SJIctcc.nToxu Qnn. Oc (cLupJicii £rpcranez in vll'RICA . in het land van brederode Varia 16de jaargang nr. 3/4 historisch tijdschrift 1991 voor het land van vianen Inhoud Colophon Bericht van de redactie pag. 37 In het Land van Brederode, De verkoop van Vianen Historisch Tijdschrift voor en Ameidein 1725 3/ 43 Een Hottentot te Vianen Jrg16nr3/4, 1991 Licht in Lexmond. Lantaarns en lantaarnopstekers van Lexmond 49 Het tijdschrift is een uitgave van de Vianen toen en nu 56 Historische Vereniging "Het Land van Kroniek 59 Brederode". Bestuur Voorzitter : A.J.M. Koenhein Secretaris : L. Terken JokeSmitlaan4 4133 HL Vianen Tel. (03473) 76693 Penningmeester : L.A.Smits, Vianen Giro 4082285 Erelid : G.A. Verduin Redactie Redactieadres : V.F.C. Leeuwenberg- Steegh Kerkstraat 10 4132 BE Vianen Tel. (03473) 73250 Overige leden P.T. den Hartog A.J.M. Koenheim H.L.Ph. Leeuwenberg M.H. Quak Druk Spijker Drukkerij BV, Buren Lidmaatschap per jaar: ƒ 27,50 Jeugdlidmaatschap per jaar ƒ 11,25 De leden ontvangen het tijdschrift gratis. Inlichtingen over advertenties bij het redactieadres. Niets uit deze uitgave mag worden over­ genomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. Bericht van de redactie boekbesprekingen gewijd aan publikaties t.g.v. het honderjarige Merwedekanaal en Door diverse tegenslagen is de verschij­ de Koninginnensluis te Vreeswijk. Ook ning van het onderhavige dubbelnummer wordt aandacht geschonken aan de ernstig vertraagd. Het ligt in de bedoeling steeds dichterbij komende dijkverzwaring deze achterstand zo snel mogelijk onge­ binnen de gemeente Vianen, die ingrijpen­ daan te maken. De redactie ziet daartoe de gevolgen kan hebben voor het aanzien ook mogelijkheden, die kunnen resulteren van vooral de historische buitenstad. Het in twee interessante nummers, waarvan ligt in de bedoeling de verdere ontwikke­ de kopij al min of meer beschikbaar is. lingen van dit projekt op de voet te volgen. In dit nummer komt allereerst de verkoop van de heerlijkheid Vianen in 1725 aan de Vianen, 21 juni 1992 Staten van Holland door de laatste parti­ culiere bezitter Simon Hendrik Adolf van der Lippe aan de orde. Hoewel de Staten van Holland min of meer een kat in de zak bleken te hebben gekocht, zullen voor hen staatkundige overwegingen zwaarder De verkoop van Vianen en Ameide hebben gewogen dan economische verw­ in 1725 achtingen. J.A.M. Koenhein tekende voor deze bijdrage. Inleiding Nadat enkele nummers terug aandacht is besteed aan Vianers in den vreemde, Tot 1725 hebben Vianen en Ameide als wordt nu de geschiedenis verteld van een een witte vlek in het gebied van de toen­ vreemdeling in Vianen. Wij kijken er nu malige provincie Holland gelegen. In dat niet meer van op, maar in de 18e eeuw jaar kregen de Staten van Holland de zal het verblijf van de bekeerde Hottentot gelegenheid beide steden en de omlig­ Frederik Adolf beslist veel opzien hebben gende dorpen en landen te kopen om gebaard. Ook al keerde hij spoedig weer zodoende haar grenzen in het zuidoosten naar Afrika terug, de gebeurtenis was af te ronden. Voor de verkoper, de Duitse voor J. Heniger interessant genoeg om graaf Von der Lippe als regerende heer nader te bekijken en met aanvullende van Vianen en Ameide, was de aanleiding genealogische en cultuurhistorische de grote hypotheek die op de goederen opmerkingen tot een artikel te verwerken. lag en de bezwaarlijk grote afstand om W. van Zijderveld, die al eerder in dit blad vanuit zijn residentie Detmold de verafge­ publiceerde over momenten uit de legen bezittingen goed te kunnen bestu­ Lexmondse geschiedenis, licht ons bij in ren. zijn speurtocht naar de plaatselijke lan­ Holland meende de hypotheek te kunnen taarns en lantaarnopstekers, toen men in aflossen door een beter financieel beheer dit dijkdorp bij maanloze nachten nog van het nieuw verworven bezit. Uit het tastend zijn weg moest zoeken, wat hierna volgende zal blijken, dat de ongetwijfeld met veel vallen en opstaan Gecommitteerde Raden van de Staten gepaard is gegaan. van Holland, die sinds 1725 het dagelijkse Mevr. V.F.C. Leeuwenberg en P. van bestuur van Vianen en Ameide vormden, Iperen hebben de bewoningsgeschiedenis daarin niet geslaagd zijn. De steeds ver­ van het noord-oostelijke gedeelte van de der verslechterende economie van dit Voorstraat gedurende de laatste 100 jaar gebied, evenals elders in de Republiek, uitgezocht en in de zesde en één na had voornamelijk schuld daaraan. laatste aflevering van 'Vianen toen en nu' Tot aan de verkoop in 1725 waren Vianen samengevat. Een rubriek, die vooral bij en Ameide in een personele unie verenigd autochtone Vianers gevoelens van her­ onder een regerend adellijk geslacht. kenning zal oproepen. Eigenlijk gaat het hier om Stad en Land In de Kroniek ten slotte worden enige van Vianen en om Stad en Land van 37 Ameide. Het Stad en Land van Vianen De verkoop was een hoge heerlijkheid in leen van de graaf, later Staten, van Holland. Echter, De laatste heerwas graaf Simon Hendrik Holland had zó weinig in het Land van Adolf von der Lippe, die Vianen en Vianen te vertellen, dat de Brederodes, de Ameide in september 1725 voor Dohna's en de Lippes zich als souverei- ƒ 810.000,- aan een voorde Hollandse nen beschouwden en zich ook zo betitel­ Staten optredende gevolmachtigde ver­ 1 den in al hun akten zonder dat er protes­ kocht . Hiervan werden ƒ 200.000,- con­ ten kwamen van de zijde van de tant betaald; de rest werd voldaan door de Republiek. overname van de hypotheken op het ministaatje. Het Land van Ameide was een hoge heer­ Wat verkreeg Holland voor dit aanzienlijke lijkheid in leen van de bisschop, later bedrag? Het bezit van Vianen bestond uit Staten, van Utrecht; in 1405 moest de twee delen: het domein en de heerlijk­ 2 toenmalige heer van Vianen erkennen, heid . Het domein omvatte het kasteel dat hij geen hogere rechten op Ameide Batestein en een aantal aanzienlijke dan alleen de hoge heerlijkheid had. huizen binnen en buiten de stad Vianen, Zodoende vormden Vianen en Ameide alsmede uiterwaarden, grienden, landerij­ een min of meer onafhankelijk staatje, dat en, bossen en plantages. Daarnaast aan alle zijden omgeven was door de behoorden hiertoe de inkomsten uit een provincies van de Republiek. aantal regalia of heerlijke rechten, zoals Het Land van Vianen en Ameide. Detail uit de Nieuwe Kaart van den Lande van Utrecht (1696) door Bernard Du Roy. 38 tollen, het pontveer op de Lek, het hoofd­ annexatie door een van hen werd voorko­ geld, belasting op bier, de dwangmolen, men. De belangrijke posities van de het recht van wind, tienden, het hond- en Brederodes, sedert 1418 heren van kapoengeld, het hofstedegeld, renten, erf­ Vianen, in het militaire en staatkundige pachten, het recht van visserij in de Lek leven van de Republiek droegen er toe bij en in de vlieten en het jachtrecht. dat deze situatie werd bestendigd. Na de De heerlijkheid bestond uit de hoge heer­ verkoop aan Holland was het met deze lijkheid van Vianen, waaronder behoorden beperkte onafhankelijkheid gedaan. Dit de stad Vianen met de polders had noodzakelijkerwijze gevolgen voor de Bloemendaal, Bolgerije en Autena, en de inwoners van dit gebied, met name op dorpen Heicop, Lexmond, Achthoven, economisch terrein. Lakerveld en Meerkerk. Tot de hoge heer­ De schulden van het zojuist verkregen lijkheid van Ameide behoorden de stad nieuwe bezit waren groot. Op de stad Ameide, het dorp Tienhoven en de pol­ rustte een schuld van meer dan ders Aaksterveld, Liesveld en ƒ 233.000,-. Het domein had daarnaast Zevenhoven. De rechten van de heer in nog een schuld van ruim ƒ 67.000,-. deze steden en dorpen waren o.a., dat hij Hierin waren de schulden van de afzon­ alle ambtenaren aanstelde. Daarnaast derlijke dorpen nog niet meegerekend. De bepaalde hij wie er predikant, voorzanger, inkomsten van de stad, de belastingen en koster en schoolmeester werd. het kleinzegel, waren niet eens voldoende De pseudo-souvereiniteit kwam hierin tot om de rente van de schulden te betalen. uiting, dat in Vianen een hooggerechtshof De opbrengsten uit de sauvegarde vorm­ was gevestigd, de Kamer van Justitie, den tot dan een belangrijke bron van wier Raden door de heer werden aange­ inkomsten, waarvan de welvaart van de steld. De Kamer beschouwde zichzelf als stad Vianen voor een aanzienlijk deel hoogste instantie, dat niet aan een ander afhing. Na de verkoop dreigde het ver­ rechterlijk college, zoals het Hof en de trouwen in de vrijgeleide van de stad te Hoge Raad van Holland en Zeeland, was verdwijnen. Om te voorkomen dat de onderworpen. Deze positie heeft de asielzoekers naar de naburige vrijplaats Kamer van Justitie ook na 1725 kunnen Culemborg zouden uitwijken en daarmee handhaven. Tevens oefende de heer het een bron van inkomsten voor Vianen te recht van sauvegarde of vrijgeleide uit. verliezen, garandeerden de Staten van Indien iemand wegens schulden veiligheid Holland de juridische onafhankelijkheid en zocht, of wanneer wegens een overtre­ de jurisdictie van de stad Vianen. ding of misdrijf een bevel tot aanhouding Tot aan de Bataafse Omwenteling in 1795 tegen iemand was uitgevaardigd, kon hij bleef Vianen een bekende vrijplaats4. proberen tegen betaling van een som geld Een andere belangrijke inkomstenbron in Vianen asiel te verkrijgen. Ook dit recht voor de heer was de vergeving van werd, zij het met enige beperkingen, door ambten en bedieningen geweest. In 1726 de Staten van Holland erkend. becijferde men de inkomsten hieruit op Tenslotte zij nog vermeld, dat aan de een totaalbedrag van ƒ 126.200,-. Er is hoge heerlijkheid verschillende leenhoven nogal wat misbruik gemaakt van de ver­ met ruim 700 lenen verbonden waren, kregen ambten. Hierdoor waren de waaronder meer dan 20 heerlijkheden, die ambten en bedieningen zeer gewild. Door vooral in de provincies Utrecht en Holland de sterke controle, die de Staten gingen gelegen waren3.