Arkusz KAMPINOS (521)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2010 Autorzy: Ewa Krogulec*, Jan Wierchowiec*, Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, GraŜyna Hrybowicz*** Główny koordynator MGŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Plansza A – Redaktor regionalny: Olimpia Kozłowska** Plansza B – Redaktor regionalny: Joanna Szyborska-Kaszycka ** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

* – Segi-AT, ul. Baletowa 30, Warszawa ** – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa, 2010 Spis treści I. Wstę p (E. Krogulec)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Krogulec)...... 4 III. Budowa geologiczna (E. Krogulec) ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin (J. Wierchowiec) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wierchowiec)...... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Wierchowiec)...... 15 VII. Warunki wodne (E. Krogulec) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby (P. Kwecko)...... 21 2. Osady (I. Bojakowska)...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec)...... 27 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz)...... 30 X. Warunki podłoŜa budowlanego (E. Krogulec)...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Krogulec) ...... 38 XII. Zabytki kultury (E. Krogulec)...... 44 XIII. Podsumowanie (E. Krogulec, J. Wierchowiec, G. Hrybowicz)...... 46 XIV. Literatura ...... 48

I. Wstęp

Arkusz Kampinos Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1: 50 000 wykonany został w firmie SEGI-AT Sp. z o.o. w Warszawie (plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geolo- gicznym i Przedsiębiorstwie Geologicznym Polgeol SA (plansza B), zgodnie z Instrukcją (2005). Do sporządzenia mapy wykorzystano dane z Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kampinos (Krogulec, Wierchowiec, 1995). Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „ZagroŜenia powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geośrodowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej, zajmującej się racjonalnym zarządzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mogą być pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dla opracowania mapy zebrano i wykorzystano materiały pochodzące z: Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziału

3 Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie, Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Warszawie, Państwowej SłuŜby Ochrony Zabytków Oddział Wojewódzki w Warszawie, Instytutu Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, Ministerstwa Środowiska w Warszawie oraz urzę- dów powiatowych i gminnych zlokalizowanych na obszarze arkusza Kampinos.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Kampinos „Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” ograniczają współrzędne 52°10’ i 52°20’ szerokości geograficznej północnej oraz 20°15’ i 20°30’ długo- ści geograficznej zachodniej. Obszar arkusza Kampinos, zgodnie z podziałem administracyjnym kraju, naleŜy do wo- jewództwa mazowieckiego. Południowo-zachodnia, zachodnia i północno-zachodnia część arkusza jest połoŜona w obrębie powiatu sochaczewskiego (gminy: Sochaczew, Teresin, Bro- chów, Młodzieszyn, Nowa Sucha), centralna część arkusza leŜy w granicach powiatu warszawskiego zachodniego (gminy: Kampinos, Błonie, Leszno), północno-wschodnia część znajduje się w obrębie powiatu nowodworskiego (gmina Leoncin) a południowo-wschodnia część arkusza na terenie powiatu grodziskiego (gmina Baranów). Zgodnie z regionalizacją fizyczno – geograficzną (Kondracki, 2002) arkusz Kampinos jest połoŜony w obrębie prowincji NiŜ Środkowoeuropejski, podprowincji Niziny Środkowo- polskie, makroregionu Nizina Środkowomazowiecka. Północna i środkowo-zachodnia część terenu arkusza Kampinos naleŜy do mezoregionu Kotliny Warszawskiej, zaś południowa i środkowo-wschodnia do Równiny Łowicko-Błońskiej (fig. 1). Głównymi elementami rzeźby Kotliny Warszawskiej są formy pochodzenia rzecznego (dna dolin i tarasy akumulacyjne Wisły) oraz formy pochodzenia lodowcowego i eolicznego. Taras otwocki (lokalnie nazywany kampinoskim) zajmuje pas pomiędzy dolinami Kanału Łasicy i Kanału Olszowieckiego. Pokryty jest on wysokimi wzgórzami wydmowymi. Jego powierzchnia znajduje się na wysokości około 78–77 m n.p.m. NiŜszy taras nadzalewowy Wisły – falenicki usytuowany jest na wysokości około 76 m n.p.m., a jego szerokość osiąga maksymalnie 1,5 km. Taras praski połoŜony jest na wysokości około 70 m n.p.m. (do 75 m n.p.m. w górę doliny Bzury) (Haisig, Wilanowski, 2005). Na południe od doliny Wisły rozciąga się obszar równiny Łowicko – Błońskiej, zdenu- dowany taras erozyjno-akumulacyjny zwany lokalnie poziomem błońskim. Powierzchnia poziomu błońskiego urozmaicona jest szeregiem drugorzędnych form geomorfologicznych, takich jak wały wydmowe i stoŜki napływowe. Powierzchnię poziomu błońskiego rozcinają na

4 maksymalnie 8 m doliny: Utraty i Pisi. Krawędź poziomu błońskiego stanowi łagodnie opa- dający ku dolinie Wisły stok, najwyraźniej zaznaczony w rejonie Kampinosu (Krogulec, 2004; Haisig, Wilanowski, 2005).

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Kampinos na tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002) 1 – granice makroregionów, 2 – granice mezoregionów Prowincja: NiŜ Środkowoeuropejski podprowincja Niziny Środkowopolskie makroregion Nizina Północnomazowiecka mezoregion Wysoczyzna Płońska (318.61) makroregion Nizina Środkowomazowiecka mezoregiony: Równina Kutnowska (318.71) Równina Łowicko-Błońska (318.72) Kotlina Warszawska (318.73) makroregion Wzniesienia Południowomazowieckie mezoregion Wysoczyzna Rawska (318.83)

Pod względem klimatycznym obszar arkusza Kampinos naleŜy do typu klimatu C – „Krainy Wielkich Dolin”. Jest to teren o dość jednolitej hipsometrii i stosunkowo niewielkim przestrzennym zróŜnicowaniu klimatycznym. Średni opad roczny wynosi 550 mm. Miesią- cami o najwyŜszych opadach są czerwiec i lipiec, natomiast luty i marzec charakteryzują się

5 najmniejszymi opadami. Średnia roczna temperatura wynosi 7,5°C–8°C (Woś, 1999, Przytu- ła, i in., 2000). Obszar w granicach arkusza Kampinos charakteryzuje się duŜym zróŜnicowaniem pod względem zagospodarowania przestrzennego. Północną część arkusza Kampinos charakteryzuje duŜa lesistość. Obszar ten jest połoŜony w granicach Kampinoskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Lasami, poza obszarem Kampinoskiego Parku Narodowego, stanowiącymi własność Skarbu Państwa zarządza Państwowe Gospodarstwo Leśne – Lasy Państwowe. Opiekę nad lasami w północno-zachodniej części arkusza sprawuje nadleśnictwo Jabłonna, w zachodniej części arkusza nadleśnictwo Radziwiłłów, a w części centralnej nadleśnictwo Chojnów. W południowej części arkusza Kampinos występują nieliczne obszary leśne o ogra- niczonej powierzchni. Dominującymi typami siedliskowymi są: lasy świeŜe, lasy mieszane świeŜe i bory mieszane świeŜe. W drzewostanie przewaŜają: sosna zwyczajna, dąb szypułko- wy, brzoza i olsza. Kampinoski Park Narodowy utworzony został w 1959 roku. Powierzchnia parku wynosi 38 544 ha, zaś otuliny parku 37 756 ha. Park jest obszarem sieci Natura 2000, ponadto w 2000 roku został wpisany na listę rezerwatów biosfery (UNESCO MaB). Ten wyjątkowo cenny przyrodniczo teren jest chętnie odwiedzany przez turystów. Rocznie ich liczbę szacuje się na milion. Długość lokalnych szlaków turystycznych wynosi około 360 km. Głównymi szlakami turystycznymi w KPN są: ─ Główny Szlak Puszczy Kampinoskiej (Dziekanów Leśny – Wiersze – Brochów), ─ Północny Szlak Leśny im. Teofila Lenartowicza (Śladów – Piaski Królewskie – Janó- wek), ─ Południowy Szlak Leśny (Dziekanów Leśny – Granica – śelazowa Wola), ─ Południowy Szlak Krawędziowy (Kampinos – Granica – Leszno – Dąbrowa Leśna), ─ Północny Szlak Krawędziowy (Tułowice – Grochale Nowe – Modlin), Południowa część arkusza Kampinos jest terenem intensywnej działalności rolniczej. Prowadzi się tu głównie uprawę zbóŜ i buraka cukrowego oraz uprawy warzywnicze i sadownicze. Ponadto funkcjonuje tu przemysł spoŜywczy (Teresin, Szymanów). Przemysł na terenie arkusza Kampinos rozwinięty jest w niewielkim stopniu. Najwięk- szymi zakładami przemysłowymi na omawianym terenie są: Zakłady Chemiczne i Tworzyw Sztucznych „Boryszew” SA w Sochaczewie, Masterfoods Polska w KoŜuszkach, Bakoma SA Zakład Produkcyjny w ElŜbietowie, Przedsiębiorstwo Przemysłu ZboŜowo-Młynarskiego, PZZ SA Bydgoszcz – Zakład Produkcyjny w Teresinie, Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowla- nej Plecewice SA.

6 Do najwaŜniejszych szlaków komunikacyjnych na terenie arkusza Kampinos naleŜą: droga krajowa nr 2 przebiegająca w południowej części arkusza (Warszawa – Sochaczew) (polski odcinek europejskiego połączenia tranzytowego wschód – zachód E30 łącznie z ob- wodnicą koło Sochaczewa), droga wojewódzka nr 580 (Warszawa – Leszno – Sochaczew) oraz droga wojewódzka nr 705 (Sochaczew – Śladów). Przez obszar arkusza przebiega, rów- nolegle do drogi nr 2 (E30), linia kolejowa Warszawa – Frankfurt nad Odrą.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Kampinos omówiono, przede wszystkim, na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kampinos (Haisig, Wilanowski, 2005) (materiały autorskie, niepublikowane). Obszar objęty arkuszem Kampinos jest połoŜony w obrębie niecki warszawskiej, która stanowi środkową, najgłębszą część niecki brzeŜnej. Nieckę warszawską tworzą utwory kre- dowe, a wypełniają ją osady zaliczane do paleogenu, neogenu i czwartorzędu. Paleogen na omawianym obszarze reprezentują osady oligocenu, głównie piaski glaukonitowe, mułki oraz pyły i iły. W obrębie osadów neogeńskich występują dwa kompleksy – dolny (miocen) i górny (pliocen). W miocenie na morskich osadach oligocenu, sedymentacja piasków, mułków, iłów z przewarstwieniami węgla brunatnego odbywała się w rozległych i płytkich jeziorach słodkowodnych. W pliocenie, w rozległym śródlądowym jeziorzysku, miała miejsce sedymentacja iłów pstrych z przeławiceniami mułków i piasków drobnoziarnistych. Iły plioceńskie występują powszechnie poza dnem głębokich obniŜeń pod- łoŜa, a ich miąŜszość jest zmienna. Strop pliocenu wykazuje duŜe deniwelacje, których przy- czyną są zjawiska tektoniczne i glacitektoniczne. Utwory czwartorzędowe występują na całej powierzchni arkusza Kampinos (fig. 2). Ich miąŜszość jest zmienna, koło Młodzieszyna przekracza 120 m, natomiast w okolicach ElŜbie- towa wynosi 22,5 m, a w Chodakowie 8,5 m. Zlodowacenie narwi reprezentują na tym obszarze osady wypełniające dolinę wciętą w podłoŜe czwartorzędu o przebiegu Teresin – StrzyŜów (mułki zastoiskowe, gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe). Osadami z okresu zlodowacenia sanu są: iły, mułki i piaski zastoiskowe, powszechnie występujące gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe związane z recesją lądolodu. Gliny zwałowe zlodowacenia wilgi występują w postaci dziesię- ciometrowego, niezaburzonego poziomu na północ od linii Kampinos – Łazy – Wólka Smo- lana. Na południe od wspomnianej linii, gliny zwałowe wilgi wraz z glinami zlodowacenia sanu, tworzą jeden kompleks o miąŜszości osiągającej maksymalnie 70 m. Pozostałymi osadami zlodowacenia wilgi są mułki zastoiskowe (występujące lokalnie) oraz piaski i Ŝwiry

7 wodnolodowcowe, których miąŜszość dochodzi do 20 m. W czasie interglacjału mazowieckiego miała miejsce sedymentacja rzeczna. Piaski z okresu tego interglacjału o miąŜszości do 20 m stanowią uŜytkową warstwę wodonośną w rejonie Wólki Smolanej. Zlodowacenie odry reprezentowane jest przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, mułki i piaski zastoiskowe oraz powszechnie występujący kompleks glin zwałowych odsłaniający się na powierzchni w dolinie Pisi oraz w rejonie ujścia Utraty do Bzury. Na znacznej części obszaru arkusza wspomniany kompleks glin zwałowych jest pokryty osadami zlodowacenia warty. Stadiał dolny zlodowacenia warty został zapisany w postaci warstwy piasków i Ŝwirów wodnolo- dowcowych o kilkumetrowej miąŜszości, iłów i mułków zastoiskowych (lokalnie osiągają- cych miąŜszość 10 m) oraz kompleksu glin zwałowych. Gliny zwałowe zlodowacenia warty występują powszechnie na powierzchni terenu w południowej i środkowo-zachodniej części arkusza. Tworzą one zwarty poziom, rozcięty dolinami Utraty i Pisi, o miąŜszości lokalnie dochodzącej do 10 m. Z omawianego okresu pochodzą równieŜ piaski i Ŝwiry wstępujące w środkowej części arkusza. Stadiał środkowy reprezentowany jest przez: iły, mułki i piaski zastoiskowe okolic Sochaczewa oraz: piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe występujące na powierzchni terenu wzdłuŜ doliny Bzury w zachodniej części arkusza. Interglacjał eemski był okresem erozji i denudacji, tylko miejscami akumulowane były piaski i Ŝwiry rzeczne (głów- nie w dolinie Bzury). Osady zastoiskowe pochodzące z okresu zlodowacenia wisły, są powszechnie spotykane w środkowej części opisywanego terenu. Reprezentują one najmłodszą generację osadów zastoiska warszawskiego. MiąŜszość kompleksu osadów zastoiskowych jest zmienna, malejąca w kierunku południowym i południowo-wschodnim. Po spłynięciu wód zastoiska powszechnie zachodziły procesy denudacji i akumulacja rzeczna reprezento- wana przez osady rzeczne tarasów Wisły. Osady tarasu otwockiego osiągają miąŜszość 16 m w okolicach Nart. Osady tarasu falenickiego (zwanego takŜe kampinoskim) charakteryzują się zmienną miąŜszością, od 11 m w okolicach Konar do 13 m w rejonie Józefowa. Osady tarasu praskiego osiągają maksymalna miąŜszość około 14 m w rejonie Wólki Smolanej. Z okresu zlodowacenia wisły pochodzą równieŜ tarasy zalewowe Pisi i Utraty. Młod- szymi osadami na omawianym terenie są osady eoliczne występujące głównie na tarasach nadzalewowych Wisły (wydmy) oraz w środkowo-południowej i południowej części obszaru. Procesy eoliczne rozpoczęły się w najstarszym dryasie, osiągając maksimum swojego rozwoju w starszym dryasie. Wśród najmłodszych, holoceńskich osadów na obszarze arkusza Kampinos występują osady tarasów zalewowych Bzury, osady rzeczne wypełniające dna dolin Utraty i Pisi (fragmentarycznie równieŜ w dolinie Łasicy i Kanału Olszowieckiego) oraz torfy i namuły piaszczysto-humusowe den dolin i zagłębień bezodpływowych (Haisig, Wila- nowski, 2005).

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Kampinos na tle mapy geologicznej w skali 1:500 000 (wg Marksa, Bera, Gogoł- ka, Piotrowskiej, 2006) Czwartorzęd Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i Ŝwiry stoŜków napływowych Plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 21 – piaski, Ŝwiry i mułki jeziorne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lo- dowcowe Trzeciorzęd Miocen: 39 – iły, mułki, piaski i Ŝwiry z węglem brunatnym. Ciągi drobnych form rzeźby: moreny czołowe kemy Uwaga: przy opisie wydzieleń stratygraficznych zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

9 IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Kampinos występują dwa kompleksy litologiczno-surowcowe – ilasty, na który składają się iły zastoiskowe czwartorzędu, będące surowcem do produkcji ceramiki budowlanej oraz okruchowy, zbudowany z piasków, stanowiących kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa. Dotychczas udokumentowano 12 złóŜ: 2 iłów ceramiki budowlanej i 10 kruszywa naturalnego piaszczystego. Zestawienie udokumentowanych złóŜ kopalin wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz i in., 2009), ich stan zagospodarowania oraz klasyfikację sozologiczną przedstawiono w tabeli 1. Iły ceramiki budowlanej występują w okolicach miejscowości Plecewice. Są to plejsto- ceńskie iły zastoiskowe, udokumentowane (w kategorii B+C1) w złoŜach − „Plecewice I” o powierzchni 61,29 ha i „Plecewice II” o powierzchni 4,39 ha (Mazurkiewicz, 1959, 1961; Bujalska, 1976; Baczyńska, 1978; Rączaszek-Suchodolska, 1989, 1990; Janicki, 2007). MiąŜ- szość serii złoŜowej w obu złoŜach jest zbliŜona i wynosi od 2,0 do 14,1 m (śr. 10,2 m) − w złoŜu „Plecewice I” oraz od 5,9 do 10,9 m (śr. 7,6) – w złoŜu „Plecewice II”. Nadkład sta- nowią piaski róŜnoziarniste (źle wysortowane z domieszką Ŝwiru) oraz górne partie iłów o duŜym, ponadnormatywnym zamargleniu. Grubość nadkładu jest zmienna i wynosi od 0,0 do 4,2 m (średnio 2,7 m) w złoŜu „Plecewice I” i od 1,8 do 4,8 m (średnio 2,8 m) w złoŜu „Plecewice II”. Utworami podścielającymi są piaski drobnoziarniste, mułki oraz lokalnie Ŝwi- ry. Zawartość margla w ziarnach >0,5 mm zmienia się od wartości zerowej do 0,39% i średnio wynosi 0,04%, skurczliwość wysychania waha się od 7,4 do 10,4% (średnio 8,3). Wytrzymałość na ściskanie tworzywa ceramicznego, wypalonego w temperaturze 900°C przy nasiąkliwości od 19,0 do 21,8 % wag. (średnio 20,5) wynosi średnio 20,3 MPa. Parametry jakościowe kopaliny ilastej kwalifikują surowiec ze złoŜa „Plecewice I” do produkcji wyrobów grubościennych, cegły pełnej i dziurawki (Janicki, 2007). Podobnymi parametrami jakościowymi charakteryzuje się surowiec ilasty ze złoŜa „Plecewice II” (Rącza- szek-Suchodolska, 1990). Zasoby przemysłowe tego złoŜa w wyniku wieloletniej eksploatacji uległy wyczerpaniu, a pozostałe w złoŜu zasoby bilansowe kwalifikują się do wykreślenia z bilansu.

10 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Wydobycie Nr Kategoria Stan zagospoda- Zastosowanie Klasyfikacja Wiek kompleksu bilansowe (tys. ton, Przyczyny kon- złoŜa Nazwa Rodzaj rozpoznania rowania złoŜa 3* kopaliny złóŜ litologiczno- (tys. ton, tys. m ) fliktowości na złoŜa kopaliny surowcowego tys. m3*) złoŜa mapie Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2008 (Wołkowicz i in., 2009) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Mistrzewice 1 p Q 2 279 C * Z – Skb, Sd 4 A – Nowe 1 Mistrzewice 2 p Q 247 C G 0 Skb, Sd 4 A – Stare II-p.A* 1 Mistrzewice 3 p Q 51 C G 14 Skb, Sd 4 A – Stare II-p.B* 1 Mistrzewice 4 p Q 60 C * Z – Skb, Sd 4 A – Stare 1

11 11 * 5 Malanowo p Q 93 C1 Z – Skb, Sd 4 B K * 6 Plecewice II i(ic) Q 280 B+C1 Z – Scb 4 A – * * 7 Plecewice I i(ic) Q 3 193 B+C1 G 83 Scb 4 B W

8 Janów II p Q 174 C1 N – Skb, Sd 4 B K

9 Janów I p Q 103 C1 Z – Skb, Sd 4 B K Mistrzewice 10 p Q 398 C Z – Skb, Sd 4 A – Nowe II 1

11 Janów p Q 68 C1 N – Skb, Sd 4 B K

12 śuków* p Q 23 C1 Z – Skb, Sd 4 A – Rubryka 2: * – złoŜe częściowo połoŜone w granicach arkusza Sochaczew (520); Rubryka 3: i(ic) – iły ceramiki budowlanej, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorzęd; * Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych – B, C1; C1 – złoŜe o zasobach zarejestrowanych (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, N – niezagospodarowane Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: 4 – złoŜe powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: A – złoŜe mało konfliktowe, moŜliwe do zagospodarowania bez większych ograniczeń, B – złoŜe konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, W – strefa ochrony ujęcia wody pitnej

Kruszywo naturalne piaszczyste udokumentowano w dziesięciu złoŜach: „Mistrzewice Nowe” (Jankowska, 1983), „Mistrzewice Nowe II” (Siliwończuk, Załuski, 1993; Kałuziak, Gił- ka, 2000), „Janów II” (Janicki, Piotrowska, 2000), „Janów I” (Janicki, 1999a), „Janów” (Sob- czuk i in., 1998; Janicki, 1999b), „Malanowo” (Trochimczuk, 1993), „Mistrzewice Stare II-p.A” (Kałuziak, 2001), „Mistrzewice Stare II-p.B” (Janicki, 2003) „Mistrzewice Stare” (Kociszewska- Musiał, 1987) i „śuków” (Janicki, 2001). ZłoŜa „Mistrzewice Nowe”, „Malanowo” i „Mistrzewice Stare” mają dokumentację ą * Ŝ ą uproszczon (C1 – zło e o zasobach zarejestrowanych), natomiast pozostałe s udokumentowane w kat. C1. ZłoŜa „Mistrzewice Nowe”, „Mistrzewice Stare II-p.A” , „Mistrzewice Stare II-p.B” oraz „śuków” (dwa pola zachodnie) częściowo są połoŜone na sąsiednim arkuszu Sochaczew (520). Wszystkie złoŜa są zbudowane z osadów o podobnej genezie i wykształceniu. Są to ty- powe osady rzeczne tzw. stoŜka napływowego Bzury, charakteryzujące się wysokim punktem piaskowym (zawartością ziaren o średnicy do 2 mm) i stosunkowo niską zawartością pyłów mineralnych (tabela 2). Jedynym większym złoŜem piasków są „Mistrzewice Nowe” o powierzchni 12,03 ha. Pozostałe złoŜa zajmują małe powierzchnie – od 0,95 ha („śuków”) do nieco powyŜej 1 ha („Malanowo”, „Mistrzewice Stare”, „Mistrzewice Stare II”). ZłoŜa mają formę pokładową i są zawodnione (poziom wodonośny występuje średnio na głębokości około 4 m). Grubość warstwy złoŜowej jest zmienna i wynosi od 2,9 m („Mistrzewice Stare”) do ponad 13 m („Mi- strzewice Nowe”). Nadkład stanowi gleba („śuków”) lub piaski pylaste o grubości do 1,9 m („Mistrzewice Nowe”). Kruszywo naturalne (piaski średnio- i drobnoziarniste) charakteryzuje się średnim punktem piaskowym wynoszącym od 77,5% wag. („Mistrzewice Stare II-p.B) do 98,1% wag. („Janów I”) i średnią zawartością pyłów mineralnych od 0,5% wag. („Mistrzewice Nowe”) do 2,0% wag. („Mistrzewice Nowe”). Gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym zmienia się od 1740 do 1850 kg/m3. Ze względu na duŜą zawartość frakcji piaszczystej oraz zanieczyszczenia Ŝelaziste, kruszywo z tych złóŜ znajduje zastosowanie głównie w drogownictwie (budowa i renowacja dróg), w mniejszym stopniu w budownictwie. Opisane złoŜa zawierają kopaliny pospolite, powszechnie występujące i łatwo dostępne, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widzenia ich ochrony do złóŜ klasy 4, stosując kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złóŜ kopalin stałych (Zasady dok..., 2002). Klasyfi- kację sozologiczną złóŜ przeprowadzono uwzględniając stopień kolizyjności ich eksploatacji

12 w odniesieniu do róŜnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego (Instrukcja..., 2005). Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ kruszywa piaszczystego Zawartość pyłów MiąŜszość Grubość Zawartość zia- Nr mineralnych Pow. złoŜa nadkładu Warunki ren złoŜa Nazwa o ϕ < 0,063 mm złoŜa (m) (m) hydrogeolo- o ϕ do 2 mm (%) na złoŜa (%) (ha) (od–do; (od–do; giczne (od–do; mapie (od–do; śr.) śr.) śr.) śr.) 1 2 3 4 5 6 7 8 Mistrzewice 11,0–14,6; 0,4–4,0 60,8–100; 0,1–4,7; 1 12,03 zawodnione Nowe 13,1 1,9 91,0 0,5 Mistrzewice 1,6–9,5; 0,0–2,2; częściowo 40,1–100; 0,1–1,9; 2 2,74 Stare II-p.A 5,2 0,7 zawodnione 77,5 0,7 Mistrzewice 2,5–9,2; 0,0–2,2; częściowo 68,8–89,5; 0,7–1,1; 3 1,35 Stare II-p.B 5,5 0,7 zawodnione 80,2 0,8 Mistrzewice 2,2–4,0; 0,6–2,3; częściowo 4 1,32 śr. 92,0 śr. 2,0 Stare 2,9 1,3 zawodnione 5,5–6,1; 0,9–1,5; częściowo 85,5–96,5; 0,2–0,7; 5 Malanowo 1,02 6,0 1,1 zawodnione 91,3 0,5 5,6–6,2; 0,8–1,4; częściowo 95,7–98,7; 0,8–3,0; 8 Janów II 1,64 5,9 1,1 zawodnione 97,4 1,3 5,8–6,5; 0,5–1,2; częściowo 97,3–99,3; 0,6–2,0; 9 Janów I 1,44 6,2 0,8 zawodnione 98,1 1,6 Mistrzewice 3,9–9,0; 0,0–3,8; częściowo 39,3–99,8; 0,1–1,7; 10 3,02 Nowe II 6,8 1,6 zawodnione 80,4 0,6 4,7–5,3; 0,5–0,7; częściowo 90,8–99,9; 11 Janów 1,18 0,2–0,3 5,0 0,6 zawodnione 96,1 3,0–6,0; 0,2–0,5; częściowo 89,7–98,4; 0,4–3,2; 12 śuków 0,95 4,3 0,3 zawodnione 95,2 1,5

Z tego względu złoŜa kruszywa piaszczystego: „Janów”, „Janów I”, „Janów II”, „Mala- nowo” oraz złoŜe iłów „Plecewice I” zaliczono do klasy B, czyli konfliktowych moŜliwych do eksploatacji po spełnieniu wymogów ochrony środowiska określonych na podstawie kom- pleksowej oceny oddziaływania na środowisko zakładu wydobywczo-przeróbczego. ZłoŜe „Plecewice I” połoŜone jest w strefie ochronnej ujęcia wody pitnej, natomiast wymienione powyŜej złoŜa piasków udokumentowano w obszarze otuliny Kampinoskiego Parku Narodo- wego. Pozostałe złoŜa zaliczono do klasy A, czyli mało konfliktowych (tabela 1).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Kampinos wydobycie kopalin prowadzone jest obecnie na niewielką skalę w okolicach miejscowości: Plecewice (iły ceramiki budowlanej) oraz Mi- strzewice Stare (kruszywo piaszczyste). Górnictwo i przetwórstwo kopalin ograniczone jest do wydobycia iłów ceramiki budowlanej ze złoŜa „Plecewice I” (83 tys. m3 w roku 2008) oraz kruszywa naturalnego piaszczystego ze złoŜa „Mistrzewice Stare II-p.B (w ilości około

13 14 tys. ton w roku 2008). ZłoŜe piasków „Mistrzewice Stare II-p.A” jest eksploatowane okresowo (brak wydobycia w latach 2007–2008). UŜytkownicy eksploatowanych złóŜ posiadają waŜne koncesje, a złoŜa mają zatwierdzone obszary i tereny górnicze. Koncesjobiorcą i uŜytkownikiem złoŜa „Plecewice I” jest Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej SA z siedzibą w Plecewicach. Koncesja na eksploatację iłów ceramiki budowlanej (wydana w lipcu 1993 r.) jest waŜna do końca roku 2011. Obszar i teren górniczy mają powierzchnie po 60,58 ha. Po zakończeniu wydobycia (eksploatacja prowadzona jest systemem ścianowym) planuje się przeprowadzenie rekultywacji w kierunku rolnym. Iły zastoiskowe ze złoŜa „Plecewice I” stanowią surowiec ilasty ceramiki budowlanej na potrzeby cegielni w Plecewicach. Wydobycia iłów ze złoŜa „Plecewice II” zaniechano z końcem 1998 roku pozostawiając nierozliczone bilansowe zasoby iłów ceramiki budowlanej na poziomie 280 tys. m3. Zawod- nione wyrobisko wgłębne ulega stopniowej samorekultywacji. ZłoŜe „Mistrzewice Stare II-p.B jest zagospodarowane przez spółkę cywilną „Kopalnia Piasku, D. i W. Boreccy” z siedzibą w Mistrzewicach Starych. Jest ona równieŜ właścicielem gruntów, na których znajduje się udokumentowane złoŜe. Koncesja jest waŜna do końca sierpnia 2010 r., obszar górniczy ma powierzchnię 1,34 ha (w dwóch polach – zachodnim i wschodnim o powierzchniach odpowiednio 0,32 i 1,03 ha), a teren górniczy 3,05 ha. Eks- ploatacja prowadzona jest systemem odkrywkowym, dwoma wyrobiskami wgłębnymi na łącznej powierzchni około 1,0 ha. Nadkład składowany jest na tymczasowym zwałowisku zewnętrznym usytuowanym na obrzeŜach złoŜa. Wysoki poziom wód gruntowych powoduje zawodnienie wyrobisk i konieczność częściowej eksploatacji spod wody. Przez tę samą spółkę eksploatowane jest okresowo złoŜe „Mistrzewice Stare II-p.A. Koncesja jest waŜna do końca 2011 roku, obszar górniczy ma powierzchnię 2,74 ha (w trzech odrębnych polach o powierzchniach odpowiednio 1,01, 0,83 i 0,91 ha), a teren górniczy 4,61 ha. Wydobycia piasków ze złoŜa „śuków” zaniechano z końcem 2005 roku. Eksploatację prowadzono w obrębie 4 pól górniczych, pozostawiając wyrobiska poeksploatacyjne o powierzchni kilku arów kaŜde, obecnie zalane wodą i ulegające samorekultywacji poprzez zara- stanie. Zasoby zostały rozliczone odpowiednim dodatkiem do dokumentacji. Eksploatację piasków ze złoŜa „Malanowo” zaniechano w końcu roku 1996 pozostawia- jąc bilansowe zasoby piasków na poziomie ponad 92 tys. ton. Zawodnione wyrobisko wgłęb- ne uległo zaawansowanej samorekultywacji. Zasoby geologiczne złoŜa równieŜ zostały rozliczone stosownym dodatkiem.

14 Eksploatowane od 1993 roku złoŜe kruszywa piaszczystego „Mistrzewice Nowe II” zo- stało zaniechane z końcem 1996 roku. W złoŜu pozostały bilansowe zasoby piasków na poziomie ponad 398 tys. ton. Śladem po działalności górniczej jest zawodnione i ulegające po- stępującej samorekultywacji wyrobisko wgłębne. Pomimo wydania w roku 2001, waŜnej do końca 2010 roku koncesji, eksploatacji piasków nie wznowiono. Eksploatacja złoŜa „Mistrzewice Nowe” rozpoczęta w roku 1982 została zaniechana w końcu lat osiemdziesiątych. W złoŜu pozostawiono znaczne, zasoby geologiczne kruszywa piaszczystego (2 279 tys. ton). Kruszywo z tego złoŜa moŜe być eksploatowane w ograniczonym zakresie ze wzglądu zawodnienie warstwy złoŜowej i połoŜenie w otulinie Kampino- skiego Parku Narodowego. Eksploatację złoŜa „Mistrzewice Stare” zakończono w roku 1996, a złoŜa „Janów I” z końcem roku 2004. W ich granicach pozostawiono zasoby odpowiednio rzędu 60 i 99 tys. ton piasków budowlanych. Śladem po działalności górniczej w tych obszarach są ulegające postępującej samorekultywacji, zawodnione wyrobiska wgłębne o powierzchniach kilku arów. Dotychczas nie ubiegano się o przyznanie koncesji na eksploatację kruszywa ze złóŜ „Janów” i „Janów II”. Na obszarze arkusza Kampinos nie stwierdzono punktów niekoncesjonowanej eksploatacji, w których prowadzone jest obecnie wydobycie kopaliny na większą skalę. W czasie zwiadu terenowego odnotowano kilka zawodnionych wyrobisk, z których prawdopodobnie okresowo prowadzi się nielegalną eksploatację piasków pod pozorem budowy stawów ryb- nych. Zawodnione wyrobiska piasków o powierzchni około 0,2–0,5 ha odnotowano w rejonie Brochowa, Mistrzewic Starych i Brochocina. W czasie zwiadu terenowego w okolicach Mi- strzewic Starych (przy granicy z obszarem perspektywicznym piasków) odnotowano ślady eksploatacji na niewielką skalę.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza został dość dobrze rozpoznany pod względem występowania kopalin. Na podstawie analizy dostępnych materiałów i opracowań złoŜowych (Dziak, Liwski, 1958; Majewski, 1970; Marciniak, 1980; OstrzyŜek, Dembek, 1996; Solarski, Jórczak, 1979; Szu- mański, 1960) oraz zwiadu terenowego wyznaczono obszary perspektywiczne kruszywa piaszczystego. Zaznaczono równieŜ obszary negatywnego rozpoznania dla piasków i Ŝwirów, piasków, iłów ceramiki budowlanej oraz torfów.

15 PowyŜsze materiały, po skonfrontowaniu z kryteriami bilansowości złóŜ kopalin usta- lonymi przez Ministra Środowiska (Kryteria bilans..., 2007) oraz warunkami ochrony środo- wiska naturalnego nie dały podstaw do wyznaczenia obszarów prognostycznych dla udokumentowania złóŜ tych kopalin. Ogółem wyznaczono cztery obszary perspektywiczne występowania piasków: w okolicach Janowa, wsi Mistrzewice Nowe i Mistrzewice Stare oraz w rejonie na wschód od Mala- nowa. Są to osady rzeczne doliny Bzury, wykształcone jako piaski róŜnoziarniste z wkładka- mi Ŝwirów i piasków pylastych (rejon złoŜa „Mistrzewice Stare II”) oraz piaski wydmowe. Obszar perspektywiczny dla udokumentowania kruszywa naturalnego piaszczystego Mistrzewice Nowe – Mistrzewice Stare zlokalizowany jest w obrębie tarasu zalewowego Bzury, przy granicy z arkuszem Sochaczew i dalej na obszarze tego arkusza. Występują tu utwory piaszczyste o miąŜszości od kilku do ponad 10 m (lokalnie równieŜ soczewki piaszczysto-Ŝwirowe) pod nadkładem gleby i piasków pylastych o grubości do 2 m (Solarski, Jór- czak, 1979). Badań jakościowych piasków nie wykonano. Obszary perspektywiczne okolic Janowa i Malanowa połoŜone są w obrębie otuliny Kampinoskiego Parku Narodowego, co w znacznym stopniu ogranicza moŜliwości zagospodarowania tych zasobów kruszywa piaszczystego. Przeprowadzone w latach 60. i 70. zwiady geologiczne za złoŜami kruszywa naturalnego, pozwoliły wyznaczyć szereg obszarów o negatywnych wynikach rozpoznania. NaleŜy do nich pas ciągnący się wzdłuŜ doliny Bzury od miejscowości Janów po Chodaków oraz okolice miejscowości Paprotnia i Seroki w gminie Teresin (Szumański, 1960; Majewski, 1970). W badanych obszarach doliny Bzury przewaŜają piaski pylaste o miąŜszości do kilkunastu metrów, a osady piaszczysto-Ŝwirowe występują w formie niewielkich gniazd o nieznacznej miąŜszości. Piaski o niskim zapyleniu mają zwykle 1–2 m miąŜszości i często występują na przemian z mułkami. Takie wykształcenie osadów nie kwalifikuje tego rejonu jako perspek- tywicznego dla udokumentowania złóŜ kruszywa naturalnego. Do obszarów negatywnego rozpoznania piasków i Ŝwirów naleŜą równieŜ okolice To- połowej i Wymysłowa w gminie Sochaczew (Majewski, 1970). Występują tu w przewadze drobnoziarniste piaski pylaste oraz piaski gliniaste o miąŜszości do kilkunastu metrów. Osady piaszczysto-Ŝwirowe występują w formie gniazd o nieznacznej miąŜszości. Zestawienie wyników prac zwiadowczych za złoŜami surowców ilastych, pozwoliło na wyznaczenie dwóch obszarów o negatywnych wynikach rozpoznania; na wschód od Kam- pinosu i w okolicach miejscowości Wola Pasikońska. Sondami do głębokości 5–6 m nawier- cono tu wystąpienia glin zwałowych i piasków gliniastych (Marciniak, 1980).

16 Torfy na omawianym obszarze występują na terenie Kampinoskiego Parku Narodowe- go i jego otuliny (OstrzyŜek, Dembek, 1996). W wyniku badań torfowisk tego rejonu w latach 50. zlokalizowano obszary negatywnego rozpoznania torfów (Dziak, Liwski, 1958). Torfy mają średnią miąŜszość poniŜej 1 m, a ich popielność wynosi od 15 do 30%. Obszary naj- większych torfowisk występują w rejonie Lasocina, Bielin, Łaz Leśnych i Józefowa oraz w dolinie rzeki Utrata. Największe torfowiska występują na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego, gdzie zabroniona jest jakakolwiek działalność gospodarcza.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Kampinos naleŜy do zlewni rzeki Bzury, lewego dopływu Wisły. Bez- pośrednio przez Bzurę odwadniana jest tylko północno-zachodnia część arkusza, pozostały obszar odwadniany jest przez zlewnie prawobrzeŜnych dopływów Bzury: Utraty, Pisi, Łasicy wraz z Kanałem Olszowieckim. Bzura stanowi dla północnej części omawianego obszaru regionalną bazę drenaŜu, od jej stanów uzaleŜniony jest poziom wód powierzchniowych i podziemnych. Bzura jest rzeką nieuregulowaną, jej naturalne koryto silnie meandruje tworząc liczne zakola. Stan ogólny wód Bzury (jednolita część wód „Bzura od Rawki do ujścia” PLRW20002427299, punkt pomiarowo – kontrolny Wyszogród – poza granicą arkusza) oceniono jako zły (Monitoring…, 2008). Największą powierzchnie w granicach arkusza Kampinos zajmuje zlewnia Utraty i jej lewobrzeŜnego dopływu – Teresinki. Utrata odwadnia centralną część obszaru arkusza. Rzeka na odcinku od śelazowej Woli do ujścia płynie głęboko wciętym w teren korytem (10–15 m), powyŜej jej dolina jest szeroka z licznymi podmokłymi łąkami. Rzeka zasilana jest niewielką ilością dopływów typu naturalnego oraz wieloma rowami melioracyjnymi. Stan ogólny jednolitej części wód „Utrata od Rokitnicy do ujścia” PLRW200019272899 został oceniony jako zły (Monitoring…, 2008). Obszar Kampinoskiego Parku Narodowego niemal w całości połoŜony jest w zlewni Łasicy. Rzeka ta została w okresie międzywojennym i później w latach 1968–1970, zmelio- rowana i od tego czasu nazywana jest kanałem. Stan ogólny jednolitej części wód „Łasica od Kanału Zaborowskiego” PLRW200024272969 (punkt pomiarowo-kontrolny Tułowice, poza obszarem arkusza) został określony jako zły (Monitoring…, 2008).

17 Kanał Olszowiecki będący lewym dopływem Łasicy, bierze początek w okolicach wsi Kampinos. Powstał w okresie międzywojennym i częściowo w 1941 r. Płynie niemal równole- gle do Łasicy i skarpy poziomu błońskiego. Kanał odwadnia południowo-zachodnią i południowo-środkową część Kampinoskiego Parku Narodowego. Pomiary monitoringowe wskazują na zły stan ogólny jednolitej części wód „Kanał Olszowiecki” PLRW2000232729689 (punkt pomiarowo-kontrolny Lasocin) (Monitoring…, 2008). Pisia na obszarze arkusza Kampinos płynie dość szerokim, naturalnym korytem. Od- wadnia niewielki fragment arkusza przy południowej i południowo-zachodniej jego granicy. Badania monitoringowe Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska przeprowadzone w 2008 roku wykazały dla jednolitej części wód „Pisia od zrzutu ścieków z oczyszczalni (w śyrardowie, poza obszarem arkusza)” PLRW2000192727699 zły ogólny stan wód (Moni- toring…, 2008). W ramach ponadlokalnego programu specjalnego ,,Dolina Utraty” planowana jest budowa zbiornika retencyjnego ,,Gnatowice – Zawady” m. in. o funkcji przeciwpowodziowej i proekologicznej (Plan odnowy…, 2008)

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne opisywanego obszaru są bardzo zróŜnicowane. Północna część arkusza połoŜona jest w obrębie jednostki hydrogeologicznej typu dolinnego, pozostała część charakteryzuje się cechami typowymi dla jednostki typu wysoczyznowego. Znaczenie uŜytkowe na terenie arkusza Kampinos mają wody czwartorzędowego i paleogeńsko-neogeńskiego piętra wodonośnego. Wody piętra kredowego z uwagi na minera- lizację rzędu 2–3 g/dm3 nie mają znaczenia uŜytkowego (Przytuła, Cabalska, Modliński, 2000). Czwartorzędowe piętro wodonośne na terenie arkusza Kampinos ma kluczowe znaczenie w zaopatrzeniu w wodę do picia. W północnej części arkusza warstwę wodonośną stano- wią piaszczysto-Ŝwirowe osady tarasu kampinoskiego. Zwierciadło wody o charakterze swobodnym znajduje się na ogół na głębokości do 5 m p.p.t.. MiąŜszość warstwy wodonośnej dochodzi do 40 m, a potencjalną wydajność studni określono na 50–70 m3/h (Krogulec, 2004). Zasilanie warstwy wodonośnej na obszarze tarasu kampinoskiego odbywa się na drodze infiltracji opadów atmosferycznych oraz w mniejszym stopniu poprzez dopływ lateralny od strony akumulacyjno-erozyjnego poziomu warszawsko-błońskiego. Wody podziemne tarasu kampinoskiego drenowane są przez Wisłę, Bzurę, i Łasicę z Kanałem Olszowieckim.

18 Na północnym zachodzie, w rejonie otuliny Kampinoskiego Parku Narodowego, głów- ny uŜytkowy poziom wodonośny jest związany z występowaniem rozległego, głębokiego obniŜenia wypełnionego osadami piaszczystymi o miąŜszości powyŜej 40 m. Jest to zasobny zbiornik wód, w którym swobodne zwierciadło jest połoŜone na głębokości do 5 m. Poten- cjalna wydajność studni mieści się w przedziale 70–120 m3/h (Przytuła, Cabalska, Modliński, 2000). W południowej części opisywanego arkusza, czwartorzędowe piętro wodonośne jest związane z osadami wodnolodowcowymi i akumulacyjno-erozyjnego poziomu warszawsko- błońskiego. Występują tu zwykle dwie warstwy wodonośne: przypowierzchniowa i wgłębna. Znaczenie uŜytkowe w południowo-zachodniej części obszaru arkusza ma warstwa przypowierzchniowa związana z utworami piaszczysto-pylastymi interglacjału mazowieckiego lub międzymorenowymi osadami zlodowacenia odry i warty o miąŜszości od 5 do 10 m, lokalnie dochodzącej do 20 m. Zwierciadło wody podziemnej, zwykle o charakterze swobodnym, wy- stępuje na głębokości od 5 do 15 m (lokalnie głębiej). Wydajność potencjalna studni mieści się w przedziale 10–30 m3/h choć miejscami osiąga tylko 10 m3/h. Zasilanie warstwy wodo- nośnej zachodzi na drodze infiltracji opadów atmosferycznych. DrenaŜ odbywa się w kierunku Utraty i Bzury. Na obszarze arkusza najwięcej wody eksploatuje się z czwartorzędowego ujęcia wód podziemnych zlokalizowanego w Wólce Smolanej (teren otuliny KPN). Aktualny pobór z ujęcia wynosi około 350 m3/h, przy czym jest to w przybliŜeniu połowa zasobów eksploatacyjnych ujęcia. Opisywane ujęcie posiada udokumentowany zasięg leja depresji o powierzchni przekraczającej 10 km2 (Krogulec, 2004). W 1996 roku wyznaczono zasięg strefy ochronnej obejmujący obszar 25-letniego dopływu do ujęcia (strefa ochrony pośredniej). Inne większe ujęcia wód podziemnych, których zasoby eksploatacyjne są wyŜsze niŜ 50 m3/h są zlokalizowane w: Szczytnie, Januszówku, KoŜuszkach i na wschód od Teresina. W celu zwiększenia eksploatacji wody podziemnej w rejonie Chodakowa przeprowadzono hydrogeologiczne prace dokumentacyjne w okolicach miejscowości śuków (obszar śuków–Witkowice–Radziwiłka) połoŜonej na zachodnim brzegu Bzury. Zaprojektowano i wykonano tu ujęcie barierowe o zasobach eksploatacyjnych wynoszących 637 m3/h, jednak- Ŝe pomimo duŜego zapotrzebowania na wodę eksploatację podjęto z jednej studni i tylko dla celów rolniczych (deszczownia) (Program…, 2004).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Kampinos na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w ośrodku porowym, 2 – obszar najwyŜszej ochrony, 3 – obszar wysokiej ochrony Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 214 – Działdowo, czwartorzęd (Q), 215A – Sub- niecka warszawska – część centralna, trzeciorzęd (Tr), 222 – Dolina środkowej Wisły, czwartorzęd (Q)

Cały obszar arkusza Kampinos połoŜony jest w granicach nieudokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych Subniecka Warszawska – część centralna (nr 215 A) (Kleczkowski, 1990; fig. 3) Jest to zbiornik o charakterze porowym. Północna część omawianego obszaru naleŜy do czwartorzędowego głównego zbiornika wód podziemnych Dolina środkowej Wisły (Warszawa–Puławy) nr 222. Na przewaŜającym terenie izolacja pierwszej uŜytkowej warstwy wodonośnej zbiornika jest bardzo słaba (2–10 m) lub praktycznie jej brak (<2 m). Statyczne zwierciadło wody występuje na rzędnych od 80 m n.p.m. do ok. 73 m n.p.m., to jest na głębokości od 3 do 11 m. Średnia głębokość ujęć czwartorzędowych na terenie zbiornika wynosi 60 m a wydajność od kilku do 140 m3/h. Zbiornik charakteryzuje się duŜą zasobnością i łatwą odnawialnością wód podziemnych (Oficjalska, Włostowski, 1996).

20 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 521 – Kampinos, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnych za- wartościach (mediany) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych przy opracowywaniu „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pa- sieczna, 1995) − opróbowanie w siatce 5x5 km oraz „Atlasu geochemicznego Warszawy i okolic 1: 100 000” (Lis, 1992) − opróbowanie w siatce 1x1 km. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania były metale, których źródłem są zanieczyszczenia antro- pogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Próbki mineralizo- wano w kwasie solnym w ciągu 1 godziny. Do analiz gleb prezentowanych w„Atlasie geochemicznym Polski” stosowano HCl 1:4 w temp. 90oC, natomiast w „Atlasie geochemicznym Warszawy”, zastosowano HCl 1:5 w temp. 95oC. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV- AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz

21 stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAE- A/Soil 7). Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 521 – dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Kampinos bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 521 – Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Kampinos

Metale N=120 N=120 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–24 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 14 –115 36 27 Cr Chrom 50 150 500 1–5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 5–224 22 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–4,1 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–4 1 2 Cu Miedź 30 150 600 1–91 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–10 3 3 Pb Ołów 50 100 600 4–35 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,22 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 521 – Kampinos 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 118 2 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 120 wy Prawo wodne, Cr Chrom 120 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 118 2 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 118 1 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 120 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 118 2 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 120 2) Pb Ołów 120 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych ą Hg Rtęć 120 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 521 – Kampinos do poszczególnych grup uŜytkowa- zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, nia (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 114 3 3 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

22 Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2, czy 1 próbka na około 1 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punk- tów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, B i C zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. Przy klasyfikacji wyniki badań geochemicznych odniesiono do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w w/w Rozporządzeniu..., 2002, zgodnie z zalece- niem „glebę lub ziemię uznaje się za zanieczyszczoną, gdy stęŜenie co najmniej jednej substancji przekracza wartość dopuszczalną”. Na mapie umieszczono symbol pierwiastka decy- dującego o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu i rtęci w badanych glebach arkusza są niŜsze od przeciętnych zawartości tych pierwiastków (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski lub im równe. WyŜszą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość baru. Pod względem zawartości metali 96% (114 spośród badanych próbek) spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard uŜytków rolnych, gruntów leśnych oraz za- drzewionych i zakrzewionych nieuŜytków, a takŜe gruntów zabudowanych i zurbanizowa- nych) naleŜy 4% (2 próbki) analizowanych gleb, zaklasyfikowanych ze względu na wzboga- cenie w cynk (punkty: 96, 99) oraz miedź (punkt: 15). Do grupy C (standard terenów przemy- słowych, uŜytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) zaliczono 3 z analizowanych pró- bek gruntu z uwagi na zawartości arsenu i kadmu.

23 Próbki gleb zakwalifikowane do kategorii B ze względu na zawartości cynku w punkcie 96 (224 mg/kg) i 99 (101 mg/kg) oraz miedzi w punkcie 15 (82 mg/kg) znajdują się w pobliŜu dróg lokalnych, a koncentracja ma prawdopodobnie charakter antropogeniczny. Anomalne zawartości arsenu w punkcie 26 i 31 (odpowiednio 24 mg/kg i 20 mg/kg) oraz kadmu w punkcie 30 (4,1 mg/kg) występują w aluwialnych glebach Kanału Olszowiec- kiego, połoŜonych na północ od miejscowości Kampinos. Charakter osadów aluwialnych (podwyŜszona zawartość minerałów ilastych i substancji organicznej) sprzyja naturalnej koncentracji pierwiastków, a materiał aluwialny jest wzbogacony chemicznie głównie w wyniku drenaŜu utworów czwartorzędowych obszaru zlewni oraz zanieczyszczeń antropogenicznych. Z uwagi na zbyt niską oraz nierównomierną gęstość opróbowania, dane prezentowane na mapie nie umoŜliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Osady powstają na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzający się materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów są równieŜ substancje wytrącają- ce się z wody. W osadach zatrzymywane są takŜe zawiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi oraz unieruchamiana jest w nich większość potencjalnie szkodliwych metali i związków organicznych trafiających do rzek i jezior. Zanieczyszczone osady mogą szkodliwe oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośrednio na zdrowia człowieka. Wstępujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się łańcuchu zywieniowym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów wodnych, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego po- ruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów. TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mo- gą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami

24 (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Tabela 4 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL.

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem pla-

25 zmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą kró- lewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawartości wielopierścienio- wych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)- perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o przekroczonych wartośELciach P (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PMŚ (Państwowy Monitoring Środowiska na rzece Utracie w śelazowej Woli, z którego próbki do badań pobierane co trzy lata. Osady rzeczne charakteryzują się nieznacznie podwyŜszonymi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zwłaszcza chromu, ołowiu i miedzi (tabela 5). Są to zawarto- ści niŜsze od dopuszczalnych ich stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. oraz od ich wartoś ci PEL. TakŜe stęŜenia wielopierścieniowych węglo- wodorów aromatycznych oraz polichlorowanych bifenyli, w których te związki obecne są

26 w osadach, są niŜsze niŜ dopuszczalne stęŜenia wg Rozporządzenia MŚ i niŜsze od ich warto- ści PEL. Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach rzecznych (mg/kg) Utrata Pierwiastek śelazowa Wola 2009 r. Arsen (As) <3 Chrom (Cr) 24 Cynk (Zn) 70 Kadm (Cd) 0,6 Miedź (Cu) 18 Nikiel (Ni) 5 Ołów (Pb) 17 Rtęć (Hg) 0,030

WWA 11 WWA* 0,174

WWA 7 WWA** 0,120 PCB*** 0,0011 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

27 Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od 15,6 do 51,3 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi 29,8 nGy/h i jest niŜsza od śred- niej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od 11,2 do 53,5 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej 30,8 nGy/h. NajwyŜszymi war- tościami promieniowania (30–50 nGy/h) cechują się gliny zwałowe zlodowacenia środkowo- polskiego występujące w południowej części badanego obszaru oraz utwory zastoiskowe i jeziorne (iły, mułki i piaski) zalegające w części centralnej. Osady rzeczne związane z doliną Wisły, a takŜe piaski eoliczne i torfy – utwory domi- nujące w północnej części arkusza – charakteryzują się z reguły niŜszymi wartościami promieniowania gamma od ok. 15 nGy/h do ok. 25 nGy/h. Wyjątkiem są występujące lokalnie mady i mułki zlodowacenia północnopolskiego, cechujące się nieco wyŜszą promieniotwór- czością (ok. 40 nGy/h). StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od 0,0 do 2,8 kBq/m2 wzdłuŜ profilu zachodniego, a wzdłuŜ profilu wschodniego od 0,6 do 9,2 kBq/m2.

28 521W PROFIL ZACHODNI 521E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5797521 5798583

5795746 5795693 m m 5793591 5793779

5784670 5791771

5782707 5787776

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 29 29

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5797521 5798583

5795746 5795693 m m 5793591 5793779

5784670 5791771

5782707 5787776

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Kampinos (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmo- dyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜliwiające póź- niejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpadów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, ─ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których moŜliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji zaznaczono takŜe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów.

30 Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróŜnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wyróŜnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyję- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymienione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ miąŜszość współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: ─ warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 6), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację wybranych otworów wiertniczych.

31 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Kampinos Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Przytuła, Cabalska, Modliński, 2000). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrz- nych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropo- geniczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wy- dzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Kampinos bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości składowania odpadów podlegają: ─ zabudowa Sochaczewa będącego siedzibą Urzędów Miasta i Gminy, miejscowości gminnych Kampinos i Teresin oraz zwarta zabudowa Zarzecza i Ostrzeszewa, ─ obszar objęty ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Puszcza Kampinoska” PLC 140001, ─ obszary ochrony ścisłej w granicach Kampinoskiego Parku Narodowego: Granica”, „Przyćmień”, „Krzywa Góra”, „PoŜary” i „Nart”, ─ tereny w granicach Kampinoskiego Parku Narodowego i strefy jego ochrony, ─ tereny leśne o powierzchni powyŜej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe i łąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ strefy ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 222 „Dolina rzeki środkowej Wisły”, ─ strefa ochronna ujęcia wód podziemnych dla miasta Sochaczewa (Wólka Smolana- Konary), ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Łasicy, Pisi, Utraty, Teresinki, Bzury oraz pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół akwenów, ─ tereny o nachyleniu powyŜej 10°, ─ teren lotniska Sochaczew – Bielice,

32 ─ obszar źródliskowy Teresinki, lewobrzeŜnego dopływu Utraty, ─ obszary zagroŜone ruchami masowymi – rejon na północ od Sochaczewa, Kampinosu i Starych Gratowic (Grabowski (red.), Kucharska, 2007) Obszary bezwzględnie wyłączone z moŜliwości składowania odpadów zajmują około 50% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Strefę przypowierzchniową wysoczyzny morenowej płaskiej o wysokościach względ- nych do 2 m i nachyleniu do 2° budują gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich zlodowacenia warty. Tworzą one dość zwarty poziom, ich strop znajduje się na poziomie około 90 m n.p.m. i opada łagodnie ku północy do około 85 m n.p.m. Są to przewaŜnie gliny lekko piaszczyste, w partiach stropowych pylasto-piaszczyste. Ich miąŜszości wynoszą na ogół od 3 do 5 m, lokalnie 8 m, a maksymalnie 10 m. Miejscami zalegają bezpośrednio na glinach starszych (zlodowacenia odry), wtedy ich łączna miąŜszość wynosi 18–21 m (Haisig, Wila- nowski, 2005). Lokalnie na glinach zalegają osady wodnolodowcowe wykształcone w postaci piasków i Ŝwirów oraz eluwia piaszczyste o miąŜszościach do 2 m. W miejscach tych warunki izolacyjne mogą być zmienne (mniej korzystne). Obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono na terenie gmin: Nowa Sucha, Sochaczew, Teresin, Baranów, Błonie i niezabudowanych peryferiach miasta Sochaczewa. Mają one duŜe powierzchnie o przewaŜnie równinnym charakterze i są połoŜone przy drogach dojazdowych. UmoŜliwia to lokalizację składowisk w dogodnej odległości od zabu- dowań. Środowiskowymi ograniczeniami warunkowymi w części wyznaczonych obszarów są: b – zabudowa Teresina i Sochaczewa, lotnisko Sochaczew – Bielice, p – połoŜenie w granicach Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, w – połoŜenie w zasięgu strefy wysokiej ochrony nieudokumentowanego zbiornika wód podziemnych nr 215A Subniecka Warszawska (neogen).

33 Po wykonaniu dokumentacji zbiornika nr 215A i ustaleniu stref jego ochrony część z wskazanych obszarów moŜe zostać bezwzględnie wyłączona z moŜliwości zagospodarowania tego typu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych. W części centralnej i wschodniej analizowanego terenu występują rozległe obszary zastoiskowe. Zbudowane są z iłów, mułków, podrzędnie piasków zastoiskowych zlodowacenia Wisły. Zajmują one powierzchnię tworzącą kilkukilometrowy pas ograniczony dolinami Wi- sły i Bzury, miejscami doliną Utraty. Na powierzchni terenu lub pod cienkim przykryciem piasków i mułków zastoiskowych lub piasków eluwialno-eolicznych występują tu iły zastoiskowe. Są to zazwyczaj brązowo-czekoladowe, niekiedy czerwonawe i szare iły warwowe, cza- sem przewarstwione mułkami ilastymi z laminami piasków pylastych. Ich miąŜszość nieznacznie przekracza 10 m (Plecewice, Łazy, Kampinos – obszary bezwzględnie wyłączone z moŜliwości składowania odpadów) i maleje do 2–3 m w kierunku południowym i połu- dniowo-wschodnim. W rejonie Skarbikowo–Nowe Piaski w gminach Kampinos i Teresin na powierzchni terenu występują iły i mułki zastoiskowe stadiału dolnego zlodowacenia warty. Są to przewaŜnie mułki ilaste i iły, często o charakterze warwowym, z licznymi przewarstwieniami mułków piaszczystych. MiąŜszość tych osadów wynosi 3–7 m, maksymalnie 10 m. Ze względu na moŜliwość niejednorodnego wykształcenia litologicznego osadów zastoiskowych warunki izolacyjne uznano za zmienne (mniej korzystne). W granicach obszarów wskazanych do składowania odpadów komunalnych wykonano dwa otwory wiertnicze. W otworze wykonanym w StrzyŜewie 1,5 m warstwa iłów występuje na głębokości 0,5 m, w profilu otworu hydrogeologicznego z okolic Gawartowej Woli na głę- bokości 2,5 m zalega 9,5 m warstwa iłów. Czwartorzędowe iły warwowe udokumentowano w dwóch złoŜach – „Plecewice I” i „Plecewice II”. Nadkład nad serią złoŜową o grubości od 0 m do 6,5 m (średnio 2,6 m) sta- nowią źle wysortowane piaski średnioziarniste z domieszką Ŝwiru i stropowe partie iłów o duŜym zamargleniu (średnio 12%). MiąŜszość złóŜ wynosi 5,2–10,9 m, utworami podście- lającymi są piaski drobnoziarniste, często pylaste. ZłoŜa znajdują się na terenach bezwzględ- nie wyłączonych z moŜliwości składowania odpadów z powodu połoŜenia w zasięgu strefy ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 222.

34 Obszary wskazane do ewentualnego składowania odpadów komunalnych zlokalizowane są na terenie gmin: Sochaczew, Kampinos, Teresin, Błonie i Leszno. Decyzję o budowie obiektu musi poprzedzić rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na określenie wykształcenia litologicznego osadów i ich faktycznych właściwości izolacyjnych. NaleŜy równieŜ zwrócić uwagę na obecność dość licznych drobnych cieków powierzchniowych. Wyznaczone obszary mają duŜe powierzchnie i są zlokalizowane przy drogach dojazdowych. Składowiska odpadów moŜna zlokalizować w dogodnej, niebudzącej konfliktów społecznych odległości od zabudowań. Środowiskowym ograniczeniem warunkowym budowy obiektów potencjalnie uciąŜli- wych dla środowiska w części obszaru zlokalizowanego w rejonie Teresina jest zabudowa, większości pozostałych strefa buforowa wokół lotniska w rejonie Bielic. Obszar wyznaczony pomiędzy Bargłówkiem i Zawadami jest połoŜony w granicach Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Pod kątem składowania odpadów komunalnych moŜna rozpoznać teren w bezpośrednim sąsiedztwie otworu wiertniczego wykonanego w rejonie Szymanowa w gminie Teresin, gdzie pod litym pakietem gliniastym występują iły pstre o miąŜszości 1,5– 2 m. Z dniem 31.12.2009 r. zamknięto składowisko odpadów komunalnych w Topołowej. Obecnie przygotowuje się dokumentację rekultywacyjną obiektu oraz dotychczas niezrekul- tywowanych kwater składowiska, które funkcjonowało w jego bezpośrednim sąsiedztwie do lat 90. ubiegłego wieku. Na terenie gminy Kampinos w miejscowości Szczytno znajduje się nieczynne składo- wisko odpadów komunalnych. Zostało ono zamknięte w 2001 roku decyzją Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Posiada ono projekt rekultywacji, w załoŜeniach będzie ona całkowicie zakończona do 2011 roku. W dalszym ciągu prowadzony będzie monitoring wód gruntowych. Składowisko odpadów przemysłowych i częściowo komunalnych na terenie dawnych zakładów chemicznych „Chemitex” w Chodakowie jest zamknięte. Funkcjonowała tu firma zajmująca się utylizacją i recyklingiem odpadów oraz utylizacją zuŜytych rozpusz- czalników, farb i lakierów. W kwietniu 2009 roku obiekt spłonął. Z terenów objętych arkuszem Kampinos odpady wywoŜone są poza jego granice (Dala- nówek, Łubna).

35 Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Osady, które wytypowano jako naturalną warstwę izolacyjną dla składowania odpadów obojętnych i komunalnych (gliny zwałowe oraz iły warwowe) spełniają kryteria przyjęte dla tego typu odpadów. Najbardziej korzystny wydaje się wariant lokalizacji obiektów potencjalnie uciąŜliwych w granicach miejsc występowania na powierzchni terenu iłów warwowych (Chodaków- StrzyŜew-Zawady, Prusy, Gnatowice, Granice, Gawartowa Wola-Bieniewo). Według danych z przekroju hydrogeologicznego wykonanego dla potrzeb Mapy hydrogeologicznej Polski w rejonie Chodakowa mogą występować pakiety gliniaste o miąŜszości rzędu 60 m podście- lone iłami plioceńskimi o miąŜszościach osiągających około 120 m. Gliny o duŜych miąŜszościach, potwierdzonych otworami wiertniczymi występują w rejonie miejscowości Hermanów (20,9 m) oraz Gaj (24,7–30,2 m). RównieŜ warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów są korzystne. PrzewaŜająca część obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów znajduje się na terenach o średnim, niskim i bardzo niskim stopniu zagroŜenia wód poziomów uŜytko- wych zalegających na głębokościach odpowiednio: 5–15 m p.p.t., 15–50 m p.p.t. i powyŜej 150 m p.p.t. Wysoki stopień zagroŜenia wód uŜytkowego poziomu wodonośnego w utworach czwartorzędu ma obszar wskazany w rejonie Andrzejów-Bielice. Poziom wodonośny znajduje się tu niezbyt głęboko (około 5 m), izolacja jest nieciągła, ponadto występują tu znaczące ogniska zanieczyszczeń.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych. Cztery wyrobiska złoŜa kruszywa naturalnego „śuków” zlokalizowane w granicach obszaru pozbawionego naturalnej izolacji są zawodnione i nie powinny być miejscem składo- wania odpadów. Wyrobiska pozostałych, licznych na tym terenie złóŜ znajdują się na obszarach bez- względnie wyłączonych z moŜliwości składowania odpadów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano-

36 wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

W ramach prac związanych z wykonywaniem Mapy geologiczno-gospodarczej Polski dokonano oceny geologiczno-inŜynierskich warunków podłoŜa budowlanego obszaru arkusza Kampinos. Warunków tych nie analizowano dla terenów: parku narodowego, rezerwatów, lasów, łąk na glebach pochodzenia organicznego, dla gruntów rolnych zaliczanych do klas bonitacyjnych od I do IVa, zwartej zabudowy miejskiej oraz występowania złóŜ kopalin. Ocenę opisywanego obszaru pod względem warunków budowlanych wykonano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kampinos (Haisig, Wilanowski, 2005), opracowania Grabowskiego i innych (2007) „System Osłony Przeciwo- suwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim” oraz analizy map topograficznych. WyróŜniono, zgodnie z Instrukcją (2005) dwie podstawowe kategorie wydzieleń – obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono tereny występowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych średniozagęszczonych, gdzie zwierciadło wód podziemnych połoŜone jest na głębokości większej niŜ 2 m p.p.t. Rejony występowania gruntów słabonośnych, tereny, na których poziom wód podziemnych występuje nie głębiej niŜ 2 m od powierzchni terenu, a takŜe miejsca podmokłe, zabagnione, zaliczono do obszarów o warunkach niekorzystnych dla budownictwa. W obrębie obszaru arkusza wysoczyzna polodowcowa naleŜy do terenów o stosunkowo

37 dobrych warunkach budowlanych. Taras kampinoski posiada dobre warunki budowlane w rejonie występowania obszarów piaszczystych przykrytych wydmami. Zwierciadło wody podziemnej występuje tu poniŜej 2 m p.p.t. w gruntach sypkich słabo zagęszczonych. Niekorzystne warunki budowlane występują w obniŜonych fragmentach tarasu kampinoskiego i wysoczyzny oraz doliny Bzury gdzie przewaŜają: mady, namuły oraz torfy, teren jest często podmokły. Są to obszary występowania namułów organicznych i piasków aluwialnych w obniŜeniach terenu. Rejony o niekorzystnych warunkach występują w miejscach podmokłych i zabagnionych, gdzie zwierciadło wody podziemnej stabilizuje się płycej niŜ 2 m p.p.t. w rejonie doliny Bzury oraz doliny Utraty.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Północno-wschodnia część arkusza Kampinos ze względu na szczególne walory przyrodnicze objęta została ochroną prawną. Ta terenie tym funkcjonuje Kampinoski Park Naro- dowy (KPN), który wpisany został na światową listę Rezerwatów Biosfery, a takŜe włączony do sieci Natura 2000. Kampinoski Park Narodowy istnieje od 1959 roku. Jego całkowita powierzchnia wynosi 38 544 ha. Pod ochroną ścisłą znajdują się 22 wydzielone obszary o łącznej powierzchni 4 636 ha. Wokół KPN funkcjonuje od 1977 r. strefa ochronna, zwana otuliną, o powierzchni 37 756 ha. W krajobrazie Parku, niezwykle urozmaiconym, dominują dwa kontrastujące ze sobą elementy – wydmy i bagna. Kampinoskie wydmy uwaŜane są za najlepiej zachowany śródlądowy kompleks wydmowy w skali Europy. Na obszarze KPN odnotowano łącznie 118 zespołów roślinnych. Ponad 70% powierzchni Parku zajmują lasy, a podstawowym gatunkiem lasotwórczym jest sosna, natomiast dominującym siedliskiem bór świeŜy. Występują tu gatunki objęte ochroną całkowitą oraz częściową. Obszar Kampinoskiego Parku Narodowego ze względu na swą specyficzną mo- zaikę środowisk stwarza równieŜ dogodne warunki do Ŝycia wielu gatunkom zwierząt m.in. stanowi cenny teren lęgowy ptaków i waŜne miejsce na trasie ich wędrówek, jest ostoją mię- dzy innymi: łosi, dzików, borsuków. 21 stycznia 2000 KPN został wpisany na listę rezerwatów biosfery UNESCO. Zgodnie z wymogami programu UNESCO „Człowiek i Biosfera" na terenie rezerwatu wyodrębniono strefy: centralną, buforową i przejściową. Na obszarze arkusza Kampinos występują wszystkie trzy strefy: strefa centralna, zwana rdzeniem, strefa buforowa (strefa II, pozostały obszar KPN) oraz strefa przejściowa (strefa III obejmuje otulinę KPN).

38 Kampinoski Park Narodowy włączony jest do sieci NATURA 2000 pod nazwą Puszcza Kampinoska PLC 140001 (Obszar Specjalnej Ochrony, Specjalny Obszar Ochrony) (tabela 7). Obszar PLC 140001, o powierzchni 37640,49 ha, znajduje się w całości na terenie Kampi- noskiego Parku Narodowego oraz stanowi część (I i II strefa) Rezerwatu Biosfery Puszcza Kampinoska. Na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego, w obrębie arkusza, wydzielono pięć ob- szarów ochrony ścisłej: • „Krzywa Góra” utworzony dla ochrony terenów wydmowych z klasyczną parabolą Krzywej Góry i częścią najdłuŜszego wału wydmowego (18 km), graniczącego z frag- mentem pasa bagiennego z licznymi grądami. Na wydmach występują tu bory mieszane świeŜe, grądy i dąbrowy świetliste, w zagłębieniach i kotlinach międzywydmowych bory wilgotne i olsy, na bagnach zaś olsy, łęgi olszowe, turzycowiska, pomiędzy nimi grą- dy niskie i wysokie. Interesująca jest roślinność m.in. chronione: lilia złotogłów, waw- rzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, kruszczyk błotny, kruszczyk szerokolistny, mio- dunka wąskolistna, sasanki oraz masowo występująca konwalia majowa, takŜe płaty wi- dłaka jałowcowatego i goździstego. Obszar ten jest wielką ostoją zwierzyny, m.in. łosi, dzików, borsuków, takŜe miejscem lęgowym: orlika krzykliwego, Ŝurawia, czarnego bociana, licznych ptaków drapieŜnych i błotnych. Obszar ochrony ścisłej „Nart” im. inŜ. Stanisława Richtera to najstarszy zwarty drzewo- stan sosnowy (ponad 200-letni) na niŜu polskim na zachód od Wisły, z runem lasu mie- szanego. Na skraju OOŚ występują dwa graby, których wiek szacowany jest na około 300 lat. Poza tym na omawianym obszarze występują liczne, ponad 250-letnie dęby szypułkowe oraz uznawana za najpiękniejszą w KPN sosna pospolita, zwana Sosną Kró- lowej Bony. Obszar ochrony ścisłej „PoŜary” funkcjonuje od 1977 roku. Ochroną ścisłą objęto teren największego na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego torfowiska ni- skiego z dobrze zachowanymi zbiorowiskami: turzycowiskami, łozowiskami, olsami i szuwarami. Ponadto jest to ostoja łosi i innych gatunków oraz miejsca lęgowe i Ŝerowiska ptactwa wodnego, błotnego i drapieŜników. • „Granica” jest obszarem ochronnym dla wałów wydmowych połoŜonych na pograniczu bagien. Ochronie podlegają takŜe drzewostany w wieku do 150 lat, bory mieszane świe- Ŝe i wilgotne, fragmenty grądu i olsu oraz inicjalnych form dąbrowy świetlistej, z buj- nym podszyciem i urozmaiconym runem. Jest to teren ostoi zwierzyny m.in. łosi i czar- nych bocianów.

39 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego punktu PołoŜenie administracyjne obszaru Typ Nazwa obszaru obszaru Kod obsza- Powierzchnia Lp. obsza- i symbol ozna- Powiat ru Długość Szerokość obszaru (ha) Gmina (w obrębie arku- ru czenia na mapie Kod NUTS Województwo (w obrębie arku- geogr. geogr. sza) sza) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Puszcza Kampi- warszawski za- PLC14000 PL073 Kampinos, Leszno, Bro- 1 C noska 20º35’48’’E 52º20’8’’N 37 640,49 mazowieckie chodni, socha- 1 PL075 chów, Sochaczew (S, P) czewski Rubryka 2: C – powierzchnia wydzielonego OSO odpowiada wydzielonemu SOO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie S, P – obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk 40 40

• „Przyćmień” jest obszarem klasycznie wykształconych ols, łęg olszowo-jesionowych i grądów. Stanowi rzadkość na terenie Parku, stąd wynika odrębność ekologiczna i flo- rystyczna OOŚ. Występują tu stanowiska pierwiosnka lekarskiego, czerńca gronkowe- go, kruszczyka sinego, pępawy błotnej, kozłka bzolistnego, goryczki wąskolistnej, lilii złotogłów. Cenny faunistycznie obszar jest ostoją łosia, orlika krzykliwego, dwukrotnie obserwowano tu puchacza, na jedynym stanowisku w Parku. Północna i centrala część arkusza Kampinos znajduje się w granicach Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu, o powierzchni 148 535,1ha, funkcjonuje od 29 sierpnia 1997 roku, jego celem jest ochrona korytarzy ekologicznych oraz zaspokojenie potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem. Na terenie arkusza Kampinos ochroną są objęte uŜytki ekologiczne oraz pomniki przyrody zestawione w tabeli 8. Tabela 8 Wykaz pomników przyrody, uŜytków ekologicznych i obszarów ochrony ścisłej Forma Gmina Rok Lp. Miejscowość Rodzaj obiektu ochrony powiat zatwierdzenia 1 2 3 4 5 6 Brochów 1 P Brochów 2000 PŜ – wiąŜ szypułkowy sochaczewski Brochów PŜ – dąb szypułkowy, jesion wyniosły, 2 P Brochów 1981 sochaczewski lipa drobnolistna, wiąz szypułkowy Brochów 3 P Brochów 1981 PŜ – wiąz szypułkowy sochaczewski Brochów 4 P Janówek 1980 PŜ – dąb szypułkowy sochaczewski KPN Kampinos 5 P 1977 PŜ – dąb szypułkowy Granica warszawski zachodni KPN Kampinos 6 P 1977 PŜ – 2 dęby szypułkowe Granica warszawski zachodni KPN Kampinos 7 P 1977 PŜ – dąb szypułkowy Granica warszawski zachodni Sochaczew 8 P Sochaczew 1983 PŜ – lipa drobnolistna sochaczewski Sochaczew 9 P Sochaczew 1983 PŜ – dąb szypułkowy sochaczewski Sochaczew PŜ – aleja drzew pomnikowych: 164 lipy drobnolistne, 36 klonów drobnolistnych, śelazowa 10 P 1979 14 jesionów wyniosłych, 22 klony pospo- Wola sochaczewski lite, 4 klony jaworowe, 1 kasztanowiec, 1 klon srebrzysty, 1 wierzba krzaczasta śelazowa Sochaczew 11 P 1983 PŜ – 2 wierzby białe, Wola sochaczewski śelazowa Sochaczew 12 P 1983 PŜ – dąb szypułkowy Wola sochaczewski

41 1 2 3 4 5 6 śelazowa Sochaczew 13 P 1983 PŜ – 6 kasztanowców białych Wola sochaczewski Kampinos PŜ – dąb szypułkowy, 2 kasztanowce zwy- 14 P StrzyŜew 1983 warszawski zachodni czajne Kampinos 15 P StrzyŜew 1978 PŜ – dąb szypułkowy warszawski zachodni Kampinos 16 P Łazy 1976 PŜ – jesion wyniosły warszawski zachodni Kampinos PŜ – aleja drzew pomnikowych im. Łazy– Fryderyka Chopina: 759 lip drobnolist- 17 P 1979 Zawady warszawski zachodni nych, 11 jesionów wyniosłych, 1 dąb szypułkowy KPN Kampinos 18 P 1977 PŜ – sosna zwyczajna Komorów warszawski zachodni Kampinos 19 P Kampinos 1972 PŜ – dąb szypułkowy warszawski zachodni Kampinos 20 P Kampinos 2002 PŜ – lipa drobnolistna warszawski zachodni Kampinos 21 P Kampinos 2002 PŜ – dąb szypułkowy warszawski zachodni Kampinos 22 P Kampinos 2002 PŜ – dąb bezszypułkowy warszawski zachodni Kampinos 23 P Krubice 1978 PŜ – klon jaworowy warszawski zachodni Sochaczew 24 P KoŜuszki 2001 PŜ – lipa drobnolistna sochaczewski Sochaczew 25 P KoŜuszki 2001 PŜ – lipa drobnolistna sochaczewski Sochaczew 26 P KoŜuszki 2001 PŜ – lipa drobnolistna sochaczewski Teresin Niepo- Teresin 27 P 1994 PŜ – dąb szypułkowy kalanów sochaczewski Błonie 28 P Cholewy 1981 PŜ – 2 wiązy szypułkowe warszawski zachodni Teresin 1971 PŜ – dąb szypułkowy 1974 PŜ – dąb szypułkowy 1982 PŜ – dąb szypułkowy 29 P Teresin 1988 PŜ – dąb szypułkowy sochaczewski 1988 PŜ – buk pospolity 1990 PŜ – 3 dęby szypułkowe 1994 PŜ – sosna zwyczajna Teresin 1972 PŜ – 2 dęby szypułkowe 30 P Zielonka sochaczewski 1973 PŜ – dąb szypułkowy Teresin 31 P Teresin 1988 PŜ – 24 dęby szypułkowe sochaczewski Sochaczew 32 P JeŜówka 2001 PŜ – topola biała sochaczewski Sochaczew 32 P JeŜówka 2001 PŜ – topola biała sochaczewski Sochaczew 33 P JeŜówka 2001 PŜ – topola biała sochaczewski

42 1 2 3 4 5 6 Sochaczew 34 P JeŜówka 2001 PŜ – topola biała sochaczewski Sochaczew 35 P JeŜówka 2001 PŜ – topola biała sochaczewski Sochaczew 36 P JeŜówka 2001 PŜ – topola biała sochaczewski Teresin 37 P Mikołajew 1984 PŜ – jesion wyniosły sochaczewski Teresin PŜ – aleja drzew pomnikowych: lipy Kazimierów 38 P 1980 drobnolistne, wiązy szypułkowe, grusza Skotniki sochaczewski polna Baranów 39 P Kaski 1985 PŜ – dąb szypułkowy grodziski Teresin 40 U Teresin – Gaj 1998 Bagno (nz) sochaczewski Teresin 41 U Teresin – Gaj warszawski zachodni 1998 Bagno (nz) sochaczewski Teresin 42 U Teresin – Gaj 1998 Bagno (nz) sochaczewski Teresin 43 U Bielice 1998 Bagno (nz) sochaczewski Kampinos 1977 „PoŜary” 44 OS KPN warszawski zachodni (137,78) Leoncin 1959 „Nart” 45 OS KPN nowodworski (325,98) Leoncin 1959 „Krzywa Góra” 46 OS KPN nowodworski (1071) Teresin „Granica” 47 OS Bielice 1959 sochaczewski (231,33) Teresin „Przyćmień” 48 OS Bielice 1997 sochaczewski (109,20)

Rubryka 2 P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, ; OS – obszar ochrony ścisłej w parku narodowym Rubryka 3 KPN – Kampinoski Park Narodowy Rubryka 6 rodzaj pomnika przyrody: PŜ – pomnik przyrody Ŝywej, OOŚ – Obszar ochrony ścisłej, nz – nieznana

W Polsce, w ramach tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej, jest realizowany program krajowej sieci – ECONET-Polska, którego celem jest opracowanie spójnego systemu obszarów, których walory przyrodnicze mają najwyŜszą rangę krajową i międzynarodową. Sieć ECONET składa się z obszarów węzłowych: biocentrów i stref buforowych, korytarzy ekologicznych oraz obszarów wymagających unaturalnienia (Liro, 1998). W północno- wschodniej części obszaru znajduje się obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym systemu ECONET- obszar Puszczy Kampinoskiej – 20M (fig.5).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Kampinos na tle systemów ECONET-PL (Liro (red.), 1998) System ECONET 1 – obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 20M – obszar Puszczy Kampinoskiej 2 – obszar węzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 11K – obszar Puszczy Bolimowskiej 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 39k – Bzury, 41k – Wkry

XII. Zabytki kultury

W granicach arkusza Kampinos zostały przeprowadzone liczne prace archeologiczne dokumentujące obecność człowieka na tym terenie. Najwcześniejsze znaleziska pochodzące z epoki kamiennej, tj. około 7500– 4000 lat p.n.e., są wiązane z funkcjonowaniem człowieka na terenach wydmowych Puszczy Kampinoskiej. Wśród datowanych na epokę brązu znale- zisk wymienić naleŜy ślady cmentarzysk w miejscowościach Pindal, Józefów, Sianno, Fa- mułki Brochowskie. Z okresu lateńskiego (epoka Ŝelaza) pochodzą znaleziska w Tułowicach i Siannie. Stanowisko w Brochowie dokumentuje działalność człowieka z okresu Holsztat (epoka Ŝelaza). Są to głównie pozostałości po cmentarzyskach znalezione takŜe w Lasocinie, Wólce Smolanej i Konarach. W Sochaczewie (Chodakowie) przy ulicy Krzywej natrafiono na cmentarzysko ciałopalne sprzed 2–2,5 tysięcy lat. Ślady obecności kultury przeworskiej odna-

44 leziono w Kawęczynie (osada), a kultury trzcinieckiej w Pawłowicach. Dowody osadnictwa z pierwszych wieków pierwszego tysiąclecia zlokalizowano w Cholewach, Janowie (dwa stanowiska), Kaskach, Gnatowicach i Skotnikach. Z okresu wpływów rzymskich pochodzą znaleziska w StrzyŜewie (kopiec) oraz miejscowości Pasikonie (cmentarzysko). Wśród najcie- kawszych stanowisk archeologicznych wymienić naleŜy osadę z I–IV w n.e. w Sielicach. PołoŜenie geograficzne obszaru ograniczonego granicami arkusza Kampinos sprawiło, Ŝe moŜna odnaleźć tu liczne miejsca dokumentujące historię, a w szczególności dzieje zwią- zane z wojnami i powstaniami, jakich los nie szczędził Polsce. Świadectw tych wydarzeń szukać naleŜy zwłaszcza na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego. W rejonie miejsco- wości Famułki Brochowskie, Famułki Królewskie, Granica zlokalizowane są liczne cmenta- rze i mogiły szczególnie z okresu II wojny światowej. Na omawianym terenie miały miejsce waŜne bitwy 1939 roku, w tym bitwa nad Bzurą. Przez okres okupacji puszcza kampinoska była schronieniem i miejscem szkolenia partyzantów „Grupy Kampinos”. W granicach arkusza Kampinos istnieją liczne obiekty o znaczących wartościach kultu- rowych wpisane do rejestru zabytków i objęte ochroną konserwatorską (stan na 30 czerwca 2009 r.). Wśród nich znajdują się: • w gminie Kampinos: − obiekty drewniane i teren wsi w Granicy, − chałupa w Granicy, − leśniczówka w Granicy, − kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP oraz plebania z ogrodem, ul. Chopina 21 w Kampinosie, − zespół dworski z XVIII wieku (dwór, park) w Kampinosie, − zespół dworski w miejscowości Podkampinos (dwór oraz park z alejami dojazdowymi), − zespół dworski w StrzyŜewie (dwór i park), − zespół dworski w Łazach (oficyna i park), • w gminie Teresin: − park dworski w Kawęczynie, − kościół parafialny pod wezwaniem św. św. Jana i Pawła w Mikołajewie, − cmentarz przykościelny w Mikołajewie, − zespół dworski (dwór, park) w Nowych Paskach, − zespół zajazdu w Paprotni (zajazd, wozownia, dom mieszkalny, kuźnia), − kościół parafialny pod wezwaniem św. Bartłomieja w Pawłowicach,

45 − cmentarz przykościelny w Pawłowicach, − cmentarz rzymsko – katolicki w Pawłowicach, − park dworski w Pawłowicach, − zespół pałacowy w miejscowości Seroki (pałac i park), − zespół pałacowy w Piasecznicy (pałac i park), − zespół pałacowy w Skotnikach (pałac, park), • w gminie Baranów: − zespół dworski w Kaskach • w gminie Brochów: − - kościół parafialny pod wezwaniem św. Rocha w Brochowie, − zespół dworski w Brochowie: dwór (ruina) i park. • w gminie Sochaczew: − park dworski w Bielicach − zespół dworski w śelazowej Woli (dwór, park, budynek administracyjny), − park dworski w śukowie, − zespół dworski przy ul. Chopina 164, w Sochaczewie (dwór, park), − cmentarz rzymsko – katolicki przy ul. Traugutta 26 w Sochaczewie, − zespół dworski, ul. Gawłowska 148 w Sochaczewie (dwór, park), − zespół pałacowy, ul. Głowackiego 2 w Sochaczewie.

XIII. Podsumowanie

Obszar objęty arkuszem Kampinos jest zróŜnicowany pod względem zagospodarowania przestrzennego. Część północno-wschodnia, o duŜych walorach przyrodniczych, objęta zosta- ła ochroną prawną. Część południową i południowo wschodnią stanowią tereny o charakterze rolniczym. Największym miastem na obszarze arkusza jest Sochaczew, który stanowi lokalny ośrodek administracyjny, handlowy i oświatowy. Na terenie arkusza udokumentowano jedynie złoŜa kruszywa naturalnego piaszczystego i iły ceramiki budowlanej. Są to złoŜa o niskich zasobach i w perspektywie mogą stanowić bazę surowcową dla potrzeb budownictwa i drogownictwa lokalnego. Eksploatacja tych złóŜ moŜe być prowadzona w ograniczonym zakresie ze względu na ich kolizyjność z terenami chronionymi (Kampinoski Park Narodowy wraz z otuliną). Zasoby bilansowe iłów ceramiki budowlanej (ponad 3 250 tys. m3) przy obecnym poziomie wydobycia starczą na wiele lat. Znaczne zasoby kruszywa piaszczystego w złoŜu „Mistrzewice Nowe” (2 279 tys. ton) mogą

46 być eksploatowane w ograniczonym zakresie ze wzglądu na duŜe zawodnienie złoŜa i poło- Ŝenie w otulinie Kampinoskiego Parku Narodowego. Północno-wschodnia część arkusza Kampinos wchodzi w skład Kampinoskiego Parku Narodowego o całkowitej powierzchnia wynoszącej 38 544 ha. Wokół KPN funkcjonuje strefa ochronna, zwana otuliną, o powierzchni 37 756 ha. W krajobrazie Parku, niezwykle urozmaiconym, dominują dwa kontrastujące ze sobą elementy – wydmy i bagna. Kampinoskie wydmy uwaŜane są za najlepiej zachowany śródlądowy kompleks wydmowy w skali Europy. Kampinoski Park Narodowy został włączony do sieci NATURA 2000 pod nazwą Puszcza Kampinoska PLC 140001 (Obszar Specjalnej Ochrony, Specjalny Obszar Ochrony). Na obszarze arkusza Kampinos w obrębie granic KPN funkcjonuje 5 obszarów ochrony ścisłej: „Granica”, „Krzywa Góra” i „Przyćmień” „Nart” i „PoŜary”. Północna i centrala część arkusza Kampinos znajduje się w granicach Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, którego celem jest ochrona korytarzy ekologicznych oraz zaspokojenie potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem. Głównym uŜytkowym piętrem wodonośnym na obszarze opisywanego arkusza jest pię- tro czwartorzędowe. Największe ujęcie wód podziemnych jest zlokalizowane w Wólce Smo- lanej (teren otuliny KPN), aktualny pobór z ujęcia wynosi około 350 m3/h, przy czym jest to w przybliŜeniu połowa zasobów eksploatacyjnych ujęcia. Opisywane ujęcie posiada udokumentowany zasięg leja depresji o powierzchni przekraczającej 10 km2. Obszary przyrodnicze objęte ochroną prawną, ciekawe obiekty zabytkowe oraz infra- struktura turystyczna na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego stanowi o potencjale tu- rystycznym opisywanego rejonu. Szczególnie istotny dla władz samorządowych jest dalszy rozwój gospodarczy połączony z troską o przyrodę i zachowanie dziedzictwa kulturowego. Na terenie objętym arkuszem Kampinos wyznaczono obszary predysponowane do skła- dowania odpadów obojętnych i komunalnych. Obszary predysponowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono w granicach występowania w strefie powierzchniowej glin zwałowych zlodowaceń środkowopol- skich. Wyznaczono je na terenie gmin: Nowa Sucha, Sochaczew, Teresin, Baranów, Błonie i w granicach administracyjnych miasta Sochaczew (niezabudowane peryferia). Pod kątem składowania odpadów komunalnych rozpatrywano występujące na powierzchni terenu iły zastoiskowe. Obszary wskazane do ewentualnego składowania odpadów komunalnych zlokalizowane są na terenie gmin: Sochaczew, Kampinos, Teresin, Błonie i Leszno. Decyzję o budowie ewentualnych obiektów musi poprzedzić rozpoznanie geologiczne. NaleŜy równieŜ zwrócić uwagę na obecność licznych, drobnych cieków.

47 Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów są korzystne. PrzewaŜająca część obszarów znajduje się na terenach o średnim, niskim i bardzo niskim stopniu zagroŜenia uŜytkowych poziomów wodonośnych. W rejonie Andrzejów-Bielice poziom wodonośny wy- stępuje na głębokości 5 m i jest zagroŜony w wysokim stopniu. Wyrobiska złoŜa kruszywa naturalnego „śuków” są zawodnione i nie powinny być przeznaczone na składowiska odpadów. Wyrobiska pozostałych złóŜ zlokalizowane są na obszarach bezwzględnie wyłączonych z moŜliwości składowania odpadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą być rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi bądź pogarszających stan środowiska. Wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

BACZYŃSKA A., 1978 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoŜa iłów ceramiki budowlanej „Plecewice I”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BUJALSKA M., 1976 – Dodatek do dokumentacji geologicznej złoŜa iłów ceramicznych w Plecewicach. Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej „CERGEO”, Warszawa. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DZIAK W., LIWSKI S., 1958 – Dokumentacja geologiczna złóŜ torfu Puszczy Kampinoskiej. Archiwum Instytutu Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. HAISIG J., WILANOWSKI S., 2005 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:50000, arkusz Kampinos (arkusz zreambulowany, materiały autorskie – niepublikowane), Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa

JANICKI T., 1999a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego (piasku) „Janów I”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

JANICKI T., 1999b – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Janów”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa.

48 JANICKI T., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.C1 złoŜa kruszywa naturalnego (piasku) „śuków”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JANICKI T., 2003 – Dodatek nr 2 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoŜa kruszy-

wa naturalnego „Mistrzewice Stare II – pole B” w kat. C1 w miejsc. Mistrzewice Sta- re. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JANICKI T. 2007 – Dodatek Nr 3 do dokumentacji geologicznej złoŜa iłów ceramiki budow-

lanej „Plecewice I” w kat. B+C1 w miejsc. Sochaczew i Plecewice. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

JANICKI T., PIOTROWSKA A., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego (piasku) „Janów II”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. JANKOWSKA B., 1983 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego (piasku) „Mi- strzewice Nowe” dla celów budownictwa drogowego. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KAŁUZIAK M., 2001 – Dodatek nr 2 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoŜa kru-

szywa naturalnego „Mistrzewice Stare II – pole A” w kat. C1. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KAŁUZIAK M., GIŁKA A., 2000 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicz-

nej złoŜa kruszywa naturalnego „Mistrzewice Nowe II” w kat. C1. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1:500 000. Instytut Hydrogeologii i Geologii InŜynierskiej AGH, Kraków. KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., 1987 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Mi- strzewice Stare”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KROGULEC E., 2004 – Ocena podatności wód podziemnych na zanieczyszczenia w dolinie rzecznej na podstawie przesłanek hydrodynamicznych. Wyd. Uniwersytetu War- szawskiego. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 1998 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa Kryteria bilansowości złóŜ kopalin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 09 stycznia 2007 r., Dziennik Ustaw nr 7, poz. 57 z dnia 17 stycznia 2007 r. LIS J., 1992 – Atlas geochemiczny Warszawy i okolic 1: 100 000. Państw. Inst. Geol. War- szawa.

49 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej w Polsce, ECONET POLSKA. Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Kraków. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MAJEWSKI J., 1970 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za złoŜami kruszywa naturalnego w pow. Sochaczew. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARCINIAK A., 1980 – Orzeczenie geologiczne o występowaniu iłów warwowych do produkcji cienkościennych elementów ceramiki budowlanej w rejonach: Kampinos i Wola Pasikońska, gm. Kampinos, woj. warszawskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski, skala 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZURKIEWICZ Z., 1959 – Dokumentacja geologiczna złoŜa iłów ceramiki budowlanej „Plecewice”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZURKIEWICZ Z. 1961 – Dokumentacja geologiczna złoŜa iłów ceramicznych w Plece- wicach. Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej „CERGEO” Warszawa. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Monitoring rzek w 2008 roku, 2009, WIOŚ, Warszawa. OFICJALSKA H., WŁOSTOWSKI J., 1996 – Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód w utworach czwartorzę- dowych GZWP nr 222, Zbiornik Doliny Wisły. Przedsiębiorstwo Geologiczne, War- szawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. Plan odnowy miejscowości Gnatowice Stare w gminie Kampinos na lata 2009–2016, 2008, Gnatowice Stare. Program ochrony środowiska dla miasta Sochaczew, 2004, Sochaczew. PRZYTUŁA E., CABALSKA J., MODLIŃSKI P., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50000, arkusz Kampinos. Państ. Inst. Geol., Warszawa.

50 RĄCZASZEK-SUCHODOLSKA H., 1989 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoŜa iłów ceramicznych „Plecewice I”, Zakład Ceramiki Budowlanej „UNIMAK” Boryszew. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RĄCZASZEK-SUCHODOLSKA H., 1990 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoŜa iłów ceramicznych – „Plecewice II”. Przedsiębiorstwo Ceramiki Budowlanej „CERGEO” Warszawa. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 października 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. SILIWOŃCZUK Z., ZAŁUSKI A., 1993 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Mistrzewice Nowe II”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SOBCZUK H., JANICKI T., TOCZYŃSKI M. 1998 – Uproszczona dokumentacja geolo-

giczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Janów” w miejsc. Janów. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SOLARSKI M., JÓRCZAK W. 1979 – Sprawozdanie z badań geologicznych dla poszukiwań kruszywa naturalnego na obszarze „StoŜka Bzury” (woj. skierniewickie i stołeczne). Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SZUMAŃSKI A., 1960 – Sprawozdanie z badań geologicznych dla poszukiwań kruszywa naturalnego na obszarze stoŜka Bzury. „Geoprojekt” Warszawa. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

51 TROCHIMCZUK M., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Malanowo”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WOŁKOWICZ S. (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008 r., Państw. Inst. Geol., Warszawa. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002 – Komisja Zasobów Kopalin, Minister- stwo Środowiska, Warszawa.