders bijgewoond en was gezien de neemt door oogen, huid en ooren deze sféér omstandigheden niet alleen een artistiek maar op: deze weergalooze, mysterieuze sfeer waar ook financieel een groot succes doordat vele elke klank in leeft en elk geluid ontroert. gratis hun medewerking verleenden. Men ziet den aanzet weer, de opmaat, het Mengelberg glorieerde, het Studentencorps gebaar van de nuance met de linkerhand. Men bracht hem een fakkelhulde, hem werd een hoort weer de manier van herleven; de manier gipsen model van een portret buste van musiceren bij uitnemendheid, de éénige. aangeboden, die door Gerrit van der Veen zou Men voelt en kan zich niet verldaren hoe ofwel worden gemaakt, en hij ontving contant f. waarom, dat het nu weer in orde is. Noten, 700,- séjourkosten. maten, deelen ondergaat men en geniet men in een groote gulzigheid; zóó moet het zijn, zóó L.M.G. Arntzenius schrijft over zijn eerste moet het weder worden. Wij zijn weer Thuis! optreden in het Concertgebouw na zijn langdurige ziekte: MENGELBERG TERUG Willem Mengelberg wordt in juni benoemd tot GROOTSCHE HULDIGING IN HET Groot Officier in de Orde van Oranje Nassau. CONCERTGEBOUW Op 3 december schrijft De Telegraaf: Programma met werken van Mozart en Mahler PROF. DR. W. MENGELBERG AANVAARDT ZIJN AMBT Sinds de glorieuze dagen van het Mahler-feest heeft het Concertgebouw geen huldiging Plechtigheid in het groot auditorium der gekend zoo grootsch als deze. Geen avond is universiteit te Utrecht er sinds die tijd geweest waar zooveel In het groot auditorium van de Universiteit te geestdrift en vereering in geleefd heeft; geen •Utrecht heeft prof. dr. Willem Mengelberg moment van zoo'n ontroering door de heele hedenmiddag zijn hoogleeraarsambt aanvaard zaal, als waarop de meester gisterenavond met het uitspreken van een rede over de binnenkwam ... reproductieve toonkunst. De zaal is van een volte die men niet meer kende. Waar nimmer stoelen staan, zitten thans rijen menschen; het achterzaaltje boven is bezet; opééngepakte duizenden verwachten Willem Mengelberg. De spanning gonst en trilt. Conclusie: Hij komt! Een schok gaat door ons allen; ieder Terugdenkend aan de lezing van ds. Wim staat. Voorafgegaan door den president van Brouwer over Faust op onze ledenvergadering het Concertgebouw-Bestuur verschijnt hij op in Duivendrecht (zie Mengelberg en zijn Tijd, het podium, achter de haag bloemen. Een nr. 74, bladzijde 16) en de loftuitingen lezend applaus groeit, langzaam en ontroerd, steeds over Mengelberg in 1934-1935, de grandioze meer, steeds sterker tot het één juichkreet ontvangst in Amsterdam bij zijn terugkeer, het wordt die niet meer wil bedaren. Kransen eerste concert na zijn terugkeer, de twee hoge worden aangedragen. onderscheidingen en zijn benoeming tot De meester buigt en buigt en men blijft professor, dan is Mephisto toch wel machtig juichen. Hij maakt een wijd gebaar van groet, en worden zijn critici niet gehoord. en nog één dat een vraag om stilte is. Hij dankt met korte vriendelijke woorden Johan Krediet

JO VINCENT KWARTET OP MILJOENEN PLATEN - PAS IN 19950F CD UITGEBRACHT! "DE NAAM VAN ZANTEN-KWARTET WARE JUISTER GEWEEST!"

De kerstdagen van 2005 liggen achter ons. Tijdens deze dagen draaide ik regelmatig de oude plaatopnamen van het Jo Vincent Kwartet (wel op cd gebrand) voor mijn hoogbejaarde moeder. Daar deed ik haar veel plezier mee. Opnieuw raakten we door de serene klanken van deze vier gerenommeerde vocalisten geëmotioneerd en plaatsten we ons terug in de eerste decennia van de vorige eeuw Op tweede kerstdag verzorgde ik voor Radio Flakkee een uitzending waarin diverse oudere opnamen van dit fameuze solistenkwartet ten gehore werden bracht. Er kwamen nogal veel reacties van vooral oudere luisteraars die dat zeer op prijs stelden.

Vincent nam in haar eerste zangperiode veel kwartet zo voortreffelijk klonk, was geen geestelijke (kerst-)liederen op. Hier een citaat wonder: uit een door haar zelf geschreven korte toelichting bij het Jo Vincentkwartet op 78- 'Wij waren alle vier leerlingen van eenzelfde toeren bakelietplaten: "Er waren tussen 1925 lerares, de grote Cornélia van Zanten. Door tot 1928 zowel in de Christ Church als in de dezelfde scholing was er dus een homogene Central Hall van de Westminster te Londen klankvorm. De naam 'Van Zanten Kwartet' 34 ruim 40 liederen opgenomen met het naar mij ware dus juister geweest! Dertig jaar geleden: genoemde Jo Vincent Kwartet." * wij waren alle vier jong, in de opkomst van onze carrière! Ook de moderne technieken Het viel in het calvinistische Nederland in waren in hun opkomst. Van televisie was nog goede aarde toen vier jonge vocalisten, Jo geen sprake. De film was nog stom: tijdens ons Vincent, Theodora Vertsteegh, Evert Miedema verblijf in Londen zagen wij voor het eerst een en , wier stemmen in 'sprekende' film, een der eerste: `Sonny Boy'. kwartetvorm waren verenigd, te horen waren En de grammofoonplaat had nog vele bij- voor de NCRV-radio. In de periode van 1925 geluiden en was uiterst breekbaar. Er zullen tot 1928 reisde het viertal speciaal met de boot weinig platen uit die tijd nog te genieten zijn af naar Londen om grammofoonopnamen te voor onze verwende oren. Het was dus een laten maken voor Columbia, Het kwartet had gelukkige gedachte van Bovema enkele van de letterlijk en figuurlijk geen naam en het ging beste kwartet-gezangen verfrist en minder uiteen na de opnamen. Het werd voor het kwetsbaar in 1955 weer op platen uit te de eerst als 'Jo Vincent-Kwartet' betiteld, toen brengen. Zo mogen deze oude, blijde liederen men het vele jaren beluisterd had door de nog weer eens klinken in de huiskamers, tot radio, en wel in de vroege ochtenduren van de vreugde van velen en ter herinnering aan een NCRV-morgenwijding. Tienduizenden malen kwartet dat kort maar harmonieus samen zong moeten de psalmen en gezangen door de ether en dat ten onrechte de naam draagt van ... Jo hebben geklonken. Deze toen nog 78- Vincent" * toerenplaten werden in de jaren zeventig op 33 toeren platen en 45 toeren singeltjes her- De componist en schrijver Anton Averkamp uitgegeven. Het kwartet was geliefd in brede (1861-1934) schreef al lovend over Jo van lagen van ons volk, waar het vrome lied toen Ijzer-Vincent in zijn boek 'De zangkunst en nog levend was. Dat de samenzang van dit haar sterren' (1929). 1) De auteur noemde Jo van IJzer-Vincent met het toen nog Hollands Vocaal kwartet en haar eerste echtgenoot Maurice van IJzer onder vooraanstaande solistenkwartetten van geloof zij niet wars was van geestelijke liederen die tijd ook de sopraan Jo van IJzer-Vincent uit de protestantse hoek. Deze eenvoudige met haar toen nog Hollands Vocaal kwartet teksten en melodieën schonken haar zelfs veel met de alt Suze Luger, de tenor Louis van voldoening. En daar lag de grote kracht van dit Tulder en de bas Jan Dekker, en nog even met kwartet. de bariton Willem Ravelli, Ze waren een Door de moderne techniek en herpersing van muzikaal begrip in die tijd. Maar daarna werd de 78- toerenplaten hebben hele generaties het toch het Jo Vincent Kwartet dat de troost geput uit deze opnamen van het 4- geschiedenis zou maken. stemmige zingen van de psalmen, gezangen en geliefde geestelijke liederen, in de volksmond Al in 1926 had Vincent haar eerste soloplaat de `Johan de Heer bundel' genoemd naar de opgenomen in Engeland, en wel in het bekende Rotterdamse en museum Wesley Chapel te Londen. Na haar autodidactische musicus Johannes de Heer echtscheiding eind 1929 van pianist Maurice (1866-1961). van Ijzer zong zij voortaan verder onder haar Bijzonder is het te weten dat dit kwartet nooit meisjesnaam. Tevens was het op haar initiatief in het openbaar is opgetreden. 2) Velen dat er verschillende uitgaven van het naar haar vergisten zich daarin, zoals de AVRO- genoemde tweede ensemble, `Jo Vincent medewerker tijdens een herdenkingsuitzending Kwartet', tot stand kwam. Ruim 100.000 na Jo's overlijden voor deze omroep: 'Dit Columbia-grammofoonplaten van dit kwartet trad in alle uithoeken van ons land vermaarde kwartet werden in de eerste 20 op.'! Het kwartet kwam uitsluitend samen voor jaren van de opnamen verkocht en daardoor het maken van grammofoonplaten voor de steeg de populariteit van dit solistenensemble. Nederlandse afdeling van Holland-Columbia De stemmen van Jo Vincent, sopraan, in de jaren dertig. Theadora Versteegh, alt, Evert Miedema, Toch bleef Vincent graag alleen haar tenor, en Willem Ravelli, bas, kon men via de kerkconcerten verzorgen met de in haar tijd plaatopnamen tot diep in de jaren vijftig van bekende organisten als George Stam, Dr. de vorige eeuw veelvuldig voor de Anton van der Horst en de jonge aankomende NCRV-radio beluisteren. Het typische is wel Haarlemse organist Albert de Klerk. De dat ondanks Jo's overtuigde rooms-katholieke vermaarde Rotterdamse beiaardier en organist Ferdinand Timmermans die in de jaren dertig De persoonlijke informaties van enkele van van de vorige eeuw een `afdeeling Rotterdam' Jo's naaste en verre verwanten en last but not van de `Vereeniging voor Protestantse least de vele brieven en annekdotes van Kerkmuziek' leidde, gaf in deze hoedanigheid mensen die in de afgelopen 25 jaar mij in 1938 een orgelconcert in de Remonstrantse hierover hebben benaderd konden in het jaar Kerk te Rotterdam en begeleidde zowel de 2000 de aanzet geven tot een tweede zangeres Jo Vincent als Lena de Jong. 3) heruitgave en wel op een dubbel cd in de serie `Legendary Voices — Jo Vincent' bij Philips. 5)

Diverse oude Avro-opnamen aangevuld met enkele uit mijn Vincent-archief afkomstige opnamen maakten dat er toch weer vraag kwam naar andere geluidsdocumentaties van deze legendarische sopraan. Hopelijk zal de toekomst daar meer ruimte voor geven! Want haar fans willen naast de eerder verschenen Jo Vincent Kwartet cd van EMI ook die andere opnamen verzamelen, er zijn namelijk maar 24 van de 40 vroeger opgenomen Het 'Jo Vincent kwartet', 1932. V.l.n.r. Evert Miedema, tenor, Theadora Versteegh, alt, geestelijke liederen uitgebracht. Zo liggen ook Willem Ravelli, bas en vooraan in het midden Jo. nog de kerstliederen te wachten op een her- uitgaven.

De heruitgave van het Jo Vincent Kwartet op cd Wat kan religie toch een nostalgie oproepen, 36 Toen Jo Vincent besloot haar carrière als als deze liederen maar door het Jo Vincent zangeres te beëindigen, verloren de Kwartet worden gezongen! In de tijd dat Nederlandse en de internationale zangwereld Nederland nog door de volgelingen van van die tijd één van hun allergrootste Luther en Calvijn werd geregeerd, droegen kunstenaressen. Bij haar leven werd ze al de ook de Nederlandse vocalisten van het 'Hollandse Nachtegaal' genoemd en met haar hoogste niveau hun steentje bij aan de stem heeft zij miljoenen toehoorders gelukkig religieuze beleving van gans het volk. Want gemaakt. dat de vele psalmen, gezangen en liederen uit Gelukkig bleef haar zilverachtige sopraanstem de populaire Johannes de Heer bundel die helder klinken op de diverse heruitgaven. Vincent met haar drie collega's in de jaren Toch is het al meer dan een halve eeuw dertig opnam, van een heel ander gehalte zijn geleden dat Jo Vincent afscheid nam van het dan de doorgaans slepende gezang van een internationale concertpodium (december willekeurige kerkelijke gemeente, moge 1953). Het heeft daarom haar talloze duidelijk zijn. Dit is ensemblezang van het bewonderaars goed gedaan dat er eindelijk hoogste niveau dat doet denken aan de dagen van haar successievelijke oude dat de hele familie nog met koffie en koek grammofoonplaten opnieuw een selectie aan een warm gonzende radio gekluisterd zat. werd uitgebracht zoals die van het Jo Vincent Zo blijkt dat deze historische audio- Kwartet in het najaar van 1998. 4) documentatie van vertolkingen van de vaak Dankzij EMI-medewerker Gerard Hall, een eenvoudige Nederlandstalig geestelijke deskundige klankregiseur, zijn de oude ruis- liederen ons opnieuw verrast, mede door de opnamen mooi gepolijst zonder dat de ongekunstelde manier van zingen die alleen nostalgische klankkleur is verbleekt. In 1992 dit kwartet zo'n vermaardheid heeft bezorgd. verscheen ook een discografie van Jo Het gaf ook iets weer van Jo Vincents diepste Vincent, samengesteld door Floris Juynboll. geloof en haar onopgesmukte kunstenaarschap die op deze audioschijf wederom vereeuwigd werd!

Pieter Vis

Nota bene: In het volgende nummer hoop ik de reeks over Jo Vincent af te sluiten met onder meer een overzicht van al haar optredens met het Concertgebouworkest.

Noten:

* Deze tekst werd afgedrukt op de achterkant van de serie Jo Vincent Kwartet - Columbia singeltjes SEGH 18 (45LP), 1955.

1) De zangkunst en hare sterren. Anton Averkamp, blz. 239. Uitgverij: J. Philip Kruseman, Den Haag, 1929.

2) Jo Vincent Zingend door het leven. Amsterdam, Elzevier, 1956.

3) Blz. 42. Ferdinand Timmermans (1891- 1967). Portret van een beiaardier in het kader van zijn tijd. Dr. L. J. Meilink-Hoedemaker. Uitgave St. Ferdinand Timmermans — Rotterdam, 1990.

4) Jo Vincent Kwartet, Psalmen en gezangen/ Liederen van Johannes de Heer. EMI Classics / 1998, 2434946612

5) Jo Vincent Legendary Voices (2 cd's) Philips 464 522-2 (samenstelling P. Vis, 1999) Div. historische AVRO-opnamen, Holland- Baarn. Dirigenten rond Mengelberg RICHARD HOL BIEDT MEER DAN KIEL MET BLAUWE RUIT

(overgenomen uit De Haagsche Courant van 7 apri 1 2000) Hij leeft hoofdzakelijk voort als componist van 'In een blauw geruite kiel' en Waar de blanke top der duinen'. Maar Richard Hol (1825-1904) heeft meer te bieden. Het Residentie Orkest heeft twee van zijn symfonieën op cd gezet. Aandacht voor iemand, die in de tweede helft van de 19de eeuw belangrijke invloed op het Nederlandse muziekleven heeft gehad. En die zijn carrière in Den Haag afsloot.

Wanneer het Residentie Orkest over vier jaar Amsterdamse Nieuwe Lutherse Kerk kon zijn eeuwfeest viert kan het in één moeite overnemen. Ook begon hij al snel te door het honderdste sterfjaar van Richard componeren. Op zijn twaalfde schreef hij een Hol gedenken. Daartoe is zeker aanleiding. wals, die uitvoerig geprezen werd. Hij maakte Als dirigent van de Diligentia-concerten tegen ook naam als koordirigent, eerst van enkele het .einde van de 19de eeuw heeft Hol een mannenkoren, vervolgens van het stempel op het Haagse muziekleven gedrukt. Amsterdamse Toonkunstkoor en vanaf 1862 38 Wanneer hij rond 1895, toen hij al rond de in Utrecht, waar hij ook directeur van de zeventig was, het Concertgebouworkest in muziekschool en organist van de Dom werd. het Gebouw voor Kunsten en 'Hij koos met fijnen smaak en tact, hij leidde Wetenschappen dirigeerde - daar werden de met bezadigd overleg, bezielde, zoowel tot concerten van de Sociëteit Diligentia in die teeder poëtische als tot machtige en tijd georganiseerd - zaten de Hagenaars gloedvolle herschepping der meesterwerken jaloers te luisteren. Zo kon een professioneel van ouderen en tijdgenoten, en voltooide orkest dus klinken. Dat besef heeft er zeker aldus de hoogere opleiding van zijn volk tot toe bijgedragen, dat binnen de burgerij de grootsche kunstpraestaties, waarvan een stemmen opgingen die de oprichting van een volgend tijdperk getuigen zou.', aldus het Haags orkest bepleitten. Gedenkboek van de Maatschappij tot Zo ontstond het Residentie Orkest. De Bevordering der Toonkunst uit 1929 over daaropvolgende periode, waarin voorstanders Richard Hol als dirigent. van het gerespecteerde Concertgebouworkest Dat hij in 1891 op het Haagse toneel en van het nieuwe Haagse ensemble bijna verscheen had te maken met de al enige tijd met elkaar op de vuist gingen, behoort tot de wankele positie van de beroemde Johannes meest amusante uit de geschiedenis van het Verhuist als leider van de Diligentia- culturele leven in de residentie. concerten. Een deel van het publiek vond het onacceptabel, dat de oude Verhuist, Naam Schumann-bewonderaar bij uitstek, de nieuwe Rijk Hol - zijn voornaam Richard dateert van muziek van die tijd van zijn programma's later - werd op 23 juli 1825 als zoon van een weerde. Aan Berlioz, Wagner en Liszt wilde Amsterdamse melkboer geboren. Hij kreeg al hij zijn handen niet vuil maken. vroeg piano- en orgellessen en maakte zo snel Schande vorderingen, dat hij nog in de korte broek af Jonge heethoofden, onder wie Alphons en toe een dienst van zijn orgelleraar in de Diepenbrock, spraken er schande van. Joop het Haagse orkest. Of het Amsterdamse orkest voortaan maar de concerten in K&W wilde verzorgen.

Zo kwam Richard Hol als muziekdirecteur van Diligentia voor het Concertgebouworkest te staan. En dat bleef zo tot 1898 toen hij - zijn gezondheid liet te wensen over — zijn functie ter beschikking stelde en Willem Mengelberg zijn taak overnam.

Of Richard Hol in zijn Haagse jaren - hij woonde met zijn bijna veertig jaar jongere vrouw Maria Koene in de Jan van Nassaustraat - als dirigent ook aandacht heeft gevraagd voor zijn eigen Muziek? Daarover bestaat onvoldoende informatie. Wel weten we, dat hij al voor die tijd belangrijke composities in ons land had geïntroduceerd, zoals het Requiem van Berlioz en fragmenten uit Wagners 'Parsifal'. En dat hij ook in Den Haag op deze weg voortging. In het licht van deze activiteiten moet de muziek van Richard Hol zelf wel Weyand schreef in 'De roman van een verwondering wekken. Dan praten we niet orkest' (1947) over Verhuist: 'De alleen over vaderlandslievende liederen als avondschemer van 'n vervlogen aera was hem Waar de blanke top der duinen' en 'In een nog immer dierbaarder dan het morgenrood blauw geruiten kiel' en zijn composities voor van een nieuw tijdperk, dat onafwendbaar het onderwijs. Nee, ook de concertmuziek begon te gloren.' van Richard Hol was niet bepaald Richard Hol, van wie men wist dat hij wel vooruitstrevend. Eduard Rees er schreef in het gevoelig was voor de nieuwe toonkunst, werd standaardwerk 'Een eeuw Nederlandse Verhulsts opvolger. Den Haag, waar hij ook muziek 1815-1915': 'Het is wel verwonderlijk het mannenkoor Caecilia leidde, leerde hem • dat de man die in ons land pionierswerk ten kennen als een ijverig en sympathiek musicus: bate van de toen moderne muziek heeft ver- 'Een man die zijn wereld kent en die richt, in zijn eigen werken totaal ouderwets is evengoed met hoog als met laag uit den weg gebleven (...).' En hij vervolgt: 'Vooral in zijn komt' aldus Hugo Nolthenius in de aan zijn koorwerken heerst een echt Hollandse geza- leraar gewijde monografie uit 1906. pigheid en trage stoerheid, zonder een spoor Het Haagse orkest dat hij van Verhuist van spiritualiteit of raffinement (...).' Maar overnam was, als we tijdgenoten mogen professor Reeser geeft toe: 'In de symfonieën geloven, een nogal pover gezelschap van Hol doen zich al deze bezwaren in veel bestaande uit amateurs en semi-professionele mindere mate gelden.' musici die op onregelmatige tijden bij elkaar kwamen. Ook Hol kon niet voorkomen dat Daarover kunnen we nu zelf ook meepraten, het van kwaad tot erger ging. want twee van de vier symfonieën van deze Toen Willem Kes met het kort daarvoor componist zijn voor het eerst vastgelegd. De opgerichte Concertgebouworkest had Eerste en Derde staan op een nieuwe cd van getoond hoe het ook kon, zette het langza- het Residentie Orkest. Deze productie vormt merhand danig geïrriteerde Con- het begin van een serie, gewijd aan certgenootschap `Diligentia' een punt achter Nederlandse orkestmuziek, die in 2004 bij het eeuwfeest van het R.O. klaar moet zijn. het karakter wat lichter is komt de stijl in de buurt van Mendelssohn, zoals in het fees- Vaderland telijke laatste deel van de Eerste (let op het Bestaat er typisch Nederlandse orkestmuziek? saltarello-ritme, dat ook de finale van De van 1890 daterende Derde symfonie van Mendelssohns Italiaanse symfonie beheerst). Bernard Zweers, met de titel 'Aan mijn vader- En dat geldt ook voor het vriendelijke, maar land', is daarvoor wel als voorbeeld gebruikt. niet zo briljante Scherzo van de Derde, dat Het is weer de eminente musicoloog Eduard overigens voorafgaat aan een heel charmant Reeser, die naar aanleiding van dat werk langzaam deel, dat Nachtmusik' heet. schreef over 'de Nederlandse voorkeur voor deels volksliedachtige, deels plechtstatige Vakkundig diatonische melodieën, stevig verankerd in Richard Hol had een voorkeur voor langzame een compacte homofone schrijfwijze (...) en inleidingen. Beide symfonieën beginnen over een lyrisch-episch karakter.' daarmee Vooral die van de Eerste - vrij Hoewel de twee nu opgenomen symfonieën gewichtig maakt een sterke indruk. Ook in van Hol, daterend van 1863 en 1884, vrij het daaropvolgende Allegro houdt Hol de sterk door de Duitse Romantiek - vooral spanning lang vol. Het Larghetto is Schumann - beïnvloed zijn (maar dat gold daarentegen nogal gezapig. Over de muziek voor het hele Nederlandse muziekleven in die als totaal kunnen we zeggen, dat die qua tijd), vinden we wel iets van die vorm en instrumentatie van vakkundigheid bovengenoemde kenmerken terug. Stoere getuigt, smaakvol is, maar iets van de expres- muziek, zonder sentimentaliteit, is dit. Waar sieve kracht mist van de componisten tegen

40 wie Richard Hol al dan niet bewust aanleunde. Dat neemt niet weg, dat we hier twee aangename, sympathieke symfonieën horen, die onder leiding van de Zwitserse dirigent Matthias Bamert bijzonder fraai worden ge- speeld. Als het Residentie Orkest dit project op dit niveau voortzet staat ons nog veel moois te wachten. rof. dr, Willem Mengelberg voor he t RICHARD HOL P Symfonieën nr. 1 in c en nr. 3 in Bes. erlijns Philharmonisch_ Orkest met de Vijfde_ Symfonie van Peter Tsjaikovski (in E-moll- Residentie Orkest o.l.v. Matthias Bamert ------p.64). Het gaat hier om zes 78-toeren - Chandos aten, volgens_ de aanbieder_ 'heel goed -van _ Aad van der Ven kwaliteit' in- een gebonden_ blau 7wellbum.1-- (overgenomen uit de Haagse Courant van 7 april 2000)

Redactioneel naschrift: Richard Hol heeft in zijn jonge Amsterdamse jaren orgelles gehad van J.M. Martens en piano- en compositieles van J. G. Bertelman. In 1854 werd hij dirigent van het koor Polyhymnia te Amsterdam en kreeg hij de leiding van Toonkunst afd. Amsterdam. In 1862 werd hij benoemd tot dirigent van Peter Heesakkers biedt een gipsen buste van het Stadsorkest te Utrecht, van 1864-1887 Willem Mengelberg aan van een onbekende - was hij organist van de Dom aldaar en van kunstenaar Bet beeld is volgens hem 1875-1887 directeur van de Utrechtse gewoonweg 'mooi' te noemen. Richtprijs: _ .• muziekschool. Willem Mengelberg en € 200,-, Overleg mogelijk via 06-53700011. Bernard Zweers behoorden tot zijn leerlingen. In 1887 werd hij benoemd bij Diligentia in Den Haag en van 1878-1902 was hij dirigent van het Haagse mannenkoor Caecilia. In 1891 was hij als gast terug in Amsterdam om de Paleisconcerten te leiden in het 'Paleis voor Volksvlijt.' Hij heeft in totaal zo'n 250 werken gecomponeerd en voor muziekstudenten bestaat er een Richard Hol Fonds.

JK KOMT ALLEN NAAR DEN CHASA!

U BEVAERT DEN JUISTEN WEG I 42 NAAR DEZEN SCHOONEN BERG VIA MARLIES VAN DEN HOEK, BEREIKBAAR VIA HET MEEST MODERNEN MEDIUM INTERNET:

[email protected]