Kaszrut - Kształtowanie Wrażliwości Etycznej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Stanisław Rabiej Wydział Teologiczny, Uniwersytet Opolski Kaszrut - kształtowanie wrażliwości etycznej Jedzenie jest uważane powszechnie za coś zwyczajnego, powszedniego. Wszystkie istoty go potrzebują, nawet najbardziej prymitywne. Jednak zgodnie z maksymą osiemnastowiecznego, francuskiego smakosza Brillat-Savarina - „Powiedz mi, co jesz, a powiem ci, kim jesteś”1 - można doszukiwać się istotnego wpływu jedzenia na dogłębny i szeroki kształt istnienia konsumenta. Jeżeli bowiem fizyczne cechy pokarmu wpływają tak bardzo na jedzącego, to o ile bardziej duchowe aspekty pokarmu muszą oddziaływać na tego, kto go spożywa. Wydawałoby się zatem, że trzeba uznać, że pokarm nie należy do obszaru refleksji światopoglądowej, filozoficznej czy religijnej. Jednak, jak powszechnie wiadomo, wiele religii zawiera określone przepisy dietetyczne i zachęca swoich wyznawców do oczyszczenia się, unikania „nieczystej” żywności i wspierania odmiennej tożsamości. Z drugiej strony, niektóre religie 1 A. Brillat-Savarin, Fizjologia smaku, tłum. J. Guze, PIW, Warszawa 2003. Autor był francuskim prawnikiem. Sprawował urząd sędziego oraz pełnił wysokie funkcje państwowe. W 1825 roku opublikował Physiologie du gout ou meditations de gastronomie transcendante, która od razu została obwołana utworem najwyższego lotu. Jest to lekka, dowcipna, pełna anegdot opowieść o kulturze kulinarnej. Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 44 Stanisław Rabiej szukają swojej drogi duchowej w pogardzie dla świata fizycznego. Odrzucając go cenią ascetyzm. Ideologie areligijne, materialistyczne postrzegają często człowieka jako kolejny gatunek zwierzęcia - niezdolnego do wzniesienia się ponad brutalną, animalistyczną walkę o przetrwanie. Inne ideologie z kolei cenią hedonizm i do fizyczności mają stosunek bałwochwalczy. Nie takie jest jednak patrzenie dużych religii monoteistycznych, a wśród nich charakterystyczny jest żydowski punkt widzenia. Judaizm uważa, że człowiek jest istotą duchową w fizycznym ciele. Fizyczność nie zasługuje ani na pogardę, ani też na gloryfikację. Potrzebuje raczej podniesienia, uduchowienia, przy jednoczesnym oddaniu jej tego, co do niej należy. Żydowska myśl nie dąży do ustanowienia twardych podziałów pomiędzy sacrum i profanum, pomiędzy światem naturalnym, który znamy i doświadczamy poprzez nasze zmysły, a „innym” światem - tym, który jest poza naszymi zmysłami i ostatecznie poza naszą zdolnością poznania. Judaizm raczej narzuca Żydowi zobowiązanie do uświęcania swojej egzystencji w taki sposób, by to, co powszednie, samo z siebie stawało się świętym2. Doskonałym przykładem realizacji tego zadania jest koncepcja kaszrutu. 1. Zasady kaszrutu Koszerność, kaszrut (hebr. Dttnin, od DttH - dosł. właściwy do spożycia) jest pojęciem odnoszącym się do reguł obowiązujących w prawie żydowskim (halacha), określającym rodzaje produktów dozwolonych do spożywania (pokarmy, napoje i leki) oraz warunki, w jakich powinny być przygotowane oraz spożywane3. Zasady koszerności wywodzą się z Tory (Pięcioksięgu Mojżeszowego - szczególnie z Księgi Kapłańskiej 2 Są one ściśle przestrzegane przez ortodoksyjnych Żydów. Żydzi wyznający judaizm reformowany, konserwatywny i rekonstrukcjonistyczny odrzucają lub znacznie liberalizują przepisy halachy, w tym także dotyczące pokarmu. Nadzór nad przestrzeganiem koszerności w produkcji żywności jest zadaniem rabinów, którzy jednak często różnią się w interpretacjach albo nawet wydają rozbieżne orzeczenia. Zob.: J. M. Lebeau, The Jewish Dietary Laws. Sanctify Life, Youth Commission, New York 1983. 3 Kaszrut pochodzi od hebrajskiego rdzenia: Kaf-Shin-Resh, oznaczającego: przystosowany, odpowiedni lub właściwy. Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 Kaszrut - kształtowanie wrażliwości etycznej 45 i Powtórzonego Prawa), a zostały uściślone w Torze ustnej (Miszna i Talmud)4. Tora jednak nie określa przyczyn większości praw kaszrutowych. Natomiast w późniejszej refleksji zaproponowano wiele uzasadnień, w tym filozoficznych, rytualnych, praktycznych i higienicznych. Na przykład powiedziano, że Kaszrut służy codziennemu ćwiczeniu w samodyscyplinie i samokontroli, wzmacnianiu praktycznej zdolności pielęgnowania czystości rytualnej i świętości. Dodatkowa motywacja tkwi w potrzebie uniknięcia dodatkowego cierpienia zwierzęcia. W ten sposób przypomina się wierzącemu, że posiadanie mocy życia i śmierci jest poważną odpowiedzialnością5. Tradycyjna filozofia żydowska dzieli 613 mitzvot na mishpatim (prawa, które można wytłumaczyć racjonalnie) i chukim (prawa, których nie da się wyjaśnić racjonalnie). Te drugie obejmują niektóre zasady kaszrutu. Generalnie jednak istnieją trzy podstawowe stanowiska dotyczące wyjaśnienia przepisów kaszrutu. Pierwsze z nich twierdzi, że zostały one ustanowione dla ochrony i zdrowia ludu Bożego w czasach, w których podstawowa higiena nie została jeszcze upowszechniona. Drugi sposób uzasadnienia przyjmuje, że prawa kaszrutu posiadają swoje ostateczne wyjaśnienie, przekraczające możliwości ludzkiego intelektu. I wreszcie trzecia droga explikacji mówi, że prawa te mają skłonić stworzenie do posłuszeństwa Bogu, który jest ich źródłem. W tym świetle prawo kaszrutu byłoby przedstawione jako demonstracja władzy Boga. Człowiek powinien przestrzegać tych zasad bez szukania ich uzasadnienia. To ostatnie stanowisko zostało jednak odrzucone przez większość klasycznych i współczesnych autorytetów judaizmu, w tym także przez Maimonidesa, który twierdził, że Żyd powinien szukać dodatkowego uzasadnienia dla prawa Tory6. W tym też duchu na przestrzeni stuleci ukształtowały się specyficzne zasady kaszrutu, powodowane nakazem biblijnym bądź nauczaniem rabinicznym7. 4 Y. Lipschutz, Kashruth: A Comprehensive Background and Reference Guide to the Principles of Kashruth, Mesorah Publications, York 1989. 5 J. D. Rosenblum, Thejewish DietaryLaws in theAncient World, Cambridge University Press, Cambridge 2016. " A. Chill, The mitzvot: the commandments and their rationale, Bloch, New York 1974, s. 114. 7 R. B. Forst, The laws of kashrus: a comprehensive exposition of their underlying concepts and applications, M esorah Publications, New York 1994, s. 32-49. Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 46 Stanisław Rabiej A . Biblijnie zakazane potrawy • Zgodnie z biblijną preskrypcją (głównie na podstawie Księgi Kapłańskiej 11, 3-8 i Powtórzonego Prawa 14, 3-21)8 zwierzęta, których mięso może być spożywane, muszą mieć rozdzielone kopyto, odsłonięte pazury i winne przeżuwać pokarm (Lv 11, 3; Dt 14, 6). Przykładowo: koń nie spełnia tego wymagania, bo nie ma rozdzielonego kopyta, Świnia - bo nie przeżuwa, a królik - bo nie ma żadnej z tych cech. Każdy ssak lądowy, który nie spełnia tych warunków jest zakazany. Tora uściśla, że wielbłąd, borsuk, zając i Świnia, ponieważ każde z nich nie spełnia jednego z tych dwóch warunków, są zakazane. Owce, bydło, kozy i zwierzyna płowa są koszerne. Ze zwierząt wodnych można spożywać wszystkie, które posiadają płetwy i łuski (Lv 11, 9; Dt 14, 9). Dlatego skorupiaki takie jak: homary, ostrygi, krewetki, mięczaki jadalne i kraby są zakazane. Ryby typu: tuńczyk, karp, łosoś i śledź wolno spożywać. • Jeżeli chodzi o ptactwo, kryteria są mniej klarowne. Tora wymienia zakazane ptactwo (Lv 11, 13-19; Dt 14, 11-18). Wszystkie z wymienionych ptaków to ptaki drapieżne lub padlinożercy. Inne ptactwo takie jak: kurczaki, gęsi, kaczki czy indyki są dozwolone. Ze skrzydlatych istot stadnych (skrzydlate owady), kilka jest wyszczególnionych jako dozwolone (Lv 11, 22). Jednak Mędrcy nie są już pewni, które z nich, dlatego zakazane zostały wszystkie. • Gryzonie, płazy, gady i owady są wszystkie zabronione (z wyjątkiem tych wspomnianych powyżej: Lv 11, 29-30, 42-43). • Wielu uczonych żydowskich zaleca pośmiertne badanie płuc bydła, w celu określenia, czy są one wolne od zrostów. Wtedy zwierzę poczytuje się za „glatt” (tzn. „gładkie”). W pewnych przypadkach zwierzę może być koszerne, nie będąc „glatt”, jednakże coraz częstsze staje się surowe przestrzeganie „glatt koszer”. Jak wspomniano powyżej, nie wolno również spożywać produktów pochodzących od zakazanych zwierząt, takich jak ich jaja, mleko, czy organy wewnętrzne. Podpuszczka, enzym utwardzający sery, jest często pozyskiwany z niekoszernych 8 Halacha rozróżnia pokarmy dozwolone (hbr. kaszer) i zakazane (hbr. teref, trefne, „nieczyste”), dosłownie „rozszarpane”, co odnosiło się do rozszarpanego zwierzęcia, które było z tego powodu niekoszerne. Przymiotnik ten oznacza, że produkt nie nadaje się do jedzenia, ponieważ nie spełnia wymagań żydowskiego prawa religijnego. Pobrano z https://repo.uni.opole.pl / Downloaded from Repository of Opole University 2021-10-02 Kaszrut - kształtowanie wrażliwości etycznej 47 zwierząt, dlatego też ciężko jest znaleźć twardy ser, który byłby koszerny. • Każda substancja wytwarzana przez niekoszerne zwierzę jest niekoszerna. Odstępstwo od reguły stanowi miód, który jest koszerny, bo chociaż pszczoła jest niekoszerna, to jednak miód jest przez nią zbierany, nie jest przez nią wytwarzany w dosłownym, fizjologicznym sensie. Wyjątek stanowi miód spadziowy, który nie jest koszerny, gdyż zbierany przez pszczoły pozostaje produktem mszyc. • Niekoszerne jest także mięso z koszernego zwierzęcia, które nie zostało poddane ubojowi zgodnie z prawami rytualnego uboju (hbr. shechita). • Podobnie zakazane jest spożywanie mięsa zwierzęcia o znacznej wadzie lub po urazie, takim jak złamana kość lub