Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz Słońsk (425)

Warszawa 2006

Autorzy: Katarzyna Sobik*, Piotr Brejner*, Przemysław Dobek*, Anna Pasieczna*, Eugeniusz Sztromwasser*, Hanna Tomassi-Morawiec*

Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Bogusław Bąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski*

Redaktor tekstu: Katarzyna Sobik, Olimpia Kozłowska

* Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa, 2006 Spis treści I. Wstę p (K. Sobik)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (K. Sobik) ...... 5 III. Budowa geologiczna (K. Sobik) ...... 7 IV. Złoż a kopalin (K. Sobik, A. Szeląg) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (K. Sobik, A. Szeląg) ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (K. Sobik, A. Szeląg) ...... 14 VII. Warunki wodne (K. Sobik) ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 21 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Dobek) ...... 21 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 24 IX. Składowanie odpadów (E. Sztromwasser, P. Brejner)...... 27 X. Warunki podłoża budowlanego (K. Sobik)...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (K. Sobik)...... 37 XII. Zabytki kultury (K. Sobik)...... 42 XIII. Podsumowanie (K. Sobik) ...... 44 XIV. Literatura ...... 45

I. Wstęp

Arkusz Słońsk Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w 2006 roku w Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie. Mapę wykonano zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005). Przy jej wykonaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Słońsk Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, opracowanym w Przedsiębiorstwie Geologicznym w Krakowie (Bogacz, 2000). Mapa składa się z dwóch plansz. Plansza A zawiera informacje dotyczące występowania kopalin oraz gospodarki złożami, na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii inży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Plansza B, dotyczy zagadnień z zakresu geochemii środowiska oraz składowania odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej treści mogą być wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto, mogą stanowić pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne pochodzące z: Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Lubuskiego Urzędu Wojewódzkiego w Gorzowie Wielkopolskim, Urzędu Marszałkowskiego w Gorzowie Wielkopolskim, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gorzowie Wielkopol- skim oraz urzędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikację sozo- logiczną złóż uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Gorzowie Wielkopolskim. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o złożach.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Słońsk ograniczają współrzędne geograficzne 14º45’ i 15º00’ długości geograficznej wschodniej oraz 52º30’ i 52º40’ szerokości geograficznej północnej. Według podziału fizjograficznego Kondrackiego (Kondracki, 2000) obszar arkusza po- łożony jest w obrębie trzech makroregionów: Pojezierza Południowopomorskiego, Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej oraz Pojezierza Lubuskiego będących elementami podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (fig. 1).

Fig. 1. Położenie arkusza Słońsk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (Kondracki, 2000) 1 - granice makroregionów, 2 - granice mezoregionów, 3 - granica państwa Podprowincja: 314-315 Pojezierza Południowobałtyckie makroregion: 314. 6 - Pojezierze Południowopomorskie: makroregion: 315.4 - Pojezierze Lubuskie: mezoregion: 314.61 - Równina Gorzowska mezoregiony: makroregion: 315.3 - Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka: 315.41 - Lubuski Przełom Odry mezoregiony: 315.32 - Kotlina Freienewaldzka 315.42 - Pojezierze Łagowskie 315.33 - Kotlina Gorzowska 315.43 - Równina Torzuńska

Obszar arkusza Słońsk znajduje się w zasięgu zlodowaceń północnopolskich. W ukształtowaniu powierzchni terenu, charakterystyczne jest występowanie dwóch typów krajobrazu: dolinnego i młodoglacjalnego. Rzeźba młodoglacjalna związana z fazą pomorską,

5 charakterystyczna jest dla północno-zachodniej części arkusza (Równina Gorzowska). To obszar moreny dennej, płaskiej, o wyniesieniach terenu od 2 do 5 m i kącie nachylenia stoku od 2 do 5°, opadającej łagodnymi zboczami w kierunku południowo–zachodnim do pradoliny Warty, od której jest oddzielona wyraźną krawędzią. Podobny charakter mają morenowe wzgórza Pojezierza Łagowskiego zbudowane z zaburzonych glacitektonicznie utworów, w południowo-zachodniej i południowo-wschodniej części obszaru. Wznoszą się one w granicach arkusza na wysokość do 100 m n.p.m. Cały ten pagórkowaty obszar poprzecinany jest rynnami jezior. Największe z nich to śródleśne jezioro Radachowskie o powierzchni 62 ha. Środkową częścią obszaru arkusza zajmuje rozległa Kotlina Gorzowska, w której pasem szerokości do 20 km, ciągnie się Dolina Dolnej Warty. Wyróżnia się tutaj dwa mikroregiony. W części północnej - Łęgi Warciańskie - rozległy, zmeliorowany i poprzecinany gęstą siecią cieków wodnych i kanałów taras zalewowy o szerokości 8-10 km. Część południowa obszaru, to piaszczysty, zalesiony taras nadzalewowy, ciągnący się w kierunku wschodnim aż po ujście Obry do Warty zwany Tarasem Muszkowskim. Omawiany teren zaliczany jest do lubusko-dolnośląskiego obszaru klimatycznego. Jest to klimat umiarkowany, przejściowy pomiędzy oceanicznym a kontynentalnym, z wyraźnymi wpływami powietrza polarno-morskiego i podzwrotnikowego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi ok. 8ºC, a roczna suma opadów atmosferycznych kształtuje się na poziomie 500-600 mm. Średnia długość okresu wegetacyjnego wynosi od 223 do 226 dni. Przeważają wiatry północne i północno – wschodnie (Lorenc, 2005). Pod względem administracyjnym arkusz Słońsk nieomal w całości położony jest w pół- nocnej części województwa lubuskiego, w trzech powiatach: gorzowskim, sulęcińskim i słu- bickim. Powiat gorzowski obejmuje gminę Witnica, sulęciński – gminy: Słońsk, Krzeszyce i Sulęcin, a do powiatu słubickiego należą gminy: Górzyca i Ośno Lubuskie. Jedynie maleńki skrawek w północno-zachodniej części należy do gminy Dębno (powiat myśliborski) wcho- dzącej w skład województw zachodniopomorskiego. Największą miejscowością jest Słońsk liczący około 3000 mieszkańców. Pełni on na tym terenie lokalne funkcje administracyjno-usługowo-handlowe i kulturalne. Większymi miejscowościami są: Lemierzyce i Czarnów. Obszar arkusza jest słabo uprzemysłowioną, typowo rolniczo-leśną krainą, charaktery- zującą się urodzajnymi glebami pszenno-buraczanymi, znanymi z wysokiej kultury upraw i dobrych plonów w części północnej i centralnej oraz ubogimi glebami piaszczystymi w części

6 południowej, która w dużym stopniu porośnięta jest lasami. Oddalenie od wielkiego przemy- słu sprawia, że obszar ten sprzyja prowadzeniu rolnictwa ekologicznego. Po likwidacji PGR dominują na tym obszarze gospodarstwa indywidualne. W strukturze prowadzonych upraw przeważają: pszenica, ziemniaki oraz warzywa. Prowadzi się hodowlę bydła i trzody chlewnej. Południowa część arkusza, ze względu na występujące tam lasy i jeziora, stwarza możliwość rozwoju turystyki kwalifikowanej. Przemysł związany jest z funkcjonowaniem niedużych zakładów przetwórstwa drzew- nego: Holtzweld, Scanwood i Gardenplan, oraz działalnością handlowo-usługową. W miej- scowości Białczyk istnieje zakład produkujący elementy z betonu, będące produktem ekspor- towym na rynek niemiecki. W miejscowości Winnica, od roku 1848 funkcjonuje browar wy- twarzający ponad 20 rodzajów piwa, z czego część kierowana jest na rynki zagraniczne, głównie niemiecki i amerykański. Godnym uwagi jest fakt, że browar ten zachował całkowitą samodzielność dzielnie stawiając czoła wielkim Kompaniom Piwowarskim. Dobrze rozwinięta jest sieć dróg. Uciążliwym jest brak przepraw mostowych przez Wartę. Głównym szlakiem komunikacyjnym jest droga nr 132 Kostrzyn-Gorzów Wielkopol- ski oraz biegnący równolegle do niej, szlak kolejowy łączący obie miejscowości. Ich uzupeł- nieniem jest sieć dróg gminnych i lokalnych.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkuszy Słońsk przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Słubice (Skompski, 1979). Omawiany obszar poło- żony jest w obrębie epiwaryscyjskiego cokołu monokliny przedsudeckiej przykrytego osadami permsko-mezozoicznymi. Główną jednostką strukturalną północno-zachodniej części obszaru jest blok Gorzowa, graniczący od południa z monokliną przedsudecką, od której oddzielony jest strefą dysloka- cyjną dolnej Warty. Od zachodu ogranicza go strefa dyslokacyjna dolnej Odry, a od północy, od niecki szczecińskiej, strefa dyslokacyjna Pyrzyce-Krzyż. Najstarszymi utworami występującymi na obszarze arkusza Słońsk są osady czerwone- go spągowca - piaskowce, zlepieńce oraz iłołupki, na których zalegają chemiczne i klastyczne osady cechsztynu morskiego facji solonośnej, wykształcone w postaci: soli, anhydrytu, iłów oraz soli z kilkumetrowymi pokładami wapienia podstawowego i dolomitu głównego. Wystę- powanie tych utworów stwierdzono wierceniami w południowej części obszaru, w rejonie Ośna.

7 Trias dolny na badanym obszarze, reprezentowany jest przez lądowe i morskie utwory pstrego piaskowca wykształcone jako serie piaszczysto-iłowcowe, piaszczysto-wapienne i mułowcowe, nad którymi zalegają osady wapienno–dolomityczno–margliste z solami, anhy- drytami i gipsami w stropie. Utwory triasu środkowego reprezentowane są przez kompleks wapieni z wkładkami marglistymi oraz dolomity i anhydryty z wkładkami iłowców i mułow- ców. Nad nimi zalegają utwory kajpru w postaci osadów mułowcowo-ilastych, zawierające wkładki piaskowca i anhydrytu. Najmłodszymi utworami triasu są osady retyku, zawierające niewielkie wkładki piaskowców i mułowców. Wyżej leżą osady jury dolnej reprezentowane przez: iłowce, mułowce i piaskowce za- wierające wkładki węgla brunatnego. Ich miąższość wynosi 256 m. Na omawianym obszarze nie stwierdzono występowania utworów jury środkowej i gór- nej oraz części osadów kredy dolnej. Istniejące osady kredy dolnej (margle szare), przykrywa kompleks białych i szarych wapieni, wapieni marglistych oraz margli zaliczanych do kredy górnej. Łączna miąższość tego kompleksu wynosi od około 250 m w południowej części obszaru, do 430 m w części północnej. Na osadach kredowych zalegają utwory paleogeńsko – neogeńskie (oligocenu i miocenu). Oligocen wykształcony jest w postaci piasków drobnoziarnistych oraz leżących powyżej mułowców i iłowców, o miąższości nieprzekraczającej 50 m. Utwory miocenu są wykształcone jako: piaski drobnoziarniste i mułkowate, mułki, iły i węgle brunatne. Jego miąższość jest zmienna i wynosi od 80 do 130 m. W południowej czę- ści arkusza strop utworów miocenu występuje na głębokości od kilkunastu do 50 m p.p.t, a w części środkowej i północnej, na głębokości od 50 do 120 m p.p.t. Utwory te wykazują znaczne zaburzenia glacitektoniczne, miejscami zostały one spiętrzone do wysokości kilku- dziesięciu metrów (rejon Czarnowa). Najwyższą pozycję stratygraficzną zajmują utwory plejstocenu i holocenu, które pokry- wają powierzchnię całego arkusza (fig. 2). Grubość tych utworów jest zmienna, uzależniona od morfologii podłoża i waha się od kilku metrów w okolicy Kamienia Wielkiego, do kilkunastu a miejscami kilkudziesięciu w południowej części arkusza, do ponad 100 m w pradoli- nie Noteci - Warty. Są one związane ze zlodowaceniami: południowopolskimi, środkowopol- skimi i północnopolskimi. Osady te, za wyjątkiem dwóch wychodni miocenu w rejonie Ka- mienia Małego i Mościczek, występują na powierzchni całego arkusza.

Fig. 2. Położenie arkusza Słońsk na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006)

Występowanie utworów zlodowacenia południowopolskiego, związane jest z wykształco- nymi w północno - zachodniej części arkusza glinami piaszczystymi moreny dennej, na których wody lodowcowe osadziły utwory fluwioglacjalne o znacznej nieraz miąższości. Przeważają wśród nich piaski drobnoziarniste, rzadziej piaski z domieszką żwiru i żwiry. W rejonie tym stwierdzono także występowanie niewielkich, piaszczysto - żwirowych wałów ozowych. Na całym obszarze arkusza występują kompleksy utworów związanych ze zlodowaceniami środkowopolskimi - osady wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe zlodowaceń Odry

9 i Warty. Osady związane ze zlodowaceniami środkowopolskimi to: piaski i żwiry wodnolodowcowe, osady zastoiskowe oraz gliny zwałowe, występujące w postaci niewielkich płatów w południowej krawędzi pradoliny Noteci - Warty, na południe od Ośna oraz w rejonie Musz- kowa. W południowej części arkusza gliny zwałowe, piaski i żwiry fluwioglacjalne plejstocenu zostały zaburzone glacitektonicznie, a miejscami zostały wciśnięte w stropowe warstwy neogenu, spoczywając na nich niezgodnie. Północną i środkową część arkusza zajmuje równinny obszar doliny Warty, stanowiący taras zalewowy. Dno pradoliny wypełnione jest piaszczysto - żwirowymi osadami o miąższo- ści do kilkudziesięciu metrów, nad którymi zalegają organiczne osady holocenu: torfy, mady i namuły oraz piaski. Na obszarze arkusza torfy występują również w nieckach deflacyjnych, dolinach rzek oraz rynnach polodowcowych w południowej części obszaru. W kierunku połu- dniowym osady tarasów średniego i wysokiego wykształcone są jako rzeczne piaski różno- ziarniste, rzadziej osady piaszczysto - żwirowe. Na tarasie środkowym, pomiędzy Słońskiem a Muszkowem osady te rozwinęły się jako piaski eoliczne i wydmy. Utwory zlodowaceń północnopolskich są reprezentowane przede wszystkim przez osady górnego zlodowacenia Wisły wykształcone jako: piaski i żwiry wodnolodowcowe, gliny zwa- łowe oraz utwory zastoiskowe. Osady holoceńskie wykształcone są w postaci piasków eolicznych, rzecznych i jeziornych, utworów organicznych (torfów), mad i iłów. U podnóży zboczy i w zagłębieniach terenu występują piaski i gliny deluwialne o miąższości nieprzekraczającej 1 - 2 m.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Słońsk znaczenie surowcowe mają kopaliny pospolite: kruszywa naturalne oraz surowce ceramiczne. Obecnie znajdują się tutaj dwa udokumentowane złoża kruszywa naturalnego: „Słońsk” i „Radachów” oraz złoże iłów ceramicznych „Muszkowo II” (tabela 1). Do połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku prowadzono eksploatację piasków kwarcowych na złożu „Lemierzyce”. Obecnie złoże zostało wykreślone z ewidencji zasobów. Złoże piasków „Słońsk” położone jest w trójkącie pomiędzy szosami Kostrzyń-Słońsk i Ośno-Słońsk (Wesserstrom, 1985). Zostało rozpoznane i udokumentowane kartą rejestracyj- ną w roku 1985, w obrębie plejstoceńskiego tarasu średniego pradoliny Warty, na powierzchni 3,94 ha. Serię złożową stanowią piaski o miąższości 3,0-9,5 m z drobnymi soczewkami pia- sków i żwirów, zalegające pod nadkładem gleby i glin piaszczystych grubości 0,5–1,0 m. Sto- sunek grubości nadkładu do miąższości złoża wynosi 0,05-0,16 (śr. 0,10). Kopalina występu-

10 jąca w złożu charakteryzuje się: punktem piaskowym w granicach od 54,5 do 98,5 % (śr. 84,0 %), zawartością pyłów mineralnych 1,2–6,8 (śr. 3,0 %) i wskaźnikiem piaskowym 48-91 (śr. 73). Kopalina jest w niewielkim stopniu zapylona 1,2-6,8 % (śr. 3,0 %) i nie wyka- zuje zanieczyszczeń obcych ani organicznych. Złoże jest niezawodnione. Złoże kruszywa naturalnego „Radachów” położone jest w południowej części arkusza na stokach morenowego wzgórza, około 600 m na północ od miejscowości Radachów. Do- kumentacja geologiczna w kategorii C1 z rozpoznaniem jakości w kat. B opracowana została w 1972 r. (Donaj, 1972). Złoże buduje seria żwirowo-piaszczysta o średniej miąższości 6,5 m, którą przykrywa warstwa gleb i piasków gliniastych grubości 1,0 m. Stosunek grubości nad- kładu do miąższości złoża wynosi 0,16. Kopalinę charakteryzują następujące średnie parametry jakościowe: punkt piaskowy (ziarna <2,5 mm) 35,9 %, zawartość ziarn >40 mm - 30,8 %, zawartość pyłów mineralnych - 2,8 %, nasiąkliwość - 1,9 %, ciężar nasypowy w stanie utrzę- sionym 1,9 t/m3, zawartość ziarn nieforemnych 1,8 %. Brak jest zanieczyszczeń obcych i organicznych, a związki siarki występują śladowo. Złoże jest niezawodnione. Złoże iłów warwowych i piasków schudzających „Muszkowo II” położone jest w połu- dniowo-wschodniej części arkusza, w obrębie wysokiego tarasu Warty. Jest to złoże dwuko- palinowe. Opracowano w 1968 r. dokumentację geologiczną w kategorii C1+B, w której stwierdzono zasoby iłów warwowych, przydatnych do produkcji wyrobów ceramicznych oraz piasków schudzających. Obie kopaliny występują w dwóch oddzielnych polach. Warstwa iłów warwowych zapada się w kierunku południowym pod serię piasków drobnoziarnistych, które tworzą niewielki pagór pomiędzy złożem iłów, a doliną cieku wodnego. Iły udokumentowano na powierzchni 54,3 ha ponadto, na obszarze 9,2 ha, ze względu na niewielką miąższość (4,5 m) i duży nadkład (4,0 m), wydzielono złoże pozabilansowe. W obszarze bilansowym miąższość iłów oscyluje w granicach 4,5-10,9 m, średnio 7,6 m przy nadkładzie grubości od 0,0 do 3,6 m średnio 1,9 m. W części stropowej surowiec jest zanie- czyszczony marglem, dlatego też jego część została zaliczona do nadkładu. Średni stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża wynosi 0,12. Jakość surowca ilastego charakteryzują następujące parametry: zawartość ziarn margla >5 mm 0,03-0,32 %, średnio 0,12 %, zawar- tość siarczanów rozpuszczalnych w wodzie 0,019-0,050 %, średnio 0,035 ,. Tworzywo ceramiczne charakteryzują parametry: skurcz suszenia 25,6-33,6 %, średnio 29,98 %, nasiąkli- wość 5,56-8,46 %, średnio 6,8 % i wytrzymałość na ściskanie w temperaturze 9500 C - 213- 315 MPa, średnio 255 MPa. Optymalne schudzenie 10%. Złoże jest zawodnione. W jego ob- rębie występowały trzy poziomy wodonośne.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wydobycie Numer Wiek kom- geologiczne Kategoria Zastosowanie Klasyfikacja Rodzaj zagospodarowania (tys. ton, Przyczyny złoża pleksu bilansowe rozpoznania kopaliny złoża Nazwa złoża kopali- złoża tys. m3 * ) konfliktowości na litologiczno- (tys. ton, tys. m3 *) ny złoża mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2004 (Przeniosło, 2005) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Słońsk p Q 364 C1 Z 0,0 Skb 4 A — * 2 Muszkowo II i(ic), p Q 4 065 B+ C1 Z 0,0 Scb 4 B L

3 Radachów pż Q 1 693 C1 Z 0,0 Skb 4 A —

Lemierzyce pk Q - C2 ZWB - Skb - - —

Rubryka 3: i(ic) - iły ceramiki budowlanej, p - piaski, pk - piaski kwarcowe, pż - piaski i żwiry Rubryka 4: Q - czwartorzęd Rubryka 6: C * złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie)

12 12 1 Rubryka 7: złoża: Z - zaniechane, ZWB - wykreślone z bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: Skb - kruszywo budowlane, Scb - surowce ceramiczne Rubryka 10: 4 złoże powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11:złoża: A – małokonfliktowe, B - konfliktowe Rubryka 12: L – ochrona lasów

Piaski schudzające zostały udokumentowane na powierzchni 14,6 ha. Do zasobów bi- lansowych zaliczono tylko piaski znajdujące się co najmniej 0,5 m nad poziomem wody. Miąższość serii złożowej wynosi od 1,2 m do 5,2 m (średnio 2,8 m), która zalega pod nadkła- dem o grubości od 0,0 do 2,8 m, (średnio 0,4 m). Kopalinę występującą w złożu stanowią drobnoziarniste, silnie zapylone piaski (zawartość pyłów 1,4-17,0 %, średnio 7,6 %), zawiera- jące niewielkie domieszki żwiru. Zawartość frakcji od 2-4 mm wynosi od 0,0 do 2,5 %, (śred- nio 0,44 %), zawartość frakcji > 4 mm od 0,0 do 2,2 %, (średnio 0,08 %). Udokumentowany obszar występowania piasków prawie w całości porośnięty jest lasami. Klasyfikacji sozologicznej złóż dokonano w oparciu o obowiązujące wytyczne doku- mentowania złóż kopalin. Z punktu widzenia ochrony kopalin zarówno złoża kruszywa naturalnego jak i surowców ilastych zaliczono do kategorii 4, tj. złóż kopalin pospolitych, wystę- pujących powszechnie na terenie całego kraju. Również z punktu widzenia konfliktowości eksploatacji, wszystkie złoża zaliczono do kategorii A, złóż małokonfliktowych, możliwych do eksploatacji bez specjalnych ograniczeń.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Słońsk nie prowadzi się żadnej koncesjonowanej działal- ności górniczej. Złoże piasków „Słońsk” było eksploatowane do 1992 roku. Nie posiada ono ważnej koncesji, obszaru ani terenu górniczego. Pozostało po nim niezrekultywowane, suche wyrobisko o rozmiarach 150 na 50 m, częściowo zarośnięte drzewami i krzewami. Złoże kruszywa naturalnego „Radachów” było eksploatowane w latach 1986-1991 przez Rejon Dróg Publicznych w Słubicach. Później, w roku 1997 w związku z usuwaniem skutków powodzi, wyeksploatowano z niego jeszcze 3200 ton żwirów. Kolejny właściciel, przedsię- biorstwo „EKO – STONE” sp. z o.o. z Ośna Lubuskiego w związku z planowanym urucho- mieniem eksploatacji uzyskał w 2000 r. koncesję na okres 20 lat. Eksploatacji nie podjęto, a koncesja została wygaszona w roku 2004. Złoże było udostępnione dwupoziomowym wyro- biskiem ścianowym, stokowo–wgłębnym, po którym pozostało niezrekultywowane wyrobisko o rozmiarach 100x50 m. Częściowo wyeksploatowany poziom dolny tworzy ściana wysokości 10-12 m. Poziom ten jest częściowo zasypany i zarośnięty. Od roku 1991 złoże jest nieeks- ploatowane. Prawdopodobnie stanowi ono nadal źródło piasku i pospółki na potrzeby doraźne okolicznych mieszkańców.

13 Złoże surowców ceramicznych „Muszkowo II” eksploatowane było w latach 1948 - 1999. Eksploatację prowadzono systemem wgłębnym, ścianowym, koparką wieloczerpakową, a jej przedmiotem były tylko iły warwowe i mułki. Nie rozpoczęto w ogóle wydobycia pia- sków schudzających, które zostały udokumentowane w osobnym polu. W 1992 r. koncesję na eksploatację uzyskało Przedsiębiorstwo Usługowo - Produkcyjne „BUDINSTAL” z Między- rzecza. Z surowca, w miejscowej cegielni, produkowana była cegła: pełna, kratówka i dziu- rawka. Elementem schudzającym w ilości 8–10 % był muł węglowy, a później piasek spro- wadzany z innych złóż. Eksploatacja została przerwana na początku 1999 r. i pomimo prowadzonych rozmów i konsultacji w celu pozyskania inwestora strategicznego, nie została wzno- wiona. Koncesję wygaszono w 2004 r. Pozostałością po działalności górniczej są zajmujące kilkuhektarową powierzchnię wyrobiska, które w dużym stopniu zalane są wodą. Po cegielni i budynkach gospodarczych pozostały ruiny. Została wydana decyzja o ich rozbiórce. W drugiej połowie XX w. na terenie wysoczyzny morenowej w rejonie : Kamienia Ma- łego, oraz w okolicach Słońska i Ownic powstawały małe wyrobiska, w których na niewielką skalę, okresowo lub sezonowo, pozyskiwano piasek. Obecnie działalność taka praktycznie zanika. Nie kopie się także na tym terenie torfów.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze objętym arkuszem Słońsk dotyczą możliwości wykorzystania (i to w ograniczonym zakresie) piasków i torfów (Siwiec, 1977, 1978). Obsza- ry perspektywiczne wytypowano w oparciu o wyniki prac poszukiwawczych za złożami kruszywa naturalnego i przeprowadzone wizje terenowe. Z rozważań wyłączone zostały tereny Parku Narodowego Ujścia Warty. W wyniku prac geologiczno-zwiadowczych przeprowadzonych na tych terenach w latach 70. XX w. wytypowano dwa obszary perspektywiczne dla piasków. Pierwszy obszar wy- znaczony został pomiędzy Lemierzycami a Krzeszycami, w pasie wzdłuż kanału Postomii. Na głębokości 0,2-0,3 m stwierdzono tam występowanie piasków drobnoziarnistych, jedynie miejscami zawierających nieliczne ziarna żwiru (Kukla, 1972). Od zachodu obszar ten jest ograniczony zasięgiem Parku Krajobrazowego Ujścia Warty. Kolejny obszar perspektywiczny występowania kruszywa naturalnego znajduje się na południe od miejscowości Witnica. Prace poszukiwawcze za kruszywem były prowadzone na tym terenie przez Przedsiębiorstwo Geologiczne z Wrocławia w 1975 roku, w ramach realizacji tematu „Witnica” (Drwal, 1975). Przeprowadzone sondowanie wykazało występowanie

14 piasków drobno-, średnio- i gruboziarnistych, o miąższości od 7,1 do 9,7 m, zawierających pojedyncze ziarna żwiru. Wszystko to przykryte jest 30-40 cm nadkładem gleby. Ponadto występowanie utworów piaszczystych w tym rejonie stwierdzono w wykona- nym otworze hydrogeologicznym (na północny zachód od PGR w Witnicy), gdzie nawiercono kompleks piaszczysty występujący pod 20 centymetrową warstwą gleby. Miąższość warstwy piasków wynosiła 5,8 m, (piaski te zawierały 10–30 % żwiru). Poniżej zalegała 10 m warstwa piasków z otoczakami, natomiast na głębokości 32 m p.p.t stwierdzono występowania pia- sków drobno- i średnioziarnistych. Prace poszukiwawcze za piaskami i żwirami prowadzone były na terenach wysoczyzny morenowej w rejonie miejscowości Kamień Mały i Kamień Wielki (Bojanowska, 1986). W ramach prac wykonanych zostało 14 otworów o łącznym metrażu 134 mb. Piaski nawiercono jedynie dwoma otworami. W większości otworów stwierdzono silnie zapylone lub za- glinione utwory piaszczyste lub glinę. Obszar został uznany za negatywny ze względu na wy- stępowanie w nadkładzie miąższej pokrywy gliny (od 3,5 do 4,0 m), stosunkowo niewielką miąższość i nierównomierne rozprzestrzenienie serii piaszczystej. Północna część obszaru arkusza leży w regionie o jednym z wyższych w Polsce wskaź- niku zatorfienia. Duże obszary torfowisk znajdują się w granicach Parku Narodowego Ujścia Warty oraz jego otuliny i podlegają ochronie. Zgodnie z kompleksową weryfikacją bazy zasobowej torfów przeprowadzoną w połowie lat 90-tych ubiegłego wieku, w obrębie arkusza wyznaczono jeden obszar perspektywiczny dla torfów, na południe od miejscowości Pyrzany (Ostrzyżek, Dembek, 1997). Występują tam torfy niskie, szuwarowe i szuwarowo–turzycowe, o średniej miąższości 1,8 m, popielności 19,6 % oraz rozkładzie 28,0 %. Wyznaczone perspektywy torfowe mają znaczenie lokalne dla rolnictwa. Generalnym celem prowadzonej obecnie na tym terenie gospodarki jest ochrona torfowisk przed ich znisz- czeniem. Zasadniczym kierunkiem ich wykorzystania jest ich użytkowanie jako łąki i pastwi- ska. Wzrastające wymogi ochrony przyrody i środowiska spowodują zapewne, że większość torfowisk w perspektywie kilku lub kilkunastu lat objęta zostanie ochroną, a wyznaczone perspektywy będą bezzasadne. W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku na obszarze arkusza prowadzono badania utworów mezozoicznych i paleozoicznych, jako perspektywicznych dla występowania ropy naftowej i gazu ziemnego (Kozłowski, 1978). Na rozpatrywanym obszarze występowanie obu surowców związane jest z poziomem dolomitu cechsztyńskiego występującego w obrębie struktury Kietz–Chartów (Karnkowski, 1993). W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku

15 udokumentowane zostało złoże „Górzyca” (na sąsiednim arkuszu Kostrzyn). W granicach arkusza Słońsk stwierdzono występowanie ropy naftowej oraz gazu ziemnego w rejonie Char- towa, a gazu ziemnego w okolicach Ownic. Zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego były jed- nakże bardzo małe, a gaz azotowy był nisko kaloryczny, nie podjęto więc jego eksploatacji. Na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, w rejonie Mościczek prowadzono badania poszukiwawcze za glinami do produkcji glinoporytu (Turczyn, Wołczańska, 1973). Występujące w tym rejonie utwory gliniaste to głównie gliny piaszczyste i pylaste, zawierają- ce duże domieszki otoczaków, o niewielkim rozprzestrzenieniu oraz niewielkich miąższo- ściach (0,7–4,0 m). Obszar uznano za negatywny.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe.

Pod względem hydrograficznym obszar arkusza Słońsk leży w dorzeczu Odry i należy do zlewni Warty – II rzędu. Największym ciekiem powierzchniowym jest Warta. Wypływa ona ze źródeł w Komo- łowie na Wyżynie Krakowsko - Częstochowskiej, a przez teren arkusza Słońsk płynie równo- leżnikowo w północnej części arkusza. Jej większe północne dopływy to: kanał Maszówek i wpadające do niego rzeka Witna, Kanał Mały i Kanał Nowy. Główne dopływy Warty od południa to: Postomia i Lenka. Obszar arkusza Słońsk pocięty jest licznymi kanałami melioracyjnymi oraz niewielkimi ciekami powierzchniowymi. Znaczną część północnej, środkowej oraz południowo- wschodniej części arkusza zajmują tereny podmokłe, mokradła i bagna. Na południe od War- ty, pomiędzy Słońskiem a Chyrzynowem (miejscowość położona na sąsiednim arkuszu), znajduje się obszar rozlewisk (ok. 5000 ha) położonych w obrębie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego. W południowej części arkusza znajduje się kilka jezior: jezioro Radachowskie, Głębokie oraz Gronowskie, z których największe to jezioro Radachowskie (powierzchnia jeziora wynosi około 62 ha, a głębokość sięga 6 m). W czasie powodzi w 1997 roku, wody rzeki Warty zalały obszar o szerokości około 1 km, ciągnący się pomiędzy wałami ochronnymi rzeki. Największym rejonem zalewowym są tereny leżące na południe i zachód od miejscowości Słońsk tworzące naturalny Kostrzyński Zbiornik Retencyjny, który przez znaczną część roku znajduje się pod wodą.

16 W ramach monitoringu regionalnego badano stan czystości wód powierzchniowych na tym terenie wg jednolitego programu Państwowego Monitoringu Środowiska (Rozp. Ministra Środowiska dnia 11.02.2004 r., Dz. U. Nr.32, poz.284) jedynie na rzece Warcie. (Stan środo- wiska, 2005). Określenie klas czystości wód opiera się na sumarycznej ocenie wszystkich wskaźników fizycznych, chemicznych i biologicznych, a wskaźnik sanitarny ma rangę wskaź- nika weryfikującego. Jakość wód rzeki Warty jest niezadowalająca (IV klasa). Wody rzeki badane w punktach monitoringowych w Świerkocinie i Kostrzyniu (poza granicami arkusza) cechowały się: wysoką zawartością węgla organicznego, nadmierną zawartością chlorofilu oraz ponadnormatywnym zanieczyszczeniem bakteriologicznym. W obrębie arkusza, na Kanale Postomia oraz rzece Witnej, prowadzono badania wód pod kątem spełnienia wymagań dla bytowania ryb karpiowatych w warunkach naturalnych. Wody obu rzek nie spełniały tych wymagań. Wartości graniczne norm były przekroczone dla fosforu ogólnego oraz azotu amonowego i azotynów, a ponadto wody rzek charakteryzują się okresowym niedoborem tlenu rozpuszczonego (Stan środowiska, 2005). Nie badano czystości wód żadnego z jezior. Okresowo, w sezonie letnim, badane są wody jeziora Radachowskiego po kątem przydatności do kąpieli. W opinii Powiatowego In- spektoratu Sanitarnego nadają się one do kąpieli. Na jakość wód powierzchniowych w dużej mierze wpływają ścieki komunalne i rolni- cze. Tylko nieliczne miejscowości posiadają oczyszczalnie ścieków (Słońsk, Przyborów); nie wszystkie miejscowości są całkowicie skanalizowane.

2. Wody podziemne

Arkusz Słońsk położony jest w regionie wielkopolskim (VI), subregionie Pradoliny To- ruńsko-Eberswaldzkiej. Badaniami hydrogeologicznymi rozpoznano na tym terenie dwa użyt- kowe piętra wodonośne: czwartorzędowe i trzeciorzędowe (mioceńskie) (Mazurowski, Wi- śniowski, 2002). Na większości obszaru znaczenie użytkowe ma piętro plejstoceńsko– holoceńskie, jedynie w części południowo–wschodniej znaczenie takie ma piętro paleogeń- sko–neogeńskie. W obrębie piętra plejstoceńsko–holoceńskiego wydzielono dwa poziomy wodonośne: poziom gruntowy oraz poziom międzyglinowy. Poziom wód gruntowych związany jest z piaszczysto - żwirowymi osadami doliny War- ty. Miąższość osadów wodonośnych wynosi od kilku metrów, na obszarze pomiędzy Rada- chowem a Lemierzycami, do około 20 - 30 m na obszarze równi zalewowej rzeki Warty.

17 Przewodność warstwy waha się od 115 do ponad 3900 m2/d. Zwierciadło wód ma generalnie charakter swobodny, a jedynie lokalnie naporowy, co związane jest z występowaniem kilku- metrowej warstwy mułków zastoiskowych oraz płatów glin zwałowych. Zasilanie poziomu odbywa się za pośrednictwem infiltracji wód opadowych oraz za pośrednictwem stref bezpo- średniego kontaktu hydraulicznego z poziomem międzyglinowym. Poziom ten jest powszechnie ujmowany na obszarze swego występowania. Największe ujęcia grupowe dostarczające wodę dla celów komunalnych znajdują się w: Słońsku (168 m3/h) i Lemierzycach (41,0 m3/h), a pojedyncze ujęcie w Kamieniu Małym posiada za- twierdzone zasoby eksploatacyjne w wysokości 35,0 m3/h. Poziom międzyglinowy występuje na małym fragmencie w północno - zachodniej czę- ści arkusza (tam ma duże znaczenie użytkowe) oraz w części południowej, na obszarze nale- żącym do Pojezierza Łagowskiego. Zbudowany jest z szeregu warstw, soczew i klastycznych wypełnień kanałów subglacjalnych lub dolin rzecznych powstałych w okresie faz zlodowaceń środkowopolskich i interglacjału wielkiego. Warstwę wodonośną budują piaski różnoziarniste i żwiry, z dużym udziałem piasków drobnych, o miąższości od 5 do 46 m. Poziom ten, jest poziomem dwudzielnym (dolny i górny). Część dolną tworzą piaszczyste wypełnienia dolin kopalnych w obrębie glin południowopolskich, natomiast poziom górny ma znaczenie głównie jako zbiornik wód podziemnych na obszarach wysoczyznowych. Po- ziom ten przykrywają gliny piaszczyste zlodowacenia północnopolskiego o miąższościach od 5 do 28 m oraz lokalnie mułki i iły zastoiskowe. Na przeważającej części obszaru zwierciadło wody stabilizuje się na rzędnych od 14,9 do 42,0 m n.p.m. i ma charakter napięty, jedynie w rejonie Kamienia Małego ma ono charakter swobodny. Zasilanie tego poziomu odbywa się na drodze bezpośredniej infiltracji wód opadowych przez warstwę osadów słabo przepuszczalnych lub poprzez przesączanie wód z warstwy przypowierzchniowej. Międzyglinowy poziom wodonośny ujmowany jest studniami w zachodniej i południowej części arkusza. Wody trzeciorzędowego (mioceńskiego) piętra wodonośnego występują prawdopodobnie na obszarze całego arkusza, jednakże ich rozpoznanie hydrogeologiczne ogranicza się jedynie do południowo - wschodniej części obszaru. Tam też ma charakter użytkowy. Ich wy- stępowanie jest związane z piaskami drobnoziarnistymi i pylastymi, zalegającymi pod war- stwą mułków mioceńskich z węglami brunatnymi, o miąższości od 30 do 40 m. Miąższość utworów wodonośnych wynosi od 7 do 20 m, a zasilanie warstwy wodonośnej odbywa się na drodze infiltracji przez osady słabo przepuszczalne. Zwierciadło wód tego poziomu ma charakter napięty i stabilizuje się na głębokości 40 do 50 m n.p.m. Potencjalna wydajność studni

18 ujmujących ten poziom wodonośny została określona na 167 m3/h (Mazurowski, Wiśniowski, 2002). Teren arkusza z uwagi na bardzo słabe zaludnienie posiada tylko 8 czynnych, komunalnych ujęć wód podziemnych. Są to ujęcia w: Kamieniu Wielkim, Kamieniu Małym, Witnicy, Słońsku, Lemierzycach, Czarnowie i Stańsku. Pobór wody wynosi około 950 m3/h i nie przekracza wielkości zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych (Mazurowski, Wiśniowski, 2002). Pod względem hydrochemicznym, wody podziemne występujące na arkuszu Słońsk są wodami słodkimi średniej jakości, wymagającymi prostego uzdatniania (klasa II). Na niewielkich obszarach między: Karkoszowem a Muszkowem oraz między Czarnowem, Chartowem a Stańskiem są to wody klasy IIa, a na pozostałym obszarze klasy IIb. Wskaźnikami przekra- czającymi normy dla wód pitnych są: żelazo i mangan. Do klasy III, wód o niskiej jakości, zaliczono wody w obrębie Parku Narodowego „Uj- ście Warty”. Występujące w dolinie Warty podwyższone zawartości żelaza i manganu zwią- zane są z zawartością substancji organicznej oraz niewielką dynamiką wód podziemnych w tym rejonie. Głębokość występowania głównego poziomu wodonośnego, typ naturalnej izolacji, rodzaj ognisk zanieczyszczeń i intensywność ich oddziaływania, obecność lasów i obszarów chronionych są najważniejszymi czynnikami wpływającymi na ocenę stopnia zagrożenia wód podziemnych. W obrębie arkusza Słońsk największą powierzchnię zajmuje obszar o średnim stopniu zagrożenia poziomów wodonośnych. Wynika to z uwarunkowań naturalnych – użyt- kowy poziom wodonośny przykryty jest warstwą osadów słabo przepuszczalnych (glin), o miąższości przekraczającej 15 m oraz brak ognisk zanieczyszczeń. Jedynie w okolicach Słońska, ze względu na brak warstwy izolacyjnej i obecność ognisk zanieczyszczeń (duże skupisko ludzkie, wysypisko śmieci, oczyszczalnia) przyjęto bardzo wysoki stopień zagroże- nia. Północno–zachodni fragment arkusza położony jest w granicach głównego zbiornika wód podziemnych nr 134–Dębno Lubuskie. To zbiornik porowy wieku paleogeńsko–neo- geńskiego. W jego obrębie wydzielono strefę najwyższej ochrony wód (ONO). Szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika wynoszą 29,15 tys. m3/24h. Zbiornik ten nie posiada udokumentowanych zasobów, a jego granice zostały zamieszczone na szkicu (fig. 3). Środkowa i północna cześć arkusza obszaru arkusza, za wyjątkiem północno-zachodniego fragmentu, położone są w granicach głównego zbiornika wód podziemnych nr 137-

19 Pradolina Toruń - Eberswalde (Warty). Prace dokumentacyjne wykonane w 2005 r., wykazały że wody zbiornika nie spełniają wymogów jakościowych dla jakości wód głównego zbiornika wód podziemnych, w związku z czym Komisja Dokumentacji Hydrogeologicznych przy Mi- nistrze Środowiska zmieniła rangę zbiornika (został on zniesiony do rangi lokalnego zbiornika wód podziemnych).

Fig. 3. Położenie arkusza Słońsk na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych /GZWP/ w Pol- sce, wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 - Obszar Wysokiej Ochrony /OWO/; 2 - Obszar Najwyższej Ochrony /ONO/,3 - Granica GZWP Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodonośnych; Zbiornik Dębno - 134, czwartorzęd /Q/ i trzeciorzęd /Tr/; Do- lina kopalna Wielkopolska - 144, czwartorzęd/Q/; Sandr rzeki Pliszka - 148, czwartorzęd /Q/ 4 - granica państwa

20 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup użytkowania oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 425 - Słońsk zamieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości przeciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. poko- jowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania analitycznego była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne. Gleby mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

21 Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zo- stały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 425 - dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Słońsk bach na arku- dowanych Polski Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) szu 425 - Słońsk

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7-115 46 27 Cr Chrom 50 150 500 1-6 3 4 ZN Cynk 100 300 1000 14-71 35 29 CD Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 2 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-15 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-6 3 3 Pb Ołów 50 100 600 3-27 16 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,52 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 425 - Słońsk w 1) grupa A poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów ZN Cynk 6 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego CD Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 6 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Miedź 6 tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych ą Hg Rtęć 5 1 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane sza 425 - Słońsk do poszczególnych grup zanieczysz- z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków czeń (ilość próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników

Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfiko- wanych do grup A i B (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej gru- pie.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeciętne zawartości arsenu, chromu, kadmu, kobaltu, niklu i rtęci w badanych glebach arkusza są niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obsza- rów niezabudowanych Polski. Około dwukrotnie wyższa jest wartość mediany baru. Podwyż- szone wartości przeciętne zanotowano też dla cynku, miedzi i ołowiu. Pod względem zawartości metali 6 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Do grupy B zaliczono próbkę gleby w punkcie 3, z uwagi na znaczące wzbogacenie w rtęć. Podwyższona zawartość rtęci wiąże się prawdopodobnie z powstaniem gleby z osadów aluwialnych Warty. W aluwiach Warty stwierdzano zawartość rtęci osiągającą nawet 2 mg/kg (Bojakowska, Gliwicz 2003). Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Przekroczenia zawartości dopuszczalnych dla wskazanego pierwiastka powinna być sygnałem dla odpowiednich władz do podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, szczególnie, iż jest to obszar podlegający ochronie.

23 2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań

Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przeci- nających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wyko- rzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w prze- dziale od około 6 do około 45 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 25 nGy/h i jest niż- sza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego war- tości dawek promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 15 do około 40 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej także około 25 nGy/h. W północnej i środkowej części obszaru arkusza Słońsk na powierzchni dominują holo- ceńskie osady rzeczne doliny Warty (piaski, namuły) oraz torfy. Na południu przeważają osady plejstoceńskie związane ze zlodowaceniem północnopolskim: piaski rzeczne, gliny zwa- łowe i osady fluwioglacjalne (piaski i żwiry). Lokalnie występują nagromadzenia piasków eolicznych. W profilu zachodnim najwyższymi dawkami promieniowania gamma (35-

24 45 nGy/h) cechują się gliny zwałowe, a lokalnie (w środkowej części doliny Warty) także torfy. Najniższymi wartościami promieniowania gamma w profilu wschodnim (6-20 nGy/h) cha- rakteryzują się plejstoceńskie osady rzeczne oraz w przeważającej swej części także torfy. W profilu wschodnim najwyższe wartości promieniowania gamma (30-40 nGy/h) zwią- zane są z występującymi wzdłuż środkowej części profilu namułami doliny Warty. Piaszczy- ste osady rzeczne plejstocenu (w północnej i południowej części profilu) cechują się niższymi dawkami promieniowania (15-20 nGy/h). Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od około 0,2 do około 3,5 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego wy- noszą od około 0,2 do około 2,2 kBq/m2.

25 i. . aicyzzna lb iriskm poinowrzm n osaz aksa Sło arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 425W PROFIL ZACHODNI 425E PROFIL WSCHODNI

(na osi rz osi (na Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5836849 5836397 ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5829659 5826927 5824505 m m 5823504 5824746 5822537

5820724 5822587

0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 30 35

26 26 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5836849 5836397 5829659 5826927 5824505 m m 5823504 5824746 5822537

5820724 5822587

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 0.5 1 1.5 2

ń 2 2 sk kBq/m kBq/m

IX. Składowanie odpadów

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery i biosfery. Przy określeniu obsza- rów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach oraz w Rozporządzeniu Ministra Śro- dowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali mapy oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegó- łowień na etapie projektowania składowisk.

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Na mapie, uwzględniając wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i biosfery, wyznaczono: − obszary wyłączone całkowicie z możliwości lokalizowania wszystkich typów składowisk, − obszary, które ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej stanowią potencjalne obszary lokalizowania składowisk odpadów (POLS), − obszary nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Dodatkowo wskazano symbolem tereny zdegradowane mechanicznie, obejmujące przede wszystkim wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i wykonaniu systemu zabezpieczeń. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża oraz ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 3).

27 Tabela 3 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów miąższość współczynnik filtracji rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 ×10−9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 ×10−9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 ×10−7 gliny

Występowanie w strefie przypowierzchniowej (na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m) gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydziela się rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym w Tabeli 3 wymaganiom składowania odpadów (N, K, O); − rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyjętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczno- ści publicznej oraz lotnisk, p –przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin). W obrębie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów (POLS) przeprowadzono ocenę wykształcenia naturalnej bariery geologicznej wyznaczając tereny, gdzie: − warunki izolacyjne podłoża są zgodne z wymaganiami przyjętymi w tabeli 3, − istnieją zmienne właściwości izolacyjne podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadów piaszczystych o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność wykształcenia warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omówione wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej Planszy B, wskazano lokalizację otworów wiertniczych, znajdujących się poza obszarami bezwzględnie wyłączonymi, których profile dokumentują obecność warstwy izolacyjnej w strefie do głębokości 10 m. Otwory, w profilach których stwierdzono występowanie warstwy izolacyjnej o lepszych cechach niż warstwa na powierzchni terenu, zlokalizowano dodatkowo na Planszy B – MGsP. Informacje zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku, nie- zbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpa-

28 dów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska lub mogących pogorszyć jego stan. Na terenach preferowanych obszarów lokalizacji składowisk wskazano także wyrobiska po eksploatacji kopalin (piasków, piasków i żwirów, iłów warwowych), które z racji na pozo- stawienie zagłębień w morfologii terenu, mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem wykonania gruntowej lub syntetycznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczono go na Planszy B wyłącznie w formie punktowego znaku graficznego. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Słońsk Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Mazurowski, Wiśniowski, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznacza się w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagroże- niu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze arkusza Słońsk bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: − tereny Parku Narodowego „Ujście Warty” i rezerwatów przyrody: „Dolina Postomii” i „Lemierzyce”, − obszary położone w strefie 250 m od: terenów bagiennych i podmokłych, w tym łąk na glebach pochodzenia organicznego, obszarów mis jeziornych i ich stref krawędziowych, zbiorników wód śródlądowych, − tereny znajdujące się w strefie zasięgu powodzi z 1997 roku w dolinie Warty, − dolina rzeki Warty oraz doliny mniejszych cieków w rejonach występowania holoceńskich tarasów zalewowych, − doliny denudacyjne wypełnione utworami deluwialnymi,

29 − tereny o nachyleniu powyżej 10°, związane głównie ze zboczami doliny Warty, − zwarte obszary leśne o powierzchni powyżej 100 ha, − obszar zwartej i gęstej zabudowy miejscowości Słońsk, Lemierzyce i Czarnów, − specjalny obszar ochrony siedlisk „Ujście Warty”, zgłoszony przez organizacje poza- rządowe (Shadow List), proponowany do włączenia do sieci obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Stoki wysoczyzn i zbocza dolin mogą być narażone na możliwość występowania proce- sów geodynamicznych, jak: spłukiwanie, spełzywanie czy osuwiska. Z tego też względu nie wskazywano takich miejsc jako potencjalnych obszarów dla składowania odpadów, pomimo iż są zbudowane z utworów gliniastych lub ilastych, a ich nachylenia są mniejsze niż przyjęte w Instrukcji. Wskazane jest wybieranie miejsc bezpieczniejszych pod ewentualne przyszłe składowiska, np. wierzchowiny wzgórz i wysoczyzn polodowcowych. Tereny bezwzględnie wyłączone z lokalizowania składowisk zajmują około 90% obszaru arkusza.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składowa- nia odpadów obojętnych

Na pozostałej części obszaru arkusza Słońsk (około 10%) warunki geologiczno- geomorfologiczne i środowiskowe umożliwiają wskazanie terenów posiadających naturalną barierę izolacyjną, spełniającą kryteria dla lokalizowania składowisk odpadów obojętnych i komunalnych (innych niż obojętne i niebezpieczne). Obszary, które z punktu widzenia wła- ściwości izolacyjnych podłoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk są skoncentrowane w północno-zachodniej i południowej części omawianego arkusza. Naturalną barierę geologiczną dla składowisk odpadów obojętnych stanowią głównie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia północnopolskiego (zlodowacenie Wisły), z których jest zbudowana wysoczyzna morenowa, zachowana w części północno-zachodniej, południowo-zachodniej i południowej obszaru arkusza (Piotrowski, 2002). Wysoczyzna wy- różnia się w terenie wyraźnymi krawędziami, stromymi stokami i jest rozcięta młodszymi dolinami rzecznymi oraz denudacyjnymi. W niewielkim stopniu naturalną barierę dla składo- wisk stanowią gliny zwałowe zlodowacenia Warty, które odsłaniają się w części południowej omawianego obszaru. Powierzchnia wysoczyzny rozciąga się od 30 do 70 m n.p.m. w części północno-zachodniej i do 103 m n.p.m. w części południowo-zachodniej. Na powierzchni terenu gliny zwałowe odsłaniają się w części północno-zachodniej, środkowej i południowej.

30 Miąższość glin zlodowacenia Wisły dochodzi do 20 m, a glin zlodowacenia Warty do kilkunastu metrów. Są to gliny piaszczyste, zwłaszcza w strefie przypowierzchniowej, o zawartości

CaCO3 wynoszącej 13-14%. W znacznym stopniu opisane gliny są przykryte osadami wodno- lodowcowymi o miąższości od około 1 m. Warunki izolacyjne podłoża, ze względu na rodzaj występującej naturalnej bariery, któ- rą stanowią gliny zwałowe, odpowiadają wymaganiom dla składowania odpadów obojętnych. Osady o lepszych właściwościach izolacyjnych, odpowiadających wymaganiom dla składo- wania odpadów komunalnych, do których należą plejstoceńskie iły zastoiskowe, na powierzchni omawianego obszaru występują w rejonie miejscowości Muszkowo i Ownice oraz w zboczach wysoczyzny. Obszary, gdzie warstwa izolacyjna jest położona pod przykryciem osadów piaszczystych (o miąższości do 2,5 m) zaliczono do terenów o zmiennych warunkach izolacyjnych pod- łoża. Rozpoznanie budowy geologicznej na omawianym obszarze można uznać za dobre. Przeanalizowano ogółem 21 otworów hydrogeologicznych, z czego 12 znalazło się w obrębie wyznaczonych obszarów. Miąższość utworów słabo przepuszczalnych w obrębie wydzielo- nych obszarów jest zróżnicowana i wynosi od 2,2 m do ponad 26 m. Na podstawie dostępnych materiałów archiwalnych, uwzględniając ograniczenia i uwarunkowania hydrogeologiczne, przyrodnicze i geologiczno-inżynierskie wyznaczono potencjalne obszary dla lokalizacji przyszłych składowisk odpadów obojętnych w części pół- nocno-zachodniej i południowej obszaru arkusza, w rejonach miejscowości: Kamień Wielki, Kamień Mały, Czarnów, Stańsk i Radachów. W obrębie poszczególnych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU), wyróżnione na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk wynikających z ist- nienia obszarów podlegających ochronie. Ograniczenia te nie mają ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowi- sko potencjalnych składowisk, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służba- mi: nadzoru budowlanego, ochrony przyrody i zabytków, administracji geologicznej i gospodarki wodnej. Na omawianym obszarze warunkowe ograniczenia obejmowały: − rejony położone w odległości 1 km od zwartej zabudowy mieszkaniowej miejsco- wości Słońsk,

31 − obszary chronionego krajobrazu: „5-Gorzowsko-Krzeszycka Dolina Warty”, „11A- Ośniańska Rynna z jeziorem Radachowskim”, − obszar złoża kruszywa naturalnego „Radachów”, − obszar głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 137 - Pradolina Toruń- Eberswalde (Warty), obejmujący środkową część obszaru arkusza, wymagający w całości najwyższej ochrony (ONO) oraz obszar GZWP nr 134 - Zbiornik Dębno, obejmujący północno-zachodni fragment obszaru, wymagający wysokiej ochrony (OWO). Oba te zbiorniki nie mają sporządzonych dokumentacji hydrogeologicznych, dlatego po ich wykonaniu należy spodziewać się innego przebiegu granic i stref ochronnych tych zbiorników. Dodatkowo analizowano punktowe warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikające z występowania chronionych obiektów środowiska przyrodniczo-kulturowego (stanowiska archeologiczne, zabytki kultury i przyrody). Obszary nie posiadające żadnych warunkowych ograniczeń dla lokalizowania składo- wisk odpadów znajdują się na północny-zachód od Kamienia Małego, na południowy-zachód od miejscowości Stańsk oraz na północ i na wschód od Radachowa.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składowa- nia odpadów komunalnych

Na obszarze arkusza Słońsk, w części wydzielonej do lokalizacji składowisk odpadów, utwory ilaste, odpowiednie jako bariera izolacyjna dla składowisk typu K, występują w strefie przypowierzchniowej w rejonie Muszkowa, a w Kamieniu Małym na głębokości 3-5 m. Są to iły zastoiskowe, warwowe, z okresu zlodowacenia północnopolskiego (Wisły). Wykazują miąższość od kilku do kilkunastu metrów. Ich rozprzestrzenienie jest znaczne, ale nie tworzą zwartej pokrywy (Piotrowski, 2002). Występują na wysokości 30-40 m n.p.m. Na większości powierzchni obszaru arkuszu, strop osadów ilastych neogenu i paleogenu, odpowiednich jako bariera izolacyjna dla składowisk typu K i N, znajduje się na głębokości od kilkudziesięciu do ponad 100 metrów. Na podstawie dostępnych materiałów wyznaczono jeden preferowany obszar dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych (innych niż obojętne i niebezpieczne) w Muszkowie, w rejonie złoża iłów ceramiki budowlanej „Muszkowo II”. Złoże stanowią iły warwowe i mułki, o miąższości w polu bilansowym od 4,5 do 10,9 m, przy nadkładzie grubości od 0 do

32 3,6 m. Na obszarze pozabilansowym utwory te mają miąższość 4,5 m i nadkład do 4 m. Nad iłami zalegają piaski drobnoziarniste. Złoże jest zawodnione. Ponadto, w północno-zachodniej części obszaru arkusza, w Kamieniu Małym, na obszarze możliwej lokalizacji składowisk odpadów bez naturalnej warstwy izolacyjnej, zaznaczono otwór wiertniczy, w którym stwierdzono występowanie serii ilastej spełniającej wymagania izolacyjności dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Strop tej serii znajduje się na głębokości 3 m, a jej miąższość wynosi 2 m. Warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk komunalnych w wytypowanym obszarze wynikały z: − obecności obszaru najwyższej ochrony (ONO) w granicach głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 137 - Pradolina Toruń-Eberswalde (Warty), − obecności złoża iłów ceramiki budowlanej i piasków „Muszkowo II”. Przyjęto również punktowe warunkowe ograniczenie składowania odpadów „(b)” dla wyznaczonego wyrobiska poeksploatacyjnego w Muszkowie ze względu na bliskość zabudowy mieszkalnej. Rejony, gdzie warstwa plejstoceńskich glin zwałowych jest udokumentowana profilami otworów wiertniczych, wykazującymi prostą budowę geologiczną, bez znacznych zmian miąższości glin, są rekomendowane jako najkorzystniejsze dla lokalizowania składowisk od- padów obojętnych, nie wykluczając jednak możliwości projektowania składowisk odpadów komunalnych (innych niż obojętne i niebezpieczne). Będzie to możliwe przy odpowiednio dużej miąższości glin (np. w rejonach miejscowości Kamień Duży i Chartów kompleks glin ma miąższość 20-26 m) oraz korzystnej litologii, tzn. znacznej zawartości frakcji iłowej (tzw. gliny ilaste, zwarte, „tłuste”). Szczegółowe rozpoznanie geologiczno-inżynierskie i hydrogeologiczne, zwłaszcza ocena parametrów izolacyjnych glin, może pozwolić na uzna- nie tych warstw jako korzystnych również dla lokalizacji składowiska odpadów komunalnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych

Najkorzystniejsze warunki naturalne dla lokalizacji składowisk odpadów występują w obrębie wyznaczonych POLS w północno-zachodniej i południowej części obszaru arkusza, w rejonach gdzie miąższość naturalnej bazy izolacyjnej, złożonej z plejstoceńskich glin zwa- łowych i iłów zastoiskowych na ogół przekracza 10 m. Rejony takie występują w okolicach miejscowości: Kamień Wielki, Kamień Mały, Stańsk, Chartów i Muszkowo. Są to obszary o warunkach izolacyjnych podłoża, spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu skła-

33 dowanych odpadów. Zwierciadło pierwszego poziomu wodonośnego na wyznaczonych wyżej obszarach znajduje się na głębokości od kilkunastu do około 30 metrów pod potencjalną war- stwą utworów słabo przepuszczalnych. Stopień zagrożenia wód użytkowego, czwartorzędo- wego poziomu wodonośnego jest średni, niski i bardzo niski (Mazurowski, Wiśniowski, 2002). Rejonem korzystnym jest niewątpliwie teren na północny-zachód od Muszkowa, gdzie w strefie przypowierzchniowej odsłaniają się iły zastoiskowe o miąższości przekraczającej 10 m. Znajduje się tu kilka wyrobisk po zaniechanej eksploatacji surowców ceramiki budowlanej, a wzdłuż granicy złoża biegnie lokalna, wiejska droga asfaltowa. Korzystne warunki geologiczne i hydrogeologiczne mają obszary preferowanej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wytypowane w części północno-zachodniej oraz połu- dniowo-zachodniej. W obu obszarach warstwa izolacyjna składa się z glin zwałowych o zróżnicowanej miąższości 2,2-26 m. W profilach wykonanych w tych rejonach otworów wiertniczych przeważają gliny o miąższości 15-25 m, natomiast mniejsze miąższości wystę- pują na stokach wysoczyzn. Lokalnie w okolicach Kamienia Małego gliny zwałowe są bezpo- średnio podścielone iłami warwowymi. Obszary te mają jedynie ograniczenie warunkowe związane z ochroną wód podziemnych, ale dosyć miąższa warstwa glin stanowi pewne zabez- pieczenie poziomów wodonośnych. Najmniej korzystne wydają się obszary w okolicach Słońska, gdzie gliny zwałowe są bardziej piaszczyste, przykryte warstwą piasków oraz mają mniejsze miąższości, do 10 m. Także poziom wodonośny występuje tu płycej (na głębokości 11-14 m) niż na obszarach opi- sanych wyżej. Rejon ten posiada dodatkowe ograniczenia warunkowe z uwagi na bliskość zabudowy Słońska oraz ochronę wód podziemnych. Obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów, ale nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej występują w części północnej, w rejonie miejscowości: Kamień Mały i Pyrzany, w części środkowej, między Słońskiem a Karkoszowem i w części południowej między Czarnowem a Radachowem. Rejony, gdzie na powierzchni nie występuje pakiet utwo- rów słabo przepuszczalnych, są mniej korzystne dla lokalizowania przyszłych składowisk odpadów. W przypadku potrzeby planowania na tych obszarach składowisk będzie konieczne wykonanie sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Na przeważającym obszarze arkusza Słońsk, użytkowy czwartorzędowy poziom wodo- nośny jest pozbawiony warstwy izolacyjnej, a stopień zagrożenia wód jest średni, niski i bardzo niski (Mazurowski, Wiśniowski, 2002).

34 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

W ramach realizacji warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” (Plansza B) przeanalizowano również możliwość wykorzystania nisz wyrobisk po eksploatacji kopalin. Wyro- biska takie, pozostałe po zaniechanej eksploatacji złóż kruszywa naturalnego „Słońsk” i „Ra- dachów”, znajdują się w sąsiedztwie tych miejscowości. Są zlokalizowane na obszarach po- zbawionych naturalnej warstwy izolacyjnej, są suche. Wyrobisko po złożu „Słońsk” nie jest zrekultywowane, natomiast kruszywo złoża „Radachów” jest eksploatowane dorywczo na dziko. Wyrobiska te są suche. Ponadto w Muszkowie znajdują się wyrobiska po eksploatacji iłów zastoiskowych zaniechanego złoża „Muszkowo II”. Warstwa iłów o średniej miąższości 7,6 m i średnim nadkładzie 1,9 m występuje na głębokości od 0 do ponad 10 m. Wyrobiska poeksploatacyjne aktualnie są zawodnione, ale jest to woda opadowa, którą można łatwo i szybko usunąć. Wymienione miejsca mogą być rozpatrywane dla składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkuszy Słońsk warunki podłoża budowlanego określono na obszarach, na których nie występują gleby chronione, łąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy, parki narodowe, parki krajobrazowe, złoża kopalin, tereny zwartej zabudowy oraz obszar między- wala Warty. Na pozostałym obszarze wyznaczono rejony o korzystnych lub niekorzystnych warunkach dla budownictwa. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa, uważa się rejony, gdzie podłoże stanowią grunty spoiste w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty nie-

35 spoiste: średnio zagęszczone i zagęszczone, wszystkie miejsca w obrębie których, poziom wód gruntowych występuje na głębokości poniżej 2 m p.p.t. Za obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa uznano rejony gdzie na powierzchni występują grunty słabonośne (grunty organiczne – torfy i namuły, grunty sypkie luźne - piaski wydmowe), w których zwier- ciadło wód gruntowych znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m, oraz obszary o nachyleniu terenu powyżej 12 %. Rejony korzystne z punktu widzenia budownictwa, zajmują niewielkie obszarowo po- wierzchnie. Za takie uznano obszary występowania glin zwałowych zlodowacenia Wisły, w rejonie miejscowości Kamień Wielki i na obszarze wzgórz morenowych w południowej części arkusza. To utwory słabo skonsolidowane, zazwyczaj w stanie twardoplastycznym, wykształcone w postaci glin żółtych, piaszczystych zawierających niewielką domieszkę frakcji żwirowej (Multan, 2004). Za rejon o korzystnych warunkach dla posadowienia budowli, uznano również obszar w pasie od Witnicy po Świerkocin, gdzie podłoże budują średnio zagęszczone piaski. Są to piaski średnio-, a w spągu gruboziarniste, często zawierające domieszki żwirów, średniowy- sortowane i charakteryzujące się dobrym obtoczeniem (Multan, 2004). Ponadto, na obszarach tych panują korzystne warunki hydrogeologiczne. Przeprowa- dzone badania hydrogeologiczne (Mazurowski, Wiśniowski, 2002), wykazały, że w rejonach tych zwierciadło wód występuje na głębokości poniżej 10 m p.p.t. Za warunki niekorzystne z punktu widzenia budownictwa, na badanym obszarze, uznano rejony występowania utworów o niekorzystnych parametrach geotechnicznych. Są to przede wszystkim grunty organiczne (torfy, namuły torfiaste), występujące we wschodniej oraz lokalnie północnej i południowej część arkusza, obszar pocięty gęstą siecią cieków powierzchniowych (rejon na południe od Muszkowa). Za niekorzystne dla budownictwa uznano warunki panujące przy południowej granicy arkusza, w rejonach gdzie nachylenie zboczy przekracza 12 % co stanowi potencjalne zagrożenia procesami geodynamicznymi (powierzchniowe ruchy masowe). Ponadto, za niekorzystne dla lokalizowania budynków i innych kon- strukcji inżynierskich uznano warunki panujące w dolinie rzeki Warty. Obszar ten znajduje się w strefie płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych oraz w strefie zasięgu wód powodziowych. Zagrożenie powodziowe związane jest z sezonowymi zmianami stanu wód na rzekach wskutek kumulacji skutków zwiększonych opadów oraz roztopów wiosen- nych, w czasie których dochodzi do wystąpienia wód z koryt rzecznych.

36 Lokalizacja obiektów budowlanych i inżynierskich w rejonach o nieregularnym ułoże- niu warstw (zaburzonych glacitektonicznie) oraz na obszarach występowania gruntów organicznych i aluwialnych niesie za sobą konieczność sporządzenia dokumentacji geologiczno– inżynierskiej, zawierającej szczegółową charakterystykę aktualnych warunków podłoża.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkuszy Słońsk znaczną powierzchnię zajmują gleby ochronne. Są to przede wszystkim gleby brunatne i bielicowe powstałe na glinach zwałowych, zaliczane do dobrych i bardzo dobrych kompleksów pszennych oraz dobrych pszenno-żytnich. Cechą charakterystyczną dla tego obszaru jest duża liczba łąk na glebach pochodzenia organicznego (na torfach), występujących w północnej, środkowej i miejscami w południowej części obszaru. Zieleń urządzona w postaci parków i ogródków działkowych występuje tylko w miejscowościach Kamień Wielki i Nowiny Wielkie. Duże obszary w obrębie doliny Warty zajmują obszary położone na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego (zbiornik naturalny), znajdujące się przez większość roku pod wodą. Lasy, jeden z odnawialnych zasobów przyrody są jednym z bogactw tego obszaru. Południową część arkusza oraz rejon na południe od Kamienia Wielkiego porastają lasy iglaste i mieszane, niechronione. Lasy objęte ochroną występują jedynie w rejonie jeziora Radachowskiego oraz na zachód od Lemierzyc, wzdłuż południowego brzegu Kanału Postomia. Ochrona przyrody to działalność mająca na celu zachowanie lub restytuowanie zasobów przyrody, rzadkich i cennych tworów przyrody żywej lub nieożywionej oraz zapewnienia trwałości ich użytkowania. Obszar arkusza Słońsk charakteryzuje się bogactwem i różnorod- nością walorów przyrodniczych i krajobrazowych. Związane są one m. in. z: osobliwą polo- dowcową rzeźbą terenu, kompleksami leśnymi z różnorodną roślinnością, dolinami rzecznymi zachowanymi w nieprzekształconej formie i jeziorami. Na obszarze arkusza występują różnorodne formy ochrony przyrody Park Narodowy Uj- ścia Warty, Park Krajobrazowy Ujścia Warty, rezerwaty Dolina Postommi i Lemierzyce, Ob- szary Chronionego Krajobrazu Gorzowsko– Krzeszycka Dolina Warty i Oleśniańska Rynna z jeziorem Radachowskim oraz liczne obiekty chronione o charakterze punktowym. Parki narodowe obejmują obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrod- niczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, na których ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.

37 Park Narodowy Ujścia Warty (PNUW) został utworzony w 2001 roku. Swoim zasię- giem obejmuje 8037 ha terenów zalewowych, podmokłych łąk, zarośli, kanałów i starorzeczy rozciągających się wzdłuż kilkunastu ostatnich kilometrów biegu Warty. Stanowi on jeden z najcenniejszych obszarów ornitologicznych w kraju będącym jedną z najważniejszych w Polsce ostoi ptaków wodnych i błotnych. Na jego obszarze stwierdzono występowanie 250 gatunków ptaków. Przepływająca przez środek parku Warta, dzieli go na dwie części: północ- ną–tzw. Polder Północny oraz południową–położoną w obrębie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego (dawny Rezerwat Słońsk) . Największe obszary na terenie parku zajmują zale- wowe łąki manny mielec i mozgi trzcinowatej, natomiast w południowej części zbiornika znaczne obszary zajmowane są przez wysokie turzycowiska (Jarmaczek, 2002). O randze tego obszaru nie tylko w skali lokalnej czy Polski, ale i światowej świadczy niewątpliwie fakt wpi- sania go na listę „Ramsar”. Konwencja Ramsarska dotyczy ochrony terenów podmokłych ważnych zwłaszcza jako tereny lęgowe dla ptaków wodnych i błotnych. Na obszarze parku utworzono kilka ścieżek przyrodniczych (Wypychowska, 2002): Ścieżka Ptasim Śladem, Przyrodniczy Ogród Zmysłów, Mokradła oraz utworzono ścieżkę rowerową „Na dwóch kółkach przez Polder Północny”. Parki krajobrazowe są obszarami chronionymi ze względu na warunki przyrodnicze, historyczne i kulturowe, które tworzy się w celu zachowania, popularyzacji i upowszechniania tych wartości w warunkach racjonalnej gospodarki. Tereny leżące w granicach parku pozosta- ją wprawdzie w gospodarczym wykorzystaniu, poddawane są jednak pewnym ograniczeniom w celu zachowania wartości przyrodniczych i krajobrazowych. Park Krajobrazowy Ujścia Warty (PKUW) został utworzony w 1996 roku zajmując z niewielkimi wyjątkami całą dolinę Warty. Powołano go w celu ochrony walorów przyrodniczo-krajobrazowych typowych dla dolin dużych rzek, z najcenniejszymi ekosystemami śro- dowiska życia ptaków wodnych i błotnych, wraz z najbliższym otoczeniem, ukształtowany w wyniku działalności rolniczej. Występuje tu wiele cennych zbiorowisk roślinnych charakte- rystycznych dla dolin rzecznych, ponadto obszar ten stanowi miejsce rozmnażania się i żero- wania licznych gatunków zwierząt, w tym rzadkich i zagrożonych jak: bóbr europejski, bielik, nurogęś, gągoł, czapla siwa, bocian biały, kuna leśna. Licznie występują też ptaki wodno- błotne, a rozległe równiny są miejscem żerowania ptaków drapieżnych. Jedną z najwyższych kategorii ochrony obiektów przyrodniczych stanowi rezerwat przyrody. Tworzy się je w celu zachowania w stanie niezmienionym ekosystemów uznawanych za naturalne, zapewniających różnorodność genetyczną organizmów oraz regenerację procesów

38 ekologicznych. Na omawianym obszarze znajdują się dwa rezerwaty przyrody. Są to rezerwat „Lemierzyce” oraz „Dolina Postomii”. W pobliżu Lemierzyc, przy południowej krawędzi doliny Warty, znajduje się niewielki, (3,32 ha), utworzony w 1970 r. rezerwat leśny „Lemierzyce”. Na jego terenie ochronie podlega mieszany drzewostan liściasty o charakterze parkowym, zaś celem ochrony jest zachowanie fragmentu lasu mieszanego o charakterze naturalnym - drzewostanu w wieku 150 - 200 lat na tarasie i stoku pradoliny. Na zachód od omawianego obszaru, pomiędzy Słońskiem a Lemierzycami, utworzono rezerwat „Dolina Postomii”. Rezerwat obejmuje niewielki fragment południowej krawędzi i dno doliny Postomii, i zajmuje powierzchnię 65,33 ha. Dno doliny zajmują zbiorowiska szuwarowe i łąkowe, na wyższych tarasach i krawędziach doliny występuje las grądowy. Rezer- wat jest ostoją dla wielu ginących gatunków roślin, zwierząt, ptaków i owadów. Zlokalizowa- no tutaj ponad 80 drzew o charakterze pomnikowym, stwierdzono występowanie 50 gatunków ptaków oraz 32 gatunków chrząszczy kózkowatych (Jarmaczek, Rybaczyk, 2002). Zespoły przyrodniczo - krajobrazowe są formą ochrony indywidualnej, których celem jest ochrona wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania jego wartości estetycznych. Decyzją Rady Gminy Ośno Lubuskie na obszarze poło- żonym w górnym biegu rzeki Lenki, ciągnącym się wzdłuż doliny rzeki pasem szerokości około 3 km utworzono zespół przyrodniczo - krajobrazowy „Uroczysko Doliny Lenki”. Jest to obszar, aż w 60 % pokryty lasami i gruntami rolnymi. Oś uroczyska stanowi rzeka Lenka. Można tu spotkać interesujące gatunki ptaków, m.in.: orła bielika, bociana czarnego, błotnia- ka, kanię, zimorodka, czy dzięcioła czarnego. Celem ochrony jest zachowanie tutaj naturalnych i mało zmienionych ekosystemów, w szczególności lasów łęgowych. Obszary chronionego krajobrazu obejmują wyróżniające się krajobrazowo tereny o róż- nych typach ekosystemu, odznaczające się niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. W granicach niniejszego arkusza znajdują dwa utwo- rzone w 2005 r. decyzją Wojewody Lubuskiego obszary. Pierwszy obszar położony na południe od Słońska - „11A - Ośniańska Rynna z jeziorem Radachowskim”, obejmuje tereny leśne i wzgórza morenowe, wraz jeziorem Radachowskim, o łącznej powierzchni 2223 ha. W części wschodniej, pomiędzy miejscowosciami: Lemierzyce, Grodzisk, Przemysław, na obszarze 16 669 ha rozciąga się Obszar Chronionego Krajobrazu „5 - Gorzowsko - Krze-

39 szycka Dolina Warty”. Obejmuje one swym zasięgiem wyróżniające się przyrodniczo tereny, wartościowe z uwagi na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z uprawianiem różno- rodnych form turystyki, rekreacji i odpoczynku. Uzupełnieniem systemu obszarów chronionych są użytki ekologiczne (tabela 2). Są to zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, zwykle otoczone terenami zmienionymi przez człowieka, które nie mogą być użytkowane gospodarczo. W granicach arkusza w rejonie miejscowości Czarnów, zlokalizowany jest użytek ekologiczny „Polny”. Jest to murawa kse- rotermiczna o powierzchni 8,76 ha. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu są pomniki przyrody (tabela 4). Są to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, krajobrazowej, odznaczające się indywidualnymi cechami, które wyróżniają je spośród otoczenia. Tabela 4 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr obiektu Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Lemierzyce - Słońsk L - „Dolina Postomii” 1 R 2005 Słońsk lubuskie (65,33) Słońsk 2 R Lemierzyce 1970 L - „Lemierzyce” (3,32) lubuskie Kamień Witnica Pż - dwa dęby szypuł- 3 P 1989 Mały lubuskie kowe Słońsk 4 P Przyborów 1989 Pż - topola czarna lubuskie Słońsk 5 P Słońsk 1990 Pż - lipa szerokolistna lubuskie Słońsk 6 P Słońsk 1990 Pż - dąb szypułkowy lubuskie Słońsk 7 P Słońsk 1966 Pn, G - granit lubuskie Ośno Lubuskie „Polny” - murawa kse- 8 U Czarnów 2002 lubuskie rotermiczna (8,76) Chartów- Ośno Lubuskie „Uroczysko Doliny 9 Z 1999 Radachów lubuskie Lenki” (660,68)

Rubryka 2 - R- rezerwat, P - pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny, Z - zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 6 - Pomnik: Pż - przyrody żywej, Pn - przyrody nieożywionej Rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W nawiązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzictwa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajową Sieć Ekologiczną (ECONE-Polska) (Liro i in., 1998) (fig. 5). W granicach obszaru arkusza znajduje się obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym: 4M - Obszar Dolnej Warty.

40 Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 to spójna sieć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest zachowanie rodzajów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków ważnych dla Wspólnoty. W granicach arkusza Słońsk w skład sieci Natura 2000 wchodzi obszar specjalnej ochrony ptaków i siedlisk „Ujście Warty (PLB 080001) (tabela 5). Ciągnie się on równoleżnikowo szerokim pasem, obejmując rozległą doli- nę Warty. Na znacznej powierzchni granica obszaru pokrywa się z zasięgiem Parku Narodo- wego Ujścia Warty oraz Parku Krajobrazowego Ujścia Warty. Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa ob- Położenie centralnego Po- Położenie administracyjne obszaru w Typ szaru punktu obszaru wierzch- granicach arkusza ob- Kod Lp i symbol nia ob- Woje- sza- obszaru Długość Szerokość Kod oznaczenia szaru wódz- Powiat Gmina ru geogr. geogr. NUTS na mapie (ha) two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 gorzow Witnica, Ujście War- ski, Bogda- PLC 14°52’49’ 52°37’37’ PL04 lubu- 1 SOO ty 33 017,8 niec 080001 ’E ’N 1 skie (S) sulęciń- Krzeszy- ski ce gorzow Witnica, Ujście War- ski, Bogda- PLC 14°52’49’ 52°37’37’ PL04 lubu- 2 OSO ty 33 017,8 niec 080001 ’E ’N 1 skie (P) sulęciń- Krzeszy- ski ce

Rubryka 2: SOO – specjalne obszary ochrony tworzone dla ochrony siedlisk naturalnych, siedlisk gatunków roślin i zwierząt; OSO – obszary specjalnej ochrony tworzone dla ochrony siedlisk ptaków Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – obszar specjalnej ochrony siedlisk

Jako obszar zieleni urządzonej zaznaczono także istniejący w Świerkocinie jedyny w Polsce ogród zoologiczny typu safari. ZOO powstało w lipcu 1996 roku i aktualnie zajmuje powierzchnię ponad 20 ha. Żyje w nim ponad 600 zwierząt z: Ameryki Południowej, Azji i Afryki, z których tylko drapieżniki umieszczone są w dużych wybiegach ograniczonych kra- tami. Wszystkie pozostałe zwierzęta żyją na wolności i można poruszać się wśród nich samo- chodem.

Fig. 5. Położenie arkusza Słońsk na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 - obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym: 1M - Obszar Ujścia Odry, 4M - Obszar Dolnej Warty, 5 M - Obszar Międzyrzec, 2 - obszary węzłowe o znaczeniu krajowym: 1K – Obszar Puszczy Rzepińskaiej 2K – Obszar Puszczy Barlineckiej, 3 - korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym:10m – Obszar Kostrzyński Odry, 11m – Obszar Gorzowski Warty 4 – granica państwa

Przez południowo-wschodnią część arkusza przebiega fragment Europejskiego Daleko- bieżnego Szlaku Pieszego E-11, łączącego pojezierze Lubuskie z granicą państwa. Biegnie on ze Skwierzyny (miejscowość poza arkuszem) doliną Obry przez Bledzew do Lubniewic (nie- bieski), dalej wzdłuż jeziora Lubiąż, przez Trzebów do Ośna Lubuskiego i Słubic (żółty).

XII. Zabytki kultury

Arkusz Słońsk położony jest na ziemi lubuskiej. W przeszłości były to tereny trudno do- stępne, pokryte gęstymi lasami, bagniste, pełne rozlewisk i torfowisk. Historię tych ziem do- kumentują m. in. liczne stanowiska archeologiczne będące śladami osadnictwa różnych kultur i okresów. Pojedyncze stanowiska występują na obszarze całego arkusza, a duże ich skupienie odkryto rejonie: Kamienia Wielkiego, Pyrzan, Głuchowa i Słońska. W znaleziskach zareje-

42 strowano ślady wielokulturowych osad mezolitycznych i neolitycznych. Świadczą o tym odna- lezione elementy ceramiki użytkowej, cmentarzyska mezolityczne odkryte w okolicach Musz- kowa i Lemierzyc oraz grodziska w okolicach Lemierzyc i Ownic. W rejonie Przyborowa odkryto wczesnośredniowieczny cmentarz oraz monety z tej epoki, a w okolicach Słońska cmentarzyska ciałopalne i szkieletowe kultury łużyckiej, okresu rzymskiego i halsztadzkiego. Najstarszą miejscowością na obszarze arkusza jest Słońsk. Pierwsze wzmianki o mie- ście pochodzą z 1295 roku. Początki miasta są związane z istnieniem grodu i osady rybackiej. Przekazy historyczne mówią, że do 1312 roku znajdowała się tutaj siedziba klasztoru rycer- skiego templariuszy. W roku 1341 Hening i Arnold von Uchtenhagenowie rozpoczęli budowę pierwszego zamku. Od XV wieku dzieje Słońska i okolic są związane z historią i dziejami Zakonu Rycerzy Szpitala Jerozolimskiego Św. Jana znanego powszechnie jako Zakon Joanni- tów. Joannici wybudowali tu szkołę, a w latach 1474-1522 kościół, w 1544 r. powstał młyn, a w latach 1545-1564 rozbudowano i przebudowano zamek. W 1975 roku zamek został cał- kowicie zniszczony w wyniku pożaru. Aktualnie śladami po zamku są pozostałe po nim ruiny. W 1653 roku przy zamku utworzono ogród barokowy, który w kolejnych latach został prze- kształcony w park. Pomimo częściowej dewastacji w okresie wojennym, zachował się on do dziś. Na obszarze arkusza liczne są zabytki sakralne. Do najcenniejszych należy XV-to wieczny kościół gotycki, przebudowany w 1817 roku w Słońsku. W jego wnętrzu znajduje się gwiaździste sklepienie z 1520 r., renesansowy ołtarz z alabastru z 1626 r., XVII-wieczny krzyż oraz ambona z czarnego granitu (1773 r.) Do zabytków sztuki sakralnej ujętych w rejestrze Konserwatora Zbytków należą także: kościół p.w. św. Antoniego w Kamieniu Wielkim (XIV/XV w), gotycki kościół z 1826 r. w Czarnowie, kościół p.w św. Józefa w Stań- sku, kościół Przemienienia Pańskiego w Chartowie, kościół p.w. św. Jana Chrzciciela w Muszkowie, kościół p.w. MB Szkaplerznej w Czarnowie oraz dawny cmentarz ewangelicki w Słońsku. Zabytkiem architektonicznym jest dawny budynek poczty w Słońsku, obecnie będący siedzibą władz gminy. Historię najnowszą, z okresu II wojny światowej dokumentują: cmentarz ofiar faszyzmu koło Słońska, oraz pamiątkowa tablica w okolicach Chartowa, upamiętniająca lądowanie grupy zwiadowców spadochronowych Armii Polskiej w 1944 r.

43 W 1832 roku w zbudowano w Słońsku niemieckie więzienie karne, które w 1933 roku zostało przekształcone w pierwszy hitlerowski obóz koncentracyjny (Konzentrationslager Sonnenburg). Obecnie na jego terenie znajduje się pomnik i muzeum Martyrologii.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkuszy Słońsk położony jest na terenie Kotliny Gorzowskiej, w szerokiej dolinie rzeki Warty. Jest to rejon o niezwykłych walorach przyrodniczo-krajobrazowych, dlatego też niemal cały jego obszar objęty jest prawną ochroną (park narodowy, park krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty). Znaczna część obszaru położona jest w granicach Europejskiej Sieci Natura 2000. W granicach arkusza Słońsk w skład sieci wchodzi obszar specjalnej ochrony ptaków i siedlisk „Ujście Warty (PLB 080001). Budowa geologiczna omawianego obszaru daje teoretyczne podstawy występowania złóż kopalin. Żadne z udokumentowanych złóż nie jest aktualnie eksploatowane. Praktycznie jednak możliwości udokumentowania nowych złóż o znaczeniu przemysłowym są niewielkie. Potencjalne możliwości dalszego rozwoju bazy surowcowej są również skromne i dotyczą jedynie (w ograniczonym zakresie): kruszywa naturalnego, torfu i być może ropy naftowej i gazu ziemnego. Wykorzystanie bogactw mineralnych omawianego obszaru powinno uwzględniać ograniczenia związane z ochroną walorów przyrodniczych tego obszaru oraz dominującą funkcję rolniczą. Północno–zachodni fragment arkusza położony jest w granicach głównego zbiornika wód podziemnych nr 134 – Dębno Lubuskie. Dwa użytkowe poziomy wodonośne związane są z piaszczysto-żwirowymi osadami trzeciorzędu i czwartorzędu. Wody są generalnie śred- niej jakości, lecz w miejscach większych skupisk ludzkich, ze względu na słabą izolację od powierzchni są stale narażone na przenikanie zanieczyszczeń z powierzchni. Badania monitoringowe wód powierzchniowych, którymi objęto rzekę Wartę, wskazują na niezadowalający stan wód. Zanieczyszczenie wód, zarówno powierzchniowych jak i podziemnych, jest jednym z podstawowych problemów istniejących w tym rejonie. Dlatego duże znaczenie należy przywiązywać do ich ochrony, dążąc do uregulowania gospodarki wodno-ściekowej oraz właściwego stosowania nawozów sztucznych i środków ochrony roślin. Około 10 % obszaru arkusza położone jest w strefie zagrożenia powodziowego. Jest to z wiązane z możliwością wystąpienia wód z koryta rzeki Warty. Na obszarze arkusza Słońsk preferowane obszary lokalizacji składowisk odpadów zaj- mują około 5% jego powierzchni. Są one zlokalizowane w rejonach miejscowości Kamień

44 Mały i Kamień Wielki w północno-zachodniej części obszaru arkusza oraz w rejonach miej- scowości Słońsk, Czarnów, Stańsk, Muszkowo i Radachów w południowej jego części. Ze względu na właściwości naturalnej warstwy izolacyjnej, którą stanowią głównie gliny zwa- łowe zlodowacenia Wisły, są one predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. W okolicach miejscowości Muszkowo, gdzie naturalną warstwę izolacyjną sta- nowią iły zastoiskowe, wyznaczono obszar lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Lokalizację składowisk muszą poprzedzić szczegółowe badania geologiczno-inżynierskie i hydrogeologiczne. Za korzystne dla budownictwa uznano rejony występowania twardoplastycznych glin zwałowych w rejonie miejscowości Kamień Wielki i na obszarze wzgórz morenowych w czę- ści południowej oraz średnio zagęszczonych piasków i żwirów występujących w pasie od Witnicy po Świerkocin. Niekorzystne warunki budowlane występują głównie w środkowej i miejscami południowej części omawianego obszaru i związane są z rozległymi terenami doliny rzeki Warty. Gospodarka rejonu związana jest przede wszystkim z działalnością rolniczą i handlowo- usługową. Znaczną część arkusza, przede wszystkim w północnej i środkowej części, zajmują obszary użytkowane rolniczo. Brak przemysłu sprawia, że istnieją na tych terenach doskonałe warunki dla rozwoju rolnictwa ekologicznego, idealnego do uprawy wszelkiego rodzaju wa- rzyw i zbóż. Nadają się również do założenia plantacji wikliny. Jest to teren atrakcyjny turystycznie, a o jego potencjale stanowią: walory przyrodnicze i kulturowe, spokój, cisza i bogata historia. Sprawia to, że nadaje się on doskonale do wypo- czynku, uprawiania turystyki aktywnej i ekoturystyki, w tym wędrówek pieszych, rowero- wych. Wymaga to dalszej rozbudowy bazy noclegowej i zaplecza gastronomicznego oraz od- powiedniej reklamy. Atutem tego rejonu jest także bliskie położenie od granicy polsko - nie- mieckiej.

XIV. Literatura

BOGACZ A., 2000 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 ark. Słońsk (425). Przedsiębiorstwo Geologiczne. Kraków BOJAKOWSKA I., GLIWICZ T., 2003 – Wyniki geochemicznych badań osadów wodnych Polski, lata 2000-2002. IOŚ, Biblioteka Monitoringu Środowiska.Warszawa

45 BOJANOWSKA H., 1986 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za złożami kruszywa naturalnego na terenie województwa gorzowskiego. Wojewódzkiego, Lubuski Urząd Wojewódzki w Gorzowie Wlkp. BUDNA M., 1968 - Dokumentacja geologiczna złoża surowców ceramicznych w kategorii

C1+B „Muszkowo II”. CAG. Warszawa DONAJ B., 1972 - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Radachów”

w kat. C1 z rozpoznaniem w kat. B, Zielonogórskie Zakłady Eksploatacji Kruszywa DRWAL E., 1975 - Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w rejonie Witnica I i II, Sosny, Bogdaniec i Racław, Zielona Góra, powiat. Gorzów Wlkp., województwo zielonogórskie. CAG. Warszawa ECONET- Polska Koncepcja krajowej sieci ekologicznej - Polska, 1995 - Wyd. Fundacja IUNC Poland, Warszawa INSTRUKCJA opracowania Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa JARMACZEK A., 2002 – Park Narodowy Ujścia Warty w: Ekoregion Ujścia Warty nr 7. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. JARMACZEK A., RYBACZYK E., 2002 – Wkrótce nowy rezerwat – Dolina Postomii w: Ekoregion Ujścia Warty nr 8. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świe- bodzin. KARNKOWSKI P., 1993 – Złoża gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce. T 1: Niż Polski. AGH. Kraków KLECZKOWSKI A.S., 1990 - Mapa Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających ochrony, w skali 1: 500 000, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2000 - Geografia regionalna Polski, Warszawa. KOZŁOWSKI S., 1978 – Surowce mineralne ziemi lubuskiej. Wyd. Geol. Warszawa KUKLA J., 1972 - Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za złożami kruszywa naturalnego na terenie powiatu Sulęcin miejscowości : Sulęcin, Krzeszyce, Lub- niewice, Bledzew. Archiwum Geologa Wojewódzkiego, Lubuski Urząd Wojewódzki w Gorzowie LIRO A., 1998 – Strategia wdrażania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET Polska. Wyd. Fundacji IUCN – Poland, Warszawa.

46 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LORENC H., [red.] 2005 – Atlas Klimatu Polski – Instytut Meteorologii i Gospodarki Wod- nej. Warszawa MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2006 - Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUROWSKI M., WIŚNIOWSKI Z., 2002 – Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Pol- ski w skali 1:50 000, arkusz Słońsk. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa MULTAN M., 2004 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. PIG. Warszawa OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną oraz kształtowaniem środowiska. Falenty. IMiUZ. PRZENIOSŁO S., 2005 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce, stan na 31 XII 2004 r. PIG. Warszawa ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. SIWIEC K., 1977 - Uproszczona inwentaryzacja surowców mineralnych, których wydobycie nie podlega prawu górniczemu, gmina Słońsk woj. gorzowskie. Archiwum Geologa Wojewódzkiego, Lubuski Urząd Wojewódzki w Gorzowie Wlkp. SIWIEC K., 1978 - Uproszczona inwentaryzacja surowców mineralnych na terenie gminy Krzeszyce w woj. Gorzowskim. Archiwum Geologa Wojewódzkiego, Lubuski Urząd Wojewódzki w Gorzowie Wlkp. SKOMPSKI S., 1979 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Słubice, skala 1:50 000 arkusz Słońsk, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa STAN SRODOWISKA w województwie lubuskim w 2004. Biblioteka Monitoringu Środowi- ska Zielona Góra - Gorzów Wielkopolski, 2005 r. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Zielonej Górze. TURCZYN A., WÓŁCZAŃSKA B., 1973 – Sprawozdanie z badań geologiczno – poszukiwawczych złoża glin do produkcji glinoporytu w rejonie Dąbroszyn, Kamień Wielki, Mościcki. Przedsiębiorstwo Geologiczne. Wrocław

47 WESSERSTROM A., 1985 - Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Słońsk”. Ar- chiwum Geologa Wojewódzkiego, Lubuski Urząd Wojewódzki w Gorzowie Wlkp. WYPYCHOWSKA D., 2002 – Ścieżki przyrodnicze na terenie Parku Narodowego Ujścia Warty w: Ekoregion Ujścia Warty nr 6. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodni- ków, Świebodzin. ZDUNEK T., WOJEWODA J., 1979 - Uproszczona inwentaryzacja surowców mineralnych niepodlegających prawu górniczemu gmina Witnica woj. Gorzów Wlkp. Archiwum Geologa Wojewódzkiego, Lubuski Urząd Wojewódzki w Gorzowie Wlkp