SJIctcc.nToxu Qnn. Oc (cLupJicii £rpcranez in vll'RICA . in het land van brederode

Varia

16de jaargang nr. 3/4 historisch tijdschrift 1991 voor het land van vianen Inhoud Colophon

Bericht van de redactie pag. 37 In het Land van Brederode, De verkoop van Vianen Historisch Tijdschrift voor en Ameidein 1725 3/ 43 Een Hottentot te Vianen Jrg16nr3/4, 1991 Licht in Lexmond. Lantaarns en lantaarnopstekers van Lexmond 49 Het tijdschrift is een uitgave van de Vianen toen en nu 56 Historische Vereniging "Het Land van Kroniek 59 Brederode".

Bestuur Voorzitter : A.J.M. Koenhein Secretaris : L. Terken JokeSmitlaan4 4133 HL Vianen Tel. (03473) 76693 Penningmeester : L.A.Smits, Vianen Giro 4082285 Erelid : G.A. Verduin

Redactie Redactieadres : V.F.C. Leeuwenberg- Steegh Kerkstraat 10 4132 BE Vianen Tel. (03473) 73250 Overige leden P.T. den Hartog A.J.M. Koenheim H.L.Ph. Leeuwenberg M.H. Quak

Druk Spijker Drukkerij BV, Buren

Lidmaatschap per jaar: ƒ 27,50 Jeugdlidmaatschap per jaar ƒ 11,25 De leden ontvangen het tijdschrift gratis.

Inlichtingen over advertenties bij het redactieadres.

Niets uit deze uitgave mag worden over­ genomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. Bericht van de redactie boekbesprekingen gewijd aan publikaties t.g.v. het honderjarige Merwedekanaal en Door diverse tegenslagen is de verschij­ de Koninginnensluis te Vreeswijk. Ook ning van het onderhavige dubbelnummer wordt aandacht geschonken aan de ernstig vertraagd. Het ligt in de bedoeling steeds dichterbij komende dijkverzwaring deze achterstand zo snel mogelijk onge­ binnen de gemeente Vianen, die ingrijpen­ daan te maken. De redactie ziet daartoe de gevolgen kan hebben voor het aanzien ook mogelijkheden, die kunnen resulteren van vooral de historische buitenstad. Het in twee interessante nummers, waarvan ligt in de bedoeling de verdere ontwikke­ de kopij al min of meer beschikbaar is. lingen van dit projekt op de voet te volgen. In dit nummer komt allereerst de verkoop van de heerlijkheid Vianen in 1725 aan de Vianen, 21 juni 1992 Staten van Holland door de laatste parti­ culiere bezitter Simon Hendrik Adolf van der Lippe aan de orde. Hoewel de Staten van Holland min of meer een kat in de zak bleken te hebben gekocht, zullen voor hen staatkundige overwegingen zwaarder De verkoop van Vianen en Ameide hebben gewogen dan economische verw­ in 1725 achtingen. J.A.M. Koenhein tekende voor deze bijdrage. Inleiding Nadat enkele nummers terug aandacht is besteed aan Vianers in den vreemde, Tot 1725 hebben Vianen en Ameide als wordt nu de geschiedenis verteld van een een witte vlek in het gebied van de toen­ vreemdeling in Vianen. Wij kijken er nu malige provincie Holland gelegen. In dat niet meer van op, maar in de 18e eeuw jaar kregen de Staten van Holland de zal het verblijf van de bekeerde Hottentot gelegenheid beide steden en de omlig­ Frederik Adolf beslist veel opzien hebben gende dorpen en landen te kopen om gebaard. Ook al keerde hij spoedig weer zodoende haar grenzen in het zuidoosten naar Afrika terug, de gebeurtenis was af te ronden. Voor de verkoper, de Duitse voor J. Heniger interessant genoeg om graaf Von der Lippe als regerende heer nader te bekijken en met aanvullende van Vianen en Ameide, was de aanleiding genealogische en cultuurhistorische de grote hypotheek die op de goederen opmerkingen tot een artikel te verwerken. lag en de bezwaarlijk grote afstand om W. van Zijderveld, die al eerder in dit blad vanuit zijn residentie Detmold de verafge­ publiceerde over momenten uit de legen bezittingen goed te kunnen bestu­ Lexmondse geschiedenis, licht ons bij in ren. zijn speurtocht naar de plaatselijke lan­ Holland meende de hypotheek te kunnen taarns en lantaarnopstekers, toen men in aflossen door een beter financieel beheer dit dijkdorp bij maanloze nachten nog van het nieuw verworven bezit. Uit het tastend zijn weg moest zoeken, wat hierna volgende zal blijken, dat de ongetwijfeld met veel vallen en opstaan Gecommitteerde Raden van de Staten gepaard is gegaan. van Holland, die sinds 1725 het dagelijkse Mevr. V.F.C. Leeuwenberg en P. van bestuur van Vianen en Ameide vormden, Iperen hebben de bewoningsgeschiedenis daarin niet geslaagd zijn. De steeds ver­ van het noord-oostelijke gedeelte van de der verslechterende economie van dit Voorstraat gedurende de laatste 100 jaar gebied, evenals elders in de Republiek, uitgezocht en in de zesde en één na had voornamelijk schuld daaraan. laatste aflevering van 'Vianen toen en nu' Tot aan de verkoop in 1725 waren Vianen samengevat. Een rubriek, die vooral bij en Ameide in een personele unie verenigd autochtone Vianers gevoelens van her­ onder een regerend adellijk geslacht. kenning zal oproepen. Eigenlijk gaat het hier om Stad en Land In de Kroniek ten slotte worden enige van Vianen en om Stad en Land van

37 Ameide. Het Stad en Land van Vianen De verkoop was een hoge heerlijkheid in leen van de graaf, later Staten, van Holland. Echter, De laatste heerwas graaf Simon Hendrik Holland had zó weinig in het Land van Adolf von der Lippe, die Vianen en Vianen te vertellen, dat de Brederodes, de Ameide in september 1725 voor Dohna's en de Lippes zich als souverei- ƒ 810.000,- aan een voorde Hollandse nen beschouwden en zich ook zo betitel­ Staten optredende gevolmachtigde ver­ 1 den in al hun akten zonder dat er protes­ kocht . Hiervan werden ƒ 200.000,- con­ ten kwamen van de zijde van de tant betaald; de rest werd voldaan door de Republiek. overname van de hypotheken op het ministaatje. Het Land van Ameide was een hoge heer­ Wat verkreeg Holland voor dit aanzienlijke lijkheid in leen van de bisschop, later bedrag? Het bezit van Vianen bestond uit Staten, van Utrecht; in 1405 moest de twee delen: het domein en de heerlijk­ 2 toenmalige heer van Vianen erkennen, heid . Het domein omvatte het kasteel dat hij geen hogere rechten op Ameide Batestein en een aantal aanzienlijke dan alleen de hoge heerlijkheid had. huizen binnen en buiten de stad Vianen, Zodoende vormden Vianen en Ameide alsmede uiterwaarden, grienden, landerij­ een min of meer onafhankelijk staatje, dat en, bossen en plantages. Daarnaast aan alle zijden omgeven was door de behoorden hiertoe de inkomsten uit een provincies van de Republiek. aantal regalia of heerlijke rechten, zoals

Het Land van Vianen en Ameide. Detail uit de Nieuwe Kaart van den Lande van Utrecht (1696) door Bernard Du Roy.

38 tollen, het pontveer op de Lek, het hoofd­ annexatie door een van hen werd voorko­ geld, belasting op bier, de dwangmolen, men. De belangrijke posities van de het recht van wind, tienden, het hond- en Brederodes, sedert 1418 heren van kapoengeld, het hofstedegeld, renten, erf­ Vianen, in het militaire en staatkundige pachten, het recht van visserij in de Lek leven van de Republiek droegen er toe bij en in de vlieten en het jachtrecht. dat deze situatie werd bestendigd. Na de De heerlijkheid bestond uit de hoge heer­ verkoop aan Holland was het met deze lijkheid van Vianen, waaronder behoorden beperkte onafhankelijkheid gedaan. Dit de stad Vianen met de polders had noodzakelijkerwijze gevolgen voor de Bloemendaal, Bolgerije en Autena, en de inwoners van dit gebied, met name op dorpen Heicop, Lexmond, Achthoven, economisch terrein. Lakerveld en Meerkerk. Tot de hoge heer­ De schulden van het zojuist verkregen lijkheid van Ameide behoorden de stad nieuwe bezit waren groot. Op de stad Ameide, het dorp Tienhoven en de pol­ rustte een schuld van meer dan ders Aaksterveld, Liesveld en ƒ 233.000,-. Het domein had daarnaast Zevenhoven. De rechten van de heer in nog een schuld van ruim ƒ 67.000,-. deze steden en dorpen waren o.a., dat hij Hierin waren de schulden van de afzon­ alle ambtenaren aanstelde. Daarnaast derlijke dorpen nog niet meegerekend. De bepaalde hij wie er predikant, voorzanger, inkomsten van de stad, de belastingen en koster en schoolmeester werd. het kleinzegel, waren niet eens voldoende De pseudo-souvereiniteit kwam hierin tot om de rente van de schulden te betalen. uiting, dat in Vianen een hooggerechtshof De opbrengsten uit de sauvegarde vorm­ was gevestigd, de Kamer van Justitie, den tot dan een belangrijke bron van wier Raden door de heer werden aange­ inkomsten, waarvan de welvaart van de steld. De Kamer beschouwde zichzelf als stad Vianen voor een aanzienlijk deel hoogste instantie, dat niet aan een ander afhing. Na de verkoop dreigde het ver­ rechterlijk college, zoals het Hof en de trouwen in de vrijgeleide van de stad te Hoge Raad van Holland en Zeeland, was verdwijnen. Om te voorkomen dat de onderworpen. Deze positie heeft de asielzoekers naar de naburige vrijplaats Kamer van Justitie ook na 1725 kunnen Culemborg zouden uitwijken en daarmee handhaven. Tevens oefende de heer het een bron van inkomsten voor Vianen te recht van sauvegarde of vrijgeleide uit. verliezen, garandeerden de Staten van Indien iemand wegens schulden veiligheid Holland de juridische onafhankelijkheid en zocht, of wanneer wegens een overtre­ de jurisdictie van de stad Vianen. ding of misdrijf een bevel tot aanhouding Tot aan de Bataafse Omwenteling in 1795 tegen iemand was uitgevaardigd, kon hij bleef Vianen een bekende vrijplaats4. proberen tegen betaling van een som geld Een andere belangrijke inkomstenbron in Vianen asiel te verkrijgen. Ook dit recht voor de heer was de vergeving van werd, zij het met enige beperkingen, door ambten en bedieningen geweest. In 1726 de Staten van Holland erkend. becijferde men de inkomsten hieruit op Tenslotte zij nog vermeld, dat aan de een totaalbedrag van ƒ 126.200,-. Er is hoge heerlijkheid verschillende leenhoven nogal wat misbruik gemaakt van de ver­ met ruim 700 lenen verbonden waren, kregen ambten. Hierdoor waren de waaronder meer dan 20 heerlijkheden, die ambten en bedieningen zeer gewild. Door vooral in de provincies Utrecht en Holland de sterke controle, die de Staten gingen gelegen waren3. uitoefenen, en als gevolg van de slechte Het vorenstaande geeft ons enig inzicht in economische situatie daalde de waarde wat het staatje voorstelde. De pseudo- van deze ambten aanzienlijk, waardoor souvereine heerlijkheid had zijn bijzonde­ weer een inkomstenderving plaatsvond. re positie binnen de Republiek tot 1725 kunnen bewaren, doordat het in het De economische situatie na 1725 grensgebied van drie provincies (Holland, Utrecht en Gelderland) lag, waarmee De gevolgen konden dan ook niet uit-

39 blijven. Men klaagde al in 1738 over het huizen in de stad in 1731 vergeleken met wegtrekken van de bevolking uit de stad die van de woningen in de stad en de Vianen5. De periode hierop volgend kan schoutambten van 17479. In deze korte desastreus worden genoemd. periode nam de huurwaarde van de Van de 432 huizen volgens de blaffer! van huizen met ongeveer 40% af 1733 (in 1734: 438) resteerde in 1752 nog (zie tabel).

Huurwaarde van de huizen te Vianen in 1731 en 1747

huurwaarde klassebreedte 1731 1747 in guldens aantal totaal aantal totaal

0-20 10 86 860 248 2480 20-40 30 136 4080 132 3960 40-60 50 99 4950 43 2150 60-80 70 43 3010 19 1330 80- 100 54 5400 33 3300

418 18300* 475 13220 *

Bron: Kohier van de verpondingen 1731 en Resolutie Staten van Holland 20 mei 1747.

* Gemiddelde huurwaarde 1731 : 18.300:418 = 44,50 1747: 13.220:475 = 27,83

maar tweederde6. 42 woningen waren De slechte toestand werd nog verergerd, geheel verdwenen, terwijl er meer dan 80 doordat 'de respective ambagtsluiden, leegstonden. De situatie was vooral de dewelke anders op hoop van preferentie laatste jaren zeer verslechterd. In 1747 en om door de tijd betaalinge te genieten, waren er van de 475 huizen in de stad en dan gemeene burgeren huissen nog repa­ haar schoutambten 15 vervallen, geïnun- reerden, nu daarenboven sonder prompte deerd of weggespoeld en 45 onbewoond7. voldoeninge geen hand aan het werk wil­ In de periode 1746-1750 alleen al werden len slaan'10. 28 huizen afgebroken8. De requesten van Door het achterstallige onderhoud, dat de burgers en magistraat van Vianen van hierdoor onstond, daalden de huizen nog 1752 aan de Staten van Holland voeren meer in waarde, zodat hier in feite een aan, dat de afbraak en leegstand een vicieuze cirkel was ontstaan. Uit de negatieve invloed uitoefenden op de nog bovenstaande passage wordt ook duide­ bewoonde huizen. Zij werden voor een lijk hoe de werkgelegenheid van de tim­ geringere prijs verhuurd, terwijl de lasten merlieden en metselaars, die wij onder de daarentegen zwaar waren, zodat zij in ambachtslieden moeten verstaan, afhing waarde verminderden. Uit de openbare van de situatie in de bouwsector, die op verkoopcondities bleek, dat panden, die haar beurt weer een gevolg was van de enkele jaren daarvoor nog vijf à zes algemene economische toestand. De duizend gulden waard waren, nu nog financiële situatie van de overheid, die geen ƒ 600,- opbrachten. door het laten uitvoeren van stadswerken In 1747 was de huurwaarde ten opzichte voor werkgelegenheid kon zorgen, was van 1731 al aanzienlijk gedaald, hetgeen eveneens van invloed. uit de volgende tabel moge blijken. Hierbij Hoe Hollands' financiële politiek de wordt de gemiddelde huurwaarde van de Viaanse huishouding beïnvloedde, wordt

40 gedemonstreerd door de verkoop van het pingen 35 ambachtsheerlijkheden geveild, grootste gedeelte van de goederen, die in die samen ƒ 681.000,- opbrachten en 1725 waren aangekocht, zoals de heerlij­ tussen 1729-1741 werden liefst 17 heer­ ke rechten in Ameide, Tienhoven, lijkheden onderhands verkocht, waarvan Meerkerk, Hei- en Boeicop11. Deze de totale opbrengst ƒ 571.800,- bedroeg. transacties vormden een onderdeel van Voor het terugdringen van de schulden het Hollandse beleid om aan geld te waren deze verkopingen slechts van mar­ komen, teneinde de gewestelijke schul­ ginale betekenis. Uit bestuurlijk oogpunt denlast te verlichten. Het is algemeen evenwel was het uiterst bedenkelijk, dat bekend, dat al in het begin van de ruwweg 70% van de aldus afgestoten achttiende eeuw de publieke financiën er heerlijkheden in handen kwam van parti- slecht voorstonden12. Men probeerde door kulieren, die hierin een goede beleggings- het verkrijgen van nieuwe leningen en ver­ mogelijkheid zagen. koop van het domeinbezit (vanaf 1722) de Hoewel de stad Vianen buiten de verko­ schuldenlast terug te dringen. In de jaren pen bleef, deden de eigendomsverande­ 1729-1731 werden in drie publieke verko- ringen op het omliggende platteland toch hun invloed op de stedelijke economie gelden. Sommigen van de nieuwe heren gingen bestuursfuncties bekieden in de landelijke en stedelijke administratie, Qrvc^rî—^Mian- 9TH<_ 1 ^iioZrcndkr' iyzs zoals de Hagenaar Everard François Schimmelpenning die de heerlijkheid ., I/CM- P-COAA-ù-K OU- ofaA^èytrö-* JOD ii\ i Meerkerk en het drost-schoutambt van Vianen kocht en de Amsterdammer &v£&( gy Qrôf

(j Si &.0-U. <>n_ mhji^^iViWv-à ^Z»-^—^ênfr^ J Financiële gezondmaking van Vianen

Door het wanbeheer van Hedwig Agnes van Brederode (t1684), vrouwe van Vianen en Ameide, en haar opvolgers, de graven Von Dohna en Von der Lippe, was de stedelijke overheid vervallen tot arm­ lastigheid. De achttiende-eeuwer zag dit ook zo blijkens het volgende citaat uit «su 1747: 'Dat de groote en voorname oorzaak van 't verval van de voorschreven stadsfinan- tie bestaat in negotialien van capitalen Handgeschreven verklaring van Valentijn dewelke dezelve ten behoeve van haare Micheell, secretaris van de stad Vianen, dat vorige Heeren genoodzaakt is geweest Vianen vanaf 4 november 1725 deel uitmaakt aan de stadsfinantie te kort kwam aan van de Staten van Holland en Westvriesland. deselve te doen betalen uijt de casse van GA. Vianen, 25 (1725) het domein'14.

41 Door de koop van het souvereine staatje maatregelen voor het particulier initiatief, namen de Staten van Holland de ver­ waarbij de handhaving van de gildedwang plichting over om de tekorten van de stad op de tweede plaats kwam. Bij de voerlie­ te dekken door de inkomsten uit het den en schippers werd de oorspronkelijke domein. Dit had vreemde gevolgen, met gildegedachte zelfs vrijwel geheel verlaten name bij de belastingheffing, omdat de en in de nieuwe gildebrieven van 1734 en Staten op deze wijze de bij de stad onsta- 1735 werd slechts gelet op het belang van ne verliezen bij de belastingafdracht zelf infrastructurele verbeteringen. weer moesten aanvullen. Menig projekt werd gestart, maar de In december 1725 werd door Gecom­ resultaten waren gering15. Particulieren en mitteerde Raden een voorlopige regeling de overheid wilden wel, maar de econo­ tot stand gebracht. Zij stelden de Staten mische malaise was te groot om deze voor om de nog uitstaande schuld, met industrieën een levenskans te geven. Het een rente van drie tot vijf procent, geheel enige resultaat dat men bereikte was, dat af te lossen. Rente en aflossing zouden een deel van de bevolking tijdelijk van daarna uit de inkomsten van de heerlijk­ werkgelegenheid werd voorzien. heid gevonden moeten worden15. In de In de praktijk bleek dat de nieuwe eige­ praktijk kwam van deze regeling weinig naars van Vianen, de Staten van Holland, terecht. De inkomsten uit de domeinen evenmin als haar vorige eigenaars in staat waren bij lange na niet toereikend om de waren om Vianen rendabel te maken. rente en aflossing uit te betalen. Het Economische en infrastructurele maat­ kwam er dan ook op neer dat de Staten regelen konden niet voorkomen dat het van Holland de bestaande en nieuwe Vianen slechter ging dan ooit te voren. schulden betaalden. De tijd zat gewoon tegen, maar dat is een Financieel gezien werd op de koop van ander verhaal. Vianen dus alleen maar geld toegelegd. De Staten probeerden op twee manieren J.A.M. Koenhein het verlies zo klein mogelijk te houden. De eerste stap werd in 1729 gezet toen men alle niet-winstgevende bezittingen, op de stad na, verkocht, hetgeen, zoals wij Noten gezien hebben, een gevolg was van de 1. ARA, Staten van Holland na 1572, nr. 11-280, Hollandse financieringspolitiek in het alge­ Gedrukte Resoluties (RSH), 17 november meen. Datgenen wat overbleef, probeerde 1725 (secreet). De uiteindelijke kosten bleken men op een zo efficiënt, dat wil zeggen zo later ƒ 898.200,- te bedragen (RSH, 23 okto­ goedkoop, mogelijke manier te besturen. ber 1726). Aan gebouwen, zowel in de stad als in het 2. RSH, 23 oktober 1726. domein, werd slechts het allernoodzake­ 3. J.C. Kort, 'Leenhoven van de heren van Vianen 1292-1666', Ons Voorgeslacht, lijkste onderhoud verricht. De stadskas jrg. 40-43 (1985-1988), passim. voorzag men van het nodige geld om te 4. Volgens M. Gijswijt-Hofstra, Wijkplaatsen voor voorkomen, dat de inwoners van de hon­ vervolgden. Asielverlening in Culemborg, ger omkwamen. Vianen, Buren, Leerdam en IJsselstein van de 16de tot de 18de eeuw (Dieren, 1984) 94, zijn Dit was een oplossing op korte termijn. er voor Vianen voor 1725 enkele schaarse Het was de bedoeling, dat de stad zich in gegevens over het vrijgeleide bekend, terwijl de toekomst zelf zou kunnen onderhou­ na 1725 uit haar cijfermateriaal blijkt, dat in de den en indien mogelijk een bijdrage zou periode 1725-1795 Vianen en Culemborg kunnen gaan leveren aan de staatsfinan- gemiddeld evenveel asielzoekers per jaar ont­ ciën. De Staten probeerden dit op twee vingen. manieren te bewerkstelligen: de infra­ 5. RSH, 11 februari 1738. structuur werd verbeterd en het partikulier 6. RSH, 14 september 1753. 7. ARA, Grafelijkheidsrekenkamer Registers, 9e initiatief werd gestimuleerd. afd., Domeinarchief Vianen, 820c, 27 april De overheid voerde een "liberale" econo­ 1747; RSH, 20 mei 1747. mische politiek met ondersteunende 8. RSH, 14 september 1753'

42 9. 1731 : ARA, Financie van Holland 509, en Kalden bij zijn terugkeer uit Kaap de 1747: RSH, 20 mei 1747. Goede Hoop een bekeerde Hottentot naar 10. RSH, 14 september 1753. 11. Hedendaagsche Historie of Tegenwoordige Nederland had meegebracht. Nadat de Staat van Alle Volkeren: XVIIde deel. man zijn belijdenis had gedaan bij de Vervolgende de Beschrijving der Vereenigde Viaanse predikant Rappardus, werd hij Nederlanden. En wel in 't bijzonder Holland door de laatstgenoemde gedoopt. De (Amsterdam, 1749) 513. regerende heer van Vianen, graaf 12. Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl. Frederik Adolf van der Lippe, stond als 9 (Bussum, 1980)46-47. peetvader over hem en gaf hem zijn 13. RSH, 20 mei 1747: vgl. RSH, 3 december naam, terwijl de 91-jarige drost van 1754. 14. GAV 34, request van de raad aan de Vianen, Jacques de l'Homme, heer van Vertegenwoordigers van het Bataafsche La Fare, hem ten doop hield. Voorafgaand Gemeenebest, z.j. (1806). aan de doop preekte Kalden over een toe­ 15. RSH, 21 december 1725. passelijk gedeelte van de brief van Paulus 16. J.A.M. Koenhein, Het timmerliedengilde te aan de Romeinen, en wel hoofdstuk I, Vianen in de achttiende eeuw (doctoraal­ vers 16: scriptie Vianen, 1981) 40. Want ik schaam mij niet voor het Evangelie van Christus. Immers het is een kracht van God tot zaligheid voor iedereen die gelooft, eerst voor de Jood Een Hottentot te Vianen en dan voor de Griek. Indertijd heerste in de jonge Christelijke Op 6 oktober 1709 vond in de Grote Kerk gemeenten van het eerste uur de vraag, van Vianen een bijzondere plechtigheid of niet alleen de Joden tot het plaats. In het doopboek van die kerk, Christendom, dat toen nog als een Joodse waarin gewoonlijk met enkele regeltjes de doop van een nieuw Vianeesje genoteerd xJtcttctltotLr staat, werd op die dag de volgende, in J4FRICA . uitvoerige aantekening bijgeschreven: den 6e Octob is gedoop een Hottentot van de Caep de bonne Esprans ouwd omtrent... Jaren, de eerste soo versekert wort van sijn naetsie, die oeijt tot het Chstelijke geloof bekeert is, hij is genoemd Frederick Adolf na de Heer regerende Grave van der Lippe, die hem die naem als gevader heeft gegeven, en door den Heer Drossaert van Vianen Jor. Jaques de l'Hoomen Heer van La Vere nu in sijn een en negetichse Jaer sijnde gepresenteert, is den doop is bedient door Do Jodocus Rappardus Predikant alhier, die ook de belijdenis van den dope- lingh te voren int pertikelier gehoort en aangenomen heeft. Do Petrus Kalde Predikant met wien dese Hottentot van de Caep in Nederlant is gekomen, en die het voornaemste Middel geweest is van sijn bekehngh heeft even door den doop een predikasie op dat supject gedaan uijt Rrn Hottentot; op de achtergrond van links naar rechts de Leeuwenberg, de Tafelberg en de l:v:16 eerst den Joden en ook den Griek\ Duivelsberg aan Kaap de Goede Hoop. Uit deze moeizame bewoordingen kan Gravure door M. Bodenehr in Meister 1692, men lezen, dat de predikant Petrus blz. 25.

43 secte werd beschouwd, toegelaten kon­ zijn zoon Simon Hendrik Adolf van der den worden, maar ook niet-Joden, heide­ Lippe (1694-1734) die Vianen en Ameide nen dus zoals de Grieken. Paulus loste de in 1725 zou verkopen aan de Staten van kwestie op met zijn uitspraak, dat de zalig­ Holland4. makende kracht van God voor alle De vernoeming van 'gewone Vianezen' bekeerlingen gold, dus ook voor bekeerde naar hun adellijke heren en vrouwen was heidenen. in die tijd niet ongewoon. Zo liet Jan van Eigenlijk was Kaldens prediking de kern Teckelenburg, die op het kasteel van de doopplechtigheid. Zoals wij in het Batestein werkzaam was, in 1703 zijn vervolg zullen zien, ging het niet zozeer zoontje Frederik Adolf dopen, waarbij de om de persoon van de Hottentot die de graaf als peetvader optrad en een gravin 5 Christen Frederik Adolf werd, dan wel om van Limburg-Stirum als peetmoeder . In een heiden van zeer lage beschaving, aan 1709 noemde dezelfde Jan zijn dochtertje 6 wie God het vergund had, te mogen toe­ Amelia Maria naar de beide gravinnen treden tot Zijn zaligheid. Dit thema van de van Limburg-Stirum, Amelia Louise prediking was een belangrijk motief in de Wilhelmina en haar zuster Maria Ursula, 7 houding van de Christelijke Europeanen die eveneens op Batestein woonden . tegenover de heidense bewoners van Ook bij de doop van dit meisje was de verre, exotische streken. graaf van der Lippe peetvader, terwijl Maria Ursula van Limburg-Stirum als peet­ Alvorens nader in te gaan op de lotgeval­ moeder fungeerde. Een vooraanstaand len van de beide hoofdrolspelers van de bestuursambtenaar van de VOC op doopplechtigheid, de Hottentot Frederik Ceylon, Bitter van Reede, die zich in Adolf en zijn predikant Petrus Kalden, vol­ Vianen had teruggetrokken, liet in 1714 gen hier enkele opmerkingen over de eveneens een zoontje Frederik Adolf 8 andere, zeer voorname medespelers. dopen . Over de Viaanse predikant Jodocus Tenslotte werd in 1717 een dochtertje van Fredericus Rappardus is weinig bekend. de drost van Jaarsveld, Gerard Bylandt, Hij werd in 1706 naar Vianen beroepen. naar het Viaanse grafelijke echtpaar Hier trouwde hij met Clara Maasland, een Frederika Adolphina Amelia genoemd, dat dochter van de Viaanse schepen Gerard bij die gelegenheid een zilveren ramme­ Maasland. In 1730 ging Rappardus met laar van haar peetouders kreeg. De ram­ pensioen en overleed in 1735. Hij moet melaar is nog is het bezit van de erfgena­ een geleerd man geweest zijn, want tij­ men van mevrouw Frederika Adolphina dens zijn ambtsperiode publiceerde hij De Amelia Vaillant-van Eeten, die in 1938 dwaaze Atheïst (1712) en Christelijke overleed9. 2 Godgeleerdheid (1713) . Zijn zoon Johan De doopheffer van de Hottentot Frederik Adolph Rappardus werd later apotheker Adolf was in 1709 de stokoude Jacques 3 en schepen in Vianen . de l'Homme, die volgens de doopin- De Hottentot werd vernoemd naar nie­ schrijving toen 91 jaar was, dus geboren mand minder dan de toen regerende heer moest zijn omstreeks 1618. Hij zou een van Vianen en Ameide, Frederik Adolf jaar later, op 25 maart 1710, overlijden. In (1667-1718) graaf van der Lippe, die deze 1666 werd hij in Vianen aangesteld tot bezittingen in 1700 had geërfd van zijn drost en schout, welke beide ambten hij moeder Amelia van Dohna. In dat jaar ook tot aan zijn dood zou vervullen10. Hij was stierf zijn eerste vrouw prinses Johanna tevens lid van de Raad van Regering van Elisabeth van Nassau-Dillenburg- de Souvereiniteit van Vianen, die namens Schaumburg. Hij hertrouwde daarna met de regerende heren van Vianen optrad11. een nicht van zijn eigen moeder, Amelia Hij trouwde met Wijnanda van Westrenen van Solms. Frederik Adolf was zoals vele bij wie hij een zoon Jacobus had die van zijn familieleden beroepsmilitair; hij echter vóór hem overleed12. Zijn vrouw diende in het Staatse leger als kolonel van stierf in 1685 en werd op 25 mei de karabiniers. Hij werd opgevolgd door begraven. Zij vermaakte in haar testament

44 van 10 april 1685 het bedrag van 500 gul­ Vereniging ir. L. Kalden te Huizen. den aan het Weeshuis van Vianen13. Het Petrus' oudste broer Lodewijk Kalden echtpaar werd begraven in de Grote Kerk trouwde in 1679 in Vreeswijk met van Vianen, waar tegenover de ingang Jenneken Stenis23; hij was commissaris van de Brederodekapel een grote, fraaie van de schepen en wagens aldaar24. grafzerk met hun acht kwartierwapens ligt. Petrus kreeg een opleiding als predikant, Jacques de l'Homme maakte op 26 maart maar waar hij studeerde is niet bekend25. 1708 zijn testament, waarin hij zijn nichtje Na zijn studie trad Petrus eind februari of Mabile de l'Homme tot universeel erfgena­ begin maart 1695 te Tienhoven in het me benoemde14. huwelijk met Cornelia van Benthem26. Zij Jacques de l'Homme was van Franse ori­ was een dochtervan Johan van Benthem, gine; hij tooide zich met de titel van "heer predikant van Tienhoven, een dorp ten van La Fare". Op welke wijze hij in noorden van Utrecht aan de Breukele- Nederland is gekomen, is niet bekend, veense plas. Petrus kreeg bij de VOC een maar vermoedelijk was hij een gevluchte aanstelling als predikant en vertrok op Hugenoot. Ook andere leden van zijn 2 juni 1695 met het schip "Nigtevegt" van familie zijn naar Vianen uitgeweken. Zijn de reede van Texel met bestemming neef Samson de l'Homme15, heer van La Kaap de Goede Hoop, waar hij op 29 Clavelière, een Franse majoor, deserteer­ november van dat jaar aankwam. Hoewel de en werd door de Republiek financieel zij niet uitdrukkelijk als passagiere aan onderhouden16. Samson trouwde in 1701 boord genoemd wordt, is het wel aanne­ een kleindochter van niet minder dan melijk dat Cornelia met haar man meeging Johan Wolfert van Brederode17 en kocht naar de Kaap, want de Compagnie had in de buurt het kasteel Langerak. Jacques' liever geen jonge, ongetrouwde predi­ eerder genoemde nichtje Mabile de kanten in de koloniën. l'Homme trouwde met Ernst Louis Zuhm, Petrus verliet de Kaap weer in maart kapitein-ter-zee van de Admiraliteit van 1708. De terugreis geschiedde met "Het Amsterdam en adjudant-generaal-ter-zee Huijs te Rosenburg" die op 14 september van koning-stadhouder Willem III18. Dit 1708 voor Texel arriveerde. De aanleiding echtpaar woonde op de Langendijk in van zijn terugkeer naar Nederland was Vianen19. Na de dood van haar man ver­ een corruptieschandaal, waarbij behalve huisde Mabile de l'Homme in 1729 met Petrus ook de gouverneur van de Kaap haar dochter Jacoba Cornelia naar betrokken was. Het was de gewoonte bij Schiedam20. de VOC dat pas bij de terugkeer in patria de verdiende gage geïnd kon worden. Petrus Kalden, de predikant die de Tussentijds had zijn schoonvader Johan Hottentot aan de Kaap de Goede Hoop van Benthem in 1698 al 1212 gulden voor bekeerde, werd in 1669 in Wezel geboren hem opgenomen. Kalden kreeg aanvan­ als jongste kind van Ludwig Kalden en kelijk het restant van zijn verdiende gage, Maria then Berg. Zijn vader was een voor­ ruim 2239 gulden, niet uitbetaald. Op 21 aanstaand burger van Wezel en in 1663 november 1708 inde Petrus het bedrag in 27 en 1664 "Burmeister". Andere kinderen uit eigen persoon . dit huwelijk waren Lodewijk (1655), Daarna werd Petrus als predikant beroe­ Hendrik (1657), Johanna Margaretha pen te Thamen aan de Amstel (thans in (1661), Anna Maria (1663) en Gerard de gemeente Uithoorn), waar hij in 1710- 21 (1666) . Het gezin is in de zeventiger 1720 stond. jaren verhuisd naar Vreeswijk, waar de Nadien trad Petrus opnieuw in dienst van 22 vader ontvanger van de Statentol werd . de Compagnie. Hij vertrok in 1721 naarde Het geslacht Kalden verspreidde zich Oost en wel naar Ceylon. Daar was hij sindsdien vanuit Vreeswijk over het eerst predikant te Galle en daarna te Utrechtse en verder over Nederland. Een Colombo, waar hij tevens rector van het nakomeling van de Vreeswijkse Kaldens seminarium was. In 1737 kreeg hij ontslag is ons medelid van de Historische en keerde in 1738 naar Nederland terug.

45 Het jaar en de plaats van zijn overlijden is cféo tic nicttin. onbekend. Als predikant aan Kaap de Goede Hoop m AFRICA. verwierf Petrus Kalden zich enige faam. Geregeld bediende hij ook het verder afgelegen Stellenbos. Op zijn aandringen bouwde de gouverneur van de Kaap, Willem Adriaan van der Stel, voor 11000 rijksdaalders de kerk van Stellenbos. Petrus hield er op 6 januari 1704 de eerste preek. In Stellenbos ook bezat hij een fraaie hofstede, Zandvliet genaamd, met het daarbij behorende koren- en weiland. In 1705 kreeg hij bezoek van een beroemde collega-predikant, François Valentijn, die zich tevens bezighield met een omvangrij­ ke beschrijving van alle bezittingen van de VOC28. Op de hofstede zag Valentijn het graf van "Sjeich Joesef" die indertijd uit Makassar verbannen was en hier gestorven was. Valentijn vernam ook dat Petrus Kalden zichzelf de Hottentotse taal geleerd had en onder de Hottentotten in Hottentottin. Gravure door M. Bodenehr in hun eigen taal preekte. Bij deze gelegen­ Meister 1692, blz. 27. heid ontmoette Valentijn onze Hottentot, met wie hij in gesprek raakte over godge­ waren deze inboorlingen een soort toeris­ leerde onderwerpen. De Hottentot tische trekpleister. Als de schepen op de antwoordde hem bondig als een ervaren reede van de Kaap verschenen om verse catéchisant en Valentijn was zeer ver­ groenten in te slaan, namen passagiers heugd, dat het God behaagde in zulken de gelegenheid te baat om de omgeving gering vat zoo veel licht der genade tot te bekijken. verdere verlichting van deze allerwoeste, Talrijke reizigers beschreven in hun botste en vuilste Heidenen, die ik oit reisverslagen de uitzonderlijke flora en ergens ontmoet heb, te geven. Ondanks fauna van dit uiterste puntje van Zuid- zijn afkeer van het woeste, botte en vuile Afrika29. Zij deden hun best om schitteren­ heidendom heeft Valentijn met belangstel­ de Kaapse planten mee te nemen en in ling geluisterd naar de verhalen over die Nederland te introduceren, zoals dat met religie, die de Hottentot hem kon vertellen. groot succes gelukt is met de 'Fresia'. In De nieuwe maan werd met handgeklap 1677 werd zelfs een jonge tamme rhino­ begroet; zij kenden een "grote kapitein", ceros per Oostinjevaarder naar Nederland Thikwa of Thukwa, die zij vreesden als het getransporteerd als geschenk voor stad­ bliksemde en donderde. Ook kenden zij houder Willem III. Het dier bezweek een duivel, een zwarte kapitein, "Damoh", onderweg en werd in de pekel gezet; de die hun soms veel kwaad deed. De opper­ huid was nog vele jaren te bezichtigen in god, "Khourrou", schiep de eerste man, het museum in de Leidse Hortus "Noh", en de eerste vrouw, "Kingnogh". Botanicus30. Een bezoek aan de woon­ Het ondergaan van de zon en de maan plaatsen van de Hottentotten was het schreven zij toe aan de boosheid van de hoogtepunt van een uitstapje. Het volk grote kapitein "Moeske". leefde onder zeer primitieve omstandighe­ Kalden en Valentijn waren niet de enige den als buren van de blanken, meestal in Europeanen die zich in die tijd inte­ redelijke verstandhouding, hoewel er resseerden voor de Hottentotten. Eigenlijk soms schermutselingen voorkwamen. De

46 Hottentotten bedreven veeteelt - de run­ enige Afrikaan die in het verleden in deren hadden zij gekregen, gekocht of Vianen verbleef. Jean Camijn, schepen en gestolen van de Hollanders - en verhan­ burgemeester van Vianen in 1757-1761, delden hun veeteeltproducten in respectievelijk 1762 en 1763, had een Kaapstad. Soms kwamen er Hottentotten knecht, genaamd Vrijheijd, die bij zijn bij de blanken wonen. Jan van Riebeek, begrafenis op 12 januari 1781 in de Grote de stichter van de Kaapkolonie (1652), Kerk, bekend stond als een africaense had al enkele Hottentotten als tolken in Moor, dus een Noord-Afrikaan32. dienst. Op den duur lukte het ook wel in Met Frederik Adolf is het triest afgelopen. Kaapstad om kinderen van Hottentotten te Na zijn doop in Vianen heeft Petrus laten dopen. Maar de meesten bleven Kalden hem terstond weer naar de Kaap buiten de 'beschaving' wonen. teruggezonden. Zijn bekering tot het Op weg naar de Oost vertoefde de Duitser Christendom heeft niet kunnen verhinde­ Georg Meister in september 1677 aan de ren dat hij aan de Kaap aan lager wal Kaap. In zijn reisverslag besteedde hij een raakte. Tenslotte werd hij naar het apart hoofdstuk aan de Hottentotten en hij Robbeneiland in de Tafelbaai verbannen. nam ook de moeite om een Hottentot en Het troosteloze, zandige eiland zonder zijn vrouw te laten tekenen31. Volgens vers water was toen al berucht als het Meister hielden de Hottentotten er boeveneiland van de Kaapkolonie, waar beestachtige gebruiken op na. Een ervan de misdadigers schelpen moesten rapen was het roven van schapen, die vervol­ ten behoeve van de kalkbranderij33. gens geslacht werden. De ingewanden Valentijn vernam nog over de dood van werden boven een vuur verwarmd en Frederik Adolf alzoo hy op 't Robben­ opgegeten met een smaak alsof het eiland vry siegt gestorven is. cervelaatworst was. Als zij veel honger hadden, aten zij de darmen, mals gesla­ J. Heniger gen op een steen, rauw. De Hottentotten woonden in holen, droegen een korte mantel, waarin zij zich wikkelden als zij Noten gingen slapen. De spraak van de Hottentotten leek op het geklok van boze 1. ARA, DTB Vianen 1, Doopregister Gereformeerde Gemeente Vianen 1664-1716, kalkoenen, of als het klikken van castag­ 6 oktober 1709. De schrijver dezes is niet de nettes van Franse dansmeesters. De eerste die het lezerspubliek opmerkzaam op Europeanen, en ook Meister, waren voor­ deze doopinschrijving maakt. Reeds in De al verbaasd over de grote geslachtsorga­ Vijfheerenlanden, jrg. 36, van 12 juni 1890, nen van de mannen en vrouwen. De vermeldde iemand onder de pseudodoniem lange penis van de Hottentot deed hem van de "Macedoniër" een afschrift ervan, meer op een jonge stier lijken. De echter zonder nader commentaar, aldus een vriendelijke mededeling van de heer J.M.M. Hottentotten toonden zich in het geheel Ruijter, Gemeentearchief Vianen. niet gegeneerd voor de nieuwsgierigheid 2. A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek van de blanken naar hun geslachtsorga­ der Nederlanden, dl. 16 (Haarlem, 1874) 80; nen. Het volk dreef handel met de L.G. Krijnen, De politiek-juridische elite van Hollanders in koeien en schapen. Over Vianen in de achttiende eeuw 1725-1795 hun religieuze opvattingen vertelde (doctoraal scriptie Geschiedenis, RU Utrecht, Meister, dat zij meenden dat de aarde en 1985), bijlage Mr. Hugo Maes. de mensen niet geschapen maar vanzelf 3. Johan Adolph Rappardus huwde Mondina Maas, een dochter van de Viaanse advocaat ontstaan zouden zijn. Meister was nogal mr. Hugo Maas. Hij was schepen van Vianen verbijsterd, toen hij vernam dat de in 1754, 1756 en 1766-1771. Op 17 oktober Hottentotten geen hoop op een leven na 1771 werd hij te Vianen begraven; zie Krijnen, de dood hadden en concludeerde dat het De politiek-juridische elite van Vianen, bijlage een uitzichtloos geloof was. Johan Adolph Rappardus; GA Vianen 67, Weeshuis, Rouwmantels. 4. P. Horden Jz., Een kleine geschiedenis van Onze Hottentot was overigens niet de Het Land van Vianen (2e dr.; z.pl., 1952) 120-

47 121, 132-134. 17. Samson de l'Homme en Maria Louise van 5. ARA, DTB Vianen 1, 5 december 1703. Dohna, een dochter van Fabian III burggraaf 6. ARA, DTB Vianen 1, 26 juni 1709. van Dohna en Louise Christine van 7. De beide gravinnen Van Limburg-Stirum Brederode, maakten op 16 april 1701 huwe­ maakten ook de brand van Batestein in 1696 lijkse voorwaarden voor notaris Cornelis de mee. Zij waren dochters van Otto rijksgraaf Haen te 's-Gravenhage; het echtpaar liet een van Limburg en en Bronkhorst, heer van wederzijds testament opstellen op 20 novem­ Stirum enz., generaal-majoor van de Staatse ber 1722 (ARA, Rechterlijke Archieven van infanterie tijdens het Rampjaar 1672, en diens Zuid-Holland vóór 1811, Vianen 19, v vrouw Elisabeth Charlotte gravin van Dohna; Transportregister, 70 -72). zie J.A.L. de Meyere en J.M.M. Ruijter, 18. Mabile de l'Homme was een dochtervan Jean Kasteel Batestein te Vianen. Aspecten uit de Louis de l'Homme, heer van La Fare, de historie van het kasteel en zijn bewoners oudste broer van Jacques de l'Homme. Het (Vianen-Alphen aan den Rijn, 1981) 49, 53; geslacht Zuhm was afkomstig uit de land­ Nederland's Adelsboek, jrg. 41 ('s- streek Pommeren in het voormalige Pruisen. Gravenhage, 1943-1948) 364-365, Nieuw Ernst Louis Zuhm was de oudste zoon van Nederlandsch Biografisch Woordenboek, dl. 7 Ernst Zuhm en Catharina van Cammingha. (1927) 752; ARA, Rechterlijke Archieven van Zijn vader was aanvankelijk overste in dienst Zuid-Holland vóór 1811, Vianen 18, van de Duitse keizer en later kapitein-majoor Transportregister, 235-235v, 12 december van de Staatse infanterie. In 1635 probeerde 1719. Ernst Zuhm tevergeefs met een keizerlijke 8. ARA, DTB Vianen 1, 9 augustus 1714. leenbrief de vrije heerlijkheid van Ameland, die 9. Horden Jz., Een kleine geschiedenis van Het in het bezit van zijn ongetrouwde zwager Land van Vianen, 132. Pieter van Cammingha was, in handen te krij­ 10. ARA, Rechterlijke Archieven van Zuid-Holland gen. Ernst Zuhm was op zijn beurt een zoon vóór 1811, Vianen 15, Transportregister: van Pribbert Zuhm, hofmaarschalk van de her­ "Lijste van de Magistraet van Vianen over den tog van Pommeren in Wolgast (J.H. Zedier, jare 1666", alwaar de ambtsaanvaarding van Grosses vollständiges Universal-Lexikon Jacques de l'Homme als drost-schout wordt (reprint; Graz, 1962), dl. 40, 1793-1794: vermeld als opvolger van jhr. Johan van Suhm, Zuhm etc. uit Rügen; A.J. van der Aa, Wanroij die in juni 1666 was overleden. Aardrijkskundig Woordenboek der 11. ARA, Rechterlijke Archieven van Zuid-Holland Nederlanden, dl. 1 (Gorinchem, 1839) 1 SO­ vóór 1811, Vianen 17, Transportregister, 69- IS?: Ameland). Ernst Louis Zuhm was eerst 70, 5 maart 1700. getrouwd met Cornelia van Cloetingen; uit dit huwelijk werden in Vianen twee kinderen 12. ARA, DTB Vianen 1 : Jacobus de l'Homme gedoopt: Amelia Jacoba op 14 september werd gedoopt op 27 oktober 1677. 1693 en Wenrica op 31 mei 1694, waarover 13. GA Vianen 65, Rekeningen van het Weeshuis, stadhouder-koning Willem III peetvader was. rekening 1685-1686, onder de ontvangsten uit de bussen van mei 1685; het geld werd 19. ARA, Rechterlijke Archieven van Zuid-Holland, belegd in een rentebrief van 600 gulden op de Vianen 20. Transportregister, 93-94v en 94v- provincie Utrecht, terwijl het tekort van 100 96, 10 maart 1733: Mabile de l'Homme stelt bij gulden door het Weeshuis tegen 4% werd machtiging van 2 maart 1733 voor notaris geleend van de Diaconie van Vianen. Simon Knappert te Schiedam, haar huis op de 14. W. Eldering-Niemeijer, De Grafzerken van Langendijk noordzijde, aan de oostzijde Vianen (z.pl., 1960)48. belend door Du Cruset, als borg voor een 15. Horden Jz., Een kleine geschiedenis van Het lening van 600 gulden. Land van Vianen, 121. Horden vergist zich 20.In september 1729 werd attestatie naar hier in de genealogie van de familie De Schiedam gegeven aan Mabile de l'Homme, l'Homme. Samson de l'Homme was niet een weduwe van kapitein Ernst Louis Zuhm, en broer van de Viaanse drost doch een zoon aan Jacoba Cornelia Zuhm (Archief van Gui de l'Homme, heer van La Clavelière, Nederlands Hervormde Kerk Vianen 65, die een broer van de drost was. Volgens Lidmatenregister 1706-1741, 17). Jacoba Horden ook zou Mabile de l'Homme een Cornelia Zuhm werd op 21 februari 1705 te dochter van Samson zijn, maar in feite was zij Hagestein gedoopt; haar peetvader was een dochtervan een andere broer van de Jacques de l'Homme (ARA, DTB Hagestein drost, Jean, heer van La Fare. 1). 16. ARA, Staten-Generaal 8159, Staat van Oorlog 21. Brief van 10 oktober 1990 van het 1719, Holland: pensioenen van de gevluchte Stadtsarchiv Wesel aan de schrijver dezes. Franse officieren die bij resolutie van Staten- 22. RA Utrecht, Notarieel Archief VW 002a001, Generaal van 6 november 1698 zullen protocol van Aart van Voornen, van 18 april uitsterven. 1679 O.S.: Huwelijkse voorwaarden van Hr.

48 3

Lodewijck Kalden den Jongslen, toecomende Nigtevegt, Kamer van Zeeland, onder Petrus Bruijdegom geassisteert met de Hr Lodewijck Kalde van Wesel predikant; ARA, VOC 4936, Kalden den Outsten, sijn vader, ontfanger van Uitloopboekje, blad 18: Het Huijste der Staten Tol alhier, ter eenre, ende d'eerba­ Rosenburg. re Jenneken Stenis Jongedochter toekomende 28. F. Valentijn, Beschryving Van 't Nederlandsch Bruijt geassisteert met Coenraet Stenis haar Comptoir op de Kust van Malabar... Bruijts vader, bongenaar ende Commissaris (Dordrecht, Amsterdam, 1726), dl. V, st. 2. Op alhier, ter andere syde. Vader Kalden belooft blz. 15, 31, 47, 158-159, in de "Beschryvinge kleding en reding; vader Stenis belooft kleding van de Kaap der Goede Hoope", schreef en 300 gulden uit de erfenis van haar moeder Valentijn over Petrus Kalden en de Hottentot. en bovendien nog 150 gulden. Beide Kaldens 29. Een omvangrijke bron van reisverslagen over ondertekenen; vader en dochter Ste(e)nis ook. Kaap de Goede Hoop is R. Raven-Hart, Cape Johannes en Lodewijk Kalden werden op 24 of Good Hope 1652-1702. The first fifty years maart 1675 aangenomen als lidmaten van de of Dutch colonisation as seen by callers (2 kerk van Vreeswijk (RA Utrecht, DTB din.; Cape Town, 1971). Vreeswijk, Lidmatenregister 1662-1746; lees­ 30. J. Heniger, Hendrik Adriaan van Reede tot baar gemaakt door A.W. den Hartogh- Drakenstein (1636-1691) and Hortus Zijderveld 1982: Lidmaten Registers van de Malabaricus. A contribution to the history of Kerkeraad van Vreeswijk 1632-1862). Dutch colonial botany (Rotterdam-Boston, Aangezien Petrus in 1669 in Wezel geboren 1986)71 en 83, noot'27. werd, moet het gezin dus tussen 1669 en 31. Georg Meister publiceerde na zijn terugkeer in 1675 naar Vreeswijk verhuisd zijn. Europa in 1692 Orientalisch=lndianische 23. Het echtpaar ging op 18 april 1679 in onder­ Kunst= und Lust=Gärtner (Dresden). Zijn ver­ trouw en trouwde op 4 mei d.a.v. aan de Vaart slag over de Hottentotten, op biz. 24-36, (RA Utrecht, DTB Vreeswijk, Huwelijksregister noemde hij Wahrhaffte Relation der aller- 1620-1680). Jenneken werd op 2 augustus bestialischen Menschen (...) und zwar von 1649 te Vreeswijk gedoopt als dochter van demselben Bestialischen Leben, Wandel und Coenraad Ottenz. Stenis en Alberta Jordens Tode, &c. (RA Utrecht, DTB Vreeswijk, Doopregister 32. Vriendelijke mededeling van de heer J.M.M. 1620-1680). Ruijter, Gemeentearchief Vianen. Uit hun huwelijk werden te Vreeswijk gedoopt 33. Valentijn, Beschryving Van 't Nederlandsch Maria op 19 februari 1682, Alberta op 17 mei Comptoir op de Kust van Malabar, 4. 1683, Coenraad op 19 oktober 1684, Aletta op 23 september 1688 en Lodewijk op 13 januari 1690 (RA Utrecht, DTB Vreeswijk, Doopregister 1680-1725). Lodewijk Kalden en Jenneke Steenis maakten Licht in Lexmond. Lantaarns en hun testament op 16 september 1729. Zij lantaarnopstekers van Lexmond benoemden als universele erfgename hun dochter Aletta, die aan haar broers Coenraad en Louis Kalden ieder 150 gulden zou moeten Inleiding uitbetalen (RA Utrecht, Dorpsgerechten, Vreeswijk 2126, Protocollen van akten (...) Olielampen zijn al erg oud. Ze waren al 1705-1731, 261v-263). Blijkbaar waren hun ver voor het begin van onze jaartelling in twee oudste kinderen, Maria en Alberta, toen gebruik in het Midden-Oosten. In reeds overleden zonder nakomelingen. Nederland werden ze binnenshuis al 24. Bij zijn octrooi van 19 mei 1680 om te testeren vroeg gebruikt om in het donker toch maar werd Lodewijk Kalden jr. commies van de schuiten op de Vaart genoemd (RA Utrecht, iets, hoe weinig ook, te kunnen zien. Ook Octrooien 22369, no. 323); in een notariële vet en kaarsen werden voor verlichting acte van 19 juni 1709 werd hij als commissaris gebruikt. Buitenlantaarns kwamen wel al van de schepen en wagens te Vreeswijk ver­ voor, maar op zeer beperkte schaal. meld (RA Utrecht, Dorpsgerechten, Vreeswijk v In Amsterdam deed in 1669 Jan van der 2126, 60 -61). Heijden, de uitvinder van de brandspuit, 25. Tenzij anders vermeld zijn biografische aan de magistraat het voorstel om de stad gegevens over Petrus Kalden ontleend aan Nieuw Nederlandsch Biografisch te verlichten met door hem uitgevonden Woordenboek, dl. 3 (1914) 659-660. straatlantaarns. De pit in die lantaarns 26. GA Utrecht, DTB 100, ondertrouw te brandde op een mengsel van lijnolie Tienhoven op 24 februari 1695. (geperst uit vlas) en raapolie (geperst uit 27. ARA, VOC 5427, Scheepssoldijboek van de raapzaad), dat in een blikken reservoir

49 zat. Rondom waren glazen ruitjes aange­ gedoofd. bracht. Het plan werd aangenomen. De kosten voor aanschaf en onderhoud Amsterdam liet zo'n 1800 lantaarns moesten betaald worden uit een nieuw in plaatsen en werd daarmee een van de te stellen belasting, het zogenaamde lan­ best verlichte steden uit die tijd. taarngeld. Elke huiseigenaar van een huis 'op, om en bij het dorp' diende hieraan bij te dragen. Er werd een lijst opgesteld van 66 eige­ naars van 78 huizen (daarbij inbegrepen de stal van de herberg De Drie Snoeken), die samen ƒ 50,05 per jaar moesten opbrengen. De bijdragen varieerden van 10 cent tot ƒ 1,50; de kerk werd aangesla­ gen voor ƒ 3,-. De 'voornaamste en meest belaste ingezetenen' van het dorp hechtten hun goedkeuring aan de lijst; de ambachts­ heer van Lexmond, A.H. van den Bergh, en Gedeputeerde Staten keurden de plan­ nen goed. De lijst met de namen en de te betalen bedragen werd ter visie gelegd in het 'gemeentehuis' bij kastelein Aart Boef (dus in de kroeg), en toen ... werd het stil. Het bleef donker in Lexmond. Wat zich precies heeft afgespeeld weten we niet. Van de eerste helft van de negentiende eeuw is er bitter weinig over Lexmond in de archieven bewaard Tekening van straatlantaarn, ontworpen door gebleven. Waarschijnlijk is de Lexmondse Jan van der Heyden. bevolking tegen de invoering van de De eerste lichtpuntjes straatverlichting geweest, of liever gezegd, tegen de invoering van het lan­ Anders dan in Amsterdam bleef het in taarngeld, en is daarom weinig van de Lexmond 's avonds en 's nachts pikdon­ plannen terecht gekomen. ker. De luiken voor de ramen zorgden er In 1823, dus twee jaar later, schreef de wel voor dat het spaarzame licht in de schout in een verslag dat er 'geen vol­ huizen niet naar buiten kon stralen. Pas doende verlichting tot dusverre is ruim anderhalve eeuw nadat in ingevoerd'. Dit kan betekenen dat er Amsterdam de eerste lantaarns waren slechts één lantaarn was geplaatst, geplaatst, gebeurde er iets van gelijke misschien zelfs helemaal geen. strekking in Lexmond. Lantaarngeld hoefden de Lexmonders in In 1821 werd door schout Mecima en de ieder geval niet te betalen. raad besloten om 'in het belang van parti­ Pas in 1845 horen we weer iets over culieren en bij gelegenheid der avond­ straatlantaarns. Het eerste teken van hun godsdienstoefeningen in de kerk en het bestaan was een kwitantie wegens houden van avondschool, op de geleverde patentolie. In 1846 volgden nog Dorpsstraat te Lexmond in de donkere enkele nota's voor olie en voor reparaties, winteravonden een behoorlijke verlichting waarin telkens sprake is van 'de dorps­ daar te stellen'. Er zou begonnen worden lantaarn'. Deze lantaarn werd in 1846 met twee lantaarns op de Dorpsstraat. Ze gerepareerd en zal dus wel vele jaren brachten van 1 oktober tot 31 maart licht daarvoor geplaatst zijn. Waarschijnlijk is in het donkere Lexmond. Als de maan er in de eerste helft van de 19e eeuw genoeg licht gaf, konden ze worden maar één geplaatst en wel in de buurt van

50 de kerk. Dit klopt ook met de latere de straatverlichting, want een voorstel van gegevens. de burgemeester om de twee oude In 1847 werd een tweede lantaarn, die lantaarns 'die veel te wensen overlieten', werd gemonteerd op een grenenhouten te vervangen, werd met algemene stem­ paal, geplaatst op de Lekdijk, dicht bij de men verworpen. Wel werden drie jaar spoelstoep. Dit is de huidige Lekstraat die later de platte pitten vervangen door rond- naar de campings leidt. branders, die veel meer licht gaven. Negen jaar later, in 1883, werden er nog Uitbreiding van het aantal lantaarns eens twee lantaarns bijgeplaatst, één op de Rijksstraatweg (de huidige In 1865 was het 's avonds nog steeds niet Kortenhoevenseweg) bij de weduwe erg licht in Lexmond. Er waren nog maar Glinderman, en één aan De Laak bij A. twee lantaarns, een bij de kerk en een op van Bezooijen. de Lekdijk. De Lexmonders vonden dit In 1887 was er sprake van verplaatsing zelf ook wat magertjes. Zij besloten daar­ van de lantaarnpaal bij de Spoelstoep, om een derde lantaarn te plaatsen op de zodat er meer licht zou komen in de nieuw te bouwen pomp, die halverwege Vinkenbuurt. Dit waren buitendijkse de Dorpsstraat kwam te staan. Deze huizen, waar niet bepaald de rijkste lantaarn zou alleen in de winteravonden mensen van Lexmond woonden. De bij 'donkere maan' worden aangestoken. steenglooiing van de dijk voor de huizen In 1871 werd het besluit genomen om een kon bij donker weer heel gevaarlijk zijn. vierde lantaarn te plaatsen. Deze zou Dit plan ging echter niet door. Wel werd tussen de school en de kerk moeten de paal nu verplaatst naar de hoek van de komen, niet alleen omdat het prettig was afrit naar de Dorpsstraat, waardoor het in voor de 'avondgodsdienstoefeningen, de Vinkenbuurt toch iets lichter werd. catechesaties, avondschool', maar ook De lantaarnpaal aan De Laak bij A. van omdat in die donkere hoek 'bij vele ander Bezooijen werd in 1894 verplaatst naar minder stichtelijke of nuttige voorvallen' het doktershuis, dat een eindje verderop verlichting gewenst was. Zij werd om die in De Laak gebouwd werd. Sommige reden geplaatst op het schoolplein. Toch Lexmonders waren daar minder tevreden had men kennelijk niet veel geld over voor over. In 1895 verzochten elf van hen om

Stratenplan van Lexmond met plaats lantaarns Stratenplan van Lexmond met plaats lantaarns tot ca. 1890. na ca. 1890.

51 de lantaarn van Kortenhoeven te ver­ werd een grote stap vooruit gezet. In dat plaatsen naar de plek waar vroeger de jaar werd een lantaarnpaal bij de bijzon­ 'dokterslantaarn' stond. Kennelijk vond dere school geplaatst, omdat 'de ver­ men een spaarzaam verlichte weg naar lichting op de weg 's avonds veel te de dokter belangrijker dan licht voor de wensen overlaat en het vaak alsdaar zo mensen in Kortenhoeven. De lantaarn op donker kan zijn dat de toegang tot het Kortenhoeven bleef evenwel op zijn gebouw moeilijk te vinden is'. Ook kwam plaats, maar de elf Lexmonders werden er een lantaarnpaal bij het zondags­ verblijd met een geheel nieuwe lantaarn. schoolgebouw en op de Lekdijk werden Zo was iedereen weer tevreden. drie lantaarns geplaatst: twee tussen de In 1895 stonden dus al zeven olie­ afrit en de Vijfhuizen en één bij het huis lantaarns in het dorp. De belangrijkste van J. Kleijn, het Veerhuis. Lexmond punten van het dorp werden nu redelijk was nu 14 olielantaarns rijk. Dit zou zo verlicht, maar een donkere en gevaarlijke blijven tot de komst van het electrische hoek bleef nog altijd de Vinkenbuurt. Een licht. paar Lexmonders wilden hieraan een eind maken. Zij zonden in 1898, elf jaar na hun De lantaarns en de palen eerste poging, een verzoek aan het gemeentebestuur om op de Lekdijk, in de De eerste twee lantaarnpalen in Lexmond buurt van het huis van D. Vlot, een waren nog van hout. Nadat ze diverse lantaarn te plaatsen. Om niet opnieuw met keren gerepareerd waren, o.a. door er een kluitje in het riet te worden gezonden, zware ijzeren banden omheen te zetten, hadden zij een schriftelijk pleidooi van werden ze in 1857 vervangen door stenen dorpsdokter Bond bij hun verzoek palen. Die waren wel duurder in aanschaf, gevoegd. Dat hielp. Nog in hetzelfde jaar maar men was nu van het steeds terugke­ werd de lantaarn geplaatst. rende onderhoud af. De lantaarns stonden In 1903 volgde nog een lantaarn op De bovenop de palen en waren meestal van Laak, dicht bij het postkantoor. In 1912/13 koper. Ze brandden eerst op patentolie,

Xeksmond t$. j. OiMfhRW. VM

Dorpstraat vanuit het zuiden naar de Lekdijk, 1906. Links de pomp met bovenop de olielantaarn.

52 later, vanaf ca. 1863, op petroleum. De zelfs helemaal geen en het was in donke­ lantaarn op het schoolplein werd als re nachten dan ook geen pretje om over eerste voorzien van een rondbrander in de weg te gaan. Voor kerkdiensten en plaats van een platte pit. Dit voldeed zo vergaderingen werd hiermee dan ook goed dat ook de drie andere lantaarns noodgedwongen rekening gehouden. In drie jaar later werden omgebouwd. die tijd (ca. 1880) werden ook op woens­ De lantaarns brandden alleen 's winters dagavond kerkdiensten gehouden, in de op donkere avonden van 1 oktober tot maanden oktober tot en met januari i1 april. Tussen 1866 en 1869 en na 1882 echter alleen bij volle maan en als de werden ze al vanaf 1 september aange­ maan in haar eerste kwartier stond. stoken. Behalve gedurende een korte Hierdoor was er op twee achtereenvol­ periode rond 1870, waarin de lantaarns de gende woensdagen wel kerkdienst en de gehele nacht brandden, werden ze meest­ volgende twee niet. al tegen elf uur gedoofd. Het nachtelijk verkeer van voetgangers en In het begin werden de lantaarns in de rijtuigen (de Rijksweg liep dwars door het zomer van de palen afgenomen en opge­ dorp) was in de loop van de tijd sterk toe­ borgen. Vanaf 1874 liet men in de regel genomen, zodat men het in 1897 de twee lantaarns op de pomp en bij de raadzaam vond om ook de lantaarns in de school ook gedurende de zomermaanden buurt van de toren en bij de dijkstoep op de palen. Zij werden dan aangestoken 's nachts te laten branden. Toen evenwel tijdens de markt en de kermis, bij onweer, duidelijk werd dat dit jaarlijks ƒ 10,- per en wanneer de burgemeester dat nodig lantaarn meer zou gaan kosten, had men vond. niet veel tijd nodig om het plan weer snel Men moet bedenken dat het licht van een te laten varen. brandende lantaarn in die tijd veel minder effectief was dan tegenwoordig. De lichten De lantaarnopstekers dienden meer als baken dan als ver­ lichting. Buiten de dorpskern waren er De olielantaarns werkten niet auto-

De olielantaarns bij de afrit van de Lekdijk, 1906.

53 matisch, zoals de tegenwoordige elec- dood in 1846 zette zijn weduwe dit werk trische straatverlichting. Bij het invallen voort. Ze werd opgevolgd door Willem van de duisternis werden ze door de Stravers, de nieuwe gemeentebode. In lantaarnopsteker aangestoken, die als 1850/51 werd dit werk voor hetzelfde taak had ze als het weer licht werd te bedrag overgenomen door de doven. Deze moest er ook op toezien dat veldwachter. In 1864 werd echter besloten de glaasjes schoon waren, de pit ge­ om deze klus bij openbare inschrijving snoten werd en er altijd voldoende olie in aan te besteden. Van de opsteker werd de lantaarn was. verwacht dat hij zelf voor petroleum, Om bij de lamp, die bovenop een paal katoen en glaasjes zou zorgen. Ook stond, te kunnen komen moest de Vianezen werden uitgenodigd in te schrij­ lantaarnopsteker met een laddertje naar ven, o.a. J.H.J. Alers, die zich echter niet boven klimmen. Hij droeg dit laddertje van kon verenigen met de gestelde voorwaar­ paal tot paal en had verder nog een klein den, zodat hij er maar vanaf zag. Hij was olielantaarntje bij zich. Hiermee kon hij wel bereid om de petroleum en de katoen zien waar hij liep en had meteen vuur bij te leveren. zich om de straatlantaarn aan te steken. De inschrijving werd gewonnen door de Lexmondse schilder (verver zei men toen) IL Û R? TT & £L EB ÏS OD IP S TT IE ŒLŒ IB . P.A. van Zelm (of Selm). De gemeente was nu een stuk goedkoper uit. Moest ze in 1862/63 nog ƒ 45,78 betalen, nu was ze voor beide lantaarns voor ƒ 32,75 klaar. De 'privatisering' bleek dus zo'n 30 procent besparing op te leveren. In de volgende jaren werd Van Selm het werk ondershands gegund. In 1870 waren er inmiddels drie lantaarns en was zijn prijs gestegen tot ƒ 38,-. Nu werd het ken­ nelijk ook voor anderen interessant. Op verzoek van enkele gegadigden volgde een nieuwe aanbesteding. Van Selm liet prompt zijn prijs drastisch dalen tot ƒ 32,- en won daarmee opnieuw de aanbeste­ ding. In 1871 was er een vierde lantaarn bijgekomen. Van Selm had daarom zijn prijs in 1871 alweer verhoogd tot ƒ 42,-. De brievengaarder P.G. Zorn, wonend in het hulppostkantoor der Brievenpost aan de Dorpsstraat, waarvoor de dorpspomp stond, vroeg in november 1873 aan de gemeente of de lantaarn op de pomp 's nachts zou mogen blijven branden 'ten De Lantaarnopsteker. Uit: Prentenboek door gerieve der ingezetenen'. Dat was een J. Schenkman (Amsterdam, 1855). vreemde vraag, want volgens de recente afspraak met Van Selm moesten de De laatste lantaarnopsteker, L. van der lantaarns de gehele nacht blijven bran­ Maas, was een korte man. Hij gebruikte den. Maar niemand in de gemeenteraad een ladder met zeven treetjes en stak de was kennelijk zo snugger om zich dat te herinneren. Men besloot zelfs met alge­ lampen met lucifers aan. mene stemmen om zijn verzoek af te Aanvankelijk zorgde de gemeentebode wijzen, omdat die brandende lantaarn Jozua Hartman voor het aansteken en het 'alleen zou strekken ten gerieve van de onderhoud van de olielantaarn tegen een brievengaarder en de postiljons van de vergoeding van ƒ 10,- per jaar. Na zijn

54 nachtpostkarren, maar niet van de ingezetenen, om reden dat het post­ <-S&£i kantoor des avonds om 10 uur gesloten wordt en de lantaarn tot op dat uur brandt'. Toch hoefde hij voortaan de brieven niet in het donker van de postiljon aan te nemen, want hij mocht van de gemeenteraad de dorpslantaarn gebrui­ ken, 'mits hij daarin zijn eigen olie brandt'. Intussen was raadslid Swets op het juiste spoor gezet en vroeg twee maanden later 'waarom tegenwoordig de straatlantaarns, die de hele nacht moeten blijven branden, des avonds om 11 uur worden uitge­ doofd'. Het gevolg was dat Van Selm bij de burgemeester op het matje werd geroepen om te worden herinnerd aan 'het indertijd gemaakte accord'. Van Selm werd dus de zondebok. In hun hart von­ den de raadsleden eigenlijk dat Van Selm wel gelijk had. Het was toch zonde om de lampen de hele nacht te laten branden, als er toch niemand op straat was! Bij het De lantaarnopsteker aan het werk. begin van het nieuwe winterseizoen werd er dan ook een nieuw reglement opge­ met ƒ 46,- en Bogerd raakte zijn baantje steld, waarin o.a. bepaald werd dat de kwijt. Ondershands aanbesteden was er lantaarns om 11 uur gedoofd mochten voortaan niet meer bij. Van 1901 tot 1913 worden. Er werd een nieuwe aanbeste­ wisselden Sijmen Molenaar en de ding gehouden en ditmaal was de laagste nachtwacht G. van Santen elkaar regel­ schrijver Hendrik Veen Gz., die heel slim matig af. het bedrag gesteld had op ƒ 39,99. Zo werd het 1914 en de eerste wereldoor­ Veen deed z'n werk naar ieders tevreden­ log brak uit. De import stagneerde en heid totdat hij zes jaar later, in 1880, werd zoals alles, werd ook de petroleum steeds gewipt door Gerrit Jan Burggraaff. Deze schaarser en duurder. Om zoveel mogelijk vroeg toch nog ƒ 55,- en werd op zijn te besparen, liet men maar 3 van de 14 beurt in 1881 vervangen door Cornells lantaarns branden: bij de toren, bij de afrit Burggraaf, die het voor slechts ƒ 39,44 van de dijk en bij de dokter, in 1917 en wilde doen. Er was belangstelling genoeg 1918 zelfs alleen de lantaarn bij de toren. voor dit baantje, want in 1881 waren er In die omstandigheden was het niet wel vijf inschrijvers. In de jaren erna mogelijk om een aanbesteding te houden. wisselden verschillende lantaarnopstekers De gemeente besloot dan ook om zelf de elkaar af. Ook Hendrik Veen kwam terug. olie te leveren en wees in 1914 de Hij won de aanbesteding in 1882 met schoenmaker L. van der Maas aan om ƒ 36,60. In 1887 was Hendrik Bogerd de voor de lantaarns te zorgen. Hij zou dit gelukkige en hem werd het werk de vol­ werk blijven doen tot de olielantaarns uit gende twaalf jaar ondershands gegund. het Lexmondse straatbeeld verdwenen. Alles ging goed tot 1889. Bogerd ontving In 1919 en 1920 flikkerde het olielicht nu ƒ 7,- per lantaarn, maar wilde de prijs weer even op om in 1920 voorgoed te verhogen tot ƒ 7,50. Dat was nu net iets doven, en plaats te maken voor elec- teveel van het goede. Bogerd hield voet trische verlichting. Het tijdperk van de bij stuk en men besloot nu om, net als lantaarnopstekers was voorgoed voorbij. vroeger, een aanbesteding te houden. Pieter Kortlever was de laagste inschrijver W. van Zijderveld

55 Oostzijde Voorstraat naar het noorden, (ca. 1890)

Vianen toen en nu overzijde van de straat. Na Bronsema werd de zaak overgenomen door Zielman. In de zesde aflevering van deze rubriek Nu, bijna een eeuw later, is hier drogisterij starten we bij de hoek van de Langendijk, "'t Kruidvat" gehuisvest. waar in het jaar 1896 Reint Meeuwenberg Op 16 juli 1898 begon in het daarnaast uit Doorn neerstreek om als smid zijn gelegen pand A.B. Kooijman zijn zaad- brood te verdienen. Dat was mogelijk handel. Een gedeelte van deze zaden omdat in Vianen veel boeren en een groot werd gekweekt in de tuin bij de aantal voerlieden woonden met paarden Badhuisstraat (nu de parkeerplaats op het en wagens, die respectievelijk van hoef- Valkenplein). Zijn zoon M.J. Kooijman ijzers en ijzeren banden moesten worden nam de zaak over. Hij verkocht tevens voorzien. Bovendien verkocht hij in zijn levensmiddelen. Het bedrijf werd overge­ bedrijf potten en pannen en andere artike­ daan aan Aanholt, die weer werd len. Vlak voor de smederij was er in de opgevolgd door de familie Boele. De hui­ Voorstraat een rond gat gemaakt, waar dige winkel "Dierenvreugd" (zeer onlangs het wiel in werd gelegd, dat met een uitgebrand) verkoopt nog steeds zaden en nieuwe ijzeren band moest worden besla­ aanverwante artikelen. gen. Dit is nog steeds zichtbaar in de Al in 1862 was in het nu volgende pand ronde vorm van stenen in het trottoir ter een brood- en banketbakkerij gevestigd plaatse. De laatste smid die hier zijn van Johannes Jeremias Wiggers. Vanaf bedrijf uitoefende was Bronsema, die de 1915 presenteerde deze zich als de zaak van de firma Meeuwenberg over­ "Eerste Viaansche Mechanische Bakkerij". nam. In hetzelfde pand aan de rechterzij­ Met deze mechanische deegbereiding de was een snelpersdrukkerij gevestigd was hij een geduchte concurrent van de van Lourens van Dijk, boekhandelaar en andere bakkers in Vianen, die het deeg uitgever van de Vianensche Courant. Dit nog met de hand kneedden. In 1917 werd blad verscheen in 1925 naast De de zaak overgenomen door Frederikus Vijfheerenlanden als tweede krant in Strik, gevolgd door Hello. Diens zoon Vianen. Later verhuisde Van Dijk naar de Herman volgde hem op als banketbakker.

56 Oostzijde Voorstraat naar het noorden, 1990. Foto Martien van der Vlerk

Op 1 januari 1992 werd de zaak om werd overgenomen door H. de Zeeuw, die gezondheidsredenen overgedaan aan de een melkhandel begon, welke hij later uit­ firma Alting. Als bijzonderheid willen wij breidde met levensmiddelen. Daarna hier nog vermelden dat de broodprijzen vestigde er zich de speciaalzaak van wel een erg grote verandering hebben Herman Hello onder de naam 'Au bon ondergaan. In 1913 kostte een gebakje patron". drie cent, een taart een gulden. Het volgende pand, nu bewoond door J.G. In het pand waar nu dierenboetiek Sluijs, herbergde rond 1900 de slagerij Witkamp gevestigd is, woonde rond 1890 van Groeneveld, maar deze vertrok in de steenfabrikant Gerrit Sara Anthonie 1902 naar Souburg in Zeeland. Boven de Stuart. Stuart was tevens actief in de slagerij woonde Adrianus Mulder. Later plaatselijke politiek (zie dit tijdschrift, jrg. begon G.J. Wijnands in dit pand een 14(1989)20-21). In 1910 vestigde Jan de tabakszaak. De openingstijden van deze Leeuw uit Hagestein zich hier als manu­ zaak waren voor onze begrippen facturier. De zaak werd overgenomen enigszins ongebruikelijk: al om zes uur 's door zijn knecht Waardenburg, daarna ochtends kon men er zijn rokertje krijgen! voerde mevr. Stijsiger-de Zwart er een De heer Wijnands voerde buiten zijn stoffenzaak. Merkx-brillen startte zijn tabakszaak ook nog een taxibedrijf. werkzaamheden in Vianen in dit pand. Nu Vooral in de oorlogsjaren was het een heeft het een geheel andere bestemming heel probleem om aan de nodige benzine gekregen, en kan men ervan alles kopen te komen. In de laatste oorlogsjaren, toen voortuin of dier. werd overgeschakeld op gas, betrok hij We zijn nu beland bij het pand van druk­ stadsgas van de gasfabriek op het kerij Van Dillen. In 1862 begon F.J.P. Hofplein. Rijnberk in dit huis een slijterij. Zijn zoon, De huidige babyspeciaalzaak Elise is aanvankelijk kantoorbediende, nam de momenteel in het hierop volgende pand zaak in 1902 over. Uit een advertentie in gevestigd, dat op de foto te zien is juist 1915 blijkt, dat er toen al cola werd ver­ boven de bolhoed van de op de kocht onder de naam 'Ala Cola". De zaak Voorstraat wandelende heer. Vanaf 1900

57 woonde er G. Bos, beroep onbekend, genoemde haardsteen staat de lijfspreuk daarna zijn weduwe. De arrondissements­ van keizer Karel de Vijfde "Plus Oltre". deurwaarder J.G. Coljee was de volgende Sinds 1953 woont er de familie Sluys. bewoner. Deze was tevens lid van de Het huidige restaurant "De Graaf van Viaanse gemeenteraad. Hij moet geen Brederode" is de buurman. Ook dit huis gemakkelijk raadslid zijn geweest, berucht werd rond 1900 door diverse families om zijn talloze interpellaties over zaken bewoond. Het was opgesplitst in twee die hem na aan het hart lagen. Na hem woongedeeltes, een beneden- en een woonde er D.C. van Wijngaarden, die arti­ bovenwoning. OW. de Wit, die in 1900 de kelen zoals sigaren, tabak en kruide­ bewoner was, verkocht het in 1915 aan nierswaren verkocht. Nu is het als woning timmerman-aannemer G.J. Gosman. en winkel in gebruik bij G. Hoogstede. Het Boven woonde toen Conradijn Jacobus andere gedeelte van dit huis, rond 1900 Kries, spoorbeambte van de H.IJ.S.M. kadastraal bekend als nr. 20, werd in die (sinds 1917 de Nederlandse tijd bewoond door meester Van Dort, Spoorwegen), die in datzelfde jaar vertrok hoofd van de Openbare School op het naar Alkmaar. Onderwijzer Luca heeft er Hofplein. In dit pand studeerde hij met zijn diverse jaren gewoond, evenals W. van jeugdige leerlingen diverse kleppermarsen Veen. Het werd door Gosman zelf betrok­ in en al klepperend trok hij met hen regel­ ken, toen diens woning op Bentz-Berg matig door Vianen. Daarna is Samuel moest worden afgebroken in verband met Wolf, van beroep kassier, hier komen de reconstructie van de A 2. wonen. Deze is reeds in 1909 naar Het laatste pand, op de hoek van de Amsterdam vertrokken en de nieuwe eige­ Voorstraat en de Stadhuisstraat, is nu naar werd D. van Wijngaarden. Voor het eigendom van de gemeente Vianen en in pand was een ijzeren hek geplaatst, dat gebruik bij Gemeentewerken. In 1901 op de foto niet goed zichtbaar is en dat nu woonde hier G.J. Arentsen; na diens vert­ helaas is verdwenen. Gelukkig niet rek in 1903 werd Dirk Cornells van verdwenen is de prachtige gevelsteen uit Wijngaarden eigenaar van dit pand, die er 1614 met een leeuw binnen een ge­ een winkel in begon. Reeds in 1909 ver­ vlochten omheining (de zgn. Hollandse huisde hij naar het boven beschreven tuin). pand en verkocht het aan de kleermaker We lopen verder en komen nu bij het Peter van Es. Koopman Hendrikus pand van de fa. Sluys handelend in Johannes de Groot kocht het weer van woninginrichtingsmaterialen en textiel. Dit Van Es en had er tevens een bodebedrijf huis, dat een zeer ingewikkelde bewo- bij. Zijn opvolger werd Oosterbeek, die er ningsgeschiedenis heeft en dus niet een nering dreef in uurwerken en klokken. eenvoudig te beschrijven is, bestond vroe­ Oosterbeek was tevens belast met het bij­ ger uit twee gedeelten, kadastraal bekend houden van de uurwerken in de publieke onder de nummers 22 en 24. In 1896 klokken van Vianen. De laatste eigenaar kwam E. Wever, onderwijzer uit was de fa. van Randwijk, die er een Finsterwolde, hier wonen. Hij was tot 1902 groentezaak dreef; zijn schoonzoon J. de werkzaam aan de Openbare School te Bij was de laatste neringdoende. Nu wer­ Vianen. Daarna werd het de woning van ken er zoals gezegd de gemeente-ambte­ S. Feikema, gemeente-architect te naren. Vianen. De deur die op de foto nog wel te We nemen afscheid van deze grote lege zien is, is met de restauratie verdwenen. Voorstraat. We verlaten de mannen, die In het pand met nr. 24, rond 1900 ogenschijnlijk wat staan te lanterfanteren bewoond door Gerben Johannes van der bij het stadhuis, en de ijverig poetsende Meulen, werd bij de restauratie een dienstbodes ter linkerzijde, en keren terug haardsteen gevonden met het jaartal naar de realiteit van 100 jaar later. 1521. Dit huis is een van de oudste huizen van Vianen en bestaat uit een P. van Iperen dwarshuis en een achterhuis. Op de reeds V.F.C. Leeuwenberg-Steegh

58 ';!•. Ï-'SülÜ. Yljlüia. ISi' Kroniek

Met bijdragen van: M.J.M. Kerkhof A.J.M. Koenhein H.L.Ph. Leeuwenberg

Honderd jaar Koninginnensluis in Vreeswijk

Dit jaar is het precies honderd jaar gele­ Zeilschepen in de kolk van de Koninginnen­ den dat koningin Wilhelmina, vergezeld sluis te Vreeswijk, z.j. RAU, Top. Atlas. door haar moeder, koningin-regentes Emma, in Vreeswijk het Merwedekanaal en de Koninginnensluis officieel opende. Het boekje 100 jaar Koninginnensluis in De Historische Kring Nieuwegein en de beeld is voornamelijk op Vreeswijk Oudheidskamer Vreeswijk laten dit feit gericht. Naast allerlei technische niet onopgemerkt voorbij gaan. Beide wetenswaardigheden over de siuis wordt besteden veel aandacht aan dit jubileum. veel aandacht besteed aan sociale en De Historische Kring doet dit met een economische aspecten. Met de nieuwe tentoonstelling in het Historisch Museum verbinding nam de economische activiteit Nieuwegein, getiteld 'Honderd jaar in Vreeswijk fors toe. Voor het econo­ Merwedekanaal' en een gewijzigde heruit­ misch verkeer van Amsterdam naar gave van het artikel 'Vreeswijk, de Duitsland echter vormde de nieuwe sluis Vaartse Rijn en de Koninginnensluis' van al snel een belemmering. De vaarroute de hand van J. Schut in de Cronyck de voldeed niet aan de eisen van de nieuwe Geyn. Ook de Oudheidskamer Vreeswijk tijd. De opening van de Beatrixsluizen in heeft een boeiende tentoonstelling geor­ 1938 voorzag in dit probleem. ganiseerd onder de titel 'Honderd jaar Het leuke van beide publicaties is dat zij Koninginnensluis in beeld' en ter gelegen­ elkaar zo goed aanvullen en daarmee een heid van deze thematentoonstelling een helder en prettig leesbaar overzicht geven boekje uitgegeven onder dezelfde titel. van de geschiedenis van de waterweg Hoewel in beide publicaties de 'sluis' cen­ tussen Utrecht en Vreeswijk. traal staat, zijn zij duidelijk uit verschillen­ J. Schut, 'Vreeswijk, de Vaartse Rijn en de invalshoeken geschreven. In de de Koninginnensluis', Cronyck de Geyn, Cronyck wordt de voorgeschiedenis van 14(1992)2. de waterloop van de Vaartse Rijn, ook wel Honderd jaar Koninginnensluis in beeld Keulse Vaart en Merwedekanaal (Oudheidskamer Vreeswijk, 1992). genoemd, uitvoerig beschreven. Zowel Amsterdam als Utrecht hadden veel A.J.M.K. belang bij een goede waterweg voor de noord-zuidverbinding. Bovendien was de Gedenkboek honderd jaar stad Utrecht voor de watervoorziening van Merwedekanaal de stad van de Vaartse Rijn afhankelijk. In het begin van de negentiende eeuw vol­ Het jaar 1992 moge internationaal gelden deed de verbinding, die Amsterdam over als het jaar van Europa, Columbus en water met Duitsland had, niet meer. De Comenius, de goed geïnformeerde vaarroute was te smal en te bochtig en Vianer, of liever Vijfheerenlander zal dit bovendien van te veel sluizen voorzien. lijstje licht willen aanvullen met het hon­ De aanleg van het Merwedekanaal en de derd jaar geleden in gebruik genomen Koninginnensluis in 1892 moesten hierin Merwedekanaal. Met de openstelling van verandering brengen. dit kanaal in 1892 verkreeg Amsterdam

59 eindelijk een volwaardige vaarverbinding In een inleidend hoofdstuk wordt de voor­ met het Duitse achterland. Weliswaar geschiedenis van het kanaal beschreven. bestond voordien al de mogelijkheid om Al sinds mensenheugenis liep, zoals vanuit Amsterdam per schip langs de gezegd, een vaarroute vanaf Amsterdam Vecht en de in de middeleeuwen ver­ via Utrecht-Vreeswijk-Vianen naar graven Vaartse Rijn en Nieuwe Vaart de Gorinchem, waarlangs in principe het goe­ Lek te bereiken, of - bij lage waterstanden derenvervoer naar Duitsland kon worden in de Lek en Nederrijn - overstekend naar gerealiseerd. Maar de capaciteit van deze Vianen via de Viaanse Vaart (uit 1658) bij verbinding was, in ieder geval tot 1825, Gorinchem de Merwede, maar voor economisch oninteressant. Het vrachtvervoer was deze vaarweg ontoe­ Merwedekanaal moest hierin verandering reikend. Ook de verbetering van de vaart brengen. Behalve de verbetering van de tussen Vianen en Gorinchem in 1825 vol­ vaart dienden een aantal waterbouwkun­ gens een plan van Jan Blanken werd al dige kunstwerken tot stand te worden spoedig door de snelle ontwikkelingen in gebracht, zoals bruggen en sluizen. De de scheepvaart achterhaald. Koninginnensluis te Vreeswijk werd in Het is dan ook begrijpelijk dat vanaf 1870 1891 in gebruik gesteld, een jaar later kon diverse plannen en voorstellen werden het kanaalgedeelte van Amsterdam tot de ontwikkeld voor een geheel nieuw Lek voor de scheepvaart worden openge­ vaarverbinding, die de steeds groeiende steld, en op 1 mei 1893 ten slotte ook het vrachtvaart zou moeten kunnen verwer­ kanaalvak tussen de Lek en de Merwede. ken. Een hele reeks alternatieve tracés, Twaalf jaar had men nodig gehad voor de waarvan sommige oostelijk van Utrecht voltooiing van het kanaal, de totale kosten via Amersfoort en de Gelderse Vallei, bedroegen bijna 21 miljoen gulden. passeerden de revue. Tegen de zin van Al spoedig bleek echter, dat ook het Amsterdam werd in 1881 echter een wet Merwedekanaal voor de rijnschepen, die tot aanleg van het Merwedekanaal aange­ steeds langer en breder werden, te klein nomen, die in hoofdlijnen het tracé van de was. Wel profiteerde de binnenvaart van bestaande verbinding volgde. Elf jaar later het nieuwe kanaal. Er ontbrandde werd dit kanaal voor de scheepvaart opnieuw een strijd tussen de waterbouw­ opengesteld. kundigen over de beste oplossing van de E.K. Baars, die als ingenieur bij problemen, daartoe aangemoedigd door Rijkswaterstaat zelf betrokken is geweest de diverse belanghebbenden. Er werden bij onderhoud en verbetering van het plannen gemaakt voor een vergroting dan Merwedekanaal, heeft een publikatie wel geheel nieuwe verbinding (o.a. door ir. gewijd aan de geschiedenis van de Mussert) en in 1930/31 werd gekozen totstandkoming van dit kanaal, maar hij voor een geheel nieuw tracé van Utrecht heeft ook veel aandacht besteed aan de over Wijk-bij-Duurstede naarTiel. Het periode na de openstelling. Het is een nieuwe Amsterdam-Rijnkanaal kreeg t.b.v. interessant boek geworden, goed ge­ de binnenvaart een aftakking naar schreven, helder ingedeeld en met veel Vreeswijk, die bekend raakte als het afbeeldingen verlucht. De aandacht van Lekkanaal. Zij werd te Vreeswijk met de de bewoners van de Vijfheerenlanden zal Lek verbonden door een nieuwe schut­ natuurlijk vooral uitgaan naar het kanaal­ sluis, de Beatrixsluis, die in 1938 werd gedeelte van Vianen naar Gorinchem, opengesteld. Tot dat jaar was het rondom maar we mogen toch wel aannemen dat de Koninginnensluis altijd een levendige lokaal chauvinisme hen niet blind maakt bedoening geweest van winkelnering, ver­ voor wat er aan de overzijde van de Lek maak en zaken. Zelfs vanuit Vianen werd op waterbouwkundig gebied aan inte­ met paard en wagen koopwaar aan­ ressants is verricht. Het komt in dit boek gevoerd en verhandeld. Daaraan kwam in uitgebreid aan de orde en menige afbeel­ 1938 een einde. De scheepvaart te ding zal bij autochtone Vianers een kreet Vreeswijk en het daarbij horende sociale van dankbare herkenning ontlokken. en economische verkeer gaat Vianen

60 sindsdien volledig voorbij. kaartje op blz. 12). De afbeeldingen zijn in In de volgende hoofdstukken besteedt de het algemeen wat vaag of te licht afge­ schrijver aandacht aan onder meer de drukt. In de tekst trof ik hier en daar sto­ functies van het Merwedekanaal (naast rende tikfouten aan, die met een spel­ scheepvaart ook waterhuishouding, lingscontroleprogramma makkelijk hadden drinkwatervoorziening voor Amsterdam, kunnen worden vermeden. De literatuur­ inundatie voor defensiedoeleinden), de opgave achterin is bibliografisch gebrek­ economische ontwikkelingen (van kig. Maar al met al zijn we verrijkt met een beurtvaart tot bulkvervoer), de kunstwer­ degelijk overzichtswerk van een histo­ ken (bruggen en sluizen). Zo komen we rische vaart, die ook voor onze regio van bijvoorbeeld te weten, dat de keersluis bij groot belang is geweest. Jutphaas werd aangelegd om het K.E. Baars, Varend vervoeren. Van Amsterdam-Rijnkanaal in oorlogstijden Amsterdam tot de Rijn: 100 Jaar met het oog op uit te voeren inundaties af Merwedekanaal (Utrecht, 1991). te sluiten, waartoe een in een speciale silo opgeslagen hoeveelheid zand en puin van H.LPh.L 10.000 m3 door middel van explosieven in het kanaal werd gestort. Deze bijzondere Dijkversterking Vianen Centrum bouwkundige constructie stond dan ook bekend als plofsluis. Sindsdien is de Sinds de aanleg van de eerste rivierdijken Hollandse Waterlinie als strategische ver­ in de dertiende eeuw is het rivierengebied dedigingslinie buiten gebruik gesteld, en desondanks geteisterd door vele overstro­ wordt de plofsluis (zonder explosieven!) mingen. De vele wielen in het landschap onder meer gebruikt als tijdelijke opslag­ getuigen hier nog van, evenals de memo­ ruimte van verontreinigde grond. riestenen die na de overstroming werden In een slothoofdstuk laat de auteur zijn ingemetseld op de hoogte die het water licht schijnen over de toekomstige ontwik­ bereikte. Aan de zuidzijde van de kelingen, zoals beschreven in het Tweede Binnenpoort te Culemborg zijn fraaie voor­ Structuurschema Verkeer en Vervoer en beelden van zulke stenen te zien. Veelal de Derde Nota Waterhuishouding. Voor besloot men na een overstromingsramp een betere verkeersbegeleiding zullen de dijken zodanig te verhogen dat men in gegevens over de scheepvaartbewegin­ het vervolg de bij de ramp opgetreden gen, omvang, lading, snelheid en dergelij­ waterhoogte kon keren. Later bleek dan ke steeds meer in computers worden dat de waterstanden nog hoger opliepen, ingevoerd en verwerkt. Ook zal de bedie­ met als gevolg een nieuwe ramp. ning van bruggen en sluizen vanuit één Na de stormvloedramp van 1953 besefte centrale sterk worden geautomatiseerd. men dat men op deze manier nooit vol­ Het beeld van de individuele brugwachter doende veiligheid kon krijgen, terwijl de wordt verleden tijd. Als moderne sesams behoefte aan veilige dijken, door de bevol­ zullen de sluizen en bruggen zich openen kingsgroei en de toename van de econo­ voor de naderende schepen en na geda­ mische waarde van laag Nederland, ne arbeid zich weer even geheimzinnig alleen maar groter was geworden. De sluiten. regering besloot dan ook om bij Hoewel ik met genoegen dit rijk geïllust­ dijkverzwaring van het uitgangspunt van reerde boek heb gelezen, mogen enkele de hoogst bekende waterstand af te stap­ kleine kritische opmerkingen niet onver­ pen. Door de toegenomen wetenschappe­ meld blijven. Het kaartmateriaal, onmis­ lijke kennis van hoge waterstanden kon baar voor de geografische oriëntering van men berekenen hoe hoog de waterstand de lezer, is soms wel erg klein uitgevallen, in een bepaalde periode zou kunnen oplo­ zodat de belettering slechts met een loupe pen. Deze zogenaamde maatgevende te lezen valt. Soms is duidelijk af te zien, hoogwaterstand (MHW) werd het uit­ dat zij kennelijk zijn afgedrukt naar fotoko­ gangspunt bij dijkversterking. pieën (zie bv. de zwarte streep op het Aanvankelijk hanteerde men bij rivier-

61 dijkversterking een MHW met een over­ Adviserende leden: schrijdingskans van eens in de drie­ - Bewoners duizend jaar. De uitvoering van de - Kamer van Koophandel dijkverzwaring op deze basis had desas­ treuze gevolgen voor het rivieren­ Situatie Vianen landschap, omdat vrijwel alleen met De dijkversterking in Vianen betreft de waterstaatkundige belangen rekening Lekdijk vanaf de grens met de gemeente werd gehouden. Zo werden er rond 1970 Zederik tot aan de grens met de voormali­ in Brakel in het kader van de dijkverzwa­ ge gemeente Hagestein. Het gebied is in ring meer dan honderd huizen, een kerk drie trajecten verdeeld, namelijk Vianen- en een gemeentehuis gesloopt. Het is niet West, Vianen-Centrum en Vianen-Oost. verwonderlijk dat er tegen deze Het gedeelte Vianen-Centrum loopt vanaf verwoesting van het landschap verzet de A2 via Ringdijk, Buitenstad en kwam van natuurbeschermers, Zomerdijk tot aan het sluisterrein van het heemschutters en de bewoners van de Merwedekanaal. In 1989 is begonnen met dijkhuizen. de planontwikkeling voor Vianen-Centrum. Naar aanleiding van dit verzet besloot de Volgens de planning van het hoogheem­ regering om een commissie de uitgangs­ raadschap zou men later beginnen in punten opnieuw te laten bekijken. De Vianen, maar vanwege het conflict tussen commissie rivierdijken kwam na twee jaar de gemeente en de provincie over studeren tot de conclusie dat rivier­ woningbouwlocaties is op verzoek van de dijkversterking noodzakelijk was. Een gemeente de planontwikkeling naar voren MHW met een overschrijdingskans van gehaald. In het streekplan Zuid-Holland eens in de 1250 jaar bood volgens de Oost is immers sprake van een woning­ commissie voldoende bescherming aan bouwlocatie in de uiterwaarden ten noor­ het rivierengebied. Tevens moest men den van het centrum van Vianen. Deze door uitgekiende ontwerpen de schade woningbouwlocatie kan echter alleen aan natuur en landschap zo beperkt gerealiseerd worden als de dijk door de mogelijk houden. Echter, voor de uiterwaarden omgelegd zou worden. De Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden gemeente wilde zo snel mogelijk weten of geldt er een hogere norm, nl. eens in de dit (al dan niet) mogelijk was. tweeduizend jaar, omdat dit gebied in het Uit de in november 1988 verschenen westen tevens wordt bedreigd door startnotitie, twee door de gemeente en het stormvloeden vanuit zee. hoogheemraadschap georganiseerde In Zuid-Holland werd in 1975 door de voorlichtingsavonden en de C.C.D.-verga­ provincie de Coördinatie Commissie deringen van november 1989 en januari Dijkverzwaring (C.C.D.) ingesteld. Om ook 1990 bleek dat de keuze van de beste andere dan waterstaatkundige belangen dijkversterkingsvariant geen eenvoudige te laten meewegen bij beoordeling van zaak zou worden. Er staan bij de dijkverzwaringsplannen werden er verte­ dijkversterking verschillende, soms genwoordigers van allerlei belangengroe­ tegenstrijdige belangen op het spel: pen in de C.C.D. opgenomen. De C.C.D. - langs de Ringdijk bevindt zich aan de is als volgt samengesteld: binnenzijde het landschappelijk fraaie Rijkswaterstaat en cultuurhistorisch waardevolle Dijkgroep Lek en Merwe Jufferslaantje; aan de buitenzijde ligt er Provincie echter een verlande sloot met een Betrokken gemeente hoge natuurwaarde; Monumentenzorg - in het direct ten noorden van de bin­ Bond Heemschut nenstad gelegen gedeelte maakt de Landbouw, natuur en visserij bestaande dijk met de daar achter lig­ Zuidhollands Landschap gende stadsgracht en de bebouwing Zuid-Hollandse Waterschapsbond rond de kruising met de Buitenstad Zuid-Hollandse Milieufederatie onderdeel uit van het beschermd

62 stadsgezicht; een dijkverlegging tast wordt de dijk ondermijnd en kan op den het uiterwaardenlanschap met de daar­ duur zelfs bezwijken. Om piping te voor­ in markant gelegen Buitenstad ernstig komen moet men de weg van het water aan; de nog duidelijk aanwezige res­ door het zand langer maken. tanten van de voormalige haven en de Grondboringen hebben aangetoond dat resten van de historische veerwegen de ondergrond bij Vianen zeer piping- zouden door een dijkverlegging groten­ gevoelig is; de zandlaag is er meer dan deels verloren gaan; in het verleg- zestig meter dik en afsluitende kleilagen gingstracé bevinden zich deels oude ontbreken. Tijdens het hoge water van Meidoornhagen. maart 1988 is er een gedeelte van het bin- nentalud van de Ringdijk in de stads­ Piping gracht gezakt. Door het plaatsen van Men is nu meer dan twee jaar verder en zandzakken heeft men verdere schade de planvorming is na een vertraging weer kunnen voorkomen. Deze schade aan de op gang gekomen. De oorzaak van deze dijk trad al op bij de niet eens zo extreme vertraging is onder meer gelegen in het waterstand van +4.50 N.A.P. Bedenk feit dat het hoogheemraadschap de eens wat er gebeurd zou zijn als de resultaten van een onderzoek in het waterstand twee meter hoger geweest Waterloopkundig Laboratorium naar het was! De MHW bedraagt voor dit dijkge- verschijnsel 'piping' wilde afwachten. rjeeite +6.55 N.A.P. Piping treedt op bij sterke kwel door een onder de dijk aanwezige zandlaag. Bij een De plannen groot waterstandsverschil tussen de rivier Door de in januari 1990 ingesteld project­ en uc umnenuijKS ycicg^n uijK^iuui - uij groep zijn verschillende wijzen van Vianen de stadsgracht - kan het water zo dijkverzwaring bekeken. Bepaalde hard door de zandlaag gaan stromen dat varianten vielen al snel af. Zo zou men er zand wordt meegespoeld. Hierdoor bijvoorbeeld de dijk binnenwaarts kunnen

KEERWAND MET KWELSCHERMEN

MHW 6.55 6.60

buitendijks binnendijks

V / À kleideten

MHW 6 55 aanvulling

/////// PARALLELDIJK |5

Afb. 1. Doorsneden van de verzwaring van de bestaande dijk met kleideken (in het vrije veld) en keerwand met kwelschermen (in bebouwde kom). Tekening CA. de Visser.

63 verleggen naar het oude tracé Langendijk van de Buitenstad heen (zie afb. 2). Deze - Kortendijk - Hofplein. Uit cultuurhisto­ variant beschermt ook de bewoners van risch, stedebouwkundig en financieel oog­ de Buitenstad tegen wateroverlast, maar punt is dit echter ondenkbaar, hoewel zij verliezen wel hun vrije uitzicht op de deze variant technisch bezien een voor­ uiterwaarden en de rivier. deel biedt, omdat hier wel een afsluitende Cultuurhistorisch en landschappelijk kleilaag aanwezig is. gezien roept dijkverlegging grote bezwa­ Er bleven twee mogelijkheden over, die ren op, zeker als de ontstane ruimte vol­ beide als reëel worden beschouwd. Ten gebouwd wordt met huizen. eerste een verzwaring van de bestaande In september 1992 vergadert de C.C.D. dijk door middel van een paralleldijk aan over deze plannen. De verwachting is, dat de buitenzijde met een kleideken in de men nog geen definitieve keuze zal uiterwaard om de piping tegen te gaan maken, maar zal besluiten tot nader (zie afb. 1). Om de bebouwing zo veel onderzoek. mogelijk te sparen is voor het bebouwde Belangstellenden kunnen de C.C.D.-ver­ gedeelte gekozen voor een technische gaderingen bezoeken, deze zijn open­ oplossing. Hier komt een keerwand op de baar. De plaats en data worden van te binnenkruin van de dijk. De oplossing van voren in de plaatselijke pers bekend het probleem van piping bestaat hier uit gemaakt. De zeer veel informatie verticale kwelschermen onder de bevattende startnotitie en de vervolgen keerwand en ter hoogte van de stads­ daarop liggen ter inzage bij de gemeente­ gracht. Het is bij deze variant wel noodza­ lijke informatie in de openbare bibliotheek kelijk dat de huizen tussen de dijk en de in Vianen. gracht gesloopt worden. Onder bepaalde voorwaarden kan de bebouwing na Voor de Historische Vereniging zal onder­ dijkversterking wel teruggeplaatst worden. getekende de ontwikkeling op de voet Een nadeel van deze oplossing zijn de blijven volgen en periodiek in dit orgaan hoge kosten. hierover verslag doen. De andere mogelijkheid is een dijkverleg- ging door de uiterwaard om de bebouwing M.K.

Afb. 2. Plattegrond van Vianen (historische binnen- en buitenstad), gebaseerd op de kadastrale minuut van 1822; tekening T. Brouwer. Ingetekend het tracé van de dijkverlegging om de Buitenstad.

64 afp Koninklijke Woudenberg Ameide

restauratie renovatie nieuwbouw

vestigingen te: 's-gravenhage, groningen, medemblik, oosterwolde, valkenburg en zutphen

In het Huis ten Bosch in Holland Village gelegen in de baai van Nagasaki in Japan, hebben wij twee oud hollandse stijlkamers nagebouwd en ingericht. Een bewerkelijk onderdeel daarvan was het plafond, een replica van stijlzuiver rococo.

voorstraat 7 postbus 3 4233 zg ameide telefoon (01 836) 6600

aangesloten bij stichting vakgroep restauratie