Oudheidkamer Twente 't inschrien vijftiende jaargang nr. 1, januari 1983 kwartaaluitgave Oudheidkamer Twente Goor staat al anderhalve eeuw bij Ainsworth in het krijt Van Lettele naar Schalkhaar loopt in rech­ was dat voornamelijk het geval dank zij de te lijn, over de mooie Letter-enk, de Oer­ Deventer 'iezermölle'. dijk. De naam herinnert aan de tijd, waarin 'Uit ijzer gegoten', met als ondertitel uit het binnenland ijzeroer vervoerd werd in 'Beeld van de Deventer ijzergieterij Nering de richting Deventer. Daar draaide de 'ie­ Bögel en haar produkt en', verscheen in sermölle' van Nering Bögel, die het tot 1982 (bij de Zutphense uitgeverij Terra) als 1932 heeft volgehouden, al werd er toen catalogus voor een in Deventer gehouden geen oer meer verwerkt. tentoonstelling en tevens als doctoraal In 1843 was dat nog wel het geval. Op het scriptie van de kunsthistorica Barbara S. oude kerkhof te Goor staat sedert dat jaar Kapsen berg. het pompeuze grafmonument van Thomas Er blijkt o.m. uit, dat grafmonumenten zo'n Ainsworth, in de Deventer fabriek gegoten anderhalve eeuw geleden meermalen uit uit - naar men niet zonder enige trots ver­ gietijzer werden gemaakt, al zijn de voor­ meldde- 'Overijsselsch oer'. Nu het dit jaar beelden in Overijssel schaars en is het 150 jaar geleden zal zijn, dat de Britse Ainsworth-monument het enige in Twente. textiel'ingenieur' Thomas Ainsworth in De Deventer fabriek, als watermolen ont­ Goor de weefschool van de Nederland­ staan in 17 49 (de waterkracht diende om sche Handel-Maatschappij stichtte, komt blaasbalgen aan te drijven), was in 1829 het gietijzeren monument opnieuw in de aan een nieuw tijdperk begonnen onder de belangstelling te staan. Het zal worden ambitieuse nieuwe eigenaar Johan Lau­ gerestaureerd en men vraagt zich in Goor rents Nering Bögel. O.m. door het invoeren af, wat er verder mee moet gebeuren. Dit van stoommachine en luchtpompen, werd artikel ontvouwt daar enige gedachten de produktie vergroot, zodat nieuwe afzet­ over, terwijl het tevens het begin is van een mogelijkheden nodig waren. Siergietwerk serie bijdragen in 't lnschrien, gewijd aan werd een nieuwe 'poot' van het bedrijf, het thema textielhistorie, dat de redactie naast technisch toepasbare produkten, centraal wil stellen in dit herdenkingsjaar. waaronder zowel gashouders als dakpan­ In 1843, toen het monument werd onthuld, nen vielen. Als overgang van het een of het was gietijzer een gewild produkt. Het Vic­ ander kunnen de straatlantaarns worden toriaanse tijdperk, genoemd naar de veer­ beschouwd, in serie vervaardigd zoals ook tigjarige regeringsperiode van de Britse hekwerken. vorstin Victoria (die in 1837 aantrad) was Grafmonumenten behoorden echter, met zojuist begonnen. Het wordt wat badine­ kerkkronen en ijzeren standbeelden, tot de rend ook wel het gietijzeren tijdperk ge­ op bestelling geleverde produkten, waarin noemd. Het gietijzer, behalve industriëel Nering Bögel zich een monopoliepositie ook kunstzinnig toegepast, symboliseert verwierf. Speciale ontwerpers schijnt hij Engelands sociaal-economische bloeipe­ niet in dienst te hebben gehad. Barbare riode. Maar bij Nering Bögel, zo blijkt uit de Kapsenberg toont aan, dat gebruik werd boeiende catalogus 'Uit ijzer gegoten', gemaakt van de geestesprodukten van werkten meer Duitse dan Britse invloeden. Duitse kunstenaars. Ook in het opkomende industriële Duits­ Het monument voor Ainsworth dankt zijn land drong het nieuwe (redelijk goedkope) vormgeving aan de Berlijnse ontwerper materiaal in de kunstwereld door. Bij ons Gottfried Schadow (1764-1850), beeld- 1 Oudheidkamer Twente houwer, graficus en tekenaar. Als 'Fer de het gemeente-archief) in 1833 met zijn Berlin' waren de Berlijnse produkten we­ weetschoolplannen tot de eerste Assessor reldberoemd. Barbara Kapsenberg maakt van de gemeente wendde, werd hij nogal aannemelijk, dat Nering Bögel zijn ontwer­ koel ontvangen. Nadat de wethouder was pen ontleende aan de catalogi van zijn ingelicht over het doel van het bezoek, Berlijnse collega's. Waarschijnlijk is dus, begon hij al met de schouders op te halen. de het Goorse monument niet echt door Het ging, zoals inmiddels iedereen weet, Schadow is ontworpen, maar door diens om het invoeren van de snelspoel, waar­ 'schaduw'. door de wever zijn produktie op het oude De Berlijnse kunstenaars, die aan de wieg handgetouw kon verdrievoudigen. Daar­ hebben gestaan van de vormgeving van door zou Twente concurrerend de 'cali­ het Deventer siergietwerk, waren kinderen cots' kunnen maken, die de Handel-Maat­ van hun tijd en werkten dus in de stijl van schappij nodig had voor haar indische het neo-klassicisme. Sommigen van hen markt. Maar Goor had van calicots waar­ zochten zelfs hun inspiratie in Italië. Het schijnlijk nooit gehoord. Men weefde tot­ monument voor Thomas Ainsworth past in dusver alleen pellen, linnen en bombazijn; deze traditie. De grondvorm ervan is een ruwe doeksoorten die op de stadsbleken sarcophaag. 'voor den handel verder teregt gemaakt' Ainsworth, hoewel hij via de weefschool werden. De houding van de onwillige wet­ slechts het handweven moderniseerde- hij houder was niet helemaal onbegrijpelijk. wilde bewust geen fabrieksnijverheid -. Ainsworth heeft zich door de onvriendelij­ heeft de grondslag gelegd voor een ont­ ke bejegening van overheidszijde (burge­ wikkeling, die Twente sociaal-economisch meester Götte was overigens welwillen­ heeft opgeheven uit de zwartste armoede der) niet laten weerhouden en bleet bij zijn van wat nu een 'derde wereld' -gebied zou­ plan om in Goor de vernieuwing van het den noemen tot de status van derde indus­ textielvak te beginnen. De weefschool ging triegebied in Nederland. Twente heeft het er van start en bracht zoveel welvaart, dat belang daarvan goed begrepen en niet pas de initiatiefnemer al een jaar later kon be­ nadat in dorpen en steden de arbeiderswij­ richten, dat inmiddels vijftig ingezetenen ken waren verrezen, waarin overal wel een die daar vroeger niet toe in staat waren, nu straat naar Thomas Ainsworth is ge­ belasting konden betalen. noemd. Al in 1841, toen de Engelsman, Maar Goor had nog wat moeite met de slechts 45 jaar oud, eenzaam op huize technische vernieuwing. In 1835 sloeg het Eversberg bij Nijverdal was gestorven (nog Collegie van Zetters de kettingsterkerij die steeds gaat het gerucht, dat hij vrijwillig de Engelsman had opgericht, voor de be­ een eind aan zijn leven heeft gemaakt) wist lasting aan als een blekerij, 'vermits haar het gewest, hoeveel dank het deze brenger geene tarieven op de kettingsterkerij be­ van innovatie verschuldigd was. Men had kend waren'. Stoomketels en zelfs fa­ hem geëerd bij zijn leven met gedrukte brieksgebouwen (afgezien van twee kleine lofuitingen en geschenken (o.a. een me­ katoenspinnerijen) waren onbekend, want daille van de Maatschappij van Nijver­ bijna alle nijverheid was huisarbeid. heid). Zijn plotselinge dood werd alom in Ook met de patentrechten waren er moei­ Twente betreurd en leidde twee jaar later lijkheden, maar uit de stukken krijg je de tot de oprichting van het monument op het indruk, dat Thomas ze aan eigen slordig­ Goorse kerkhof. Ook Goor was toen trots heid had te wijten. Tot tweemaal toe, in op zijn tijdelijke burger (de Britse pionier 1835 en in 1837, bleef hij in gebreke het woonde er van 1833 tot 1836), maar dat Patent af te halen (en te betalen!). In zulke was al eens anders geweest! gevallen verscheen na de Bode en Veld­ Toen Ainsworth zich (zo blijkt uit stukken in wegter Gradus Kolvoord die in zijn groen Oudheidkamer Twente lakens uniform met gele knopen verplicht nen zoeken, waarbij het eigenlijke graf on­ was tot het doen van de 'algemeene opne­ geschonden kan blijven. De eigenlijke ming aan de huizen der patentplichtigen' grafsteen kan dan nog in lengte van jaren ook deurwaarder H.J. Gravenstuk om de in het plantsoen van het voormalige kerk­ vordering te innen. hof de plek wijzen, waar de grote (tijdelij­ In het algemeen heeft Ainsworth zich niet ke) burger van Goor zijn laatste rustplaats over medewerking van de stadsregering heeft gevonden. hoeven te beklagen. Op 13 Julij 1835 ont­ ving hij 'berigt en consideratie' van Burge­ Adriaan Buter meester en Assessoren waaruit bleek, dat de eer der uitvinding van een dubbele spoel aan hem toekwam en niet aan de heeren B. Bruijns en Zoon en te Hengelo', die het patentrecht hadden opgeëist. In zijn missive van 24 april1836 (waarin hij o.m. schrijft Ainsworth's aanstaande ver­ trek 'zeer te regretteren' erkent burge­ meester Götte 'het werkdadig deel dat de Stad en hare fabrieken aan den bloei en welvaart dezer Provincie toebrengen' als het werk van de Engelsman en in 1840 schrijft hij opnieuw, nu aan de directie van de Handelmij., in gelijke trant: 'Het is geenszins te ontkennen, dat sedert het vestigen van de weefschool te Goor, deze plaats zeer in welvaart is toegenomen'. Bij zijn vertrek uit de gemeente ondervond Thomas Ainsworth niettemin moeilijkhe­ den, opnieuw van financiële aard. Hij ver­ huisde in oktober 1836 naar Nijverdal, maar liet zich pas in mei van het jaar daar­ op uit het Goorse bevolkingsregister schrappen. Dat leidde er toe, dat hij over 1837 in beide gemeenten belasting moest betalen, zij het volgens besluit van Gede­ Thomas Ainsworth puteerde Staten in Goor slechts voor vijf Op ivoor geschilderd portret twaalde van het jaarbedrag ad f 23,69. Verz. Oudheidkamer Twente, Enschede Het komt mij voor, dat de gemeente Goor een misschien niet formele, maar wel mo­ rele schuld tegenover Thomas Ainsworth heeft goed te maken. Financiëel ter groot­ te van vijf twaalde van f 23,69, zijnde f 9,87. Tegen rente op rente berekend, is dat ongetwijfeld voldoende om het giet­ ijzeren monument voor 'Een . nuttig man', door 'Het dankbare Overijssel' opgericht (zo luiden de ingegoten opschriften) een waardige opknapbeurt te geven. Men zou er dan tevens een waardige plek voor kun- 3 Oudheidkamer Twente In zijn talloze publicaties wist hij op voor­ In memoriam treffelijke wijze de resultaten van zijn werk­ zaamheden vast te leggen. Sinds zijn Dr. C.C.W.J.