Stanisław Rabiej Wydział Teologiczny, Uniwersytet Opolski

Kaszrut - kształtowanie wrażliwości etycznej

Jedzenie jest uważane powszechnie za coś zwyczajnego, powszedniego. Wszystkie istoty go potrzebują, nawet najbardziej prymitywne. Jednak zgodnie z maksymą osiemnastowiecznego, francuskiego smakosza Brillat-Savarina - „Powiedz mi, co jesz, a powiem ci, kim jesteś”1 - można doszukiwać się istotnego wpływu jedzenia na dogłębny i szeroki kształt istnienia konsumenta. Jeżeli bowiem fizyczne cechy pokarmu wpływają tak bardzo na jedzącego, to o ile bardziej duchowe aspekty pokarmu muszą oddziaływać na tego, kto go spożywa. Wydawałoby się zatem, że trzeba uznać, że pokarm nie należy do obszaru refleksji światopoglądowej, filozoficznej czy religijnej. Jednak, jak powszechnie wiadomo, wiele religii zawiera określone przepisy dietetyczne i zachęca swoich wyznawców do oczyszczenia się, unikania „nieczystej” żywności i wspierania odmiennej tożsamości. Z drugiej strony, niektóre religie

1 A. Brillat-Savarin, Fizjologia smaku, tłum. J. Guze, PIW, Warszawa 2003. Autor był francuskim prawnikiem. Sprawował urząd sędziego oraz pełnił wysokie funkcje państwowe. W 1825 roku opublikował Physiologie du gout ou meditations de gastronomie transcendante, która od razu została obwołana utworem najwyższego lotu. Jest to lekka, dowcipna, pełna anegdot opowieść o kulturze kulinarnej.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 44 Stanisław Rabiej szukają swojej drogi duchowej w pogardzie dla świata fizycznego. Odrzucając go cenią ascetyzm. Ideologie areligijne, materialistyczne postrzegają często człowieka jako kolejny gatunek zwierzęcia - niezdolnego do wzniesienia się ponad brutalną, animalistyczną walkę o przetrwanie. Inne ideologie z kolei cenią hedonizm i do fizyczności mają stosunek bałwochwalczy. Nie takie jest jednak patrzenie dużych religii monoteistycznych, a wśród nich charakterystyczny jest żydowski punkt widzenia. Judaizm uważa, że człowiek jest istotą duchową w fizycznym ciele. Fizyczność nie zasługuje ani na pogardę, ani też na gloryfikację. Potrzebuje raczej podniesienia, uduchowienia, przy jednoczesnym oddaniu jej tego, co do niej należy. Żydowska myśl nie dąży do ustanowienia twardych podziałów pomiędzy sacrum i profanum, pomiędzy światem naturalnym, który znamy i doświadczamy poprzez nasze zmysły, a „innym” światem - tym, który jest poza naszymi zmysłami i ostatecznie poza naszą zdolnością poznania. Judaizm raczej narzuca Żydowi zobowiązanie do uświęcania swojej egzystencji w taki sposób, by to, co powszednie, samo z siebie stawało się świętym2. Doskonałym przykładem realizacji tego zadania jest koncepcja kaszrutu.

1. Zasady kaszrutu

Koszerność, kaszrut (hebr. Dttnin, od DttH - dosł. właściwy do spożycia) jest pojęciem odnoszącym się do reguł obowiązujących w prawie żydowskim (halacha), określającym rodzaje produktów dozwolonych do spożywania (pokarmy, napoje i leki) oraz warunki, w jakich powinny być przygotowane oraz spożywane3. Zasady koszerności wywodzą się z Tory (Pięcioksięgu Mojżeszowego - szczególnie z Księgi Kapłańskiej

2 Są one ściśle przestrzegane przez ortodoksyjnych Żydów. Żydzi wyznający judaizm reformowany, konserwatywny i rekonstrukcjonistyczny odrzucają lub znacznie liberalizują przepisy halachy, w tym także dotyczące pokarmu. Nadzór nad przestrzeganiem koszerności w produkcji żywności jest zadaniem rabinów, którzy jednak często różnią się w interpretacjach albo nawet wydają rozbieżne orzeczenia. Zob.: J. M. Lebeau, The Jewish Dietary Laws. Sanctify Life, Youth Commission, New York 1983. 3 Kaszrut pochodzi od hebrajskiego rdzenia: Kaf-Shin-Resh, oznaczającego: przystosowany, odpowiedni lub właściwy.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 Kaszrut - kształtowanie wrażliwości etycznej 45

i Powtórzonego Prawa), a zostały uściślone w Torze ustnej (Miszna i Talmud)4. Tora jednak nie określa przyczyn większości praw kaszrutowych. Natomiast w późniejszej refleksji zaproponowano wiele uzasadnień, w tym filozoficznych, rytualnych, praktycznych i higienicznych. Na przykład powiedziano, że Kaszrut służy codziennemu ćwiczeniu w samodyscyplinie i samokontroli, wzmacnianiu praktycznej zdolności pielęgnowania czystości rytualnej i świętości. Dodatkowa motywacja tkwi w potrzebie uniknięcia dodatkowego cierpienia zwierzęcia. W ten sposób przypomina się wierzącemu, że posiadanie mocy życia i śmierci jest poważną odpowiedzialnością5. Tradycyjna filozofia żydowska dzieli 613 mitzvot na mishpatim (prawa, które można wytłumaczyć racjonalnie) i chukim (prawa, których nie da się wyjaśnić racjonalnie). Te drugie obejmują niektóre zasady kaszrutu. Generalnie jednak istnieją trzy podstawowe stanowiska dotyczące wyjaśnienia przepisów kaszrutu. Pierwsze z nich twierdzi, że zostały one ustanowione dla ochrony i zdrowia ludu Bożego w czasach, w których podstawowa higiena nie została jeszcze upowszechniona. Drugi sposób uzasadnienia przyjmuje, że prawa kaszrutu posiadają swoje ostateczne wyjaśnienie, przekraczające możliwości ludzkiego intelektu. I wreszcie trzecia droga explikacji mówi, że prawa te mają skłonić stworzenie do posłuszeństwa Bogu, który jest ich źródłem. W tym świetle prawo kaszrutu byłoby przedstawione jako demonstracja władzy Boga. Człowiek powinien przestrzegać tych zasad bez szukania ich uzasadnienia. To ostatnie stanowisko zostało jednak odrzucone przez większość klasycznych i współczesnych autorytetów judaizmu, w tym także przez Maimonidesa, który twierdził, że Żyd powinien szukać dodatkowego uzasadnienia dla prawa Tory6. W tym też duchu na przestrzeni stuleci ukształtowały się specyficzne zasady kaszrutu, powodowane nakazem biblijnym bądź nauczaniem rabinicznym7.

4 Y. Lipschutz, Kashruth: A Comprehensive Background and Reference Guide to the Principles of Kashruth, Mesorah Publications, York 1989. 5 J. D. Rosenblum, Thejewish DietaryLaws in theAncient World, Cambridge University Press, Cambridge 2016. " A. Chill, The mitzvot: the commandments and their rationale, Bloch, New York 1974, s. 114. 7 R. B. Forst, The laws of kashrus: a comprehensive exposition of their underlying concepts and applications, M esorah Publications, New York 1994, s. 32-49.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 46 Stanisław Rabiej

A . Biblijnie zakazane potrawy • Zgodnie z biblijną preskrypcją (głównie na podstawie Księgi Kapłańskiej 11, 3-8 i Powtórzonego Prawa 14, 3-21)8 zwierzęta, których mięso może być spożywane, muszą mieć rozdzielone kopyto, odsłonięte pazury i winne przeżuwać pokarm (Lv 11, 3; Dt 14, 6). Przykładowo: koń nie spełnia tego wymagania, bo nie ma rozdzielonego kopyta, Świnia - bo nie przeżuwa, a królik - bo nie ma żadnej z tych cech. Każdy ssak lądowy, który nie spełnia tych warunków jest zakazany. Tora uściśla, że wielbłąd, borsuk, zając i Świnia, ponieważ każde z nich nie spełnia jednego z tych dwóch warunków, są zakazane. Owce, bydło, kozy i zwierzyna płowa są koszerne. Ze zwierząt wodnych można spożywać wszystkie, które posiadają płetwy i łuski (Lv 11, 9; Dt 14, 9). Dlatego skorupiaki takie jak: homary, ostrygi, krewetki, mięczaki jadalne i kraby są zakazane. Ryby typu: tuńczyk, karp, łosoś i śledź wolno spożywać. • Jeżeli chodzi o ptactwo, kryteria są mniej klarowne. Tora wymienia zakazane ptactwo (Lv 11, 13-19; Dt 14, 11-18). Wszystkie z wymienionych ptaków to ptaki drapieżne lub padlinożercy. Inne ptactwo takie jak: kurczaki, gęsi, kaczki czy indyki są dozwolone. Ze skrzydlatych istot stadnych (skrzydlate owady), kilka jest wyszczególnionych jako dozwolone (Lv 11, 22). Jednak Mędrcy nie są już pewni, które z nich, dlatego zakazane zostały wszystkie. • Gryzonie, płazy, gady i owady są wszystkie zabronione (z wyjątkiem tych wspomnianych powyżej: Lv 11, 29-30, 42-43). • Wielu uczonych żydowskich zaleca pośmiertne badanie płuc bydła, w celu określenia, czy są one wolne od zrostów. Wtedy zwierzę poczytuje się za „glatt” (tzn. „gładkie”). W pewnych przypadkach zwierzę może być koszerne, nie będąc „glatt”, jednakże coraz częstsze staje się surowe przestrzeganie „glatt koszer”. Jak wspomniano powyżej, nie wolno również spożywać produktów pochodzących od zakazanych zwierząt, takich jak ich jaja, mleko, czy organy wewnętrzne. Podpuszczka, enzym utwardzający sery, jest często pozyskiwany z niekoszernych

8 Halacha rozróżnia pokarmy dozwolone (hbr. kaszer) i zakazane (hbr. teref, trefne, „nieczyste”), dosłownie „rozszarpane”, co odnosiło się do rozszarpanego zwierzęcia, które było z tego powodu niekoszerne. Przymiotnik ten oznacza, że produkt nie nadaje się do jedzenia, ponieważ nie spełnia wymagań żydowskiego prawa religijnego.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 Kaszrut - kształtowanie wrażliwości etycznej 47 zwierząt, dlatego też ciężko jest znaleźć twardy ser, który byłby koszerny. • Każda substancja wytwarzana przez niekoszerne zwierzę jest niekoszerna. Odstępstwo od reguły stanowi miód, który jest koszerny, bo chociaż pszczoła jest niekoszerna, to jednak miód jest przez nią zbierany, nie jest przez nią wytwarzany w dosłownym, fizjologicznym sensie. Wyjątek stanowi miód spadziowy, który nie jest koszerny, gdyż zbierany przez pszczoły pozostaje produktem mszyc. • Niekoszerne jest także mięso z koszernego zwierzęcia, które nie zostało poddane ubojowi zgodnie z prawami rytualnego uboju (hbr. ). • Podobnie zakazane jest spożywanie mięsa zwierzęcia o znacznej wadzie lub po urazie, takim jak złamana kość lub szczególne rodzaje zrostów płuc. • Krew ssaków i ptaków koszernych jest usuwana przez solenie, ze specjalnymi procedurami dla wątroby, która jest bardzo bogata w krew. • Poszczególne części tłuszczu jelitowego bydła, kóz i owiec muszą być usunięte w procesie nikkur9. • Skręcony nerw (hbr. gid hanasheh), czyli tzw. nerw kulszowy nie może być spożywany10. • Kończyny wyrywane z żywego zwierzęcia też są niekoszerne11. • Owoce z drzew po ich zasadzeniu w ciągu pierwszych trzech lat nie mogą być spożywane (zarówno w Izraelu, jak i diasporze).

9 Hbr. achoraim (brak koszernej konsystencji tylnych kończyn) jest praktykowany w wielu wspólnotach aszkenazyjskich w XX w. Praktyka niektórych społeczności, aby powstrzymać się od jedzenia tylnych kończyn, ze względu na trudność w wykluczaniu zabronionych sekcji, nadal występuje wśród Ashkenazim i Sephardim. A. Z. Zivotofsky, What's the Truth about... Nikkur Achoraim? https://jewishaction.com/opinion/whats- truth-nikkur-achoraim/ [dostęp: czerwiec 2017]. 10 Zakaz ten odwołuje się do historii znanej z Księgi Rodzaju, kiedy patriarcha Jakub został ugodzony w biodro podczas nocnej walki z aniołem (Gn 32, 32). 11 Przepis ten wywodzi się z epizodu rejestrowanego w Księdze Rodzaju 9, 4 - Bóg zabronił Noemu i jego potomkom spożywania kończyn wyrwanych z żywych zwierząt. Prawo żydowskie uznaje ten zakaz obowiązujący nawet wobec nie-Żydów. W konsekwencji Żyd nie może dać ani sprzedawać takiego mięsa nie-Żydowi. Zob. P. Doron-Spalter, Major Concepts o f the Talmud: An Encyclopedic Resource Guide, 1 1, Targum Press, New York 2008, s. 7.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 48 Stanisław Rabiej

Dotyczy to również owoców winogron, winorośli i wina wyprodukowanego z nich12. • Biblia zakazuje produkcji pożywienia ze świeżo uprawianych ziaren, tzn. ze zbóż pochodzących z zasiewu po święcie Paschy wpoprzednimroku, aż do drugiego dnia Paschy roku bieżącego. Pojawia się jednak debata na temat tego, czy prawo to stosuje się do zboża pozyskiwanego poza terytorium Izraela13.

• Zakazane jest mieszanie potraw mięsnych z mlekiem (hbr. basar

be-chalav). Przepis ten wywodzi się dosłownej interpretacji tekstów biblijnych, pochodzących z Księgi Wyjścia oraz Powtórzonego Prawa, zabraniających „gotować koźlę w mleku jego matki”14. • Zgodnie z preskrypcją pochodzącą z Księgi Kapłańskiej (Lv 19, 19) i Powtórzonego Prawa (Dt 22, 9-11) rośliny normalnie rosnące razem (hbr. kilimim) w Izraelu mają być uprawiane oddzielnie. Specyficznym zastosowaniem tej zasady jest zakaz uprawy zboża lub warzyw w pobliżu winorośli (hbr lala ha-kereni). Prawo to stosuje się do Żydów na całym świecie.

B. Rabiniczne uszczegółowienie przepisów koszerności W nauczaniu rabinicznym pojawiają się kolejne katalogi produktów zakazanych

• mleko nie żydowskiego pochodzenia (hbr. chalav akurri) oraz mleko, które może zawierać domieszkę mleka ze zwierząt niebędących kosherami;

• ser nieżydowski (hbr. gevinat akum), jak i ser, który mógł być produkowany z niekoszerną podpuszczką; • wino nieżydowskie (hbr. staminyinam )15;

• żywność przygotowana przez nie-Żyda (hbr. bishul akum) - prawo to zostało uchwalone zwłaszcza z powodu małżeństw mieszanych;

12 Zakaz pochodzi z Księgi Kapłańskiej 19,23. 13 Czytamy na ten temat w Księdze Kapłańskiej 23,14. 14 W trzech różnych miejscach, Tora mówi aby nie gotować dziecka w mleku jego matki (Ex 23,19; Ex 34, 26, D t 14, 21). Tora ustna wyjaśnia, że ustęp ten zakazuje łącznego spożywania produktów mięsnych i mlecznych. 15 Restrykcje dotyczące produktów pochodzenia winnego wywodzą się z zakazów używania produktów bałwochwalstwa. Wino było często używane w rytuałach religii starożytnych i było zwykle przeznaczane do pogańskich praktyk religijnych już podczas procesu produkcji. Z tego powodu, spożywanie wina i innych produktów gronowych sporządzanych przez osoby innego wyznania niż mojżeszowe było zabronione (winogrona w całości, podobnie w cocktailach owocowych nie stanowią problemu).

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 Kaszrut - kształtowanie wrażliwości etycznej 49

• chleb nie-żydowskiej produkcji (hbr. pat akum);

• ryzyko zdrowotne (hbr. sakanah) niosą niektóre rodzaje żywności, zwłaszcza ich łączenie, na przykład mieszanina ryb i mięsa; rabini rozszerzyli ten zakaz również na łączne spożywanie produktów mlecznych i drobiu; • orzeczenia rabiniczne z 2008 r. aprobują trudne w hodowli żyrafy i ich mleko jako koszerne16; • każde mięso zwierzęcia, które spożywa inne zwierzęta, niezależnie od tego, czy zabija dla jedzenia, czy z powodu drapieżności, nie jest koszerne17; • podobnie niekoszerne jest mięso zwierzęcia, które zostało częściowo zjedzone przez inne zwierzęta18; • ssaki i ptactwo winne być uśmiercone przez kompetentną osobę

(hbr. shojchet), przy użyciu specjalnej metody rzezi (hbr. shechita) - ostrym, nieząbkowanym nożem przecina on płynnym ruchem żyły szyjne wewnętrzne, tętnice szyjne, przełyk i krtań19; • niewypełnienie któregokolwiek z tych kryteriów powoduje, że mięso zwierzęcia nie jest koszerne; • mięso musi być sprawdzone po uboju, aby potwierdzić, że zwierzę nie miało chorób lub wad, które spowodowałyby śmierć samorzutną w ciągu roku; • z ciała zwierzęcia należy usunąć jak największą ilość krwi przez namaczanie i solenie; • prawne aspekty uboju rytualnego są regulowane nie tylko przez

16 T. Butcher, Giraffe is kosher, rabbis rule in , http://www.telegraph.co.uk/news/ worldnews/middleeast/israel/ [dostęp: czerwiec 2008]. 17 Lv 11, 13-31. 18 Ex 22, 30-31. 19 Dt 12, 21; 14, 21, Num 11, 22. Rytualny ubój znany jest pod nazwą hbr. shechitah. Osoba, która trudni się takim ubojem nazywana jest shojchet. Oba te słowa pochodzą od hebrajskiego rdzenia Shin-Chet-Tav oznaczającego zabijać albo niszczyć. Metoda uboju jest szybka. Głębokie cięcie wzdłuż wykonane za pomocą doskonale naostrzonego ostrza bez nacięć czy jakichkolwiek nierówności. Metoda ta jest bezbolesna i powoduje utratę świadomości w przeciągu dwóch sekund. Powszechnie jest ona uznawana za najbardziej humanitarną metodę uboju. Dodatkową zaletą shechitah jest to, że zapewnia szybki i całkowity odpływ krwi, co jest niezbędne w celu uczynienia mięsa koszernym. Zob. P. Lerner, A. M. Rabello, The Prohibition ofRitual Slaughtering (Kosher Shechita and Halal) and Freedom ofReligion ofMinoritie, Journal of Law and Religion” 22/1,2006/2007, s. 1-62.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 50 Stanisław Rabiej

prawo żydowskie, ale także przez prawo cywilne; • mięso i mleko (lub ich pochodne) nie mogą być mieszane w tym sensie, że mięso i produkty mleczarskie nie mogą być serwowane w czasie tego samego posiłku. Nie wolno też ich podawać lub gotować w tym samym naczyniu lub razem składować20; • naczynia, które miały kontakt z mięsem, nie mogą być używane do produktów mlecznych i odwrotnie; naczynia, które były używane do niekoszernych potraw, nie mogą być użyte do pokarmów koszernych. Ten zakaz dotyczy jedynie sytuacji, w której jedzenie było gorące; • w sumie niedoskonałości (hbr. treifot) obejmują 70 różnych kategorii urazów, chorób i nieprawidłowości, których obecność czyni zwierzę niekoszernym.

C. Certyfikat koszerności Producenci żywności koszernej, jak i jej sprzedawcy zabiegają o specjalny certyfikat, który przydzielają desygnowani do tego rabini i odpowiednie organizacje żydowskie. Po sprawdzeniu pochodzenia produktów, sposobów ich przyrządzania i przechowywania oznacza się je specjalnym symbolem (hbr. hechsherim). Istnieje odpowiednia lista produktów koszernych. Nie zawsze jednak znajduje ona pełna aprobatę przez wszystkie autorytety. Istotne rozbieżności pojawiają się między certyfikacją koszerności w Europie i USA. Dla precyzyjnej kwalifikacji stosuje się odpowiednie symbole na opakowaniu żywości koszernej. Union of Orthodox Congregation w USA stosuje logo: „O-U”, zaś w Wielkiej Brytanii jest nim „KLBD” (Kosher ). Niejednokrotnie występuje jedynie sama litera „K”21. Coraz częstsza dla organizacji wydającej świadectwa koszerności staje się praktyka wskazywania, czy produkt jest z rodzaju fleischig, milchig czy . Jeżeli produkt jest mleczny, na opakowaniu pojawia się zwykle litera „D” (od słowa „dairy” - „mleczny”). Jeżeli jest to produkt mięsny, to obok symbolu koszerności jest litera „M”. Jeżeli

20 Ortodoksyjni Żydzi posiadają odrębne zestawy naczyń do mięsa i mleka. Należy odczekać 1-6 godzin po spożyciu mięsa przed spożyciem produktów mlecznych. 21 L. Morris, J. Hays, E. York, Obtaining Kosher Certification. The Engineering lmplications for Food Processing, Burns & McDonnell, New York 2005.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 Kaszrut - kształtowanie wrażliwości etycznej 51 natomiast mamy do czynienia z pożywieniem neutralnym, to na opakowaniu obok symbolu znajdzie się hbr. słowo Pareve (lub Parev). Natomiast sama litera „P” - oznacza produkt koszerny na potrzeby Pesah. Jeżeli oznaczenie tego rodzaju nie znajduje się na opakowaniu, trzeba bardzo dokładnie przestudiować listę składników, aby stwierdzić, czy produkt jest mleczny, mięsny czy neutralny22. W sumie, przy precyzyjnym opisie produktów zachowywanie koszeru nie jest trudne samo w sobie. Zasady są całkiem proste. Nabywając żywność, która posiada certyfikat koszerności, jedyną rzeczą, o której należy pamiętać, to oddzielanie produktów mlecznych od mięsnych. Przestrzeganie koszeru staje się trudne tylko w przypadku niekoszernej restauracji lub w domu osoby, która koszeru nie przestrzega. W takim przypadku niewiedza o używanych składnikach i sposobie przygotowywania pokarmów utrudnia przestrzeganie koszeru. Niektórzy komentatorzy wskazują na fakt, że może to być również sposób na utrudnianie kontaktów towarzyskich z tymi, którzy nie wyznają judaizmu lub są mniej gorliwi w przestrzeganiu jej zasad. Wielu liberalnych Żydów uważa prawa kaszrutu za prymitywne regulacje zdrowotne, które stały się przestarzałe wraz z pojawieniem się nowoczesnych metod przygotowywania pokarmów do spożycia. Inni sądzą, że przygotowywanie pokarmów zgodnie z tymi prawami ma dobroczynny wpływ na nasze zdrowie, ale siła motywacji winna wyrastać z pogłębionej refleksji nad sensem przestrzegania zasad kaszrutu. Często pojawia się etyczna motywacja dla tego rodzaju ascezy żywieniowej.

2. Filozoficzno-etyczne uzasadnienie kaszrutu

Patrząc od strony etycznej na reguły kaszrutu można wnioskować, że narzucanie reguł dotyczących rodzaju i sposobu przygotowania pożywienia zakorzenia pewien rodzaj samokontroli. W dodatku, podnosi zwykłą czynność jedzenia do rangi rytuału religijnego. Żydowski stół jest często porównywany w literaturze rabinicznej do ołtarza w Świątyni23. Zaś zasady dotyczące „uświęcania” ludzkich

22 Z. Y. Blech, Kosher Food Production, Wiley, New York 2009. 23 R. B. Forst, The la-ws o f kashrus..., s. 32-49.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 52 Stanisław Rabiej czynności dotyczą właśnie najbardziej tych sfer ludzkiego życia, które najsilniej podlegają działaniu instynktów. W tym przypadku - instynktu zaspokajania głodu. Według judaizmu człowiek jest istotą 0 atrybutach jednocześnie boskich i zwierzęcych. Posiada on umiejętność rozróżniania dobra i zła, ma potencjał duchowy, dysponuje wolną wolą, ale jednocześnie jego ciało odczuwa ból, podlega instynktom 1 jest śmiertelne. Zawieszony pomiędzy światem fizycznym a duchowym, człowiek może realizować swoje zapotrzebowanie transcendencji, rozwijając w sobie sferę duchową, albo może zamknąć się w swoich immanentnych dążeniach, w subiektywnym świecie instynktownych odczuć. Rozwijanie sfery duchowej polega przede wszystkim na czynieniu dobra i na dążeniu do uświęcania ludzkich działań. Pomnażane dobro naprawia i doskonali świat (hbr. tikun olam). Wysiłek uświęcania otaczającej rzeczywistości kreuje drogi komunikacji człowieka ze światem. Życie pozbawione tych wartości zdane jest na ustawiczne uleganie mimowolnym instynktom. Ten typ egzystencji nie może wytwarzać dobra, a jedynie krzywdę innych istot, bo niekontrolowane poddawanie się instynktom zawsze w jakiś sposób odbywa się kosztem innych. Łatwo zauważyć, że argumentacja ta pozostaje w polemice z darwinowskim paradygmatem mówiącym o „przetrwaniu najlepiej przystosowanego” i automatycznej zagładzie ,.nieprzystosowanych” w konfrontacji z „przystosowanymi”. Wbrew zasadzie tłumaczącej procesy ewolucji, reguły kaszrutu uświadamiają wyznawcy judaizmu, że nie wszystko, co da się zjeść, wolno spożywać. Nie każde stworzenie, które chciałoby się i można by zabić - wolno unicestwić. Zwierzęta to istoty, które są szczególnym dziełem Stwórcy, mają większą wartość niż przedmioty przyrody nieożywionej. Zasługują więc na szacunek, który wyraża się w uznawaniu reguł wobec nich obowiązujących. Człowiek jako istota mocniejsza nie ma prawa do postępowania z nimi w sposób dowolny. Ich śmierć nie może być traktowana niefrasobliwie i zadawana bez szczegółowych reguł i ograniczeń. Zasady koszerności tę niefrasobliwość skutecznie wykluczają. Są one kompromisem judaizmu z ideałem Tory, jakim było ograniczenie się człowieka do spożywania owoców i warzyw24.

24 Zgodnie z Gn 1, 28-29 Stwórca pierwotnie zezwala człowiekowi na spożywanie owoców i warzyw, zaś po potopie dopuszcza jedzenie mięsa zwierząt.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 Kaszrut - kształtowanie wrażliwości etycznej 53

Judaizm, który pojawił się w opozycji do kultury Egiptu zdominowanej przez obsesję śmierci, zakazuje spożywania krwi. Argumentuje to przekonaniem, że krew jest symbolem życia. Człowiekowi zostało dane prawo do nabywania i spożywania pokarmu, ale nie do przywłaszczania sobie życia zwierzęcia. Dlatego krew musi zostać oddana. Niełączenie potraw mlecznych z mięsem podkreśla opozycję pomiędzy życiem, które symbolizuje mleko, a śmiercią, którą symbolizuje mięso. Mleko pochodzi od zwierzęcia, które żyje i w dodatku ma moc pomnażania życia. Mięso pochodzi już ze zwierzęcia martwego. Dlatego oddzielanie symbolu życia od symbolu śmierci w judaizmie przeciwstawia się egipskiemu łączeniu życia ze śmiercią, które dewaluowało sens życia i w konsekwencji je desakralizowało. Podobnie symboliczny sens mają charakterystyczne cechy koszernych zwierząt Przeżuwacze z rozdwojonym kopytem są zazwyczaj łagodne, pozbawione instynktu agresji. Żadne koszerne zwierzę nie jest drapieżnikiem i żadne nie jada padliny25. Dlatego zarówno zdecydowane ograniczenie liczby zwierząt przydatnych do spożycia, jak i możliwie bezbolesny sposób ich zabijania, posiada wymiar etyczny. W ten sposób podkreśla się wartość życia. Podobny sens ma również odpowiedzialność za śmierć zwierzęcia nie tylko przez tego, kto je zabija, ale - pośrednio - także wobec spożywanego mięsa zabitego zwierzęcia. Judaizm ortodoksyjny propagując niechęć do przelewania krwi i bezmyślnego zabijania, zaszczepia samodyscyplinę dzięki wprowadzaniu ograniczeń. Przestrzeganie w/w zasad, w ostatecznym efekcie, podnosi czynność jedzenia z poziomu instynktownego na duchowy. Towarzyszy temu świadomość, że wypełnienie poznanych reguł koszerności jest możliwe dzięki współpracy całego łańcucha osób i instytucji (hodowca, rzeźnik, sprzedawca, osoba przygotowująca posiłek, miejsce spożywania) respektujących podobne wartości. W efekcie, zaspokajanie potrzeby jedzenia staje się czynnością uświęconą, a nie żywiołową, bezrefleksyjną reakcją na uczucie głodu. Prawa kaszrutu pozwalają na korzystanie z dóbr świata fizycznego przy jednoczesnym uświęcaniu sposobów ich konsumpcji na skutek nadawania im sensu etycznego. Judaizm w ten sposób dowodzi, że najważniejszą

25 J. G. W enham, The Theology o f Unclean Food, „The Evangelical Q uarterly” 53 1981, s. 6-15.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 54 Stanisław Rabiej potrzebą człowieka może być nie proste zaspokajanie instynktów, ale nadawanie moralnego, etycznego i duchowego sensu podstawowym działaniom człowieka. W tym świetle czynność spożywania może stać się „drabiną do nieba”. Inaczej to ujmując, wysiłek zaspokajania głodu należy przenosić z obszaru natury w obszar kultury. W przypadku judaizmu, centralnym punktem tej kultury jest Stwórca, którego obecność tkwi w podtekście tych wszystkich reguł, zasad, rytuałów i czynności człowieka. Egzystencjalne znaczenie tego typu wyróżnienia judaizmu wśród innych religii ilustruje pewna żydowska opowieść26. Starożytny rabin postawił pewnego dnia pytanie: Dlaczego Bóg wybrał Izraela? Odpowiedź brzmiała: Ponieważ wszystkie pozostałe narody nie chciały przyjąć Tory. Początkowo Bóg miał ją zaproponować innym narodom Wszystkie odmówiły. Tylko Żydzi byli gotowi przyjąć wymagania, które Bóg stawiał. W tym opowiadaniu tkwi pewien klucz do zrozumienia koncepcji wybrania i oryginalności judaizmu także w sferze konsumpcji. Starożytny Izrael mógł pozostać mało znaczącym narodem na Bliskim Wschodzie, podobnym do innych narodów. A jednak w tym narodzie zrodziło się przekonanie, że zwyczajna egzystencja jest niewystarczająca i pozbawiona głębszego sensu. Człowiek jako jednostka i naród jako zbiorowość muszą żyć dla jakiegoś celu. W tym należy upatrywać istotę prawa kaszrutu, którego zasady wywodzą się z Tory. Asceza żywieniowa Żydów nabiera znaczenia z nadania Bożego i ma cel wyznaczony przez Boga Sens i znaczenie kaszrutu ma charakter transcendentny. Po raz pierwszy w historii ludzkości „odrębność narodowa” została przekształcona czy utożsamiona z „odrębnością moralną”21. Wybranie nie ma tylko charakteru ontologicznego, teoriopoznawczego, lecz także moralny. Tak rozumianemu wybraniu towarzyszy przeświadczenie, że jest coś (idea, moralny nakaz, ostateczna prawda), z powodu czego bezwzględnie ważne jest to, aby różnić się od innych. W tym wielu dostrzega fundament tożsamości żydowskiej.

26 A. Jospe, Tradition and Contemporary Expeńence, Schocken Books for B’nai BYith Hillel Foundations, New York 1970, s. 137. 27 L. Baeck, Das Wesen des Judentums, Nathansen & Lamm, Berlin 1905, s. 55-57. Dzieło to doczekało się tłumaczenia na język angielski jako The Essence ofjudaism (1936) oraz japoński i hebrajski (1968). Stanowi też pierwszy tom w edycji dzieł zebranych: L. Baeck, Werke, r e i A. H. Friedlander, B. Klappert, W. Licharz, Giitersloher Yerlagshaus, Giitersloh 2000.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 Kaszrut - kształtowanie wrażliwości etycznej 55

Identyfikacja judaizmu z monoteizmem etycznym jest też jedną z możliwych odpowiedzi na pojawiające się zło w świecie. Towarzyszy mu przekonanie, że istnieje tylko jeden Bóg, który jest dawcą konkretnej moralności. Wymaga On, aby ludzie zachowywali się godziwie względem siebie nawzajem. Jednoosobowy Bóg jest niezastąpionym komponentem monoteizmu etycznego. Tylko wtedy gdy istnieje jeden Bóg, można mówić o jednej moralności. Istnieje wtedy małe prawdopodobieństwo istnienia etycznego politeizmu. Jedna moralność oczywiście oznacza jeden kod moralny dla całej ludzkości, który najlepiej streszcza dekalog. Tak rozumiany monoteizm etyczny chce zapobiegać fanatyzmowi religijnemu. Ernest van den Haag (1914-2002), holendersko-amerykański socjolog, twierdzi, że niewidzialny Bóg Żydów nie tylko nalegał, aby być tym jednym i wszechpotężnym. On również jawi się jako moralny Bóg. Monoteizm etyczny mając znaczenie ontologiczne, w konsekwencji nabiera również wymiaru aksjologicznego wobec nowych zjawisk jakie pojawiają się także w świecie konsumpcji28. Stosunkowo nowym problemem w tej materii jest żywność genetycznie modyfikowana. Wraz z pojawieniem się inżynierii genetycznej wprowadzono zupełnie nowy rodzaj żywności, wobec której pojawiają się zróżnicowane oceny jej koszerności. Pierwszym zmodyfikowanym genetycznie zwierzęciem zatwierdzonym przez FDA29 do spożycia był łosoś, którego mięso jest normalnie akceptowalnym, koszernym pożywieniem. Jednak zmodyfikowany organizm posiada geny z organizmu niekoszernego. Konserwatywni rabini twierdzą, że mieszanie gatunków jest sprzeczne z nauczaniem Talmudu, a tym samym czyni mięso niekoszernym. Bardziej liberalni utrzymują, że jeżeli obcy gen stanowi mniej niż 1/60 zwierzęcia, wtedy zmodyfikowany pokarm jest koszerny30.

28 E. Van den Haag, The Je-wish Mystique, Stein and Day, New York 1968. 29 The Food and Drug Administration (FDA or USFDA) jest federalną organizacją podlegającą departementowi zdrowia i służby społecznej (United States Department of Health and Humań Services), która promuje sposoby ochrony zdrowia społeczeństwa m.in poprzez zdrowe odżywianie. 30 http://www.rabbin.icalassembly.org/sites/default/files/public/halakhah/teshuvot/ 2011 -2020/nevins-gmos.pdf

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 56 Stanisław Rabiej

Zakończenie

W świetle zarówno biblijnych oraz uaktualnianych przez rabinów zasad kaszrutu warto zauważyć, że jego prawa pozwalają na korzystanie z przyjemności świata fizycznego przy jednoczesnym uświęcaniu tych przyjemności na skutek nadawania im sensu etycznego i refleksyjnego. Reguły kaszrutu nie są jedynie łącznikami pomiędzy materialnym światem pokarmu i duchowym światem Boskiej woli. Kiedy są one postrzegane nawet jako „ukryte przyprawy”, przemieniają materialny pokarm w pokarm duchowy. Trzeba pamiętać, że żydowska tradycja nazywa stół w jadalni każdego żydowskiego domu ołtarzem. W tej konwencji przestrzegający praw kaszrutu przemieniają zwyczajne jedzenie w obrzęd składania ofiary, a stoły w sakralne ołtarze.

Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02