Het Land Van Brederode
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
in het land van brederode Land en Water 18de jaargang nr. 3-4 historisch tijdschrift 1993 voor het land van vianen Inhoud Colophon Bericht van de redactie 33 In het Land van Brederode, De uitwatering in de Vijfheerenlanden Historisch Tijdschrift voor vóór 1460 34 het Land van Vianen Bolgerijen in de Middeleeuwen 45 Kroniek 56 Jrg 18, nr3/4, 1993 Het tijdschrift is een uitgave van de Historische Vereniging "Het Land van Brederode". ISSN: 0929-466X Bestuur Voorzitter : A.J.M. Koenhein Secretaris : L. Terken Joke Smitlaan 4 4133 HL Vianen Tel. (03473) 76693 Penningmeester: L.A. Smits, Vianen Giro 4082285 Erelid : G.A. Verduin Redactie Redactieadres V.F.C. Leeuwenberg- Steegh Kerkstraat 10 4132 BE Vianen Tel. (03473) 73250 Overige leden P.T. den Hertog A.J.M. Koenhein H.L.Ph. Leeuwenberg Druk: Spijker Drukkerij bv, Buren Lidmaatschap per jaar: ƒ 27,50 Jeugdlidmaatschap per jaar ƒ 11,25 De leden ontvangen het tijdschrift gratis. Inlichtingen over advertenties bij het redactieadres. Niets uit deze uitgave mag worden over genomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redfactie. Bericht van de redactie problemen opleverde. Uitkomst bood de windmolen, een uitvinding van de 15e De geschiedenis van de Vijfheerenlanden eeuw, die rond 1460 in de Vijfheeren is onlosmakelijk verbonden met die van landen werd geïntroduceerd. Hoe de uit- de grootschalige ontginningen, die vanaf watering vóór die tijd hier was georgani de elfde eeuw in het graafschap Holland seerd in onderlinge afspraken tussen de en het westen van het Sticht werden aan lokale heren wordt door de auteur aan de gevat. Tot dan was dit gebied bedekt met hand van situatiekaarten beschreven. een dik veenpakket, dat weliswaar De kaarten zijn op basis van de originelen begaanbaar was, maar ongeschikt voor getekend door het redactielid P.T. den bebouwing. Alleen enkele boven het veen Hertog. uitstekende duintoppen, de zgn. donken, De bijdrage van ons medelid J. Heniger en verhoogde oeverwallen leenden zich knoopt hierbij aan. Hij geeft een beschrij voor de vestiging van nederzettingen. Ten ving van een van de polders in het ontgin onzent vormt Hagestein daarvan een ningsgebied van de Vijfheerenlanden in goed voorbeeld. de middeleeuwen, namelijk Boigerijen, dat n Het in cultuur bren en van ^It • ij+^^c+rQU+Q wcbi ui V_IIIC uiur\r\ci l lu ie vclutiltîM, ni. veengebied was een proces van de lange Langbolgerijen, Kortbolgerijen en Zouden- adem en heeft eeuwen geduurd. De daar Bolgerijen. Pas in de 14e eeuw duiken de bij gehanteerde verkavelingsstructuur van namen op van de bezitters van deze pol "i&i laiiu vuiiiiL iui tic uay vciu vai luctöy ders, die op zeker moment achterieen- nog steeds een karakteristiek element van mannen bleken van de heren van Vianen. de landschapsarchitectuur in Holland en De auteur gaat ook in op de ingewikkelde Utrecht. Dat beseft men pas goed, als kwestie van de herkomst van deze men er vanuit een vliegtuig op neerziet. gerechten uit de zgn. Manschap van Kuik, Er mag nog wel eens op gewezen wor die in 1327 aan de graaf van Holland was den, dat het ontginningenlandschap een verkocht. Ook Vianen, Hagestein en historisch monument is, waarmee we Lakerveld behoorden daartoe en zijn dus zorgvuldig moeten omspringen. sinds die tijd als Hollands gebied te In dit nummer wordt de ontginningsge beschouwen, ook al hebben de latere schiedenis van de Vijfheerenlanden in een heren van Vianen zich daar weinig van overzichtsartikel geschetst. De geologi aangetrokken. sche situatie ten tijde van de eerste ont Zoals gebruikelijk wordt het nummer af ginningen, de politiek-institutionele ver gesloten met de Kroniek. Daarin is ook houdingen tussen Lek en Linge, de orga afgedrukt de brief die het bestuur aan de nisatie en - wij zouden zeggen - projekt- gemeenteraad heeft gestuurd naar aanlei matige aanpak van de ontginningen op ding van het Lijnbaanprojekt. Als gevolg initiatief van de landsheer (de graaf van hiervan dreigt de zuidelijke stadsmuur, Holland en de bisschop van Utrecht) in nog niet zo lang geleden zorgvuldig strookvormige verkavelingen volgens zgn. gerestaureerd, een gatenkaas te worden. 'cope'-overeenkomsten (vgl. Hei- en Maar ook anderszins dreigt het zicht op Boeikop, Middelkoop enz.), dit alles komt de historische binnenstad ernstig aange ter sprake in een bijdrage van Ruud de tast te worden. Het leek de redactie goed Jong. In het bijzonder besteedt hij aan om de bedenkingen van de vereniging dacht aan de organisatie van de uitwate- tegen de gevolgen van deze plannen voor ring van de ontgonnen landerijen, waarbij het nageslacht vast te leggen. aanvankelijk het overtollige water langs natuurlijke weg via sloten, boezemwaters Vianen, maart 1994 en de grote rivieren naar zee vloeide, maar waarvan de lozing op het buitenwa ter in de vijftiende eeuw als gevolg van inklinking van het veen en een geleidelijke stijging van het zeeniveau steeds meer 33 De uitwatering in de Vijfheerenlanden is bemaling (naast een goede bescher vóór 1460 ming door dijken) thans onontbeerlijk. Het eerste bericht over bemaling van de Inleiding Vijfheerenlanden dateert uit 1460. Karel de Stoute, de toenmalige heer van het De Vijfheerenlanden zijn relatief laag gele Land van Arkel, gaf opdracht tot het bui gen ten opzichte van het omringende bui tenwerking stellen van de waarschijnlijk tenwater. Het zich tussen de Lek en de kort tevoren gestichte poldermolens, die Linge binnen een aloude ringdijk uitstrek uitsloegen op het boezemwater Zederik. kende gebied omvat globaal een oostelijk Er waren geschillen gerezen spruijtende deel, dat zich een weinig boven het van zeecker watermoelenen die die hee- niveau NAP verheft, en een meer weste ren van Brederode ende Cuijlenborch mit lijk gelegen deel, dat zich daar beneden huere medeplegers geset hadden op den bevindt (afb. 1). In het hoge deel ligt het Zieryck, tot groten hynder, beswaringe meeste land echter niet hoger dan 1 ende last van onsen lande ende ondersa 2 meter boven NAP, slechts een geringe ten van Arckef . Deze windwatermolens oppervlakte langs de Lek en vooral op de maalden overtollig water uit de hoger Hagesteinse stroomrug reiken tot 2 à 3 gelegen omstreken van Vianen (onder de meter boven NAP1. In het lage deel ste jurisdictie van de Brederodes) en Ever- ken de Schoonrewoerdse stroomrug en dingen (horend onder Culemborg) in de het oeverland van de Linge in het zuiden Zederik. Deze voerde het water vervol eveneens boven NAP uit, tot ongeveer gens door het lager gelegen Land van 1 meter. In totaal ligt ca. 70% van de Vijf Arkel, dat daar kennelijk last van onder 3 heerenlanden boven het O-niveau, doch vond . minder dan 10% reikt hoger dan 1 meter. Het door Karel de Stoute gepresenteerde Deze hoogte van het maaiveld van om en alternatief ten behoeve van een goede nabij 0 meter NAP wordt echter ruim uitwatering van de noordelijke Vijfheeren schoots overtroffen door de waterstanden landen, namelijk een watergang door de van het omringende buitenwater. Daardoor Zouwedijk naar de Merwede bij Hardinx- veld, stuitte echter op onoverkomelijke / bezwaren, zodat het gehele plan in 1462 4 /^ T~~~\x door Karel werd herroepen . Men mag / Vianen aannemen, dat de molens op de Zederik in werking zijn gebleven. sp Uit enkele laat-13de-eeuwse stukken blijkt ^ Hoger dan evenwel dat al veel vroeger een gedeelte ta\ ,-' ,. 0 m. lijk gegraven stelsel van watergangen in 0 \ / .'"/•"/' '-- de Vijfheerenlanden aanwezig was, waar <• V 's / ,' / ' '' ' - x £ ƒ 'l / -' / *-' ; langs het overtollige water uit het gebied 1 ^ ' '' " ~^7 afvloeide. Bovendien werden maatregelen P- genomen om het gebied tegen overstro V ,-s r*-".* 5 l_l- -' /"o ming van buiten te beschermen . Dit doet * kz'l'^^'-'f:~-',1 /' '-'/' / © '"•-•-.z de vraag rijzen op welke wijze dit tegen /# woordig zo laag gelegen gebied in die Lager dan a Leerdam / periode zonder hulp van bemaling werd 1 j e / SO m. /'l'~.^ - ontlast van overtollig water. Tegelijk komt M , v r ' / ~' daarbij de vraag op hoe lang de uitwate- Hd-l ' ' l^-*' l_I. ~**^ ~~ -- ringsstructuren al bestonden vóór de tijd X waaruit de bovenbedoelde, oudst ) ' Linge bewaard gebleven stukken stammen. Met andere woorden, wanneer is een begin gemaakt met maatregelen ten behoeve 1. Hoog en laag in de Vijfheerenlanden. van de uitwatering. De nul-meter hoogtelijn is gestreept aangegeven. 34 Landschap en bewoning rond het jaar 1000. De ondergrond van de Vijfheerenlanden maakt deel uit van een dikke, waaiervor mige laag verweringsmateriaal, die in een omvangrijk dalingsgebied aan de rand van het continent al meer dan een miljoen jaren voortdurend wordt aangevuld door de grote Noordwest-Europese rivieren6. Het verweringspuin in de ondergrond is samengesteld uit grind, zand en klei. Het is voornamelijk aangevoerd door de Rijn, in mindere mate door de Maas en mid- denduitse rivieren, en mogelijk zelfs door de Schelde. Na de laatste ijstijd, ca. 13.000 jaar gele den, bevond het gebied zich in een brede, ondiepe riviervallei waar meanderende rivierarmen in westwaartse richting door 3. Rivierarmen en stroomruggen in de Vijfheeren- heen stroomden (afb. 2). Wegens verzan ianden: i. Hagesteinse stroom; 2. Zijderveldse ding veranderden deze soms van stroom- stroom; 3. Schoonrewoerdse stroom; 4: Schaayk- se stroom. baan, zodat een viertal fossiele rivier armen, de stroomruggen, nog dicht onder of aan de oppervlakte liggen. Tussen de rein. De oudst bekende van deze vroege rivierarmen in heeft zich voortdurend veen re rivierarmen dateren van vóór 3000 kunnen vormen, waarin ook af en toe v.Chr., hun diepliggende stromruggen zijn laagjes klei werden afgezet. De stroom met veen en met klei-afzettingen van de ruggen van deze rivieren liggen hoger in jongere rivierarmen bedekt7. Tussen 3000 de ondergrond. Door de inklinking van het en 1500 v. Chr. zijn de zgn. Zijderveldse, omringende veen ten gevolge van de late Schaaykse en Schoonrewoerdse stromen re ontginningen vormen zij tot op de huidi actief geweest (afb. 3). Na de verzanding ge dag zichtbare verhogingen in het ter- van de Schoonrewoerdse stroom heeft de hoofdafvoer van de Rijn ongeveer duizend jaar lang ten noorden van de Vijfheeren landen gelegen, in de tegenwoordige provincie Utrecht8.