Nowa Marchia – Prowincja Za Po Mnia Na – Wspólne Korzenie
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
1 Wojewódzka i Miejska Bi blio te ka Publiczna Zeszyty Naukowe nr 1 Nowa Marchia – prowincja za po mnia na – wspólne korzenie Materiały z sesji na uko wych organizowanych przez Wojewódzką i Miejską Bi blio te kę Publiczną w Go rzo wie Wlkp. od kwietnia 2003 r. do mar ca 2004 r. Gorzów Wlkp. 2004 2 Copyright: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna Gorzów Wlkp. REDAKTOR NACZELNY Edward Jaworski Sekretarz redakcji: Grażyna Kostkiewicz-Górska Korekta tekstu: Renata Ochwat Korekta bibliograficzna: Danuta Zielińska Opracowanie komputerowe: Sebastian Wróblewski Projekt okładki: Barbara Zakrzewska ISSN: 1733-1730 Na okładce: Litografia przedstawiająca widok Gorzowa (Lands ber ga) wg sztychu M. Me ria na (ok. 1650 r.) wykonana ok. poł. XIX w., zamieszczona w pracy Augusta En ge lie na i Fr. Henninga, Geschichte der Stadt Landsberg an der Warthe von den älte sten Zeiten bis auf die Gegenwart, Landsberg, 1857 Adres redakcji: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Pu blicz na, ul. Sikorskiego 107, 66-400 Gorzów Wlkp., tel.(095) 727 70 71, fax 727 70 75 e.mail: [email protected] www.wimbp.gorzow.pl Wydawca: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, ul. Sikorskiego 107, 66-400 Gorzów Wlkp. Druk i oprawa: „Familia” B. Duda Skład komputerowy: CompTec (095) 752 54 17 Nakład: 200 egz. 3 Spis treści Edward Jaworski Wstęp 5 Edward Rymar Nowa Marchia-kraina za po mnia na? Stan badań nad średniowieczem 7 Kazimierz Korpowski Zasiedlenie Ziemi Gorzowskiej po 1945 roku 35 Aleksander Ali Miśkiewicz Tatarzy Ziem Zachodnich 53 Mirosław Pecuch Przesiedleńcy w ramach akcji „Wisła” na Ziemi Lubuskiej 61 Jerzy Zysnarski Dzielnica landsberskich Żydów 83 Maciej Dudziak Od oswajania krajobrazu kul tu ro we go do kreowania nowej toż sa mo ści kulturowej 111 Zbigniew Czarnuch Polsko-niemiecka przeszłość postrzegana przez pryzmat historii rodzin i małych ojczyzn jako płaszczyzna przezwyciężania uprzedzeń zrodzonych przez dzie je stosunków międzypaństwowych 139 Piotr Krzyżanowski, Grażyna Py tlak Wpływ akcji osiedleńczej na kul tu rę Romów 155 Jerzy Sygnecki Sytuacja społeczno-polityczna w Gorzowie Wlkp. w latach 1918-1945 169 5 Wstęp Jednym z głównych zadań, jakie realizuje Wojewódzka i Miejska Biblioteka Pu blicz na w Gorzowie Wlkp. są działania zmierzające do utworzenia Eu ro re gio- nal ne go Ośrod ka Ba dań i Dokumentacji Dzie dzic twa Kulturowego. W jego ramach tworzone są: Czytelnia Regionalna, Pracownia Dokumentacji Życia Społecznego z Fototeką i Wideoteką Regionalną, a w dal szej kolejności Sekcja Zbiorów Et no- lin gwi stycz nych. Tworzone jest również Cen trum In for ma cji Regionalnej. Roz po- czę li śmy di gi ta li za cję części najcenniejszych zbio rów. Pro wa dzi my sesje naukowe i spotkania in te gra cyj ne mające na celu wymianę do świad czeń, po glą dów i roz wi ja nie współ pra cy instytucji i osób dzia ła ją cych na rzecz ochrony dziedzictwa kul tu ro we- go, rów nież z udziałem Niemców. Współ pra cu je my z mniej szo ścia mi na ro do wy mi i et nicz ny mi: Łemkami, Ukraińcami, Ro ma mi, Tatarami, Niemcami oraz spo łecz no- ścią kresowiaków, których kultura i tradycje w sposób de cy du ją cy wpły wają na kształt i charakter tożsamości kulturowej spo łecz no ści naszego re gio nu. Inauguracyjny wykład prof. Edwarda Rymara w dniu 8 kwietnia 2003 roku w WMBP w Gorzowie Wlkp. otworzył cykl sesji popularno-naukowych pod ha słem: „Nowa Marchia-prowincja za po mnia na-wspólne korzenie”. Ich celem jest upo- wszechnia nia i do ku men towa nie historii wielokulturowego dziedzictwa nasze go regionu-Ziemi Lubuskiej. Zmiany ludnościowe w naszym re gio nie po 1945 roku i kształtujące się spo łe- czeń stwo w procesie przesiedleń, mi gra cji, procesów asymilacyjnych po 1989 roku uległy dal szym zmia nom. Nastąpił okres powrotu do tradycji i wartości kulturowych po szcze gól nych grup na ro do wo ścio wych i etnicznych. Szukanie własnej toż sa mo ści zrodziło potrzeby pro wa dze nia spo tkań poświęconych również powojennym dzie- jom byłej Nowej Marchii. Hasło „wspólne korzenie” zostało wprowadzone do nazwy sesji, ponieważ pozwoliło to na włą cze nie obok partnerów niemieckich i polskich regionalistów oraz badaczy naszego regionu, rów nież przed sta wi cie li sto wa rzy- szeń mniejszości narodowych i etnicznych. Partnerem na szej biblioteki po stronie niemieckiej jest Landsmannschaft Berlin-Mark Brandenburg e.V. im Haus Ba ran- den burg w Fürstenwalde. Dzięki współpracy z bibliotekami Stifung Brandenburg w Fürsten wal de i Staadsbibliothek (Preussischer Kulturbesitz Osteuropaabteilung) w Ber li nie uzu peł nia my nasze zbiory o wszystkie publikacje dotyczące naszego re gio nu wydawane po stro nie niemieckiej. Obecnie po wejściu Polski do Unii Europejskiej ruch regionalny znalazł się w nowej sytuacji. Z jednej strony znikają różnice kulturowe, mieszają się narody, nik- ną granice. Z dru giej strony natomiast obserwujemy rozwój ruchów pod kre śla ją cych odrębności re gio nal ne, kul tu ro we i językowe. Ów „powrót do korzeni” spo wo do wał powstanie w naszym re gio nie wielu organizacji i stowarzyszeń. Ich głów nym celem jest pielęgnowanie własnej kul tu ry, historii, języka, obyczajów, oraz przeka zy wa nie następnym pokoleniom. Przekaz dzie dzic twa hi sto rycz ne go i kul tu ro we go należy rozumieć w kategorii żywej tradycji, ciągle wzbo ga ca nej przez spo łecz ność na sze go regionu, a nie tylko w kategorii folkloru. Oddajemy pierwszy numer zeszytów popularnonaukowych, na który składają się ma te ria ły z dziewięciu sesji. Z uwagi na objętość obecnej publikacji przyjęliśmy zasadę, że umieszczamy w niej wystąpienia referentów razem z bibliografią opartą o zbiory WiMBP. Trwa opracowanie następnego zeszytu, na który złożą się głównie wy stą pie nia wykładowców niemieckich. Zeszyt ten ukaże się jeszcze w 2004 roku. Edward Jaworski Dyrektor WiMBP w Gorzowie Wlkp. Edward Rymar Urodzony w 1936 roku. Absolwent wydziału historii Uniwersytetu Ja giel loń skie- go w Kra ko wie. Po studiach osiadł w Pyrzycach, gdzie pracował w Powiatowej i Miejskiej Bibliotece Pu blicz nej. W 1977 roku obronił pracę doktorską na temat: O rzekomym księstwie sławień sko-słupskim w XII-XIII w. W 1985 przeprowadził prze wód habilitacyjny na Uniwersytecie Gdań skim. Obecnie pracuje w instytucie hi sto rii Uniwersytetu Szczecińskiego. Zainteresowania naukowe: dzieje Nowej Marchii, genealogia dynastyczna, historia re gio nu. Ważniejsze publikacje i rozprawy naukowe: Studia i materiały z dziejów Nowej Marchii i Gorzowa. Szkice historyczne (1999), Widuchowa nad Odrą. Z dziejów dawnych i nowych (1997), Banie nad Tywą. Z dziejów ziemi bańsko-swobnickiej (1999). Ro do wód książąt po mor skich (1997). Plany badawcze: rozległa mo no gra- fia rycerstwa Nowej Marchii w wiekach średnich, suplement do Rodowodu książąt pomorskich, słownik geograficzno-historyczny Nowej Marchii w średniowieczu, dalsze rozpra wy dotyczące prawnopolitycznych stosunków polsko-niemieckich i walki Piastów śląskich o należny im pryncypat polski w XII-XIV w.; rozpra wy z dzie jów Nowej Marchii, także opracowanie średniowiecznego kalendarza die ce zji ka mień skiej; rozprawy o wpływach Fryzji na gospodarkę i kulturę umysłową Po mo- rza Za chod nie go w śre dnio wie czu. 7 Edward Rymar (Py rzy ce) Nowa Marchia-kraina zapomniana? Stan badań nad średniowieczem Tytuł nie pochodzi ode mnie. Kiedy inicjatorzy cyklicznych spotkań histo rycz nych w bi blio te ce publicznej w Gorzowie zwrócili się o wystąpienie inauguracyjne, zapro - po no wa li wła śnie taki temat. Dla mnie Nowa Marchia nie jest krainą zapo mnianą, tej pro po zy cji jednak nie odrzuciłem, rozumiejąc, że właśnie tak jest po strze ga na przez ogół czy większość jej dzisiejszych mieszkańców, a ich kręgi opi nio twór cze pragną właśnie ją przypomnieć, prze szłość jej upowszechnić. Stąd nowa potrzeba zdefiniowania czy przypo mnie nia pojęcia geo gra ficzno-historycznego. Dopatrzyłem się w propozycji też uza sad nio ne go zarzutu czy wyrzutu, że to kraina jako przed- miot badań zaniedbana, po zo sta ją ca w Polsce bez in sty tu cjo nal nej opie ki. Inaczej jest w Niemczech. Dla badaczy niemieckich Neumark, bez względu na jej losy w czasach najnowszych, w tym zwłasz cza od 1945, gdy znalazła się-jako „za po mi na na” w granicach państwa polskiego, to część składowa dawnej Marchii Bran den bur skiej, jak Altmark, Mittelmark, Priegnitz, Havelland, Ückermark, objęta za wsze badaniem jej historii. Nie tyle „zapomniana”, co nie rozumiana, nie precyzyjnie określona jest Nowa Mar chia też w środowisku uprawiającym naukę historyczną. Terra transoderana-takie hasło na czel ne nosiła w 2002 sesja naukowa w Szczecinie poświęcona obiek tom ar chitek tu ry i sztuki Pomorza Zachodniego, w tym zamku w Słońsku i tryptyku oł ta rzo we go z kościoła k. Ko sza li na. W przekonaniu organizatorów sesji, okre śle- nie to odnieść należy do wszyst kie go, co znajduje się „za Odrą”, tj. na wschód od (dolnej) Odry, na polskim obecnie Pomorzu. Jednak nie tylko, bo przecież Słońsk leży w hi sto rycz nej Ziemi Lubuskiej, jej prawobrzeżnej części. Tymczasem w prze- szło ści, do której się tu przecież odwołano, kraj o takiej łacińskiej nazwie za Odrą, ale z brandenburskiej perspektywy leżał na wschód od tej rzeki, gdy tym cza sem dla nas-Polaków-współ cze śnie kraj trans Oderam winien rozciągać się chyba na zachód od Odry. W prze szło ści określenie tak użyte stosowne jest tylko dla Nowej Marchii. Wprawdzie w XIV-XV bywało stosowane na Pomorzu, ale tylko w od nie- sie niu do wschodniej połaci księstwa szczecińskiego rozciągającego się również na zachód od tej rzeki. Nigdy zaś nie za ist nia ła sytuacja, by do ziem trans Oderam zaliczyć Słońsk i Koszalin! Podobnie wadliwie stosowane bywa określenie Nowa Marchia dla ziemi to rzym- skiej (daw niej terra Sternbergensis, Land Sternberg)-wschodniej, położonej obec nie w Pol sce połaci Ziemi Lubuskiej na południe od dolnej Warty.