Karadağ Dilinde Türkçe Unsurlar
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
1 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI KARADAĞ DİLİNDE TÜRKÇE UNSURLAR Hazırlayan Tolga ORHANLI Danışman Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN Yüksek Lisans Tezi Eylül 2020 KAYSERİ 2 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI KARADAĞ DİLİNDE TÜRKÇE UNSURLAR (Yüksek Lisans Tezi) Hazırlayan Tolga ORHANLI Danışman Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN Eylül 2020 KAYSERİ i BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK Bu çalışmadaki tüm bilgilerin, akademik ve etik kurallara uygun bir şekilde elde edildiğini beyân ederim. Aynı zamanda bu kural ve davranışların gerektirdiği gibi bu çalışmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve referans gösterdiğimi belirtirim. Tolga ORHANLI ii T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Tez Başlığı: KARADAĞ DİLİNDE TÜRKÇE UNSURLAR Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Giriş, b) Ana bölümler ve c) Sonuç kısımlarından oluşan toplam 114 sayfalık kısmına ilişkin 30/09/2020 tarihinde Turnitin intihal programından aşağıda belirtilen filtreleme uygulanarak alınmış olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı: % 4’dür. Uygulanan filtrelemeler: 1- Giriş dahil 2- Ana Bölümler dahil 3- Sonuç dahil 4- Alıntılar dahil 5- Kapak hariç 6- Ön söz ve Teşekkür hariç 7- İçindekiler hariç 8- Kaynakça hariç 9- Özet hariç 10- Yedi (7) kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez İntihal Raporu Uygulama Esaslarını inceledim ve bu uygulama esaslarında belirtilen azami benzerlik oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini, aksinin tespit edileceği muhtemel durumlarda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini bilgilerinize arz ederim. 30/09/2020 Adı Soyadı : Tolga ORHANLI Öğrenci No : 4030831801 Anabilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı : Yeni Türk Dili Bilim Dalı Program Adı : Yüksek Lisans Danışman: Adı/İmza Öğrenci Adı/İmza Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN Tolga ORHANLI iii YÖNERGEYE UYGUNLUK “Karadağ Dilinde Türkçe Unsurlar” adlı Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Lisansüstü Tez Önerisi ve Tez Yazma Yönergesi’ne uygun olarak hazırlanmıştır. Tezi Hazırlayan Danışman Tolga ORHANLI Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN iv Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN danışmanlığında Tolga ORHANLI tarafından hazırlanan “Karadağ Dilinde Türkçe Unsurlar” adlı bu çalışma, jürimiz tarafından Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. ......../......./......... JÜRİ: Danışman : Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN Üye : Üye : ONAY : Bu tezin kabulü Enstitü Yönetim Kurulunun ......../......./......... tarih ve ………… sayılı kararı ile onaylanmıştır. ......../......./......... Prof. Dr. Kenan GÜLLÜ Enstitü Müdürü v ÖN SÖZ Dünyadaki tüm diller, varoluşlarından bu yana birbirlerinden etkilenmiştir. Bu etkilenme sonucunda ortaya çıkan ödünç sözcükler siyasal, dinsel ve ekonomik olarak güçlü uygarlıkların dil ögelerini diğer dillerin bünyesine taşımıştır. Türkçenin Balkan dillerini kültürel ve gramatikal unsurlar bakımından etkisi altına alması, o dönemki Türkçenin egemenlik sahasının ne kadar geniş olduğunun göstergelerindendir. Karmaşık bir etnik ve dinsel yapıya sahip olan Balkan coğrafyasında Türkçe- Balkan dilleri etkileşiminin bugün de devam ediyor olması önemlidir. Son yıllarda Türkiye’nin ve Türkçe etkisinin giderek artması, o bölgelerde yaşayan bazı gruplar tarafından kabul edilmemekte ve Türkiye’ye destek verenler hem siyasal hem de toplumsal olarak eleştirilmektedir. Karadağ’da her ne kadar benzer tartışmalar yaşansa da toplumsal açıdan Türkiye’ye ve Türkçeye karşı daha olumlu bir yaklaşım olduğu söylenebilir. Karadağ Dilinde Türkçe Unsurlar adı altında daha önce yapılmış müstâkil bir çalışma bulunmamaktadır. Alpay İğci’nin Türkiye Türkçesi Coğrafyası İçinde Karadağ Sahası adlı çalışması ve Karadağ Türk Ağzı adlı kitabı, Türkiye Türkçesi ağızlarının Balkan sahası içinde dikkatleri Karadağ’a çevirmiş bu bağlamda çalışmaya önemli katkılar sağlamıştır. Abidin Karasu’nun Tarihsel Süreç İçinde Balkan Dillerinin Türk Dili ve Kültürüyle İlişkisi (Sırpça-Makedonca-Bulgarca) adlı doktora tezi, en baştan beri yöntem olarak benimsenen çalışmalardan biri olmuştur. Nevzat Özkan’ın Gagavuz Türkçesi Grameri adlı kitabı ise çalışmanın hem özünü şekillendirmede hem de ses ve şekil bilgisi kısımlarında oldukça faydalanılan bir kitap olmuştur. Çalışma; Giriş, İnceleme ve Sözlük olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Dil-Kültür Etkileşimleri, Türkçe-Balkan Dilleri, Türkçe-Güney Slav Dilleri, Türkçe-Karadağ Dili İlişkileri bulunmaktadır. Yine Giriş bölümünde alt başlık olarak Karadağ Adı, Karadağ’ın Tarihi, Karadağ’ın Yapısı ve Özellikleri, Karadağ Dilinin Tarihsel Gelişimi ve Özellikleri son olarak da Karadağ Dilindeki Türkçe Unsurların Sınıflandırılması bölümleri yer almaktadır. İnceleme bölümü, Ses Bilgisi ve Şekil Bilgisi olmak üzere iki ana bölümden oluşmaktadır. Ses Bilgisi bölümünde Karadağ dilinde yer alan seslerin özellikleri ve ses vi olayları anlatılmaktadır. Şekil Bilgisi bölümünde ise Türkçeden Karadağ diline geçmiş yapım ekleri, bu yapım eklerinin özellikleri ve bazı sözcük gruplarının tasnifi yer almaktadır. Sözlük bölümünde, Ljubomir Đoković’in Vocabulary Of Area Of Nikšić, Jelena Bašanović-Čečović’in Vocabulary Of The Area Of Zeta, Danijela Ristić’in Vocabulary Of The Area Of Mojkovac, Sead Šlaković’in Rječnik Osmanske Leksike Barskoga Kraja, Abdulah Škaljić’in Turcizmi U Srpskohrvatskom Jeziku ve Snežana Petrović’in Turcisms In The Serbian Speech Of Prizren eserlerinden yararlanılmıştır. Literatür taramalarından toplanan sözcükler, karşılaştırmaya tâbi tutulmuş ve özellikle Sead Šlaković’in Rječnik Osmanske Leksike Barskoga Kraja çalışmasındaki sözcükler, Çağdaş Karadağ dilinin ses özelliklerine uygun bir şekilde çalışmada yer almıştır. Ayrıca sözlü dilden de derlemeler yapılmıştır. Sözcükler, Türkçenin Karadağ dili üzerindeki tematik etkisini göstermek açısından sınıflandırılmış ve çalışmamızda bu sınıflandırma ayrıca belirtilmiştir. Yine aynı sözcükler, yukarıda bahsettiğimiz çalışmalarda yer aldığı kitap adının kısaltması ve sayfa numaraları yanlarına yazılarak çalışmanın sözlük kısmında sıralanmıştır. Ayrıca Türkçe ve Karadağ dilinde ortak kullanılan Batı kökenli sözcükler, ayrı bir başlık altında incelenmiştir. Çalışma sürecinde Slav dillerindeki farklılıkları daha iyi görmek en çok da Karadağ dilinin müstâkil bir dil olduğunu ortaya çıkarmak amacıyla sadece Karadağ’da değil Sırbistan sahası ve Bosna Hersek sahasında literatür araştırmaları yapılmıştır. Planlanan Hırvatistan sahası araştırmaları da Covid salgınından dolayı iptal olmuştur. Çalışmada en zorlanılan bölüm, Karadağ Dilinin Tarihsel Gelişimi olmuştur. Sırbistan’da, Bosna Hersek’te ve Karadağ’da yürütülen literatür taramalarında Karadağ diline Türkçe etkisinden sınırlı kaynaklarda bahsediliyor olması ve kütüphanelerdeki Karadağ Dili Tarihi ile ilgili kitapların sadece Sırpça-Hırvatça odaklı anlatılması, kaynak sıkıntısına neden olmuştur. Karadağ dilinin tarihsel gelişimini o dönemde Osmanlı İmparatorluğu merkezinde yaşananlarla harmanlamak, derin bir tarih bilgisi ve kaynak kişilerle vii görüşme gerektirdiğinden alanında uzman kişilerin yardımları, çalışmayı istenilen noktaya taşımıştır. Bu konuda özellikle Karadağ’da Univerzitet Crne Gore’de görev yapan Adnan Čirgić’e, teşekkür etmek isterim. Ayrıca sözlükleri ve Karadağ dili tarihi ile ilgili kitapları temin etmemde yardımlarını gördüğüm Podgorica Bilim ve Sanat Akademisi yetkililerine de müteşekkirim. Karadağ dilinde Türkçe unsurların tespitinde, literatür taramalarında, saha araştırmalarında yanımda olan, Karadağ’da bulunduğum sürede Karadağlı ailelerden Abdović ve Pepić aileleriyle ayrıca alanında uzman kişilerle yaptığım tüm görüşmelerde desteğini esirgemeyen Šejla Abdović’e teşekkürü bir borç bilirim. Çalışmanın özünü oluşturan Karadağ dilinde Türkçe unsurların tespiti ve bu unsurların ses ve şekil özelliklerinin değerlendirilmesine kadar her aşamada değerli katkılarını ve desteklerini gördüğüm, öneri ve yönlendirmeleriyle bana hep yol gösteren danışman hocam Prof. Dr. Nevzat Özkan’a teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Desteklerini esirgemeyen aileme de ayrıca müteşekkir olduğumu ifade etmek isterim. Tolga ORHANLI viii KARADAĞ DİLİNDE TÜRKÇE UNSURLAR Tolga ORHANLI Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Eylül 2020 Danışman: Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN ÖZET Balkan coğrafyası, tarihsel süreçte çok farklı dinlere, etnik kimliklere ev sahipliği yapmıştır ve günümüzde de bu özelliğini devam ettirmektedir. Osmanlı Türklerinin 14. yüzyıldan itibaren Balkanlar’a yerleşmesiyle bu coğrafyada dil ve kültür etkileşimleri hızlanmış; genelde Balkan dillerine özelde de Güney Slav dillerine yavaş yavaş Türk dili ve kültürüne ait unsurlar geçmiştir. Sonraki yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nun üst kültür özelliği taşıması ve Balkan coğrafyasında yaşayan halkın yaşamına müdahale etmemesi, bu sürecin Türkçe lehine olmasını hızlandırmıştır. Adriyatik Denizi’nin kıyısında bulunan Karadağ, önce Latin ve Slav kültürünün etkisi altında şekillenmiş, daha sonra Hıristiyanlık ve İslâmlık unsurlarının bir arada yaşadığı bir coğrafya hâline gelmiştir. Çalışmanın amacı, Türk dili ve kültürünün Balkanlar’daki etkisinden hareketle Karadağ dilinde yaşayan Türkçe unsurların tarihsel süreç içindeki ses,