Scheepvaart tussen zuidzijde van de stad. Dit blijkt uit een op 9 en Hagestein juni 1563 gesloten overeenkomst tussen de stad Vianen en de heerlijkheid Hage- Het stadje Vianen was als handelsplaats stein. L.F. Texeira de Mattos maakt hiervan onbeduidend. Het bescheiden haventje melding in zijn 10-delige studie over de aan de Lek leidde wel tot enige stedelijke waterhuishouding in Zuid-Holland, maar bedrijvigheid buiten de stadsmuren, maar in de overvloed van technische gegevens, veel meer dan kleine handelswaar, die die deze civiel ingenieur hierin heeft ver­ door de Viaanse winkeliers werd verkocht, werkt, bleef dit historisch gegeven licht zal daar niet zijn aangevoerd. Wellicht onopgemerkt1. werden er ook wel plaatselijke produkten, Het door hem gesignaleerde exemplaar als bakstenen, hennep, later misschien van de genoemde overeenkomst betrof ook tabak en bier van een van de lokale een afschrift uit 1712 in het archief van het brouwerijen, verscheept om naar elders te hoogheemraadschap van de Vijfherenlan- worden vervoerd. Maar over het geheel den2. In het stadsarchief van Vianen, dat genomen mocht de Viaanse handel geen als partij ongetwijfeld over een originele naam hebben. Daarvoor was het achter­ akte moet hebben beschikt, trof ik deze land te beperkt, terwijl de agrarische evenwel niet aan. De heerlijkheid Hage- produkten van de omliggend dorpen stein, de andere verdragspartner, was in waarschijnlijk vooral hun afzet vonden op de 16e eeuw gemeenschappelijk bezit van de plaatselijke markt. de twee oudste bisschoppelijke kapittels Toch beschikte Vianen op zeker moment in , de Dom en Oudmunster. Zoals buiten de havenfaciliteit in de Buitenstad bekend lieten deze twee kapittels er in over een tweede losplaats en wel aan de 1546 een geheel nieuw kasteel bouwen3.

JS&ctSS*

,f

Schetstekening van de vaart tussen Vianen en Hagestein, 1563.

50 c

Men zou dan ook kunnen verwachten dat aan de zuidoostelijke hoek van de stads­ in de archieven van beide kapittels hier­ muur van Vianen. Daar boog zij af naar het over een en ander is terug te vinden. Dat zuidwesten en mondde uit in de Zederik, van de Dom bevat echter geen stukken ongeveer 25m noordelijk van de tegen­ over deze zaak, in het archief van Oud- woordige bushalte aan de Julianastraat. munster bevindt zich daadwerkelijk een Dit laatste stuk wordt nader omschreven eigentijds afschrift, vervaardigd ten be­ als die grafte ofte slote tusschen den hoeve van het kapittel. Het bevat behalve Haechwech ende die weyde geheten die de eigenlijke verdragtekst, waarvan de molenaersweyde. Hieruit blijkt dat in ieder inhoud interessant genoeg is om hier geval dit gedeelte een gegraven sloot nader op in te gaan, bovendien een situa­ moet zijn geweest. De molenaarsweide tieschets, waarop de beoogde vaart wordt nog in 1716 genoemd als oostelijke tussen Vianen en Hagestein op primitieve belending van de herberg "Het Zwijns- wijze is weergegeven4. Wij zullen in deze hoofd" en in 1743 eveneens als liggende bijdrage trachten aan de hand van oude ten oosten van de ten zuiden van "Het kaarten en archiefbronnen de loop van Zwijnshoofd" gelegen andere uitspanning deze vaart te reconstrueren. "De Rode Leeuw" en moet gesitueerd Doel van de overeenkomst was de worden ongeveer ter hoogte van het scheepvaart met cleyne geladen schuyten huidige busstation en het zuidelijk daarvan tussen Vianen en Hagestein mogelijk te gelegen deel van het Wed.8. De verbreding maken en zekere faciliteiten voor het laden moest geschieden van het oosten naar het en lossen te scheppen. De twee partijen westen (de eigenlijke Haagwetering) en handelen met goedkeuring van hun res­ ten minsten op ses roeden zuydtwerdt pectieve heren. Drost Frank van Ruemst nevens den aschhoep. Deze aschhoep van Weresteyn treedt op namens Hendrik [asbelt] wordt in de genoemde akte van van Brederode, heer van Vianen. De stad 1743 genoemd als zuidelijke belending Vianen wordt vertegenwoordigd door de van "De Rode Leeuw". De passage is twee burgemeesters Johan van Erp en enigszins onduidelijk. Moest de kanalise­ Thomas van der Berch. Voor Hagestein ring zich zes roeden [ca 22,5 meter] zuid­ tekent de schout Aernt Joestenss. namens waarts uitstrekken of moest de vaart op de beide kapittels als heren van Hagestein, minstens zes roeden afstand van de belt terwijl de pastoor van Hagestein, Michiel blijven? Hoewel de uitwateringsfunctie Berchmans optreedt voor de inwoners. van deze sloot sinds de aanleg van het Heer Michiel was sinds 1555 de zieleher­ Zederikkanaal in 1825 is vervallen, is het der van de Hagesteiners5. Hij wordt hier restant van deze wetering daar nog steeds behalve met zijn pastoorsfunctie aange­ te zien. Via een heul onder de Julianastraat duid als officier, het equivalent van ons komt zij uit in de Zederik. 'ambtenaar'. Hier kan niets anders be­ Naar de andere kant, dus oostwaarts doeld zijn dan heemraad, in welke hoeda­ richting Hagestein, boog de wetering op nigheid heer Michiel ook drie jaar later zou het punt van de genoemde oprit af naar optreden in een overeenkomst over het het zuidoosten en maakte na ongeveer stellen van zes watermolens te Ameide6. 400 meter opnieuw een scherpe hoek, nu Ter verwezenlijking van dit doel werd een naar het noordoosten richting Lek. Dit aantal maatregelen vastgelegd. Op de laatste gedeelte was bekend onder de eerste plaats zou de Haagwetering worden naam Hoevensloot en betrof misschien verbreed en uitgediept. De Haagwetering een oudere, direkt op de Lek afwaterende werd sinds 1269 of misschien ook al sloot, toen het peil van het Lekwater dit vroeger gebruikt voor de afvoer van het nog mogelijk maakte. overtollige water van de polders onder Vianen zou de kosten dragen van het Hagestein en het Hogeland onder Vianen7. gedeelte van de vaart binnen haar territo­ Zij liep van Hagestein, vanaf het punt waar rium. De Hagesteiners verplichtten zich tot nu de oprit richting Utrecht van de auto­ hetzelfde binnen hun grondgebied tot inde weg A 27 begint, in westelijke richting tot graften van 't huys ende 't dorp van Hage-

51 De landerijen van de kapittels van de Dom en Oudmunster ten noordoosten van Hagestein, 1583. steyn, dus tot in het grachtenstelsel rond loskraan aan de Viaanse vaart te Gorin­ het kort tevoren gebouwde kasteel en de chem. oude in 1406 verwoeste stad. Hierin De stad Vianen was ook gehouden de moesten twee losplaatsen worden aange­ brug over de Haagweg te verhogen en legd, een aan de oostzijde bij de Reyer- onderhouden. Dit is de brug die op het steinseweg, de andere aan de westzijde schetsje als de barre brugge staat aange­ aan het einde van de sandgraft, zoals de geven. Bar of baerkan zowel bijvoeglijk in westgracht werd genoemd. de betekenis van 'open' of 'onbedekt' zijn Aan de Viaanse zijde was ook een laad- en gebruikt alsook als zelfstandig naam­ losplaats voorzien. Gesproken wordt over woord in de zin van 'verschansing' of een trap, opslach ende wippe die bijde 'slagboom'. Welke van beide betekenis­ porte van Vyanen an de self de vaert sal sen hier van toepassing is is onduidelijk. worden gestelt. De porte van Vyanen kan Volgens het kaartje was deze brug gelegen worden gelezen als deel voor het geheel, op de plek waar de wetering bij Vianen dus de stad zelf. Het kan ook zijn dat men naar het zuiden zwenkt, dus bij de zuid­ eenvoudigweg bedoelde: in de buurt van oostelijke stadshoek. Aangezien de Haag­ de (land)poort. Hoe dan ook, deze trap wetering noordelijk van de Haagweg liep, met losplaats en hijskraan in de vorm van is dit ook logisch te verklaren. Op het punt een hefboom was, zoals ook uit het primi­ waar zij naar het zuiden afbuigt moest zij tieve schetsje valt af te leiden, geprojec­ de Haagweg kruisen, anders gezegd de teerd aan de vaart zelf ter hoogte van de Haagweg, die langs de zuidelijke stads­ huidige Julianastraat. Er is een mogelijk muur verder liep, werd met een brug over interessante toevoeging. Nadat nog eens de wetering geleid. herhaald is dat deze is bedoeld om het De Haagweg liep slechts voor een ge­ laden en lossen te vergemakkelijken, gaat deelte parallel met de Haagwetering. Al na het verder: gelyck inde Vyaensche vaert enkele honderden meters verwijderde de op Gorcum staende. Als ik het goed lees, weg zich van de wetering en liep zuid­ staat hier dat een dergelijke loskraan, waarts tussen de akkers door met een bestemd voor het goederenverkeer met kartakteristieke, nog steeds aanwezige Gorinchem, al bestond langs de Zederik. knik als Sandpad in de richting van Hage- De woorden op Gorcum in plaats van tot stein9. Het droevige restant van dit pad, Gorcum sluiten mijns insziens de mogelijk­ later bekend als de Lange Dreef, krijgt heid uit dat hier wordt verwezen naar een iedere automobilist in het vizier, voordat hij

52 een van de opritten van de A27 opschiet. sionele landmeters in 1583 en 1639. Rechts ziet hij het beginstuk met de van Aangezien deze kaarten van groot belang hun takken en loof beroofde bomen, van waren voor de juridische grondslag van zijn vervolg geamputeerd door de auto­ het grondbezit van de Utrechtse kapittels weg; van de autoweg af kan de automobi­ in Hagestein, mogen we aannemen dat zij list, als hij zijn blik even kan losmaken van de situatie ter plekke vrij exact weergeven. de verkeersdrukte, aan de andere zijde de In combinatie met gegevens uit archivali- voortzetting ontwaren. sche bronnen stellen zij ons in staat de Volgens het verdrag zou de weg, voor juiste loop van de vaart, zoals die op ons zover zij langs de wetering liep, zodanig schetskaartje is aangegeven, vast te moeten worden aangepast, dat die schuy- stellen. ten duergaens [= zonder belemmeringen] Twee kaarten betreffen opmetingen uit mitte lyndt [= touw] getrocken sullen 1583 door de landmeter Jan van de Berch, mogen worden van deen tot dander waarvan één ten behoeve van de kapittels plaetse. Hiertoe moesten de wilgen aan de van de Dom en Oudmunster10 en één voor zuidzijde van de wetering worden gerooid, het kapittel van S. Pieter11. De derde, die aan de noordzijde alieen voor zover zij eveneens voor het kapittel van S. Pieter de scheepvaart hinderden. Ook moesten getekende kaart van de hand van de de dammen, d.w.z. de lichte ophogingen landmeter J. van Diepenem dateert uit om het overlopen van de wetering te 1639. Zij toont dezelfde opmeting als de voorkomen, direkt langs het water worden kaart uit 1583, maar dan van ruim een gelegd, tussen de weg en de vaart. Om al halve eeuw later12. deze maatregelen effectief te doen zijn zou Op de eerste kaart is de hofstede met ieder jaar een schouw worden gehouden boomgaard en bijbehorende akkerland, en de vaart zonodig uitgebaggerd en groot ruim 16 morgen (ca 15 ha), ingete­ uitgediept worden. kend, dat van de twee Utrechtse kapittels De reconstructie van de eigenlijke vaart in werd gepacht door de weduwe van de de richting van Hagestein is iets ingewik­ 'grote Jan Jacopsz'. Deze landerijen kelder dan aan de Viaanse kant. Gelukkig strekken zich uit van de noordoostzijde hebben we de beschikking over een drietal van de stadsgracht van Hagestein naar vroege kaarten, vervaardigd door profes­ het noorden en worden in het westen

f. f"

De Gouwenhoef van S. Pieter ten noordwesten van Hagestein, 1583.

53 begrensd door het land van S. Pieter en in worden twee oostelijke belendingen op het noorden door de Boonkampen. Op ons schetskaartje aangegeven. Beneden, deze laatste belending kom ik verderop het dichtst bij de stadsgracht is dit der nog terug. De andere kaart uit 1583 toont £[eerwaarde] heeren lant, d.w.z. het land het genoemde land van S. Pieter, een van de kapittels van de Dom en Oudmun­ hoeve van bijna 18 morgen, genaamd de ster. Na een knik in westelijke richting van "Guldenhoeve". Deze hoeve strekt zich 6 roeden (ca 22,5 meter) vervolgt de vaart uit van de Haagwetering in het noorden tot zijn loop naar het noorden. Hier wordt als aan het westelijk deel van de noordelijke oostelijke belending aangegeven de stadsgracht en langs de westelijke stads­ booncampen toebehoirende den gracht (de Sandgraft} tot aan de 'oude Amersforder. Deze wat onduidelijke Merwe' [= de oude Gaasp, in 1639 de omschrijving wordt opgehelderd door een tiendweg]. Oostelijk wordt zij begrensd en lijst van leengoederen van het Domkapittel dooreen sloot gescheiden van het boven­ in het land van Hagestein uit ca. 1600, gemelde in kaart gebrachte land van de waar van een zekere Jacob Hubertss. Dom en Oudmunster (zuid) en Thomas de wordt gezegd, dat hij vele jaren geleden Wild (noord). heeft gekocht van Thomas de Wildt in zijn Vergelijken we deze gegevens met die van leven gewoent hebbende tot Amersfoert het schetskaartje bij de overeenkomst, ses mergen heerlijck goedts geheten die 3 dan kunnen we de volgende conclusies Boencampen' . De Amersforder van het trekken. Vanaf het punt, waar de vaart uit schetskaartje is dus identiek aan de als de Haagwetering naar het zuiden afbuigt, belending genoemde Thomas de Wild van tot aan de noordgracht van Hagestein de kapittelkaart van S. Pieter. Daarmee is

f"i

3 M Boomkampen (Thomas de Wilde 4 = Dom en Oudmunster 5 = slot Hagestein

Reconstructie van de vaart tussen Vianen en Hagestein in 1563. Tekening door H. de Lanoy Meijer.

54 de loop van de geprojecteerde vaart had dan het bevaarbaar maken van de vastgesteld. Eenmaal in de gracht beland Haagwetering. konden de schuiten doorvaren naar de oostzijde voorbij de hofstede van Heyme- H.L.Ph. Leeuwenberg rick Janss. Croll tot aan de Reyersteinse- weg, of naar het westen tot aan het eind Noten van de westelijke sandgraft. Zo hebben we het gehele traject van de 1. L.F. Texeira de Mattos, De waterkeeringen, waterschappen en polders van Zuid-Hol­ geprojecteerde scheepvaartverbinding land (10dln; Den Haag, 1906-1961). tussen Vianen en Hagestein kunnen 2. Gorinchem, Hoogheemraadschap Groot- traceren, vanaf het punt waar zij uit­ Alblasserwaard, Archief Vijfherenlanden, mondde in de Zederik tot aan de beide 725. 3. T.J. Hoekstra, 'Een nieuw kasteel', In het losplaatsen in de stadsgrachten van land van Brederode, VII (1982) 29-31 Hagestein. Deels volgde zij de Haagwete­ (Hagesteinnummer). ring vanaf de stadsmuur van Vianen tot 4. Rijksarchief Utrecht (RAU), Oudmunster, een stuk voorbij de afslag van de Haag­ 664. weg, vanwaar zij zich via de te verbreden 5. RAU, Dom, 1. Hij overieed op 20 april 1574, RAU, Oudmunster, 1898. poldersloten evenwijdig aan het Sandpad 6. Overeenkomst van 4 november 1566 tot in de noordgracht van Hagestein tussen Vianen, Hagestein, , voortzette. en het land van Arkel, RAU, Dom, Over de achtergronden van dit Viaans-Ha- 3657. 7. Texeira de Mattos, De waterkeeringen, gesteinse scheepvaartverdrag wordt in 216,785-786. het document zelf niet gerept. Het is niet 8. Overdracht van een huis buiten de land- ondenkbaar dat de twee Utrechtse kapit­ poort, genaamd "HetZwijnshoofd", tels als gangmakers hierbij zijn opgetre­ belend ten zuiden de weduwe van Gerrit van Nes en ten noorden de gemene weg, den. Als bestuurders kunnen zij een verbe­ strekkende voor van de straat tot achter tering van de afzetmogelijkheden van de aan de molenaarsweide van Zijne Exc. agrarische Produkten van hun Hage- [heer van Vianen], ARA, Recht. Arch. steinse onderdanen op het oog hebben Vianen, 18 (5 juni 1716); idem van een huis gehad. De landweg was in het natte sei­ met stal en kolfbaan vanouds genaamd "De Rode Leeuw", belend ten noorden de zoen moeilijk begaanbaar. Over het water herberg "Het Zwijnshoofd", ten zuiden de was een geregeld vervoer van produkten asvaalt en ten oosten de molenaarsweide, in grotere hoeveelheden mogelijk. Voorde ARA, Recht. Arch. Vianen, 21 (13 juli 1743). kapittels zelf kan de overweging hebben 9. Voor de situering van het Sandpad, de gegolden dat voor het transport van en tegenwoordige door de A 27 in tweeen gesneden Lange Dreef, aan de hand van naar hun kasteel via Vianen en de Vaart bij historisch kartografisch materiaal kon ik Vreeswijk een dergelijke vaarroute voor­ dankbaar gebruik maken van de scriptie delen opleverde, bijvoorbeeld voor het van A.J.M. Heniger-Koenheim, Vianen en vervoer van bouwmaterialen of de op­ Hagestein in kaart (getypt, 1984). Het zandpad in zijn huidige vorm werd krach­ brengst van hun Hagesteinse tienden. tens een overeenkomst tussen de kapittels Het is de vraag of uitvoering van al deze van de Dom en Oudmunster en het kapittel plannen ooit heeft plaatsgehad. Uit de van S. Pieter van 12 september 1611 geschreven bronnen blijkt op geen enkele aangelegd. Er mochten geen wagens, wijze dat een losplaats ten zuiden van paarden of beesten, maar alleen mensen van gebruik maken. RAU, S. Pieter. 600. Vianen daadwerkelijk in gebruik is ge­ 10. RAU, Oudmunster, 1300, en Dom, 1648. weest. Het oorlogsgeweld dat in de jaren De laatste is getekend door Claes Floriss. die volgden Vianen en Hagestein teisterde 11. RAU, S. Pieter, 425 (kaartboek), nr. 9. zal de uitvoering in de weg hebben ge­ 12. Idem, nr. 10. staan. Het krijgsvolk, eerst van Hendrik 13. RAU, Dom, 844. Thomas de Wilde, ook genoemd Thomas Pyel de Wilde of Wildt, van Brederode, vervolgens van de koning was tussen 1554 en 1566 enkele malen lid en later opnieuw van de opstandige ge­ van de raad te Amersfoort, Abraham van westen, schudde de bevolking zodanig Bemmel, Beschryving van de stad Amers­ uit, dat deze wel iets anders aan het hoofd foort (Utrecht, 1760) 587 vv.

55 Bijlage

Van dien waettervaert van Hagesteyn tot Vianen soe veel van node sy immers die over twater hangen opgehouden ende affgeschouwet Copie sullen worden. 4. Item dat alle dammen an de kandt van de Op huyden datum van desen is geaccordeert vaert ofte weteringe geleyt ende den wech alsoe tusschen Franck van Ruemst van Weresteyn gemaeckt sal worden dat die schuyten duer- drost, Johan van Erp ende Thomaes vander gaens [= zonder belemmeringen] mitte lyndt [= Borch, burgemeesters tot Vyanen ter eenre, touw] getrocken sullen mogen worden van deen ende Michiel Berchmans pastoer ende officier tot dander plaetse. metAernt Joestenss. schout tot Hagesteyn ter 5. Ende dat alle die costen tot tgene voirseyt is andere zyden, op tbelieven ende tot wyder te doen ende te vervallen sullen wesen by die approbatie van huren heeren ende meesters, van Vyanen ende Hagesteyn als elcx over soe tgene ende alsoe hier nae volcht. veel in huren heerlicheyt vallen ende te doen 1. Eerst dat om bequamelicken te water met wesen sullen int maecken ende onderhouden. schuyten te mogen varen sal wesen, tusschen Aldus geaccordeert ende gesloten tusschen Vyanen ende Hagesteyn voirs. tot coste van die partyen in de qualité voirs. die elcx haerge- woentelicke hanteyken hier onder gestelt van Vyanen voirs. die Haech weteringe voorts e die grafte ofte slote tusschen den Haechwech hebben opten IXe Junii anno XV drie ende ende die weyde geheten die molenaers weyde tsestich. Onder was gescreven Jan van Erp, Van het engste nae twydtste gebreet ende gediept Ruemst, Thomas vander Borch, Berchmannus, zal worden soe veel van node sal wesen van Aert Joesten. tdooste tot tweste ende ten minsten op ses roeden zuydtwerdt nevens den aschhoep, alsoe dat die bequamelicken met cleyne gela­ Rijksarchief in Utrecht, Archief kapittel van den schuyten gebruyckt sal moghen werden. Oudmunster, 664. 2. Item dat by de porte van Vyanen an de self de vaert een trap, opslach [= losplaats] ende wippe [= hefboom, takel] gestelt sal worden bequamelick daer aen ende op te moghen comen ende enich goet te laden ofte tontladen gelyck in de Vyaensche vaert op Gorcum staende. 3. Item dat die brugghe over de Haechwech De trekvaart tussen Vianen gemaeckt ende gehoecht sal worden gelyck en Gorinchem ende soe veel daer toe van node sal wesen. [= i.m. Hagesteyn] 1. Item dat die van Hage­ steyn in huren heerlicheyt ende landt die vaerdt op gelycke breete ende diepte doen maecken Inleiding sullen, tot huren coste streckende tot in de graften van thuys ende tdorp van Hagesteyn Tegenwoordig ligt Vianen aan een belang­ voirs. in vueghen dat ten minsten op twe rijke noord-zuid verbinding in ons land. plaetsen verscheyden heerwegen met schuyten Hoe was de situatie in het verleden? De aen te vaeren te laeden ende te lossen zal (vaar)weg Amsterdam-Utrecht-Vianen- wesen als an de oestzyde voirby die hoff stede van Heymerick Janss. Croll tot an de Rijsen- Gorinchem was een van de routes naar het steynsen wech, ende zuyt ofte zuydtwestwert zuiden van ons land. tot aen teynde vanden zandgraft naest Hage­ Door de aanleg van de trekvaart tussen steyn daer nu woent Thonis Janss. Gorinchem en Vianen (beter is het te 2. Item op dat dese vaert nu ende ten ewighen spreken van het operationeel maken van daghen alsoe onderhouden werde geordoneert de bestaande vaarweg) in 1658 werd de sal worden die vaert voirs. allejaer te schouwen stad opgenomen in het trekvaartsysteem opgelaeyct[= uitgebaggerd van planten] gesch dat de belangrijkste steden in Holland met [= niet ingevuld] ende gediept te worden elck 1 elkaar verbond . Het vervoersaanbod was op tsyne tot coste als voren gelyck op tdienste- licxste ende nae de redelicheyt bevonden sal evenwel belangrijk minder dan op de in het worden te behoren. westen gelegen verbindingen Amsterdam- 3. Item dat alle willigen [= wilgen] an dezuydt- Dordrecht via Gouda of Amsterdam-Haar­ syde geheel ende an de noortzyde van de vaert lem-Leiden-Den Haag-Rotterdam.

56